Nevenka JEFTI 1

UDK: 327(497)
Biblid 0025-8555,59(2007)
Vol. LIX, br. 2-3, pp. 308-321
Izvorni nauni rad
Septembar 2007.

GEOPOLITIKA CRNOMORSKOG REGIONA

ABSTRACT
The author describes historical and contemporary geopolitical positiion of
the Black Sea region. Up to the present times the primary significance of the
region has lain in its trade routes and other transit communications that
connect Europe, the Middle East and Asia. Having such geografic position the
region has been an interest sphere of great powers and regional states and
conquerors. Today most of states of the Black Sea region are economically
poor, have unstable political systems and burdened with constant and potential
explosive problems.
Key words: geopolicy of the Black Sea region, historical frameworks,
geopolitical player states, geopolitical pole states, Euroasian region, Serbia.
Kljune rei: geopolitika Crnomorskog regiona, istorijski okviri, drave
geopolitiki igrai, drave geopolitiki stoeri, Evroazijski region, Srbija.

UVOD
rnomorski region geografski je smeten u prostor Evroazije. U
crnomorske drave, po geografskom poloaju, ubrajaju se one koje
imaju direktan teritorijalni izlaz na obale Crnog mora: Bugarska,
Rumunija, Ukrajina, Rusija, Gruzija i Turska. U regionalne drave
crnomorskog regiona ubrajaju se i drave koje su povezane sa Crnim morem
vodenim tokovima reka i mora kao to su Grka i Srbija. Preko istonih
srpskih suseda, Rumunije i Bugarske, koji geografski (teritorijalno) izlaze na

C
1

308

Dr Nevenka Jefti, nauni saradnik u Institutu za meunarodnu politiku i privredu,

Beograd.

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

Crno more i reke Dunav, koja protie kroz sve tri drave i uliva se u Crno
more, Srbija je povezana sa Crnim morem i njegovim regionom.
Crnomorski region za Srbiju kroz istoriju i danas predstavlja geopolitiki,
ekonomski i bezbednosno vaan region. Preko Srbije prolaze trgovinski
transferi (legalni i ilegalni) evropskog i svetskog znaaja kao i vojni putevi
koji povezuju prostor Evroazije.
Geopolitika je novoformirana nauna disciplina. Ruski istraiva i filozof
Aleksandar Dugin kratko je definie: geopolitika je nauka o sueljavanju
civilizacija... disciplina koja razmatra istorijsku, strateku, geografsku i
planetarnu realnost sa take gledita sueljavanja dveju tipova civilizacije
civilizacije Kopna i civilizacije Mora.2
Poznavanje geopolitike omoguava jasnije sagledavanje regionalnih i
svetskih odnosa, njihovih uesnika i kreatora kao i uoavanje elemenata na
osnovu ega se gradi strategija i taktika spoljne politike jedne drave.3 Ovde se
susreu interesi velikih svetskih sila, regionalnih sila i nejakih drava koje
egzistiraju u odreenom geopolitikom prostoru. Bezbednost, regionalna i
svetska sigurnost, isprepletane su, a u njima deavanja i sigurnost Crnomorskog
regiona su znaajni. Posebno kad se ima u vidu proizvodnja, trgovina i transfer
nafte iz Kaspijskog bazena kroz crnomorski koridor. Pitanje bezbednosti
regiona od terorizma i njegov regionalno geografski poloaj u odnosu na
teritorijalne lokacije terorista od vremena napada Al Kaide na Svetski trgovinski
centar u Njujorku postaje od prvostepene vanosti za sve drave sveta. Od 11.
2

Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, knjiga 2, Ekopres, Zrenjanin, 2004, str. 181.
Sledee termine i sinonime A. Dugin je dao u poglavlju: Glosar. Osnovni pojmovi i
termini geopolitike, str. 379392.: More je termin koji se oznaava i kao
talasokratija...gr. vlast putem mora ili pomorska mo. Obeleje drava i nacija u
kojima moreplovstvo ima prevlast... Sinonimi: zemlja, kopmo i telukratija oznaavaju
grko poreklo vlast putem zemlje ili kopnena mo. Obeleje velikih drava sa
oiglednom kopnenom geopolitikom orijentacijom.
Profesor Konstantin Hlihor, autor nedavno objavljene knjige o geopolitici, podsea da
studije i teoretske preokupacije za uticaj geografske sredine na politike drava nisu starijeg
veka jer je i sam naziv geopolitika prvi put korien pri kraju 19. veka. Kao objektivna
pojava u sferi meunarodnih odnosa geopolitika se, po oceni Hlihora, ispoljila kada je jedna
drava imala snagu i sposobnost da nametne suverenitet ili kontrolu nad drugom teritorijom
nad kojom se ona nije formirala kao samostalni politiki entitet. O razvoju i znaaju
geopolitike Konstantin Hlihor kae: Geopolitika je bila moda, vektor koji je opravdavao
spoljne politike velikih evropskih diplomatija, ona je u jedno vreme je nestala da bi se
danas ponovo pojavila. http://193.231.72.51/index.php? lmb=10&art=11968http://
193.231.72.51/index.php?lmb=10&art=11968 Internet, 04. 09. 2006.

309

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

septembra 2001. godine svetski i regionalni akteri postali su svesni da strahote

prolosti fanatina vera, nepogreivi lideri, ropstvo i masakri, iskorenjivanje
itavih populacija, surovost i varvarizam nisu nestali.4
GEOPOLITIKA ISTORIJSKA POZADINA
CRNOMORSKOG REGIONA
Crno more pripada Sredozemnom morskom sistemu i predstavlja njegov
najistoniji deo. Crno more (latinski naziv: Pontus Euximus) sa ukupnom
povrinom od 453.000 kvadratna kilometra, prostire se na dva kontinenta:
Evropu i Aziju, povezan je sa dva mora: na zapadu sa Mramornim morem
putem Bosforskog moreuza, i Azovskim morem kroz Kreka vrata. Ime potie
od slabe prozirnosti vode mora.5
Evropska civilizacija, koja podrazumeva organizovan gradski ivot i
upotrebu pisma, nastala je oko 3.500 godina pre nove ere u Mesopotamiji i
Egiptu6 i neto kasnije u Elemu. Danas su to prostori Egipta, Bliskog istoka,
Iraka, Irana.7 Antiki Crnomorski region utemeljio je trgovake pomorske,
rene i kopnene puteve izmeu Evrope, Orijenta i Azije koji do danas
predstavljaju glavnu karakteristiku ove oblasti. Putevi su predstavljali i danas
predstavljaju vanu evroazijsku komunikaciju. Naseljenost na obalama
antikog Crnog mora je bila rea i slabije razvijena u odnosu na antiku
Mesopotamiju, Persiju ili Siriju. Iz crnomorskih uma i planina sputalo se
primitivno i gladno stanovnitvo u junije, bogatije i plodonosnije zemlje.
Indoevropski narodi dolazili su iz podruja Kavkaza, kretali se du severnih
obala Crnog mora i Dunavom stizali do evropskih podruja stvarajui lanac
4
5

310

Hans Kohn: The Twentieth Century, str. 53; iz knjige: Zbignjev Beinski, Velika ahovska
tabla, CID Podgorica, Crna Gora, 2001, str. 198.
Slaba providnost i tamna boja vode Crnog mora uslovljena je golemim koliinama
suspendiranih estica koje rijeke donose ulivajui se u more. Enciklopedija
leksikografskog zavoda, br. 1, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1966, str. 663.
Kineska civilizacija nastala je ranije i razvijala se odvojeno od evropskih i bliskoistonih
antikih civilizacija, geografski razdvojena i nepremoena praumama Jugoistone Azije i
Himalajima.
Za oslikavanje istorijske pozadine geopolitikog razvoja Crnomorskog regiona koriena je
sledea literatura: Stanoje Stanojevi: Istorija srpskog naroda, Mono&Manana press, 2000;
The Times: Atlas svijetske povijesti, Cankarjeva zaloba, Ljubljana Zagreb, 1987; Stevan
Pavlovi: Istorija Balkana, Clio, Beograd, 2004; Internet: www.hyperhistory.com/
online_n2/History_n2/a.html, 11. 10. 2006; Fransis Dvornik: Sloveni u evropskojistoriji i
civilizaciji, Clio, Beograd, 2001.

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

srodnih jezika od Evrope do Indije. Teritorijalna celovitost indoevropskog

govornog podruja bila je povremeno prekidana najezdama i osvajanjima
mongolskih, nomadskih naroda Huna, Avara i Hazara, koji su govorili drugim
jezicima, da bi Turci-Selduci, svojim jezikom, zauvek prekinuli jeziku
teritorijalnu vezu izmeu Evrope i Indije. Atikim trgovakim putevima iz
Sredozemlja preko Bliskog istoka za Aziju sluili su se Grci, Feniani i Arapi.
Hiljadu godina pre nove ere Grci su bili kolonizatori Crnomorskog regiona, a
religija je bila politeistika. Tridesetih godina pre nove ere Rimsko carstvo
zauzima teritorije oko Crnog mora, a istovremeno javlja se monoteistika
religija hrianstvo vesnik i nosilac osnovnih principa i vrednosti
savremene evropske civilizacije (civilizacije Zapada).
Peti vek nove ere ponovo postaje poprite prodora novih naroda, kultura i
religija. Sa severne strane nadolaze Sloveni sa neslovenskim narodima kao to
su Avari i Bugari. Avari su nadirali u ratnim pohodima prema hrianskoj
Evropi. Juni Sloveni, koji su preteno bili ratari i stoari naseljavaju balkansko
poluostrvo i severozapadne obale Crnog mora. inila su ih vea plemena kao to
su: vlaki Sloveni, Srbi, Bugari i manja plemena: Draguviti, Sagudati, Strumljani
i dr. U 9. veku oformili su svoje drave kao to su Bugarska na obali Crnog mora
i Raka, zapadno od Bugarske, a u 10. veku formira se velika makedonska
Samuilova drava koja izlazi na deo obale Crnog mora. Sa istoka pribliavaju se
Turci-Osmanlije zauzimajui prostore antike Grke i nosei sa sobom islamsku
civilizaciju. Neki istoriari smatraju da je posle smrti Muhameda, 632. godine
islam bio neuporedivo najdinaminija svjetska civilizacija, pravi nasljednik
stare Grke.8 Od 950. do 1150. godine skoro ceo Crnomorski region bio je pod
Vizantijom sem severnih delova gde se formiralo rusko carstvo sa kozakim
plemenima a severoistoni deo pripadao je mongolskim dravama. Od 11. veka
iz Azije nadiru nomadska plemena Turaka-Selduka da bi se 1517. godine
pojavila nova dinastija Osmanlija u jugoistonoj Evropi i na obalama Crnog
mora. U 16. veku celo crnomorsko podruje bilo je pod vlau
turskoosmanlijskog carstva: bilo kao deo dravne teritorije ili vazalnih podruja
na severu. U tom periodu glavni grad osmanlijske drave, Carigrad, ubrajao se
u velike gradove sa preko 100.000 stanovnika kao to su Pariz, Milano, Venecija,
Napulj. Ovi gradovi bili su povezani trgovakim poslovima i putevima koji su
vaili za jedine meunarodne komunikacije pre otkria novih kontinenata i
uspostavljanja novih, planetarnih puteva, poslovanja i upote komunikacija. U
regionu Crnog mora i dalje su funkcionisali evroazijski pomorski i kopneni
8

The Times: Atlas svijetske povijesti, Cankarjeva zaloba, Ljubljana-Zagreb, 1987, str. 97.

311

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

putevi. Do 19. veka obale Crnog mora su bile veinskim delom pod turskom
vlau a na severu delimino su ih zauzimali Tatari. Sve do 19. veka osmanlisko
carstvo bilo je organizovanije u dravnom smislu od evropskih drava.
Industrijska revolucija povukla Zapad u savremenu industrijsku civilizaciju koja
e je uiniti dominantnijom u odnosu na ostale civilizacije i kulture.
U 19. veku dobijaju se geopolitike konture dananjeg crnomorskog
podruja sa dravama: Rusija, Turska, Bugarska i Rumunija. Evroazijski
kopneni i pomorski putevi koji tuda prolaze i dalje imaju meunarodnu i
meukontinentalnu vanost. Ove geopolitike osobine od antike do danas
zadravaju strateke pozicije i vanost, a otkrie i upotreba nafte i gasa u 20.
veku dodaju nove vane komunikacijske uloge crnomorskom regionu.
Dvadeseti vek karakterie oblikovanje globalne civilizacije.9 Od Drugog
svetskog rata pa do devedesetih godina 20. veka crnomorski region bio je
politiki podeljen izmeu zemalja Varavskog pakta sa vodeim Sovjetskim
Savezom na severu i na jugu sa zemljama NATO saveza, Grkom i Turskom,
koje su sledile politiku EU (prvobitno EEZ). Istovremeno bio je i dalje
evroazijski most kulturnih, privrednih, trgovakih i saobraajnih puteva.
Ovome treba da tuda prolaze (i planiraju se) tranzitne trase gasa i nafte sa
Bliskog istoka i Rusije prema Evropi.
Bagdadski pakt osniva se 1955. kao prva crnomorska regionalna
organizacija koja 1959. godine prerasta u CENTO pakt (Central Treaty
Organization CENTO) (osnivaki naziv je Srednjoistona ugovorna
organizacija (Middle East Treaty Organization METO). Osnivai su Irak,
Turska, Pakistan i Iran, a prihvatili su ga Velika Britanija i SAD.
Osnovan je posle NATO saveza (North Atlantic Treaty Organization NATO) okupljajui nacionalne drave u putem multi saradnje sa ciljem
ostvarivanja bezbednosti lanica. Sedite organizacije bilo je u Bagdadu Irak.
Bilo je tumaenja da je Pakt predstavljao tenju Velike Britanije da povrati svoj
uticaj na Srednjem istoku koji je bio donekle izgubljen sa sticanjem indijske
nezavisnosti. Pakt je proizvod bipolarne hladnoratovske podele posle Drugog
9

312

Istoriari nisu usaglaeni koji je to prelomni trenutak u potiskivanju evropske civilizacije

globalnom civilizacijom. Da li je to 1917. godina kada se Sjedinjene Amerike Drave
ukljuuju u Prvi svetski rat i evropski rat pretvaraju u svetski rat. (History of the 20th
Century, Introduction by Alan Bullok, izd. Phoebus Publishing Company / Publishing
Ltd. 1976, pp. 94103.), ili 1945. po zavretku Drugog svetskog rata kada se
konfrontiraju dve svetske velesile SSSR i SAD dajui bipolarni peat svetskoj politici, ili
1947. godina indijske nezavisnosti, ili 1949. godina kineske revolucije, kada se pojavljuju
novi centri svetske moi.

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

svetskog rata sa trajanjem u periodu od 19551979. godine. Geopolitiki je bio

postavljen na tvrdoj dravnoj liniji SSSR-a i Varavskog pakta. U tom periodu
SAD su imale komunikacione i elektronsko-obavetajne lokacije u Iranu to im
je omoguavalo da obavljaju pijunske letove sa U-2 nad teritorijom Sovjetskog
saveza. Velika Britanija imala je pristup kapacitetima u Pakistanu i Iraku. Pored
CENTO pakta SAD su ostvarile svoje stalno prisustvo u turskim bazama pod
pokroviteljstvom NATO-a. Sama organizacija imala je slab uticaj unutar samog
Saveza. To je pokazano u toku arapsko izraelskog i pakistansko indijskog
konflikta 60-tih godina 20. veka. Pakt je naroito oslabljen sa turskom
intervencijom na Kipru 1979. godine. Smatra se da je prestao da postoji 1990.
godine sa iranskom revolucijom. Njegova preventivna uloga od irenja uticaja
Sovjetskog Saveza bila je, takoe, slaba naroito posle uspostavljanja bliskih
vojnih i politikih odnosa SSSR sa Egiptom, Sirijom, Irakom, Jemenom,
Somalijom i Libijom od 1970. godine. SAD i Velika Britanija nastavile su svoja
prisustva u regionu sa uspostavljanjem bilateralnih ugovora sa zemljama regina.
U 20. veku dolazi do drastinog raslojavanja bogatih i siromanih u svetu
i to raslojavanje zahvata i Crnomorski region koji se smeta na donju granicu
srednje bogatih odnosno granii se sa standardom siromanih. Na primer:
krajem 70-ih i poetkom 80-ih godina 20. veka zemlje Varavskog pakta imale
su nacionalni dohodak po glavi stanovnika od 25016000 $, Turska od
10012500 $ u odnosu na najsiromanije ispod 300$ i najbogatije preko
10.000 $. Istovremeno zemlje Crnomorskog regiona imale su dugovanja
prema inostranstvu od 520 milijardi $.
Druga polovina 20. veka donosi velike promene koje se deavaju i u
zemljama Crnomorskog regiona. Mihajlo Gorbaov u SSSR pokree
proces glasnosti i perestrojke koji e dovesti do pojave novih nezavisnih
drava, nestajanje SSSR i Varavskog pakta. U Crnomorskom regionu
Rumunija i Bugarska menjaju dravne i politike sisteme i pribliavaju se
EU, Ukrajina i Gruzija se osamostaljuju, novonastala Ruska Federacija ima
teritorijalno dosta umanjen izlaz na Crno more. Kod nas se istovremeno
deava raspad SFRJugoslavije koji traje sve do 2006. godine kada Srbija
postaje samostalna drava.
CRNOMORSKI REGION I EVROAZIJSKI PROSTOR
Kroz istoriju ljudske civilizacije Crnomorski region imao je regionalan
geopolitiki i privredni znaaj (uglavnom kroz njega vodili su osvajaki i
trgovaki putevi izmeu Evrope i Azije). Svetski znaaj dobija sa vremenom
313

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

globalizacije politike, privrede, finansija, saobraaja i sl. Konkretnije, kada

mone drave sa raznih kontinenata ponu da utiu na oblikovanje svetske
scene u 20. veku. Veliki preokreti se deavaju sa angaovanjem SAD u
svetskim razmerama i stvaranje velikih azijskih nezavisnih drava sa svetskim
i regionalnim uticajima kao to su Kina i Indija.
Elementi koji danas odreuju znaaj Crnomorskog regiona su:
geografski poloaj izmeu dva kontinenta Evrope i Azije,
povezuje geopolitiki tradicionalni Balkan10 sa Evroazijskim
Balkanom,11
geografska struktura regiona: slivovi velikih reka (Dunav), deo
Sredozemnog mora, povoljno kopneno zemljite za transportne
saobraajnice, pogodna geoklima, povezanost sa svetski znaajnim
prirodnim bogatstvima i izvorima prirodne energije (naftom i gasom),
povoljan vojni geostrateki poloaj izmeu dva kontinenta i u blizini
velikih sila Rusije, Kine, Indije,
predstavlja granicu uticajnih zona svetskih sila (Rusija, SAD, EU, Velika
Britanija, Kina),
kroz Crnomorski region prolaze ideoloke i religijske granine uticajne
zone, kao to je hrianstvo (unutar hrianskog sveta povezano je
pravoslavlje i katolicizam) i islam, a u 20. veku socijalizam i kapitalizam.
Prihvatajui da je geopolitika i danas vaan element moi ravnopravno sa
novim iniocima kao to su tehnologija, komunikacije i informatika to danas
zajedno daju znaaj Crnomorskom regionu u regionalnim i svetskim okvirima.
Analize Zbignjeva Beinskog su znaajne jer posmatraju svetsku
politiku scenu sa pozicija i interesa SAD.12 Pratei njegove analize sa ove
vremenske distance, oko 10 godina posle, dobijamo potvrde o strategiji i
taktikama amerike spoljne politike i njenim meunarodnim interesima
kao i njeno vielje interesa drugih meunarodnih aktera. Crnomorski
10

11
12

314

Zemlje tradicionalnog Balkana su: Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora,
Makedonija (bive republike SFRJ), Bugarska, Grka, Albanija, Turska. Neki ubrajaju
i Rumuniju i Sloveniju.
Zemlje Evroazijskog Balkana su: Avganistan, bive republike SSSR-a: Azarbejdan,
Gruzija, Jermenija, Kazahstan, Kirgistan, Tadikistan, Turkmenija, Uzbekistan, i Rusija
U daljim istraivanjima je neophodno posmatrati interese i ostalih svetskih sila: Rusije,
Kine, EU, kako bi se dobila realnija slika prirode i znaaja Crnomorskog regiona, vrste
uticaja i mogunosti realnih moi nad njim i u njemu. Tek sa takvim potpunim
sagledavanjem Srbija moe da odredi svoje interese i mogunosti.

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

region smeten je u Evroazijski region13 i nije specificiran kao region.

Evroazijski region obuhvata dva kontinenta: Evropu i Aziju kao i granina
podruja Afrike, sastoji se iz etiri prostora: srednjeg (kao najveeg),
zapadnog, junog i istonog.
Crnomorski region smeten je u trouglu zapadnog, junog i srednjeg
prostora Evroazije.14 Krajem 20. veka deavale su se politike promene
svetskih razmera: sa nestankom Sovjetskog Saveza nestaje postojea
ravnotea velikih sila u korist Sjedinjenih Drava. Iako su se promenile
slike moi u svetu Evroazija ostaje i dalje sa nepromenjenim geopolitikim
znaajem. Evropa, s jedne strane Crnomorskog regiona, poseduje snanu
politiku, vojnu, finansijsku i ekonomsku mo, a Azija, s druge strane,
pokazuje rast ekonomske i politike vitalnosti i na putu je da stekne udela
u polugama svetske moi. Celom evroazijskom regionu Beinski daje
atribut svetski primat u geostrategijskoj bici nazvanoj strategijski
menadment geopolitikih interesa.15 Za strategiju SAD u Evroazijskom
regionu vano je identifikovati geostrateki dinamine evroazijske
drave i geopolitike kritine evroazijske drave geopolitike
13

14

15

Kratka definicija pojma: Euroazija je naziv za veliku kopnenu zemljanu masu na kojoj se
nalaze kontinenti Europa i Azija. Zemljopisno, Euroazija se moe smatrati za kontinent.
Podjela na Europu i Aziju potjee od starih HYPERLINK http://sh.wikipedia.
org/wiki/Gr%C4%8Dka \o Grka. Kroz povijest, granica Europe i Azije se postavljala
na razliitim mjestima, no danas se smatra da ide niz planinsko gorjeUral, rijeku Ural i
Kavkaz.Izraz Eurazija je najvie u uporabi u Rusiji poev od vremena Sovjetskog saveza,
jer se Rusija ne smatra ni posve europskom, a ni azijskom zemljom., Internet:
http://sh.wikipedia.org/wiki/Eurazija, 28. 10. 2006.
Nije na odmet podsetiti kako Beinski tumai prelamanje svetskih i regionalnih interesa
u Evroaziji, pa time i u predelu Crnog mora: Ova ogromna udno oblikovana ahovska
tabla koja se protee od Lisabona do Vladivostoka predstavlja prostor za igru.
Ukoliko bi se srednji prostor mogao vie pribliiti razvojnoj orbiti Zapada (gde pretee
Amerika), ukoliko juni region ne bi potpao pod dominaciju samo jedne sile i ukoliko se
Istok ne bi ujedinio na nain koji bi to zahtevao izbacivanje Amerike iz njenih pomorskih
baza, onda bi se moglo rei da e Amerika dominirati. Ali ukoliko bi srednji region odbacio
Zapad i postao jedinstveni entitet i/ili uspeo da podvede pod kontrolu Jug ili uspeo da
formira savez sa velikim istonim igraem, onda bi bio dramatino ugroen ameriki
primat u Evroaziji. Isto bi se desilo i ukoliko bi se na neki nain ujedinila dva istona
igraa. Konano, bilo kakvo izbacivanje Amerike od strane Zapadnih partnera iz njenog
sedita na zapadnoj periferiji znailo bi automatski kraj amerikog uea u igri na
evroazijskoj ahovskoj tabli, iako bi to verovatno znailo i eventualno potinjavanje
zapadne periferije oivljenom igrau sa srednjeg prostora. Zbignjev Beinski, Velika
ahovska tabla, CID Podgorica, Crna Gora, 2001.
Ibid., str. 7.

315

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

katalitike drave kao i formulisanje politike protivtee, kooptiranja i

kontrolisanja evroazijskih drava.16
U odreivanju strateke politike uvedeni su termini: geostrateki igrai i
geostrateki stoeri.17 Krajem 90-ih Beinski identifikuje Francusku,
Nemaku, Rusiju, Kinu i Indija kao glavne i aktivne igrae u oblasti
Evroazije, sa smanjenim uticajem slede Velika Britanija, Japan i Indonezija.
Geostrateki stoeri su: Ukrajina, Azarbejdan, Juna Koreja, Turska i Iran.
Turska i Iran pored uloge geostratekih stoera imaju i ulogu ogranienih
geostratekih igraa.
Kao to vidimo ovde se pojavljuju drave crnomorskog regiona kao
aktivni igra Rusija, a kao stoeri: Ukrajina i Turska. To ukazuje da su
Rusija, Ukrajina i Turska zemlje sa velikim uticajem i mogunostima da utiu
na regionalne odnose u oblasti Crnog mora.
Rusija i posle raspada Sovjetskog Saveza, niz godina nekonsolidovana i
osiromaena, kontinuirano je nastavila da ima ulogu svetskog geostratekog
igraa i stoera sa kojim nije prestalo da se rauna u odreivanju globalne
politike. Isti je sluaj i kad govorimo o njenim regionalnim uticajima. to se
tie Crnomorskog regiona njene uloge su bile oslabljene da bi poslednjih
godina poela da gradi uticaje na regionalnu i svetsku politiku, posebno posle
susreta Putina i Bua i ulaska u Svetsku trgovinsku organizaciju 2006. godine,
16

17

316

Ibid., str. 40-42. Ukratko, evroazijska strategija, za Sjedinjene drave, pretpostavlja

svrhovito angaovanje oko geostrateki dinaminih drava i briljivo postupanje sa
geopolitiki katalitikim dravama, kako bi se sauvao dvostruki ameriki interes i
kratkoroni za odravanje Ameriike kao jedine globalne sile i dugoroni, za rast
institucionalizacije globalne saradnje. Da to izrazimo terminologijom koja podsea na
brutalnija vremena antikih imperija osnovna tri imperativa imperijalne geostrategije
su spreavati zavere i sauvati bezbednosnu zavisnost meu vazalima, odravati zavisne
teritorije pokornim i zatienim i paziti da se varvari ne udrue., str. 41-42.
Aktivni geostrateki igrai su one drave koje imaju sposobnost i nacionalne snage da
svoju mo i uticaj sprovedu i van svojih granica kako bi promenili... postojee
geopolitiko stanje stvari. Oni imaju potencijal i/ili predispozicije za geopolitiko brzo
manevrisanje. Iz nekog razloga zbog nacionalne veliine, ideolokih razloga,
religioznog mesionalizma ili ekonomskog ekspanzionizma pojedine drave zaista
pokuavaju da postignu regionalnu dominaciju ili globalni poloaj... Geostrateki
stoeri su one drave iji znaaj se ne izvodi iz njihove moi i motivacije ve pre iz
njihovog osetljivog poloaja i zbog toga to njihovo potencijalno ranjivo stanje moe
izazvati posledice na ponaanje geostratekih igraa. Najee se geopolitiki stoeri
odreuju na osnovu geografije, koja im u pojedinim sluajevima daje posebnu ulogu ili
zbog omoguavanja pristupa u vanim oblastima ili zbog odbijanja pristupa resursima
znaajnim igraima., isto, str. 42.

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

kao i ostvarivanja saradnje sa Ukrajinom (posle osamostaljivanja Ukrajine

odnosi su esto bili roviti ak do neprijateljstva). O Rusiji se uvek govorilo da
i ako oslabi zbog unutranjih destruktivnih deavanja ona uspeva da se
stabilizuje i vrati svoje moi i uticaje. U svakom sluaju, Rusija nesumljivo
ostaje igra, iako je izgubila neke svoje figure, kao i deo kljunog prostora
na ahovskoj tabli Evroazije.18
Ukrajina za sada ima ulogu geostratekog stoera u Crnomorskom i ire
Evroazijskom regionu. Njena veliina, geografski poloaj i izlazak na Crno
more, broj stanovnika (52 miliona), sa velikim resursima i sa mogunou
spoljnog uticaja na unutranji politiki sistem dali su joj ulogu regionalnog
stoera. Odnosno od njenog stepena bliskosti saradnje sa Rusijom zavisi da
li e Rusija povratiti svoj evropski uticaj kao jedna od glavnih evropskih
sila ili e biti samo azijska sila. Rusija je zajedno sa Ukrajinom spajala
Evropu i Aziju. Nezavisna politika Ukrajine od Ruskog uticaja postavlja je
kao jednog samostalnog geopolitikog stoera na istonoj granici
objedinjene Evrope.
Turska predstavlja regionalnog i igraa i stoera u crnomorskom regionu
iz sledeih razloga: geografski ima izlaz na Jonsko more i Crno more, odnosno
predstavlja graniara za ulazak iz mediteranskog dela u Crno more; oslonac je
NATO-a u Crnomorskom i Evroazijskom regionu; kao protutea
fundamentalizmu prekida fundamentalistiko-islamsku nit zelene
transferzale; njena unutranja stabilnost utie i na stabilnost Balkana; ima
uticaja na region Kavkaza sa im mora raunati Rusija.
Strateki interesi Amerike, po Beinskom, proizilaze iz tvrdnje da je ona
danas jedina globalna sila kojoj se nameu dva generalna cilja njene spoljne
politike: da se perpetuira amerika dominantna pozicija u periodu od bar
jedne generacije ili radije jo due; i da se stvori geopolitiki okvir koji moe
apsorbovati neizbene okove i pritiske drutveno-politikih promena,
ukljuujui ih istovremeno u geopolitiko sredite zajednike odgovornosti za
mirotvorno globalno upravljanje.19 Ovako postavljeni ciljevi jedne od
svetskih sila predstavljaju i njeno odreenje prema regionima, odnosno prema
Crnomorskom regionu.
Ova opta opredeljenja spoljne politike, odnosno spoljnopolitike
strategije Sjedinjenih Amerikih Draava, prema Crnomorskom regionu
nekoliko godina kasnije (2006) razrauju ameriki istraivai Ariel Cohen
18
19

Ibid., str. 45.

Ibid., str. 200.

317

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

i Conway Irvin.20 Njihova istraivanja potvruju da je region Crnog mora

u interesnoj sferi SAD i da svoje interese moraju ostvarivati i zatiti u
oblastima: energije, vojne bezbednosti, teroristikih izazova, trgovine
drogom, orujem i ljudima...21 Region Crnog mora sagledan je kao
teritorija na kojoj se preklapaju civilizacije, veinski egzistiraju nestabilne,
srednje i nerazvijene drave, intrigantan za ostvarivanje interesa drava
Evrope - Azije i Amerike, sa hiljadugodinjim trgovakim putevima (u
savremeno doba i energetskim trasama) izmeu Azije i Evrope. Infiltriranje
SAD u Crnomorski region sa sagraenim multilateralnim pozicijama
omoguava da se izgradi teritorijalni ulaz u Centralnu Aziju i sa boljih
pozicija utie na reevanje azijskih problema.
Cohen i Irvin smatraju da angaovanje SAD u Crnomorskom regionu treba
da ostvaruje:
koordinaciju saradnje sa Evropskom unijom kroz projekat Evropske
politike prema susedima i program saradnje Partnerstvo za mir;
voenje vojne saradnje bilateralno (npr. ojaati vojne spone sa Ukrajinom)
i multilateralno (npr. iriti saradnju sa NATO), posredno i neposredno;
ohrabrivati i usmeravati drave Crnog mora u meusobnoj saradnji;
doprinositi odravanju regionalnih sigurnosnih struktura (npr. Crnomorske
snage BLACKSEAFOR i Crnomorska harmonija Black Sea
Harmony) kroz direktno uee ili kao posmatrai;
ojaati savez sa Bugarskom i Rumunijom koje su u EU;
aktivirati se u odnosima Rusije i Gruzije, uvesti u odnose OEBS i UN, sa
ciljem da se internacionalizuju problemi Abkazije i June Osetije;
sklapati bilateralne trgovinske ugovore sa dravama Crnog mora sa
akcentom na investiranje u infrastrukturu i bezbednost transporta nafte i
gasa od Kaspijskog podruja do Evrope.22
Kao to se moe sagledati Americi se sugerie iroki spektar radnji i oblika
angaovanja koji se mogu iskazati u sledeem: koordinacija, voenje,
ohrabrivanje, doprinoenje, ojaavanje, aktiviranje i irenje.

20

21
22

318

Svoje analize dali su u: U.S. Strategy in the Black Sea Region, as. The Heritage
Fonudation Issues, December 13, 2006. Internet: http://www.heritage.org/
RussiaandEurasia/bg1990.cfm
Ibid.
Ibid.

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

ZAKLJUAK
Srbija je sa Crnomorskim regionom geografski povezana rekom Dunav.
Istorijski je povezana sa dravama koje su egzistirale na tom prostoru kao
to je Vizantija, Osmanlijsko carstvo i Bugarska. Danas Srbija gradi
diplomatske i dobrosusedske odnose sa Crnomorskim regionom koji se
iskazuju kroz bilateralnu saradnju sa dravama ovog regiona i kroz
multilateralnu saradnju kao lan regionalnih organizacija koje su na tom
prostoru. Vano je njeno predsedavanje Regionalnom crnomorsko
ekonomskom organizacijom (BSEC) koje traje od novembra 2006. do juna
2007. godine. U tom periodu Srbija polae ispit dravne zrelosti prema
samoj Organizaciji i prema Evropskoj uniji. Evropska Unija oekuje da
Srbija, kao predsedavajui, izgradi mostove regionalne saradnje izmeu
evropskog i crnomorskog regiona.
Iz tih razloga vano je sagledati geopolitiki znaaj Crnomorskog regiona
i njegovu istorijsku pozadinu. Poznati teoretiari na Zapadu (npr. Z.
Beinski) i na Istoku (npr. Aleksandar Dugin) Crnomorski region smestili su
u prostor Evroazije. U ovom tekstu se ukazuje na bazne evroatlanske i SAD
interese za Crnomorski region. Osnovni termini koji figuriraju su: strategijski
menadment geopolitikih interesa, geostrateki dinamine i kritine
evroazijske drave, geostrateki igrai i geostrateki stoeri. Upotreba ovih
termina ukazuje da Crnomorski region ima regionalnu i globalnu vanost.
Mapa drava Crnomorskog regiona

319

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

LITERATURA
1. Internet: http://sh.wikipedia.org/wiki/Eurazija, 28. 10. 2006.
2. Zbignjev Beinski, Velika ahovska tabla, CID Podgorica, Crna Gora, 2001.
3. History of the 20th Century, Introduction by Alan Bullok, Phoebus Publishing
Company / Publishing Ltd. 1976.
4. The Times: Atlas svijetske povijesti, Cankarjeva zaloba, Ljubljana Zagreb,
1987.
5. Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, knjiga 2, Ekopres, Zrenjanin, 2004.
6. Enciklopedija leksikografskog zavoda, br. 1, Jugoslovenski leksikografski zavod,
Zagreb, 1966.
7. Stanoje Stanojevi, Istorija srpskog naroda, Mono&Manana press, 2000.
8. Stevan Pavlovi, Istorija Balkana, Clio, Beograd, 2004.
9. Internet: www.hyperhistory.com/online_n2/History_n2/a.html, 11. 10. 2006.
10. Fransis Dvornik, Sloveni u evropskoj istoriji i civilizaciji, Clio, Beograd, 2001.
11. Ariel Cohen i Conway Irvin, U.S. Strategy in the Black Sea Region, as. The
Heritage Fonudation Issues, December 13, 2006. Internet: http://www.heritage.
org/RussiaandEurasia/bg1990.cfm

APSTRAKT
Autor istrauje istorijski i savremeni geopolitiki poloaj Crnomorskog regiona.
Primarni znaaj regiona je u postojanju trgovinskih puteva i drugim tranzitnim
komunikacijama izmeu Evrope, Bliskog istoka i Azije. Imajui takav geografski
poloaj Crnomorski region je oduvek bio sfera interesovanja i poprite borbe velikih
sila, regionalnih drava i osvajaa. Danas mnoge od drava ovog regiona su privredno
zaostale, s nestabilnim politikim sistemima i optereene stalnim i potencijalnim
eksplozivnim problemima.

Dr Nevenka JEFTI
GEOPOLICY OF THE BLACK SEA REGION
SUMMARY
The Black Sea region has been significant in the regional and world frameworks
since the classical period up to the present times. It is substantially important for the
roads and transfer of goods and people from Europe to Asia and vice versa. At the
320

MP 2-3, 2007 Geopolitika Crnomorskog regiona

(str. 308-321)

same time, the civilisations and cultures of Europe, Orient and Asia meet in this
region. The peoples have moved along the Black Sea roads during their migrations,
campaigns, conquests and flights. Since the ancient times up to the present, the region
itself has been an interest sphere of states and conquerors, and the main reason for that
is its geographic position. Another reason is the fact that on the coast of the Black Sea
no powerful state has been established that would take and keep its territory.
For decades, the Black Sea region was a border zone between the Warsaw pact
and NATO, reflecting an ideological division between the West and the East. At that
time, states from that region made attempts themselves to establish their mutual
multilateral co-operation by founding treaty organisations (e.g. CENTO The
Central Treaty Organisation), but only for a short term. So far, the Black Sea regional
organisation Black Sea Economic Cooperation (BSCE) is the only one that has
remained and it operates today. It was created by taking EEC as a model, tending to
grow into an organisation similar to EU. The great powers, Great Britain and USA,
have their own long-term interests in the Black Sea region exerting their influence on
its political and economic shaping. The oil and gas paths from Russia and Asia are
going through the Black Sea region, putting it in the focus of interest spheres of the
states of the world, and the great powers in particular. Today most of states of the
Black Sea region are economically poor, have unstable political systems and
burdened with constant and potential explosive problems.

321