ANADOLUYA ve

RANA SEYAHAT
Josaphat Barbaro
eviri ve Notlar
Tufan Gndz
stanbul 2009

 Yeditepe Yaynevi
Seyahatname Dizisi: 1
Davutpaa Caddesi No:14 K:2 Topkap / STANBUL
Tel: 0212 493 11 06
ataleme Sk. No: 27/15 34410 Caalolu-stanbul
Tel: (0212) 528 47 53 Faks: (0212) 512 33 78
www.yeditepeyayinevi.com | bilgi@yeditepeyayinevi.com

Tufan Gndz
1964 ylnda Tomarza/Kayseride dodu. 1987 ylnda G..
Gazi Eitim Fakltesi Tarih retmenlii Blmn bitirdi.
1996da Bozulus Trkmenleri 1540-1640 adl tezi ile
doktorasn tamamlad. 2006 ylnda Doent nvann ald.
Halen Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih
Blmnde retim yesi olarak grev yapmaktadr.
Yazarn Anadoluda Trkmen Airetleri/Bozulus
Trkmenleri 1540-1640 (Ankara 1996; kinci bask
Yeditepe Yaynevi, stanbul 2008), XVII. ve XVIII.
Yzyllarda Danimendli Trkmenleri (stanbul 2005),
Tuzlanski, Bijeljinski, Srebreniki

Sidzil (1654-1883),

Bosna-Hersek Cumhuriyeti Tuzla Kantonu Arivi

Yayn (Tuzla 2008) adl aratrmas, alt Venedikli
seyyahn seyahatnamelerinden oluan Josaphat Barbaro,
Anadoluya ve rana Seyahat (stanbul 2005); Uzun
Hasan-Fatih Mcadelesi Dneminde Douda Venedik
Elileri, Caterino Zeno ve Ambrogio Contarininin
Seyahatnmeleri, (stanbul 2006); Seyyahlarn Gzyle
Sultanlar ve Savalar, Giovanni Maria Angiolello,
Venedikli Bir Tccar, VincenzoDAlessandrinin
Seyahatnmeleri (stanbul 2007) adl tercme kitab ve
zellikle Osmanl devrinde konar-ger Trkmenler zerine
pek ok akademik makalesi bulunmaktadr. Tufan Gndz,

Osmanl Devleti ve Safeviler dneminde Trkmen airetleri

zerinde aratrmalar yapmaktadr.

NSZ
Fatih Sultan Mehmed zamannda Osmanl Devletinin
douda Akkoyunlularla bat da ise Venedik Cumhuriyetiyle
giritii mcadeleler esnasnda Akkoyunlular ile Venedikliler
Osmanllara kar ittifak kurmak abasnda olduklarndan
birbirlerine eliler gndermekteydiler. Eliler Osmanl
topraklarn kullamakszn ya gneyden Karaman,
Ramazanolu ve Dulkadir topraklarndan geerek, ya da
Kuzeyden Tatar lkesini kat edip Karadenizin kuzeyindeki
yolu kullanarak rana ulayorlard.
Bu elilerden biri olan Josaphat (Giosafa) Barbaro, nce
tccar olarak daha sonra eli sfat ile Douya iki yolculuk
yapt. lkinde, 1436 ile 1452 yllar arasnda Karadenizin
kuzeyindeki Tatarlar arasnda bulundu. kinci yolculuunu ise
Venedik-Osmanl savalarnn hz kazand bir dnemde eli
sfatyla 1474 ile 1478 yllar arasnda rana yapt. Her iki
blgede Trklerin hkimiyetinde olduundan grd, ahit
olduu, hatt duyduu eylerin byk blm Trklerin
hayatna dair konulard. Bunlar yazmak iin balangta
hevesli deilse de kendisinden sonra blgeye gidecek
olanlar klavuzluk yapmak, evresindekilerin merakn
gidermek, en azndan kendisinden nce Akkoyunlu lkesine
gitmi olan seyyahlarn anlattklarna karlk kendisin daha
doru eyler naklettiini ortaya koymak amacyla
seyahatnmesini kaleme ald. Onun Anadolu, ran ve Kpak

bozkrlarnda Trkler ve Tatarlar arasnda geen seyahat

izlenimleri ilk olarak 1543te talyada yaynland. 1873te
ngilizceye, 1972 ylnda da Farsaya tercme edildi.
Bizim kltrmz ve tarihimiz bakmndan fevkalade deerli
olan bu eserin imdiye kadar Trkeye evrilmemi olmas
ise byk eksiklikti. Deerli meslektam Erhan Afyoncunun
teviki ve Yeditepe Yaynevinin cesaretlendirmesiyle Farsa
tercmeden dilimize kazandrlmas almalarna baladm.
Farsa eviri zellikle ran corafyasnda bulunan birok yer
adnn okunmasn olduka kolaylatrd. ngilizce metin ile
karlatrmalar yapmak suretiyle de eviriyi dorulama ve
anlatm gzeletirme imkn buldum. Yazarn ad olan
Giosafa bat dillerinde Josef, Josaphat, osafa eklinde de
yazld iin, ngilizce eviride yer alan Josaphat ad tercih
edildi. Aziz dostum Fahri Temizyrekin tashihleri sayesinde
pek ok yanltan dndm. Kendilerine teekkr ederim.
Yeditepe
Yaynevinin deerli
yneticisi
Mustafa
Karaglloluna ise eserin okuyucuyla bulumasn
abuklatrd iin teekkr borcum bulunuyor.
Bu eserin birinci basks okuyucu tarafndan byk ilgi
grm ve ksa srede tkenmiti. Eser ikinci baskya
hazrlanrken yeniden gzden geirilip gerekli dzeltmeler
yapld. Yine de grlebilecek hatalarn, kitabn salad
katkdan dolay affedileceini umuyorum.

Tufan GNDZ

JOSAPHAT BARBARO VE
SEYAHATNMESNE DAR
Tufan GNDZ
Venedikli tccar Josaphat Barbaro 1436da, o sralarda
Cenevizlilerin denetimi altnda bulunan, Tanaya (Azak)
gitmiti. Burada yaklak olarak 16 yl kalan ve merakl bir
kiilie sahip olan seyyahmz civardaki pek ok ehri
gezdii gibi Tatarlar arasnda da uzun sre yaamt. Bu
esnada hem Tatarlarn hem de Osmanllarn Karadenizdeki
pek ok faaliyetine dair bilgi sahibi olmutu.
Barbaro, Tatarlar arasnda bulunduu sralarda Kazan,
Krm, Astrahan hanlklar arasnda ekimeler yaanyordu.
Onun bu devre ait anlattklarndan bazlar tarihi gereklerle
de uygun dmektedir. Bununla birlikte eseri deerli klan
husus onun Tatarlarn hayat tarzna dair naklettikleridir. Bir
talyan ehirlisi iin olduka garip gelen bu hayat tarz
karsnda Barbaro zaman zaman aknln ortaya koyar,
hatt bakalarnn inanmayaca korkusu ile baz konular
yazmaktan ekinir. Buna ramen onun naklettii ksa bilgiler
bile konar-ger Trklerin gelenek ve grenekleri ile ilgili pek
ok aydnlatc bilgiyi ihtiva etmektedir.
lkesine dndkten bir mddet sonra, Trkler arasnda
kalm olmasndan kaynaklanan tecrbelerinden istifade

etmek gayesiyle Venedik Cumhuriyetinin elisi sfatyla Uzun

Hasan Beyin nezdine gnderildi. Bu sralarda dier Venedik
elileri Zeno ve Contarini de Karadenizin kuzeyindeki yollar
kullanarak Akkoyunlu sarayna ulamlard. Barbaro ise
deniz yoluyla Karamoullarnn lkesine ulam ve
yolculuuna Anadoludan geerek devam etmiti. Yannda
Venedik Cumhuriyeti tarafndan Akkoyunlulara gnderilen
ateli silahlar, bunlara ait mhimmat ve bu silahlar kullanmay
retecek subaylar ile bunlar temin etmek amacyla Uzun
Hasan Bey tarafndan Venedik Cumhuriyeti nezdine
gnderilen eli de bulunuyordu. Seyahatnameden
anlaldna gre ateli silahlar Karaman limanlarna
indirilecek; Uzun Hasan Bey ya Karaman snrlarna kendisi
gelerek ya da adamlarn gndererek getirilen silahlar
lkesine gtrecekti. Fakat Osmanllarn, Karamanolu
topraklarn ele geirmesi zerine Kbrsa kadar getirilmi
olan silahlar ve subaylar mecburen geri dndrld. Barbaro
ise cesaretle yoluna devam ederek sufi klnda Osmanl
lkesinin gney snrlarndan Ramazanolu ve Dulkadirli
topraklarn geerek Akkoyunlu lkesine girdi. Meakkatli
yolculuu esnasnda bandan geenleri anlatmaktan pek
holanmad anlalan Barbaro, sadece bakent Tebrize
yaklat sralarda Krtlerin saldrsna urad ve Uzun
Hasan Beyin elisinin ldrld olay ile bir Trkmenden
yedii sert bir tokat nakletmektedir. Bunun dnda ahit
olduu veya duyduu pek ok tarih olay nakletmektedir ki
dier kaynaklara dayanarak bunlar dorulamak mmkn

olabilmektedir. Bu yn ile Barbaronun seyahatnmesinin

banda, anlattklarnn dier seyyahlarn anlattklarndan daha
doru bilgileri ihtiva ettii iddiasn -dier seyyahlarn
anlattklarn kmsemeden- yabana atmamak gerekir.
Barbaronun Akkoyunlu ve Tatar lkelerinin ehirleri
hakknda verdii bilgiler de fevkalade deerlidir. Onun
tespitleri kendisinden nce seyahat etmi olan spanyol
seyyah Clavijo ile kendisinden yzyllar sonra Anadoluyu
gezmi olan Charles Texiere kadar pek ok seyyah
tarafndan dorulanabilmektedir. te yandan o, grdkleri ile
talyan ehirleri arasnda zaman zaman kyaslamalar yaparak
kendi devrinin okuyucularna fikir vermeye de alr. Bununla
birlikte, onun Batl-Hristiyan kimlii zaman zaman n plana
kar ve belki de devrindeki yarglarn tesiri ile Douyu ve
Mslmanlar kmsedii grlr. Hatt kendi kanaatini
desteklemek gayesi ile Mslmanlarn -ya da iyimser bir
yaklamla Mslman fanatiklerin- Hristiyanlara yapt
zulmleri n plna karmaya alr ve bunun iin bazen tank
olduu bazen de duyduu bir takm olaylar nakleder. Ancak
bunlar yaparken bile Mslmanlarn adetlerini vmekten
kendini alamaz.
Barbaro, Silifke Limannda balayan yolculuuna Osmanl
topraklarna girmeksizin ukurovadan -yani Ramazanolu
topraklarndan- devam etmitir. Bu sralarda blge henz
btnyle Osmanllarn eline gememiti. Karamanolu shak
Bey ok az taraftar ile blgede idi. Barbaronun yansra

Hal donanmasnn Silifkeye gelmesi ve blgeye asker

karmas shak Beyi sevindirmise de onlarn etrafta
yaptklar tahribatn kendisinde derin bir hayal krkl
meydana getirdii anlalmaktadr.
Venedik elisi, btn bunlar geride brakarak ky yolundan
nce Tarsusa daha sonra Adanaya uramtr. Bu sralarda
blge Memlk Devletine tbi olan Ramazanoullarnn
hkimiyetinde olmasna ramen o sehven Dulkadirlilerden
bahsetmektedir. Bu durum ad geen ehirleri terk ettikten
hemen sonra Dulkadir topraklarna girmi olmas ve Dulkadir
ailesi ile ilgili pek ok hikye dinlemesi ile ilgili olmaldr.
Barbaronun gzergh zerinde olmasna ramen Adana ile
Urfa arasnda kalan ehir ve kasabalardan, saylarnn
okluu ve anlatmann imknszln gereke gstererek sz
etmemi olmas tarihiler iin bir anszlk olarak
dnlebilir.
Barbaro, Urfaya ulatnda blgenin valisi Uzun Hasan
Beyin kardei veys Bey idi. Onun tespitine gre veys Bey
Venedik elisi ile karlamaktan ok memnun olmutu.
Anlaldna gre Akkoyunlularn Venediklilerle ittifak
kurmaya almas mera tarafndan memnuniyetle
karlanmaktayd. Bununla birlikte Barbaronun veys Beyin
korku iinde yaadna dair tespiti Akkoyunlu Devletinde
iten ie gelien taht mcadelelerinin yaratt gerginlikle ilgili
olmaldr. nk veys Bey, Barbaronun Urfadan

ayrlmasndan bir sre sonra yeeni Uurlu Mehmedin

iraz igal etmesi ve kardelerine gre tahta geme
nceliini ele geirmeye almasnda etkin rol oynam, ok
gemeden Uzun Hasan Beyin kuvvetleri tarafndan
ldrlmtr.
Barbaro, Mardinde iken hastalanm ve Cihangir Beyin
yaptrd ve gnmzde de ayakta duran darifda tedavi
olmak iin bir mddet yatmtr. Burada iken karlat bir
Kalender derviten dinlediklerinin onu epey artt gibi
dnyaya deer vermeme konusunda derin bir tesir brakt
da anlalmaktadr. Bu gibi dervilere Adanadan Tebrize
hatt rann derinliklerine kadar geni bir corafyada
rastlamas suf hareketin izlerini takip etmek bakmndan
nemlidir. Daha da nemlisi, bir rahipten dinledii
Mslmanlarn Hristiyan beldelere saldrd ve ok sayda
Hristiyan ldrdne dair hikyeler, Safev Devletinin
kurucusu ah smailin babas eyh Haydarn Grcistana ve
erkes lkesine yapt aknlar ile rtmektedir. Safev
kaynaklarnda olduka ksa geilen bu bahislerin blgede
dolaan bir talyan elisinin kulana kadar gitmi olmas
olayn Hristiyanlar zerinde yaratt tesir bakmndan nem
tamaktadr.
Venedik elisi, Mardinden sonra Hasankeyf, Siirt, Hizan
ve Vestan Kalesini geip Zaros dalarn aarak Tebrize
ulamtr. Bu esnada Siirtin mstahkem bir kaleye sahip
olmas dikkatini ekmitir. Hizan yaknlarnda ise Krtlerin

saldrsna uram, cann zor kurtarmtr.

Barbaro, Uzun Hasan Beyin huzuruna vardnda sefil bir
grnmde idi. Yolda bana gelenleri izah etmesine vesile
olarak kullanmak ve nihayet Sultann hediyelerine nail olmak
amac ile kasden byle giyinmiti. Uzun Hasan Bey,
Venedikten gelen misafirine ok iyi davrand ve onu
saraynda iyi bir ekilde arlad. Akkoyunlu Sultan, yeni
mttefikine kar g gsterisinde bulunmak amacyla
Hindistandan gelen elilerin kabul ve kendisi iin getirilen
hediyelerin takdimi esnasnda Barbaronun da yannda
bulunmasn emretti. Uzun Hasan Bey, zengin ve gz
kamatrc hediyeleri Barbaronun nnden geirterek ve
daha sonra, aalayc bir slupla, bunlarn deerini Avrupal
misafirine sorup aslnda Doudaki lkeler arasnda ne kadar
gl ve itibarl olduunu gstermeye almt. Dahas,
saraynn benzerinin Batdaki lkelerde olup olmad
sorusunu dahi yneltmiti. Onun bu davrannda her ne
kadar uzak lkeleri merak ettii seziliyorsa da aslnda
yardmna ihtiya duyduu Avrupal devletleri kmsedii de
hissedilebilir.
Barbaro, Uzun Hasan Beyi Osmanllara kar kkrtmak ve
cesaretlendirmek hususunda ok baarl olamamtr. Hatt
Sultan, bu konuda herhangi bir iaret dahi gstermemiti.
Bunda Otlukbeli Muharebesinin kaybedilmesinin onun
zerinde derin bir teessr yaratmas ve daha ok lkesinin i

meseleleri ile ilgilenmesi etkili olmutu. Ancak Akkoyunlu

hkmdar, Grcler zerine yapt bir sefere Barbaroyu da
davet etmitir. Bylece Barbaro, Grcler zerine yaplan
sefere ve savan sonunda imzalanan antlamalara tank
olmu; hatt denmesi gereken vergilerin bir ksmn
karlamak zere gnderilen mcevherlerin deerinin
belirlenmesinde araclk dahi yapmtr.
Barbaro, Akkoyunlu lkesinde kurtlarla dvmekten gre
tutmaya, atletizmden ok atma yarlarna; panayrlardan
sultann hediye datmasna; mezarlk ziyaretlerinden din
trenlere kadar pek ok olaya tank olmutur. Bunlar
arasnda phesiz Sultann halk ile birlikte yaylaya g
esnasnda olu Uurlu Mehmedin isyan ettii haberinin
gelmesi nemli olaylardan saylabilir. Barbaro, bu esnada
ordunun mevcudunu sayma ve silah gcn deerlendirme
imkn bulmutur. O, bu vesile ile Akkoyunlu asker gc
hakknda emsalsiz bilgiler vermektedir. Bu cmleden olarak
tamamen gnlllk esasna dayanan ve konar-ger
gelenekleri iinde varln devam ettiren asker unsurun sefer
esnasnda kadnlar, ocuklar ve yallarla birlikte yava
hareket edecei zannedilirken, beklenenin tam aksine o
kadar sratle yol katetmilerdir ki Barbaro buna kimsenin
inanmayacan dnerek, anlattklarnn dorulanabilmesi
iin birilerinin bu diyara gelmesi gerektiini sylemek
zorunda kalmtr. Btn bunlara ramen Barbaronun
naklettikleri Akkoyunlu ordusunun ana gre modern

saylabilecek durumda olan Osmanl ordusuna nispet

edildiinde ne kadar zayf durumda olduunu da
gstermektedir.
Barbaro, rana seyahat edecek olan hemehrilerine yol
gstermesi iin gezdii ve grd ehirler ve beldeler
hakknda ksa ksa bilgiler vermektedir. Bu cmleden olarak
onun, Dou Anadoludan Maverannehre, Kafkaslardan
Basra Krfezine kadar uzanan Akkoyunlu lkesinin nemli
ehirlerini gezdiini ve buralarn vasflarn naklettiini
sylemek gerekir. Barbaro, ncelikle ehirlerdeki iktisad
faaliyetlere ve mahsusen ipekli kuma dokumaclna; ikinci
olarak da tarih meknlara ve antik uygarlklara ait izlere
dikkat etmitir. Bu ikincisi XVIII. ve XIX. yzyllarda Douyu
kefe kan arkeologlar iin fevkalade nemli bilgiler olup, bu
seyahatnme, iraz yaknlarnda bulunan Persepolis
harabelerinden bahseden ilk eser olsa gerektir.
Barbaro, Akkoyunlu lkesinden ayrlmak iin Uzun Hasan
Beyden izin alm, Karadenizin kuzeyindeki karayolundan
lkesine dnmek istemise de Tatarlar arasndaki atmalar
sebebiyle yar yoldan dnmek zorunda kalmtr. Akkoyunlu
lkesine geri dndnde ise ehzadeler arasnda taht
kavgalarnn patlak verdiine tank olmu, tehlikeyi
sezdiinden acele olarak Akkoyunlu topraklarn terk etmi,
Halep zerinden Beyrut Limanna ve oradan da gemi ile
lkesine ulamtr. Barbaro lkesine dndkten sonra
1494te lmtr.

Josaphat Barbaronun
Seyahatnmesi

I. Blm
Ben, Venedik vatanda Josaphat Barbaro,
Azaka ve rana yaptm seyahatlerimde
grdm ve duyduum eylerin hikyesi
burada balyor.
Yeryz, mhendislerin kesin delillerle ispatlad gibi
felekler lemi karsnda o kadar kktr ki, sanki daire
iinde bir nokta olup onun byk blmn ya su
kapladndan ya da ar scak veya souk sebebiyle
yerleilemez durumdadr. Kara paralarnn tm ise yer
krenin olduka kk bir blmn oluturmaktadr. Bununla
birlikte, insanolunun gc o kadar acizdir ki, dnyann
mhim bir ksmn grebilmi olan ok az kii bulunabilir.
Eer yanlmyorsam, hi kimse btn ufuklar gezmemitir.
Bizim devrimizde dnyann bir blmn grenler genellikle
tacirler ve denizcilerdir. Balangtan bugne kadar benim
Venedikli babalarm ve nderlerim bu iki meslekte yle
stnmler ki-hl yleler-, sanrm hakl olarak onlar btn
her eyden daha iyi tanmak gerek. nk bir zamanlar
dnyann her tarafnda hkm sren Romallarn zayflad
dnemden beri, lgn dnya, dillerin, greneklerin, detlerin
ve dinlerin ihtilafnn tesiriyle yle ayrm ve blnmtr ki
eer Venedikli tacirler ve denizciler ie el atmasayd bu kara
paralar tannmam olarak kalacakt. Eer gnmzde
birileri onu gezmise, ben de onlardan bir kiiyim

demelidir. Ben, btn geliimi ve mrmn byk ksmn

uzak lkelerde, gelenek ve grenekleri bizden olduka farkl
olan vah kavimler ve meden olmayan insanlar arasnda
yaadm; bizim diyarmzda tedavlde olmayan birok ey
grdm ve tespit ettim; ki Venedikten dar gitmemi
olanlarn nazarnda efsane gibi grnr. Gerekte bu
sebeple, grdm eyler hakknda bir eyler sylemek veya
yazmak iin srar etmiyorum.
Buna ramen, bana emretme ve yasaklama hakkna sahip
baz kiiler, benim grdm ve iittiim eyleri yazmam
istediler. Plinio Solino, Pompino Mela, Strabone, Herodote,
Diodoro, Dionisio Halicarnasso (ve sonrakilerden); bizim
Venedikli hemehrilerimiz Marco Paulo, Nicolo Conte; ngiliz
Jhon Mandevile ve bu yazarlarn sonuncular Pietro Quirini,
Aluise da Mosto, Ambrozio Contarininin eserlerinin benim
sylediklerimden daha az inandrc olan baz konular ihtiva
ettiini grdmden, ben de bundan sonra yolculuk
yaptm yerlere gideceklere ve hemehrilerimin asayii iin
gelecekte bizim saygn ehrimiz tarafndan o blgelere
gnderilecek olan kiilere yol gsterici olmas iin, beni
saysz tehlikelerden koruyan Yaradana kran nianesi
olarak grdm eyleri yazmalym diye dndm. Bu
amala kitabm iki blme ayryorum. Birinci blm benim
Tanaya[1] seyahatimi iermektedir. kinci blm rana
yolculuumdan ibarettir. Bu kitapta yolculuk esnasnda
yzyze kaldm tehlikelerden ve belalardan ok az

bahsedeceim.
Peygamberimiz Mesihin miladndan sonra 1436 ylnda
Tana tarafna seyahata baladm. Geen 16 yl boyunca bu
yolculuuma devam ettim ve btn lkeleri kara ve deniz
yolundan, sadece alp abalayarak deil ayn zamanda
heyecan verici bir ekilde de gezdim.
Tatar[2] lkesi dzlk olup ortasndan dil[3] rma
gemektedir. Bat ve kuzeybatdan Lehistan, kuzeyden
Rusya ve gneyden Karadeniz ile Alanlar, Kumanlar ve
Hazarlarn blgeleriyle evrelenmitir. Bu blgenin tamam
Tabai Denizi [4] ile evrelenmitir. Sylediklerimi daha iyi
anlamanz iin diyorum ki onun bir paras Karadeniz sahiline
ve bir dier paras Kefeye 40 mil mesafede yer alan Elice
Irmana ulayor. Moncastro[5] tarafna akan bu rma
getikten sonra, Tuna nehrinin akt ve buradan sonra yer
alan topraklardan bahsetmeyeceim. nk herkes o
blgeleri yeteri kadar tanmaktadr.
Alan halknn topraklar olduu iin Alan lkesi diye
tanmlanmakla beraber, bizzat onlar kendi lkelerini As diye
isimlendiriyorlar[6]. Hristiyandrlar. Tatarlar onlar datm ve
kamaya mecbur brakmtr.
Bu blgede, tepeler, rmaklar, ovalar ve saysz miktarda
tpk mezarlar artran kk tepecikler grnyor. Her
byk tan zerinde oyuk var ve buraya tek para tatan bir

ha oturtmular.
Orada, kk tepelerin birinde bir hazinenin gizlenmi
olduu konusunu bildirmekle bizleri keyiflendirdiler.
Konsolosumuz Pietro Lando, Tanada bulunduu srada
Kutbeddin adl biri Kahireden gelmi ve Kumtepe[7] adl
kk tepelerin birinde Alanlarn deerli bir hazine saklam
olduklarn bir Tatar kadnndan iittiini, o kadnn iddiasn
ispat etmek iin tepenin ve tepenin bulunduu blgenin
yerinin iaretlerini ona verdiini sylemi. Bunun zerine
Kutbeddin[8] ie giriip bu tepenin muhtelif noktalarnda
yarklar, ukurlar ve bir eit kuyu am; iki sene altktan
sonra da vefat etmi. Halk, Kutbeddinin, madd yetersizlik
sebebiyle hazineyi bulup muradna eremediini tasavvur
ediyordu. 1437 ylnn Saint Catherine yortusu gecesi
Tanada yerlemi olan Venedikli tacirler bizimle oturup
hazineyi bulma ve Kutbeddinin kazlar hakknda konuup
tarttlar. Bu tacirlerin isimleri yledir: Bankac Jacomo
Cornaronun kardei Francesco Cornaro, daha sonralar
stanbulda bir ile megul olan Catarino Contarini, Candia[9]
ahalisinden Andreann olu Giovan Barbarigo, Giovan da
Vale, Judecca ahalisinden Alessandronun olu Moises Bon,
Venedik ahalisinden olup Tanada ev sahibi olan - oraya
konuk olmutuk- Bartolomeo Rosso ve sekizinci kii olarak
ben[10]. Gerekte, bu gruptan kii bundan nce hazinenin
bulunduu blgede yaamlard. Bu yzden, dierlerini
definenin bulunmasnn mmkn olabilecek bir i olduu

hususunda ikna ettiler. Bunun zerine herkes yemin etmek

konusunda anlatlar. Szleme metnini yazma iini Catarino
Contarini uhdesine ald. Bu szlemenin muhtevasn bu
kitapta bildirmem gerekir; o tepede aratrma yapmaya
karar verdik. Bu hususta hemfikir olduktan sonra bizimle
birlikte almalar iin 120 kii bulduk ve her birine aylk 3
duka maa vermeye karar kldk. Yedi gn sonra bizden alt
kii, 120 kii ile birlikte Tanadan hareket ettik. Eyalar,
teberiler ve silahlar ile kaz iin gerekli olan malzemeleri
karp kzaa ykledik. Nehrin buzlarnn zerinden srp
ertesi gn hedefimize vardk. nk o tepe rmaa yakn ve
Tanaya 60 mil mesafede yer almaktayd. Bu tepe 50 adm
ykseklie sahip olup st dzlk idi ve bu dzln stnde
de yuvarlak takke eklinde baka bir kk tepecik vard.
Biraz uzanda ylesine byk bir ta yer alyordu ki
zerinden iki kii omuz omuza geebiliyordu. Ykseklii 12
ayakt. Daha aadaki tepe ylesine yuvarlakt ki pergelle
yarap 80 adm olan bir daire izmiler dersiniz.
lk iler bir araya getirildikten sonra daha kk olan
tepenin balad yer olan byk tepenin zerinde kazya
baladk. Tepenin iine giri iin geni bir yol amak
istiyorduk. Ama yer ylesine buz balamt ki kazma ve
keser ile onu yaramyorduk. Bununla birlikte, biraz toprak
kardktan sonra daha yumuak bir zemin bulduk. Bu yzden
o gn bir hayli aba sarf ettik. Ama ertesi gn oraya
dndmzde topra iyice buz tutmu bulduk ve mecburen,

almaktan vazgeip Tanaya geri dnmeye karar verdik.

Bunun yan sra baka bir zaman oraya tekrar dnmek iin
kesin karar aldk.
Mart aynn sonlarnda 110 kii ile birlikte irili ufakl
kayklarla o blgeye geri dnp kazya baladk. Nitekim 21
gn sonra 60 adm uzunluunda, 7 adm geniliinde, 10
adm yksekliinde bir yol atk. imdi inanlmaz gariplikleri
benden dinleyiniz:
Her eyi daha nce iittiimiz gibi bulduk ve geriye kalan
iler bakmndan zihnen rahatladk. Bu yzden hazineyi bulma
midi bizi tnel kazma iin daha fazla almann ve cretli
adam tutmann daha iyi olaca dncesine yneltti. Ben de
tnel iinde usta idim. Olduka hayret verici bir durum ile
karlamtk: Otlarn altnda yer alan topran birinci
tabakas siyah renkliydi ve onun altnda kmrden bir tabaka
grnyordu. Ama bu olmayacak deildi. nk o havalide
haddinden fazla kamlk vard. Halk onlarla kolaylkla tepenin
zerinde ate yakabilirdi. Kmrlerin alt bir kar derinliine
kl idi ve bu da normaldi. nk o blgede yakmak iin
kullanlan kamlar grnyordu ve kllerinin burada kalmas
garipsenecek bir durum deildi. Kl tabakasndan sonra bir
kar derinliinde bulgur veya dar yer alyordu. Bunun ise
halkn yiyeceinden kaynaklanm olmas mmkndr.
Dediklerine gre o blge halknn ekmei dardr.[11] Onu
burada depoluyorlar. Cevap olarak sylemeliyim ki bu

durumda byle byk bir tepenin bir kar derinlii olan bir
tabaka ile rtlmesi iin ne kadar dar lazmdr, bilmiyorum.
Bu tabakann altnda, bir kar derinliinde balk pullarndan tatl su bal veya ona benzerlerden- bir tabaka yer alyordu.
Dediklerine gre, oradan bir rmak geiyordu ve tatl su
balklar o kadar oktu ki onlarn pullaryla byle bir tepe
rtlebilirdi. Byle bir iin geree yakn veya mmkn
olmasn okuyucunun hakemliine brakyorum. Eer benden
sorarsanz, bu hususun hakikat olduunu sylerim. Bundan
baka, bilinmeli ki bu mezarn yaplmas emrini veren ndiabu
adndaki kii belki de kendi devrinde revata olan btn
geleneklere uyulmasna nem verdii iin, onun emriyle uzun
mddet iinde meydana getirildi ve zamanla btn bu eyler
derlenip yanna topland.
Buraya kadar defineden bir eser bulamadmz iin, byk
tepenin zerinde adm yksekliinde ve geniliinde iki
ukur kazmaya karar verdik. yle yaptk ve topraktan
olduka beyaz bir tabakaya ulatk. Orada, kazlan yerden
yukar kmak iin kullanacamz bir basamak meydana
getirdik. Yerin altnda aa indikten sonra, tabanda bazlar
kl, bazlar ise kmrle ve alttaki bir grubun bir ka da balk
klklar ile dolu ta kaplar bulduk. Ayn ekilde be-alt tane,
turun iriliinde byk ta bilye bulduk. Seramikten
yaplmlard ve zeri cam ile kaplanmt; Tpk Ancona[12]
pazarnda halkn oyun oynad bilyeler gibiydiler. Ayrca, ba
ylan eklinde olan kk gm bir kazan kulpunun yarsn

bulduk. Nihayet, sann ilesi haftasnda dou rzgrlar

ylesine iddetli esmeye balad ki ta, toprak ve iilerin
kazd yerlerden kan kesek paralarn yerinden karyor
ve onlarn yzne savuruyordu. yle ki yzlerinden kan
akyordu. Bu yzden oray terk etmeye ve kaz iinden
vazgemeye karar verdik. Aziz yortusuna tesadf eden sal
gnnden sonra[13] da yle yaptk.

Tatarlar Geleneksel Olarak

Btn Avrupa Milletlerine Frenk Diyorlar
Bu blgeye eskiden Kutbeddin Maaras diyorlard ama
orada kaz yapmaya baladmzdan beri Frenkler
Maaras diye sylemeye baladlar. nk orada birka
gn iinde ylesine byk bir i yapmt ki bu kadar ksa
sre iinde bin kii byk zahmetle ancak yapabilirdi.
Bununla birlikte, biz defineyi bulacamzdan emin deildik.
Eer, burada bir define bulunursa bunun sebebi uydu:
ittiime
gre, Erran[14]
hkmdar ndiabu, Tatar
imparatorunun kendisine kar savaa geldiini iitince,
hazinesini gizlemek istemi. yle grnyor ki -ranllarn
geleneine gre- kendisi iin bir mezar yaptrm ve deerli
eyalarn gizlice getirip mezara koymu; zerine de bu kk
tepeyi ym.
slm dini Tatarlar arasnda yz yl nce yayld. Gerekte
ise Tatarlarn pek ou bundan nce de Mslmandlar. Ama
her kes istedii gibi inanmakta zgr idi. Bu yzden bir

ksm, tahtadan veya eski paralardan yaplan ve arabalarla

tanan putlara tapyorlard. Tatarlarn arasnda slmn
yaylmasnn balamas Tatar imparatoru Seyyid Ahmed
Hann[15] ordularnn bakumandan Edige[16] ile ilgilidir. Bu
Edige, Mansurun[17] babas idi. imdi ondan bahsedeyim.
Tatarlarn byk imparatoru Ulu Muhammed Han gerekte Mslmanlarn en byk imparatoru idi- saltanat
yllarndan uzun sre getikten sonra ordusuyla 1438 ylnda
Rusya zerine sefere kmt[18]. Kendisinden az nce
bahsettiim Edigenin olu Mansuru[19] kendisine
kumandan yapt. Bu kii Tatarlar slm dinini kabul etmeye
mecbur etti[20].
Daha sonra Mansur ile Tatar imparatoru arasnda bir ihtilaf
meydana geldi. Mansur, btn taraftarlar ile dil rma
tarafna ve imparatorun akrabalarndan Chezimamethin[21]
yani Kk Muhammedin[22] yanna gitti. Her ikisi Ulu
Muhammed Hana kar asker ittifak kurmaya karar verdiler.
Bu yzden Astrahan yolundan Tmen ovasna doru yola
koyulup oradan Krgzistan havalisine Tabai [23] denilen
denizin krfezine gittiler. O esnada hem buras hem de Tana
Irma buz tutmu idi. Olduka fazla askere ve saysz atlara
sahip olduklarndan, otlarn ve bitkilerin tahrip olmasndan
kanp, arkalarndan gelenlerin yem ve yiyecek sknts
ekmemeleri iin daldlar.
Bu yzden ordunun nc kolu ve srler Palastra denilen

yerde olup, esas ordu ise Tana rmann kenarnda yer alan
Bosagaz (yani kl sazl) denilen mahalde bulunuyordu. ki
nokta arasndaki mesafe 120 mildi, ki buray -her ne kadar
onlarn hepsi yolculua hazr deillerse de- anlan halk tutmu
idi.
Biz ay nceden onlarn geldiklerini haber almtk. Ama
ay nce gelen ordunun nc kuvvetlerinin hepsi gen olup,
ikisi- bir ata binip, dierini de yedekleyerek gelmeye
balamlard. Tanaa gelenler, konsolos tarafndan davet
edilip gzelce misafir ediliyorlard. Ama bunlara, Nereden
geliyorlar, ileri-gleri nedir? diye sorduunuzda, gen
olduklarn, gezip-tozmaya ktklarn sylyorlar ve bundan
fazla bir ey demiyorlard. Dizginleri gevetmekten ve bir iki
saat bir yerde kalmaktan ekinmiyorlard. Ama durmakszn
yola koyuluyorlard. Onlarn says her gn giderek artyordu.
Bu ordu Tanaya be alt gnlk bir yol mesafesine varnca,
o genler 25-50 kiilik gruplar hlinde ve arklar syleyerek,
tam bir dzen ve tertip iinde ortaya kyorlar; Han, Tanaya
daha da yaklatka genlerin says da yz kat artyordu.
Nihayet o da geldi ve Tanaya bir ok atmlk mesafede
bulunan bir camiye yerleti. Konsolos hemen ona baz
hediyeler gndermeye karar verdi. Ona, annesine ve
Mansura ayr ayr Nounea gnderdi. Nounea, sylendiine
gre ipekli kumalar, erguvani uvallar gibi on eit hediye
ve armaanlardan oluan bir tr hediye vermeye deniliyor.

nk bu blgenin ileri gelenlerinin hediyeleme deti

byledir. Bu yzden ekmek, Engebinde imal edilmi olan
arap ve arpa suyu ile dier eylerden on tane gnderip,
beni de dierleriyle birlikte Hann yanna gitmem iin
grevlendirdiler. Camiye girdiimde Han bir halnn zerine
uzanm ve ban Mansurun eteinin stne koymu halde
grdm. Kendisi 21, Mansur ise 25 yandayd. Hediyeleri
ona sunduktan sonra ehri ve ehir halkn ona emanet ettim
ve herkesin onun emri altnda olduunu syledim. Bunu
iitince mtekebbir bir ekilde cevap verdi.
Benden tarafa yzn dndrr dndrmez glp elini eline
vurdu: Buras garip bir ehir, baknz o iki adamn sadece iki
gz var. dedi. Onun kast ettii ey, bizim heyetimizden olan
Boran Tay Pietra adndaki Trkmenin sadece bir gz vard,
keza Konsolosun hizmetkr olan Zuan Greconun da bir
gz krd. Elinde Engebin arab bulunan kii de tek gzl
saylrd. Daha sonra Handan izin alarak geri dndk.
Birinin inanmakta glk ekmesi mmkn: Muhafzlar 3,
10, 20 ve 30 kiilik gruplar ile yola kp on il onbe -bazen
15- gnlk yol mesafesinde olan ikamet mahallerine kadar
dzl geiyorlard. Cevap olarak diyorum ki kavimlerinden
ayrlm olanlardan her biri siyah kei postunu karp, iini
yiyecek olarak bulgur veya dar ile dolduruyorlar, bunu hamur
ve birazck da bal ile kartryorlard. Bundan baka
yanlarnda aatan bir tabak tayorlard. Eer yol ortasnda
vah canllarn av olmazlarsa (halbu ki bu canllar bu

bozkrda olduka fazladr ve gebeler ok ve yay ile kolaylkla

onlar avlayabiliyorlar) ondan biraz kartp, ok az su ile
kartrp orba yapp iiyorlard. Onlardan bazlarna, bozkr
geerken ne yediklerini sorduumda, bana Bir insan
alktan niin lr? diye sorup Eer benim hayatta kalmak
iin ok az bir eyim olsa yeter. dediler. Dorusu bu kavim,
otlar, bitki kklerini ve ele geirdikleri her eyi yemekle
ilerini ok iyi gryorlard. Tuza ihtiyalar yok. Eer tuzdan
tadarlarsa azlar yle yanyor ve tatszlayor ki bu yzden
ilerinden bazlar lyor. Bu tr maddeler genellikle kanl
ishale sebep oluyor.
Szn bana gelelim, Han yola koyulur koyulmaz, onun li
de srleriyle birlikte yola dtler. lk olarak at srleri 60,
100 ve 200l gruplarla hareket etti. Sonra deve katarlar,
sr srleriyle birlikte kei ve koyun srleri de yola kt. Bu
i alt gn boyunca devam etti. Yollarn insan ve hayvanlarla
dolu olduu gze arpyordu. Bu birinci ksm olup, imdi
insanlarn ve hayvanlarn saysnn ne kadar olduunu
dnnz? Biz ehrin surlarnn zerine dikilmi ve kaplar
da kapatmtk. Akama kadar bu manzaray seyretmekten
yorulmutuk. nk insanlarn ve hayvanlarn hepsi byk
bozkrn zerini ylesine kaplamt ki yetmi millik bir
Paganea gze arpyordu. (Yunanca olan bu kelimeyi ben
Morada renmitim. O esnada iyi huylu bir kiinin evinde
yayordum ve elleri asal iftiler ona hizmet ediyordu.)

Hepsinin saflar hlinde yrmesi detleriydi. Her birisinin

dierine yz ayaklk mesafesi vard. Asalarn yere
bastryorlar, bazen avlarn rktmek iin yksek sesle
baryorlard. Dier taraftan bir gurubu atl ve bir blm de
yaya olan avclar ve ahinciler, ahinleri ve tazlaryla uygun
bir yerde pusu kurmular, sra onlara gelince ahinlerini ve
tazlarn serbest brakyorlard. Avladklar hayvanlar, keklik ve
bizim hetcecoke dediimiz dier kular idi. Bu kularn
kuyruu tpk tavuklarn kuyruu gibi ksa ve balar ayn bizim
horozlarmz gibi yksektir. Yaklak olarak tavus kuunda
bykedir. Kuyruu hari, zerindeki renkler de tavus
kuunun renklerine benzer. Tanann kurulduu tepelerden
eski Tanann bulunduu yere kadar ki dairenin yarsnda pek
ok ukur bulunmaktadr. Kular ve dier av hayvanlar bu
ukurlara snrlar. Tana ehrinin surlarnn evresinde ve
ukurlarn ierisinde o kadar ok keklik ve hetcecoke vard ki
sanki oralar tavukla dolmu gibi grnyordu. Olanlar bu
kular yakalyorlar ve her ikisini bir aspreye satyorlar. Her
aspre yedide bir Venedik Baggatinosudur.[24] O sralarda
Tanada Aziz Fransuva cemaatine bal Rahip Thermo adyla
bir rahip bulunuyordu. Bu kii kular avlamak iin bir a imal
etmiti. Onu uzun bir ubukla evin duvarnn dna asyor,
bununla bir defada 10-20 tavuk yakalyordu. Onlarn satyla,
Petriche diye isimlendirip rahip yaptklar Circasso[25] adl
bir olan ocuunu satn alabilmiti. ehirde yaayanlar
kular aldatp tuzaa drmek iin her gece odalarnn
pencerelerini ap, ieriyi de biraz aydnlatyorlard. Bazen

inanlmaz saylarda geyik ve dier vah hayvanlar evlere

giriyorlard. Ama bu tr eyler Tana yaknlarnda meydana
gelmiyordu. Halkn, ortasndan getii bozkrda av
hayvanlarnn saysz miktarda olduu aikar idi. Tanaya 40
mil mesafede olan Bosagaz adl mahalde balk avlama yeri
buldum. ittiime gre, balklar btn k balk avlayp,
olduka fazla miktarlarda Moroni bal ve havyar
tuzlamlard. Gebelerin pek ou buraya geliyor ve ister
taze ister tuzlanm balk veya havyar olsun yle
yamalyorlard ki onlar gittikten sonra geriye bir zerre tuz
kalmyordu. Gebeler kamlar ve flar da kryorlar, f
krklarn da kendi arabalarn sslemek iin yanlarnda
gtryorlard. Bundan baka, tuz tmede kullanlan
deirmenin demir milini de yama esnasnda kryorlard.
Benim bamdan da yle bir olay geti: Balk avlama
yerinde bulunan Zuan de Valle , ordunun geldiini haber
alnca, byk bir ukur kazarak yaklak 300 f havyar onun
iine gizleyip toprakla kapattrd ve stnde bir de ate
yaktrd. Ama bu tedbir bir fayda salamad. nk
gebeler onlar bulup gtrdler, yerinde de hibir ey
brakmadlar.
Bu halk, iki tekerlekli ve bizim arabalarmza gre daha
yksek olan pek ok araba ile tanyor. Arabalarn,
kamlardan yaplan hasrlar ile rtyorlar. Eer araba
tannm birinin ise, bir blmn keeyle bir ksmn ise
kumala kapatyorlar. Baz arabalarn zerinde evler

bulunuyor. Yani evler arabalarn zerinde tanyor. yle ki;

Bir buuk adm yarapnda aatan bir daire yaplyor ve
dairenin her drtte birlik aralklarna yay gibi kavisli
aalardan direkler dikiyor, daire ile ubuk direklerin arasn
kam hasrlarla kaplayp, zerini de kuma veya keeyle
rtyorlar. Bylece arabann hangi ahsa ait olduu belli
oluyor. kamet edilecek mahale varldnda bu evleri yere
indirip iinde dinleniyorlar.
Bu ordunun gitmesinden iki gn sonra, Tana ahalisinden
bazlar yanma gelip benden ehrin surlarna gitmemi ve
burada beni bekleyen bir Tatar ile konumam rica ettiler.
Oraya gittim. Hann damad olan Edelmulgh adl kiiyi
buldum. Bir eyden korkmadn, ben raz olursam ehre
girip benim misafirim olmak istediini syledi. Ben de
uradan izin istedim. zni aldktan sonra ehrin kapsna
gidip onu iki arkadayla birlikte yanma kabul ettim. nk o
zamana kadar ehrin btn kaplar kapanm idi. Tatar
evime gtrp iyice arladm. zellikle araptan ve
ikrammdan o kadar honut oldu ki iki gn yanmda kald.
Evimden ayrlaca zaman, onunla birlikte gelmemi rica etti.
nk beni kardei saymt ve istedii her yere gvenle
gidebilirdim. Bu konuyu baz tccarlara deyince bir hayli
ardlar.
Sonunda, onunla gitmeye karar verdim. Tatarlardan iki kii
ile birlikte yaya olarak ehirden ayrldm. Bir ata binip

gnein douundan iki saat kadar sonra yola koyulduk.

Ama mihmandarm o kadar sarhotuki, burnundan kan
geliyordu. Ona arap ierken ar gitmemesini
sylediimde, maymun gibi bir hareket yapt ve Brak
ieyim, baka nerde bu kadar ok arap bulacam dedi.
Yolculuk esnasnda buz tutmu bir nehri gemek zorunda
kaldk. Attan inip, zeri karla kaplanm buzu gemeye
altm. O, sarho ve berbat bir durumda olduundan,
dizginleri atn kendi kontrolne brakm, karl olmayan
muhtelif yerlerden geiyor, at, 20 dakikadr de kalka
srcsn gtryordu. Nihayet, rmaktan geip baka bir
rmaa ulatk. Onu da byk zahmetlerle getik. yice
yorulmu olan Tatar, dier birka kii ile orada dinlenmeye
ekildi. Btn geceyi, tehizatmzla birlikte orada geirip,
zorlukla sabah ettik.
Ertesi gn sabahleyin yola koyulduk ama nceki gn gibi
kolaylkla ilerleyemiyorduk. Bahsettiim rman bir kolunu
getikden sonra, dier ahalinin gittii yolu takip ettik. (Onlarn
says, karncalarn says gibiydi.) ki gn yolculuk yaptktan
sonra Hann ikamet ettii yere vardk. Dierlerinden nce
benim klavuzuma hrmet gsterdiler. Ona istemeyeceimiz
kadar ok et, ekmek, st ve dier eylerden verdiler.
Ertesi gn, yolculuk adabn ve onlarn hayat tarzlarn bilme
hususunda hevesli olduumdan tespitlerime baladm. yle
artc eyler grdm ki eer onlarn ok kk bir

blmn aklamak istesem yazacaklarm 70 batman[26]

kt olur.
Hepimiz, Hann ikamet ettii yere gittik. Onu yuvarlak
adrnda, etrafna toplanm pek ok kii ile birlikte grdk.
Birileri onun huzuruna kmak istediklerinde, ayr ayr diz
vuruyorlard. Hann adrna girmeden nce silahlarn,
darda bir ta atmlk mesafeye brakyorlard. Han onlardan
birka kii ile sohbet ediyor ve ihtiyalarn soruyordu. Daha
sonra eliyle kalkmalarn iaret ediyor, onlar da ayaa
kalkyorlard. Ama sekiz adm bile olmadan tekrar diz
vuruyorlar; bu ekilde Hana daha da yaklayorlar ve nihayet
huzura kyorlard.
Mahkeme ordunun[27] her tarafnda olduka hzl
gerekleiyordu. ki kii arasnda ihtilaf kp az dala
yaptklarnda (nk bu kavim bizim hilafmza, ilerini
kavgaya ve atmaya gtrmyorlar.) her ikisi veya daha
fazlas (eer fazla iseler), iyi grdkleri her yolu deniyorlard.
hretli ve itibarl bir kiiye varp, Ey nder, ikimizin
arasnda ihtilaf var. Bu yzden bizim hakkmz gzellikle ver.
diyorlar. O kii, beklemeksizin her ikisinin konumasn
dinliyor. Bir eyler yazmadan -ona gre en iyi yol barmaktrkararn aklyordu. ikyetiler, o ne sylediyse inkr veya
red etmeden kabul ediyorlard. nk bu tr hakemliklerde
halkn ou toplanyor, hakemlii zerine alan kii de orada
bulunanlar ahit tutuyordu. lave olarak, orduda bu
hakemlikler revata olup ahali arasnda meydana gelen

anlamazlklar bahsettiim usl ile ortadan kaldrmaya

gayret ediyorlard.
Orduda bulunduum sralarda, bir gn yere atlm ve
paralanm, aatan bir kap grdm. Altna yuvarlak bir
ekmek koymulard. Yanmda bulunan bir Tatara Bu nedir?
diye sordum. Cevap olarak: Onu putperestler oraya
koymular dedi. Yoksa bu kavmin arasnda hl
putperestlik var m? diye sordum. Evet okturlar, ama
inanlarn skca gizliyorlar. dedi.
Benim tahminime gre bu kavmin nfusunu saymak
imknszd. Ama ben, onlarn bir araya geldikleri zaman otuz
bin kiiden daha az olmadklarn kabul ediyorum. Bunu,
unun iin sylyorum, ordunun bir blm daha nce de
sylediim gibi Ulu Muhammed Hana baldr.
Bu kavmin ileri gelenlerinin hepsi, cesur ve gl kiilerin
zmresindendir. Onlardan bazlar Tl Bagatur sfat ile
dierlerinden ayrlrlar. Bu kelimenin manas Deli Bahadr
veya Eek Bahadrdr[28]. Kadir ve kymeti, tpk bizim Zeki
Petros, yi li Polis eklindeki vasfetmemiz gibi, akll ve
gzel vasflaryla vlr.
Onlarn meziyetleri ve iyilikleri, bir noktaya kadar akl ve
mantn dndadr. Bunlardan biri her ne yaparsa
dierlerinin houna gider. nk yiit olduklarndan dolay
yaptklar her ey halka gzel ve sevimli grnr. Bu Deli

Bahadrlardan pek ou sava veya atmalarda canlarn

hie sayarlar, hibir tehlikeden korkmazlar. Hatt,
korkusuzca ve aklszca ileri saldrp kl savururlar. Nitekim
korkaklar da onlardan rnek alp savata cesaretli
davranrlar. Bana gre bu Deli Bahadr unvan onlar iin
olduka uygundur. nk onlar arasnda -ahmaktan bakayiitlik veya bahadrlk unvanna layk kimse grmedim. Zira,
size soruyorum, bir kiinin drt kiiye kar savamas
ahmaklk deil midir? Bir haner ile birka klca kar savaa
gitmek delilik deil midir? Ben Tanada iken meydana gelen
bir olay burada sizin iin anlataym.
Birgn, sokaktan geiyordum, birka Tatar, ehre gelip:
Tanaya milden daha az bir mesafede bulunan kk
korulukda, 100 kiilik bir erkes atlsnn pusu kurduklarn ve
her zamanki gibi ehre saldrma niyetinde bulunduklarn
sylediler. Bu haberi iittiimde ok imal eden birinin
dkknnda idim ve Swenzinadan gelmi olan bir Tatar
tccar da orada oturuyordu. Bunu iitince ayaa kalkp:
Niin onlar yakalamak iin gitmiyoruz, ard-n ka kiiler?
dedi. Ben: Yz kiiler. diye cevap verdim. O: yi, biz be
kiiyiz, sen ka atl hazrlayabilirsin? dedi. Ben: Krk kii
dedim. Ne gzel, erkesler erkek deil, kadn gibidirler,
gelin gidip onlar yakalayalm. dedi. Daha sonra, bay
Frauncsu aramaya ktm. Onu grnce Tatar tacirin
szlerini naklettim. O glerek benim arkamdan geldi:
Acaba, bunu yapmak istiyor musun? diye sordu. Evet.

dedim. Sonra, svarilerimi toplayp Nehir yolunda bize

katlmalar emrini verdim. leye doru, glgede bir ksm
oturan, bazlar da uykuya dalm olan erkeslerin zerine
saldrdk. Ama onlara kavumadan ksa bir sre nce kt bir
olay oldu: Bizim borazanc boruyu ttrmeye balaynca
erkesler kama frsat buldular. Bununla birlikte onlardan
altm kiiyi ldrdk veya esir ettik. Ama Tatar tacir, tpk
Deli Bahadr aklnca kaaklar takip etmenin ve yakalamann
iyi olacan sylyordu. Kimse onun nerisini kabul
etmeyince, tek bana kaaklarn arkasna gitti. Biz hep bir
azdan Asla geri dnemezsin! Asla geri dnemezsin![29]
diye bardk. Bir saat kadar sonra dnd. erkeslerden bir
kiiyi bile esir alamad iin hayflanyordu. Baknz bu i
delilik deildir de nedir? Eer kaanlardan drt kii geri
dnse onu para para etmeleri mmknd. Bunun iin ona
sitem edince, bize byk altndan gld.
Daha nce sylediim gibi ordu, Tana tarafna hareket
edecei zaman, yolda bir tehlike varsa keif yapmalar iin
muhafzlar nceden yola karyorlar. Han, bir yerde konaklar
konaklamaz, lin fertleri hemen ykleri indirip adrlarn
arasnda bir yol ayorlar. Eer k olursa, hayvanlarnn
saysnn okluundan her yer amur oluyor; yazlar ise
olduka fazla toz-toprak kalkyor. Yklerini aar amaz
tandrlar yakp, et piiriyorlar, sofray st, tereya ve peynirle
donatyorlar. Hele hele av ve bilhassa kzartlm geyik eti hi
eksik olmuyor. Orduda, terzi, silah imalats gibi ihtiya

duyulan her i iin olduka fazla meslek ve sanat sahipleri

yer alyor. Eer benden, onlarn ingeneler gibi konup
gtklerini sorarlarsa, Hayr derim. nk ehirleri sadece
kale ve surdan ibaret olmayp olduka byk ve gzel. Bu
konu hakknda sizin iin bir noktay daha anlataym: Tanaya
dnerken ehrin kapsna vardmda, ehrin olduka gzel
burcuna gzm takld. Dikkatle ayn burca bakan bir Tatar
tccara: Ne dnyorsun? Acaba bu bur gzel bir ey
deil mi? diye sordum. O glmsedi ve: Her kim bur ina
ediyorsa, korkuyordur? diye cevap verdi. Dnyorum da,
o doru sylyordu.
Tccarlardan sz ediyordum, asl konuya yani ordu ve
askere geri dneyim. u kadarck diyeyim ki baz tccarlar,
ticar mallarn eitli yollardan tayp ordudan geirerek
baka yerlere gtryorlar.
ahinci Tatarlar, ok itibarl olup bol miktarda ahine
sahipler. Bunlarla yaban tavuu avlarlar. Bu det bizde
yaygn deildir. Bu ekilde geyik ve dier byk yaban
hayvanlar da avlyorlar. Tatarlar, ahinleri ellerinin birinin
stnde tutarlar ve dier ellerinde, yorulduklar zaman ahin
tadklar ellerine destek vermek amac ile bir asa tarlar.
nk bu kularn her biri iki kartal byklndedir. Bazen,
ordunun zerinden bir grup kaz uar; askerlerden bazlar
tysz, eri-br oklarn onlarn tarafna atarlar. Bu oklar
havada oraya buraya uup her naslsa kazlarn, boynunu,
ayan veya kanadn krarlar. Bazen bu kaz srleri o kadar

kalabalk olur ki havay siyah bir bulut gibi kaplarlar. Byle

zamanlarda, ylesine barp arrlar ki kular balarn
evirip yere derler.
Sz kulardan almken sizlere bu hususta iitmeye
deer bir konudan daha bahsedeyim. Tatarlarn ordusundan
getiimde bir rman kenarnda hizmetkr ile sohbet
etmekte olan tannm bir ahsla karlatm. Beni grnce
yanna arp atmdan inmemi syleyip: Nereye
gidiyorsun? diye sordu. Ben durumu aklayan bir cevap
verdim. Bu esnada etrafa bakarken onun yannda drt ya da
be tane ahin grdm. Her biri bir engele bal idi. Bu
adam hizmetkrlarndan birine emir verdi. O da hemen atn
kuyruundan iki tutam kl koparp ahinlerin bann zerine
apka yapt. Yiyecekleri ahinlerin penesinden alp
efendisinin yanna getirdi. Efendi, pililerin piirilmesi iin
emir verdi; hizmetkr da hemen al-rp toplayarak, kular
kebap yapp efendisine tekrar getirdi. Efendi, bana dnp:
Senin edep ve nezaketine kar, sana vermeye layk bir
eylerim yok, ama Allah benim iin bunlar gnderdi, buyurun
aln. dedi ve her bir pilici paraya ayrd. Birini kendisi
yiyip birini bana, olduka kk olan paray ise hizmetkrna
verdi. Bu blgedeki vahi hayvanlar o kadar fazla ve
kalabalk ki onlardan nasl bahsedeyim? Acaba birileri inanr
m? Ama her halkrda onlar hakknda bir eyler syleyeyim.
ncelikle atlardan bahsedeyim: Satclarn ou onlar bu

topraklardan srler hlinde rana gtryorlar. rana giden

bir kervanda -ben de onlarla birlikte idim- drt bin at
bulunuyordu. Bu szlere armamalsnz, zira, isterseniz
burada binden iki bine kadar at satn alabilirsiniz. nk at
burada koyun gibi srler hlinde bulunuyor. Eer at
srsnden yz tane seerseniz ve bunu atlarn sahibine
sylerseniz, ucunda halka bulunan bir ubukla atlarn
boyunlarndan yakalayp srden dar ekiyor, hepsini size
teslim ediyor. Satclar o kadar ok ata sahiptiler ki geni
bozkr btnyle kapladna defalarca ahit oldum. Bu
memlekette ok iyi at olduka azdr. nk buradaki atlar
byk karnl ve kk boyludur[30]. Yem yemezler. Onlar
rana gtrdklerinde, yem yemeye alabildikler iin
vnmeyi hak ediyorlar. nk, iyice beslenmekten baka
bir ie yaramazlar. Bu memleketteki ikinci hayvan srdr.
Olduka iyi, byk ve o kadar boldur ki Polonya yolundan
veya bazen Valai, Transilvanya ve Almanya zerinden
talyan mezbahalarna ular. Bu memleketin nc hayvan,
yksek boylu ve zorluklara dayankl olan ift hrgl
devedir. Onlardan ounu rana gtrp bir tanesini yirmi
dukaya satarlar. Daha kk boylu olan tek hrgl deveyi
ise on dukaya satarlar. Bu memleketin drdnc hayvan
uzun bacaklar, uzun ynleri ve iri kuyruklar ile artc ve iri
boylu olan koyundur. Her biri on iki duka deerindedir.
Onlardan bazlarnn kuyruklarn tekerin stne koyduklarn
grdm. Bu kuyruklar etle birlikte yiyorlar ve ondan ya
yapyorlar. Yan tad lezzetsiz deil.

imdi syleyeceim manzaray birinin grm olacandan

veya buna inanacandan mitli deilim. nk bu kadar
insan nasl oluyor da btn gnlerini yolculukla geiriyor,
yiyeceklerini nereden getiriyorlar ve teberilerini nereden
temin ediyorlar diye ne kadar ok soruyorlar. Onlarn
yaantsna tank olmu biri olarak ben bu sorulara yle
cevap veriyorum: Yaklak olarak ubat aynda ordunun her
tarafnda, iftilikle uraan herkesin mart aynda filan yerde
ekin ekmek iin hazr olmalar, o ayn belli bir gnnde
herkesin o yere gitmeleri gerektii iln ediliyor. Emir iln
edilince, ekip bime iiyle megul olanlar, hazrlanp
dierleriyle uyum halinde tohumlarn, ihtiya duyduklar
hayvanlarn, davarlarn, kadnlarn ve ocuklarn ya da
onlardan bazlarn at arabalarna yklyorlar. Daha sonra,
belirlenen mahale gidiyorlar. Buras, genellikle, adrlarn
kurduklar yerden iki gnlk yol mesafesinden daha uzak
deil. Oray ekip ilerini bitirene kadar kalyorlar. Ondan
sonra orduya geri dnyorlar.
mparator, halkna bir annenin ocuklarna davrand gibi
davranyor. ocuunu oyuna gnderip onu gzetleyen anne
gibi imparator da iftilerle kendi arasndaki mesafenin drt
gnlk yol mesafesine ulamasna izin vermiyor. Daima,
uzaktan-yakndan iftilerin ekinlerini gzetliyor. Ekin bime
zaman eriince ordu ile oraya gitmiyor, ama ekin ekenleri ve
onlar satn almak isteyen kiileri at arabalaryla, kzlerle,
develerle veya ie yarayan baka eylerle tarlaya gnderiyor.

Toprak verimlidir. Bir tohuma bin tohum kaldrlr. Bu

toprakta dar bir tohuma yz tohum verir, yle ki bol miktarda
bitmemise hasat etmeyip tarlada brakrlar. Bu konuda size
bir hikye anlataym: Ulu Muhammedin bir ka yl hkm
srm olan torunu, bu sralarda Volga tarafnda yaayan
amcasnn olu Cormeynden,[31] ylesine korkuyordu ki
iftileri ilerine gitmeye brakmyordu. Bu i tehlikelerle dolu
olduundan on bir yl kadar ekip-bimelerine izin vermedi. Bu
sre iinde halkn yiyecei et, st ve bunun gibi baka
eylerle kendi evi de dhil olmak zere olduka pahal olan
Panico idi. Bu yllar nasl geirdiklerini sorduumda, ellerinin
altnda etlerinin olduunu sylediler. Sonunda Ulu
Muhammedin torunu yenildi; orduyu yerinde brakp ocuklar
ve dier akrabalaryla birlikte kat. Ziya Muhammed onun
lkesine ayak basnca, ayakta duracak glerinin kalmadn
grd. Ulu Muhammed kanca Ziya Muhammed btn
ordunun imparatoru oldu. O, Haziranda Tana rma tarafna
ynelip rman iki menzil yukarsnda bir yerde btn halk, at
arabalar ve hayvanlaryla kar kyya geirdi. Bu i, grmeye
deer, inanlmaz ve o kadar da artcyd. nk rma
ylesine korkusuzca getiler ki sanki kuru yerde yryorlar
sanrsnz. Onlarn rmaktan gei tarz yleydi: Bir grup evik
ve gl erkei, evrede bol miktarda bulunan aalardan
kelekler yapmalar iin nden gnderiyorlar. Daha sonra
yumuak kam destelerini birbirine balayp, keleklerin ve at
arabalarnn altna koyuyorlar. Onlar da atlara balyorlar.
Atlar (plak adamlarn klavuzluunda) yzerek rmaktan

geiyor. Bylece devam edip gidiyor. Bu hadiseden bir ay

sonra rmakta balk avlama yerine doru krek ekerek
gidiyordum. Suyun zerinde gelen ok sayda kam
destelerine ve keleklere rastladm. (Bunlar biraz nce
bolamlard.) O kadar oktular ki nehirde kayk srmemize
imkn brakmyorlard. Ayn zamanda kyda ok sayda kelek
ve kam desteleri de grdm, ardm. Balk avlayacamz
yere varnca burann durumunun anlattm yerlerden daha
kt olduunu grdk.
Dostlarm asla unutamam: Daha nce kendisinden
bahsettiim mparatorun damad Edelmulgh, Tanaya geldi.
Olunu da yannda getirmiti. Hemen beni kucaklad,
olundan bir cbbe alp srtma att ve sekiz tane de Rus kle
verdi: Bu senin krndr. Rusyadan aldm ganimettendir.
dedi. Ben de ona layk olacak eylerle hediyelerine karlk
verdim. O iki gn benim evimde kald. Baz insanlar bir
dierinden ayrlnca, bir daha asla onlarla karlamayacan
dnrler ve dostluk szn kolayca unuturlar. Dostluk iin
gerekli olan detleri ve gelenekleri yerine getirmezler. Bu
tasavvurun hatal olduu tecrbe edilmitir. nk da daa
kavumaz, insan insana kavuur.
Hasan Beyin elisi ile birlikte randan dnte, daha nce
bu yoldan gitmemi olmama ramen, Tatar lkesinden
geerek nce Polonyaya daha sonra Venedike ulamay
istemitim. Bu esnada, Tatar tccarlarndan baz gruplarla

birlikte hareket ettiimden Edelmulghun izini bulmam

durumu ortaya kt. Adn sylemelerinden ve tariflerinden
onun imparatorun saraynda yksek bir mevkie sahip olduu
anlalyordu. Eer biraz daha yol alrsak eline decektik.
phesiz baba ve oul gibi olduumuzu bildiimden saygda
kusur etmeyeceklerdi. Ama otuz be yl sonra uzak bir
memlekette bir Tatar ile bir Venediklinin tekrar
grebileceine kimse inanamaz. imdi buna benzer
baka bir maceradan bahsedeyim: 1455 ylnda Venedikte
daha sonralar satn aldm bir Rialtoda[32] idim. Zincire
vurulmu suratlar Tatarlar andran iki kii getirdiler. Bunlar
kim? diye sordum. Katalanlarn esirleri; kk bir kaykla
kamlar ve Venediklilerin eline dmler. dediler. Hemen
Signoridi Nottenin[33] yanna gittim. Bu maceray ona
hatrlattm. O da ksa mddet sonra mbairleri gnderip
onlar saraya getirtti. O Venediklinin odasnda sahipleri,
kleleri bana verdi, deerlerini de dedi. Bu ekilde onlar
serbest brakp evime gtrdm. Kim ve hangi lkeden
olduklarn sordum. Onlardan biri Tana halkndan olduunu
syledi. Cazadahuchun hizmetkryd; ki ben de onu iyi
tanyordum. nk O, Tanaya gelen btn ticar mallardan
imparator adna satn alma nzr idi. Onu Tanada defalarca
grdm iin ve hatt evime kadar gelmi olduundan
yzn ok iyi hatrlyordum. Adnn ne olduunu sordum.
ahid anlamna gelen Cehbochzi.[34] dedi. Onu iyice
seyrettikten sonra: Beni tandn m? diye sordum. Hayr.
dedi. Ama Tanadan ve Yusuftan [35] (nk bana Tanada

Yusuf derlerdi) hatrlatmalar yapnca, pmek iin hemen

ayaklarma kapand. Onun cann iki kere kurtardm syledi.
Biri kle olup kendini lm sandnda; dieri ise Tanada
yangn kt bir zamanda. ehrin hisarnda bir delik
amm, bu ve hizmet ettii bey dhil pek ok kii cann
kurtarm. Bu sz doruydu. nk Tanada yangn knca
hisarda bir tnel amtm ve pek ok kii oradan dar
kamt. Onlardan biri de Cazadahuch idi.
Bu iki kiiyi iki ay kadar evimde barndrdktan sonra
gemiler Tana tarafna yola knca onlar da gnderdim.
Neyse, birinden ayrlrken eer o arkada asla
grmeyeceinizi dnrseniz yanl bir dncedir. nk
baka bir zaman sizin onunla kar karya geleceiniz
binlerce olay meydana geliyor. Nice zengin var ki fakir ve
aciz kiilere muhta olur. imdi Tanann hikyesine dnelim.
Onu yle tavsif edeyim: Bat ve kuzey tarafnda Tabai
Denizi yer alr, ki sol tarafnda ileriye doru gidince
Karadenizden bir blme hatt Mengleria blgesine
ularsnz. Tanadan ve bahsedilen kylardan karada
menzil kadar gidince Tanrverdi anlamna gelen
Biberdinin[36] blgesine ularsnz. O ordunun oniki han
manasna gelen Cheuerthain oludur. Onun ok sayda
ky olup ihtiya duyduunda onlardan bin tane at alabilir.
ok gzel otlaklara, ormanlara ve nehirlere sahiptir. Bu
havalinin ileri gelenleri, haydutlukla ve blgenin
dzlklerinden geen kervanlarn yolunu kesmekle vakitlerini

geirirler. Bunlar ok gzel atlara sahip olup akllca ve

yiite at binerler. Ama suratlar tutuk ve ekidir. Tahl, et ve
ballar vardr ama araplar yoktur. Onlarn daha tesinde
birbirinden ok farkl olmayan Elipehe,[37] Tatarcosia,
Sobai, Cheuerthai,[38] As Alaniden ibaret olan eit eit
dillerin bulunduu bir memleket var. Daha nce bu son
gruptan sz etmitim.
Onlar on iki menzil kadar geride oturuyorlar. erkes
lkesinden geen dalar ile snrda olan, Karadenizin ve
Grcistann bir blm oluturan Kafkas dalarnn yanndaki
Kaytaklarla[39] Mengleriaya ularlar. Orann bir tarafndan
Phaso adl bir rmak akar. Bu rmak blgeyi evreler ve
Karadenize dklr. Blgenin Bendian ad verilen
sahiplerinin Karadeniz kysnda surlarla evrili iki tane
ehirleri var: Biri Vathi dieri Sivastopol[40]. Bunlardan
baka ok sayda bayndr yer ve kalelere sahipler. Bu
memleket talk olup verimsiz ve Panicodan baka rn
yoktur. Tuzu Kefeden getirirler. Halk ok az kuma dokur ki
hem sert hem de deersizdir. Bunlar hayvan gibi bir halktr.
Bunu ispat iin anlataym: Ben Vathide iken Cenevizli Azolin
Squarciafigo, stanbuldan bizimle birlikte gelmi olan
Trklerden bir Paranderia ile bize katldlar. Orada bir kadn
kapnn eiine oturmu idi. Cenevizli: Sarina patri
nicocon? yani Ey kadn o iyi adam ierde midir? dedi. yi
adamdan maksat kocas idi. Archilimisi yani Gelecek
dedi. Cenevizli hemen kadnn dudaklarndan pt. Bak ne

gzel dileri var diye bana gsterdi. Gsn bana gsterdi

ve memelerini eline ald. Kadn yerinden hi kprdamad.
Daha sonra evinin iine girip oturduk. Cenevizlinin
vcudunda bit varm gibi grnyordu. Kadn onu ezmesi
iin ard. Kadn da bu ii dindarlkla ve layk olduu vechile
yerine getirdi. O iyi adam (kocas) gelince yanmdaki
arkadam elini kesesine gtrd ve Patron tetari sica?
yani Beyefendi paran var m? dedi. Fazla bir paras yok gibi
grnyordu. Gidip teberi almas iin birka sikke verdi.
Bundan sonra biraz hava almak iin ehirde gezmeye ktk.
Bu Cenevizli her yerde bu memleketin halknn geleneine
aykr her ne isterse yapyordu ve hi kimse bundan dolay
rahatsz olmuyordu. Buradan onlarn hayvan olup olmadklar
ortaya kyor. Cenevizliler iin burada bir atasz sylerler:
Thowarta mongrello yani Ahmak ve aklsz. Daha nce
sylediim gibi, tertari[41] para anlamndadr. imdi,
Tetarinin tam olarak beyaz manasna geldiini iyice
hatrlyorum. Bundan gm para anlalyor. Yunanllarn
paraya beyaz anlamna gelen Aspri dedikleri gibi, Trkler
de beyaz anlamna gelen Ake derler. Venedikliler
gemite ve gnmzde parann bir eidine Bianche derler;
spanyada da Bianche denilen bir para vardr. yle
grnyor ki bu isimlendirme -bir kelimenin sadece belli bir
anlamda sylenmesi- birka milletin dilinde var.
imdi Tanaya tekrar dnelim. Oradan Alamann
kenarnda bulunan bir rmaktan geiyorum ve benim sa

tarafmda kalan Tabai rmann kysnda ilerliyorum. Daha

te tarafta asl karaya bal bir toprak paras olan Kefe
adas var. Bu kara parasnda, kendi kendine kuruyan ve
tuza dnen bol miktarda tuz emeleri var.
Bu topraklarn yannda, Tabai Denizinin kysnda Kuman
halkndan dolay Kumanya[42] adl bir memleket var. Daha
tede Kefenin bulunduu bir adann kysna varyoruz.
Gazzariada[43] ayn buras imi. imdi bile, kuma lm
iin kullanlan Pico, Tanada Pico de Gazzaria diye
adlandrlr. Kefe adas Tatarlarn elinde olup, onlar adna
Vlubi[44] adl bir kii hkm srmektedir. Onlar, olduka
kalabalk ve zengin bir ahalidir. htiya duyduklarnda -drt
bin kadar at temin edebilirler. ok fazla salam olmayan iki
kaleye sahiptirler: Biri kale manasnda ncremin[45] diye
syledikleri Sorgathi[46] ve dieri oniki mahal anlamna
gelen Cherchiardedir. Bu adada nce Tabai denizinin
aznda bizim Bosforo Cimerio diye isimlendirdiimiz
Cherz[47] adl bir yer ve daha sonra, Calamita, Cymbalo[48],
Grasui ve Saldai[49] var. Bunlarn hepsi Osmanl
Halifesinin[50] hkimiyeti altndadr. Onun hakknda bir ey
sylemiyorum. nk herkes halifeyi tanyor. Fakat Kefenin
ne ekilde elden ktn anlatmann uygun olacan
dnyorum. Bu olay, orada bir yerde hadiselere tank olan
ve sonra Grcistana oradan da rana kaan Antony da
Guascodan dinledim. Tesadfen ben de o esnada randa
idim. Bu sralarda, o memleketin detine gre Kefeden yllk

vergi alan Tatar beylerinden Eminek Bey[51] oradayd. Kefe

halk ile onun arasnda anlamazlklar ortaya kt.
Cenevizin Kefe Konsolosu, Eminek Beyin akrabalarndan
birini gndermesi ve onun hatrna Eminek Beyi
memleketten srmesi iin Tatar mparatorunun sarayna bir
eli gndermeyi dnd. Bu amala, bir eliyi gemiyle
Tanaya gnderdi. Bu eli orduya gidip mparatordan
akrabalarndan Mengli Giray[52] Kefeye gndermesi iin eer Kefe halk Mengli Giray kabul etmezse geri
gndermek zere- izin ald. Bu faaliyetten phelenen
Eminek Bey, Osmanllara bir eli gnderip, eer deniz
yoluyla Kefeye ordu gnderirlerse kendisinin de karadan
ehre akn edeceini ve bu ekilde ehrin Trklerin eline
geeceine dair sz verdi.
Bu konuda arzulu olan Osmanl Halifesi[53] de ordu
gnderdi. Ksa zamanda ehrin kaps ele geirildi.[54] Bu
srada Mengli Giray oradayd. Onu Osmanl Halifesinin
yanna gnderdiler ve yllarca zindanda kald. Eminek Bey,
ehri Trklerin hkimiyetine vermesinden ksa zaman sonra
piman olup ehre erzakn ulamasn engellemeye balad.
Bylece, ehirde ktlk ve pahallk ba gsterdi; zahire ve et
bulunmaz oldu. O zaman Trklere Eer Mengli Giray
Kefeye gnderirler ve gzaltnda tutarlarsa ehirde bolluk
olur, nk ahali Mengli Giray ok sever. dediler. Osmanl
Halifesi de yle yapt. Her ey hzl bir ekilde bollat. nk

Mengli Giray, halkn sevdii bir kiiydi. O gzetim altnda

olarak her yere gidiyordu. Gnlerden bir gn hediye kapmak
iin ok atma yarmas yapld. u ekilde: Bir okun stne
ince iplikten gm bir top asyorlar. Yarmaya katlanlar, at
koturarak o topa atall oklar atyorlar. Bu arada, hedefin
yanndan geerken ok atmak iin arkalarna bakmalar
gerekiyor.[55] pi kesen kii kazanm oluyor.
Mengli Giray bu yarmay kamak iin frsat sayd.
Kendisiyle szlemi olan bir svariyi ehrin yaknnda
bulunan bir dereye gizlenmesi iin grevlendirdi. Avlanma
bahnesi ile o adamn yanna gitti. Adann btn silahl
adamlar da onun arkasndan geldiler. Bu sayede kuvvetlenip
Kefeye alt mil mesafedeki Sorgathi[56] ehrini ele geirdi;
Eminek Beyi ldrp blgenin hkimi durumuna geldi.
Ertesi yl Kefeye onbir mil mesafede yer alan ve Murtaza
Hann hkimiyetinde olan Astrahann[57] zerine yrmeye
karar verdi. Murtaza Han[58], dil kysnda yer alan ahalinin
han idi. Onu yenip ilini hkimiyeti altna ald. Bunlardan
kalabalk bir grubu Kefe adasna gnderdi; kendisi de k
rman kenarnda geirdi. Bu esnada, tesadfen bir baka
Tatar Han da birka menzil daha tede idi. Mengli Girayn
vaktini rmak kenarnda geirdiini duyunca onun zerine
akn dzenleyip byk zararlar verdi. Bu sayede Mengli Giray
tarafndan hapse atlm olan Murtaza Han biraz glendi.
Felakete uram olan Mengli Giray gzel bir dzen iinde
Kefeye geldi. Murtaza Han da ordusuyla ertesi baharda

Kefeye kadar yaklat. Adaya ulamak iin yol arad; etraf

tahrip etti. Ama ehri ele geirmenin mmkn olmadn
grnce geri dnd. Bununla birlikte baka bir orduyu
Kefeye gitmek ve Mengli Giray srmek iin hazrladn
duyduk. Gelecek, bu haberin doruluunu gstedi. Dolayl
olarak, aklszca yalan haberler de yayld. Hanlar arasndaki
savan nereye varacan ve Byk Han ile Murtaza Han
arasndaki anlamazln neticesinin ne olacan
bilmiyorlard. Murtaza Hann Kefeye asker sevk etmek iin
ordu hazrlad haberi yaylnca, buna Osmanllarla savamak
iin Byk Hann da Kefeye gelecei haberi eklendi.
Grne gre, Montecastro yolundan Valaiye oradan da
Macaristana gireceklerdi. Halbuki Osmanllarn Kefenin
arkasnda sleri vard ve Karadeniz kysndaki Gothia ve
Alana yakn idiler. Daha nce sylediim gibi Montecastro
yolu oradadr. Gothiallar, Almanca konuuyorlar. Onlarn yani
Alanlarn ve Gotlarn birbirlerinin dillerini anladklarn
hizmetkrm olan bir Almandan duydum. Gotlarn ve Alanlarn
komuluundan sanki Gotitalani ad ortaya km. nk
Alanlar daha nce bu havalideydiler. O sralarda Gotlar gelip
bu topraklar aldlar. Kendi adlarn Alanlarn adlar ile
kartrdlar ve Gotitalani ad ortaya kt. Onlar Yunan ve
erkes detlerini takip ederler.
Tmenler ve Astrahan konusundan sz etmitim. Ama
oralara ait ok deerli hatralarm olduundan onlar hakknda
bir eyler yazmamn doru olacan dnyorum.

Tmenden kuzeydouya doru gidince sekizinci menzilde

dil (Volga) rmana ulaacamz sylemitim ki
Astrahan[59] bunun kenarnda yer almaktadr. Bu sralar
kk ve harabe bir ehir durumunda olan buras gemite
byk, mehur bir yer imi. nk Timur buray harap
etmeden nce, imdi Suriye yolundan gelen baharat ve ipek
Astrahan zerinden Tanaya getiriliyordu. Sadece
Venedikten ticaret mallar getirmeleri iin alt veya yedi gemi
gnderiliyordu. O dnemde ne Venedik ne de bu kylarda
bulunan milletlerden hi biri Suriye yolundan ticaret mallar
getiriyordu.
Volga (dil) geni ve byk bir rmak olup Astrahana yirmi
yedi mil ukaklkta Karadenize dklr. Bu rmakta ve
denizde olduka bol miktarda balk bulunmaktadr. Deniz ok
tuzludur. Bu rma kullanarak Rusyada bir ehir olan
Moskovaya kadar gidilebilir. Her yl tuz gtrmek amacyla
Moskovadan Astrahana gemiler gelir. Bu rman ortasnda
adalar ve kk koruluklar var. Adalardan bazlarnn evresi
otuz mile ulayor. Bu kk ormanlarda ise olduka iri
aalar yetiiyor. i boalm olan aalardan kayk
yapyorlar. Bu aalar tek para olup o kadar byk ki, sekiz
dokuz hayvan, bir o kadar da insan iine sabilir. Bu rma
geince kuzey douya doru rman kysna paralel olarak
onbe menzil yol katettikten sonra ounlukla Tatarlarn
oturduu bir yere ulayoruz. Ama kuzeydou tarafna
giderseniz Rusyann snrlarna ve Rusya dk Johnun

kaynbiraderinin ehri olan Risan adl bir ehre varrsnz.

Orada herkes Hristiyan olup Yunan Kilisesine baldrlar. Bu
topraklar olduka verimlidir. Buday, et, bal ve dier pek ok
ey bol miktarda bulunur. Siyah arpa suyu anlamna gelen
Boza adl bir iecekleri vardr. Ayn ekilde pek ok orman ve
ky bulunmaktadr. Biraz daha teye gidince Colona adl bir
ehre varrsnz. Her iki ehir de ahap surlara sahip olup, bu
evrede ta az olduundan evleri de ahaptan yaparlar.
Oradan menzil getiinizde Moskovaya ularsnz.
Yukarda zikredilen Rusya Dk John burada oturur. Bu
ehrin ortasndan olduka grkemli Moskova Irma geiyor.
zerinde bir kpr var. Sanrm ehrin ad bu rmaktan
geliyor. ehrin kalesi bir tepenin zerinde olup orman etrafn
evrelemitir. Etin ve zahirenin bolluunu u rnek ile
aydnlatabiliriz. Et l ile satlmyor, sadece dei toku
yaplyor. phesiz drdn bir marchettoya[60] satyorlar.
Yetmi tavuu bir dukaya ve kaz bir marchettoya satn
alabilirsiniz. Fakat ar souklar sebebiyle rmaklar buz tutar.
Kn domuz, sr ve dier hayvanlardan ldrp mutfak iin
hazr hle getirirler; ki hepsi depoda beklemi gibi donmu
olarak sunulur. Bu yiyecekler epey bol olduundan, eer bir
kii iki yz ba satn almak isterse bir gn iinde hazr olur.
Fakat bunlar mermer gibi sert olduklarndan byk bir atein
yanna gtrmezseniz kesmeniz mmkn deildir. Ama ok
az miktarda elma ile yaban fndktan baka meyve
bulunmuyor.

Ne zaman isterlerse yolculuk yaparlar, zellikle kn her

taraf buz tuttuu iin -souk havay hari tutarsak- kolayca yol
katedilebildiklerinden uzun yolculuklara karlar. At arabas
eklindeki kzak stnde -bizimle beraber- istedikler her eyi
tayorlar. Fakat yazn etraftaki bataklklar ve ormanda oka
bulunan zararl bcekler yznden evden dar ayak
basmaya cesaret edemiyorlar. Bu ormanlarn byk blm
yerleilmemi durumdadr. Bunlarn zm yoktur, arab
baldan, biray dardan imal ederler. Her ikisine de herkes
isin, sarho olup kendinden gesin diye bir bitki dkerler.
Bunlardan baka, bana gre, daha nce bahsedilen
Dkn ar arap tketimini engellemek iin koyduu
kurallardan da bahsetmek uygun olacaktr. Tasavvur
edersiniz ki sarholuk halk iinden geri koyuyor. Dk bira ve
bal arab retilmemesi, sarholuk veren o bitkiden bunlara
katlmamas iin tellal arlmasn emretti. Bu yntem ile
onlar makul bir hayata dndrebildi. imdi yirmi yldr bu
durum devam ediyor. Gemi zamanlarda Ruslar, Tatar
imparatoruna vergi verirlerdi. Fakat Tatarlar imdi Volga
rmann kenarnda bulunan Kazan -onlarn dilinde byk
tencere anlamna geliyor- ehrinde otururlar[61]. Bu rman
sol kysnda Bak Denizi[62] tarafna doru giderseniz be
gn yolculuktan sonra Moskovaya varrsnz. Kazan, al veri
merkezi durumunda olan bir ehirdir. aatay beldelerinin
kuzey ve kuzeydousundan, Moxia ve kuzeydeki Tatarlarn ou putperesttir- topraklarndan gelip Moskovadan

Polonya, Prusya ve Felemenk lkesine giden krklerin ou

buradan geer. Moxiide kaldm sralarda baz eylere tank
oldum. Onlarn aklamasn yazyorum.
Yln bir zaman, bir at dzln bir kesine brakyorlar.
Atn ayaklarn balyorlar; bir kii ok ve yay ile belli bir
mesafeden onu hedef yapyor, at cansz kalncaya kadar ok
atyor. At lnce derisini yzyorlar ve etini merasimle
yiyorlar. Derisine saman doldurup dzgn durmas iin
bacaklarna da aa yerletiriyorlar. yle ki at canl gibi
grnyor. Sonunda byk bir aacn altna gidiyorlar, gze
ho grnen bir yaydan gtryorlar ve hayvan aacn
stne koyup buna tapnyorlar. Tpk bizim kiliselere mum
dikmemiz gibi bu aacn stne de kakm, sincap ve tilki
krklerini asyorlar. Bylece aacn her taraf pahal krklerle
rtnm oluyor. Bu halkn en ok yedii ey av eti ve balktr.
u an Moxiiden sz ettim. Tatarlar hakknda, maaralarnda
tapndklar putlar olduundan baka, syleyeceim bir ey
yok. Onlardan bazlar her sabah dar ktklarnda
karlatklar ilk hayvana tapnp ona secde ediyorlar.
Rusya Dk Novgororothu da ele geirdi. Novgororoth
onlarn dilinde dokuz kale anlamndadr. Buras Moskovann
kuzeybatsnda sekiz menzil mesafede bir ehir olup olduka
byktr. Bu ehir daha nce halk tarafndan ynetiliyordu.
Bunlar aklsz ve kfir dinli idi. Bununla birlikte yava yava
Katolik mezhebine girmeye baladlar. Onlardan bir grubun
gerek iman vard bir grubun ise yoktu. Ama imdi akl ve

adalet onlar arasnda hkm sryor.

Moskovadan knca Polonyaya kadar yirmi iki gn
yolunuz var. Bu topraklardaki ilk bayndr yer Trochi[63] adl
kaledir. Moskova yolu buraya kadar ormanlktr. Bazen
tepelerle dolu ve yer yer de vahidir. Menzilden menzile yol
giderken sizden nce yolu kesip, ate yakan ve onun yannda
szan baz kiilere rastlarsnz. Bazen yoldan uzakta kyler
grrsnz. Ama bu tr kyler ok azdr. Zaman zaman
evlere tesadf ettiinizden baka Trochiden bu tarafa her
yer orman ve tepelerle rtnmtr. Torichiden on gnlk
yolculuun sonunda Lonici adl surlar olan bir ehre varrsnz.
Litvanya beldelerine vardnzda Varsonich[64] ehrine
ularsnz. Buradaki bey Polonya kral Cazimire tbidir. Bu
lke verimli olup, ehirleri ve kyleri pek oktur, ancak ok
nemli deildirler. Trochiden, Polonya ilerine doru yedi
gn boyunca ilerlediinizde -btn bu evre ho ve gzeldirPolonyann snr olan Marsagaya varrsnz. Bu lkenin
kralnn ve ocuklarnn imanl birer Hristiyan olduklarndan
baka, onun ehirlerinden ve kalelerinden ok fazla bilgim
olmad iin bahsetmeyeceim. Polonya kralnn byk olu
Bohem Kral olmutur. Polonyadan dar ktmzda drt
gn yol gittikten sonra Andenburg markizinin ehri olan
Frankfurta varrz. Nihayet Almanyaya girdik. Bu topraklar
hakknda aklama yapmay gerekli grmyorum. nk
burasn herkes tanr. Ama Grcistan topraklar hakknda ok
az sz kald: Mengli Girayn komusu olduundan daha nce

bahsettim. Bu lkenin kralna Pancratio deniliyor. O gzel bir

lkeye, bol miktarda ete, ekmee, araba, zahireye ve bolca
meyveye sahip. Orada zm tpk Trabzonda olduu gibi
daha ok aata yetiiyor. Orann halk gzel ve iricedir. Ama
grnleri pis ve kirli elbiselere sahipler. Balarn tra edip
bizim keilerimizin yapt gibi ok az sa brakyorlar.
Byklarn sakallarndan da uzun olacak ekilde brakyorlar.
Bundan byk vergisi topluyorlar. Balarnn zerine eit eit
renklerde, tepesinde pskl olan kk bir apka koyuyorlar.
Ata binebilmek iin arkas ksa olan uzun bir palto giyiyorlar.
Ben onlar bundan dolay knamyorum, nk Franszlar da
byle yaparlar. Giydikleri ayakkabnn taban, ayan tabann
ve topuu yukarda tutar; yani yksektir. Neticede iki yksek
topuklu ayakkabnn stndeki ayak epey yukarda olup
altndaki boluktan bir yumruk kolayca geer ve zorlukla
yrnr. Bu konuda onlar knamyorum, nk ranllar da bu
tr yksek ayakkablar giyerler. Onlarn yiyecei (Onlarn ileri
gelenelerinden birinin sofrasna oturdum.): Yarm metre
geniliindeki masalarn zerine bir miktar dar ve tuzsuz
kaynam bir ey veya ya koyup orba yerine iiyorlar.
Dier bir masann zerine ok az piirilmi yle ki kesince
kan akyor- yaban domuzu eti koyup itahla yiyorlar. Ben
yaban domuzundan tadamadm, orba itim. arap bol ama
dier yiyecek eitlerinden birey yok.
Bu lkede dalar ve ormanlar oktur. Tigris Irmann
getii Tiflis[65] adl kalabalk ve gzel bir ehir var. Bu

havalide, Karadenizin kysna yerlemi Guri adl bir ehir

daha bulunuyor.
Btn bunlar, benim Tanaya ve o hudutlara yaptm
yolculuk hakknda, zellikle seilmi ve grmeye deer
eyleri dikkate alarak anlatmam gereken konulardr.
imdi ran ile ilgili olan ikinci yolculuumun konularn
nakletmeye ve aklamaya balamak uygun olacaktr.

II. Blm
Eli olarak rana sefer yapan
ben Josaphat Barbaro,
Sefernmemin ikinci ksm burada balyor.
Saygdeer Signioria[66] ile Osmanl Sultannn 1471de
yapt savalar srasnda[67], barbarlarn arasnda gezip
dolamaya ve onlarla yaamaya alm, tecrbe kazanm
ve yukarda bahsettiim Ekelanslarna hizmet etmeye raz
olduum iin, beni o sralarda ran Padiah olan Hasan
Beyin elisi[68] ile yolda olarak rana gnderdiler. Hasan
Beyin elisi Venedik Cumhuriyetini, Osmanllara kar
savaa devam etmeleri iin tevik etmek amacyla gelmiti.
Biz iki gemi ile Venedikten yola koyulduk. Sava
mhimmat ve askerlerle dolu iki byk gemi de arkamzdan
geliyordu. Bunlar Saygdeer Signioria -armaanlardan ayr
olarak- bizimle beraber Hasan Beye gnderiyordu. Bana,
Karaman lkesine inmem iin emir vermilerdi. Btn
hediyeleri ve mhimmat teslim etmem iin Hasan Beyin
snrlara kadar gelmesi veya birilerini gndermesi imkn
dhilinde idi. Benim btn bu mhimmat ona teslim etmem
gerekiyordu. Hediyeler, birka top, bomba malzemeleri,
tfek, barut, glle, kurun ve 3000 duka deerinde muhtelif
silahlardan ibaretti. Askerler ok-yay ve tfekliydiler. ki yz
kii, subay ve Thomas of mola adl bir komutann -on

kiiyi her biri bir takmn bana geecek ekilde semi ve

techiz etmiti- emri altnda bulunuyorlard. Armaan ve
hediyeler: 3000 duka deerinde gm kaplar, 2500 duka
deerinde srmal kumalar, 2000 duka deerinde krmz
kumalar ve dier ynl kumalardan ibaretti. Nihayet Kbrs
adasna ulatk ve Famagostaya[69] girdik. Orada, biz iki
kii, yani ben ve Uzun Hasann elisi, Papann elisi ve Kral
Ferdinandn[70] elisi ile birlikte o yerin kralnn yanna gittik.
Ben orada, -onlar brakp Karaman lkesine ulamam
mmkn olduundan- gvenli yollar konusunu tahkik ettim.
Osmanl Sultannn btn sahil ehirlerini ve i kesimlerde
olan btn beldeleri ele geirdiini rendim. Bu yzden,
mecburen bir sre Famagostada kaldk. Bu mddet
zarfnda, yoluma devam etmek arzsusunda olduumdan,
Kbrsta bulduum Karaman Beyinin elisi ile birlikte birka
defa -ran elisini arkamda brakp- kk bir gemiyle
Karaman sahillerine kadar gittim. Bunlarn birinde bir limana
indim. Burada Sigi adl bir kale vard. Bu diyarn hkimi[71]
ile sohbet ettim. Bu kii dier btn kalelerini elinden
aldrdysa da henz yz asker ve birka hne onunla
beraberdiler. Onlar, beyleri nereye giderse onun arkasndan
gidiyorlard.
Bu Beyin byk kardei[72], Osmanllara kar yardm
istemek amacyla Hasan Beyin yanna gitmiti. Bize iltifatlar
ettiini grnce onunla sohbet ettik. Bize iyi haberler verdi: O
da bizim yolumuzu gzlemekte imi. Hasan Beyin yazd bir

mektubu gsterdi. Rahat olunmasn, Venedikli askerlerin hzl

bir ekilde ona ulaacan, onlarn yardmyla Karaman
sahillerini
yeniden ele
geirebileceini
yazmt.
Askerlerimizin bu sahillere gelmek niyetinde olduunu
iitince, Famagostada demir atm olan gemilerimizin Sigi
limanna gelmeleri iin emir verdim. Bu arada bizim
askerlerimizin komutan Pietro Moceniconun yksek rtbeli
Vetterio Soranzo, Stephano Malipiero ve dier gemiler ve
komutanlarla birlikte ayn isimle gzel bir kalesi de olan
Corchoya (Korikos) ulatklarn iittim. Durmakszn
Augstino Contarini Sopracomitoyu hemen onun yanna
yolladm ve Eer mhim bir ii yerine getirmek istiyorsa
derhal benim yanma Sigiye gelsin. Zira bu yolla daha abuk
zafer kazanmak mmkn olabilir. Ama eer bu ii doru
bulmuyorsa onu takip etmeye hazrm. diye haber
gnderdim. Sigi, Corchonun 20 mil uzanda yer almakta.
Bu yzden, Amiral benim grm ve nerimi duyunca,
daha nce orada toplarn hazrlam olmasna ramen
brakp, Sigiye, benim yanma geldi. Benim getirdiim iki
byk ve iki kk gemiyi saymazsak, 55 gemi dolusu askeri
vard. Hepsi Venedik Cumhuriyetine ait olan gemilerimizin
toplam 60a ulat. 15 gemi Kral Ferdinandosa, 5 gemi
Kbrs kralna, 2 gemi Rus kralna, 15 gemi de Papala- bu
esnada Modoneda idiler- ait idi. Bylece 99dan fazla
gemimiz vard[73]. Bu gemilerde Stradiotte[74] ile birlikte
430 tane de atmz tanyordu. Yani 5 gemi hari her gemide
8 at ve svari yer almaktayd. Limana gelir gelmez svariler

atlarna binip byk bir blm savaa hazr hle geldi. Ertesi
gn komutan beni arp kendisine gre kalenin olduka
salam grndn, zira nfuz etmenin olduka g olduu
bir tepenin stnde yer aldn, bu hususta benim fikrimin ne
olduunu renmek istediini syledi. Ben de bu kalenin
phesiz salam olduunu fakat dier taraftan oradaki 25
kiinin bu kaleyi korumak ve savunmak iin tecrbelerinin
olmadn kalenin evresinin bir mil olduunu, benim
hesabma gre bir hamlede onu ele geirebileceimizi
syledim. Uzun mddet durdu, bir cevap vermedi. Fakat
bundan iki saat sonra Kaptan, yardmcsn benim yanma
gnderip: Gnln rahat olsun kaleye saldrmaya karar
verdim. dedi. Ben, hemen Karaman beylerinden shak
Beyin[75] yanna gittim. Konuyu ona syledim. ok sevindi,
benden olunu bu hususta bilgilendirmemi istedi. Ben de
yle yaptm. Daha sonra shak Beyin yanndan ayrlp
saldrnn ilk hazrlk aamasnda kendi askerlerimin yanna
gittim. Ertesi gn gne doduktan yaklak drt saat sonra
shak Bey bana: Kale halkndan birinin, yanna gelip kalede
oturanlarn can ve mallarn balamamz artyla kaleyi
teslim etmeyi nerdiini syledi. Ben de bu konuyu
komutanmza ilettim. O, Kaledekiler teslim olurlarsa can ve
mallarnn emniyette olacan, tpk eskiden olduu gibi
burada yaamay istemezlerse nereye isterlerse
gidebileceklerini, shak Beyin araclyla sz verdiimizi
bildirdi. Bu sz shak Beye iletince Senin ona ve kale
beyine sylemen daha iyidir. dedi. Sonra kalenin kapsna

gittim. Orada drt keli kk bir pencerenin arasndan

onunla konutum. Onun konumas daha ok kalenin teslimi
hususunda oldu. Sz ve karar verildikten sonra kalenin
kapsn at. Benim, Kaptann, gemi tayfalarndan kiinin
ve bir tercmann ieri girmesi iin izin verdi. Nereye gitmek
istiyorsunuz? diye sordum. Suriyeye gitmek eiliminde
olduunu syledi. Emin olmak iin olu, kars ve mallarn
bizim gemilerimizden biriyle o diyara gndermeyi ok
istiyordu. Ben de isteklerini yerine getireceim hususunda
vaatte bulundum. Eyalarn ve yklerini balamalar iin
beklemeksizin emir verdi. Daha nce yklerinin ounu
balanmlard. Sonra kalenin kapsndan dar kt. Yaklak
150 kiiyi bulan kaledekiler de onun arkasndan ktlar.
Tepenin zerine gelir gelmez, nisbeten kalabalk bir tayfa
grubu ile kaleyi teslim almak iin yukar gelen komutanmzla
karlatlar. Tayfalar, komutanmzn emirlerine ve tehditlerine
itina gstermeyip, kale halkn soymaktan ve bazlarn esir
etmekten kendilerini alamadlar. Bu i komutan, emri
altndakiler, hatt kendileri adna sz verilen ve yemin
balanan kiiler iin epey znt vericiydi. Kalenin teslim
alnmasndan sonra gemiye geri dndm. Ayn gece ge
vakitte komutanmz birini gnderip beni yanna ard. Onun
yanna varnca ylesine szland ki benden Karaman Beyinin
yanna gitmemi ve yaplan hakszlklardan dolay zr
dilememi rica etti. Olaylarn tayfalarn itaatsizlii ve
ayaklanmalar yznden meydana geldiini ve byle
gerekletiini, yamacdan zarar gren kale halknn

ziyannn karlanmas hususunda admlar atmak istediini

bildirdi. Sahile dnnce tercmanm, yannda zerine
yamadan ele geirilen mallar yklenmi olan bir eekle
buldum. Hemen mallar ondan almalar ve hatt onu iyice
dvmeleri iin emir verdim. Sonra Karaman Beyi shak
Beyin yanna gittim. Ondan zr diledim. Grmemizin
sonunda btn mallarn ertesi gn geri vereceimiz
konusunda sz verdim. O emin bir ekilde beni kabul etti.
Oluna kar ayaklanm olan Sigi hkiminin niin
etrafndakilerle birlikte ldrlmedii konusunda ikyeti
bulunduunu ve bu olayn yannda yamann nemsiz bir ey
olduunu syledi. Ben iimi tamamlayp Vaad ettiim eyi
yerine getirmemin mnasip olacan, tayfalarn kzgnlnn
ve lgnlnn neticesinde, komutanlarn ve onun emri
altndakilerin isteine aykr olarak olaylarn olduunu
syledim. Komutanmzn yanna dndmde O, Vettor
Sorenzoya kalenin teslimi antlamasna aykr olarak
tayfalarn eline gemi olan ahslarla mallarn iade edilmesi
iin tertip almas hususunda emir veriyordu. Ertesi gnn
sabah, askerlerimizin arasnda yksek sesle bararak: Esir
edilen kiileri ve yamalanan mallar karaya getirmelerini
emrettiler. Bundan baka gemilerin dikkatle inceleneceini
iln edip emre uymayanlara ceza vermekle tehdit ettiler.
Esirleri ve yama edilen mallarn byk bir blmn bulduk.
Deeri az olan mallar bir keye ydk. Onlar arasndan
kale komutanna ait olanlar ayrdm. Ayn ekilde keseler ve
dier eyler arasndan ona ait olanlar da dar karp

hepsini Vettor Soranzonun gemisine gtrdler. nk Kale

Komutan ve karsn oraya gtrmlerdi. Ona ait bulunabilen
ne varsa vermek istiyorlard. Dier kiilerin mallarn kendi
beylerine emanet ettikten sonra herkesi mallarn geri almaya
ardlar, onlar da yle yapt. Kendi kendime, bu kale
beyinin babasndan byk bir miras aldn dndm.
nk mallar arasnda deeri on binlerce dukay bulan
deerli talar, inciler, altnlar, gmler, elbiseler bulunmutu.
Bunu ispat etmek iin sylemem gerekiyor ki, Candiot adl
yksek rtbeli biri, kale beyine ait iki keseyi almt. Birini
iade etti, dierini ise Rodosa gtrd. Adam orada ld
ama kale beyinin mallarnn hrszlnn telafisi iin ona
sekizbin duka vermelerini vasiyet etmiti. Bu vasiyetten
sonra bu emirin kardelerinden ikisi gemi ile onun yanna
gidip, sahip olduu mallarn alp, kardeleriyle birlikte vatana
geri dnmesi iin trl bahneler ileri srerek yola ktlar.
Ama gemi hareket eder etmez adam ldrdler. Bununla
kalmayp onlardan biri ldrlen kardein eini kendisine
nikhlad.
Askerlerimiz daha nce size bahsettiim Korchoya geri
dnp karaya ayak basar basmaz bulunduklar yerden kaleyi
topa tutmaya baladlar. Zira Trk klas o kalede
bulunmaktayd. Bu esnada Karaman Beyi de askerleri ile
kara yolundan geldi. Trkler kalenin duvarlarnn biri yklr
yklmaz teslim olup canlarn, mallarn kurtardlar. Bu suretle
biz kaleyi ap Karaman Beyine emanet ettik. Ondan sonra

ben Karaman Beyinin askerlerinden bir grup ile birlikte

Osmanl hkimiyetinde mehur bir ehir olan Silifkeye[76]
gittim. Eer ehri teslim ederlerse can ve mallarnn emin
olacan, eer olmazsa saldrya geeceimizi; o zaman
teslim olmak isterlerse kabul etmeyeceimizi, kendilerini
para para edeceimizi syledim. Bana, Allaha yemin
ederek, imdilik uzakta durmam, ertesi gn sabahleyin
kararlarn Karaman Beyine aklayacaklarn sylediler.
Gerekten yle yaptlar. Geliniz ve kaleyi teslim alnz. diye
haber gnderip teslim oldular.
Bundan sonra komutanmz btn askerleriyle birlikte
Kbrsa dnd. Herkes adann Venedikin idaresine girmesi
ve kanun ve dzenin yerletirilmesi iin Famagosta yaknnda
ikamet etmeye hazrland. nk Biz Karaman topranda
iken Kral James lmt. Btn iler yoluna koyulunca
herkes Archipelagoya gitti. Ben kk, iki byk gemi ve
yce Venedik Devletinin hizmetime verdii asker ve
muhafzlarn bir ksmyla Famagosta limannda kalp birka
gn orada geceledim. Bu esnada Nikosiann byk
kardinalinin de iinde bulunduu Kral Ferdinandosa ait iki
gemi geldi. O, Katalan halkndan olup Kraln bir hizmetkr
da Kral Jamesin gayr-i meru kznn evliliini dzenlemek
zere yanndayd. Bu ilerin olduu sralarda bir gece
karklklar meydana geldi. anlar alnmaya balad.
Kardinal, hizmetkrlaryla birlikte pazara geldi ve neticede
Cirenes ve Ada onun eline geti.

Komutanmz bu iki geminin geiinden ve Kardinalin dou

tarafna hareketinden haberdar olur olmaz phelenip, onun
yanndakilerle birlikte Kbrsa gittiini tahmin etmiti. Bu
yzden Vettor Lorenzo Provoditoru 10 hafif gemi ile
arkasndan gnderdi. Vettor Lorenzo Famagostaya
ulatnda Kardinalin gemilerinden birini burada buldu.
Uzun mzakerelerden sonra sonra Kardinal ve
beraberindekiler ehri ve her ne aldlarsa hepsini geri verip
oradan gitmeye karar verdiler. Bundan sonra Kral
Ferdinandosun elisi Napoliye geri dnd, Roma Kardinali
ise Famagostada kald. Ben, Hasan Beyin elisi ile kendi
yoluma devam etmek istiyordum. Bu sebeple nce byk
gemilerden ikisini Kandiyeye geri yolladm. Bu ikisi daha
nce sylediim gibi toplar ve hediyeler ile yklyd.
Venedik Devletinin emriyle onlardan bir blmn
Kandiyeye braktm, bir ksmn ise tekrar Venedike;
askerlerimi de Kbrs garnizonuna gnderdim. Kk bir
gemi ile Korchoya dndm. imdi onu tavsif etmeye gayret
gstermem gerekiyor; nk bundan nce ondan
bahsetmemitim.
Korcho (Korikos), deniz kysnda yer alyor ve bat tarafnda
evresi 1/3 mil olan bir bozkr var. Onun zerinde salam ve
gzel grnl bir kale yaplm. Her ne kadar bu bugn
virane olmaya yz tutmusa da henz yerli yerinde duruyor.
ehrin byk kapsnn zerine Ermeni yazsna benzeyen
olduka gzel yazlar kazmlar. Ama bugn Ermenilerin

kulland yazdan farkl bir tarzda idi. nk benimle birlikte

bulunan birka Ermeni bu yazlar okuyamamlard[77].
Bu harabe kale, Korchodan birka ok atmlk mesafede
olup limann aznda yer alyordu. Korchonun bir blm
kayalk zerine, bir blm ise tepenin deniz tarafndaki
yamacna kurulmu. Dou tarafnda kayalk yerleri kazarak
byk bir hendek meydana getirmiler. Tepeye kadar
uzanan kumluun zerine, top gllelerinin bile tesir etmedii,
olduka mstahkem bir sur ekmiler. Buna benzer baka
bir mahalde ok yksek duvarlar olan ve evresi 2/3 mile
ulaan olduka mstahkem bir kale yapmlar. Kapnn
stne de Ermenice yazlar kazmlar. Bu ehirde her evde
kendilerine mahsus sarnlar var. Sokaklarn banda ii tatl
su ile dolu, byk bir ehrin ihtiyacn karlayacak kadar
geni drt sarn yapmlar. ehirden birka ok atmlk
mesafede dou tarafndaki anayol zerinde birka tane tek
para mermerden kemerler grnyor. ounluu krlm.
Bunlar yolun iki tarafnda kilisenin bulunduu mahale kadar
yaklak iki mil boyunca yer alyorlar. Bu kemerler olduka
byk eyler olarak gze arpmakta olup, hepsi, mermerden
kocaman stunlarla ve dier bykeylerle ina edilmi.
Ahalisinin hepsi Karaman Beyinin tebaas olan bu ehrin
zemini kk tepeciklerle dolu. Bundan dolay striaya[78]
benziyor. Orada daha ok buday ve pamuk ekiliyor. Ehl
hayvanlardan zellikle inek ve at bol miktarda yetitiriliyor.
Olduka iyi ve ok eitli meyveler gze arpyor. Tecrbe

ettiim kadar ile havas da mutedil. Ancak, imdiki

durumundan bilgi sahibi deilim; nk iittiime gre,
Osmanllar oralar ele geirip, tahrip etmiler. Deniz kysna
yakn iki kale bulunuyor. Bunlardan biri tepe zerine ina
edilmi olan -daha nce bahsettiim- Sigidir. Dieri olduka
mstahkemdir. Birincisi denize bir ok atm mesafesinde,
dieri de buna 6 mil uzaklkta bulunmaktadr.
Ayn ekilde, deniz kysnda Korchodan on mil uzaklkta
Kuzey-dou tarafnda bir tepenin zerinde Silifke ehri yer
almaktadr[79]. Tepenin altndan yaklak olarak Brenta [80]
byklnde bir rmak[81] akmakta olup Korcho
yaknlarnda denize dklmektedir. Bu tepenin yaknnda
olduka byk ve bizim Veronadaki[82] tiyatroya benzer bir
tiyatro bulunuyor. Tek paradan byk stunlarla evrelenmi
olup etrafnda basamaklar var. Tepeden yukar gidip ehre
girmek istediimizde sol tarafta ou tek para pek ok
kemer gze arpyor. (Daha nce sylediim gibi). Onlarn
ounu tepenin iinde oymular. Tepeden biraz daha yukar
knca, ehrin surlarnn birinci kapsna ulayoruz. Buras
tepenin zerinde yer alyor ve byk ehrin her taraf
grnyor. Bu kaplar demirden yapmlar, tahta
kullanmamlar. Kaplar 50 ayak yksekliinde, genilii ise
bunun yarsdr. Olduka mstahkem ve kaln olan bu kaplarn
imalatna ve parlatlmasna yle bir aba gstermiler ki
sanki demirden deil de gmtendirler. Surlar ok salam
olup gzclerle dolu olup, yeterince salam ve kuvvetli

yaptklarndan surlardan yukar klamaz; duvarlarn dna

toprak dklmesi ise dmann yaknlamasn btnyle
nlyor. Bu dairenin iinde burlarla dolu duvarlaryla Silifke
kalesi yer alyor.
ehrin i ve d surlar arasndaki o kadar bo arazi var ki
3 0 0 bushel[83] buday elde edebilirsiniz. sur ile arazi
arasnda ortalama 300 admlk bir alan da geriye kalyor.
Kalenin iinde, kayalk yerde daire eklinde, derinlii 5,
uzunluu 30 ve genilii yaklak 7 adm olan bir ukur
meydana getirmiler. Bu ukurun iine sava techizat
yapmak iin pek ok aa ve direkler koymular. Bundan
baka, hibir zaman susuz kalmamak iin byk bir sarn
yapmlar.
Bu ehir Kk Ermenistanda yer almaktadr ve onlarn
diliyle Krdistan[84] dedikleri Toros dalarna kadar
uzanmtr. Ben bir mddet orada kaldm ve sonra ran
tarafna doru yola ktm. Baka bir yol olmasna ramen
ben deniz sahilinden gittim. Birinci gn, uzun bir yolculuk
yapmadan Karaman toprandan geip Tarsus [85] adl gzel
bir ehre ulatm. Burasnn beyine Dulkadir[86] deniliyor.
Onun kardei ehsuvardr[87]. Bu ehir her ne kadar Byk
Ermenistanda yer alyorsa da Msr Sultannn hkimiyeti
altndadr[88]. ehrin evresi 6 mil olup yanndan bir rmak
akmakta ve onun zerine tatan bir kpr yapmlar.
ehirden dar kmak isteyen herkes oradan gemek

durumunda. Bu rmak ehri neredeyse sarm. Burada da her

iki taraf bur ve hisarl, 15 adm yksekliinde duvarlar olan
mstahkem bir kale yapmlar. Bu duvarlar ekile
yontmular. Avlunun karsnda, kaleye girilen merdivenlerin
ayana kadar uzanan olduka gzel, drt keli bir hal
serilmi. Bu avlu o kadar geni ve uzun ki ayn anda yz kii
kolaylkla sralanyordu. Bu ehir ok fazla yksek olmayan bir
tepenin zerinde yer alyordu.
Oradan bir gnlk yol mesafesinde, yanndan koca bir
rmak akan olduka byk bir ehir olan Adana yer almakta.
Burada tatan yaplm, uzunluu krk adm olan bir kpr
var[89]. Ziyareti[90] diye isimlendirebileceimiz bir ka suf
ile beraberdik ve onlar gibi giyinmitik.
Kprye varnca bu sufler vecd hlinde dans etmeye
baladlar. Onlardan biri Muhammed sevgisinden bahseden
bir ilhi sylyordu. Dans etmeye yavaa baladlar ve
sonra ilahinin ritmine uygun olarak admlarn gittike
hzlandrdlar. Dans edenler okuduklar arknn ritm ve
ahengine uygun olarak ayak vuruyorlar, hoplayp zplyorlard.
yle bir noktaya geldiler ki bir ka yere dt. Cezbe ve
cokudan yere dtklerini sylediler. Bu durum halktan pek
ok kiinin etrafa toplanmasna sebep oldu. Ahali bunlar,
yere denlerin dostlarndan birka kii gelip onlar kendi
evlerine gtrnceye kadar, aknlkla seyretti. Sufiler
ulatklar her menzilde byle yapyorlar, yolculuk esnasnda
da defalarca bu ile megul oluyorlard[91]. Sanrsnz ki bu

iten bir ka yok.

Adanada ve nahiyelerinde kadife kuma dokuyorlard. Bu
ehir Memlklerin hkimiyetindedir ve Kk Ermenistanda
yer almaktadr[92]. Bu blge ile Frat nehri arasnda yer alan
ehirler ile harabe kalelerin bahsini geiyorum. nk arada
o kadar uzun bir mesafe var ki anlatmak mmkn deil. Frat
rmana varnca, Msr Sultanlna ait on alt at yklenebilen
bir kayk bulduk. Irma getiimiz bu kayk olduka ilginti.
Irman yaknndaki kayalklar arasnda maaralar
grnyordu. Buradan geen insanlar, havann frtnal ve
yamurlu olduu zamanlarda bu maaralara snyorlard.
Suyun br tarafnda Ermenilerle meskn kyler bulunmakta
olup biz bir geceyi orada geirdik. Irma getikten sonra
ah Hasan Beyin hkimiyetinde olup onun kardei Veli
Bey[93] tarafndan ynetilen Urfa adl bir ehre ulatk. Buras
eskiden byk bir ehirmi. Ama ah Hasan Bey, Bireyi [94]
muhasara ettiinde Msr Sultan Urfay batan aa tahrip
etmi. Bu ehir, tepe zerinde ok fazla mstahkem olmayan
bir kaleye sahip. ehrin valisi (Veli Bey) benim kim
olduumu anlaynca pek memnun oldu. yle ki, ben
mektuplar ona verince ok neelendi. Burann valisinin
gnlerini korku ve kayg iinde geirdiinden baka ehir
hakknda daha fazla bir ey syleyemiyorum.
Bundan sonra bir tepenin zerinde yer alan bir baka
tepenin eteine vardk. Buras Mardin adl ehirdir. Bu ehre

giri yolu bir tanedir. O da drt adm geniliinde ta

basamakl, bir mil kadar uzunluu olan tek para bir
merdivendir. Bu basamaklarn yukarsnda byk bir kap
bulunuyor ve onun arasnda ehirde son bulan bir yol var.
ehrin iinde eski tarzda yaplm bir baka tepe ve onun
zerinde de yaklak elli adm yksekliinde bir kale yer
alyor. Kaleye giri yolu tpk nceki gibi basamaklardan
geiyor. Bu ehir, evlerin duvarlarndan baka hisara sahip
deil. Uzunluu 1/8 mildir. inde yaklak olarak 300 hne
bulunmaka olup, nfusu nisbeten kalabalktr. Kadife ve ipek
kumalarn bolca dokunduu bu ehir de Hasan Beyin
lkesine dhildir. Trkler ve Marip Araplar derler ki: Bu
ehir o kadar yksektir ki halk ehrin zerinden uan kular
asla gremezler
Burada Uzun Hasan Beyin kardei Cihangir Beyin
yaptrd bir hastahnede yattm. Orada hastalara yemek
veriyorlar. Eer hasta mehur bir kii ise yere her birinin
deeri 100 dukadan fazla olan hallar seriyorlar. Burada iken
bama, bizim diyarda nadiren grlebilecek garip bir olay
geldi. Bir gn hastanede tek bama oturmutum. Bir
kalender[95] yanma geldi. plak, tyleri kaznm ve srtna
kahve renkli bez rtm bir adam idi. 30 yalarndayd.
Yanma oturup alndan bir dua kitab kard. Bizim dua
okurken takndmz sluba benzer, gnl okayc bir ekilde
ve samimiyetle okumaya balad. Bir mddet sonra yanma
yanat; iimi gcm sordu. Yabancym. diye cevap

verdim. Bunu duyunca Ben de yabancym, bu dnya da

hepimiz garibiz. Bu yzden dnya ilerinden elimi eteimi
ektim, grdn gibi, mrmn sonuna kadar bu ekilde
gnlerimi geiriyorum. diye cevap verdi. Byle yaamaktan,
iyilikten ve dervilikten o kadar ho bir ekilde bahsetti ki gariptir- bende de dnyay hakir grme duygusu olutu.
Grdn gibi plak olup dnyay dolayorum, pek ok yer
grdm, btn bunlar arasnda houma gidecek hi bir ey
bulamadm, bu yzden dnya ilerini terk etmeye gayret
ediyorum dedi.
Mardinden dar kp alt gnlk yolculuktan sonra Hasan
Beyin ehirlerinden biri olan Hasan Keyfe[96] ulatk. ehre
varmadan sa tarafta kk bir tepenin stne birka al
oymular. Sol tarafta ehrin zerinde kurulduu baka bir
tepe var. ehir bunun zerine kurulmu. Bu tepenin
eteklerinde bol miktarda maara grnyor. nsanlar bunlarn
iinde yayorlar. Tepenin olduu blgede zemin yzeyinden
kfi miktarda ykseklie sahip olan saysz miktarda maara
bulunmakta olup, allarda oturanlarn meskenlerinde son
bulan sokaklar ve yollar var.
Bu allarn bir blmnn zeminden ykseklii 300 admdr
maaralardan ve yollardan daha yksekte yer alrlar. nsanlar
ve hayvanlar bu sokaklardan getiklerinde onlarn havada
yrdklerini zannedersiniz. Bu yollardan geip sol tarafa
dnerek ehre girdiinizde orada kuma tacirleri ve dier
insanlar yayorlar. ehir herkesin gelip getii bir gzergh

zerindedir. ehrin evresi bir mil olup iinde birka cami ve

ok sayda gzel yapl ev grnyordu. ehrin dnda ok
gzel ve derin bir rmak akyor. Genilii 300 ayak olup
zerine aatan, sadece kendi arlna dayanan ve suyun
iine dikilmi kalaslarn ucunda yer alan, byk bir kpr
yapmlar. Su o kadar derin ki hibir ey tek para olarak
onun dibine demiyor.
Bu blgeden getikten sonra, tarlalarn ve kylerin arasnda
ne ok yksek, ne de geitleri zor olan irili ufakl tepelerle
dolu dalarda yol aldk. Douya doru yaklak iki gnlk
yolculuktan sonra Siirt adl bir ehre vardk. Buras gen
eklinde ina edilmi olup bir tarafnda byk burlar olan,
duvarlar ok az harap olmu olduka mstahkem bir kale
gze arpyor. Btn bunlarla birlikte ehir ok gzel
grnyor. Kalabalk bir nfusa, gzel evlere ok sayda cami
ve emeye sahip olan ehrin evresi mildir. ehrin
giriinde iki rman zerine kurulmu olan iki ta kprden
getik. Bu kprlerin her birinin sadece bir gz var. Bizim
Barideki kayklarmz yelkenlerini aarak onun altndan
geebilir. nk bu iki rmak hem byk hem de hzl akyor.
Bunlardan birine Bitlis[97] dierine de Hsn/Hasan[98]
diyorlar. Kk Ermenistan buraya kadar uzanyor. Burada
ne byk tepeler var ne de orman, evler ise sradan. Bu
ehrin etrafnda halk tpk buradakiler gibi tarmla uraan
ok sayda ky var. Yeteri miktarda kuma, tahl, meyve, sr,
at ve davarlara sahipler. Bundan baka kei beslerler ve bu

hayvann ynlerini her yl krkp, kaba ynl bir kuma

dokurlar. Bu yzden keileri ok iyi koruyorlar, dahas onlar
ykayp temiz bakyorlar.
imdi, Trabzon blgesinden Karadenize kadar ve Dou
blgesinde, Gneydouya, Fars Krfezine kadar uzanan
Toros dalarna giriyoruz[99]. Bu dan giriinde olduka
yksek ve dik yamal bir tepe var. Orada Krtler denilen
insanlar yayor. Onlarn dilleri komularnn dillerinden
tamamen farkldr. Merhametsiz insanlardr; fakat tandklarna
yamaclk yapacak kadar hrsz deiller. Krtlerin -btn
geitleri kontrol edebilmek ve oradan geen kiileri soymak
iin- rmak kenarlarna ve yksek yerlere kurulmu ok sayda
ehirleri var. Bu yzden bu ehirlerden pek ounu,
memleketin emirleri ve hkimleri harap etmilerdir. Zira
Krtler oradan geen kervanlara byk zararlar veriyorlar.
Bana gelince, ben onlarn hl ve hareketlerine dair
tecrbelere sahibim.
1474 Nisan aynn sekizinci gn Hizan[100] denilen ve
Hasan Beyin yaknlarndan biri tarafndan idare edilen
ehirden ktk. Daha nce szn ettiim Hasan Beyin
elisiyle beraber, ehirden yarm gnlk mesafede iken
yksek bir tepenin zerinde Krtler bize saldrdlar. Eliyi,
benim yazcm ve dier iki kiiyi ldrdler. Bana ve geriye
kalan yoldalarma eziyet ettiler. Atlarmzla birlikte her ne
buldularsa hepsini gtrdler. Ben atn stndeydim. Tek
bama kap gzerghtan dar ktm. Krtlerden eziyet

gren dier kiiler de arkamdan geldiler. O kadar ok yol

gittim ki sonunda ziyaretilerin[101] reisi demek olan
Halifeye[102] katldm ve onunla yoluma devam ettim.
gn sonra Vestana vardk. Harabe ve az nfuslu bir
ehir idi. Zira 300 hneden fazla ev yoktu.
ki gnlk yol mesafesinde Hoy adl bir ehre vardk. Bu da
harabe durumda olup 400 hne idi. Halk el sanatlar ve
tarmla geiniyordu. Bu ekilde Zagros dalarnn[103] bittii
yere kadar ilerledik. Orada Halifeden ayrlmak durumunda
kaldk. Onunla birlikte gidenlerden birini kendime klavuz
setim. gnlk bir yolculuktan sonra Tebriz[104] ad
verilen ehrin yaknna geldik. Geni bir bozkrda ilerliyorduk
ki birka Trkmene rastladk. Krtlerden bir grup ile birlikte
yanmza gelip nereye gittiimizi sordular: Onun adna
yazlm mektuplarla Sultan Hasan Beyin yanna gittiimizi
syledim. Bunun zerine onlardan biri mektuplar kendisine
gstermemi istedi. Edepli bir ekilde bu mektuplar ona
vermemin doru olmadn syleyince yzme yle bir tokat
vurdu ki drt ay sonra dahi acs kald. Bundan baka
tercmanm da iyice dvdler. Tasavvur edeceiniz gibi bizi
szlanr bir durumda braktlar. Tebrize varr varmaz bir
Kervansaraya, yani bizim Inn[105] diye isimlendirdiimiz
yerlere benzer bir yere indik. Orada iken, o sralar Tebrizde
bulanan Sultan Hasan Beye, geldiim ve huzuruna kmak
istediim haberini gnderdim. Ertesi gn hemen bir kiiyi

bana gnderdiler ve beni Hasan Beye takdim ettiler. yle

bir elbise giymitim ki iki duka bile etmezdi. ah beni sayg
ve ltuf ile kabul edip Ho geldiniz. dedi. Elisinin ve dier
iki kiinin katl edilmesi ile benim yol kesenlerle olan
maceramdan haberdar olduunu syledi. Benim skntm
anladklarn, zararmzn telafi edileceini vaad etti.
Koynumda tadm itibarnmelerimi kendisine takdim
ettim. Etrafnda onlar okuyabilecek kimse bulunmadndan
benim onlar okumam ve muhteviyatn tercmann kendisine
sylemesini emretti. Mektuplarn muhteviyatndan bilgi sahibi
olduktan sonra, kendi detlerine gre Saltanat urasna
dnmemi, yol kesicilerin benden aldklar hakknda bilgi
vermemi, bunlardan baka eli sfatyla istediim bir ey
varsa bildirmemi emretti. Sonra eve geri dndm.
Mnasip bir vakitte beni yanna ard. ahn huzuruna
ktm saray yle idi: nce byk bir kap ve drt ya da
be adm uzunluunda kare eklinde bir salon. eride saray
ricalinden sekiz veya on kii oturmulard. Sonra ayn kapnn
yannda, kapcnn elinde kk bir omak ile kenarnda
durduu bir baka kap vard. Bu kapdan girip, sa tarafnda
yry yolu olan kerpi duvarl, yabani mantarlarla dolu
ayrla benzer, yemyeil bir baheden getim. Otuz adm
ileride bizim ikametimize uygun bir saray bulunuyordu.
Bahsettiim yaya yolu drtyz beyz admdan daha uzundu.
Bu yerin ortasnda ii su dolu kk bir havuz vard. ah
ucunda srmal bir minderin stne oturmu ve yasta

yaslanm, yanna plak kll bir nbeti dikilmiti. Kk

sarayn her tarafna hallar serilmi ve en nemli ehzadeler
etrafna oturmulard. Bu kk sarayn her tarafna, sadece
bizim kullandmz gibi kk mozaikler deil ayn zamanda
byk, olduka gzel ve muhtelif renklerde mozaik[106]
yapmlard.
ahn yanna gittiim birinci gn, arkclar ve algclar
huzurdaydlar. Bu algclarn yarm metreden biraz fazla
uzunlukda arplar olup onun ince ucunu yukar doru
tutuyorlard. Arptan baka ud, kemane, alpara ve tulum
vard. ok gzel alyorlard. Ertesi gn, ah benim iin ipek
bir elbise gnderdi. Yani altn ilemeli bir kaftan; bele kadar
uzanan ipek bir al ve bombazin[107] adl nefis bir kuma
olup en azndan ikiyz duka deerindeydi. ah meydana
gelmem ve teferrc[108] yani bir tr oyunu seyretmem iin
haber yollamt. Ata binip oraya gittim. Orada atl ve
bunun iki katndan fazla yaya grdm. Bundan baka ahn
ocuk yataki oullar da -bazlar pencerelerden
seyrediyorlard- orada idiler. Ayaklar iplerle balanm
birka tane kurdu getirip meydann ortasna gitmeleri iin
birer birer serbest braktlar. Birinci kurt ile dvecek olan
kii ne doru kt. Kurda vurmak istedi. Kurt adamn
boazna doru atld. Adam ylesine evik ve atlgan biriydi
ki hemen yana ekildi; kurt, adamn boaz yerine kolunu
kapt. Ancak adama bir zarar dokunmad. nk adamn
kollar bu i iin hazrlklyd. Bu esnada atlar korkup

meydandan katlar. Bunlarn bir ksm hemen bu meydanda

yere ykld; bir ksm ise ehrin ortasndan akan rmaa
dtler. Oyun srasnda bir kurdu yorduktan sonra baka bir
kurdu serbest brakyorlard. Her Cuma gn bu oyunu
oynuyorlard.
Bu teferrc ve seyirden sonra beni, daha nce
bahsettiim yere, ahn huzuruna gtrdler. Sayg ve
nezaketle beni bir yere oturttular. Dierleri de kk sarayn
iinde her biri kendi makam ve mevkilerine gre yerlerini
aldlar. Geriye kalanlar ise makamlarnn rtbe ve derecesine
gre Mslmanlarn detleri zere hallarn stne oturdular.
Hallarn stne sofra yaydlar. Herkesin karsnda bir gm
leen, bir testi arap, bir su ibrii ve kk gm bir kap
koydular. Bu esnada Hind padiah tarafndan gnderilmi
olan birka adam, yanlarnda acaip hayvanlar ile geldi.
Bunlardan iinde mahir olduu anlalan birinin zincire
balanm bir kaplan vard. Bu hayvana kendi lisanlarnda
baburt diyorlar. Bu hayvan aslana benziyor ama krmz renkli
ve vcudunu izgiler kaplam. zerinde krmz, siyah-beyaz
benekler var. Karn beyaz, az arslann az gibi korkun ve
acaip grnyor. Sonra bir arslan yanna getirip bir mddet
kaplana gsterdiler. Kaplan, arslan grr grmez aniden
kavgaya hazrland. Sanki karsndaki arslan bir kediydi ve
onunla dvmek istiyordu. Eer kaplan bakcs onu geri
ekmeseydi yle de olacakt. Ondan sonra iki fil getirdiler.
ahn karsnda yer alr almaz fil bakclar fillere bir eyler

sylediler; onlar aha baktlar ve sonra vakarl bir ekilde

balarn ediler. Tpk tevazu gstermek ister gibiydiler.
Daha byk olan fili bahede bulunan bir adam gvdesi
geniliindeki aacn yanna gtrdler. Fil bakcs file birka
kelime bireyler syledikten sonra, nce bayla aac bir
taraftan sallad, sonra gidip aacn dier tarafndan ayn
eyleri yapt, sonra kknden skt.
Daha sonra bir zrafa getirdiler. Onlar Cirnaffa[109]
diyorlar. Zrafa, atn bacaklarna gre daha yksek
bacaklara sahip bir hayvan olup arka bacaklar n
bacaklarna oranla bir ayak daha ksadr. Toynaklar tpk sr
toyna gibi ikiye yarlmt. Gvdesi mor renkliydi, irili ufakl
siyah benekler iri gvdesini batan ayaa kaplamt. Karn
beyaz ve karnnn tyleri birazck uzundu. Az, tpk eein
az gibi ok az tylyd. Keinin boynuzu gibi boynuzlar
vard. Boynunun uzunluu bir admdan, Dili yarm metreden
fazla olup tpk mor taemen bal gibi yuvarlak idi. Zrafa
diliyle aalarn yapraklarn o kadar hzl topluyor veya yiyor
ki tasavvur edemezsiniz. Ba geyik ba gibi hain ama
daha gzeldir. Zrafa boynu ve bayla bir yerde durduunda
boyunun uzunluu 15 adm a ulayor. Gs bir atn
gsnden daha geni ama gvdesi eek gvdesi gibi
incedir. lgin ve gzel bir hayvan olarak grnyor ama buna
yk yklemek mmkn deil.
Bundan sonra 3 kafes iinde ift siyah ve beyaz
gvercin getirdiler. Kaz gibi uzun boyunlu olmaktan baka

bizim lkemizdeki gvercinler gibiydiler. Sanrm bu kular bu

lkelerde zor bulunuyordu. Deilse, onlar asla buraya
getirmezlerdi. Son olarak tane eitli renklerde papaan
ve derisinden post yaplan iki tane kedi[110] getirdiler.
Bundan sonra beni evin yukarsna gtrdler. Orada le
yemei yedik. Sofradan ekilir ekilmez, grevi elilere
klavuzluk etmek olan biri benden evime dnmemi isteyip
vedalat. Btn bunlardan sonra evime dndm. ok
gemeden birini gnderip ahn huzuruna ardlar. Yanna
varnca, le yemeinden sonra niin hzl bir ekilde evine
gittin? diye sordu. Klavuzum izin verdi. dedim. ah bunu
duyunca ok sinirlenip hemen o adam huzuruna getirtti; yere
yatrmalarn ve dvmelerini emretti. Btn bunlarla birlikte,
sekiz gn sonra benim isteim zerine o ahs yeniden
padiahn iyiliine mazhar oldu. Onu dvdklerinin ertesi
gnyd, ah sabahn erken saatlerinde birini gnderip beni
huzuruna ard. Size daha nce bahsettiim yerde idi.
Onun emriyle, daha nceki gibi karsna oturdum.
O gn tatildi. Hind elisinin gelii ile ilgili olarak mhim bir
karlama treni hazrlamlard. Saray grevlileri, srmal,
ipekli, ynl ve rengarenk grnen elbiseler giymilerdi. En
nemli devlet adamlarndan da krk kii sarayda
oturmulard. Sarayn giri ksmnda yz kii, girilerin dnda
yaklak iki yz kii, sarayn iki kapsnn arasnda elliye yakn
adam ve d sokakta yaklak yirmi kii elinin kabul iin

hazr idiler. Ortada drt bin svari grnyordu. Hepsi bu

tertip ve dzenle dururken iki Hind elisi geldi. Onlar ahn
karsna oturtup hemen hediyeleri getirdiler, ahn ve
beraberindekilerin nnden geirdiler: nce, daha nce
aklamasn yaptm hayvanlar, sonra yaklak yz kii birbiri
ardna geldiler. Her adamn elinde be sark vard. Yani,
Hindlilerin sark yaptklar ve balarna giydikleri olduka
deerli bombazin adl kumatan yaplm be para. Onlarn
her biri be veya yedi duka deerindeydi. Daha sonra alt
adam geldi. Her birinin elinde birer top ipek kuma vard.
Daha sonra dokuz adam geldi; her birinin elinde ii deerli
talarla dolu kk kaplar vard. Bunlarn aklamasn sonra
yapacam. Daha sonra birka adam ini tabaklar ve
kseler getirdiler. Bundan sonra birka kii d aalar ve
sandaldan[111] byk bir para ile ieri girdiler. Daha sonra
her birini drt adamn tad teskereler ile 25 defa
dikefzar[112] getirdiler.
Bu armaanlar ahn huzurundan geirdikten sonra et
getirip hep beraber yemeye baladlar. le yemeinden
sonra ah elilerden Onlarn padiahndan baka Mslman
padiah olup olmadn sordu. Onlar da ki padiah daha
Mslmandr. Dierleri Hristiyandrlar diye cevap verdiler.
Ertesi gn ah beni arp Hindistandan kendisi iin
gnderilmi olan mcevherat gstererek beni biraz megul
etmek istediini syledi. Sonra, nce yay ekmek iin
parmaa taklan altndan bir yz bakmam iin bana

vermelerini emretti. Bu yzn ortasnda iki krat lsnde

bir yakut vard ve etrafna elmaslar yerletirilmiti. Dier
hediyeler, drt karat lsnde iki yakutla iki altn kpe, her
tanesi be krat olan 60 dizi inci -inciler beyazdlar ama
yuvarlak deil idiler-, yirmi karat lsnde keskin ulu olan
bir elmastan -ok effaf deildi ama parlakt- ve zeri
mcevherler ile ilenmi iki l kutan ibaret idi. Bu kular
bizim kularmz ile mukayese ettiimizde olduka artc
grnyorlard.
ah mcevherleri bana gsterdikten sonra deniz tarafndan
yani Fars krfezi tarafndaki bir padiahtan kendisine
gnderildiini syleyip, beenip-beenmediimi sordu. Bu
hediyelerin ok gzel ve olduka pahal grnd ama bana
gre kendisinin daha kymetli olanlara layk olduu cevabn
verdim. Bunu duyunca ipekten dokunmu ocuk takkesini
bana vermelerini syledi. Ben hediyeye elimi srmemek iin
hemen mendilimi karp elime aldm. ah bakt; adamlarna
dnp glmsedi: talyalya baknz! dedi. Sanki benim,
takkeyi bu ekilde tutmak istemem houna gittiinden bu
hareketimi vyordu. Bu apkann stnde, ikiye yarlm ve
hurma tanesi ekline benzetilmi tek para bir ta vard.
Temiz, parlak ve yz karat lsndeydi. Etrafnda iri firuzeler
gze arpyordu; ama eskiydi. zerine dikilmi olan inciler
de eskiydi. Bundan baka ini ve yeim tandan yaplm ok gzeldiler- bir kab bana gstermeleri iin emir verdi.

Bir baka gn yanna gittiimde onu kubbeli bir salonda

buldum. Benden Buray beenip beenmediimi, kendi
lkemde bylesine gzel bir bina olup olmadn sordu. Bu
salonu gerekten beendiimi, kendisinin pek ok Frenk
hkmdarndan daha kudretli olmas sebebiyle byle bir
saraya ve kke sahip hibir yerin bulunmad, ayrca bizde
byle salonlar yapmann detten olmad cevabn verdim.
Dorusu bu salon gerekten ok gzeldi. nk aalar ve
direkleri kubbe eklinde dndrmler, etrafndan nak
ilemeli, srmal ipekli kumalar sarktmlar, salonun
tabanna olduka gzel ve her biri en az on drt adm
uzunluunda hallar demilerdi. Salonun bir tarafnda,
glgelik yapmas iin dikilmi olan drt sra aalarn
arasnda drt keli ve nakl byk bir adr grnyordu.
Bu adrla kubbenin arasnda iinin her taraf nakl
bocasineden bir ota bulunuyordu. Salonun iinde, zerine
altn iplikler ve inciler ilenmi aatan bir sandalye vard.
ah bunun zerinde oturmu, sarayn ileri gelenleri de
etrafna dizilmilerdi. Karsnda bir paket vard. Onu at.
Ortaya, zeytin tanesine benzer on iki tane, ok parlak, her biri
elli il seksen karat lsnde paralar kard. Sonra
yaklak seksen gram arlndaki[113] siyah renkli[114]
birini ald. Terkibi gzel ve parmak kadar idi. Delinmemi
olup rengi ok gzeldi. Bir yzne Marip Araplarnn yazs
kazlmt. Bu durum beni o yazlarn ne olduunu sormaya
itti. Hasan Bey Bir padiahn bu harfleri kazmalar iin emir
verdiini, kendinden ncekilerin bunu yapmadn kendisinin

de bu mcevherin zerine bir harf kazmayacan, yoksa bir

defada eklinin kaybolaca cevabn verdi. Bu srada
benden bu yakutun deerinin ne kadar olduunu sordu.
Ona bakp glmsedim. Tekrar onu beenip beenmediimi
sordu. Onun gibi bir ey grmedim ve sanrm buna benzer
bir mcevher bulunamaz. Pekala, eer onun deerinin ne
kadar olduunu sylersem, mcevherin dili olsa, bana bunun
benzerini baka bir yerde grm mym? diye soracaktr.
Mecburen, hayr diye cevap vereceim. Bu yzden sanrm
onun deerini altn ile lemeyeceiz. Belki birileri onun
cevabn verebilir diye cevap verdim. O ciddiyetle bana
bakp: Pran Cataini Cataini[115] Dnyadaki btn ahali
gze sahiptir, inliler iki gze, Frenkler ise bir. Doru
sz sen syledin. dedi. Etrafndakilere dnd, bana
sorduu soruyu ve cevabm onlara tekrar etti.
Ben daha nce bu in ataszn 1436da inden dnen
ve yanndakilerle birlikte Tanadan geen ve bu srada bir
miktar mcevher alma midinde olduumdan evime misafir
olan Tatar elilerinin birinden duymutum. Bunlarla otururken
sz inlilerden alnca, eli bana: Devrin padiahnn
saraynn reisi Frenkleri iyi tanr. dedi. Ben: Tatarlarn
Frenkleri tanmas nasl mmkn olabiliyor? diye sorunca:
Bizleri (Frenkleri) niin tanmamalar gerekiyor? diye cevap
verdi. Eli: Biliyor musun, bizim Kefe ile yakn bir ilikimiz
var ve buna bal olarak dei-toku yaparz. Ayn ekilde
onlar da Tatar ordusuna (kampna) gelirler. Biz inliler iki

gze sahibiz, siz Frenklerin bir gz var. Ama (bu esnada

yzn yannda bulunan Tatarlarn tarafna dndrd) siz
Tatarlarn bir gz bile yok. dedi; bu konumalar aka ile
kark srp gitti. Bundan dolay ah bu szleri syleyince
bu atasznn anlamn daha iyi anlam oldum.
Sonra ah, bana ceviz eklinde, bir buuk ons lsnde
bir yakut gsterdi. Uzun, parlak, effaf, delinmemi ve
altndan bir hokkann zerine yerletirilmiti. ok iri idi. Bana
ok ilgin bir ey gibi grnyordu. Bundan sonra
yerletirilmi ve yerletirilmemi pek ok mcevher gsterdi.
Bu cmleden, kk iviye benzer drt keli bir yzey ve
onun evresinde de ayrca be tane mcevher vard. O
hepsinden daha iri olup yaklak otuz karatt. Her biri yaklak
yirmi karat olan iki tane daha vard. Onlarn arasnda iri
firuzeler ve inciler de grnyordu ama o kadar deerli
deillerdi; nk eskiydiler.
Ondan sonra kaftanlar getirmeleri iin emir verdi. Srmal,
ipekli, ynl ve iekliydiler. Astarlar ipekten ve ok gzel
olan krkler kakm ve samur postundand. Onlar Yezd
ehrinde diktiklerini syleyip: Bizim elbiselerimiz ok
gzeldir ama birazck ar. dedi. Daha ok gzel ve ilgin
olan ipek hallar getirip gstermelerini emretti.
Ertesi gn tekrar ahn yanna gittim. Bana yaklat ve
biraz eyleneceksin dedi. Daha sonra bir kadn ba eklinde
yaplm, bakr para byklnde bir mcevher paras

gsterdi. Sa arkaya atlm bann stne glden bir ta

yaplmt. ah Grdn m? Acaba bu Meryem midir? diye
sordu. Hayr cevabn verdim. Peki kimdir? dedi. Eski
alardan bir tanrann heykelciidir. Putperestler ona
tapnyorlard. dedim. Nereden biliyorsun? diye sordu. Bu
tr eyler yapmak sa Mesihin ortaya kndan nce yaygn
idi, oradan biliyorum. diye cevap verdim. Bir sre ban
sallad, bir ey sylemedi. Sonra para, yontulmu elmas
gsterdi. Her birinin ls otuz karat olup aa-yukar hepsi
effaf idi. Bir baka elmas paras da on-on iki karatt.
Benim yanmda bu tr mcevheratn bulunup-bulunmadn
sordu. Hayr dedim. Sonra krk dizi inci kard; her dizide
otuz tane inci vard ve her biri be alt karat lsnde idi.
ncilerin yars yuvarlakt. Geriye kalanlar ise mcevher olarak
gstermeye uygun deildi. Daha sonra emretti: Gm bir
leende yaklak krk tane armut ve balkaba eklinde inci
getirdiler. ncilerin rengi ok gzel olup, delinmemilerdi. ah
tebessm edip, bana: Bu incilerden bir merkep yk[116]
gsterebileceini syledi. Bu gsteri de ahn kendi
detlerine gre oullarndan ikisini snnet ettirmesi
mnasebetiyle ziyafet verdii gece gerekleti.
Ertesi gn ehrin iindeki geni dzlkte, daha nce
buday ektikleri bir yerde ahn alayna katldm. Bu esnada
budaylar biilmi olup elence ve karlama merasimi
dzenlemek iin hazrlklar yaplyordu. Buday tarlalarnn
sahipleri de haklar denerek raz edilmilerdi. Burada ok

sayda kk dkkanlar kurmulard. ah beni grr grmez

adamlarndan bir kana benimle birlikte gitmeleri ve bu
dkkanlar bana gstermeleri iin emretti. Onlarn says yze
ulayordu ama ben en iyilerinden 40 tanesini gezdim. Bu
dkkanlarn iinde odalar bulunuyordu. atlar rengarenk
yaplm, tabanlar ise en gzel hallarla denmiti. nancma
gre bu hallar ile Kahire ve Basra hallar arasndaki fark,
ngiliz ynl kuma ile Saint Mathewes ynl kuma
arasndaki kadardr. Daha sonra beni kendi tarzlarna gre
dikilmi ipekli elbiseler ve baka eitlerden oluan kuma
ynlaryla dolu iki dkkana gtrdler. Dkkann bir tarafnda
krk tane, eerli ve gm sslere sahip at grdm. Bana
btn bu elbiselerin ve eerlerin merasim ve terifat
srasnda ah tarafndan bahi olarak verileceini
sylediler. Ayrca sandal aacndan iki byk kap
gsterdiler. Alt ayak yksekliinde, her bir Tharsia tarznda
altn, sedef ve incilerle ilenmi idi. Daha sonra ahn yanna
dnp eve gitmek iin izin istedim.
Ertesi gn ah szleilen bir yerde buldum. Her birinin
iinde muhtelif ekillerde beyaz ekerler konulmu sekiz tane
kk tahta tepsi getirdiler. Bunun biraz uzanda kk
kaplar iinde ve elvan renklerde tatllar -ama daha ok akide
ekerleri- sralanm idi. eitli tatl ve meyvelerle dolu pek
ok kap getirdiler. ah daha nceki sekiz kk tahta
tepsinin onun bunun arasnda taksim edilmesi iini kendi
zerine ald. Ben birinci kii olduumdan bir tepsi de bana

ihsan olundu. Her tepsi 4-5 duka deerinde idi. Geriye

kalanlar huzurda bulunanlarn derece ve makamna gre
taksim ettiler.
Ertesi gn ah reislerinin banda glgelik bulunan 15
kiilik bir grubun arasnda buldum. Be-alt kii de ahn
karsna dikilmiti. O: Falana hilat veriniz diye emrediyor,
bunun zerine birka adam ad sylenmi olan kiinin yanna
gidip onu yanlarna alarak elbiselerin bulunduu odaya
gtryorlar, derecesine ve makamna gre bir hilat
giydiriyorlard. Bir ksmna eyer, bazlarna da at veriyorlard.
Bunlar, sanrm krk kiiydiler; ama hilat alanlarn says iki yz
elliden fazla idi. Bu ilerden sonra kadnlar gelip dans
etmeye baladlar. Bir ka da saz aldlar. Daha sonra
halnn stne kelle ekeri eklinde, tepesinde kvrmlar ve
ponponlar bulunan, Zubiaurlarn[117] apkalarna benzeyen
bir apka koydular. Bunun yanna ahn verecei emirle
hareket edecek olan biri durdu. ah iaret verir vermez, o
kii apkay alp gsterilen kiiye gtryor, o da sarn
karp palyao apkasn giyiyordu. apka o kadar irkindi
ki saygn bir adam utandrmas iin yeterliydi. Ama o,
apkay bana koyduktan sonra ileri kp dans ediyordu.
Daha sonra ah, apkann bekisine, dans eden kiiye bir
para elvar[118] vermesini emrediyordu. O da kuma
karyor, dans eden kiinin, dier erkeklerin ve kadnlarn
bann stne yayyor, ahn vc szlerinin ardndan
arkclarn nne frlatyordu. Bu dans etmeler ve kuma

frlatmalar akama bir saat kalana kadar devam etti. Bu

zamana kadar, benim hesabma gre yzden fazla para
al, ipek, elvar ve buna benzer eylerle elliden fazla at onabuna bahi olarak verilmiti.
Bundan sonra gre tutma u ekilde balad: Yarm
pantolonlaryla ve ayak bileklerine kadar ulaan deri
oraplaryla iki plak adam ahn karsnda yer alp gre
tutmaya baladlar. Birbirlerinin belini tutmayp biri dierinin
boynunu tutmaya abalyor, kendilerini skca savunuyorlard.
Greilerden biri dierinin boynunu tutunca, dierinin
mmkn olduu kadar eilip brnn srtn tututarak yerden
kaldrmasndan, bu suretle kurtulmasndan ve onu kaldrp
yere atmasndan ve srtn yere getirmesinden baka aresi
yoktu. Deilse, sadece yere dmek gre asndan
yenilgi saylmyordu. Her ne kadar bazen onlardan biri
yenilme merhalesine kadar geliyorsa da kurtuluyordu. Bu
noktaya gelindiinde dieri yenilmeye mecbur brakyor ve
grei kazanyordu. Nihayet bu plak greilerden biri ahn
nne geldi. Dev gibi grnen iri csseli bir adamd. Gen ve
uzun boyluydu. Aa yukar otuz yalarndayd. ah gre
tutmas ve kendisi iin bir rakip semesini emretti. Fakat
pehlivan diz vurup bir eyler syledi. Ben ne sylenildiini
renmek istiyordum: Geen defa gre srasnda
rakiplerinden ounu ezdii, yaralad ve lmlerine sebep
olduundan, greten muaf tutulmak iin ahtan ricada
bulunduunu sylediler. Bu yzden ah, onu gre

tutmaktan muaf eyledi. Bu greiye bahi olarak atlar

verdiler. Bu oyun benim ayrlmamdan sonra gece yarsn iki
saat geene kadar devam etmi ve baka pek ok hediye
vermilerdi.
Bu esnada ehri ve zellikle dkkanlar sslemilerdi.
nk her esnaf en iyi mallarn sata sunmutu, ahn
atrlar[119] iin de bir buuk mil mesafelik bir yolu
komalar ve yarmalar iin bir armaan belirlemilerdi.
Sadece btn kuvvetleriyle deil ayn zamanda uzun
admlarla ok hzl komalydlar. Adamlarn hepsi plak olup
kaslarn korumak iin batan ayaa yalanmlard. Her
birinin bacanda deriden yarm pantolon vard. Yarma
baladktan sonra, yarma izgisinin sonuna ulaan her
koucu, grevlilerden, uzakta duran ve onun hedefe ulatn
gremeyen kiilere delil olarak gstermeleri iin zel bir ok
alyorlar; baka bir yarma izgisinin sonuna vardnda, bir
ok daha alyordu. Koucular meydann bu tarafndan o
tarafna koarak, bacaklarnn gcn tecrbe ediyorlard.
Nihayet onlarn arasndan biri dl alyordu. Onlarn hepsi
ahn atrlarndandlar -ki kendileri iin dller belirlenmiti-.
Bu grup yar plak ve yaln ayak bazen on gnlk yolu, btn
yolu komakszn, birlikte kat ediyorlard.
Bu enliklerin sona ermesinden sonra ah, kendi alayyla
detleri zere g etmeye balad. Bana kendisiyle birlikte
yolculuk yapmaya meylimin olup olmadn veya geride kalp

rahat olmay isteyip istemediimi sordu. Ben znt ve

eziyet iinde onun hizmetinde yaamay, onun arkasnda
kalp bolluk iinde yaamaya tercih ettiimi syledim. Bu
cevab iitince ok memnun olduu anlalyordu. Sonra,
benim iin bir miktar Dirhem ve Dinar ile birlikte bir at ve bir
adr gnderdi. ehirden dar knca, ah ve alay, suya ve
otlara ulamak iin en iyi gzerh olarak bildikleri bir yola
saptlar. Yolculuun birinci gn on-onbe mil yol kat ettiler.
ahn oullarn de onunla birlikte idi.
Birisi dikkat ekici btn konular yazmak istese, belki,
yazaca eylerin bir ksm inandrc olmayacak. Bu yzden
sadece bir konudan bahsetmenin uygun olacan
dnyorum ve geriye kalan konularn yorumunu benden
daha zeki olan yazarlara brakyorum.
Neyse, bozkrda olduumuz bir gn, ahn Badatta -yani
Babilde- oturan oullarndan biri[120], annesi ile birlikte
ah grmeye geldi. Babasna yirmi iyi at, yz deve ve
birka top ipek hediye etti. Daha sonra ahn olunun
hizmetinde olan ayan ve eraf da ok sayda at ve deve
takdim ettiler. ah da hemen onlar, benim de nmde, her
kim istiyorsa baladktan sonra le yemeine gitti. Fakat
ok gemeden, bozkrda olduumuz srada, ahn Uurlu
Mehmed[121] adndaki dier olunun byk ve mehur
ehirlerden olup babasnn hakimiyetinde yer alan iraz
ald haberi geldi. nk ona babasnn ld haberi
ulam, o da ehri (iraz) ele geirmek istemiti. Bu haber

ahn kulana gelir gelmez hemen kalkp adamlaryla

birlikte 120 mil uzaklktaki iraz yoluna koyuldu. O kadar
sratli hareket ettiler ki gece yarsndan ertesi gn akama
kadar geen zaman iinde 40 mil yol kat ettiler. Bu ekilde
gnde iraza vardlar. Erkek, kadn, ocuk hatt
bebeklerden oluan topluluun bu kadar hzl yolculuk
yapacana hi kimse inanamaz. Bu grkem ve bykle
ramen asla ekmeksiz kalmadlar ve ok az arap darl
yaadlar. (Bu kavmin ounluu arap imezler ve bu
yzden arap ktl da yaamazlar.) Hepsinin et, meyve ve
dier ihtiyalar yanlarndayd. Ben bu duruma ahit oldum.
Sadece inanyor deil ayn zamanda iyice biliyorum ki
bundan sonra birileri bu beldelere gelirse ve felein bir gn
byle bir olay olursa, bu konuda yazdklarmn doruluu veya
yanll hakknda hakemlik edebilir. Bu beldeleri grme
niyetinde olmayan kiiler de bahsettiim eyleri okusunlar,
beensinler ve inansnlar.
ahn mlazmlarndan olan ayan ve eraf, kadnlarn,
ocuklarn, kadn ve erkeklerden oluan hizmetkrlarn,
keza, elbiselerini ve eyalarn yanlarnda gtryorlard.
Yaygn olarak pek ok deve ve katra sahipler. Bunlarn
saysn biraz sonra sonra syleyeceim. Beie koyduklar
kk bebekleri, anneleri veya stanneleri onlar emzirebilsin
diye eyerin ucunda tarlar. Baz beikler, dierlerine gre
daha gzel olup sahiplerinin mevkiine ve makamna gre
zerleri srmal veya ipekli kumalarla rtldr. Sol el ile

beii ve dizgini tutarlar ve sa el ile at srerler ve kk

parmaklarna baladklar krbala da vururlar. Dier
ocuklar, babalarnn makam ve derecesine uygun olarak
yaplan ve sslenen iki tarafn rttkleri kafeslerin iinde,
atlarla tarlar. Kadnlar da ata binerler, sahip olduklar
mevkiilere gre erkek ve kadn hizmetkrlarn nden
gnderirler.
Layk ve mstahak erkekler, aha hizmet ve korumaclk
yaparlar. Onlarn saysnn toplam o kadar oktur ki saflarnn
uzunluu o taraftan bu tarafa bir gnlk yol kadardr. Kadnlar
yzlerini ak havada gnein yakmasndan korusun diye at
klndan yaplan bir rt ile kapatrlar.
Bu esnada askerleri ve hayvanlar saymakla megul
olmaya balayp svarilere ovada geni bir halka
oluturmalar emrini verdiler. yle ki bir atn ba dier atn
bana arpyordu. Svarilerin bazlar silahl bazlar da
silahsz olup bu dairenin evresi otuz mile ulayordu. Hepsi
sabahtan akama kadar safta durdular. Daha sonra
karmak ve saymakla memur olan bir kii geti. Ama bizim
aramzda det olduunun aksine kiilerin isimlerini
kaydetmekle veya atlar dalamakla uramayp sadece
beyleri aryor, onun emri altndaki sipahilerin saylarnn
doru olup olmadn grmek istiyor, sonra bir bakasnn
gidiyordu. Ben hizmetkrm yanmda gtrp onlarn
arasndan getim. Fasulyelerle askerlerini saymaya
baladm. Her elli kii iin bir tane fasulyeyi cebime

koyuyordum. Asker teftii sona erer-ermez hesap ettim.

Askerleri ve hayvanlar aadaki ekilde buldum. Sizin iin
aklayacam:
adrlarn adedi

6000 (Alt bin)

Develerin adedi

30000 (Otuz bin)

Katrlarn adedi

5000 (Be bin)

Yk atlarnn adedi 5000 (Be bin)

Eeklerin adedi

2000 (ki bin)

Seyislerin adedi

20000 (Yirmi bin)

Svari atlarndan iki bin tane vard; demirden veya altn ve

gmten yaplp zincirlerle birbirlerine balanm kk drt
keli zrhlarla rtlmlerdi. Demir zrhlarn etei yere kadar
uzanyordu; dipleri ve psklleri altn idi. Geriye kalan atlarn
bazlar, tpk bizim atlarmz gibi deri ile bazlar ipekle bazlar

ise ok geemeyecek kadar kaln kaba ipekle rtlmlerdi.

Svariler de daha nce bahsettiim trdendiler. Daha nce
bahsettiim bu demir zrhlar Bekyde -yani bizim dilimizde
Be ehir- imal ediyorlar. Burasnn etraf iki mil olup bir
tepenin zerinde yer alr. Burada bu ileri yapan
zanaatkrlardan baka hi kimse oturmamaktadr. Eer
yabanc biri bu ii renmek isterse, meslei rendikten
sonra oradan baka yere gitmeyeceine, kyn dier
ahalisiyle birlikte yaayacana ve bu meslei icra etmeye
balayacana dair taahht alndktan sonra onu kabul
ediyorlar. Dorusu, baka yerlerde de bu tr sanatlar yaygn,
ama hibir yerde bu kadar gzel zrh ve gslk yaplmyor.
Bundan sonra yle eyler saydm: ki bin iyi katr, yirmi bin
kkba hayvan ve iki bin bykba hayvan, toplam yz
tane av kaplan (Pars), ortalama iki yz ahin, bin taz, bin
adet av kpei, elli tane doan.
Kll sipahi: yaklak olarak on be bin kii;
Kleler, obanlar ve ulaklar ve buna benzer kl balam
kiiler: iki bin kii;
Okular: bin kii.
Ayrca bunlardan da bahsedilmeli: Yaklak yirmi be bin
sekin svari, bin mzrakl ve oku piyade, on bin yksek
ve orta tabakadan kadn, be bin kadn hizmetkr, alt bin en

az alt yandan on iki yana kadar kk olan ve kz

ocuu ve yaklak olarak be yalarnda be bin ocuk.
Svariler arasnda bin kii mzrak, be bin kii kalkanc ve
yaklak on bin kii okuydu. Geriye kalanlar ise eitli
silahlara sahiptiler.
Askerin ardnda grlen ve mal satan esnafn izah ise u
ekildedir: ncelikle, ordunun ihtiya duyduu eyleri tayan
saysz miktarda terziler, ayakkabclar, demirciler, eerciler
ve ok imalatlar. Daha sonra, ekmek, et, meyve, arap ve
dier eyleri satan esnaf anmam gerekiyor. Her yerde
uyulan byk bir dzen ve tertiple hareket ediyorlar. Baharat
satan attarlar da ordu iinde bulmak imkn dhilinde. randa
ekmein fiyat Venedikteki fiyatlardan daha ucuzdur. Bir
kp[122] arap ise drt dukadr. Bu durum, arabn bu
lkede sadece az bulunmasndan deil ayn zamanda halkn
da az imesinden kaynaklanmaktadr. Etin yarm kilosu[123]
bir veya bir buuk penny[124] ve peynir bir eyrek penny,
pirin bir eyrek penny, hereit meyve bir eyrek penny, her
biri on-oniki kilogram arlndaki karpuz ve kavunun kilosu
iki buuk penny, bir gn yetecek miktarda at yemi penny,
bir takm nal on iki penny; eyer, dizgin ve dier at koumlar
ise olduka az bulunuyordu.
Alnp satlan atlar hakknda syleneceklere gelince;

pazarda sadece deeri sekiz il on iki duka olan kk atlar

satlyor. Tataristandan tacirlerin getirdii atlarn -daha nce

bahsetmitim- tanesi drt-be bin duka deerinde olup drt

bin, be bin veya alt bin dukaya satyorlar. Bu atlar kk
boylu olduklar iin sadece yk tamada kullanyorlar. Daha
nce de szn ettiim develerin arasnda sekiz bin tane ift
hrgl deve vard ve hepsinin ynleri krklmt. Bu
develerin ok gzel rtleri, boyunlarndan aslm olan ok
eitli zilleri, anlar ve boncuklar var. Herkesin derece ve
makamna uygun olarak on devesi var. Bazlar ise yirmiotuza yakn deveye sahipler ve onlar katar yapp azlarndan
birbirine balyorlar. Herkes, kendi bykln ve grkemini
gstermek iin deve katarlarn kendisi sryor, kimsenin
onlarn zerine oturmasna frsat vermiyor. Dier tek hrgl
develer adr, ota, elbiseler, sandklar, torbalar ve
sahiplerinin denklerini tayorlar. Ayn ekilde develerin
arasnda yaklak iki bin ba hibir ey tamayan deve
grnyor ki onlar sadece gsteri iin yola srlyorlar.
Bunlarn rtleri dier develerin rtlerine gre daha gzel ve
daha kalitelidir. Bu cmleden olarak, daha nce bahsettiim
atlar arasnda da yaklak bin tane at ayn bu ekilde
sslemiler. Bizde de det olduu zere, eer gece yol
alnyorsa ndeki naml ve rtbeli kiiler meale tayorlar. Bu
ii onlarn nkerleri ve cariyeleri yerine getiriyor. ah ata
bindiinde hemen nnde be svari ve bunlarn ilerisinde
keifiler, drt keli bayraklarla hareket edip: Hazr ol!
Hazr ol! diye baryorlar. Btn halk kenara ekilip yol
veriyorlar. ah yaylaya g ederken yannda bulunanlar
tarafndan icra edilen gelenek, dzen, tertip, arp-

barmalar ve gsteriler hakknda benim mahede

ettiklerimin bir blm bunlar olup geni bir ekilde
anlatabileceim hikayelerden bir zetti.
Bu esnada kendimi rahatsz hissettiim iin ordudan ayrlp,
yarm gnlk yolu geride brakarak Sultaniyeye -bizim
dilimizde mperial manasna geliyor - vardm. Buras da
zikredilen padiaha ait olup yle grnyor ki olduka
salam ina edilmi. Surlar yok ama bir kaleye sahip.
Hisarlar harap olmaya yz tutmu. nk drt sene nce
Cihan ah[125] adl bey tarafndan tahrip edilmi. Kalenin
etraf bir mil olup iinde drt sra sandalye uzunluunda bir
kilise var. Bu kilisenin kubbesi, Venedikteki San Joanni
Paulo kilisesinin kubbesinden daha byk. Kapnn
parmaklklar yuvarlak ekmek iriliinde toplara sahip. Turun
iriliindeki toplar yapraklaryla birlikte ilenmi olan dallara
yerletirilmi. Hatrladm kadaryla hepsi bir yerde bir
tahtann zerine kakmaclk eklinde yaplmt. Bu altn ve
bakr ilemeciliinde o kadar usta ve hner sahibi olmular ki
bizim lkemizde harcayacak ok uzun vakitleri olsa bile bu
ileri yapabilecek ve sunabilecek adamlar bulunmuyor.
ehir nisbeten bykt. Etraf drt mil olup olduka bol suyu
var. Baka bir kantm olmasa bile Sultaniye ad burasnn
mhim bir ehir olduunu gsteriyor. Dorusu imdi ahalisi
az olup alt il sekiz bin belki biraz daha fazla nfus
sahip.[126]

ehirde ikamet etmekte iken, daha nce de bahsettiim

gibi, aha olunun iraz ele geirdii haberinin ulatn
ve ahn da btn hizmetkrlaryla birlikte hzl bir ekilde
hareket ettiini iittim. Bunun zerine hemen Sultaniyeden
ayrlp ulper Hana -bizim dilimizde ahn klesi manasna
geliyor-gittim. Buras kk bir ehirdir. Harabelerden
anlaldna gre eskiden burada iyi binalar varm. evresi
iki mil olup be yz eve sahip. Bu blgede iken tercmanm
vefat etti. Bu yzden bundan sonra randa kaldm sre
iinde (bu olaydan sonra be yl daha kaldm) benim dilimi
bilen birini asla bulamadm. Dier elilerin aksine kendi
kendimin tercmanln yaptm.
Oradan kp, ahn alaynn tarafna gittim. Hzl bir ekilde
iraza gidiyorlard. Bu yolculukta garip bir iddet grdm.
ahn mlazmlar arasnda Hokadem[127] adl yetmi
yanda bir adam vard. O esnada bile salkl ve salam
bnyeliydi. Hepsi ahn yakn adamlarndan saylan be veya
alt olu vard. Bu muhteem adam ahn ferman ile
tutukladlar. nk Hasan Beyin iraz ele geiren olu
Uurlu Mehmedin, Hokademe bir mektup yollad ve onun
da aha bunu gstermedii dedikodusu yaylmt. ah
nce bu yal adamn sakalnn tra edilmesini, daha sonra
ldrlecei yere gtrlmesini emretti. Orada onu soydular.
Kasaplarn et ast asklardan iki tanesini omuzlarnn her
birinin arkasndan soktular ve onu et astklar yerde astlar. ki
saat gemesine ramen hala sa idi. renebildiim

kadaryla Uurlu Mehmed, babasnn iraza doru geldiini

iittikten sonra, ehirden kp yabanc bir lkeye doru
gidiyor. Amcalarndan birine mektup yazarak; kendisi iin
ahtan af dilemesini, teslim olmaya hazr olduunu,
babasnn tayin ettii bir yerde yaayacan ve cannn
emniyette olmasn talep ediyor[128].
Katettiimiz yola komu olan ran toprann bu blm,
olduka fakir, kurak, talk ve kumluk idi. Su az idi. Her
tarafta grlen ehirlerin pek ou harabe durumda idi. Bu
ehirlerin her biri kerpiten ve salam grnl kalelere
sahipti.
Tahl ve meyveyi su kanallar ile elde ediyorlar. nk su
her yerde az olduu iin hayat zordur. Buna ramen ranllar
suyu rmaa be alt gnlk yol mesafesinde yerin altndan
karyorlar. Irmaa yakn kuyuya benzer bir ukur ayorlar,
oradan yola devam ederek ve yer tabakasn yararak (yani
arklar aarak) suyu zeminin yzeyine ulatrmak istedikleri
noktaya getiriyorlar. Giderek ukurlar yayyorlar ve daha
nce bahsettiim kuyudan daha derin bir su yolu meydana
getiriyorlar. Bu kazdklar yerden iki yz adm sonra daha
ncekine benzer baka bir kuyu kazyorlar. Bylece suyu,
meydana getirdikleri su kanalna oradan da kuyudan kuyuya
ve hatt nereye istiyorlarsa oraya geiriyorlar. Bu ii sona
erdirdikten sonra kuyunun arkn kanal tarafna ap suyu
mecrasna brakyorlar ve ehirlerine ulatryorlar. Eer suyu
kendi yatandan aktmak isterlerse kanallardan aktyorlar.

nk byle yapmazlarsa yaayacak bir yer bulamazlar.

Ya o kadar az oluyor ki askerlere lkelerinin olduka kurak
ve verimsiz olduunu sylediimde, bana cevaplarnda,
armamam gerektiini geen yazn sularla dolu bir yola
koyulup, daha iyi otlaklara ve kylere ulatklarn sylediler.
Bu beldelerde kendilerinin diktii meyve aalarndan
baka aatan ve ormandan bir eser yok. Meyve aalarna
da kanallarla su getiriyorlar, yoksa bymyorlar.
Kullandklar direkleri ve kalaslar bol sulu yerlere diktikleri ve
ihtiyalarnn ounu karladklar bu aalardan elde
ediyorlar. Usta marangozlara sahipler: ki kar geniliindeki
bir kt dorayarak tahta karmak ve iki adm
uzunluunda gzel bir kap yapmak zorundalar. Onu
doramak, parlatmak ve paralar birbirine tutturmak
konusunda yle maharet gsteriyorlar ki bu durumu grmek
bile heyecan vesilesidir. Pencereleri ve dier ev gerelerini
de bu ekilde ok gzel yapyorlar. Gerekten, aa
mafsallar, balamalar ok iyi ayrt edilebiliyor ve bu
ktklerden sandklar da yapyorlar. Bu diyarda ister dada
ister ovada olsun, ne byk ne de kk hi bir aa
bulunmadn ispat etmek iin unu sylemeliyim: Dallarna
kuma paralar aslm olan dikenli bir alya rastlamtm;
Halk bunu hastann ateinin drlmesi ve ifa bulunmasnn
bir nianesi olarak yapyordu[129].
ahn ordusunda byk bir kalabalk oluturmasna ramen

hi kimse ne szlanyor ne de feryat ediyordu. nk hepsi

sarhotu, oynamak ve glmek istiyorlard.
Yolumuza devam ederek buralardaki nemli ehirlerden
biri olup kerpiten bir hisara ve hendee sahip olan sfahana
vardk. ehrin evresi drt mil olup varolaryla birlikte on
mildi. Varolarn evleri gzellik bakmndan hisarn iindeki
evlere yetiiyordu. Orada sfahan halknn olduka kalabalk
olduuna vakf oldum. Bunlarn arasnda iyi huylu ve zengin
de saylabilecek pek ok erkek var. Bazen padiahlarna
boyun emiyorlar. Bundan yirmi yl nce ran padiah olan
Cihan ah bu ehre gelmi halkn itaat etmeye mecbur
brakm. Onlar tbi kldktan sonra buradan ayrlm, ama
ksa zaman sonra halk tekrar ayaklanm. O da sfahana
ordu gnderip ehri yamalamalarn, yakmalarn ve geri
dnen her askerin kestii ba yannda getirmelerini
emretmi. Askerler bu emri zenle yerine getirmiler. yle ki,
bu sefere katlan kiilerden iittiime gre, askerlerin
kestikleri balar yanlarnda gtrmeye gleri yetmemi,
sultann emrini yerine getirebilmek iin balarn kestikleri
kadnlarn salarn tra etmiler ve onlar gtrmlerdi. O
askerler Sultann emriyle btn ehri harap etmiler. Bununla
birlikte, bugn ehrin altda biri tekrar meskndur. sfahan
byk ve tarihi binalara sahip. Bunlardan en nemli
olanlarndan biri, suyu tatl, ho iimli ve olduka lezzetli olan
drt keli sarntr. Bunun etraf stunlar, gzel kubbeler,
saysz odalar, mallarn satmak ve akam olunca bunlar

korumak iin buralar kilitlemek isteyen tccarlara zel

hcreler ile evrilmi durumdadr. Bu ehirde baka eyler ve
gzel binalar da grnyor fakat onlarn bahsini geiyorum.
Ancak unu belirtmeliyim ki, -daha nce de bahsettimsylediklerine gre bu ehirde on be bin kii yayor.
sfahandan sonra kalabalk bir nfusa sahip olan Kaan
adl bir ehre vardk. Orada ipekli ve pamuklu kumalar o
kadar ok retiliyor ki herkes bir gnde on bin dukaya bu
kumalar temin edebilir. ehri etraf yaklak mildir. Hisar
vardr. Varolarndaki evler geni ve gzeldir.
Bundan sonra Kum adl bir ehre ulatk; kaba ve
yontulmam talarla ina edilmiti. Bu ehir zanaatkrlar
ehri deil nk halk ziraatilikle urayor. Buras ok
sayda zm balarna ve bahelere, ok lezzetli karpuzlara
sahiptir. Karpuzlar o kadar byk ki onlardan bir parasnn
arl bir buuk kiloya varyor. Onlarn d yeil, ii beyaz,
tatll da eker gibidir. Kum ehri bin eve sahiptir.
Oradan Yezd ehrine gittik. Bu ehirde ipekli, pamuklu ve
ynl kumalar dokuyan zanaatkrlar var. Belki birileri
naklettiim konularla ilgili olarak doruluk snrn atm
sanyorlar. Bununla birlikte, Yezd ehrini grenler onun
hakknda sylediklerimin btnyle doru olduunu bilirler.
Bu ehrin hisarnn evresi be mil olup varoa sahiptir.
Halkn hepsi kuma dokumacl ve eit eit ipek
dokumacl ile urarlar. pei, Esterabad, Azzi v e Bak

Denizi[130] yoluyla aatay beldelerinden getirirler. pein

en iyisi Yezdden gelir. Yezdliler bu kumalardan nemli bir
miktarn kendi abalar ile Hindistana, rana, aataya,
ine, Maine, Htayn bir blmne, Bursaya ve
Trkiyeye[131] gnderirler. Suriyenn ho ve gzel
dokunmu ipekli kumalarn satn alanlar, sanki giderler ve
Yezdin ipekli kumalarn seerler. Tccarlar ticar mallar
almak iin bu ehre gelip etrafnda kk odalar ve
dkknlar ile ortasnda drt ke kk bir alan bulunan
byk bir Fondacoya[132] iniyorlar. atlar aralarndan
gemesin diye iki kapsna da zincir ekmiler. Bu tccarlar
ve ortaklar, eer tandklar bir yer varsa orada konaklyorlar,
yoksa her biri bu odalardan birinde kalmak istiyorlar. Her
odann alan kare eklinde olmak zere alt admdr. Eer bu
say her biri mallarn alveri ile megul olan tccardan
ibaret olursa, bunlarn her biri zel bir odada konaklyor.
Gne doduktan bir saat sonra ipekli kumalar ve dier
ticaret mallarn ellerine alan kiiler konumakszn oraya
buraya gidiyorlar. Eer tccarlar bir ey grrlerse ve onu
satn almaya rabet ederlerse satcy yanlarna aryorlar
fiyatn kda yazd ve zerine diktii malna bakyorlar.
Tccar eer mal beenirse onu satn alp kk odasna
atyor. Satcy bir ey konumadan brakyorlar, nk mal
teslim eden oda sahibini tanyor, hibir soru sormayp kendi
yoluna koyuluyor. Bu alveri leye kadar sryor. le
yemeinden sonra satc gelip parasn alyor. Eer, satc bir
gn fiyatn belirledii maln satacak birini bulamazsa ertesi

gn yine geliyor ve byle srp gidiyor. ehir her gn iki at

yk ipee ihtiya duyar diyorlar. Bu bizim hesabmza gre
on bin yke ulayor[133]. Fakat ynl ve pamuklu kumalar
ve buna benzer eylerin miktar hakknda bir ey
diyemiyorum. nk eer ipekli kumalarn miktarn kyas
tutarsanz dier mensucatn orannn ne kadar olduunu
kolaylkla tahmin edebilirsiniz.
Buraya kadar, gney douya doru yolculuk yaptm. imdi
douya dnyorum. Bu tarafta indiimiz ilk ehir iraz idi.
Olduka byk olup varouyla birlikte evresi yirmi mildir.
iraz saysz nfusa sahiptir ve tccarlarla doludur. nk
kuzey beldelerinden yani Heratdan, Semerkanttan,
Nesadan ran (Fars) yolunu tutan kiilerin hepsi irazdan
geiyor. Bu ehrin ithalat, mcevherat, byk ve kk ipekli
kumalar, baharat ve gndr. iraz Sultan Hasan Beyin
lkesine dhildir. Kerpiten duvarlar, derin hendekler ve
uygun kaplar ile evrilmitir. Evleri, byk ve gzel
camilerinin ou, ini ve dier gzel eylerle sslenmi.
irazn evlerinin says iki yz bin veya belki daha fazladr. Bu
ehir ikamet etmek iin gvenli bir yerdir; ayaklanma ve
kargaalk burada ortaya kmaz. Tccarlar buradan yola
koyulup, randan kp, aatay beldesinde yer alan Merhum
Sultan Ebu Saidin olunun ehirlerinden olan Herat yoluna
koyuluyorlar. Herat, her ne kadar irazn te biri kadar
yoksa da byk bir ehirdir. Orada da ipek ve benzeri

eylerin dokumacl revatadr. Bu yol zerinde bulunan

ehirlerin, kalelerin ve kylerin adlarn anmadan geiyorum.
nk onlarda hatrlanacak bir ey grnmyordu. Ama
oradan biraz kuzey tarafa doru krk gnlk yol kat edip
susuz l ve orak topraklar gemek gerekiyor. Burada ok
az aa ve ot gze arpyor. Su temin etmek iin baz yerlere
kuyu vurmular. Bu yolu geride braktktan sonra yine
aatay beldelerinden Semerkant adl, nfusu kalabalk ve
ok byk bir ehre vardm. Buras inden, Mainden ve
Htaydan gelen tccarlarn ve yolcularn gelip getii bir
yerdir. Semerkant ok sayda zanaatkra ve tccara sahiptir.
Bu ehrin hkimi Cihan ahn oullardandr. Ben bu yoldan
dar kmadm ama orada bakalarndan baz bilgiler
rendim. Daha nce szn ettiim in ve Main, halk
putperest olan iki byk lkedir. Orada porselen kaplar ve
tabaklar imal ederler. O beldelerden ykleri mcevher, ipekli
ve ipekli olmayan kumalar olan ticaret kervanlar sklkla
gelip geiyor, Htay lkesine gidiyorlar. Ben o diyar hakknda
her ne biliyorsam syleyeceim. Bunlar Tataristan elisinden
-oradan geliyordu- iittiim eylerdir.
Tanada bulunduum srada, tesadfen o eli ile Htay
lkesi hakknda sohbet ettim. O dedi ki, lkelerden
geiyormu -onlarn bahsi gelecek-, Htay topraklarna girer
girmez onun parasn Hanbalk ehrine varncaya kadar bir
yerden baka bir yere tayorlar, orada kendisini izzet ve
ikram ile kabul ediyorlar, bir evi ona tahsis ediyorlar.

Sylediine gre Htay halk, yoldan geen btn yabanc

tccarn masraflarn karlyorlar. Sonra onu Hakann
huzuruna gtryorlar. Sarayn kapsna varr varmaz, onu
dizini yere vurmaya mecbur tutuyorlar. Saray ok fazla
ykseklii olmayan, dz ve geni imi. Yukar blmnn
sonunda ta demeli bir yol olup ah oradaki kapnn
arkasnda oturuyormu. Onun iki yannda adamlarndan drt
kii yz kapya dnk olarak oturuyorlarm. Kapdan bu drt
kiinin yaknna iki tarafl olarak gm omaklarla nbetiler
diziliyorlarm ve ortada bir yol meydana getiriyorlarm. Bu
yolun ortasnda baz tercmanlar -bizim kadnlarmzn
misafirlikte yapt gibi- oraya buraya bada kurarak
oturuyorlarm. Bu eliyi sarayn kapsna kadar getiriyorlar,
orada her eyi daha nce sylenen dzen ve tertibe uygun
olarak buluyor. Ona getirdii haberleri vermesini
emrediyorlar. O da yle yapyor ve tercmanlar Hakana
varmas kulaktan kulaa ulatryorlar. O eliye cevabnda
Ho geldiniz deyip dier cevab beklemek zere evine
dnmesi iin izin veriyor. Ona padiahn huzuruna tekrar
dnmesine ihtiya olmadn belki bu ilerle grevli kiilerle
grmesi gerektiini sylyorlar; grevlileri onun evine
gnderiyorlar ve bu suretle gelip gitmeler balyor. Hzlca,
gzel bir slupla ve gnl kazanarak eliyi kendi vatanna
doru yola karyorlar.
Bu yolculukta elinin yannda bulunan hizmetkr, o halkn
adaletperverlii hakknda hikyeler anlatyordu. Bu cmleden

olarak, bir gn o ve arkadalar meydana[134] gitmiler.

Bann stnde bir testi st tayan bir kadn grmler. Bir
adam onun yanna gelmi, testiyi bann zerinden alm ve
iindeki st imi. Kadn Ey aman! Niin biz dul kadnlar
malmz gtrmeye ve satmaya brakmyorsunuz? diye
barm. Bir anda adamcaz yakalyorlar ve klla iki
paraya ayryorlar. Siz, gz ap kapayncaya kadar st ve
kann onun barsandan dkldn grebilir misiniz?
Daha sonra eli bana bu hikyenin de doru olduunu
syledi ve dedi ki, ip eirme ii yapan bir kadn bu amala
kullanlan ince uzun bir boruyu srtnda tayordu. Tesadfen
onun yanndan gelip geen biri kk boruyu kard; alp gitti.
Kadncaz arkasna bakp boruyu gremeyince barp
armaya balad. Ona hrszl yapan kiinin hangi yola
gittiini sordular. ok gemeden o adamcaz da
yakaladlar ve klla ikiye bldler. Diyorlar ki, sadece
ehirde deil ayn zamanda halkn yolculuk yapt ehrin
dndaki yollarda da bir tan zerinde veya baka bir yerde,
sahibi olmayan bir ey grrlerse veya bulurlarsa hi kimse
onu almaya cesaret edemez. Bundan baka eer biri yolda
giderken bir bakasna nereye gittiini sorarsa, o kii eer
soruyu sorandan phe ederse veya ona gvenmezse,
ondan ikyeti olursa, o kii muhakkak sorduu soruya
kanun bir gereke gstermelidir. Yoksa ceza veriyorlar. Bu
nokta da gsteriyor ki, o lkede zgrlk ve adalet geni bir
ekilde uygulanmaktadr.

Ticar mallar hakkndaki iittiklerime gelince; o dnemdeki

tccarn hepsi mallarn saray grevlileri gelip grsnler diye
kervansaraylarda arz ediyorlar. Onlar eer hakana layk bir
eyler bulurlar ve beenirlerse, kymet bakmndan ona e
deerde baka bir mal veriyorlar ve mallarn geri kalann
tccarn ihtiyarna brakyorlar. O diyarda rayi olan para
kttandr. Her sene paralar yeniden basyorlar. Yln
sonunda eski kt paralar darphneye gtrp karlnda
yeni paralar alyorlar. Btn bu ilerin mukabilinde yzde iki
halis gm veriyorlar. Daha sonra eski paralar atee
atyorlar. Fakat altn ve gm l ile satyorlar ve bu
metallerden de byk sikkeler imal ediyorlar.
Geri, oradan gelen aatayllar ve baz kiiler Hristiyan
olduklarn sylyorlarsa da Htayllarn baka bir dine sahip
olduklarn sanyorum. nk Onlarn Hristiyan olduklarn
nerden biliyorsunuz? diye sorduumda, Tpk siz
Hristiyanlarda olduu gibi kendi kiliselerinde heykeller ve
resimler var. diye cevap verdiler. Tanada bulunduum
srada o bahsettiim eli benim yanmda durmutu. Bu
srada yal bir kadn yanmzdan geti. Nicolo Diedo adl
Venedikli bir kadn idi. O esnada astar ipekli kumatan uzun
pamuklu, ak kollar ile eskiden Venedikte palto veya
krkn stne rtlen elbiselerin tarznda bir elbise giymiti.
Omuzuna al atm ve bana tanesi bir paraya satlan hasr
apka giymiti. Eli bu kadn grnce arp, bana: Bu tarz
elbise giymek Htayllarn tarzdr ve bizim ruhanilerimizin

giydikleri elbiseler tpk sizin ruhanilerinizin giydii elbise

gibidir. dedi. Htay lkesi souk olduu iin zm yetimiyor.
Fakat her trl yiyecek yeteri miktarda bulunabiliyor. Bu
konuyu, Tataristan elisiyle onun tandklarndan Htay lkesi
hakknda iittiim ve zikrettiim trl trl konular burada
brakyorum. Ben ahsen oraya gitmeyip Tebrize geri
dndm. Bundan nce kuzey ve kuzeydou yollar hakknda
bilgiler verdiim iin, imdi, sizin iin gneydou ve dou
yolundan bahsedeceim.
ncelikle yolda grmeye deer bir eyler bulunmayan baz
ehirlerde gzlerimi kapadm ve onlarn kenarndan getim.
lk olarak er (Chuerch) adl bir ehre vardm. Bu ehirde
emeye benzer artezyen kuyusu vardr. Buray onlarn
keileri yani Talaftimannileri koruyor. Bu su vcudunda
beyaz lekeler[135] olan hastalara derman olmas iin ok
faydaldr.
Bu esnada Fransal bir adam birka hizmetkr ve batl bir
klavuz ile beraber o yoldan geiyordu. Alaca leke hastalna
yakalanmt. Gidip o suda ykanmak istediini duydum. Ben
orada gecelediim srada burann ileri gelenlerinden nemli
pek ok konu rendim.
Kzldeniz tarafna giden btn yolcular buradan getii iin

er ehri kk, fakat ilek bir yol zerindedir. Kzl

Denizden amacm Fars Krfezidir[136]. Bu denizde,
Hrmz adl ehrin bulunduu bir ada vardr. Asl karaya (ran

tarafna) uzakl 18 il 20 mildir.

Hrmz, byk ve kalabalk nfusa sahip bir ehir olup,
ime suyu kuyulardan veya sarnlardan temin edilmektedir.
Halk, kuraklk olduunda suyu ve tahl randan getirmektedir.
Bu ehrin halk Hasan Beye vergi verirler. Onlarn en nemli
zanaat ipek dokumacldr. Hindistandan rana veya
randan Hindistana yolculuk yapan tacirler, genellikle bu
adaya konarlar. Adann hkimi Sultan Sabahaddin adl
biridir. Gemilerini balk veya inci sedefleri avlamak iin
Hindistan tarafna gnderiyor ve onlardan pek ounu
kaybediyor. ehirde ikamet ettiim srada iki tacir
Hindistandan inci, mcevher, ipek ve baharat ykyle
geldiler. Frat rma Fars krfezine dklyor. Bu rman
yukarsna doru alt gn yol alrsanz, Babilin yeri diye
sylenen Badat ehrine ularsnz. Bu ehir o kadar
hretlidir ki her ne kadar byk bir blm harabe ve on
binden fazla ev yoksa da btn dnya onu bilir. Bununla
birlikte burasnn nimeti boldur. Hurma ve fstk gibi meyve
haddinden fazla bulunur. Bunlara benzer eyler sadece
byk miktarlarda elde edilmiyor, ayn zamanda onlardan her
ne grseniz olduka ho ve gzeldir. Yeme ve irilik
bakmndan ayvalar da bizim ayvalarmza benzer, ama
bizimkiler gibi ii sert olmayp en tatl armutlarmzdan bile
daha tatldr. Orada iri olmayan bir tr nar bulunuyor. Hatt
onlarn ou ince bir kabua sahip olup tpk bizim portakal
soyduumuz gibi soyuyorlar ve aynen elma yer gibi

diliyorlar. nk bu narn tohumluk ekirdei yok ya da ok

az. Bu narlar ok az ekidir. Bazlar da bizim narlarmzn
aksine kk ekirdeklere sahip olmayp o kadar yumuak
tanelere sahip ki eer aznza koyarsanz tkrkle dar
atana kadar hissetmezsiniz; tpk nar eti yemi gibi olursunuz.
Badatllar eker ve tatllar, bilhassa erbetleri olduka
mkemmel yapyorlar, rana ve dier yerlere gnderiyorlar.
Hrmze tekrar dnersek: imdi, Hrmz adasnn
karsnda, bahsettiim krfezin br tarafnda, kuzeyde yani
ran sahilinde yer alan yerlerden ok az bahsedeceim. Bu
blgenin sakini olan halk Mslmandr. Fars krfezinin
genilii yz mildir. Krfezin dier yakasnda yer alan
topraklarn hepsi Mslman ehzadenin hkimiyeti
altndadr. Eer karann gneydou tarafna inersek krfezin
ucunda Kalikut adl olduka mehur bir ehre ularz. Zira
buras, Htay krfezi veya dier yerler gibi ok eitli
yerlerden gelen tccarn urak merkezlerinden biridir. Bu
yzden burada pek ok gemi grrsnz, stelik bunlar
olduka byktrler de. nk burada iddetli frtnalar
nadiren eser. Buras, ok eitli ticaret mallarnn giri k
yapt bir yerde olup byk ve kalabalk bir ehirdir.
Eer Hrmzn karsndaki byk sahile dnp
yolculuunuza devam ederseniz Lar adl byk, gzel ve
ticaret merkezi olan bir ehre ularsnz. Burada iki bine
yakn ev vardr. Fars krfezinde yolculuk edenler bu ehirden
geerler ve kolaylkla burada konaklayabilirler. Daha sonra

iraz ehrini anmam gerek ki daha nce ondan

bahsetmitim. Eer ayn ekilde bu yolda ilerlerseniz,
Genave[137] adl bir ehre ularsnz. Oradan bir gnlk yol
mesafesinde Bend-i Emir zerine yaplm byk bir kprye
varrsnz. Bend-i Emir byk ve grmeye deer bir rmaktr.
Genave ehrinde bir kpr yaplmasn Sleymann[138]
emrettiini sylerler. Orada yuvarlak bir tepe grlyor,
sanki, onun bir tarafn kazp alt adm yksekliinde bir cephe
meydana getirmiler. Onun tepesinde dzlk yer alr ve
etrafnda krka yakn stun vardr. Bunlara kendi dillerinde krk
stn anlamnda ehel Minar derler. Her birinin ap
adamn ancak sarabilecei lde olup ykseklikleri 20
yarddr. Ancak stunlardan bazlar harap olmutur. Buna
ramen, bu harabelerden olduka gzel bir bina olduu
anlalan bir harabe kalm, bu tepenin stnde zerinde
insanlara ait devasa resimler bulunan tek para byk bir ta
vardr. Btn resimlerin stnde ve bir dairenin ortasnda
bizim ilahi babamza yaptmza benzer, heykel vardr.
Heykellerin her her biri kre eklinde bir cisimdir. Heykelin
altnda daha kk resimler ve onun karsnda yaya
dayanm ekilde bir adam resmi var. Bu resmin,
Sleyman[139] olduunu sylyorlar. Onlarn altnda da bol
miktarda baka kabartmalar var. Sanki yukardaki resimleri
koruyorlarm gibi grnyorlar. Onlarn ortasnda byk
Papann tacn bana giymi gibi duran bir resim var. Elini
am, sanki onun altnda yer alan kiiler iin dua ediyor ve
onu seyreden kiiler de ondan bereket talep ediyorlar

zannedersiniz. Biraz daha nde ata binmi ekilde iri yar ve

csseli bir adam kabartmas var. Bu tasvirin Sampson[140]
olduunu sylyorlar. Bunun evresinde Franszlarn
elbiselerine benzer elbiseler iinde, uzun sal ve tamam
kabartma eklinde baka tasvirler de grnyor. Bu
resimlerin hepsi yar rliyeftir.
Bu blgeye iki gnlk yol mesafesinde Timar adl bir ehir
var. Timara iki gn mesafede ise bir baka ehir bulunuyor.
Buradaki bir mezarn Sleymann annesine ait olduunu
sylerler. Onun yukarsnda zerinde Arap harfleri kaznm
kk bir kilise bulunuyor. ranllarn Sleymann Annesi
diye syledikleri bu binann yn batya dnktr. Buradan
gnlk yol mesafesinde ahalisi ziraat ve dokumaclk ve
uraan Dehbid adl bir ehre varrsnz. Bu blgeden iki
gnlk yol mesafesinde ise Zergn adl bir yere ularsnz.
Gemite byk ve gzel bir ehirmi, ama imdi bin
hneden fazla ev yok. Burasnn halk da iftilik ve
dokumaclk ile megul oluyor.
Bu yere drt gnlk yol mesafesinde uter, yolunuza
devam edince gn sonra Teft adl ehirlere varrsnz.
Buraya bir gnlk mesafede Yezd ehri bulunmaktadr ki
daha nce ondan sz ettim. Oradan kk bir ehir olan
Meruta varrsnz. Bu blgeden iki gnlk yolculuktan sonra
Grd adl bir ehre inersiniz. Burada brahim adl bir halk
oturmaktadr. Btn erkekleri uzun sakall olan bu yerin

ahalisi, tahminime gre, ya brahimin[141] neslindendirler ya

da brahimin dininden. Bu ehirden iki gnlk yol
mesafesinde nfusu ok az olan ve be taneden fazla ev
bulunmayan Nain adl bir ehre varrsnz. ki gnlk yol
mesafesinden sonra ise Neyistan adl bir ehre ularsnz.
Eer yolunuza iki gn daha devam ederseniz Erdestan adl
kk ve be tane ev bulunan bir ehre varrsnz[142].
Erdestan geip gnlk yol katederseniz Kaan adl bir
ehre ularsnz. Daha nce bunun hakknda sz etmitim.
Ondan sonra gn yol alnca Kum adl ehre gelirsiniz.
Daha nce bu ehirden de bahsetmitim. Oradan bir sonraki
menzil bir gnlk yol mesafesinde olan Save ehridir.
Burada yaklak bin hne var. Btn bu ehirlerde halkn
meslei iftilik ve dokumaclktr. Saveden gnlk yol
mesafesinde Afar yer alr ve oradan yolunuza devam
ederseniz daha nce kendisinden bahsettiim Sultaniyeye
varrsnz, buradan Tebrize kadar olan yol yedi gn srer.
imdi birisi buradan Bak Denizinin dou tarafna yani
aatay blgesine yolculuk yapmak isterse u beldelerden
gemesi gerekir: Tebrizden Sultaniyeye yani Tebrizden
Afara kadar gn, Afardan Saveye kadar drt gnlk,
Saveden kk bir ehir olan Hoya kadar alt gnlk,
Hoydan yine kk bir ehir olan Sariye kadar gnlk,
Sariden kk bir ehir olan Lahicana[143] kadar drt
gnlk, Lahicandan kk bir ehir olan Termicana kadar
gnlk, Termicandan Gilana kadar alt gnlk yol olup,

oradan doruca Eseterabada gidersiniz. Esterabad pei

ad da buradan gelmektedir. Esterabad, Bak Denizinin
yaknndadr. klimi o kadar da elverili deildir. Buday az
yetiir. Halk pirin yer ve ondan ekmek piirir. Bu ehirde ve
buna tbi su bulunan btn kylerde ahali, ipekli kuma
dokumacl ve ipek ipi eirme iiyle urar. Kazanlarn ve
sergilerini rmaklarn uzun sahilleri boyunca yayarlar. nk
buralarda ok sayda dut aac olduundan saysz miktarda
ipek bcei yetitiriliyor. Bu blgede sayya gelmeyecek
kadar ok keklik var. Bir ehzade veya ileri gelenlerden biri
elence veya ziyafet tertip etse keklikleri piirip herkese
pimi pirin ile keklik verirler. Bunlar o kavmin damak
tadna gre ok lezzetli olmayp sradan yiyecektir.
Deniz kenar boyunca, isimlerinden de bahsettiim
Esterabad, Lanzibut, Mazenderan[144] ve bunlar gibi -imdi
onlardan sz etmeyeceim- pek ok ehir bulunmaktadr. Bu
blgelerde elde edilen ipekli kumalarn en gzelleri bu
ehirlerde dokunur.
imdi Trabzon-Tebriz yolundan bahsetmek yersiz
olmayacaktr. Gneybat tarafna gittiimizde nce Trabzona
varrz. Trabzon[145], Karadeniz kysnda byk ve gzel bir
ehir olup, burann yneticisi eski devirlerde mparator
unvanna sahipti. nk o, Bizans imparatorunun kardei
olduundan kendisini de mparator sayyordu. Bu yzden
onun halefleri de -her ne kadar imparatorun kardeleri

deillerse de- devaml olarak kendilerine bu unvan verdiler;

daha iyisini sylemek gerekirse gasp ettiler. Trabzon ile ilgili
olarak, bunlardan baka bir ey sylenmeye gerek yok,
nk daha nce bahsedildii zere, herkesin bu ehir
hakknda yeteri kadar bilgisi var. Trabzondan Tebrize yani
Gneybatya doru gidince ok sayda ky ve kk kaleler
grrsnz. Bundan sonra insan bulunmayan tepelerin ve
ormanlarn arasndan geip bu yoldaki birinci nemli menzil
ve kale olan Bayburta[146] ularsnz. Buras dz bir derede
yer almakta olup etraf tepelerle evrilidir. Mstahkem bir yer
olup surlar vardr ve olduka verimli topraklara sahiptir.
Kalenin altnda yer alan ehir be bin hnedir. Bayburt,
Sultan Hasan Beyin hkimiyetindir. Oradan be gnlk yol
mesafesinde Erzincan[147] ehrine ularsnz. ehir
byktr fakat imdilerde byk blm harabe olmutur.
Oradan iki mil mesafede Gneybat tarafna doru srerseniz
grkemli Frat rmana varrsnz. Orada on yedi gzl,
tuladan yaplm, gzel ve byk bir kprden geersiniz.
Erzincandan yola koyulduunuzda be gn sonra
Harputa[148] inersiniz. Trabzon imparatorunun kz olan
Sultan Hasan Beyin ei bu ehirde oturur. ehir mstahkem
bir yerdedir. ehrin sakinlerinin ou Rum olup Hasan Beyin
ei olan melikeye hizmet ederler.
Harputu getikten sonra, Muuna[149] varncaya kadar
yolunuzun stnde pek ok kale ve ehir grrsnz. Oradan
Helle ve daha sonra Theneye inersiniz. Her kale de

mstahkemdir. Gzel surlar ve her birinin dibinde yaklak

be bin hne bulunur. Kenarlarndan Harputa yakn bir yerde
doan byk bir rmak akar. Halk bu nehri kayklarla geer.
Bu blgenin -adn andm kalelerin ve bunlara tbi yerlerinsakini olan btn halk Koyun Eri[150] diye anlyorlar ki bu
kelime bizim dilimizde oban manasna gelir. Daha sonra
dou tarafna doru srerseniz, kayalk bir tepenin stnde
surlarla evrili Palu denilen bir kaleye ularsnz. Bunun
altnda yz hnelik ehir bulunur. Onun altndan da bir
rmak akar. Yine dou tarafna doru yolculuk ederseniz, drt
gn sonra Amos adl kaleye varrsnz. Bir dzlkte yer alr ve
ok az halk vardr.
Trabzon lkesinin her yerinde bolca arap yaparlar. zm
asmalar koruma olmakszn byr ve bu yzden bu diyara
zg olarak bir kp arab bir dukadan daha az paraya
satarlar. Onun ormanlar Apulia [151] cevizi trnden ceviz
aalar ile doludur. Burada olduka iyi meyveler elde edilir.
Baz beldelerde Zamora adl bir arap imal ederler.
Buradan Trkmen lkesi[152] topraklarna girilir. Buraya
Ermenistan denilirdi, ama imdi orada doan kiilere
Karakoyunlu[153] -yani siyah renkli koyunu olanlardenilmektedir. Ayn ekilde ran ve aatay ehirlerine
Akkoyunlu[154] -beyaz koyunlular manasna gelir- denilir.
Bunlar bu beldelerdeki boylarnn isimleridir. (Nitekim biz de
Guelfi, Ghibbellini, Zamberlani ve Mastruccieri gibi isimlerle
slalelere sahibiz.) Byk bir grup bayran altnda

gslerine vururlar.
Ondan sonra Mu adl kk ve salam bir kaleye varrsnz.
Dalarn arasnda bir tepenin stnde yer alr. Onun altnda
yer alan ehrin etraf mil olup, halk kalabalktr. Bu
ehirden menzil mesafesinde olduka iyi tahkim edilmi
bir kalenin bulunduu bir mahalde Ahlat yer alr;
uzunlamasna krk mil ve genilii elli mile kadar ulaan bir
gln kenarndadr. Bu gln kuzeyinde 15 mil mesafede
evresi seksen mil olan baka bir gl daha vardr[155]. Bu
gln etrafnda kaleler yer alr. Ahlattan daha aada bin
hneye sahip ehir vardr. Her iki glde de seyreden ok
sayda gemi bulunmaktadr. kinci gln kenarnda
Cevaz[156] adl bir ehir yer alr. Buras gzel ve hisar olan
bir beldedir. Eer gln kys boyunca daha fazla yol kat
edersek Erci ehrine varrz. Burasnn suru ve zerine be
gzl kpr yaptklar bir rma vardr. Cevaz ile Erci
arasnda rmaktan gemek iin drt tane daha kpr
yapmlar. ran ve aatayn hkmdar olan Cihan ahn
annesinin trbesi Ercitedir. Buradan be gnlk yol
mesafesinde kk bir tepenin stnde yer alan mstahkem
bir kale olan Oriasa[157] varrsnz. Eer ayn ekilde douya
doru ilerlerseniz yarm gnlk yol mesafesinde Hoya
ularsnz. Bu daha nce bahsettiim Hoy ehri deildir, her
halde ayn isimle baka bir ehirdir. Sonra, be gn
yolculuktan sonra bir dzle varrsnz. Burada Timurlenkin
harap ettii byk bir ehir yer alr.

Daha sonra, uzunluu iki yz mil ve genilii otuz mil olan

bir gle ulancaya kadar ok sayda ky geride
brakyorsunuz. Buradaki adalarn iskn edilmi olduu
grlyor. Sonunda Tasuc [158] ve ebster[159] adl iki
ehre varrsnz. kisini arasndaki mesafe fersahtr. Bu
beldelerde, halkn genellikle kuma ve pamuklu elbise
dokumacl, naklk, hal ve ok az ipekli kuma
dokumacl ile megul olduundan baka grlmeye deer
bir ey grmedim. Et zellikle kuzu eti olduka boldur. arap
ve meyveler yeteri kadar bulunabiliyor ve bu eyleri
Karadeniz yolundan evredeki ehirlere gtryorlar.
Dnelim Tebrize: Eer bu ehirden kuzeydou -bazen
kuzey ve ok az kuzeybat- tarafna doru hareket ederseniz,
muhtelif yerlerden ve patikalardan geersiniz ki aklama
yapmaya demez. Bu ekilde Tebrize on iki menzil
mesafesinde amahya varrsnz. Buras Mediada
Thezichia blgesinde bir ehirdir. Bu diyarn yneticisine
irvanah[160] deniliyor. Bu ehrin halk zaruret halinde
dokuz il on bin svariyi sava iin hazr edebiliyor. ehir bir
taraftan, amahya alt mil mesafede bulunan ve sa tarafta
yer alan Bak Denizi ile snrldr. Sol tarafnda ise Karadeniz
ynnde Mengrelia ve Kafkas[161] dalarnn etrafnda
yaayan Kaytak[162] halknn topraklar ile snr vardr. Bu
ehirde drt il be bin civarnda olduka gzel ev
bulunmaktadr. Ahalisi kendi tarzlarna gre ipekli ve pamuklu
kuma dokuyarak geinirler. Bu ehir Byk Ermenistanda

yer alr ve sakinlerinin ou da Ermenidir. amahy

getikten sonra skenderin ina ettiini syledikleri
Derbend[163] ehrine varrsnz. Buras Bak Denizinin
kenarnda ve dadan bir mil mesafede yer alr. Dan
zerinde bir kale bulunmakta olup, bu kalenin iki de hisar
vardr. Sa taraftaki suya batm ve duvar suyun iki adm
altnda kalmtr. ehrin genilii bu kapdan br kapya
kadar yarm mildir olup duvarlar Roma yaplarnn tarznda
byk talardan ina edilmitir.
Derbend bizim dilimizde dar ve ince demektir[164]. yle ki
blgenin durumunu bilenler ona Demir Kap derler. Dorusu
onu byle isimlendirenlerin de hakk var. Zira bu ehir
Mediay Saka lkesinde ayrr. Bu yzden ran, Osmanl,
Suriye ve aadaki dier topraklardan Saka lkesine
gitmek isteyen kiiler, Derbendin kaplarnn birinden ieri
girip dier kapsndan dar kmak mecburiyetindedirler. Bu
konu blgeyi tanmayanlarn nazarnda ilgin ve hemen
hemen mmkn grnmemektedir. Ama konu yledir: Bak
Denizinden Karadenize kadar aradaki mesafe dzgn bir
izgi ile be yz mildir. Bu topraklarn her yeri dalar ve
derelerle doludur. Burann baz yerlerine baz airetler
yerlemitir. Yol kesenlerin korkusundan kimse onlarn
topraklarndan geemez. Ama byk blm meskn
deildir. Eer bir kimse bu yoldan gemek isterse,
Derbendden ayrlr-ayrlmaz, mecburen, nce Grcistan
daha sonra Karadeniz kysndaki Mengreliadan gemesi,

Aluathi adl bir kalenin ina edilmi olduu bir mahalde

ylesine yksek bir da var ki mecburen attan inmesi ve
yaya olarak kayalklardan yukar kmas, yukar kp- aa
inmek arasnda iki menzil yol kat etmesi ve daha sonra
erkeslerin topraklarna girmesi gerekiyor. Bu kavimden
kitabn banda sz ettim. Buraya yakn yerlerde yaayan
kiilerin menfaat salad bu geitten baka, geiin
gl bakmndan, lkenin hibir yerinde baka bir geit
yok.
Konumuza tekrar dnelim: Bu doal durum sebebiyle,
deniz dan gsne kadar yani Derbendin bulunduu yere
kadar uzanmtr. Derbendden sonra her yer kayalktr ve ok
az toprak vardr. Bu yzden bu darlk yaklak altm mil
devam eder. Bununla birlikte btn yol atla yolculuk yapmak
iin ok az elverilidir. Buradan da, sol tarafta arkaya doru
kvrlr ve dalk yollardan yolculuk yaplabilen bir ekil ortaya
kar. Bu yer ayn zamanda Kafkas[165] da diye de anlr.
Roma kilisesinin takipileri olan Gray Freers rahipleri ve
keileri buray mesken tutmulardr. Burada yaayan halk
ise daha nce kendilerinden bahsettiim Kaytak[166] adl
topluluktur. ok eitli dillerde konuurlar; onlardan bazlar
Hiristiyan olup bazlar Yunan kilisesine, bir ksm da Ermeni
kilisesine tabidir. Bazlar ise Katoliktir.
Denizin bu tarafnda Bak adl bir baka ehir bulunmakta
olup Bak Denizi adn buradan alr. Bu ehrin yaknnda

bulunan bir dadan siyah renkli bir neft[167] kar. ok kt

kokuludur. Bununla birlikte halk bu nefti aydnlanmak iin
kullanr. Ylda iki kez develerini bu ya ile yalarlar. nk
byle yapmazlarsa develeri uyuz hastalna yakalanr.
Kafkas dann eteinde bulunan dzlkte Tmen Bey
hkm sryor. Bu kelime bizim dilimizde lider, bin kiilik
asker anlamndadr. Bu Tmen Beyin lkesindeki halk,
evlerini tabut eklinde yapar. Tam olarak bu kitabn birinci
blmnde bahsettiim evlerin benzeridir. yle ki: atnn
balama tahtasn etraf delik ve bir buuk adm apnda
yuvarlak bir aatan yapyorlar. Ona eik tahtalar balyorlar
ve bunlar tahtann yukarsna tutturarak kk bir daire
meydana getiriyorlar. Sahiplerinin makam ve mevkilerine
gre onlar kee veya kumalarla rtyorlar[168]. Bir yerde
oturmaktan usanr usanmaz bu evleri arabalarn zerine
ykleyip baka bir yere gidiyorlar[169]. O askerlerin yanna
dndm srada, Tmen Beyin kzyla evli bulunan
Tataristan imparatorunun oullarndan biri geldi. nk
babas onu mlknden daha yeni srmt. Gen ehzadeyi
bu evlerden birine
kondurdular.
Yere
oturdu.
Vatandalarndan ve o memleketin halkndan bir ka kii onu
grmeye geldiler. ehzadenin huzuruna k ekli yleydi:
Onun evine bir ta atmlk mesafeye vardklarnda eer
yanlarnda silahlar varsa yere brakyorlar, daha sonra kap
tarafna doru birka adm atyorlar ve dizlerini yere
vuruyorlard. Bunu iki defa tekrar ediyorlar, ehzadeye on

adm yaklancaya kadar bu ekilde ilerliyorlard. Ne

istediklerini sylyorlar veya arz ediyorlar, cevab iittikten
sonra arkalarn ehzadeye dnmeksizin geri geri
geliyorlard.
Ben birka defa bu Emir Tmen Beyin huzurunda
bulundum. Grdm kadaryla mrlerini sarho olarak
geiriyorlar ve baldan yaptklar arab iiyorlar.
Kafkas dalar hakknda konumu ve o blgenin ahalisinin
durumlar hakknda aklamalar yapmtm. Sonralar Siyah
Elbiseli[170] rahiplerin birinden duyduum bir hikayeyi
anlatmak yersiz olmayacak. Kefede doan bu adam baz
ileri yerine getirmek iin bu diyara gnderilmi, on ay nce
gidecei yere doru yola koyulmu. Onun naklettii szler
dinimiz ve geleneklerimiz bakmndan faydaldr. Rahip diyor
ki, Sultann topraklarndan knca Mslmanlardan bir frkayla
karlatm. Yank bir ekilde ve dinlerinde olan taassubla:
Kfirlere lm! diye baryorlard. ran topraklarna
yaklatka bu frkann mensuplar oalyordu. Bu babozuk
halk Bak Denizinin ky yoluna koyuldular; amah, Derbend
ve Tmene geldiler. Saylar epey oald. Her ne kadar
bazlar silahl deilse de Tezechiann tarasnda ve Kafkas
dalarnn snrnda yer alan Terch adl yere, yani oulukla
Katolik Hristiyanlarn yaad blgeye gelince, hepsini kadn, erkek, ocuk- bulduklar yerde ldrdler. Ondan
sonra, Yecc ve Mecc[171] topraklarna da girip -her ne
kadar Yunan kilisesine ballarsa da- Hristiyan halka dier

Hristiyanlara yaptklar muamelenin aynsn yaptlar. Daha

sonra erkeslerin topraklarna tekrar dndler. Her ikisi de
Karadeniz snrnda olan Chipichr ve Charbatri[172] yoluna
koyuldular. Orada da insanlar ldrdler. Titracassa ve
Chremuch[173] halk bunlara kar bayrak kaldrana, onlarla
savap hepsini datana -yle ki her yz kiiden yirmisi
cann kaybetti- ve kendi lkelerinin tarafna kaana kadar bu
iten vazgemediler. Bu hikyeden o dnemdeki
Hristiyanlarn acnacak hallerine vakf olunabilir. Bu olay
1484 ylnda meydana geldi[174].
Sizin iin Derbend hakknda heyecan verici bir konuyu
anlatacam. Kaplardan birinden bu blgeye girer girmez
hisara varncaya kadar her eit zm, meyve ve zellikle
badem bulacaksnz.
Derbendin dier tarafnda baz yabani aalardan baka
hibir meyve bulunmuyor. Bu durum Derbendin dier
tarafnda on, on be veya yirmi mil mesafeye kadar
grlyor. Bundan baka bir dkknda her biri 750 belki
daha fazla arlkta[175] gemi demirleri grdm. Bu nokta,
buradaki insanlarn gemite byk gemilere sahip
olduklarn gsteriyor. Halbu ki imdi onlarn en byk gemi
demirlerinin arl 150 veya 250 den fazla deil.
imdiye kadar bu sahifelerde baz eylerden bahsettim.
Bunlarn bir ksmn duydum, ounu ise gzlerimle grdm.
imdi Tebrize dnelim ve Sultan Hasan Bey ve benim

aramda geen eylerden sz edeyim. Tebrize doru yol

ald sralarda, Osmanl Sultan ile savaaca szn verdi.
Fakat eitli ipularn grdm iin inanmadm. O benim
karabildiim kadaryla yirmi il yirmi drt bin arasnda
sava svariye sahipti. Geri kalanlar -alt bin kii- ordunun
ihtiyalarn temin iin gelmilerdi. Fakat kadnlar, ocuklar ve
hizmetkrlar hakknda baka eyler sylememe gerek yok.
nk bundan nce onlar hakknda yeteri kadar
bahsetmitim. Sekiz gn yolculuktan sonra sa tarafa
dndk ve Grcistan yoluna koyulduk[176]. Karadeniz
snrndaki topraklara girdik ah oray yamalamak
istediinden nceden kendi detine gre be bin svariyi
nc gnderdi. Onlar ilerlemek iin en iyi yolu setiler;
koruluklar yakp yerle bir ettiler. nk askerin gzergh
yksek dalarn ve olduka byk ormanlarn arasndan
geiyordu. Yangn yle bykt ki uzaktan alevleri
grebildiimizden hangi yoldan gitmemiz gerektiini
biliyorduk. Bylece yol Grcistan topraklarnda iki gnlk
yolculuk iin hazr hale getirildi; ve Tiflise ulatk. Burada
yaayanlar tpk dier yerlerin ahalisi gibi katklarndan hi
bir mukavemetle karlamadan ehri aldk.
Tiflisten Guriye ve etraftaki dier yerlere gittik. Hasan
Beyin ordusu oralar da tpk bu blgenin byk blmne
yaptklar gibi yamaladlar. Sonunda Hasan Bey, Grcistan
kral Pancratio[177] ve onun komusu Giurgura[178] kralyla
bar yapt. Buna gre bu ikisinin Hasan Beye yirmi drt bin

duka hara vermesi ve onun da Tiflis hari olmak zere

btn lkeyi iadesi kararlatrld. Bu yzden Kral Pancratio
ve Giurgura, vergi olarak drt para Bedehan yakutunu
nisbeten gzel idiler- ona gnderdiler[179]. Fakat bu
mcevherler kaliteli yakutlar deillerdi genel olarak
Venedikteki Saint Markes kilisesinin mihrabnda halkn
seyretmesi iin konulmu olan yakutlar gibiydiler-.
Mcevherler Hasan Beyin eline ular ulamaz bunlara kymet
bimem iin beni ard. Ama onun yanna gitmeden nce,
Kral Pancratio ve Giurgurann yanndan gelen ve
mcevherleri getiren eliler bana adam gndererek, onlar da
benim gibi Hristiyan olduklarndan, yakutlara iyi deer
bimem iin ricada bulundular. ahn huzuruna varnca,
yakutlar bana vermelerini emretti. Birini dikkatlice inceledim.
Bana: Ne kadar deer bitiimi sordu. Ben de Sanrm
drt bin duka. diye cevap verdim. ah katla katla glmeye
balad ve Yazk! Yakutun deeri sizin lkenizde olduka
pahal... Ben mcevher deil, para istiyorum. dedi. Bu sz
yayld ve hemen 4-5 tane psons topland. Ele geirdiimiz
yerler sol tarafta Giurgura blgesinin devamndayd. Kral
Pancratioya bal olan Koutais[180] kk ve bir tepenin
zerinde yer alan bir ehirdi. Onun aasndan zerinde
tatan kpr bulunan bir rmak geiyordu[181]. Bu kprden
geip Schender tarafna gittiinizde olduka mstahkem,
arasndan byk bir rman getii bir kale vardr. Goriye
drt menzil mesafede yer almaktadr. Daha sonra baka bir
dadan getiinizde Hasan Beyin lkesi olan Byk

Ermenistana ularsnz. Oradan gnlk yol mesafesinde

Loreo isimli bir kaleye ularsnz ve oradan gnlk yol
mesafesinde bir daa varrsnz ki Nuh[182] byk tufandan
sonra gemisiyle buraya oturdu.[183] Buras, eteinde yer
alan geni dzlkle yksek ve heyecan verici bir dadr.
evresi iki gnlk yol kadardr. Bu dan zirvesi yaz-k karla
rtldr. Bu daa bitiik olarak kk bir dan zirvesi de
karla kapldr[184]. Bu blgeden iki gnlk yol mesafesinde
Cagri[185] kalesi yer alr. Bu kalenin etrafnda Ermeniler
oturmakta olup mezhepleri Katoliktir. ki manastr vardr.
Onlarn en nemlisi Alncak[186] diye anlmaktadr. Bu
manastrda, ilah akam yemei ayinini bizim yaptmz gibi
ve kendi dillerinde eda eden Saint Benette cemaatinden bin
kii yayor. Onlarn reisi benim Venedike dnmemden
sonra vefat etti ve o hnedann efradndan biri buraya geldi
(Venedikteki Saint Giovanni Paolo kilisesinde konaklad).
Bu kii, Saygdeer Venedik Cumhurbakanna ve Roma
Papasna benden bir tavsiye almak ve bahsettiim
rahiplerin reisi olmaya nail olmak iin benim evime geldi.
nk o, len rahibin kardeiydi.
Hasan Bey, Kral Pancratio ve yukarda zikredilen Giurgura
ile sulh yaptktan sonra on drt bin dukay alp Tebrize
dnmek iin hazrland. Orada ah, Osmanl Trkleri ile
savama konusunda kararl bulunca, Tatar topraklar yoluyla
kendi lkeme dnmek iin izin istedim. Hasan Beyin elisi
ve pek ok Tatar tccar ile yola koyuldum. Seyahatnmenin

balangcnda yazdm gibi Tataristan imparatorunun

kardeinin olu Edelmughun olu Hagmethin, babasnn
lmnden sonra yukarda bahsedilen imparatorun yannda
bydn, imparatorun onu olu gibi grdn anlattlar.
nce ltuf ve iyilikler greceimden emin olduumdan onun
yanna gitmeyi ok istedim. Ama o sralarda yle iddetli
savalara tutumutu ki yoluma devam etme cesaretini
gsteremedim ve mecburen onu grmekten vazgetim.
Bizim peygamberimizin doumundan sonra 1478 ylnda
Tebrize dndm.
Tebrize varnca, Sultan Hasan Beyi hasta bir halde
buldum. Ertesi gece -Epiphany gn- vefat etti[187]. Ondan
geriye, bir anadan ve biri dier anadan drt oul
kald[188]. Ayn gece o karde, vey kardeleri olan
drdncy bodurdular[189]. O yirmi yalarnda bir gen idi.
Daha sonra lkeyi kendi aralarnda paylatlar. Bundan sonra
ikinci karde en byk olan ldrp kendisi padiah oldu.
imdi padiahlk yapyor[190]. Ortamn karmakark
olduunu grnce -Uzun Hasan Beyden ve oullarndan
gitmek iin izin istemitim ve onlar da gzel ilerin hatrna
rza gstermilerdi- Erzincana giden ve ayn zamanda orada
oturan bir Ermeni ile yola koyuldum. rana gtrdm
yardmclarmdan sadece Scalvonie halkndan bir olan
benimle kalmt; Bu yolculukta da yine benim yanmdayd.
Eski, yrtk prtk bir elbise giydim. Karklklarn ve
atmalarn korkusundan -genellikle padiahlarn lmnden

sonra ortaya kar- gece-gndz hzl bir ekilde srekli at

srdm. 31 Nisanda Erzincana vardm. Bir ay orada kalp
Halebe gitmek iin Haleb kervann bekledim. Erzincandan
yola koyulduktan sonra Cymis, Arapgir ve Cassegden[191]
getim. Bunlar kk ehirlerdi. Daha sonra Malatya[192]
adl, ticaret merkezi durumunda ve Msr Sultannn lkesinin
snrnda olan gzel bir ehre vardk. Erzincandan bu ehre
kadar ok fazla dalar ve dereler vardr. Yollar btnyle
talktr. Yolda, ahalisi ok fazla olmayan beldelere ve evlere
rastladk. Malatyaya vardmzda, gmrk memuru benim de
iinde bulunduum kervann arasnda aa yukar dolayor
ve vergi vermesi gereken kiileri dikkatlice tefti ediyordu.
Bu esnada ben bir keye oturmu, kervann hareket
etmesini bekliyordum. Kervanclardan biri yanma gelip
Senin meslein nedir? Senin Kudse -bizim dilimizde
Hierusalem- gittiini syledikleri iin gmrk memuru senden
b e duka isteyecek. imdi onun yanna git kendini muaf
eyle. dedi. Ben de o memurun yanna gittim. Bir torbann
stne oturmutu. Benden ne istiyorsun? diye sordum. Be
duka demem gerektiini syledi. Btn kervanclarn
ahitlik etmesine (onlara daha nce olumu aramak iin
Siyoya gittiimi sylemitim) ve ben de trl bahneler iler
srmeme ramen bu paray muhakkak demem gerektiini
sylyordu. Siyo, randa ve etrafndaki lkelerde hakknda
ok ey sylenen bir ehirdir. Bizim dilimizde .[193]
manasna gelen sakz denilen eyin ticareti olduka
revatadr. Neyse, bu tartma esnasnda, gmrk memuru ile

tan olan bir adam beni iaret edip ona: Brak gitsin. dedi.
Ama o srekli Her hlkrda paran vereceksin. diyor, inat
ediyordu. Bunun zerine br kii onun burnunun zerine
yumruunu bindirdi ve Cehennem ol! dedi. Bu arada onun
burnundan kan akmaya balad: Ey ahmak, Ey cahil deli!
diye bard. yi kalpli kii beni kavgadan dar karp
vedalat. Sonra bir ata binip kervana katldm. Yine
yolculukta idim. Trl gzellikteki memleketleri, kaleleri,
ehirleri getim. Nihayet Frattan geip Halebe ulatm.
Halep hakknda bir ey sylemeyeceim. nk herkes
onun hakknda yeteri kadar bilgiye sahip. u kadarn diyeyim
ki byk ve mhim bir ehir olup ticaret revatadr. Halepden
ayrlma zaman gelince bizim tccarlarmz bana bir
mekkri[194] yani bir klavuz verdiler. Onunla ve
hizmetkrmla birlikte deniz kysna doru yani Beyrut[195]
tarafna hareket ettik Trablusamn[196] tam karsnda
deniz kenarna ulanca, avlanmakta olan kalabalk bir
Memlk[197] topluluu grdk. Onlardan bazlar benim
klavuzumu grdler ve yolumu kesmek iin dizginlerini
ektiler. Ben onlarn bize eziyet etmek niyetinde olduklarn
grnce hizmetkrma, kendisinin ve klavuzun nden
gitmelerini, benden biraz uzaklamalarn, sonra onlara
kavumak iin yavaa arkalarndan geleceimi syledim.
Onlar iki ok atmlk mesafe kadar benden uzaklatlar. Yolun
kenarnda biraz gittikten sonra Memlklerden biri A-hay!
Baba duyuyor musun? diye bard. Sklm-pklm bir

ekilde onun yanna varp: Ne istiyorsun? dedim. Nereye

gidiyorsun? diye sordu. Kt kader nereye srklerse,
ksmet dedim. Bu szlerden neyi kastettiimi sordu.
Hazret-i Meryeme yemin olsun ki on iki ay nce bir tccara
bir yk ipek satmtm. Param almak iin onu Halepte
aradm ama bulamadm. imdi Beyruta gittiini duydum. u
anda kendi aresizliimin arkasna gidiyorum. dedim. Bu
szler onun gnlnde ylesine tesir yaratt ki bana acd. Git
ey yoksul adam, Allah sana yardm etsin. dedi. Yoluma
devam edip klavuza yetitim. Beni grnce glp: Hey!
Hey! Hey! dedi. Ona gre Memlklerin penesinden
kurtulmak iin iyi bir tedbir almtm. nk o ne Trke
biliyordu ne de Fas dili[198]. Bylelikle Beyruta vardk.
Birka gn sonra bir gemi Kandiyeden Beyruta geldi.
Dnnde ona binip Kbrsa gittim. Oradan Tanrnn
yardmyla Venedike geldim.
imdi, o beldelerin yollar ile ilgili eylerden feragat
edeyim. Dnyann o blmndeki insanlarn Hristiyanlarla
birlikte yaptklar hurafeler hakknda, birazck da din iki
yzllkleri ve kt davranlar hususunda birka sz
sylemek uygun olacaktr.
amahya vardmda hastalanp kk bir hastahnede
yattm. Orada eyvann altnda bir mezar grdm. Sakall ve
uzun sal bir ihtiyar oturmutu. Batan ayaa plak idi.
Sadece ayp yerlerini nden ve arkadan kk bir para ile
rtm ve yere serilmi olan hasrlarn stne oturmutu. Ona

selam verip Ne yapyorsun? diye sordum. Babasn

koruduunu syledi. Babasnn kim olduunu sordum. Bu
mezarda uyuyan kiinin yapt gibi komusuna iyilik yapan
kiidir. cevabn verdi. Daha sonra Otuz yl yani btn
mrm boyunca onun komusu idim. imdi o ld. Ayn
ekilde onun arkada olmak iin yanndaym. Ben lnce
beni de hemen buraya gmecekler. Bundan baka dnyay
yeteri kadar grdm. imdi lm zamanna kadar onun
yannda bu ekilde kalaym. dedi.
Baka bir gn Tebrizde idim. llerin hayrlar gnyd ve
halk ogn bir merasim yerine getiriyordu. Bu tr gnler
sadece onlar arasnda yaygn deil ayn zamanda
Hristiyanlar arasnda da tesadf ediliyordu. Mezarla
gitmitim ve uzaktan seyrediyordum. Bir mezarn yanna
oturmu bir adam grdm. ok sayda ku, zellikle kargalar
ve aylaklar onun etrafnda srayp oynayorlard. Bir lnn
cesedi sandm. Orada bulunan kiilerden Bu nedir? diye
sordum. Yaayan azizlerden ve pirlerden biridir. Onun gibi
bir adam hibir lkede bulunmuyor. diye cevap verdiler.
Sonra Bu kular gryor musun? Her gn buraya gelip
taneleri topluyorlar. Bu adam onlardan birini ardnda o
ku hemen onun yanna gidiyor, nk o adam Allahn
evliyasdr. dediler. Sonra benden gidip onu yakndan
grmem iin ricada bulundular. Daha yakna gittik. Bir ta
atmlk mesafe kadar vardk. htiyar adam et ve dier
yiyecekler bulunan bir kap ile grlyordu. Kular, ondan

tane almak iin ihtiyarn suratnn yaknndan bile uuyorlard.

Ama o, kular eliyle yere brakyor, bazen onlara bir para et
veriyordu. Halk, kendi tasavvuruna gre onun kerametleri
hakknda hikyeler anlatyordu. Btn bunlarla birlikte bu
konumalarn akll insanlarn yannda, delilik ve hezeyan
belirtilerinden baka bir ey gstermeyecei mmkndr.
Bir baka zaman ahn yardmclarndan olup sarayda
sofraya oturan bu dervilerden birini grdm. Bu sralarda
Sultan Hasan Bey, imdi Trkmen lkesi diye anlan Byk
Ermenistanda idi. rana gelip o sralarda ran ve aatay
hkmdar olan Cihan ah ile savamak istiyordu. Bu dervi
gelip ah ve saray ileri gelenlerinin sofrada olduu srada
elindeki asay kaplarn ortasna frlatt. Baz eyler syleyip
btn kaplar krd. Bu eblehi herkes iyi bir ebleh sanyordu.
ah, derviin ne sylediini sordu. Derviin sylediklerini
anlam olanlar: Diyor ki ah muhakkak zafer kazanr ve
dmanlarn tpk krlm olan tabaklar gibi malup eder.
dediler. ah Doru mu sylyorsunuz? diye sordu. Herkes
derviin byle eyler sylediini tasdik edince, ah,
savatan dnnceye kadar onu koruyup kollamalarn
emredip onu yceltme ve sayg gsterme sz verdi. ah
savaa gidip dmann yenip ldrd, btn ran hatt
Herat ald. Btn lkeyi kendisine tbi kld. Sonralar szn
unutmad O eblehi yanna getirmelerini ve ona saygl
davranmalarn emretti.
Bu zaferden sekiz ay sonra ben de oradaydm onun

dierleriyle olan davran tarzn grdm. Bu kii, her gn belli

saatlerde onun tekkesine giden kiilere yemek veriyordu.
nce herkesin oturmasn ve halka oluturmasn
emrediyordu. Onlarn saylar hi bir zaman iki yz kiiden az
ve be yz kiiden fazla deildi. yi yayor, gzel elbiseler
giyiyordu. ah g ettiinde, bozkra veya ovaya gittiinde
dervi de bir cbbe giyiyor, onu bir katra bindiriyorlar, ellerini
n taraftan cbbenin altndan balyorlard. Baz kereler
tehlikeli delilikler gsteriyordu. Bunun gibi dervilerden pek
ou yaya olarak onun yannda gidiyorlard.
Birgn, benimle arkada olan bir Trkn adrnda
oturmutum ki bu dervilerden biri girdi. Benim Trk
arkadam ona O deli derviin durumu nasl, acaba delilik
yapyor mu, sohbet ediyor mu ve yemek yiyor mu? diye
sordu. Her ay dnml delilii var. Bazen iki gn bir
ey yemiyor ve yle delilikler yapyor ki mecburen onu zincire
balyorlar. Gzel konuuyor ama hepsi manasz ve amasz
szler. Ona her ne verirlerse yiyor. Ama bazen elbisesini
dier baka eyleri paralyor. dedi. Asann frlatlmas ve
tabaklarn krlmas hikyesini bu kiiden duymu idim. Bu
hikyeyi glmseyerek bana izah etti. Trk arkadam ona :
Btn bu harcamalar iin paray nereden temin
ediyorsunuz? diye sordu. Bu i iin belli bir miktar
ayrlmtr. Eer onlar Divandan daha ok para isterlerse
tekrar denir. diye cevap verdi. Bylece u neticeye ulald:
O dmemleketlerdeki delilerinin ileri iyidir, derviler daha az

zahmet ve alma ile para kazanabiliyorlar.

imdi llerin hatrlanmas konusundan bahsedeyim. O
diyarn halk lmlerini anmak isterlerse ok sayda erkek,
kadn, yal ve ocuk mezarlkta toplanyorlar. Toplu olarak
hocalarla oturuyorlar ve yanan mumlar ellerine alyorlar.
Hocalar dua ediyorlar veya sessizce bir eyler okuyorlar.
Duadan sonra etleri bu mezarlarn bulunduu yere
getirmelerini emrediyorlar. yle ki sokaklar mezarla geligidi yapan halk yznden dolup tayor. Bu mezarln alan
drt be mildir. Yoksullar mezarlk yoluna uzanyorp sadaka
talep ediyorlar. Bazlar ise kendilerine sadaka verilmesi
karlnda ilerinin iyi gitmesi iin dua etmeyi neriyorlar.
Talar, mezarlarn zerine dik olarak yerletirmiler,
levhalarn zerine de mezarda yatan kiinin adn yazmlar.
Bu kabirlerin bir ksm kk bir namaz yeri olarak evrilmi.
Onlarn hurafelerini gstermek iin bu kadar kfidir.
imdi onlarn din ve imandaki iki yzllklerini aklamak
iin bir hikye anlatacam. Umarm Tanr biz Hristiyanlara
nasip etmez. Yani ya biz bu ikiyzll yapmayz veya eer
yaparsak imdi hikyesini dinleyeceiniz o kiinin tutulduu
gibi ilahi sona dar oluruz. Bana gre birinci k bizim iin
iyidir; ama ikinci k da kt deil.
Dindalarnn nazarnda Allahn klesi saylan Mslman bir
kii vahi yaratklar gibi plak yayordu. Din ve gelenek
hakknda ok konumu, vaazlar vermi ve iyi bir hret

meydana getirmiti. Cahil insanlar kendi taraftar yapmakla

birlikte buna kanaat gstermedi. Kendi etrafn duvarla
evirmek istedi. Krk gn oru tutacak ve bir ey yemeyecek
gibi grnyordu. Bu ileyi salkl bir ekilde sona
ulatracandan ve vcuduna bir hastaln girmeyeceinden
emindi. Ustaln ve glln ispatlamak iin hazrlanp, bu
niyetle bir miktar kerpii kendisi iin korulua gtrmelerini
emretti. htiyar bu kerpile amur ve tula -bu diyarda
kullanlyor- kullanarak dairesel bir kulbe yapt. Kendini
buraya hapsetti. Krk gn sonra onu sa salim buldular. Halk
aknlktan parmaklarn srd. Ama dierlerinden daha akll
olan bir adam kulbede ok az da olsa et kokusu ald. Bu
durum topra kazmalarna sebep oldu ve bylece ihtiyarn
sihiri ortaya kt. Bu olay padiahn kulana gitti. Padiah,
onun mridlerinden birini ve Kazaskeri yakalamalarn
emretti. Onlar, ok az bir ikenceden sonra akladlar: O,
duvarda bir delik am, kad da geceleyin bir boruyu oradan
sokmu, orba, et ve dier gda maddelerini ihtiyara
ulatrmt. Sonra kazaskeri ve mridini ldrdler.
O memleketlerin halknn Hristiyanlara kar benim de tank
olduum kt davranlarn aklamak iin, 1487 Aralknda
randa Pietro di Guasco adl bir adamdan dinlediim bir
hikye anlatacam.
O, Ceneviz ahalisinden olup Kefede dnyaya gelmiti. Ben
randa bulunduum srada oraya gelip ay mddetle

yanmda kald. O, bu diyarlarn haberlerini topluyordu. yle

anlatt: Bir gn Tebrizde idim. Her yerde zengin bir tccar
saylan Choza Mirech[199] adl bir Ermeni sarraf dkknnda
oturmutu. Hac denilen yal dervilerden biri onun yanna
gelip onun Hristiyanlktan vazgeip Mslmanla girmesini
istedi. Choza edepli bir ekilde cevap verip yakasn
brakmas ricasnda bulundu. Ama br ayn ekilde dinini
terk etmesi iin srar etti. Choza dirhem ve bir dinar ona
gsterip adam yumuatmak istedi. Ama Hac dirhem ve
dinar almayp onu dininden dndrmekte srar etti. Sonunda
Choza Mirech Kendi dininden vazgemeyeceini ve bu
gne kadar olduu gibi yine sa Mesihin dininde kalacan.
syledi.
Bundan sonra o aalk adam dier adamn klcn ekip
Chozann kafasnn ortasna yle bir indirdi ki adamcaz
ld. Sonra ihtiyar hemen kat. Chozann otuz yalarnda bir
olu vard. O sralarda dkknda veya etrafta bir yerde idi.
Babasn ldrlm bulunca, alad, dkkndan dar kt,
saraya gidip haberi Padiaha ulatrd. Padiah bu
hadiseden dolay ok kzp Hacy yakalamalar emrini verdi.
Bir kiiyi onu getirmeleri iin derhal etrafa gnderdi.
Sonunda adam iki gn sonra Tebrize iki gnlk yol
mesafesinde olan Merendde yakalayp ahn huzuruna
getirdiler. ah bir haner istedi ve onu kendi elleriyle ldrd.
Cesedini sokaa atmalarn, kpeklerin yemesi iin
brakmalarn emretti: Acaba Muhammedin dinini yaymann

tresi ve yolu bunun o adam ldrmesi midir? diye sordu.

Gece olunca, onun dininde sk taassubu bulunan halktan bir
grup, Dervi Kasmn yanna gittiler. Bu adam imdiki
Padiahn babas Uzun Hasann trbesinin mtevellisi ve
bizim tabirimize gre hastahnenin de yneticisi olup, eski
ahn hazinedarln uhdesine alm saygn ve tannm
biriydi. Halk ondan, Hacnn naan kpekler yemesin diye
kaldrmak iin izin istediler. O iin sonunu dnmeyip
kaldrmalar iin rza gsterdi. Halk cesedi kaldrp defnetti.
Bu haber hzl bir ekilde ahn kulana ulat. (nk
adamn cesedini attklar sokak sultann sarayna yaknd).
ah, Dervi Kasm yakalayp yanna getirmelerini emretti.
Onu grnce: Benim emrime aykr hkmetmeye nasl
cesaret ediyorsun? ok iyi, braknz lsn. dedi. Hemen onu
da ldrdler. Ondan sonra Halk benim emrimden dar
kt iin, ehrin btn halkna layk olduu eyi vermeli ve
yama yapmal. dedi. Bunun zerine ahn adamlar
yamaya giriip ahaliye korku saldlar. Bu i -drt saat
srd. Daha sonra ah Yamadan vazgemeleri emrini
verdi. Fakat ehir halkna altn para ile demeleri artyla
dk bir mebla vergi sald. Nihayet bir kiiyi Choza
Mirechin oluna gnderip ona ba sal diledi. Olduka
gzel ve cmerte bir konuma yapp onu okad. nk
maktul Choza Mirech saygn, olduka mehur ve zengin bir
tccar idi. Bu anlattklarm, o memleketlerde Hristiyanlarn
nasl kt davrana maruz kaldklarn gstermeye

yeter[200].
Seyahatnmem burada sona eriyor. Ben konular, en gzel
tertibe ve dzene riayet ederek, byk eylerin, mekanlarn
ve zamanlarn ztlklarna dikkat ekerek akladm. Tanrmza
ve sa Mesihe krler olsun ki biz Hristiyanlarn, zellikle
ok deerli ve saygn Venedik ehrinde domu olanlarn,
hepsinden ok onun ltfunun ve yardmnn kefili olduklar
dorudur. Ondan daha doru olan ise vahi halklarn btn
terbiye ve gzel geleneklerden yoksun, yollarnn ve
trelerinin ktlk olduudur.

JOSAPHAT BARBARONUN
SEYAHATNAMESNN EK
Mellifin Padova ehrinin
Kardinali Piero Barociye
Baltracan bitkisinin vasflarn
anlatmak iin yazd mektuptur.
Benim nderim,
ou gnler o saygn kii ile Padova dalarnda vaktini
geirme saadetinde olan Anzolo kardeimden, bitkilerin,
zellikle herkes tarafndan tannmayan bitkilerin vasflarn
duymaktan ne kadar zevk aldnz iittim. Bu yzden istedim
ki o hazret karsnda bir vazifeyi aklmdan karmayaym. Bu
cmleden Tataristan ve Tanada ikamet ettiim sralarda
baz bitkiler grdm. Bunlarn birinden bahsedeyim.
Tataristan topraklarnda adna Baltracan dedikleri bir bitki
vardr. Eer onu elde edemezlerse olduka sknt ekerler;
zellikle yemek iin bir ey yetimeyen uzun ve geni
bozkrda bir yerden bir yere gidemezler. Sadece bu bitki
onlarn yemek ve g kaynadr. Bu yzden bu bitkinin
kkleri yeerir yeermez tccarlar, uzun ve uzak yolculua
kmak isteyen kiiler emin bir ekilde yola koyulurlar.
Geliniz gidelim, nk Baltracan yeermitir. derler. Eer
onlarn klelerinden biri bu bitkinin yeerdii mevsimde

kaarsa onu takip etmekten vazgeiyorlar. nk o nereye

giderse kuvvetini temin edeceini biliyorlar.
Tatarlarn ordusu hareket ettiinde bu bitkiden atlarn
terkisine veya kendi srtlarna ok miktarda ykleyerek
tayorlar. Ho kokulu olduundan arlndan ikyet
etmiyorlar.
Bu bitkiden Tanaya her getirdiklerinde biz tccarlar hemen
ondan yiyorduk. Sylenmemi olmasn, ben Venedike
dndkten sonra eli sfatyla Arnavutluka gittim. Be yz kii
ile Kirvasiden geerken yolun kenarnda Baltracan buldum
ve yemeye baladm. Dierleri ondan tatmak istediler ve onu
damak tatlarna uygun buldular. Herkes bu bitkiden birka
deste alp atlarnn terkisine veya kendi srtlarna yklediler.
Sadece yeme iin deil ayn zamanda yemek ve kokusu
ynyle ihtiya duymulard. Arnavutlar: Baltracan!
Baltracan! diye baryorlard. Sonralar bu bitkiyi
Padovanadaki Terrarsada da buldum. Bu, o dalarda
Baltracanlar aradm sralarda idi. imdi birka kelime de
onun vasflarn anlatmak iin sarf edeyim. Bu bitkinin yapra
lahana veya ya algamna (rape) benzemektedir. Kk bir
adamn parmandan daha kalndr. Tohuma ulatnda
uzunluu bir buuk metreden[201] fazladr. Her bir yapran
kk ile aras yaklak eyrek metredir. Bu bitkinin tohumu
rezene tohumuna benzer ama daha byktr. Yemei ac ve
lezzetlidir. Bu bitkinin yeerdii mevsimde taneleri yumuak
ksmna kadar gevrektir. Yemei kepeklenmi turun yemei

gibidir. Tadn deitirmek iin baka bir eye gerek yoktur.

Bu yzden tuzsuz yenilebilir. Sanrm bu bitkinin tohumlar
dier bitkiler gibi zellikle lman yerlere ve iyi topraklara
ekilebilir. Her sap kendine mahsus bir kkte durur. Bu
bitkinin kabuu sarya alan yeildir.
Eer bir kii onu onun zelliklerini bilirse tohumlarn da
bileceini sanyorum. Tatarlar ve bu bitkiyi tanyan dier
milletler yapraklarn bir kazanda piirip, urubu sour
soumaz arap gibi ierler ve ok lezzetlidir derler. Ben de
tecrbeme dayanarak bunu tasdik ediyorum. O hazrete arz
ve ballkla.

Aciz Kul Josaphat Barbaro.

Venedik, 23 Mays 1491.
[1] Tana, Yunanllarn Tanias, Trklerin Ten adn verdikleri
Don Irmann mansbnda yer alan Azak ehridir. XIII.-XV.
Yzyllarda buras Venedik ve Cenevizlilerin nemli ticaret
kolonilerinin bulunduu bir yerdi. Ayn zamanda her iki
cumhuriyet de burada konsolos bulunduruyordu.
[2] Tatar ad dil boyu Trklerine verilen umum bir ad olup,
Mool istilas srasnda asker tekilatn, istildan sonra
Altnordu Devleti kurulduunda idar tekilatn banda
bulunan Tatarlara izafeten verilen bir isim idi. Bundan dolay,
gerek Ruslar gerekse slm dnyas tarafndan Moollarn

hakim olduu sahalardaki ahaliye denilmitir. Bu cmleden

olarak Tatar ad etnik deil, daha ok siyas anlam ifade
etmektedir. Barbaronun temas ettii Tatarlar, dil boylarnda
bulunan ve Kazan Trkleridir.
[3] Metinde Ledil. Trkler bu rmaa Etil veya dil, Ruslar ise
Volga diyorlard.
[4] Azak Denizi, Zabachi, schaback Denghissi veya The
Palus Maeotis diye de anlmaktayd.
[5] Akkerman ehri. Cenevizliler buraya Moncastro
derlerdi.
[6] ran meneli olduu ne srlen bir kavimdir. inliler
An-tsi, Romallar Alani, Mslman corafyaclar ise elLan, Lan veya As diye isimlendirmilerdir. Bkz. Akdes
Nimet Kurat, IV.XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki
Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, s. 15. Ayrca
bkz. R.een, slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk
lkeleri, Ankara 1985.
[7] Metinde Contepe
[8] Metinde Gulbedin
[9] Kandiye.

[10] Metinde her ne kadar sekizinci kii olarak kendisinden

bahsetmise de grld gibi sadece yedi kiinin ismini
zikretmektedir.
[11] Metinde Miglio olarak verilmise de ilerleyen
sahifelerde bunun Dar olduu anlalmaktadr. Bu yzden
dar diye tercme edilmitir.
[12] talyada bir yer ad.
[13] Hristiyanlarn baharn ilk gnlerine tesadf eden
yortular.
[14] Errn veya Arrn, Kr ile Aras nehirleri arasnda kalan
blgenin ad olup, slm corafyaclarnn eserlerinde bazan
Arapa kaidelere uydurulmaya allarak el-Ran diye de
geer.
[15] I. Seyyid Ahmed Han, 1433?-1465?
[16] Metinde Hedighi
[17] Metinde Navrus
[18] A. N. Kurata gre, Ulu Muhammed Han ingiz
soyundan olup, Tuka-Timur budana mensuptur. Babas
kili Hasandr. Altnordu devletinde meydana gelen i
savalara katlm ve 1419da Saray ele geirdiyse de

karklklarn nn bir trl alamam, 1427den sonra Krm

ve Taht lini brakmak zorunda kalmtr. 1436 sonlar veya
1437 balarnda Krmn kuzeyinde bulunan Moskova
knezliinden arazilerinde bir mddet kalma talebinde
bulunmu, ancak onlarn izin vermek yerine byk bir ordu ile
saldrya gemeleri zerine onlar Belev ehri yaknlarnda
ar bir yenilgiye uratmtr. Akdes Nimet Kurat, IV.XVIII.

Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve

Devletleri, Ankara 1972, s. 154-155.
[19] Metinde Hedighinin olu Navrus
[20] Bu bilgi elbette btnyle doru deildir. Karadenizin
Kuzeyinde bulunan Trklerin slmiyete girmeye balamalar
Bulgar Trkleri zamannda, daha X. yzyldan itibaren
balamtr. Mellif, Kpak bozkrlarnda bulunan ve Altnordu
Devletinin varisleri olan btn topluluklar Tatar olarak
adlandrdndan bu ikincilerin mslmanlamalarn yeni bir
olgu gibi takdim etmektedir.
[21] Kii Muhammed.
[22] Ulu Muhammedin Altnordu tahtn ele geirdii
sralarda ona kar isyan eden Timur olu Kk Muhammed
Han.
[23] Metinde Tabacche. Azak Denizi.

[24] Bakr veya gmten eski Venedik paras.

[25] erkes?
[26] Bir batman sekiz kilodur.
[27] Ordu tabiri konar-ger gruplarn topluca bir mahalde
bulunduklar durum iin, mahsusen ahali, halk anlamna
gelmektedir. Ordu kelimesini karlamak iin gnmz
Trkesinde kamp kelimesi kullanlmaktadr. te yandan
Ordu kelimesi anlam kaymasna da urayarak sadece
silahl kuvvetler anlamnda kullanmaktadr. Metinde sk sk
geen ordu tabiri ilk anlam ile ahalinin topluca bulunduu
yer ifade edilmektedir.
[28] Bahadr kelimesi yiit, cesur anlamna gelmektedir.
Yazar elbette bu manay renmitir. Ancak, bahsettii
kiilerin davranlarndan hareketle onlarn gzn budaktan
saknmayn tasvir etmeye almaktadr.
[29] Metine Noi mahe torna! ifadesi yer almakta olup,
eserin Farsa ve ngilizce tercmelerinde metnin akna
bakarak Asla geri dnemezsin! diye anlamlandrlmtr.
[30] Johannes Shiltberger de Tatarlar arasnda bulunduu
dnemleri anlatrken atlarn kklne dikkat ekmitir.
B k z. Trkler ve Tatarlar Arasnda , ev. Turgut Akpnar,
stanbul 1995, s. 91.

[31] Anlamlandrlamad.
[32] Venedikte tccarlarn topland yer.
[33] Gece Bekisi.
[34] Belki aputu?
[35] Josaphat veya talyancada yaygn kullanm ekliyle
Giosafa, Yusuf isminin Bat dillerindeki telaffuz ekli
olduundan Trklerin ona Yusuf dediini hatrlatyor.
[36] Belki Beyverdi, ki eserin Farsa tercmesinde de ayn
kanaat dile getirilmitir.
[37] Chippiche veya Kippike?
[38] Kabarday?
[39] Kaytaklar bir Kafkas kavmidir.
[40] Metinde Seuostopoli.
[41] Yukarda Tetari diye gemitir.
[42] Azak Denizi ile Volga/dil Irma arasnda kalan blge
kast edilmektedir. Blge Mslman corafyaclar tarafndan
yzyllar boyu Det-i Kpak diye anlmtr.

[43] Krm sahil blgesi Osmanl hkimiyetine geinceye

kadar Hazar Trklerinin bir hatras olarak Hazaria adn
tamaya devam etmitir.
[44] Vlubi, Ulu Bey ya da Ulu Muhammed Bey olmaldr.
[45] nkirman olmaldr.
[46] Solhati ya da Eski Krm.
[47] Ker.
[48] Balklava.
[49] Sodak
[50] Bu sralarda Osmanl Padiah Fatih Sultan Mehmed
idi.
[51] Eminachbi.
[52] Menglieri.
[53] Ottomuo.
[54] Azak (Tana) ehrinin Timur tarafndan tahrip
edilmesinden sonra Krmn gney sahilinde yer alan Kefe
ehri hzla gelimeye ve nemli bir ticaret merkezi haline
gelmeye balad. Buras ksa sre iinden Karadeniz ve

Akdeniz sahalarndan gelen tccar ve ticaret emitas ile

Krm, Rusya, Kpak bozkrlar, dil boyu ve Kafkaslardan
hatt daha uzaklardan gelen eya, emtia, esir ve bilhassa
balk ticaretinin (ya da dei tokuunun) yapld bir merkez
durumuna ykseldi. ehir daha sonra Osmanl hkimiyetine
girdi. Osmanllarn Kefeyi ele geirmesi ve blgedeki olaylar
iin bkz. Ycel ztrk, Osmanl Hakimiyetinde Kefe 14751600, Ankara 2000; Akdes Nimet Kurat, Karadenizin
Kuzeyindeki Trk Kavimleri, s. 212 ve devam.
[55] Yani at kotururken geriye doru dnerek ok atma
usul. Bu usl Trklere mahsustur.
[56] Eski Krm.
[57] Metinde Kitcherhan.
[58] Seyyid Ahmedin Kardei Murtaza Han olmaldr.
[59] Astarhan, Astrahan, Estirhan, Etirhan, Ecderhan,
Ejderhan, Hacitarhan, Tsitarhan gibi isimlerle de annlan ve
dil rmann Hazar Denizine dkld yerde yer alan
ehrin addr. XV. yzylda Kk Muhammedin torunu,
Mahmudun olu Kasm Han tarafndan burada Astrahan
Hanl kurulmutur. ehir mhim bir ticaret merkezi olmas
yznden sk sk istillara uram ve dahil istikrarszlklar
yaamtr. Barbaronun blgede bulunduu sralarda da
benzeri kargaalklar yaanmaktayd. slm Ansiklopedisi ,

I/682.
[60] Eserin Farsa tercmesinde marchettonun birbuuk
pennyden daha az deerde olduu belirtilmitir.
[61] Kazan ehri dil rma boyunda yer alan en eski Trk
ehirlerinden olup, buras blgenin en nemli ticaret ve kltr
merkezlerinden biri idi. Barbaronun buradaki tespiti Kazan
Hanl ile ilgilidir. Kazan Trklerine Tatar denilmesi de
Altnordu hkimiyetinin mirasdr.
[62] Hazar Denizi.
[63] Litvanyada bir ehir.
[64] Varova.
[65] Zifilis.
[66] Venedik doju.
[67] Osmanllarn Eribozu almalarndan sonra OsmanlVenedik savalar kzm, Venedikliler, Osmanllara dou
tarafndan cephe amak gayesiyle Karamanoullar ve
Akkoyunlular ile ittifak yollar aramaya balamlard. te
yandan hem Karamanoullarnn hem de Akkoyunlularn
byle bir ittifaka oktan hazr olduklar da Venedik nezdine
gnderdikleri elilerden anlalmaktadr. Bu cmleden olarak

Venedik, Quirini, Zeno ve bu seyahatnamenin sahibi

Barbaroyu Akkoyunlu sarayna gndermitir.
[68] Kaynaklarda Uzun Hasann elisi olarak Hac
Mehmadn ad gemektedir. Bunun grevi Barbaronun
bahsettii gibi Akkoyunlu-Venedik ittifakn tesis etmek
Venediklileri, Osmanllara kar kkrtmak ve ateli silahlar
temin etmekti. slm Ansiklopedisi , Akkoyunlular, XIII/92.
Barbaronun kast ettii kii Hac Mehmad olmaldr.
[69] Gazi Magosa.
[70] Napoli Kral.
[71] Karamanolu Kasm Beyi iaret ediyor.
[72] Osmanllar Karaman topraklarn ele geirince
Karamanolu Pir Ahmed Bey Akkoyunlu Uzun Hasan Beye
snmt.
[73] Osmanllara kar Papaln organize ettii bu Hal
ittifak, zmirden Antalyaya kadar Osmanl kylarn tahrip
etmitir. Bu hususta bkz. J. Hammer, Osmanl Devleti Tarihi,
III, stanbul, 1984, s. 753 ve devam.
[74] Stradiotte, Pietro Moceniconun emri altnda bulunan
ve yamaclk ve savalklar ile mehur olan Epirlilere
denilmektedir. Bkz. J. Hammer, Ayn eser, III, 755.

[75] Metinde Theminga. Bu isim ile kast edilen kiinin

Karamanolu shak Bey olmas dolaysyla tercmede shak
Beyi kullandk.
[76] Silepica.
[77] Korikos hakknda Texier: Bu gn Korgos ad verilen
Corycos ehri, iki kk koy meydana getiren bir da knts
zerindedir. Herdnemin ve zellikle Bizans eserlerini ierir.
Ermeni hkmdarlarnn tamir ettii bir hisar ile ok sayda
Bizans kiliseleri harabei, eski ehre aittir demektedir.
Charles
Texier, Kk Asya Corafyas, Tarihi ve
Arkeolojisi, ev. Ali Suat (Latin harflerine aktaranlar ve
sadeletirenler: K.Y.Kopraman-M. Yldz), Ankara 2002, s.
479.
[78] talyada bir yer ad.
[79] Metinde Selutia. Buras hakknda Texier yle
demektedir: Calycadnus adndaki gemilerin geiine
elverili kk nehrin kenarna Selaucia ehri kurulunca
Holmi adndaki ehir halk buray terk ederek yeni ehre
geldiler. Bu terk edilen ehrin harabesi Silifkenin gney
tarafndadr. Harabeleri yerlilerce Viranehir adyla
bilinmektedir. Kk Holmi liman bugn Aa liman adyla
nldr. Ortaaa ait mstahkem bir kalesi ile bunun
etrafnda birka ev vardr. Buras Silifkenin iskelesidir. Eski
Selucie ehri koyun 120 stade yani 22 kilometre kuzeyinde

eski Calycadnus suyu olan Gksu ay zerindedir. Bu sudan

alt gzl bir kpr ile geilir. Seleucus Nicanor tarafndan
milattan nce 300 yllarnda kurulmu olan Seleucie ehri, bu
adda dier ehirlerden Trachaea, yani dalk unvan ile ayrt
edilirdi. Harabesi, ne olduu tannmaz halde enkaz ynndan
ibaret olup yalnzca tamamnn Roma dnemine ait olduu
sylenebilir. imdiki Silifke ky eski ehrin hisarnn
bulunduu tepenin yamacna kurulmutur... Tepedeki kale, XI.
yzyldan daha eski deildir ve bir Bizans eseridir. Dan
yamacnda bir tiyatro harabesi ile ok sayda kemer alt
enkaz ve eski enkaz ile yaplm Bizans tarz bir kilise
harabesi grlr. En nemli eser daa oyulmu ve iine
merdivenle inilen sarntr Texier, Ayn eser., s. 478-479.
[80] Brenta, Kuzey talyada bir rmak.
[81] Gksu ayna iaret edilmektedir.
[82] talyada bir ehir.
[83] Bushel= kile, Osmanl Devrinde 1 kile yaklak 25,656
kg idi. Bu l unda deimez iken arpada 22,25 kg. idi.
XVII. Yzylda 1 kile pirin 12,828 kg. idi. Bk. Walter Hinz,
slmda l Sistemleri, ev. Acar Sevim, stanbul 1990.
[84] Mellif ilerideki sahifelerde Krdistan blgesini Zaros
dalarnn bulunduu blge olarak tarif etmektedir. Bu yzden
burada bir eksik hatrlama yahut kartrma olduu

anlalmaktadr.
[85] Barbaro, Tarsusu Dulkadir ehri diye kaydetse de
aslnda buras Ramazanoullarnn topraklar idi.
[86] Burada bahsedilen kii Dulkadir beylerinden ah
Budak bey olmaldr
[87] Metinde Sessuar. Ancak, Barbaronun blgeden
getii sralarda ehsuvar Bey hayatta deildi. ehsuvar
Beye dair duyduu hikyeler dolaysyla yanl hatrlyor
olmaldr.
[88] Msrda
edilmektedir.

hkm

sren

Memlk

Devleti

kast

[89] Bertrandon de la Broquierenin seyahatnmesinde

Adana gzel bir evrede ve denize yakn bir yerde kurulmu,
her yan surlarla evrilmi, ok iyi durumda bir ticaret
ehriydi. Adana ad verilen ve yksek dalardan inen byk
bir rmak surlar boyunca akmakta ve zerinde imdiye kadar
grdm kprlerden daha geni olduka uzun bir kpr
bulunmaktadr. Bu ehrin Trkmen bir komutan vard ve ehir
ahalisi de Trkmendi denilmektedir. Kpr, Hadrianus
tarafndan yaptrlmtr. Bertrandon de la Broquierein Deniz
Ar Seyahati, Editr Ch. Schefer, ev. lhan Arda, stanbul,
2000.

[90] Hac yolcular veya ehirden ehire dolaan derviler

olabilir.
[91] Bertrandon de la Broquiere de benzer bir zikr ayinine
ahit olmutu: Bir halka oluturacak ekilde yere oturuyorlar,
vcutlarn ve balarn sallayarak kendi tarzlarnda kaba saba
bir biimde ilahiler okuyorlard. Ayn eser, s. 174.
[92] ukurova blgesi Batl kaynaklarca, blgede Kk
Ermeni Krallnn bulunmasndan dolay Kk Ermenistan
olarak tarif olunmaktadr. Ancak, Trklerin blgeye
hkimiyetinden sonra bu isimlendirme yava yava
unutulmutur.
Bertrandon
de
la
Broquiere,
seyahatnmesinde ukurova bahsinde yle demektedir:
Suriyeden knca bizim Ermenistan adn verdiimiz
Trkmen lkesine girdim; bu diyarn bakenti, Onlarn
Antakiyye adn verdii byk bir ehirdi. Biz ona Antakya
diyorduk. Ayn eser, s. 164.
[93] Her ne kadar Veli Bey (Valibech) diye kaydedilmise
de bu kiinin veys Bey olmas gerekir. veys Bey Urfa
hakimi iken Akkoyunlu meras arasnda kan anlamazlklar
srasnda Uzun Hasann kuvvetleri tarafndan 1475de
ldrlmtr.
[94] Bugnk Urfa iline bal Birecik kazas.
[95] Metinde Carandolo

[96] Asanchef: Hsn- Keyfa.

[97] Metinde Bettalis, Bidlis/Bitlis adna atfen verilmi
olmaldr.
[98] Metinde san. Hsn- Keyfa/Hasan Keyf adna atfen
olmaldr.
[99] Bahsedilen yer aslnda Zaros dalardr. Seyyah,
Zaros ile Toros dalarnn isimlerini kartrm olmaldr.
[100] Metinde Chesan.
[101] Hac yolcular olsa gerek.
[102] Califfo.
[103] Metinde Toros diye kaydedilmitir. Ancak Zagros
olacaktr.
[104] Thauris.
[105] Otel.
[106] inileri kasdediyor.
[107] Bombasine veya bombazine, ynl ve ipekli bir
kuma.

[108] Metinde tarafuccio. Gezinti ve dinlenme.

[109] Aslnda Farsada Zrafa diye sylenmektedir. Eli
anlarn anlatrken takdim hatas yaparak ngilizcedeki
Giraffe ile benzetiini sylemek istemitir.
[110] Farsa eviride burada bahsedilen hayvann kedi
deil ceylan olmas gerektii notu dlmtr.
[111] Sandali, sandalo. Hind kylarnda yetien bir tr aa.
[112] Bir baharat tr.
[113] kibuuk ons.
[114] Burada siyah diye tanmlamasna ramen daha
aadaki satrlarda Yakutu tarif ettii anlalmaktadr.
[115] Anlamlandrlamamtr. Farsa tercmede Aferin,
Hta Hta diye okumann doru olabilecei kayd
bulunmaktadr. Takip eden satrlarda bu yaktrmann uygun
olabilecei grlmektedir.
[116] Bir merkep yk yaklak 300 kg.
[117] Basque blgesinde bir yer ad olup, burada st
kvrml byk apkalar giyilmesi yaygndr.
[118] nce dokunmu pamuklu kuma.

[119] atr, ahn svarilerinin nnde giden koruma

grevli evik adamlar.
[120] Bu sralarda Badat hkimi Maksud Mirza idi.
[121] Uurlu Mehmed 1474 yaz balarnda, Uzun Hasan
Tebriz yaknlarnda yaylakta iken, iraz ele geirerek bir tr
gvde gsterisinde bulunmak istedi. Ancak, Uzun Hasan
hzla zerine gelince Suriye taraflarna kat. Fakat tahta
oturmaya namzet olduu anlamna gelen bu olay Akkoyunlu
tahtnn dier varisleri tarafndan hi unutulmad. Uzun
Hasann 1478 knda hastalnn ilerledii sralarda onu
Erzincan yaknlarnda ldrdler.
[122] 63 galon veya 238,5 litre.
[123] ngilizce metinde pound olarak kaydedilmitir. 1
pound 454 grama tekabl etmektedir. Bu yzden Trk
okuyucu iin yarm kilo diye tercme edildi.
[124] Eserin Farsa tercmesindeki dip nota 12 penny= 1
Shilling, 20 Shilling 1 pound veya 1 ngiliz liras olup,
seyahatnamenin yazld tarihte 1 poundun 220 riyale eit
olduu kayd dlmtr.
[125] Karakoyunlu Cihan ah.
[126] Farsa evirideki nota gre Sultaniye bugn harabe

durumdadr.
[127] Akkoyunlularn nemli beylerinden biridir. Kitab-
Diyarrbekriyyenin indeksine baknz.
[128] Mektup yazlan bu kii Uzun Hasann kardei ve Urfa
valisi olan veys Bey olmaldr. Bununla birlikte veys aslnda
Uurlu Muhammedi desteklemi olup, 1475 ylnda Uzun
Hasann kuvvetleriyle giritii savata lmtr.
[129] Bu gelenek sadece randa deil ayn zamanda
Anadoludaki Trkmenler arasnda da yaygndr. Yazar
muhtemelen bir adak aacna tesadf etmitir.
[130] Mazenderan Denizi
[131] Metinde Turchie. Eserin Farsa tercmesinde galip
kanaat Trkistan notu ile Trkistan diye kaydolunmutur.
[132] Bedesten olmaldr.
[133] Metinde weight kelimesi kullanlm. Farsa
tercmede yk anlamna gelen bar kelimesine yer
verilmi. Burada kyaslama yaplrken fazlaca abartld
kanaati ortaya kmaktadr.
[134] Pazar yeri olmaldr.
[135] Sedef hastaln tarif ettii anlalmaktadr.

[136] Mellif burada Kzl Deniz ile Fars Krfezini (Basra

Krfezi) ayn coraf mekn olarak kaydetmitir. Bu elbette
yanltr.
[137] Metinde Camara, dipnotlarda Kinara.
[138] Hz. Sleymana iaret ediliyor.
[139] Hazreti Sleyman.
[140] emun.
[141] Hazret-i brahim.
[142] Nfusu hakknda verdii be hne bilgisi bir ehri tarif
etmekten ok halk dalm bir ky artrmaktadr. Ancak
Erdestan, o dnemlerde byk saylabilecek bir ehir idi.
[143] Metinde Lindan, ngilizce evirisinin notlarnda Sindan
kayd bulunmaktadr. Farsa tercmesinin notlarnda ise
Lahican olmas muhtemel kayd dlmtr. Tarif edilen
gzergha baklrsa her halde Lahican olmaldr.
[144] Metinde Madernedani.
[145] Clavijo, Trabzon bahsinde:Trabzon ehri denizin
kysndadr. Surlar gerilerdeki da eteklerine kadar varyor.
Bu tarafnda kk bir nehir akyor.Bu ekilde, Trabzon bu

tarftan son derece mstahkem durumda. Dier taraflar hep

ova olmakla beraber, sur gayet salamdr. ehrin etraf ba
ve bahe doludur. Deniz kys boyunca uzanan cadde ehrin
dier bir mahallesine ulayor. ehre gelen btn mallar
burada satlyor Diye bahsetmektedir. Ruy Gonzales de
Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur, ev. .R.Dorul,
stanbul1993, s. 70
[146] Metinde Baiburt.
[147] Clavijo, Erzincan hakknda, Erzincan nehir kenarnda
olan bir ova zerindedir. Bu nehir herkesin bildii gibi
cennetten kaynayan Frat nehridir. ehrin bulunduu ova
geriden bir da silsilesi ile evrilmitir... Btn ova zm
balar ve buday baheleriyle doludur. Pek geni olamaya
ehir, kuleli bir duvarla evrilidir... ehrin ii kalabalktr ve bi
ok cadde ve meydan vardr. diye bahsetmektedir. Ayn
eser, s. 81.
[148] Harpurt.
[149] Metinde Moschone.
[150] Metinde Coinari. Koyun Eri tabiri konar-ger
Trkmenler iin kullanlan bir tabirdir.
[151] Gney talyada bir blge.

[152] Turcomania.
[153] Caracoilu.
[154] Accoilu.
[155] J. Barbaro, Van gln iki farlkl yerden grm
olmaldr. Bu yzden burada iki ayr gln bulunduunu
zannetmitir.
[156] Adilcevaz. Metinde Ceus diye kaytldr. Bu kelime
eserin Farsa tercmesinde Sivas olarak anlamlandrlmsa
da yanltr.
[157] Metinde Orias. Nereye iaret ettii anlalamamtr.
[158] Tessu.
[159] Zerister.
[160] Hazar Denizinin bat kysnda Kr rmann
dousunda bulunan ve merkez ehri amah olan blgenin
adna irvan denilmekteydi. Bu blgenin hkimlerine de bu
ada nisbeten irvan ah ad veriliyordu. Barbaronun
blgeden getii srada irvan ah Halilin olu Ferruh
Yesar hkm sryordu.
[161] Metinde Caspio.

[162] Metinde Caitacchi.

[163] Hazar Denizinin kuzeybat sahilinde bulunan bir
ehirdir. Derbend kelimesi Farsada Geit, Kapal Kap,
Karakol anlamna gelmektedir. Bu ehrin ad Farsadaki
anlamna yakn olarak Araplar tarafndan el-Bab, el-Ebvab,
Babl-Ebvab ve Babl-Hadd (Demir Kap) gibi isimlerle
anlmtr. Bu sonuncusu ehre Trkler tarafndan verilen
Demir Kap adnn Arapa tercmesinden ibarettir.
[164] Mellif, ehrin iki sur arasnda yaklak
kilometreden fazla uzanmasndan ilhamla Derbend
kelimesini kendi dilinde dar ve ince manasnda ifade etmeye
almtr.
[165] Caspio
[166] Caitacchi
[167] Petrol.
[168] Bu tarif, Trklerin Topak Ev diye isimlendirdikleri
adrn kurma eklidir. Orta Asyadan Anadoluya kadar
gelmitir. Birbirine iplerle tutturulan ve hi bir suretle ivi veya
benzeri eyler kullanlmayan bu adrlar kurmak, skmek ve
tamak ok kolay idi. Aalardan oluan iskeletin zere,
kilim, kee veya benzer eyler rtlerek scaktan veya
souktan korunuluyordu. Barbaro gebe adrlarn

mtemadiyen ev olarak tavsif etmektedir.

[169] Bu yer deitirmeler elbette konar-ger hayat tarz
ile ilgilidir.
[170] Saint Dominice bal olarak 1215 ylnda kurulan
Dominican mezhebinin rahibi. Clavijoda bunlara Mak
ehrinde tesadf etmiti. Clavijo, Ayn eser, s . 91.
[171] Yecc ve Mecc: Ortaalarda Ermenistan ve
Azerbaycan dalarnn arkasnda oturduuna inanlan
efsanev bir kavim. Bu husuta zet bilgiler iin bkz. slm
Ansiklopedisi, c.XIII.
[172] alpert olmal.
[173] Kremuk veya Kromuk olmal.
[174] Burada anlatlanlar Safev Devletinin kurucusu ah
smailin babas eyh Haydarn Kafkas seferi ile
benzemektedir. O, mslman hkmdarlarn gazay terk
ettikleri gerekesiyle erkes lkesine iki seferde bulunmu
ve ok sayda esirle dnmtr. Fazlullah Ruzbihan Hunc,
eyh Haydarn erkesler zerine sefere ktn ve alperti
yamaladn kaydetmektedir. Bu ehir metinde geen
Charbatri olmaldr. eyh Haydarn faaliyetleri hususunda
Safev kaynaklarnda aydnlatc bilgilerin bulunmay,
Barbaronun anlattklarn ok ksa da olsa olduka deerli

klmaktadr.
[175] Arlk ls belirtilmemi.
[176] Uzun Hasan Bey, Otlukbeli Savandan sonra
Osmanl Devleti ile atmalardan uzak kalm, Grcistan
zerine sefere kmaktan baka sakin bir hayat srmtr.
Burada bahsedilen sefer 1476 veya 1477de vukubulmutur.
[177] mereti Bagrat.
[178] Kware ya da Korkora.
[179] Mneccimba bu vergi deme eklini naklederken:
Anlatldna gre Grc lkesinden karken Kral
Bagratinin elisi yanna geldi. Elinin elinde 19 Miskal
arlnda bir yakut ve 12 Miskal arlnda bir lal paras
vard. Bagrati onu hediye edip karlnda saltanatn geri
istedi. Hasan Bey onu kabul etmeyip iki ta ona geri
gnderdi demektedir. Bu not iin Kitab- Diyarbekriyyenin
Trke tercmesinin (Ebubekr Tihran, Kitab- Diyarbekriyye,
ev. Mrsel ztrk, Ankara 2001) ekler ksmna baknz.
[180] Cothatis.
[181] Fasis ya da Fasso Irma olmaldr.
[182] Hazreti Nuh Peygamber.

[183] Ar Dan kasd ediyor. Hazret-i Nuhun gemisinin

Ar dana oturmas ile ilgili ayn inan Clavijoda
nakletmektedir. Bkz. Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur,
s. 91.
[184] Kk Ar Da.
[185] egri Kalesi?
[186] Metinde Alengia.
[187] Uzun Hasan Bey, 5 Ocak 1478de Ramazan Bayram
arafesinde Tebrizde vefat etti. Bunun zamannda
Akkoyunlular mahalli bir beylikten ran, Azerbaycan ve Dou
Anadoluyu egemenlii antnda bulunduran byk bir devlet
durumuna ykselmiti. Ancak onun lmnden sonra ksa
sre iinde devlet i karklklara ve taht mcadelelerine
dar oldu. Hzl bir paralanma ve yklma srecine girdi.
Bkz. J. E. Woods, 300 Yllk Bir Trk mparatorluu
Akkoyunlular, ev. Sibel zbudun, stanbul 1993.
[188] Burada Halil, Zeynel, Maksud ve Yakup
kasdedilmektedir. Uurlu Mehmed ise Uzun Hasann
vefatndan az nce ldrlmtr.
[189] Uzun Hasann lmnden sonra yerine oullarndan
Sultan Halil geti ve ksa sre sonra kardei Maksudu
ldrtt. Maksud Trabzon Rum mparatorunun kz Despina

Hatunun oluydu.
[190] Uzun Hasandan sonra Akkoyunlu tahtna geen
Sultan Halilin hkmdarl sekiz ay kadar srd. Daha sonra
yerine kardei Yakup geti.
[191] Cymis ve Casseg, imdiki emikezek olmaldr.
Mellif muhtemelen eksik hatrlamtr.
[192] Malathea.
[193] Bu kelime eksik.
[194] Mekkri, yk tamak iin hayvanlarn kiraya
verilmesi. Osmanl Devletinde de olduka yaygn olan bir
tamaclk kolu idi.
[195] Baruto.
[196] Tripoli
[197] Memlk Devletinin hizmetinde bulunan askerler iin
kullanlmtr.
[198] Metinde Moresco. Farsa tercmede Merake yani
Fas dili ifadesine yer verilmitir. Ancak bunun Arapa olmas
icap ediyor.
[199] Farsa tercmede eserin ngilizce nerindeki dipnota

dayanarak Hoca Mirek diye okunmutur.

[200] Barbaro burada her ne kadar Mslmanlarn
Hristiyanlara kt davrand meselesini rneklendirmeye
almsa da aslnda bilmeden Mslman hkmdarlarn
Hristiyanlarn haklarn koruma hususunda ne kadar dikkatli
olduklarn, ihlal vuku bulduunda ise ne kadar acmasz
olabildiklerini gstermitir.
[201] talyan ls olarak Broxieo verilmi olup eserin
Farsa tercmesinde bu l bir Geze edeer olarak
verilmitir. Bir Gez ise yaklak bir metredir. Walter Hinz,
Ayn eser, s. 76.