Park prirode Stara planina

Stara planina je proglaena za park prirode 1997. godine. Predstavlja krajnje zapadne ogranke
Balkanskog planinskog sistema iji se istoni deo nalazi u Bugarskoj. Ona se prua od Zajeara,
na severu do Dimitrovgrada na jugu, na visinama od 300 m do 2.168 m. Zahvata povrinu od
114.332 ha. Najvii vrh Stare planine je Midor.
Stara planina je veoma bogata vodenim tokovima, kao to su Niava, Temtica, Toplodoska,
Dojkinaka, Crnovrka reka, Jelovica, Rosomaka, Vodenika,Gradika, Gostuka i Strmna reka.
Klimatski uslovi su razliiti u severnom, centralnom i junom delu planine i na razliitim
nadmorskim visinama, to je od posebne vanosti za sastav vegetacije i raspored biljnih
zajednica. Na Staroj planini vladaju uslovi kontinentalne planinske klime, od podnoja pa do
najviih vrhova smenjuju se razliiti klimatski pojasevi; od zone tople brdske klime u najniim
delovima planine, do zone surove predalpijske klime na najviim vrhovima.
Flora i vegetacija
Veliki diverzitet flore ogleda se u 344 vrsta mahovina, 23 vrsta paparti, 6 vrsta golosemnica,
1.386 vrsta dikotila, 333 vrsta monokotila. Skoro 50% od ukupne flore Srbije se nalazi na Staroj
planini. Oko 160 vrsta (10%) su lokalni (Campanula calycialata krilasti zvoni) , ili
regionalni endemiti (Sempervivum erythraeum uvarkua). Od balkanskih endemita ovde je
zastupljena i Achillea ageratifolia (otrelj), od subendemita Iris reichenbachii Heuffel (zeja
ruica) i Viola dacica, a od reliktnih vrsta: Juglans regia L. (orah), Corylus colurna L. (meja
leska). Na Staroj planini je registrovano oko 150 lekovitih biljnih vrsta.
Sa promenom nadmorske visine smenjuju i razliiti vegetacijski pojasevi: hrastov, bukov, smrev
subalpijski i alpijski pojas.
Hrastov pojas se prostire od 300 do 1.100 m n.v. i predstavlja najiri pojas na Staroj planini.
Najznaajniji graditelji u hrastovoj umi su: Quercus farnetto (sladun),Quercus cerris L. (cer)
Quercus petraea (kitnjak). Pored ovih hrastova vrlo vanu ulogu u formiranju listopadnih uma
ima i Syringa vulgaris (jorgovan) koji formira ibljake u hrastovom pojasu.
U hrastovom pojasu pored graditelja biljnih zajednica, koji i sami imaju lekovita svojstva,
zastupljen je i veliki broj drugih lekovitih vrsta. Meu drveem i bunovima su to crni jasen
(Fraxinus ornus), beli glog (Crataegus monogyna Jacq.), dren (Cornus mas L.), trnjina (Prunus
spinosa L.), divlja rua (Rosa canina L.), meu zeljastim biljkama jagoda (Fragaria vesca L.),
dubac (Teucrium chamaedrys L. ), trava iva (Teucrium montanum L.), kukolj (Agrostema githago
L.). U zajednici koju gradi jorgovan u zeljastom pokrivau znaajna lekovita vrsta je i rtanjski aj
(Satureja kitaibelii Wierzb.).
U hrastovom pojasu na visinama od 400 do 680 m, u vidu veih ili manjih fragmenata kraj reka
nalaze se ume koje grade bela vrba (Salix alba), bela topola (Populus alba) i crna jova (Alnus
glutinosa),
Bukov pojas zahvata prostor izmeu 1.100 i 1.500 m n.v. U njemu apsolutno dominira mezijska
bukva (Fagus sylvatica subsp. moesiaca) koja formira iste bukove ume planinskog tipa. U

delovima bukovog pojasa na veim nadmorskim visinama uz bukvu znaajnu ulogu u

zajednicama ima i jela (Abies alba Mill.).
U pojasu bukovih uma lekovite drvenaste vrste su i breza (Betula pendula Roth.), trenja
(Prunus avium L.), divlja kruka (Pirus piraster Burgsd.). Meu zeljastim lekovitim biljkama su:
navala (Dryopteris filix mas (L.) Schott.), lazarkinja (Asperula odorata L.), plunjak
(Pulmonaria officinalis L.).
Smrev pojas zahvata prostor izmeu 1.500 i 1.800 m, obuhvata zajednice koje gradi smra
(Picea excelsa), a takoe i zajednicu koju grade smra i jela. Ovaj pojas predstavlja gornju
umsku granicu na Staroj planini. U pojasu smre su zastupljenje: jarebika (Sorbus aucuparia
L.), malina (Rubus idaeus L.), eludnjak (Polygonum bistorta L.), Polytrichum commune
(busenjaa) i dr.
Subalpijski pojas se nalazi na visinama izmeu 1.750 i 1900 m. Zbog surove planinske klime u
ovom pojasu nema uslova za razvoj visokog drvea i umskih zajednica ve u njemu dominiraju
niski polegli binii, koji izgrauju raznovrsnu subalpijsku bunastu vegetaciju. U ovom pojasu
zastupljene su zajednice iji su graditelji bor krivulj (Pinus mugo Turra), niska kleka (Juniperus
nana Willd.), subalipjska podvrsta smre (Picea excelsa subsp. subalpina) i razliite vrste
borovnica, Vaccinium myrtillus L.(obina borovnica), Vaccinium uliginosum (pasja borovnica),
Vaccinium vitis idaea (brusnica). U subalpijskom pojasu zajednice gradi i zelena planinska jova
Alnus viridis. U spratu zeljastih biljaka u ovom pojasu pojavljuju se i sveica (Gentiana
asclepiadaea L.), dan i no (Viola tricolor) i dr.
U pojasu smre i subalpijske bunaste vegetacije relativno male povrine zauzimaju i zajednice
planinskih tresava koje se razvijaju na izvoritima planinskih potoka i u movarnim depresijama.
Osnovnu karakteristiku ovom tipu vegetacije daju sfagnumske mahovine (Sphagnum
subsecundum , S. squarosum, S. nemorum) i razliite vrste otrica.
Lekovite vrste na tresavama su tresetne mahovine iz roda Sphagnum, zatim virak (Alchemila
vulgaris L.), medunika (Filipendula ulmaria (L.) Maxim), pikobojka (Swertia punctata
Baumg.).
Alpijski pojas je iznad 1.900 m n.v. Otra alpijska klima uslovila je da se u ovom pojasu javljaju
zajednice u kojima dominiraju razliite vrste trava. Meu zeljastim vrstama u ovom pojasu su:
Potentilla aurea (zlatasti petoprst), Thymus praecox (zgodnja materina duica).
Fauna
Na Staroj planini ivi: 116 vrsta leptira, 26 vrsta riba, 45 vrsta vodozemaca i gmizavaca,
205 vrsta ptica i 61 vrsta sisara.

Ugroenost
Stara planina je, kao i vei deo Srbije, prema brojnim zapisima putopisaca, posle oslobaanja od
Turaka, bila umovita. Meutim, poveanjem broja stanovnika proirivala su se naselja i obradive
povrine krenjem i seom itavih kompleksa uma u raznim delovima ove planine.
Hrastov pojas je na Staroj planini najvie izmenjen zbog blizine naselja i uticaja tople i suve
brdske klime, veeg nagiba terena i plieg zemljita. Raznovrsnost hrastovih uma ugroena je i

negativnom antropogenom slekcijom, tj. seom za grau i ogrev jedne vrste hrasta, npr. sladuna,
a ostavljanjem manje kvalitetnog cera.
ume smre su, takoe, eksploatisane jer je drvo smre veoma cenjeno kao graevinski
materijal.
U subalpijskom pojasu paljenjem, krenjem i prekomernom ispaom, najpre su iz meovite
vegetacije iezli borovi, zatim niska kleka, koja se teko obnavlja vegetativnim putem.
Vegetacija tresava je ugroena pre svega eksploatacijom treseta, razvojem planinskog turizma i
melioracijom.
Sve livadske zajednice Stare planine, kako u hrastovom, bukovom, subalpijskom i alpijskom
pojasu nastale su sekundarno potiskivanjem umske vegetacije, seom, proredom ili ispaom.
Krenje bukovih i smrevih uma zbog izgradnje skijakih staza je jo jedan nain ugroavanja
ovog parka prirode. Primer kako neplanski turistiki razvoj moe biti opasan, je skoro istrebljenje
krilastog zvonia (Campanula calycialata) koji raste jedino na Staroj planini (vrh Babin Zub), a
deo njegove osetljive populacije je uniten tokom prve faze projekta pravljanja skijakih staza na
ovoj planini. Izgradnjom ski staza direktno je ugroena i snena voluharica (Chionomys nivalis),
veoma redak ivi fosil tercijarnog porekla, koji ivi samo na najviim delovima ove planine.
Antropogenim unitavanjem stanita ugroen je opstanak i velikom broju lekovitih biljnih vrsta.
Ugroene lekovite biljne vrste na Staroj planini su: planinska pavit (Clematis alpina (L.) Mill.),
lincura (Gentiana lutea L.), bor krivulj (Pinus mugo), medvee groe (Arctostaphylos uva-ursi
(L.) Spreng.), arnautski raven (Gentiana punctata L.), kantarion (Hypericum perforatum L.),
kaun (Orchis morio L), jedi (Aconitum pentheri Hayek), planinska ribizla (Ribes alpinum L.).
Nesporno je da su svi primarni oblici vegetacije Stare planine neposredno ili posredno ugroeni.
Iz tog razloga je veliki broj vrsta stavljen pod reim zatite, kako na meunarodnom tako i
nacionalnom nivou.
Meunarodni znaaj
Stara planina je predloena da se prikljui svetskoj mrei rezervata biosfere kroz UNESCO-v
program ovek i biosfera, takoe i da sa svojom prirodnom celinom u Bugarskoj bude
uvrtena u mreu pograninih podruja.

Predeo izuzetnih odlika Vlasina

Vlasina je proglaena za predeo izuzetnih odlika 2006. godine. Ona je visoravan na jugoistoku
Srbije, blizu granice sa Bugarskom. Smetena je izmeu planinskih venaca emernika, na
zapadu, i Plane i Kolunikog Rida, na istoku. Predstavlja plitko udubljenje izduenog oblika,
razuena je izmeu planinskih vrhova, inei povri na razliitim nadmorskim visinama od 1.160
1.460 m. Zahvata povrinu od 12.740 ha.
U centralnom delu Vlasinske visoravni nalazi se duboka depresija sa vetakom akumulacijom,
Vlasinsko jezero, koje je nastalo potapanjem jedne od najveih tresava Balkana (Vlasinsko
blato), sa brojnim podzemnim vodama. Ta tresava sa velikim brojem mesta na kojima je prosto
kljuala voda, i ija se dubina nije znala, bila je izvorite reke Vlasine. U tresavu su se ulivale i
brojne reice i potoci sa emernika, Kolunikog Rida i Plane. Na mestu gde je reka Vlasina
isticala iz tresave izgraena je velika zemljana brana. Dananje akumulaciono jezero je povrine
od 15 km i dubine do 35 m i njegov sliv ini 8 reka i veliki broj njihovih pritoka.
Takozvana plovea ostrva predstavljaju ostatke treseta koji su isplivali na povrinu vode nakon
potapanja nekadanje vlasinske tresave. Pri visokom vodostaju, ova ostrva slobodno plivaju od
jedne ka drugoj obali, zavisno od intenziteta i pravca vetra. Tresetne galije predstavljaju
jedinstveni fenomen i zatitni znak ovog jezera.
Vlasina se nalazi u klimatskoj zoni kontinentalne planinske klime. Srednje godinje temperature
su od 0.5-5C, dug je period (3-6 meseci) sa negativnim srednjim mesenim temperaturama.
Sneni pokriva traje 99 dana u godini. Toplih dana, sa temperaturom vazduha od 25, ima 20 u
godini, ak i za vreme leta este su nagle vremenske promene. Vlasina je vetrovita visoravan, u
zimskim mesecima vetrovi stvaraju velike smetove, visine i do tri metra.
Flora i vegetacija
Flora Vlasine je predstavljena sa 178 vrsta mahovina, 5 vrsta rastavia, 14 vrsta paparati, 925
vrsta vaskularnih biljaka. Lekovitih vrsta ima 193 (20% od ukupne flore Vlasine).
U vegetacijskom pogledu zastupljene su: movarna vegetacija, vegetacija tresava, vegetacija
dolinskih livada, planinskih livada i panjaka i umska vegetacija.
Movare su povrine iji su gornji delovi stalno vlani usled prisustva stajae ili sporotekue
vode. Na njima se razvija specifina vegetacija prilagoena uslovima veoma vlane i anaerobne
podloge. Na njima se od drvea nalaze maljava breza, Betula pubescens i Alnus glutinosa (crna
jova), a od bunova razliite vrste vrba, Salix pentandra L. (praljika), Salix rosmarinifolia L.
(vrbica). Od zeljastih biljaka prisutni su rastavii, npr. Equisetum palustre L. (movarna preslica)
i razliite vrste otrica.
Za movare je karakteristino stvaranje treseta, kao rezultat specifinih promena biljnih ostataka.
Anaerobija uslovljava nedovoljnu aktivnost aerobnih mikroorganizama, to dovodi do
nepotpunog razlaganja organskih materija. Na tresetnim stanitima u prizemnom spratu su
razliite vrste sfagnumskih mahovina (Sphagnum sp.), zatim i: Menyanthes trifoliata L. (gorka
detelina), Valeriana officinalis L. (odoljen), Mentha arvensis L. (poljska metvica), Ranunculus
flamula L. (bradavinjak), Drosera rotundifolia L. (rosulja).

Vegetacija dolinskih livada se nalazi u renim dolinama, esto je pod uticajem poplava. Vrste
dolinskih livada su: Equisetum arvense L. (poljski rastavi), Mentha longifolia (L.) Hudson
(konjski bisiljak), Ranunculus repens L. (novi)...
Planinske livade su suvlje i meu vrstama koje tu ive su Malva moshata L., Gentiana
pneumonanthe L. (mala sveica) i dr.
umsku vegetaciju gradi bukva. U prolosti su bukove ume bile vie zastupljene i bile su blie
jezeru, ali su iskrene. Odrale su se u kompaktnim pojasevima na vlasinskim planinama na
nadmorskim visinama 1.400 1.500m. U prizemnom spratu ovih uma ive i razliite lekovite
biljke, kao npr. Digitalis grandiflora Lam. (krupnocvetni naprstak), Pteridium aquilinum Kuhn.
(bujad), Atropa belladonna L. (velebilje), Salvia glutinosa L. (medak).
Fauna
Fauna obiluje razliitim vrstama. Po bogatstvu prednjai fauna ptica koju ini 125
nacionalno i maunarodno znaajnih vrsta. Fauna sisara je predstavljena sa 27 vrsta.

Ugroenost
Pre potapanja tresave u njenoj flori je zabeleeno 206 vrsta. Formiranjem akumulacije u velikoj
meri su izmenjene karakteristike itavog podruja, a posebno tresavskih stanita. Eksploatacijom
i drugim oblicima ugroavanja treseta unitene su velike povrine pod tresavskom vegetacijom, a
jedna od najbolje razvijenih populacija karnivorne biljke rosulje (Drosera rotundifolia) na
Balkanskom poluostrvu je na dobrom putu da izgubi svoje optimalno stanite. Novonastali uslovi
uzrok su iezavanja i dvadesetak biljnih vrsta, kojima su tresetna ostrva bila jedino stanite.
Tresetna ostrva nisu samo riznica razliitih tresavskih biljnih vrsta, ve su i stanita razliitih
vrsta ivotinja, a pre svega ptica. Mnoge vrste koje se gnezde na tresavama zauvek su nestale sa
ovih prostora, a svakako je najvei gubitak, ne samo za ovo podruje ve i za itavu nau zemlju,
nestajanje kolonije dralova (Grus grus), koji su nekada naseljavali Vlasinsku tresavu. S druge
strane pojavile su se vrste koje nikada na tom prostoru nisu ivele, kao na primer ubasta patka
(Aythya fuligula), koja je formirala jednu od najveih populacija u naoj zemlji
Planinske tresave danas predstavljaju jedan od najreih i najugroenijih svetskih ekosistema.
Prema IUCN kategorizaciji ovo su veoma osetljivi ekosistemi gde su i najmanje promene
abiotikih i biotikih faktora fatalne po ivi svet. Kao tip vlanog stanita koje ne moe biti
obnovljeno, Ramsarska konvencija1 (na osmoj konferenciji 2003. godine) identifikuje tresave
zajedno sa umama mangrove i koralnim grebenima kao najosteljivija i najugroenija stanita na
planeti usled ega je neophodna hitna aktivnost na njihovoj zatiti.
Na prostoru Vlasinske visoravni ukupno 11 vrsta je iezlo ili su krajnje ugroene. Iezle su
lekovite vrste: Aconitum pentheri Hayek (jedi) i Verbascum thapsus L. (divizma). Osim toga,
jo 75 biljnih vrsta se moe podvesti pod neku niu kategoriju ugroenosti.
Specijalni rezervat prirode Deliblatska peara
1

Ramsarska konvencija je konvencija o zatiti movara doneta 1971. godine u iranskom gradu Ramsaru

Deliblatska peara je proglaena za specijalni rezervat prirode 2002. godine. Nalazi se na

krajnjem jugoistoku Vojvodine, u junom Banatu, izmedu Dunava i zapadnih padina Karpata.
Prostire se kao elipsa u pravcu jugoistok-severozapad, od dolina Tamia do Dunava. Po svom
postanku, orografiji, klimi i specificnostima flore i faune Deliblatska je najvea Evropska
peara. Prostire se na povrini od 34.829 ha.
Deliblatska pesara je geomorfoloka formacija eolskog porekla, sa monim naslagama peska i
izraenim dinskim reljefom. Jugoistoni deo Peare je najnii i i blago zatalasan dinama ija
visina iznosi oko 70 do 100m. Na severozapadu nadmorska visina je preko 150 do najvieg vrha
192 m (Pluc).
Povrinskih vodotokova nema, postoje tri stalne bare u manjim depresijama jugoistonog dela a
vodonosni horizonti su na veim dubinama (100-400m).
Deliblatska peara je pod uticajem polusuve kontinentalne panonske klime koju karakteriu
velika dnevno-nona i letnje-zimska variranja temperature vazduha i povrine tla. Izraen je suni
i dug polusuni period tokom leta, uz deficit vlage u tlu i uz intenzivnu sunevu radijaciju.
Koava je dominantni vetar, koji esto duva uraganskim brzinama (do 180 km na sat).
Deliblatska peara se odlikuje specifinim i ekstremnim ekolokim uslovima stanita, koji su
uslovili specifian ivi svet, sa dominantnom zastupljenocu karakteristinih pearskih i stepskih
vrsta.
Flora i vegetacija
Deliblatska peara je osoben i redak refugijum poslednjih stepa, peara i prirodnih stepskih
uma u ovom delu Evrope. Ovo podruje karakterie vegetacija umo-stepa, koje su danas skoro
potpuno unitene i zamenjene antropogenim agroekosistemima.
Flora Deliblatske peare ima preko 900 vrsta (163 lekovitih), znaajno je prisustvo brojnih
stepskih endemita i relikata: Artemisia pancicii (Paniev pelen), Paeonia officinalis subsp.
banatica (banatski bour), Paeonia tenuifolia (stepski bour), Prunus tenella (stepski badem),
Rindera umbellata (erpet), Adonis vernalis (gorocvet), Viola kitaibeliana (Kitaibelova ljubicica),
preko 20 retkih vrsta orhideja. Za ovo podruje karakteristine su bujne populacije kleke
(Juniperus communis), jedinog samoniklog etinara Panonske nizije. Od autohtonih vrsta drvea
karakteristini su: hrastovi, lipe, topole.
U jugoistonom delu peare gde ima podzemne vode umske zajednice gradi hrast lunjak
(Qurcus robur). U ovoj umi zastupljeni su u spratu drvea Alnus glutinosa, Betula verrucosa,
Populus alba, Juniperus communis . U spratu bunja Rhamnus frangula. U prizemnom spratu se
sreu Convallaria majalis, Cephalanthera rubra, Equisetum palustre, Geranum robertianum...
Na severozapadnim stranama Deliblatske peare nalaze se umarci bele lipe (Tilia tomentosa).
Ovde se mogu se nai i ibljaci sastavljeni od vrsta Rhamnus cathartica L. (pasdren), Crataegus
monogyna Jacq . (beli glog) i dr.
Na severozapadnim stranama Deliblatske peare su i panjaci, nastali degradacijom stepa, sa
razliitim vrstama trava. Ovi panjaci u prolee (od aprila do maja) dobijaju sasvim novi izgled

kada se razviju bokori gorocveta (Adonis vernalis), boura (Poeonia tenuifolia) ili sase
(Pulsatilla vulgaris).
Za stepe je vrlo karakteristona ivotna forma kotrljana. To su biljke sa dosta velikom
povrinom koje se pre sazrevanja plodova i semena sue, bone grane im se savijaju, biljka
dobija oblik lopte i odvaja se od povrine zemlje. Noene vetrom lako se kotrljaju, postepeno
rasejavajui seme. Biljke-kotrljani u Deliblatskoj peari su Gypsophyla paniculata L. (lajer
trava) i vrste roda Eryngium (Apiaceae).
Fauna
Na podrucju Deliblatske peare zastupljeno je preko 200 ivotinjskih vrsta. Istiu se

vrste sa stepskih stanita: pustinjski mravi, stepski soko, stepski skoimi, stepski
tvor i druge. Zbog prisustva velikog broja vrsta ptica, od kojih su mnoge retke i
ugroene, ovo podruje je uvreno u najznaajnija stanita ptica u Evropi. Mali
kormoran globalno ugroena vrsta u Srbiji tu ima jedino stabilno gnezdilite.
Specifinost ovog rezervata je i stalna populacija vuka.

Ugroenost
Deliblatska peara je bila pod autohtonom umskom vegetacijom hrasta i lipe i travnim
formacijama stepske vegetacije. Meutim, prekomerna sea, ispaa stoke i izazvani umski
poari, doveli su do brzog unitavanja umskih i travnih formacija i ogoljavanja povrina na
velikim peanim masama. Koava i drugi vetrovi lako su raznosili pesak.
Mase peska danas su, uglavnom, vezane vegetacijom, koja je nastala poumljavanjem tokom
poslednjih 180 godina. Tako su danas u rezervatu najzastupljenije ume bagrema, mestimino
pomeane sa topolom (54 % povrine je pod umom). Za njima po zastupljenosti dolaze ume
belog i crnog bora, takoe, introdukovane vrste. U celini uzev danas su smanjene povrine sa
stepskom vegetacijom, a autohtone ume su samo fragmentarno zastupljene.

Literatura:
1. Atanackovi, V. (2007): Morfo-anatomske odlike vrsta roda Ranunculus L. sa ekoloki
razliitih stanita Vlasinske visoravni. Magistarska teza, Bioloki fakultet, Univerzitet u
Beogradu, Beograd.
2. Dimi, K. (2007): Lekovite biljke Vlasinske visoravni. Diplomski rad, Farmaceutski fakultet,
Univerzitet u Beogradu, Beograd.
3. Lakui, D., etkovi, A. (eds.) (2007): Biodiverzitet Stare planine. Rezultati projekta
Prekogranina saradnja kroz upravljanje zajednikim prirodnim resursima Promocija
umreavanja i saradnje izmeu zemalja Jugoistone Evrope. Regional Environmental Center,
Beograd.
4. Lauevi, R. (1999): etiri obale. ivi svet i prirodna batina sliva Dunava u Jugoslaviji.
Drutvo ekologa Srbije, Zavod za Zatitu prirode Srbije, Beograd.
5. Stjepanovi-Veselii, L. (1979): Vegetacija Deliblatske peare. umsko-industrijski
kombinat Panevo i Drutvo ekologa Vojvodine, Novi Sad.
6. http://www.deliblatskapescara.info
7. http://www.staraplanina.rs
8. phidac.mongeometrija.org/radovi/Momcilovic_Ana.pdf