‫‪ -649‬اهميت علم و فضيلت علماء‬

‫از حضرت حذيفة بن يمان رضي هللا تعالي عنه و أرضاه روايت شده که تعريف مي کند‪ :‬رسول هللا‬
‫صلى هللا عليه و سلم فرمودند‪{ :‬فضل العلم خير من فضل العبادة‪ ،‬وخير دينكم الورع}‪ 2‬يعني‪:‬‬
‫«فضيلت علم از فضيلت عبادت بهتر است و بهترين ديانت شما پارسايي است‪ ».‬رسول هللا صلى‬
‫هللا عليه و سلم بزرگ ترين دعا را براي حضرت ابن عباس رضي هللا عنهما بيان نمود‪ ،‬وقتيکه‬
‫وي براي رسول هللا صلى هللا عليه و سلم آب وضويش را آماده نمود تا هنگامي که آنحضرت صلي‬
‫هللا عليه و سلم شب برمي خيزد با آن وضو‪ 2‬بگيرد‪ ،‬و فرمود‪{ 2:‬اللهم فقهه في الدين وعلمه التأويل}‬
‫يعني‪ « :‬خداوندا! به ابن عباس‪ ،‬بينش در دين‪ ،‬عطا فرما!» و در روايتي ديگر در کتاب صحيح‬
‫آمده است که پيامبر صلى هللا عليه و سلم مي فرمايد‪{ :‬اللهم علمه الكتاب} يعني‪ « :‬بار الها! به او‬
‫كتاب (قرآن) بياموز!» و همانطور نيز شد‪ .‬رسول هللا صلى هللا عليه و سلم فرموده اند‪{ :‬من سلك‬
‫طريقا ً يطلب فيه علما ً سهل هللا به طريقا ً إلى الجنة‪ ،‬وإن المالئكة لتضع أجنحتها لطالب العلم رضا ً‬
‫بما يصنع‪ ،‬وإن العالم ليستغفر له من في السماوات ومن في األرض حتى الحيتان في الماء‪ ،‬وفضل‬
‫العالم على العابد كفضل القمر على سائر الكواكب} يعني‪« :‬آنکه در راهي رود که در آن طلب علم‬
‫کند‪ ،‬خداوند برايش راهي را بسوي‪ 2‬بهشت آسان مي کند‪ .‬و همانا فرشتگان بواسطه ي رضايتي‪ 2‬که‬
‫از کارش دارند‪ ،‬بالهاي خود را براي طالب علم مي گسترانند و همه کساني که در زمين و آسمان‬
‫اند‪ ،‬حتي ماهي ها در آب براي عالم آمرزش مي طلبند و فضيلت عالم بر عابد مانند فضيلت ماه‬
‫شب چهارده بر ديگر ستاره هاست‪».‬‬

‫پيامبر صلى هللا عليه و سلم همچنين مي فرمايد‪{ 2:‬وفضل العالم على العابد كفضل القمر على سائر‬
‫الكواكب‪ ،‬وإن العلماء ورثة األنبياء‪ ،‬وإن األنبياء لم يورثوا ديناراً وال درهماً‪ ،‬إنما ورثوا‪ 2‬العلم‪ ،‬فمن‬
‫أخذه أخذ بحظ وافر} يعني‪ « :‬و فضيلت عالم بر عابد مانند فضيلت ماه شب چهارده بر ديگر ستاره‬
‫هاست و اينکه علما ميراثبر‪ 2‬پيامبران اند و پيامبران درهم و ديناري‪ 2‬به ميراث نگذاشتند‪ ،‬بلکه علم‬
‫را به ارث گذاشتند‪ ،‬کسيکه آن را گرفت بهره ي وافر گرفته است‪».‬‬

‫از حميد بن عبدالرحمن روايت شده که مي گويد‪ :‬شنيدم که حضرت معاويه رضي هللا عنه و أرضاه‬
‫در خطبه اي چنين مي گفت‪ :‬از رسول هللا صلى هللا عليه و سلم شنيدم که مي فرمود‪{ :‬من يرد هللا‬
‫به خيراً يفقهه في الدين} يعني‪ « :‬خداوند‪ 2‬به او اراده ي خير کند‪ ،‬در دين دانشمندش سازد‪ ».‬اين‬
‫حديث داراي يک معني ظاهري و نيز يک معني ادراکي است‪ ،‬به اين ترتيب که؛ معني ظاهري‪2‬‬
‫آن‪ :‬هرگاه خداوند براي بنده اش خير و نيکي در نظر داشته باشد او را در دين دانا مي سازد‪ ،‬اما‬
‫مفهوم آن‪ :‬کسي که دانايي و آموخته اي از علم را نداشته و دانش ديني نداشته باشد خداوند‪ 2‬نظر‬
‫خير به وي ندارد‪ ،‬بنابراين چه زيانکار‪ 2‬است آنکه از مجالس علم روي گرداند! پيامبر بزرگوار‬
‫صلى هللا عليه و سلم مي فرمايد‪{ :‬من يرد هللا به خيراً يفقهه في الدين‪ ،‬وإنما أنا قاسم‪ 2‬وهللا يعطي}‪2‬‬
‫يعني‪ « :‬هر كس كه خداوند در حق او اراده ي خير نمايد‪ ،‬به وي فهم دين‪ ،‬نصيب خواهد كرد‪ .‬من‬
‫(رسول هللا) تقسيم كننده ي (علوم و معارف شريعت) هستم‪ .‬اما عطا كننده ي اصلي‪ ،‬خداوند‪2‬‬
‫است‪ ».‬اين موضوع‪ 2‬بيانگر اشاره اي رسول‪ 2‬هللا صلى هللا عليه و سلم به اين نکته است که "فهم"‬
‫که رکن علم و دانش مي باشد (اگر کل علم هم نباشد) صرفاً‪ 2‬فضل و کرم خداوند متعال است‪ ،‬که با‬
‫اين آيه ي مبارکه همخواني دارد که خداوند متعال فرموده است‪َ :‬و َما بِ ُك ْم ِم ْن نِ ْع َم ٍة فَ ِم ِن هَّللا ِ‬
‫ون أُ َّمهَاتِ ُك ْ‪2‬م ال‬‫[النحل‪ ]53:‬يعني‪ « :‬و هر نعمتى كه داريد از خداست‪َ ،».‬وهَّللا ُ أَ ْخ َر َج ُك ْم ِم ْن بُطُ ِ‬
‫ار َواألَ ْفئِ َدةَ [النحل‪ ]78:‬يعني‪ « :‬و خدا شما را از شكم‬ ‫تَ ْعلَ ُمونَ َش ْيئًا َو َج َع َل لَ ُك ُم ال َّس ْم َع َواألَب َ‬
‫ْص َ‪2‬‬
‫مادرانتان در حالى كه چيزى نمىدانستيد‪ 2‬بيرون آورد و براى شما گوش و چشمها و دلها قرار داد‪».‬‬
‫پيامبر خدا صلى هللا عليه و سلم فرموده است‪{ :‬إنما أنا قاسم‪ ،‬وهللا يعطي‪ ،‬وال تزال هذه األمة قائمة‬
‫على أمر هللا ال يضرهم‪ 2‬من خالفهم‪ ،‬حتى يأتي أمر هللا} يعني‪ « :‬من (رسول هللا) تقسيم كننده (علوم‬
‫و معارف‪ 2‬شريعت) هستم‪ .‬اما عطا كننده ي اصلي‪ ،‬خداوند است‪ .‬و اين امت همچنان بر دين خدا‬
‫استوار خواهد ماند ومخالفت مخالفان به آنها ضرري نخواهد رساند‪ 2‬تا اينكه قيامت فرا رسد‪».‬‬

‫درباره ي اين گروه نصرت يافته و رستگار‪ 2‬را بسياري‪ 2‬از محدثين مي گويند‪ :‬آنان را کسي جز‬
‫اهل حديث نمي دانيم‪ .‬حضرت علي بن ابي طالب مي فرمايد‪ :‬علم بهتر از ثروت است‪ ،‬علم تو را‬
‫محافظت نمايد اما تو ثروت را حفظ مي نمايي‪ ،‬علم حکم و فرمان دهنده و ثروت حکم پذير و‬
‫محکوم است‪ ،‬ثروت با خرج کردن کاسته مي شود و علم با صرف نمودن افزون گردد‪.‬‬

‫همچنين علي بن ابي طالب مي فرمايد‪ 2:‬يک عالم برتر است از روزه دار شب بيدار مجاهد‪ ،‬و با‬
‫مرگ يک عالم در اسالم شکافي‪ 2‬افتد که جز با جانشيني‪ 2‬از وي پر نمي گردد‪ ،‬هيچ از غرور و‬
‫خودپسندي‪ 2‬نمي باشد‪ ،‬که خداوند جل جالله در لوح محفوظ نگاشته است که‪ :‬نابودي‪ 2‬اين دنيا و‬
‫ويراني آن بسته به مرگ علماي ان است؛ براي همين پيامبر خدا صلى هللا عليه و سلم‪ ،‬چنانچه در‬
‫صحيحين بيان شده است‪ ،‬مي فرمايد‪{ 2:‬ال تقوم الساعة حتى يفشو الجهل ويقبض العلم‪ ،‬وإن هللا ال‬
‫يقبض العلم انتزاعا ً ينتزعه من صدور العلماء‪ ،‬ولكن يقبض العلم بقبض العلماء‪ ،‬حتى إذا لم يبق هللا‬
‫عالما ً أو لم يبق عالم اتخذ الناس رءوساً‪ 2‬جهاالً‪ ،‬فسألوهم‪ 2‬فأفتوا‪ 2‬بغير علم فضلوا‪ 2‬وأضلوا}‪ 2‬يعني‪:‬‬
‫«قيامت برپا نمي شود تا وقتيکه ناداني شايع شده و دانش برگرفته نشود‪ ،‬خداوند علم را از سينه ي‬
‫بندگان خود محو نمي كند‪ ،‬بلكه با وفات علما آنرا از بين مي برد‪ ،‬و وقتي‪ 2‬كه علما از بين رفتند‪،‬‬
‫مردم‪ ،‬جاهالن را رهبر خود قرار مي دهند و مسائل خود را از آنها مي پرسند‪ 2.‬رهبرانشان نيز از‬
‫روي جهالت‪ ،‬فتوا مي دهند كه هم خود گمراه ميشوند وهم ديگران را به گمراهي مي كشند»‬
‫بنابراين قيامت فرانمي رسد مگر با مرگ عالمان‪.‬‬

‫معاذ بن جبل رضي هللا عنه و أرضاه مي گويد‪ :‬دانش بياموزيد که فراگيري‪ 2‬آن ترس از خداي و‬
‫تالش براي آن عبادت است و مطالعه اش تسبيح پروردگار‪ 2‬و جستجوي‪ 2‬آن جهاد‪ ،‬و ياددادن آن به‬
‫کساني که نمي دانند صدقه و گسترش دادن آن در بين شايستگان مايه ي نزديکي به خداوند مي‬
‫باشد؛ چون آنان نشانگران حالل و حرام هستند‪ ،‬و مونس ترس و وحشت ها‪ ،‬همنشين تنهايي ها و‬
‫راهنمايان در شادي و اندوه و دين همراه با اخالق‪ ،‬نزديکي و وصل براي غريبان هستند که‬
‫خداوند متعال بواسطه ي ايشان کساني از خاليق را به عنوان راهبر و سرمشقي که از او پيروي‪2‬‬
‫کنند بلند گرداند‪ ،‬اماماني در ميان مردم اند که بر جاي پاي ايشان راه مي پويند‪ .‬ابوالدرداء‪ 2‬رضي‬
‫هللا عنه و أرضاه گفته است‪ :‬مثال علماء در ميان مردم همچون ستارگاني در آسمان هستند که بدان‬
‫ها راه جويند‪ .‬امام احمد مي گويد‪ :‬مردمان بيش از آب و غذا به دانش نيازمندند؛ براي اينکه انسان‬
‫در روز‪ 2‬يک يا دو بار به آب و غذا نياز پيدا مي کند ولي به تعداد نفس هايش به دانش نيازمند‪ 2‬مي‬
‫باشد‪ .‬در سنن از رسول خدا صلى هللا عليه و سلم نقل شده که فرموده است‪{ :‬ال يزال هللا يغرس‬
‫لهذا الدين غرسا ً يستعملهم لنصرة دينه} يعني‪« :‬خداوند همچنان براي اين دين نهال هايي را مي‬
‫نشاند تا براي ياري نمودن دينش از آن ها بهره گيرد‪ ».‬ابن القيم مي گويد‪ :‬اين نهال ها همان اهل‬
‫علم و دانش هستند‪.‬‬
 ‫عمر بن عبد العزيز بيان مي دارد که آن کسي که بدون علم بندگي و عبادت مي نمايد بيش تر از‬
‫آنکه به اصالح و نيکي بپردازد‪ 2‬تباه مي نمايد و گفته است‪ :‬کسي که بدون علم به عمل دست يازد‬
‫بيش از آنچه بنا مي کند ويران خواهد ساخت و داستان آن راهب و دانشمندي که درباره ي قتل نود‬
‫و نه نفر فتوا مي دادند از قصه ي شما چندان جدا نيست‪.‬‬

‫يک از حكماء گفته است‪:‬‬

‫"ليت شعري أي شيء أدرك من فاته العلم؟! ال شيء‪ ،‬وأي شيء فاته من أدرك العلم؟! ال شيء‪" .‬‬

‫يعني‪:‬‬

‫«کاش ميدانستم‪ 2‬که چيست حاصل آنکس که دست از علم شست؟! هيچ! يا چه باشد خسران آن کس‬
‫که علم اندوخت؟! هيچ!»‬

‫حسن بصري هم مي گويد‪ :‬قلم عالمان در روز‪ 2‬قيامت با خون شهيدان وزن مي شود‪ ،‬اگر عالمان‬
‫نبودند مردمان مانند چهارپايان مي بودند‪ .‬همچنين سالم بن ابي جعد گفته است‪ :‬سرور من مرا به‬
‫سيصد درهم خريداري‪ 2‬نمود‪ .‬بعد مرا آزاد کرد‪ .‬با خود گفتم‪ :‬چه حرفه اي بياموزم؟‪ 2‬غالمي سياه و‬
‫آزاد گشته‪ ،‬چه کار ديگري از دست او برمي آيد؟ تعريف مي کند‪ :‬پس به حرفه ي علم آموزي‬
‫روي آوردم‪ 2‬و هنوز سالي بر من نگذشته بود که اميرالمؤمنين به ديدار من آمد و اجازه ي دخولش‬
‫ندادم‪ .‬اعمش سليمان بن مهران در حفظ کوهي بلند بود و اگرچه مدلس(پنهانکار) بود اما فردي دانا‬
‫و آزموده و نکته بين بود و پژوهشگري مسلط بر حديث و متون فقه بود و مي گفت‪ :‬اگر احاديث‬
‫نبودند مردم به من وقعي نمي نهادند‪ .‬براي همين لقمان گفته است‪ :‬دانش فقرا را بر جايگاه‬
‫پادشاهان مي نشاند‪ .‬معاذ بن جبل رضي هللا عنه مي گويد‪ :‬علم حيات قلب ها است از مرگ ناديدن‬
‫و نور ديدگان در برابر تاريکي ها است و نيروي‪ 2‬ايمان است در مقابل ضعف و سستي آن‪ ،‬بنده‬
‫بواسطه ي آن به جايگاه آزادگان و همنشيني پادشاهان مي رسد و به درجات واال در دنيا و در‬
‫آخرت‪ ،‬انديشه و تفکر نمودن در راه آن برابر است با روزه داري و بحث و بررسي ان همشأن‬
‫شب بيداري است و بواسطه ي آن خداوند متعال را فرمان مي برند و با خويشان پيوندند‪ 2‬بدان حالل‬
‫را از حرام بازشناسند‪ ،‬علم امام است و پيشوا و عمل دنباله رو آن است‪ ،‬سعادتمندان آن را‬
‫بياموزند‪ 2‬و نگون بختان از آن بي بهره بمانند‪.‬‬

‫حضرت معاذ رضي‪ 2‬هللا عنه بيان داشته است که خداوند متعال سعادت و خوشبختي را به اهل علم‬
‫و دانش موقوف‪ 2‬ساخته است و شقاوت و بدبختي را به اهل ناداني و جهل‪ .‬امام بخاري براي روشن‬
‫ساختن قدر و منزلت علم و دانش بر فضيلت عبادت تا جاييکه ممکن بوده است کتاب صحيح رسا‬
‫به خوبي‪ 2‬فصل بندي(باب گذاري) نموده است‪ .‬چنانچه در کتاب صحيح آمده است‪ :‬باب (فصل) علم‬
‫قبل از عمل‪ ،‬براي اين کار خود اين آيه را از قرآن کريم گواه آورده است که‪ :‬فَا ْعلَ ْم أَنَّهُ ال إِلَهَ إِاَّل‬
‫هَّللا ُ َوا ْستَ ْغفِرْ لِ َذ ْنبِكَ [محمد‪ ]19:‬يعني‪« :‬پس بدان كه هيچ معبودى‪ 2‬جز خدا نيست و براى گناه‬
‫خويش آمرزش جوى!» بنابراين در ترتيب کتاب استغفار را پس از علم آورده است‪ .‬پس دانستيم‬
‫که اهل علم و دانش هرگز مانند اشخاص نادان و جاهل نيستند‪2.‬‬

‫مصدر‪ :‬سايت نوار اسالم‬

IslamTape.Com