CHNG VI

HC THUYT KINH T V
CH NGHA T BN C QUYN
V CH NGHA T BN C QUYN NH NC

MC CH YU CU

1. Nm c nhng nguyn nhn chuyn t CNTB t do cnh tranh sang

CNTB c quyn v CNTB c quyn nh nc; nhng c im kinh t ca
CNTB c quyn; nguyn nhn ra i, bn cht, nhng biu hin ch yu v
c ch iu tit ca CNTB c quyn nh nc.
2. Hiu c nhng hnh thc biu hin mi ca quy lut gi tr v quy lut
gi tr thng d trong CNTB c quyn.
3. Hiu c v sao CNTB hin nay vn cn ang pht trin v xu th tt yu
trong tng lai phi b thay th ca CNTB bng CNXH.

NI DUNG

I. Ch ngha t bn c quyn
II. Ch ngha t bn c quyn nh nc
III. Nhng nt mi trong s pht trin ca ch ngha t bn hin i
IV. Vai tr, hn ch v xu hng vn ng ca ch ngha t bn

I. CH NGHA T BN C QUYN (hay CNTB lng on)

Marx v Engels sng trong thi k CNTB t do cnh tranh, song hai
ng d bo t do cnh tranh tt yu dn ti tch t, tp trung sn xut v
tch t, tp trung sn xut tt yu s dn ti CNTB c quyn. Ti thi Lnin,
cui th k 19, u th k 20, CNTB c quyn tr thnh hin thc. Lnin
phn tch 5 nguyn nhn khin CNTB t do cnh tranh chuyn sang
CNTB c quyn. S chuyn bin thc cht l s iu chnh c v LLSX
v QHSX ca CNTB thch ng vi tnh hnh kinh t - chnh tr th gii t
cui th k 19, u th k 20 cho ti nay.
1. Nguyn nhn chuyn bin t CNTB t do cnh tranh sang CNTB c
quyn
- S pht trin nhanh chng ca LLSX di tc ng ca s tin b
khoa hc k thut y nhanh qu trnh tch t v tp trung sn xut, dn
ti hnh thnh cc x nghip c quy m ln. (cc pht minh khoa hc k thut
225

ln lt ra i : l luyn kim Bessemer, Martin; ch ra acid sulfuric, pht

minh ra ng c Diezel, my pht in, my tin, my phay, xe hi, tu thy,
my bay; c bit l s ra i ca xe la v h thng ng st).
- S tc ng ca cc quy lut kinh t trong CNTB (quy lut gi tr
thng d, quy lut cnh tranh, quy lut tch ly) lm bin i c cu kinh
t theo hng tp trung sn xut ln.
- Cnh tranh khc lit khin cc nh t bn phi tng quy m tch ly,
v cng khin khng t nh t bn va v nh b ph sn, cc nh t bn ln
cng c iu kin tp trung t bn, m rng quy m x nghip.
- Cuc khng hong kinh t nm 1873 lm ph sn hng loi cc x
nghip va v nh, thc y nhanh qu trnh tch t v tp trung t bn.
- S pht trin ca h thng tn dng TBCN l n by mnh m,
thc y tp trung sn xut, nht l vic hnh thnh cc cng ty c phn, to
tin cho cc t chc c quyn ra i.
2. Nm c im kinh t c bn ca CNTB c quyn
a. Tp trung sn xut v hnh thnh cc t chc c quyn
Tch t v tp trung sn xut cao dn n hnh thnh cc t chc c
quyn l c im kinh t ca ch ngha quc. V sao tch t v tp trung
sn xut li dn ti hnh thnh cc t chc c quyn (lng on) ? Qu trnh
tch t v tp trung sn xut tt yu dn ti hnh thnh mt s t x nghip ln,
s hu mt khi lng rt ln TLSX v nhn cng cng khi lng sn
phm lm ra. (trong nhng nm 1900 M, c, Anh, Php u c tnh hnh
l cc x nghip ln ch chim khong 1% tng s x nghip nhng li chim
hn 3/4 tng s my hi nc v in lc, s dng gn mt na tng s cng
nhn v sn xut ra gn mt na tng s sn phm). S t x nghip ny cnh
tranh ht sc gay gt vi nhau, nhng li kh nh bi nhau (bt phn thng
bi), nn buc phi i n tha thun vi nhau (v cng d tha thun v ch
c t x nghip ln), dn dn hnh thnh s lin minh gia cc x nghip dn
ti s ra i cc t chc c quyn.
- Th no l t chc c quyn
T chc c quyn l t chc lin minh gia cc nh t bn ln tp
trung vo trong tay phn ln vic sn xut v tiu th mt s loi hng ha
no nhm mc ch thu c li nhun c quyn cao.
Vo cui th k 19 u th k 20, hnh thc lin minh ch yu l theo
chiu ngang, ngha l lin minh gia cc doanh nghip trong cng mt
ngnh. n nhng nm 20 ca th k 20, hnh thc lin minh ch yu theo
chiu dc, ngha l lin minh gia cc doanh nghip khc ngnh ngh. n
226

nhng nm 50 ca th k 20, din ra hnh thc lin minh hn hp, v hin

nay, chng l hnh thc lin minh ch yu trong cc nc TBCN pht trin.
(Cng ty in bo in thoi M l mt in hnh v t chc lin minh hn
hp. N sn xut rt nhiu loi sn phm khc nhau : cc thit b vin thng,
thit b giao thng vn ti, hng khng v tr, nguyn vt liu xy dng, kin
trc, than , du la, kh thin nhin, kim loi him, thc phm, thit b v
sinh y t, phn bn. N kinh doanh c khch sn, nh hng, du lch, tin t,
bo him ch tnh n nm 1977, phm vi kinh doanh ca n lin quan
n 23 ngnh sn xut v 38 ngh).
- Cc t chc c quyn c bn
Cartel l t chc lin minh gia cc nh t bn cng sn xut mt
loi hng ha phn chia th trng tiu th. H vn gi c lp v sn xut
v thng nghip, ch k hip ngh tha thun vi nhau v gi c, quy m sn
lng, th trng tiu th, k hn thanh ton(ai lm tri nhng iu tha
thun, s b pht tin theo quy nh ca hip ngh). T chc loi ny lng lo,
d tan. (Nc c l qu hng ca Cartel).
Syndicat l t chc lin minh gia cc nh t bn cng sn xut
hng ha ging nhau, nhm thng nht vic tiu th hng ha v mua sm
nguyn liu. H ch gi c lp v sn xut, cn vic lu thng hng ha
(mua bn) khng cn tnh c lp, m do mt ban qun tr chung ca t chc
m nhn, thng nht u mi mua v bn, thc hin vic mua r, bn t,
nhm thu li nhun c quyn cao. (Hnh thc ny lu hnh rng ri Php).
Trust l hnh thc t chc c quyn cao hn, bao gm nhiu
doanh nghip sn xut nhiu mt hng khc nhau cng lin minh vi nhau,
trong vic t chc sn xut v tiu th sn phm u do mt ban qun tr
chung qun l, cc nh t bn tr thnh cc c ng ca trust, v thu li
nhun theo s lng c phn. (M l t nc ca Trust).
Consortium l t chc lin kt dc ln hn na, c th quy t
hng trm x nghip a ngnh quanh mt nhm t bn kch x. in hnh l
GMC (General Motor Corporation) ca M (sn xut t v cc dng c
in thng dng khc)
Conglomrat l loi t chc c quyn kt hp vi ba chc hng
va v nh m khng c bt k s lin quan no v sn xut hay dch v cho
sn xut. Mc ch ch yu ca Conglomrat l chim ot li nhun bng
kinh doanh chng khon v kinh doanh ti chnh.
b. T bn ti chnh v u s ti chnh
- T bn ti chnh
227

S hnh thnh c quyn ngn hng

Cng vi qu trnh tch t v tp trung trong sn xut cng nghip, tch t
v tp trung cng din ra trong ngnh ngn hng, dn n hnh thnh cc t
chc c quyn ngn hng (thng qua vic sp nhp t nguyn hoc thn
tnh cc ngn hng nh, thnh ngn hng c quyn).
Vai tr mi ca ngn hng c quyn
Khi tr thnh c quyn, ngn hng t ch ch l trung gian cho vic
thanh ton v tn dng, nay do nm c hu ht t bn tin t trong x
hi, nn c quyn lc vn nng, khng ch mi hot ng kinh t TBCN. Vi
v th ca mnh, h c ngi vo b my qun l ca t bn c quyn cng
nghip hoc trc tip u t vo cng nghip. V phn mnh, cc c quyn
cng nghip cng xm nhp vo ngn hng thng qua vic mua cc c phiu
ngn hng. i bn khng ch ln nhau, dn i n tha hip, hnh thnh loi
t bn mi gi l t bn ti chnh.
T bn ti chnh l kt qu ca s hp nht gia t bn ngn
hng (ca mt s t t bn ngn hng c quyn ln nht) vi t bn c
quyn cng nghip.
- u s ti chnh
u s ti chnh l mt nhm nh c quyn, chi phi ton b i
sng kinh t v chnh tr ca x hi t bn (nh cc d tr lin bang M, WB,
IMF).
u s ti chnh thng qua ch tham d c th ch cn mt
lng t bn nh m khng ch v iu tit c mt lng t bn ln gp
nhiu ln. (thc cht ca ch tham d l mt nh ti chnh ln hay mt tp
on ti chnh ln, nh c s c phiu khng ch m nm c cng ty m.
Cng ty ny, li mua c s c phiu khng ch m nm c cng ty
con. n lt n, li nm c cng ty chu). T bn ti phit cn kinh
doanh trong cc lnh vc khc nh t ai, lp cng ty mi, pht hnh tri
khon
Khi nm c kinh t, u s ti chnh s nm c mt chnh tr,
s chi phi c c quan nh nc t sn, bt n phc v cho li ch ca
mnh.
c. Xut khu t bn
c im ca CNTB giai on t do cnh tranh l xut khu hng ha.
c im ca CNTB c quyn l xut khu t bn.

228

- Xut khu t bn l xut khu gi tr ra nc ngoi (u t t bn

ra nc ngoi), nhm mc ch chim ot gi tr thng d v cc ngun li
nhun khc cc nc nhp khu t bn.
- Xut khu t bn vo cui th k 19 u th k 20 tr thnh tt yu,
v c pha cung ln pha cu gp nhau :
Mt s t nc pht trin tch ly c mt khi lng t bn
ln, khin c t bn tha tng i cn tm ni u t (cung) c li
nhun cao hn so vi u t trong nc.
Nhiu nc lc hu v kinh t b li cun vo s giao lu kinh t
nhng li rt thiu t bn (cu), trong khi gi rung t tng i h, gi
nhn cng r, nguyn liu sn, nu u t sn xut th t sut li nhun cao,
do rt hp dn nh u t.
- Hai hnh thc xut khu t bn
Xut khu t bn hot ng (u t trc tip FDI - Foreign
Direct Investement) l hnh thc xut khu t bn xy dng x nghip mi
(hay mua li nh my c sn) nc nhn u t t bn, bin n thnh mt
chi nhnh ca cng ty m chnh quc (Honda Vit Nam chng hn). Cc x
nghip mi c th 100% vn ca nc ngoi hay vn hn hp song phng
hoc a phng.
Xut khu t bn cho vay (u t gin tip ODA - Official
Development Assistance) l hnh thc cho vay (cho chnh ph, hay mt a
phng, mt ngn hng ca nc nhn u t t bn vay) t bn tin t
thu li tc.
- Xt v ch s hu t bn th thc hin hai hnh thc xut khu trn
c th l xut khu t bn t nhn hay xut khu t bn nh nc.
Xut khu t bn t nhn thng c u t vo nhng ngnh
kinh t c vng quay ngn v thu c li nhun c quyn cao, di hnh
thc cc hot ng cm nhnh ca cc cng ty xuyn quc gia.
Xut khu t bn nh nc l nh nc t bn c quyn dng
ngun vn ngn qu ca mnh u t vo nc nhp khu t bn, nhm
thc hin nhng mc tiu kinh t, chnh tr, qun s nht nh, thng qua vic
vin tr khng hon li hoc c hon li.
d. S phn chia th gii v kinh t gia cc t chc c quyn
Vic xut khu t bn ngy cng tng ln c v quy m v phm vi, tt
yu dn n s phn chia th gii v kinh t (phn chia th trng th gii)
gia cc tp on t bn c quyn cc nc. S cnh tranh quyt lit gia
cc tp on nhng khng thn tnh c nhau, li dn n s tha hip,
229

hnh thnh cc t chc c quyn quc t di dng cartel, syndicat,

trustquc t.
e. S phn chia th gii v lnh th gia cc cng quc quc
Lnin ch ra : CNTB pht trin cng cao, nguyn liu cng thiu
thn, s cnh tranh cng gay gt, v vic tm kim cc ngun nguyn liu
trn ton th gii cng ro rit, th cuc u tranh chim thuc a cng
quyt lit hn.
- T sau nm 1880, cc cuc xm chim thuc a pht trin mnh.
Vo cui th k 19 u th k 20, cc nc quc hon thnh vic phn
chia lnh th th gii, trong nc Anh c nhiu lnh th nht, k l
Nga v Php (Ring s dn thuc a ca Php thi nhiu hn tng s
dn thuc a ca ba nc c, M, Nht). Do s phn chia thuc a khng
u nn xy ra hai cuc chin tranh th gii i chia li th gii (th chin
th nht 1914-1918 v th chin th hai 1939-1945).
- Cc nc quc khng ch xm lc cc nc lm thuc a, m
gii ti phit ca cc nc , vi chnh sch quc t thch ng vi n, to
ra hng lot nc ph thuc di nhiu hnh thc khc nhau. Nhng nc
ny trn hnh thc th c c lp v chnh tr, song thc cht l b ph
thuc v nhiu mt : ti chnh, ngoi giao
3. S hot ng ca quy lut gi tr v quy lut gi tr thng d trong
giai on ch ngha t bn c quyn (CNTBQ)
a. Quan h gia c quyn v cnh tranh trong giai on CNTBQ
- T do cnh tranh dn n c quyn, song c quyn khng h th
tiu cnh tranh, m cn lm cho cnh tranh gay gt, a dng v c sc ph
hoi to ln hn.
- Cnh tranh trong giai on CNTBQ bao gm :
Cnh tranh gia nhng ngi sn xut nh, gia cc nh t bn
khng c quyn va v nh vn tip din nh trong giai on cnh tranh t
do.
Cnh tranh gia cc t chc c quyn vi cc x nghip ngoi
c quyn nhm thn tnh h (cnh tranh v ngun nguyn liu, ngun nhn
cng, phng tin vn ti, h gi thnh sn phm)
Cnh tranh gia cc t chc c quyn vi nhau (trong cng mt
ngnh hay gia cc ngnh khc nhau nhng c lin quan vi nhau v ngun
nguyn liu, k thut)
230

 Cnh tranh trong ni b cc t chc c quyn. Cc nh t bn

tham gia Cartel, syndicat cnh tranh nhau ginh th trng tiu th c li,
hoc ginh t l sn xut cao hn. Cc thnh vin ca Trust, Consortium
cnh tranh vi nhau chim c phiu khng ch nhm chim a v lnh
o v c li nhun cao hn.
b. Biu hin ca quy lut gi tr v quy lut gi tr thng d trong giai
on CNTBQ.

Quy lut
Quy lut GI TR
Quy lut GI TR
THNG D

Sn xut hng ha
TBCN
(Giai on t do
cnh tranh)

Sn xut hng ha TBCN

(Giai on c quyn)

Quy lut gi c sn
xut
Quy lut li nhun
bnh qun

Quy lut gi c
c quyn
Quy lut li nhun
c quyn cao*

* Do chim c v tr c quyn nn cc t chc c quyn p t gi c

c quyn : Gi c c quyn thp khi mua, v gi c c quyn cao khi bn.
Tuy vy, vi gi c c quyn, h ch chim c gi tr v gi tr thng d
ca nhng ngi khc, ch tng s gi c vn bng tng s gi tr. Cng l
lun tng t nh vy vi li nhun c quyn cao. iu c ngha l :
Quy lut gi tr v quy lut gi tr thng d vn tip tc hot ng trong giai
on CNTB c quyn, ch khc hnh thc biu hin m thi.
II. CH NGHA T BN C QUYN NH NC
1. Nguyn nhn hnh thnh v bn cht ca CNTBQ nh nc
a. Nguyn nhn hnh thnh CNTBQ nh nc
- S tch t v tp trung t bn cng ln th tch t v tp trung sn
xut cng cao; do , trnh x hi ha ca LLSX ngy cng rng. Mu
thun gia LLSX mang tnh x hi ho cao vi QHSX chim hu t nhn
TBCN cng thm gay gt, i hi phi xut hin hnh thc mi ca QHSX
tip tc to a bn cho LLSX pht trin trong qu o ca CNTB, l
ch ngha t bn c quyn nh nc.
231

- S pht trin ca phn cng lao ng x hi lm xut hin mt s

ngnh mi (nghin cu khoa hc c bn, nng lng, giao thng vn ti)
m nh t bn t nhn khng th hoc khng mun kinh doanh (v vn qu
ln, thu hi vn chm, li nhun thp, thm ch tm thi thua l), i hi nh
nc t sn phi trc tip kinh doanh cc ngnh ; dn ti s ra i ca ch
ngha t bn c quyn nh nc.
- xoa du mu thun gia giai cp t sn vi giai cp v sn, nh
nc t sn phi c nhng chnh sch kinh t x hi nh tr cp tht
nghip, iu tit thu nhp quc dn, pht trin phc li x hi, ngha l nh
nc phi trc tip nm nn kinh t; dn ti s ra i ca ch ngha t bn
c quyn nh nc.
- Cng vi xu hng quc t ha i sng kinh t, s bnh trng ca
cc lin minh c quyn quc t vp phi nhng hng ro quc gia dn tc,
v xung t li ch vi cc i th trn th trng th gii. Tnh hnh buc
cc nh nc t sn phi c sc mnh kinh t phi hp vi nhau iu tit
cc quan h kinh t, chnh tr quc t; dn ti s ra i ca ch ngha t bn
c quyn nh nc.
- Ngoi ra, vic thi hnh ch ngha thc dn mi, s i ph vi ch
ngha x hi hin thc, tc ng ca cuc cch mng khoa hc cng ngh
hin i cng i hi nh nc t sn phi trc tip can thip vo kinh t;
dn ti s ra i ca ch nghi t bn c quyn nh nc.
b. Bn cht ca ch ngha t bn c quyn nh nc
Bt k nh nc ca giai cp thng tr no trong x hi cng u c vai
tr kinh t nht nh i vi x hi m n thng tr. Cc nh nc tin t bn
ch yu can thip vo kinh t bng bo lc v bng cc bin php siu kinh t.
Nh nc t sn trong giai on t do cnh tranh ch can thip vo kinh t
bng thu v php lut (n ng trn v ng ngoi qu trnh kinh t). Trong
giai on c quyn cao, nh nc t sn khng ch dng vic iu tit
kinh t bng thu v php lut, m cn iu tit nn sn xut x hi bng cc
n by kinh t trong tt c cc khu ca qu trnh ti sn xut (sn xut,
phn phi, lu thng, tiu dng), mt khc, kt hp vi cc t chc c
quyn t nhn v trc tip t chc sn xut kinh doanh, dn dn hnh thnh
ch ngha t bn c quyn nh nc.
- Bn cht ca ch ngha t bn c quyn nh nc l s kt hp
sc mnh ca cc t chc c quyn t nhn vi sc mnh ca nh nc t
sn thnh mt thit ch v th ch (institution) thng nht, trong nh nc
232

t sn b ph thuc vo cc t chc c quyn v can thip vo cc qu trnh

kinh t nhm bo v li ch ca cc t chc c quyn v cu nguy cho
CNTB. Ch ngha t bn c quyn nh nc l mt c ch thng nht, trong
sc mnh ca cc t chc c quyn t nhn, s can thip ca nh nc
v kinh t v sc mnh ca s kt hp gia t nhn v nh nc u tng ln,
v b my nh nc ph thuc vo cc t chc c quyn.
- Trong c cu ca ch ngha t bn c quyn nh nc, nh nc
tr thnh mt tp th t bn khng l. Mt mt, n thc hin chc nng
kinh doanh nh mt nh t bn; mt khc, n n thc hin cc chc nng
chnh tr-x hi ca nh nc t sn. Nh vy, ch ngha t bn c quyn
nh nc l mt thc th quan h kinh t, chnh tr, x hi; ch khng phi l
mt chnh sch (policy) trong giai on c quyn ca ch nghi t bn.
Tm li : Ch ngha t bn nh nc l hnh thc vn ng mi ca QHSX
TBCN cho ph hp vi tnh cht x hi ha ngy cng cao ca LLSX x hi,
lm cho CNTB thch nghi vi iu kin lch s mi, nhm duy tr s tn ti
lu di ca CNTB.
2. Nhng biu hin ch yu ca ch ngha t bn c quyn nh nc
a. S kt hp v nhn s gia t chc c quyn v nh nc
- S kt hp v nhn s gia cc t chc c quyn t nhn v nh
nc c thc hin c hai chiu : mt mt, cc t chc c quyn tm cch
a ngi vo nm gi cc cng v nht nh trong b my nh nc. Mt
khc, nh nc cng ci ngi vo b phn lnh o ca cc t chc c
quyn. (Hm nay l b trng, ngy mai l ch ngn hng. hm nay l ch
ngn hng, ngy mai l b trng).
- Trn thc t, s kt hp v nhn s thng qua hot ng ca cc hi
ch x nghip t nhn (nh Hi cng nghip ton quc M, Tng lin on
cng thng Anh, Hi ng quc gia gii ch Php). Cc hi ch ny, mt
mt hot ng thng qua cc ng phi ca giai cp t sn, cung cp kinh ph
cho cc ng, quyt nh v ng li chnh tr, kinh t, v nhn s ca cc
ng, cui cng, thng qua bu c dn ch, tham gia thnh lp b my nh
nc cc cp, t trung ng ti a phng. Mt khc, h lp ra cc y ban
t vn bn cnh cc B li hot ng ca nh nc theo chin lc ca
h. Vai tr cc hi ln ti mc ngi ta ni h l chnh ph ng sau chnh
ph. V pha nh nc t sn, h cng ci ngi vo Ban qun tr ca cc
t chc c quyn di nhiu hnh thc.

- Nhn b ngoi, s hu nh nc dng nh mang tnh x hi,

song s hu nh nc thc cht l s hu tp th ca giai cp t sn c
quyn, nhm bo v li ch ca c quyn t nhn v duy tr s tn ti ca
CNTB.
- S hu nh nc bao gm : cc ng sn v bt ng sn cho b
my nh nc hot ng; cc doanh nghip nh nc trong cng nghip v
trong kt cu h tng kinh t-x hi nh giao thng vn ti, gio dc, y t,
bo him x hi
- S hu nh nc thc hin cc chc nng quan trng :
M rng sn xut, bo m a bn rng ln cho s pht trin ca
CNTB.
Gii phng t bn ca t chc c quyn t nhng ngnh t li
a vo nhng ngnh kinh doanh c hiu qu hn.
Lm ch da v kinh t cho nh nc nh nc iu tit mt s
qu trnh kinh t nhm phc v li ch ca tng lp t bn c quyn.
c. S iu tit kinh t ca nh nc t sn
- Mt biu hin quan trng ca ch ngha t bn c quyn nh nc
l s iu tit v kinh t ca nh nc t sn. Nh nc t sn iu tit kinh
t thng qua mt tng th nhng thit ch v th ch kinh t. C th l vn
dng cc hc thuyt kinh t trong vic iu chnh cc qu trnh kinh t (chng
hn, hc thuyt ca J. M. Keynes, ca Samuelson), t chc b my qun l
vi cc chnh sch kinh t (nh chnh sch tng trng kinh t, chnh sch
chng lm pht, chnh sch kinh t i ngoi,cc chnh sch kinh t ca
nh nc t sn l biu hin quan trng nht ca ch ngha t bn c quyn
nh nc), s dng cc cng c kinh t (nh ngn sch, thu, h thng tin
t-tn dng, doanh nghip nh nc) v cng c hnh chnh php l
iu tit kinh t.
- C ch iu tit kinh t ca ch ngha t bn c quyn nh nc l
s dung hp c 3 c ch : th trng, c quyn t nhn, s iu tit ca nh
nc (ni gn l c ch th trng c s qun l ca nh nc t sn), nhm
pht huy mt tch cc v hn ch mt tiu cc ca tng c ch duy tr s
tn ti lu di ca CNTB.

b. S hnh thnh v pht trin s hu t bn c quyn nh nc

III. CH NGHA T BN NGY NAY V NHNG BIU HIN MI

CA N
1. Nhng biu hin mi trong 5 c im ca ch ngha t bn c
quyn

233

234

a. Hnh thnh nhng cng ty c quyn xuyn quc gia (TNCs), a quc
gia (MNC) song song vi vic pht trin cc x nghip va v nh.
b. T bn ti chnh hnh thnh cc t chc c quy m ln (cc t hp a
dng : cng nng thng tn dch v; cng nghi qun s dch v
quc phng; cc ngn hng a quc gia, xuyn quc gia nh WB, IMF; hnh
thnh cc trung tm ti chnh th gii Nht, M, Cng ha lin bang c,
Singapor, Hng Kng).
c. Xut khu t bn tng v quy m, thay i chiu hng v c cu xut
khu [Lng t bn xut khu tng ln; chiu hng xut khu khng ch i
vi cc nc ang pht trin (nh Anh, Php, H Lan u t thm d v khai
thc du kh Vit Nam) m cn xut khu trong cc nc t bn vi nhau].
d. Xu hng quc t ha, ton cu ha ngy cng tng, song song vi
vic hnh thnh ngy cng nhiu lin minh kinh t khu vc [nh : Lin minh
Chu u (EU), Hip hi cc nc ng Nam (ASEAN), T chc Hp tc
kinh t Chu Thi Bnh Dng (APEC), Lin minh Mu dch t do
(FTA), Lin minh Thu quan (CU)]
e. Cc cng quc vn tm cch chia nhau thng tr th gii di hnh
thc mi, sau khi ch ngha thc dn c v mi ln lt sp . (Ra sc thc
hin chin lc bim gii mm bng cch bnnh trng nh hng kinh t
ra ngoi bin gii a l; tm mi cch rng buc cc nc km pht trin
phi l thuc v chnh tr vo cc cng quc, thng qua vic cung cp vn,
cng ngh).
2. Nhng biu hin mi trong c ch iu tit kinh t ca CNTB nh
nc
a. T trng ca kinh t nh nc trong nn kinh t quc dn tng ln r
rt. (X nghip thuc s hu nh nc tng; nh nc nm ti chnh ngn
hng nhiu hn v u t nhiu hn vo cc cng trnh h tng x hi).
b. Cng ty hn hp vn nh nc v t nhn tng ln mnh m. (td :
Trong cc cng ty du l M, chnh ph nm 46% c phn. Cng ha Lin
bang c c 1.000 x nghip thuc nh nc v t nhn kt hp).
c. Nh nc mnh tay hn trong vic chi tiu ti chnh iu tit sn
xut. (Trc th chin I, khon chi ny ch chim 10% tng gi tr sn phm
quc dn, n nhng nm 80 ca th k XX, kon chi ln hn 30%, ca
bit c nc vt qu 50%).
d. Phng thc, cng c iu tit kinh t ca nh nc limh hot hn,
mm do hn v phm vi rng ln hn. (iu tit c cu kinh t, iu tit
khoa hc cng ngh, iu tit cc loi th trng, iu tit cc quan h kinh t

i ngoi, h thng ti chnh tin t quc t thng qua cc phng thc :

lp chng trnh, k hoch; bng c ch th trng; chi ngn sch).

235

236

3. Nhng nt mi trong s pht trin ca ch ngha t bn hin i

a. S pht trin nhy vt v LLSX
- Cch mng thng tin v cng ngh cao (Cng ngh sinh hc, cng
ngh vt liu mi, nng lng mi, hng khng v tr) pht trin mnh m.
- Gio dc c tng cng, t cht ngi lao ng c nng cao.
- Kinh t nhn chung tng trng nhanh, nng sut lao ng c
nng cao hn.
b. ang c xu hng chuyn t nn kinh t cng nghip sang kinh t
tri thc.
- Cch mng cng ngh thng tin (IT-Information Technology) thc
y nn kinh t TBCN chuyn t kinh t cng nghip sang kinh t tri thc.
- Kinh t tri thc l nn kinh t ch yu da vo ci cha bit. Tri
thc v k thut cao xm nhp vo tt c cc lnh vc kinh t, v ngy cng
chim u th so vi cc nhn t khc, th hin : Vai tr ca tri thc v k
thut cao ni tri hn vai tr ca ngun ti nguyn t nhin v vn Ngi
lao ng ch yu l lao ng tr c Sng to k thut v sng to c ch
ng vai tr then cht trong pht trin kinh t tri thc Hm lng tri thc
ngy cng cao trong sn phm v dch vT trng c cu ngnh ngh trong
nn kinh t tri thc t cao xung thp l : dch v, cng nghip, nng nghip.
c. S iu chnh v QHSX v quan h giai cp
- Quan h s hu va tp trung va phn tn, m biu hin ni bt l
s phn tn quyn nm c phiu ngy cng tng ln.
- K cu giai cp c nhng thay i ln. Ni bt nht l s xut hin
ca tng lp trung sn (trung lu) chim ti 40%, 50% dn s. Giai cp v
sn cng khng cn nh quan nim truyn thng.
- Thu nhp bng tin lng ca ngi lao ng cng c mc tng
trng kh ln. Mu thun x hi c xoa du trong chng mc nht nh.
d. Th ch qun l kinh doanh trong ni b doanh nghip c nhng
bin i ln
- Ci cch c ch qun l : chuyn t qun l theo chiu dc (kiu
kim t thp) sang qun l theo chiu ngang, gim bt tng nc trung gian,
phn quyn mnh i i vi tng cng trch nhim ca tt c cc b phn.

- Bng cng ngh cao, tm mi cch thu hp khong cch gia khu
sn xut vi khu tiu dng ca khch hng (chng hn t hng trn mng,
sn xut khng cn lu kho).
- Quan tm ti pht trin nng lc tr tu ca ngi lao ng h
pht huy tnh ch ng, sng to trong lao ng.
- V hnh thc t chc kinh doanh, va tng cng tp trung theo quy
m ln, va pht trin cc x nghip va v nh h tr ln nhau.
e. iu tit v m ca nh nc ngy cng c tng cng
Chng hn, hai mi nm gn y, chnh ph M tp trung u t vo
ngnh cng ngh thng tin v cng ngh cao. Chnh ph cc nc chu u
hnh thnh th trng thng nht, ri tip n l hnh thnh ng tin
chung chu u (ng Euro). Cc nh nc t sn c nhng chnh sch
linh hot xoa du mu thun x hi
f. Cc cng ty xuyn quc gia (TNCs) c vai tr ngy cng quan trng
trong h thng kinh t TBCN, l lc lng ch yu thc y ton cu ha
kinh t
- Cc cng ty xuyn quc gia l cc cng ty t bn c quyn, bnh
trng th lc ra nc ngoi di hnh thc ci cm nhanh. (nm 1968 c
7.276 cng ty xuyn quc gia cc nc TBCN pht trin, vi 273.000 chi
nhnh v cng ty con nc ngoi. Nm 1998 s cng ty xuyn quc gia
ln n 44.000 vi 280 cng ty con, chim 44% gi tr tng sn phm ton
cu, 50% tng kim ngch bun bn, 90% u t trc tip nc ngoi, v
80% bn quyn k thut cao).
- Vi th v lc rt mnh ca mnh v kinh t v chnh tr (c h
thng sn xut, tiu th, dch v, nghin cu khoa hc, thng tin trn phm vi
ton cu) cc cng ty xuyn quc gia c nhng tc ng to ln n cc
mt ca i sng chnh tr, kinh t, vn ha, x hi trn ton th gii, tr
thnh lc lng ch yu thc y ton cu ha kinh t v pht trin CNTB
c quyn lin quc gia.
g. iu tit v phi hp quc t c tng cng
Cc nc TBCN ngy cng tng cng s phi hp quc t thay v xung
t kinh t, nh chin tranh mu dch, chin tranh t gi hi oi, trc
y. (s phi hp gia cc nc t bn v chnh sch ti chnh tin t sau
s kin 11.9.2001; S phi hp gia M, EU v Nht tm li thot ra khi
khng hong ti chnh tin t trn quy m ton cu nm 2008).
237

IV. VAI TR, HN CH V XU HNG VN NG CA CNTB

1. Vai tr ca CNTB i vi s pht trin ca nn sn xut x hi
a. S ra i ca CNTB gii phng nhn loi khi m trng trung
c ca ch phong kin. Thng qua cuc cch mng cng nghip, xy
dng c tc phong cng nghip cho ngi lao ng.
b. Pht trin mnh m lc lng sn xut
- Giai cp t sn, trong qu trnh thng tr giai cp cha y mt
th k, to ra nhng LLSX nhiu hn v s hn LLSX ca tt c cc
th h trc kia gp li- Marx, Engels.
- Vi s pht trin nhanh chng ca cng ngh thng tin v cng ngh
cao, a nn kinh t ca nhn loi bc vo thi i mi : thi i ca nn
kinh t tri thc.
c. Thc hin x hi ha sn xut.
Qu trnh x hi ha sn xut c thc hin c v chiu rng v chiu
su (chuyn mn ha sn xut i lin vi hp tc lao ng; lin kt cc ngnh
thnh mt qu trnh sn xut x hi)
d. Ln u tin trong lch s, thit lp c nn dn ch t sn, tuy cha
hon ho, song u vit hn hn th ch chnh tr thi CHNL, Phong kin.
2. Nhng hn ch ca CNTB
a. S tch ly nguyn thy (thng qua bin php n cp, tc ot trng
trn v trao i khng ngang gi) y mu v bn nh gy bao ni
thng kh cho mt phn nhn loi.
b. C s ca s tn ti v pht trin ca CNTB l quan h bc lt i vi
cng nhn lm thu, o s bt bnh ng v phn ha x hi l khng th
trnh khi. Trong quan h th trng TBCN, mi th u c th tr thnh
hng ha, ng tin ng tr, khin lm suy yu quan h gia nh v x hi.
c. Vi mc ch eo ui li nhun ti a, CNTB ph hy nghim
trng mi trng sinh thi, v ang gy ra cc cuc chin tranh, nht l
hai cuc chin tranh th gii tranh ginh th trng, thuc a, dn ti
nhng thm ha khng khip cho nhn loi.
d. Ngy nay, CNTB vn ang tip tc bn cng ha mt b phn ln
nhn loi, h ngn cch gia ngi giu v ngi ngho, cc nc giu v
cc nc ngho ngy cng su (Ngay M, t nc c xem l giu nht
th gii, c n 10% ngi tht nghip v 12% sng trong ngho i Trch
dn theo bi vit ca Merlee Ratner ng Ch tch Vin nghin cu Ch
ngha Marx New York cho Bo SGGP ngy 10-10-2009).
238

Tm li : S pht trin nhanh chng v s tr tr thi nt l hai xu th

cng song song tn ti trong nn kinh t ca CNTB c quyn. cng l
mt biu hin quan trng thuc bn cht ca CNTB c quyn Lnin.
3. Xu hng vn ng ca CNTB
- Nhng thnh tu v hn ch nu trn bt ngun t mu thun c bn
ca CNTB : mu thun gia trnh x hi ha ngy cng cao ca LLSX vi
QHSX chim hu t nhn TBCN v TLSX. CNTB cng pht trin th mu
thun cng gay gt, tt yu phi thay th PTSX TBCN bng PTSX cao
hn : PTSX Cng sn ch ngha.
- Trong qu trnh tn ti ca mnh, CNTB lun lun t iu chnh, v
lc ny h vn cn kh nng to a bn cho LLSX pht trin; do d, mt
tt yu cng khch quan l cc nc c ch chnh tr khc nhau, cn phi
chung sng ha bnh, va hp tc va u tranh vi nhau. (Vit Nam cn
tham kho kinh nghim ca CNTB xy dng thnh cng nn kinh t th
trng nh hng XHCN ca mnh).
- Tuy CNTB ra sc t iu chnh, song khng bao gi c th vt
khun kh ca QHSX TBCN, nn mu thun c bn vn cn . ng thi
li xut hin nhng mu thun mi, l nhng thch thc e da s sng cn
ca CNTB nh : Mu thun gia mt bn l kh nng pht trin v hn ca
LLSX vi mt bn l sc mua c hn ca nhn dn, l ngun nguyn liu cn
kit dn, l nhim mi trng. Mu thun gia nhu cu nht th ha kinh t
quc t vi li ch ca cc quc gia. Mu thun gia cc nc TBCN trung
tm vi cc nc ngoi vi
D sao, PTSX TBCN khng t tiu vong, PTSX CSCN khng t hnh
thnh, m phi c thc hin thng qua cuc cch mng x hi (khng loi
tr con ng ngh trng); trong s mnh lch s lnh o cuc cch
mng ny thuc v giai cp cng nhn. (m chng ta s nghin cu tip trong
hc phn III : L lun ca Ch ngha Mc-Lnin v CH NGHA X HI).
TM TT
CNTB t do cnh tranh tt yu dn ti CNTB c quyn t nhn, v sau
l CNTB c quyn nh nc. l s iu chnh c v LLSX v QHSX ca
CNTB thch ng vi tnh hnh kinh t - chnh tr th gii t cui th k 19,
u th k 20 cho ti nay.
Lnin phn tch : Do s pht trin nhanh chng ca LLSX vo cui
th k 19 u th k 20; do s tc ng ca quy lut kinh t trong CNTB; do
cnh tranh khc lit gia cc nh t bn; do cuc khng hong kinh t nm
239

1873; v do s pht trin nhanh chng ca h thng tn dng TBCN, nn

CNTB t do cnh tranh chuyn sang CNTB c quyn.
CNTB c quyn tn ti vi 5 c im kinh t c bn : S tp trung
sn xut v hnh thnh cc t chc c quyn (Cartel, Syndicat, Trust,
Consortium, Conglomrat); Hnh thnh t bn ti chnh v u s ti chnh;
Xut khu t bn trc tip (FDI) v gin tip (ODA); phn chia th gii v
kinh t gia cc t chc c quyn; phn chia th gii v lnh th gia cc
nc quc (tc c quyn nh nc).
c quyn (hay lng on) khng c ngha l th tiu cnh tranh, tri
li lm cho cnh tranh cng gay gt, khc lit. Cc quy lut kinh t ca
CNTB tip tc hot ng vi nhng biu hin mi : Quy lut gi tr trong
giai on CNTB t do cnh tranh biu hin thnh quy lut gi c sn xut,
th trong giai on CNTB c quyn biu hin thnh quy lut gi c c
quyn. Quy lut gi tr thng d trong giai on CNTB t do cnh tranh biu
hin thnh quy lut t sut li nhun bnh qun, th trong giai on CNTB
c quyn biu hin thnh quy lut li nhun c quyn cao.
CNTB c quyn tt yu pht trin thnh CNTB c quyn nh nc,
m bn cht ca CNTB c quyn nh nc l s kt hp sc mnh ca cc
t chc c quyn t nhn vi sc mnh ca nh nc t sn thnh mt thit
ch thng nht, nhm phc v cho li ch ca cc t chc c quyn v cu
nguy cho CNTB. S ra i ca CNTB c quyn nh nc phn nh quy lut
c bn ca CNDVLS m Marx pht hin : QHSX (phi) ph hp vi trnh
pht trin ca LLSX.
Nhng biu hin ch yu ca CNTB c quyn nh nc l : s kt hp
v nhn s gia t chc c quyn t nhn vi nh nc; s hnh thnh v
pht trin s hu nh nc; v c bit l vai tr to ln ca nh nc, vi
nhng bin php khc nhau, thc hin vic iu tit v kinh t, nhm bo v
li ch ca cc t chc c quyn t nhn. C th ni, nh nc t sn trong
giai on c quyn nh nc l mt tp th khng l ca cc nh t bn.
S pht trin ca CNTB hin i ang c nhng nt mi : C s pht
trin nhy vt v LLSX (cng ngh thng tin, cng ngh cao); c s iu
chnh v QHSX, m mt biu hin ni bt l s xut hin ca tng lp trung
lu; ni b cc x nghip c s i mi mnh m v th ch qun tr kinh
doanh; tng cng s iu tit ca nh nc; cc cng ty xuyn quc gia
(TNCs- Transnational Corporations) ang l lc lng ch yu thc y
240

ton cu ha kinh t; s phi hp quc t gia cc nc TBCN c tng

cng.

7. Trnh by nhng thnh tu, gii hn v xu hng vn ng ca CNTB

trong giai on hin nay.

S ra i v pht trin ca CNTB l mt bc tin ln trong lch s

loi ngi. N c vai tr tch cc nh gii phng nhn loi khi m
trng trung c Phong kin; pht trin nhanh v mnh m LLSX v x
hi ha sn xut ngy cng su rng; to ra nn dn ch t sn u vit
hn hn th ch chnh tr CHNL v Phong kinTuy nhin, CNTB cng
gy ra bit bao tai ha cho nhn loi : S i ca n thm y mu v nc
mt ca nhng ngi n l v nhng ngi lao ng; s ph hoi nghim
trng ca n i vi cc gi tr nhn bn ca x hi, i vi mi trng sinh
thi, i vi ngun ti nguyn thin nhin; s bn cng ha ca n i vi
mt b phn ln nhn loi

GI TR LI

Hin nay, CNTB ang tm mi cch t iu chnh tn ti lu di,

song mu thun c bn trong CNTB vn cn nguyn vn, ng thi li xut
hin trong lng n nhng mu thun mi, thch thc s tn vong ca n. V
theo quy lut tt yu ca lch s, n nht nh s b thay th bi mt x hi
tt p hn : x hi XHCN v x hi CSCN trong tng lai.

CU HI N TP

1. Phn tch cc nguyn nhn hnh thnh ch ngha t bn c quyn v bn

cht, cc c im kinh t c bn ca n.
2. Trnh by s biu hin ca quy lut gi tr v quy lut gi tr thng d
trong CNTB c quyn.
3. Phn tch nguyn nhn ra i v bn cht ca CNTB c quyn nh nc.
4. Nhng biu hin ch yu v c ch iu tit ca CNTB c quyn nh
nc.
5. T chc c quyn khai thc than trong mt nc TBCN mi nm khai
thc c 70 triu tn than. V c quyn p t gi c quyn, nn h tng
gi bn mi tn than cho x nghip nh nc ln 5$, v i vi ngi tiu
dng ln 7$. Bit rng 38,6% s than do nh nc tiu th. Hi :
a) Mi nm ngi tiu dng b thit hi bao nhiu $ ? (p : thit
300,86 triu $)
b) Li nhun m t chc c quyn thu thm c do thit lp gi c
c quyn l bao nhiu ? (p : 435,96 triu $)
6. Phn tch nhng biu hin mi ca CNTB trong giai on hin nay (ch
nhng biu hin mi v QHSX).
241

1. Xem mc I.1.2.a.b.c.d.e. Tr 225 230

2. Xem mc I.3.b. Tr 231
3. Xem mc II.1.a.b. Tr 231 232
4. Xem mc II.2.a.b.c. Tr 133 234
5. Trong 70 triu tn than khai thc c, s than nh nc dng :
70.000.000 (tn) x 38,6% = 27.020.000 tn. S than ngi dn dng :
70.000.000 (tn) 27.020.000 (tn) = 42.980.000 tn. S tin ngi dn b
thit hi : 42.980.000 x 7$ = 300.860.000$. S tin nh nc b thit :
27.020.000 x 5$ = 135.100.000$. Li nhun m t chc c quyn thu
thm, do thit lp gi c c quyn : 300.860.000$ + 135.100.000$ =
435.960.000$.
6. Xem mc III.3.a.b.c.d.e.f.g. Tr 236 237
7. Xem mc IV.1.a.b.c.d.2.a.b.3 . Tr 138 239

THUT NG VIT ANH I CHIU

T bn c quyn Monopoly
Capital
Ch ngha t bn c quyn nh
nc State Monopoly Capitalism
Ch ngha quc Imperialism
Ch ngha t bn hin i Modern
Capitalism
Ch ngha thc dn Colonialism
Ch ngha thc dn mi New
Colonialism
Cng ty xuyn quc gia
Transnational Corporation (TNC)

Cng ty a quc gia Multinational

Corporation (MNC)
Tng sn phm trong nc Gross
Domestic Product (GDP)
Tng sn phm quc dn Gross
National Product (GNP)
u t trc tip ca nc ngoi
Foreign Direct Investement (FDI)
Vin tr pht trin chnh thc (u
t gin tip ca nc ngoi)
Official Development Assistance
(ODA).

242