KRALIN YENLUSD

BLGSAYAR ve
Roger Penrose

-1-

ZEK

i
i

7BTAKPopler Bilim Kitaplari 52

BAgABAN

Oida ukeidos
Krahn Yeni Usu/Bilgisayar
The Empemr's

ve 2ek

New Mind/Concerning

Comuters, Minds, and The Laws of Physics

Roger Penrose
Tekin Dereli
eviri:
Redaksiyon: 1ker
Erkan

OxfordUniversity Press, 1989

"Thistranslation of TheEmpemr's New Mind originallypublished in English
is publishedby arrangement with Oxford University Press?
"Kralm Yeni Usu'nun bu evirisi orijinalIngilizce
baslanm yaymcisi
Oxford University Press ile yapilananlagma uyarmca yaytmlanmytir
Trkiye Bilimsel ve Teknik Aragtirma Kurumu, 1997
Semi ve Degerlendiriimesi
TBTAK Yaym Komisyonu Tarafmdan
Yapumaktadtr

TBTAKPopler Bilim Kitaplartnm

ISBN 975-403-080-4
ISBN 975-403-083-9

lk basimi

Ekim 1997'de yapdan

ve Zeh

Bilgisayar

bugne kadar 22.500 adet basumigtir.

10. Bastm Agustos 2000 (2500adet)

Yayin Ynetmeni: Sedat Sezgen

Teknik Ynetmen: Duran Akca
Grafik Tasanm: dlEvien Tngr
Uygulama: inciKarakul
Dizgi: Nurcan Oztop
TBTAK
Atatrk Bulvan No: 221 Kavakhdere 06100Ankara
Tel: (312)42733 21 Faks: (312)427 13 36
eposta: kitap@tubitak.gov.tr
Intemet: kitap.tubitak.gov
tr

Gke Ofset Ankara

-

Bilgisayar
ve
Zek
Penrose

Roger

EVIRE

Tekin Dereli

KRALIN

YENI USU

I
TBITAK

POPLER

BLIM

KlTAPLARI

Yazar Hakkmda

1957 yihnda Cambridge niversitesi'ndedoktorasim tamamlayan Roger Penrose, bir sre ngiltere ve ABD'deki niversitelerde egitli grevler aldi. 1964-1973 y1llari arasmda Londra'daki Birkbeck College'de Uygulamah Matematik Profesr olarak
ahgt1. 1969'da Stephen Hawking ile beraber kamtladiklari bir
ktlenin kendi
teoremle, yeterince agir bir yildizi olusturan
merkezine
dogru kmesi sonucu ortaya 1kan karadeligin, sifir
hacimli sonsuz madde yogunluklu bir noktasal uzay-zaman
tekilligine ulagmasuun
klasik fizikte ka1mlmaz oldugunu gsterdi. 1973'te Oxford Universitesi'nde Rouse Ball Matematik Krgetirilen
Penrose, 1966'da Adams dss profesrlgne
l'n, 1971'de Dannie Heineman Fizik Odl'n ald1. 1972'de
Royal Society yeligine seildi. 1975'te de Kraliyet Astronomi
Dernegi'nin Eddington Madalyasi'm Hawking ile paylagt1.

Sunug

Ilk basmn 1990 ylhnda yapilmig olmasma kargm gimdiden

bilim klasikleri arasmda sayilan elinizdeki kitabm yazarl Roger Penrose, ag1mizm nde gelen bilim adami ve dgnrlerindendir.
Roger Penrose, 1931 yilmda Ingiltere'nin Colchester kasabaolan babasi,
smda dogdu. Doktor olan annesi, genetik uzmam
digeri tamnmig satran ampiyonu
birisi nl matematiki,
olan kardeeleriyle birlikte tm aile bireylerinin matematige ilgisi ve yetenegi vardi. Bu ortamda yetigen Roger Penrose, niversiteye baglarken ilgi duydugu iki alan olan tip ve matematik
seti.
kahaca matematigi
arasmda tercih yapmak zorunda
1957de Cambridge niversitesi'nde doktorasim tamamladi.
Teorik fizik problemlerine ilgi duymaktaydi. Bir sre ngiltere
gezdikten sonra 1964-1973 yillan
ve ABD'deki niversitelerde
arasmda Londra'daki Birkbeck College'de Uygulamah Matematik Profesr olarak grev yapt1. Burada bulundugu sirada,
bir te1969'da, Stephen Hawking ile beraber kamtladiklari
oremle, yeterince agir bir yildizi olugturan ktlenin kendi merkezine dogru kmesi sonucu ortaya 1kan karadeligin, sifir ha-

cimli sonsuz madde yogunluklu

bir noktasal uzay-zaman tekilligine ulagmasmm klasik fizikte ka1mlmaz oldugunu gsterdiler. Bylece Penrose'a ghret nemli oranda genel grelilik te-

orisiyle gelmig bulunsa da soyut matematikte de byk baanDaha gen yaglarmda

babasiyla beraber ilgilenmig
olduklari, Penrose'un eglencelik matematik
dedigi bir konudaki
bulugu, sonradan cebirsel geometride nemli problemlerden birisi olmuytur, Kendini tekrarlayan hangi dzlemsel gekillerle
bir yzey tam olarak kaplanabilir? Biliyoruz ki egkenar genperiyodik kaplama
1erle, drtgenlerle, dzgn altigenlerle
yapilabilir.
Penrose, periyodik olmayan (yani kendini tekrarlamayan) dzlem kaplamasi veren binlerce farkh gekil zerinde
yillarea ahetiktan
say1s1sonra, bunlardan bagunsiz olanlarm

lari vardir.

m nce alttya sonra ikiye indirmeyi bagardi. Penrose gekilleri,

nl Hollandah grafik sanatisi
Escher'e de esin kaynagi olmerak nedeniyle
mugtir. Penrose, salt matematiksel
buldugu
bu gekillerin sonradan kristalimsi (quasicrystal) denen kimyasal maddelerin
niteliklerini
aiklamakta
kullamlmig olmas1m,

temel bilim aragtirmalarimn

toplumsal yararim kamtlayan

gstermektedir. Roger Penrose 1972'de,
Royal Society yesi seildikten sonra, 1973'de Oxford niversitesi'nde Rouse Ball Matematik Krss Profesrlgne getirildi. ok sayida dlle onurlandirilan
Penrose'a
son olarak
1996'da Sir nvam verilmigtir.
Kitabm adimn Hans Christian Andersen'in nl masalmdan geldigi dikkatinizi ekmig olmahdir: Krahn Yeni Giysileri. Masahn ana fikri, etkili ve yetkili bilgelerin dile getirmekten kamdiklari yahn geregi, bir ocugun safhglyla dile getirilebilmig
olmasidir.
Dnyarun nde gelen matematik
dehalaarasmda
sayilan,
teorik fizige katkilarmm nemi sorgulanri
sahiptir
denemeyemayan Roger Penrose iin ocuk safhma
cegine gre acaba ok nemli kitabma niin byle bir baghk
seoistir?
Bunun nedenlerini
20. yzyilda geligen teknik olanaklarm
bilimsel grg ve yntem anlayigimizda
yol atig1 yeni ynelimlerde aramahyiz. zellikle her konuda kavramlarm sorgulanmasi, daha nee hi sz konusu edilmemig yeni kavramlaGzlem ve deney, varsayim
rm ortaya ikmasi gndemdedir.
ve kuram stne kurgulanmig bilimsel yntem konusunda yeniden
dgnmenin zamam gelmigtir. Bilimsel yaklagimm
temelinde yer alan doga gzlemlerinde bugne dek hep insan algilari esas ahnmigti. Mikroskop gibi, teleskop gibi, ya da gncel bir rnek olmasi bakimmdan,
Mars'a indirilen uzay arac1
gibi detektrlerin
yapmunda
gdlen ama, insan alg11armm
erimini dogal simrlarmm
tesine ulagtirmaktir.
Sonuta doga
gzlemi denen gey, insamn dokanarak, duyarak, grerek olgulart bilin alamna
ibarettir.
(yani zihnine) aktarmasmdan
Sonrasi bu verileri akilla igleyerek mantiksal
1karimlarla sote yandan, agdag algilayicilar giderek danuca ulagmaktir.
ha artan oranlarda bilgisayar teknolojisinden yararlanmaktalar. Bylece artik verileri,
rnegin
bir fotograf olarak kagit
arpic1 bir rnek

olarak

gzle grlecek biimde kayda geirmek yerine digidoldurmaktay1z.

Bunun ok nemli iki
sonucu var. Bunlarm birincisine veri analizi yoluyla verilerin
temizlenerek dogrudan gzlenemeyecek olgularm fark edilmesidir dersek ikinci nemli sonu, bilgisayar iletigim aglanyla
veri tabammn amnda tm aragtirmacilara
ailmig bulunmasidir. Artik yeni olgular, ktleekimi yasasi, termodinamik kurallan,
kuantum mekanigi vb. y111ar boyunca szlerek bizleyardumyla hemen nre kadar gelmig olan bilgi birikiminin
stndeki
belirlemzde, masamizm
bilgisayar ekraninda,
sagladig1 hizli
mekteler.
Gnmzn sper bilgisayarlanmn
patuzayda dolanan gezegenler,
hesap kapasitesi yardim1yla,
olugacak
atmosferde
layan y11d1zlar, arpigan karadelikler,
okyanuslardaki
dalgalar ve daha bunlara
f1rtma bulutlari,
ba lanarak matebenzer nice olgu, temel fizik yasalanndan
ekranda
olu
Mamatik hesaplarla
turulup incelenebilmekte.
elimizin altmda istersek bir dnya olugturasamizm stnde,
sinamak iin dogada gzlem
biliyoruz. Artik, bir fizik modelini
yapmak
deney yapmak kadar bilgisayarveya laboratuvarda
yapmak
da gearli kabul edilir bir
da benzetigim (simulasyon)
olmugtur.
veya varY11dizlar1 gerekte patlatamaylz,
yntem
karadeliklerden
iki
olarak
dolayh
gelen
11klarmm kamtlari
Ancak
arpigt1ramay1z.
stelik
de
bunlari
bir
tm
tane bulup,
bu olaylar bilgisayar benzetigimiyle incelenebilir. Daha pratik
korkusu duymadan, bir reaktr
dzeyde, rnegin radyasyon
yap11abilir.
yntemiyle
Yeni malzemelebenzetigim
tasarimi
retimine
rin atom yapisi tasarlamp, bunlarin laboratuvarda
nitelikleri
kimyasal
fiziksel
istenen
tagince
geilmeden
ve
irdelenebilir.
benzetigimiyle
bilgisayar
y,1p taglyamayacaklari
Bilgisayar ekramndaki grntler gerek dnyadaki olgularm bire bir temsili midirler yoksa sanal bir dnyada hayal mi
grmekteyiz? Sakm Evren dedigimiz, muazzam bir bilgisayar
ekramndan ibaret olmasm? Bilgisayarlar bilinlendirilebilirler
mi? Yani akillamp kendi baglarma dgnebilirler mi? Bu ve bunice sorunun yakm gelecekteki felsefe
na benzer sorulabilecek
aikkadar
uygun bir zemin olugturduklar1
tartigmalarma ne
Yapay
Zek
bilimcileri
gimdiden
bilgisayar
tarafindan
tir. Daha
(AI=Artificial Intelligence) kavrami ortaya konmug bulunmakzerinde

tal bilgi bankalarma

tad1r. Eger, sika dendigi gibi, bilgisayarlar yakmda yapay zeneden yapay akil sahibi de olamasmlar?...
k edinebileceklerse
Takma kol, takma bacak, suni bbrek gibi yapay organlann
kullammmi yadirgam1yoruz. Insan beynini organik bir bilgisaegilimli bilgisayar bilimcileriyar sistemi olarak yorumlamaya
beyin
fikri
de yadirganmayacaktir.
ne gre yapay
Byle geligtirilmig bir bilgisayann akh neresinde olacaktir? Ama bu
tr sorulara dalmadan nee derin felsefe konulari stnde
durup bit
daha dgnmek gerek. Akil nedir? Zek nedir? Bilin nerededir? Dgnce beyinde hangi eylemlerin sonunda olugur? Belki,
zihin dedigimizin bir fiziksel varhgi bile yok. Karmagik
bir matematik hesabi bir anda hatasiz yapabilmek, dgnmekle eg tutulabilir mi? Yoksa insan beyninin iglevleri arasmda hesap yapabilmenin
tesine geen bir geyler mi var?
Roger Penrose, bu yamti pek zor konularda kendi grglerini, daha nce felsefenin derin tartigmalarmdan uzak durmus
bir matematiki
ve temel bilimcinin pratik yaklagumyla
savunyaymladig1 gnden baglayarak byk yankiKitabi,
daha
mug.
lar uyandirdi.
Felsefe ve mantikilann,
bilgisayar bilimcilerinin Penrose'a ynelik eleptirileri
dinecek gibi grnmyor. Anlagilan o ki bu kitap bilim felsefesinin en ok tartigilan, zerinde kitaplar yaz11acak nemli eserlerinden
birisi olmaya adaydir. Her bir blmnde son derece zor matematik,
fizik ve felsefe konalarmm birbiri pegine ele ahadigi bu uzun ve kapsamh
kitabm Trke evirisi, biraz daha kolay izlenebilir yapabilmek
dgncesiyle kitap halinde yay1alanmakta.
Toplam on blmden olugan kitab1, blmlerinde ele alman konular itibariyle kisima ayinrken
zorlanmadik.
lk drt blm ieren birinci kisimda matematik
akil yrtmenin
fiziksel
gereklik,
ve
simrlan,
algoritmalar
hesaplanabilirlik
kavrami,
matemave
kanit,
dogruluk
sezginin
nemi
ele
almmaktadir.
tikte
kinci
ve
kisunda yer alan beginci ve altmei blmlerde siras1yla klasik
fizik teorileriyle kuantum fiziginin, nder konumdaki bir teorik
fiziki tarafmdan degerlendirilmesi, temel kavramlarm sorgulanmasma yer verilmektedir.
Penrose, bagka yazilarmda
da
sika degindigi gibi, bilimsel teorileri kategoride ele ahr: (i)
Maxwell teorisi veya Einstein teorisi gibi yetkin teoriler. (ii)
Kuantum elektrodinamigi,
etkiSalam-Weinberg elektrozay1f

legmeler teorisi gibi yararh teoriler. (iii) Kuantum kozmoljisi,

Penrose'un kendisinin tvistor teorisi veya spercisim
teorileri
gibi geici teoriler. Unc kategoriye koydugu teorilerin tartigmasi ve Penrose'un bunlar zerine inga edilmig spekulasyona
dayah fikirleri, nc kismm blmlerini olugturmaktadirlar.
Evrenin ve tersinemez zaman akiquun simrlanmn
ele ahndig1
yedinci blm izleyen blmde bir kuantumlu ktleekimi teorisinin gerekeleri ve bek1enen nitelikleri tartigilmaktadir. Dokuzuncu blm beyin, beyin iglevleri ve bilgisayarlann tartigilUzerinde ok konuqulan kuantum bilgisamasma ayrilungtir.
Sonuncu blmde fiziksel
yan fikri burada ele ahnmaktadir.
aklm nerede bulundugu konusu evresinde ne srlen pek ok
yeni fikir biraraya toparlanm1gt1r.
Samnm, tamamim okumak iin verilecek uzun ve zahmetli
bir ugragtan
sonra kitabm akilda kalacak z, Penrose'un,
genel bir tammlamayla, bir tr bilgisayarm karmagik hesap eymodelyararlanilarak
lemlerinden
insan dgncesinin
lenebilecegi grgn benimseyen Yapay Zekc11ar'a karg1 oldugudur.

Prof. Dr.,

Tekin Dereli
Blm
22 Temmuz 1997,
Ankara

ODTFizik

Bu kitabs, basmsnr grecek hadar yagamayan

sevgili annemin aziz anesina ithaf ediyorum...

indekiler

Matematik
Tegekkr

Denklemleri

ile Ilgili Aiklama

lgili Tesekkr
gekillerle

Onsz
Baglang1

I
III
V
VII
XIII

I. Blm
Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?
Girig
Turing Testi
Yapay Zek
'Haz' ve 'Act'ya AI Yaklaamt
Gl AI ve Searle'in in Odast
Donamm ve Yazdsm

1
1
4
11
14
18
26

II. Blm
Algoritmalar ve Turing Makineleri
Algoritma Kavramt
Turing Makinesi Kavram
Sayasal Verilerin ikilik Gsterimi
Church-Turing Tezi
Dogal Saydardan Bagha Saydar
Eurensel Turing Makinesi
Hilbert Probleminin zmszlg
Bir Algoritmamn stesindenNasd Gelinir?
Church'n Lambda Hesab:

35
35
40
50
55
58
60
68
76
79

HL Blm
Matematik ve Gerek
Tor'Bled-Nam lkesi

Reel Sayelar
Ka Tane Reel Says Var?

Reel Saydarin'Gerekligi'
Kompleks Saydar
Mandelbrot Kmesinin na Edilmesi
Matematiksel Kavramlarm Platonik Gerekligi?

IV. Blm
Dogruluk, Kanit ve Sezgi
Hilbert'in Matematik Programs
Formel Matematik Sistemleri
Gdel Teoremi
Matematiksel Sezgi
Platonizm mi Yoksa Sezgicilik mi?
Turing'in Sonucundan kan
Gdel Tipi Teoremler
Tekrarls Saydabilir Kmeler
Mandelbrot Kmesi Yinelenen Bir Kme midir?
Yinelenmeyen Matematik Problemlerirse
Bazz rnekler
Mandelbrot Kmesi
Yinelenmeyen Matematige Benzer mi?
Karmagthlik Teorisi
Fiziksel Nesnelerde Karmapkhk ve Hesapedilebilirlik

89
89
95
98
102
103
109
112

117
117

121
125
128

134
139

142
149
155
166
169
174

Matematik

Denklemleri

ile

lgili A1klama
I
i
I

Bu kitabm birok yerinde, yazilan her formln

kitabm ge-

nel okuyucu sayisun yan yanya azaltacagi konusunda yap11an

uyanlan
umursamadan
sika matematik
formlleri kullanmak
zorunda kaldim. Formllerin sikici oldugunu dgnen okurlardan biriyseniz kipek ok okuyucu byle dgnr), size bu durumlarda
neribizzat uyguladigim
bir yntemi uygulamamz1
rim. Yntem agagi yukan gyle: Formln yer aldigi satm atlageiverin! Pekala, byle yapym ve metnin bir sonraki satmna
maym, belki yntem tam anlam1yla hi de byle degil, ama o
kt forml dikkatle incelemek yerine gyle bir gz atar ve hekisa bir sre sonra,
men sonra metni okumay1 srdrrseniz
yeniden yreklenir,
ihmal ettiginiz formle geri dner, nem
farkma varabilirsiniz.
Neyin nem tagidigi
tagiyan noktalann
konusunda metinde yer alan a1klamalar size yardimet olabilir.
zaten atladigimz forml tmyle
Eger yardimci olmuyorlarsa,
aklmisdan
1karmamzda hibir sakmca yoktur.

Tegekkr
Bu kitabm hazirlanmasmda,
gu veya bu gekilde, yardimci
tegekkr borlu oldugum birok kigi bulunuyor. zellikle, AI (Yapay Zek) taraftarlari (nceliklebir zamanlar
izledigimbir BBC TV programma katilanlar bagta olmak zere), ylllar nce, gl AI ile ilgili grgleri, a1klama tarzlariyla beni
bu kitab1 yazma konusunda zendirdiler
(Yine de, girigimimin
sokacagim bilseydim korkarim
ileride beni ne trl zahmetlere
bu ige hi kallogmazdun).
Taslak halindeki ahqmaru lusim k1sim inceleyerek, degigiklik
yapmam iin yararh nerilerde bulunanlar oldu. Onlara da tegekkr ederim: Toby Bailen, David Deutsch (Turing makinemin
kurallarrun dzeltilmesinde byk yardimlari olmugtur), Stuart
Hampshire, Jim Hartle, Lane Hughston, Angus McIntyre, Mary
Jane Mowat, Tristan Needham, Ted Newman, Eric Penrose,
Toby Penrose, Wolfgang Rindler, Engelbert Schcking, ve Dennis
Seiama. Mandelbrot kmesiyle ilgili clarak verdigi ayrmtih bilgiler iin Christopher Penrose'a, satran oynayan bilgisayarlarla ile
ilgili olarak verdigi ayrmtih bilgiler iin aym gekilde Jonathan
Penrose'a tegekkr ederim. Uzmam olmadigim bir konuyu ieren
IX. Blm' okuyarak
kontrol eden Colin Blakemore'a, Erich
Harth'a ve David Hubel'e zel tegekkr borluyum. Tegekkr ethibir gekilde sotigim kigiler, gzden kaabilecek yanhglardan
rumlu degildirler. Bu kitabm bir kismma temel olugturan
bazi
derslerin verildigi Houston Rice niversitesi'ne gitmemi saglakapsammda
yan DMS 84-05644, DMS 86-06488 szlegmeleri
destekleri iin NSF: (National Science Foundationfa
Kuantum
mekanigi ile ilgili degerli fikir ahg-veriginin yapildigi Syracuse
niversitesi'negidebilmemi saglayan PHY 86-12424'e tegekkr
ederim. Bu kitaba nsz hazirlamakla gsterdigi cmertlik ve baifade etmek
zi yorumlari iin Martin Gardner'a minnettarhgimi
isterim. egitliblmler hakkmda dikkatli ve ayrmtih elegtirisi,
kaynak kitaplarla ilgili son derece degerli yardimlari ve en nemlisi en ekilmez oldugum zamanlarda
bana gstermig oldugu anlay14 ve en ihtiya duyulan anda verdigi derin sevgi ve destek iin.
sevgili egim Vanessa'ya tegekkr ederim.
olan ve

ekillerle

lgili Tegekkr

gekillerin ogaltilmasiaa izin verdikBu kitabm yaymcilari,

leri iin apagidaki yaymcilara tegekkr eder
Sekil 4.6 ve 4.9, D.A. Klarner (ed), The mathematical
Gardner'den ahnti (Wadsworth International, 1981).
Sekil 4.7, B. Grnbaum & G.C. Shephard, Tilings and patterns'den ahnti (W.H. Freeman, 1987) Copyright 1987 W.H.
Freeman and Company izniyle kullamlm1gt1r.
Sekil 4.10, K. Chandrasekharan, Hermann Weyl 1885-1985
(Springer, 1986).
Sekil 4.11 ve 10.3, "Pentaplexity: a class of non-periodic
tilings of the plane"den ahnti. The Mathematical Intelligencer,
2,32-7 (Springer, 1979).
$ekil 4.12, H.S.M. Coxeter, M. Emmer, R. Penrose ve M.L.
Teuber (ed), M.C. Escher: Art and Science (14orth Holland,
1986).
Sekil 5.2, 1989 M.C. Escher Heirs/Cordon Art-BaarnHolland.
Sekil 10.4, Journal of Materials Research, 2, 1-4 (Materials
Research Society, 1987).
kendisi
Diger tm gekiller (4.10 ve 4.12 dahil) yazarin

tarafmdanhazirlanmigtir.

VII

nsz

Byk matematikilerin
ve fizikilerin ogu, mesleklerinden
olanaksiz
anlayabilecekleri
bir kitap yazmamn,
olmayanlann
olmasa bile, ok zor oldugunu dgnrler. Bu ylla kadar, dnmatematik
fizikilerinden
Roger
yamn en bilgili ve yaratici
Penrose'un, bu dgncede olanlar arasmda yer aldig1 samlabilirdi. Teknik olmayan makalelerini
ve konferans metinlerini
okumug olan bizler ise bunun byle olmadigim biliyorduk. Yine
aym
de Penrose'un, yogun ahqmalarmdan
zaman ay1rarak,
meslekten
olmayanlar iin harika bir kitap yazdigim grmek
hog bir srpriz oldu. Bu kitap, klasikler arasmda yerini alacagina inandigim bir eser.
Penrose'un kitabimn blmleri, grelilik teorisinden, kuantum mekanigine ve kozmolojiye kadar degigik konulan kapsaproblemi"
maktaysa
da ana dgnceyi, felsefecilerin
"G1 AI" (Yaolarak adlandirdiklan
teori olugturmaktadir.
elektronik
bilgisayarlann
insan akhpay Zek) savunuculan,
yalmz bir veya iki
her geyi yapabilmelerinin
mn yapabilecegi
yzy11hk (bazilan bu sreyi elli yila kadar kisaltiyor!) bir sorun
Genlikleolduguna bizi yillardir ikna etmeye ugragmaktalar.
rinde okuduklan bilimkurga kitaplanndan etkilenen ve beyinyapillerimizin yalmzea (Marvin Minsky'in dedigi gibi)
mig bilgisayarlar' olduguna kendilerini inandiran bu insanlar,
haz ve aci, gzellik ve mizah bekenisi, bilinlilik, hr irade gibi
"us-beden

'etten

algoritmik
robotlarda,
elektronik
yetilerin,
davramplan
rince karmagik duruma geldigi zaman dogal olarak ortaya
cagmdan kugku duymamaktadirlar.

yete-

1ka-

Bazi bilim felsefecileri (nl in odasi dgnce deneyimini

derinlemesine ele aldigi John Searle gibi felsefeciler)
bu dgnceye giddetle kargi ikmaktadirlar. Onlara gre bir bilPenrose'un

gisayar, arklarla, kollarla veya sinyal ileten herhangi bir meka,

nizmayla ahgan mekanik hesap makinelerinden
temelde farkh
bilyalarm veya borulann
degildir (Bir bilgisayar, yuvarlanan

VIII .

nsz

iinde akip giden suyun zerine dayandigi fizik yasalarma

uygun yap11abilirdi). Elektrik, tellerin ierisinde, (1eik hari) diger
enerji trlerine gre daha hizh iletilebildigi iin simgelerle hesap
makinelerinde
oldugundan daha sratle oynayabilir ve bu nedenle son derece karmagik iglemlerin stesinden
gelebilir. Fakat, elektrikli bir bilgisayar gereklegtirdigi iglemi, bir abaksn
nn? Bilgisayarlar gimdilerde satranci
fazla
ustaca oynuyorlar. Acaba satrantan,
bir zamanlar bir grup bilgisayar merakhsimn
derme atma aletleriyle yaptiklan
bir basit
un?
daha fazla
oyun makinesinden
Penrose'un kitabi, gimdiye kadar yaz11mig gl AI kargiti
olan en etkin saldindir. Geen yzyillarda
aklm, bilinen fizik
yasalanyla
ahyan bir makine olduguna
dair indirgemeci sava
kargi itirazlar yap11augt1, fakat Penrose'un kargi saldinsi, kendisinden nceki yazarlann sahip olmadiklari bilgilere dayamlarak yapildigi iin, daha inandinci. Kitap, Penrose'un bir matematiksel fizikiden te, birinci sm1f bir felsefeci oldugunu,
agdag felsefecilerin anlamsiz bularak gz ardi ettikleri sorunlari
irdelemekten
ekinmedigini aika gstermektedir.
Penrose, aym zamanda,
kk bir grup fizikinin giderek aritirazlarma
kargm,
gl
bir gerekiligin savunuculugunu
tan
stlenmek
cesaretini
de gstermigtir. Yalmz
bir yerdeki"
matematiksel
degil
gerek
de
kendine
zg gizemli baevren
gims12hgave zamansizhga sahiptir. Newton ve Einstein gibi
Penrose da, gerek fiziksel dnyaya gerekse saf matematigin
Platonik dnyasma son derece alakgnl1kle
ve derin sayglyla yaklagiyor. Say1 teoricileri arasmda sekin bir yeri bulunan
Paul Erds, en iyi kamtlann yer aldigi 'Tannmn Kitabi' hakkmda konugmaktan hoglamr. Matematikilerin,
bu kitabm bir
sayfasma ara sira gz atmalarma
izin verilir. Bir fiziki veya
bir matematiki birdenbire bir sezgiye kapildigi saman Penrose
bu sezginin
hesaplamayla uyandinlmig'
bir duygatesinde
olduguna
bir
inamr.
Bu,
nun
bir an iin nesnel
gey
gerekle iligkiye geen us'tur. Acaba, diye dgnr, Platon'un
dnyasi ile fiziksel dnya (fizikilerin matematigin
potasmda
erittikleri
dnya) gerekte bir ve aym midir? Penrose'un kitabiadini
alan
nin birok sayfas1,
Benoit Mandelbrot'tan
Mandelbrot kmelerine aynlm14tir. Byle bir kmenin paralari
'anladigmdan'

'anlar'

'anlarlar'

"orada

'karmagik

IX
anlamda
bytldgnde
istatistiksel
birbirine benzer yap1
gstermesine kargm, sonsuz helis biimi nceden tahmin edilemeyecek gekilde srekli degigim gstermektedir.
Penrose, bu
egzotik yapmm, tropik bir ormamn kegfi kadar olast,
orada' durup duran Everest Dagi kadar somut oldugunun dgnlmesinin
anlagilmaz
olduga kamsmdadir (Ben de yle).
Penrose,
parmag1mn' kendisine, kuantum mekanik biliminin henz tamamlanmanu; oldugunu syledigi zaman Einstein'm hi de dik kafah veya bulamk zihinli olmadigma inanan
ve sayilari giderek artan bir grup fizikiden birisidir. Grgn
desteklemek amac1yla Penrose sizi, gnmzdeki speklasyonlann odagun olugturan, karmagik sayilar, Turing makineleri,
karmagikhk teorisi, kuantum mekaniginin
gaprtici paradokslaGdel karar verilemezligi,
faz uzaylan, Hiln, formel sistemler,
karadelikler, akdelikler, Hawking igunasi,
entrobert uzaylan,
pi, beynin yapis1 gibi konulan kapsayan gz kamagtinc1 bir yolculuga ikarlyor.
Kpekler ve kediler, kendilerinin
midirler? Televizyonan Uzay Yolu dizisindeki gibi astronotlann
bir madde-aktarim
sistemi yoluyla oraya buraya yollanabilmelemdr?
yaratirken
ri teoride mmkn
Evrim bilialenmeyi
kendi srekliligini saglamak iin onda ne bulmugtur? Kuantum
'igte

'kk

'bilincinde'

mekaniginin

tesinde,

zamamn

ynnn

kesin olarak

ve sag/sol

ayirimmm

belirlenmig oldugu bir dzey var midir? Kuantum

mekanigi yasalan,
bundan da belki daha derin yasalar, usun iglevlerini yerine getirmesi iin mutlaka gerekli midir?
Son iki soruya Penrose'un yamti evet olmugtur. Onun nl
teorisi
zamam ieren daha yksek boyutlu kompleks bir uzayda etkin olan soyut geometrik nesneler teorisi- bu
kitabm kapsamma almmayacak kadar tekniktir. Penrose'un
yirmi yllhk ugraqimn
rn olan
kuantum mekaniksel alanlardan ve taneciklerden daha derin bir blgede geerli olmak iin geligtirilmis
bir teoridir. Penrose, yetkin, yararh,
geici ve yanhq-ynlendirilmig
olarak drt gruba ay1rdigi teoriler ierisinde tvistor teorisini, bugn hararetle tartigilmakta
olan sl>er-sicim ve diger byk birlegtirme modellerinin
yam
geici gruba dahil etmektedir.
sira, alakgnlllkle,
1973'ten bu yana Penrose, Oxford Universitesi'nde
Rouse
Ball Matematik Profesr olarak grev yapmaktadir.
Bu nvam
'tvistor'

-uzay

'tvistorlar',

X.nsz
hakh olarak tagimaktadir nk W.W. Rouse Ball yalmz ok
olmayip, Matematiksel Eglencelikler
tamnmig bir matematiki
eseriyle,
ve nceleme Yazdars adh bir Ingiliz klasigi niteliginde
eglencelik matematik
alamnda
amatr bir sihirbazdir.
Penrose, Ball'un eglence hevesini paylagmaktadir. Genliginubuk' (tribar) denilen
bir nesne' keyfetmigti
(mknsiznesne, iten-eligkili elemanlardan olugtugu iin varolamayan
ok-boyutlu bir geklin izimidir). Penrose ve bir genetik uzmam olan babasi Lionel, bu tribar'i bir Penrose Merdivenine dngtrdler.
Basamakh bu yapiyi, Maurits Escher
Ascending and Descending (ik1eve inig) ve Waterfall (aglayan) adh iki nl gravrnde kullandi. Bir gn Penrose,
yatarken,
lik nbeti' olarak adlandirdigi
bir nedenle yatakta
drt-boyutlu bir uzayda var olan bir imknsiz nesneyi hayalinde canlandirdi. Bu yle bir gey ki, dedi, drt-boyutlu bir yaratik
"Aman Tannm, bu da ne byle?" diye haykirirdt.
ona rastlasa,
1960'larda Penrose, arkadagt Stephen Hawking ile birlikte
konusunda ahgirken, belki de en ok tamaan buevren
dek geerli'
lugunu gereklegtirdi. Grelilik teorisinin
oldugu savma gre, her karadelik, iinde fizik yasalanmn
geerli olmadigt bir tekil blgeye sahip olmahydi. Bu bagar1 bile,
son yillarda Penrose'un, Escher mozayigine benzer fakat dzlemi periyodik olmayan tarzda kaplayan iki gekil inga etmesiyle
glgelendi (Bu gagirtici gekiller hakkmda bilgiyi Penrose Tiles
to Trapdoor Ciphers adh kitabmda bulabilirsiniz). Bu gekilleri,
Penrose hibir yaran olabilecegini
dgnmeden icat etti, daha
dogrusu kegfetti. Penrose'un kaplama ta larmm -boyutlu
genellemelerinin, ahg11dik olmayan yeni bir madde trnn buulagmasi
lunabilecegi sonucuna
herkesi gagirtti. Bugnlerde
maddenin
incelenmesi kristalografi
sz konusu
alanmda
konularmdan
birisini olugturen yogun aragtirma
maktadir.
zamanda,
matematigin
Aym
hi beklenmeyen uygulamalara yol aabilecegini
gstermesi aismdan, modern zamanlann
en dramatik rnegidir.
Penrose'un matematik
bagarilari
ve fizik alanlarmdaki
mz bir kismma deginebildigim bagarilari- onun bir yagam boduydugu meraktan kayyu, Vaiolagun gizemine ve gzelligine
naklanmaktadir.
Kk parmagi ona, insan beyninin sadece

de

'l

'imknsiz

'deli-

.bilimi

'sonuna

"kristalimsi"

-yal-

XI

toplulugundan olugmadigun sylteller ve anahtarlar

Adam,
Kitabinin
baglang1
yor.
ve sonsz blmlerindeki
k1smen duygulu yagamm yavag evriminde bilincin baglangiciBenim iin Peorose, gl AI hkmdarlamn bir semboldr.
zerlerinde
giysilerinin bulunmadigim
1plak
olduklarmi,
rmm
nolerinin
sylemek yrekliligini
-AI
biraz uzagmda,
gsteren
arkada, nc sirada oturanocuktur. Penrose'un fikirlerinden oguna mizah karigtmlmigtir
ama bu kitapta savundugu
malzemesi
asla
gldr
degildir.
fikir
minik

Martin Gardner

XIII

Baglang1

Byk Konferans Salonunda, yeni 'Ultronic' bilgisayann a1hgi iin toplamlungt1.Bagkan Pollo, a1hy konugmasim henz
bitirmisti. Bitirdigi iio mutluydu: Bu gibi toplantilardan pek
hoglanmazdi ve a1hgim yaptigi bilgisayarm kendisine bir hayli
gereginin digmda bilgisayarlardan hi
zaman kazandiracagi
anlamazd1.
malt1 firma, bilgisayann diger birok grevinin
arasmda, Devletle ilgili olarak Bagkamn ok siluci buldugu kararlari
almak bulunduguna dair Bagkana gvence vermigti.
Bilgisayara harcadigi hazine altimmn miktan dgnlrse, bilelbette yerinde olacaktt. Sahane
gisayann
bu grevi stlenmesi
zel golf sahasmda
saatler boyu golf oynayarak
hopa vakit geirmek iin sab1rsizlamyordu.
Golf sahas1, kk lkesinde geriye kalabilen birka byk yegil alandan bir tanesiydi.
Adam, aihe trenine katilanlarm arasmda bulunmakla kendini ayncahkh hissediyordu. ncsiraya oturdu. Ultronic'in
tasanmmda grev alan teknokratlardan birisi olan annesi iki
sira nnde oturayordu. Babasi da rastlanti sonucu salondayd1;
davetli degildi ve eu anda arkada bir yerlerde evresi gvenlik
grevlileri tarafindan tamamen kugatilmig olarak duruyordu.
Son dakikada Adam'm babas1, bilgisayar1 havaya uurmaya
kalkigmigti. Kk bir eylemci grup olan 'Psigik Bilin1enme
Yksek Kurulu'nun 'Liderligi' nvamm kendine uygun grmy
Kugkusuz o
ve bilgisayan havaya uurma grevini stlenmigti.
elektronik
patlay1cilan,
cikimyasal-duyarh
ve
ve tm
say1siz
hazlar sayesinde hemen yakalanmigti.
Cezasmm kk bir kisnum gimdiden ekiyordu; bilgisayarm a1hy trenine tarnk olmasi iin salonda ahkonulmugtu.
Adam, ebeveynlerine
pek aldirmazdi.
Onlar iin herhangi bir
duyga beslemesi gerekmemigti. On y11hk mr boyunca maddi bir zenginlik ortammda,
hemen hemen tamamen bilgisayarBir dgmeye basarak, istedigi her
lar tarafmdan yetigtirilmigti.
yiyecek,
sahip
olmugtu:
iecek, arkadag, eglence ve hatta
geye

XIV e Baplangz
-gereksinim

egitim

duydugu anda diledigi bilgi, ilgin ve renkli

grafikler halinde ekranda beliriyordu. Annesinin mesleki konusaglamigti.
mu ona btn bu olanaklari
anda,
Tasarim
Su
Sefi, konugmasim bitirmek zereydi:
mantik nitesinden
fazlasma sahiptir. Bu rakam, tm
lkede yagayan insanlarm.tmnn
beyinlerindeki nronlarm
toplam sayismdan fazladir. Zeksi, hayal bile edilemez. Neyse
ki hayal etmek zorunda da degiliz. Biraz sonra zeksim izlemek.onuruna
sahip olacagiz: Byk lkemizin
saygideger First
Lady'si Madam Isabella Pollo'yu, olaganst
Ultronic Bilgisayarimizi ahytirmasi iin huzurunuza davet ediyorum!"
Baykanm egi ne 1kti. Biraz heyecanh grnyordu; agzmda
birka szck geveliyerek galter kolunu indirdi. Saloada derin
141kaktive edilmesiyle
bir sessizlik ve 1017mant1k niteSinin
larda hemen hemen fark edilemeyen bir kararma yagandt Ne
olup bitecegini bilemeden herkes bekliyordu. 'Teni Ultronic Bilgisayar Sistemimize ilk sorusunu sorarak sistemi baglatmak isteyen var mi aramzda?" diye sordu Tasarim Sefi.
Herkesin nnde ve Yeni Bilgisayarm huzurunda kendilerini
aptal yerine koymaktan ekinen insanlar susuyordu.
Salonda
suskunluk
egemendi. "Aramzda soru soracak birisi mutlaka
vardir ama," diye yineledi Tasarim
Sefi,Fakat, yeni ve ok gl bir bilinlenme duygusuyla herkes susuyordu.
Adam byle
bir duyguya kapilmad1. Dogdugundan
beri bilgisayarlarla
bymgt. Bir bilgisayarm neye benzedigini hemen hemen
biliyordu. En azmdan bildigini samyordu. Her neyse, meraklanm14t1. Adam elini kaldirdi. "Tamam," dedi Tasarim Sefi,
siradaki kk ocuk. Yeni dostumuz iin bir sorunuz
var, yle mi?"
"...10"

"nc

I. Blm
Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

Girie
Son yirmi-otuz y11da elektronik bilgisayar teknolojisi dev adunlarla geligti. nmzdekiyirmi-otuz yll ierisinde de, luz, kapasite ve mantik tasarurunda byk ilerlemeler kaydedilecegi konusunda pek az kugku var. Geen yilm hesap makineleri bu yil gzmze nas11 ilkel ve hantal grnyorsa bugnn bilgisayarlari
da ileride gzmze aym gekilde grnebilir. Geligim Inzmda neredeyse rktc bir geyler var. Eskiden yalmz insanm dgnee
sisteminin alanmda gereklegtirilebilen say1siz iglemler bugn bir
insamn asla erigemiyecegi lnz ve dogruluk oramnda, bilgisayarlar
tarafmdan gereklegtirilebiliyor. Fiziksel ynden performansmuz1
kolayca agan makinelere uzun zamandir ahgkurz. Onlardan herduymuyoruz. Aksine, en luzh atletten en az
hangi bir rahatsizhk
beg kat luzh ilerleyebilen ara1arla yolculuk etmekten, veya dsinelerle igiden olugan ekiplerle ancak gereklegtirilebilecek kazi
makinelerin
bagariyla stlenmesinden
ve ylk1m ahgmalarim
hognutuz. nceleriasla yapamadigimiz geyleri fizikselolarak
sahip olmakla daha da
yapmam1za olanak saglayan makinelere
mutluyuz; gkyznde szlerek birka saat gibi kisa bir srede
okyanusun
kargi sahiline inebiliyoruz. Makinelerin bu gibi bagaraari gururumuza dokunmuyor. Ama, dgnme yetenegine sahip
olmak
bu ok insanca bir zellik. Ne de olsa dgnme yetenegimiz sayesinde fiziksel yetersizligimizi agabildik ve diger canhlara karg1stn1k saglayabildik.
stnlgmzkamtlayan bu nemli zelligimizi bir gn
kaptmrsak, onlara boyun egmek zorunda kalmayamakinelere
-igte

cak m1y1z?

Mekanik bir cihazm dgnebilmesi, hatta duygulara veya bir

sahip olmasi konusu ashnda yeni degildir? Fakat modern
bilgisayar teknolojisinin geligmesiyle yeni bir ivme, hatta bir
usa

2 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

ivedilik kazaamigtir. Sorun, felsefenin derin konulanna gtryor bizi. Dgnmek veya hissetmek nedir? Us nedir? Us gerekten var midir? Varsa, iligkili oldugu fiziksel yapilara fonksiyonel olarak ne lde bagimhdir? Bu gibi yapilardan
tamamen
bagunsiz olarak var olabilir mi? Veya yalmzca fiziksel yapilann
(uygan trde yapilann) bir fonksiyonu mudur? Ne olursa olsun,
ilgili yapilann zellik itibariyle biyolojik (beyin) olmasi nu gerekli, yoksa elektronik ekipman paralan
da pekal aym iglevi
stlenebilir
mi? Us, fizik yasalanna bagimh mt? Gerekte, fizik
yasalan

nelerdir?

Bu kitapta, bu gibi sorulara yamt arayacagim. Bylesine

genig kapsamh sorulara
kesin yamtlar beklemek kugkusuz haksizhk olur. Kesin yamt veremem, bagkalan da veremez. Ne
var
ki bazilari tahminleriyle bizi etkilemeye ahgabilir. Benim kendi tahminlerim, ele aldigim konularda nemli rol oynayacak
tahminler olacaktir. Fakat, speklasyonu kati bilimsel gerekten aika ayirt etmeye ahyacagim, ve speklasyonlanmm
te-

melinde

yatan

nedenler

hakkmda aik olmaya zen gsterece-

gim. Ancak, burada benim baghea amacim yamtlarla ilgili ok

fazla speklasyona
kalkigmak degildir. Daha ok, fiziksel yasamatematigin
mn yapisi,
ve biliali dgnme igleminin zelligi
arasmdaki iligkiyle ilgili yeni yasalart ortaya koymak ve daha
nce a1klandigma
tamk olmadigim bir bakig aisi getirmek ugierisinde
olacag1m.
Bu bakig a1smi birka szckle yeteragi
rince tammlayamam; igte bu nedenle, bylesine hacimli bir kitap yazmayi amaladim. Ancak, yine de kisaca ifade etmem gerekirse, bana gre, fiziksel ve mantiksal
aidan
kavramim
anlamiyla
aiklayamamanuz,
fizigin
tam
temel yasalanm tam
anlamiyla
kavrayamanug olmamizdan
kaynaklanmaktadar.
Bununla, sz konusu yasalan hibir zaman tam anlamiyla
anlayamayacag1z demek istemiyorum. Aksine, gelecekteki aragt1rmalan bu konada mit verici grnen ynlere ekmek,
bildigimiz fizigin geligim kapsammdaki
yeri hakkmda
olduka
zel ve grngte yeni nerilerde
bulunmak bu kitabm amaci'us'

'us'un

bir kismun olugturmaktadir.

Savundugum grgn fizikiler arasmda benimsenmeyen ve
sonuta bilgisayar bilimcileri veya fizyologlar tarafindan bugn
mn

iin benimsenmesi

olasihgi

bulunmayan

bir grg oldugunu

3
aika belirtmeliyim. Fizikilerin pek ogu, insan beyni ile ilgili
olarak uygulanabilir
temel yasalann
tmnn gerekten mkemmelen bilindigini iddia edeceklerdir. Genelde fizik bilgimizde hl birok boglugun bulundugu kugkusuz tartigilamaz. rnegin, dogamn atom-alti parac1klarmm
ktle-degerlerine
ve

bunlarm etkilegmelerinin
byklklerine hkmeden temel ya-salan bilmiyoruz. Kuantum teorisini Einstein'm genel grelilik
teorisiyle uyamlu hale getirecek
gravitasyon' teorisinin nas11 geligtirilecegini bir tarafa b1rakm, kuantum teorisini
daha Einstein'm zel grelilik teorisi ile nas11 uyumlu hale getirecegimizi tam bilmiyoruz. Kuantum gravitasyon teorisini geligtirememig olmannzm sonucu, bilinen temel paraciklann boyutunun 1/100000000000000000000'i gibi minik bir lekte uzaym
'kuantum

zelligini anlayam1yoraz,
fakat sz konusu boyuttan daha byk boyutlar iin bilgimizin yeterli oldugu farzediliyor... Bu gibi
etkileri insan beyni a1smdan
belirsizliklerin
fizik zerindeki
nemsiz gibi grnse de, evrenin kapsam1mn
veya zamandabir btn olarak sonlu veya sonsuz oldugunu bilmiyomerkeslerinde
ruz. Karadeliklerin
veya evrenin kendisinin byk patlama ile baglang1 amada etkin olmasi geteken fizik bilimini anlannyoraz.
Btn bu yasalar, insan beyninin iglevleriyle
'gn1k'
lege (veya biraz daha kgne) dayanarak hailgili
yal edebilecegi kadar uzak grnebilir.
Ve gerekten de uzaktir!
Ancak, tam burnumuzun dibinde (veya daha dogrusu ardmda)
durmakta olan bir konu var ki fizikilerin pek ogu, insan dgncesinin ve bilineinin iglemesi ile yakmdan ilgili olup fizik anlayignmzda bir byk bilinmeyeni olugturan bu yasasuun
farkmda bile degiller. Bu konuyu a1klamaya ahyacagun. Karadeliklerin ve byk patlamanm bilinmeyen yasalar zerinde kesin
etkilere sahip grgler oldugunu yine bu kitapta savunacagun,
-uzayda

11eriyesrmeye ahqtigim grgn temelinde yatan kamtm

gc hakkmda okuru ikna etmek abasi iinde olacag1m. Fakat
bu grg anlamak iin yapacak ok igimiz olacak. Bize yabanci
gelecek diyarlardan
kisun grngte konumuzla ilgili olmayabilirengellerden
birbirinden
farkh
geecek zahmetli
bir
ve
yoleuluga ikacag1z. Newton mekaniginin
temel ilkelerinin yam
s1ra, kuantum teorisinin yapisun, esaslarmi
ve bilinmeyen yntemlerini, zel ve genel greliligin, karadeliklerin, byk patla-bir

4 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

termodinamigin ikinci yasasmm, Maxwell'in elektromanteorisinin temel zelliklerini incelemek durumunda kalacag12. Bilincin dogasun ve fonksiyonunu anlamak abamiz ierisinde felsefe ve psikolojinin sorunlan devreye girecek. Kugkusuz, nerilen bilgisayar modellerinin yam sira, beynin gerek nmamn,
yetizma

olacak. Yapay zekrofizyolojisine

gz gezdirmemiz.kaunlmaz
gerekecek.
Turing makiedinmemiz
stats
hakkmda
fikir
mn
nesinin ne gibi bir makine oldugunu grenecek, hesaplanabilirlik, Gdel'in teoremi ve teorinin karmagikhgimn anlarum anladerinliklerine dalmanuz
mak geregini duyacag1z. Matematigin
sorgulamamiz
gerekecek.
gerekligin
dogasiin
fiziksel
hatta
ve
ahytigim ahgilBtn bunlarin sonunda okur, aiklamaya
madik kamtlar hakkmda hl ikna olamazsa,
yine de bu zahmetli ve umanm ilgin yolculuktan gerek degere sahip bir geyler editiecegini en azindan mit ediyorum.

Turing

Testi

Hafiza bankasi ve mantik nite sayisi, insan beynindekinden

fazla, yeni bir model bilgisayann piyasaya 1ktig1m varsayahm.
Yine bu bilgisayarlarm dikkatle programlanung ve uygun trde
olduklanm
varsayahm.
veriyle yklenmig
ve byk miktarda
iddia
gerekten dpndklerini
Yapimcilan, byle cihazlarm
da iddia ediyorlar.
ediyorlar. Belki gerekten zeki olduklarmi
Veya daha da ileri giderek cihazlann
ac1yi, mutlulugu, gefkati,
farkmgururu, vs. gerekten hissettiklerini ve ne yaptiklanmn
ileri srda olduklanm
ve iglevlerini gerekten anladsklarrar
yorlar. ylegrnyor ki bu cihazlar bilinliler.
nasil anlaYapimcilann iddialanmn inamhr olup olmadigru
yacag1z? Normal olarak, bir makine satm aldigimiz zaman degerini, bize sagladigi hizmetle leriz. Bekledigimiz hizmetleri tatminkr gekilde yerine getiriyorsa memnun oluruz, getirmiyorsa
saglanz.
geri gtrerek yenisiyle degigtirir veya onanlmasim
nsan fonksiyonlanna sahip oldugu iddia edilen sz konusu makine ile ilgili bu iddialann dogrulugunu anlamak iin, yap1mcifonksiyonlanm
yerine
mn kriterine uygan olarak, makinenin
getirirken bir insan gibi davramp davranmadigim soranz. nsan

gibi davramyorsa, yakmmanuz iin bir neden olamaz

ve bilgisayan onarim veya degigtirmek amac1yla iade etmemiz gerekmez.
Bu rnek bize tamamen iglevsel bir yaklagun saglamaktadir.
levselci,bilgisayarm, dgnme amnda bir insanm davraragmdan ay1rt edilemiyecek tarzda bir davramp sergilemesi koguluyla
dgndgn syleyecektir.
Byle bir iglevsel bakig aisim bir
an iin benimseyelim. Elbette bilgisayarm, dgnmekte olan bir
insamn yapabilecegi gibi, odanm ortasmda bir
oraya bir buraya
gidip gelmesini bekleyemeyiz. Veya diyelim ki, bir insana
elinizle
dokundugunuzda gsterecegi tepkiyi veya hissedecegi duyguyu
gstermesini
bilgisayardan bekleyemeyiz: Bu beklentiler, bilgisayarm amacimn digmdadir. Ancak bu beklentiler, sordugumuz
herhangi bir soruya insanmkine benzer yamtlar vermesini
istedigimiz ve yanitlarmm
bir insamnkinden ayirt edilemiyeeek olmasi koguluyla gerekten dgnmesiyle (veya hissetmesiyle, anlamaslyla, vs.) tatmin olmay1 talep ettigimiz anlamma gelir.
Bu bakig aisi, Alan Turing'in 1950 yihnda Mind (Turing
1950) felsefe dergisinde yaymlanan
'Computing Machinery and
Intelligence' baghkh n1 makalesinde
ok gl gekilde savunulmuetur (Turing'den ilerideki blmlerde daha ok
sz edecegiz).Makalede, bu grg, ilk kez Turing testi olarak tammlannugtir. Testin amaci bir makinenin
dgndgn sylemenin
mantiksal olarak mmkn
olup olmadigidir. Bir bilgisayarm

(yukarida verdigimiz

rnekte

yapimc11ari

tarafindan

zellikleri

tammlanan bilgisayar gibi) gerekten dgndgnn iddia

edilmekte oldugunu varsayahm.
Turing testine gre bilgisayar, gnll bir insanla
birlikte,
sorgulay1cmm grg alanuun (perseptif) digmda bir
yere saklamr. Sorgulay1c1,yalmz soru sormak suretiyle, hangisinin insan
hangisinin bilgisayar oldugunu saptamaya ahgir. Sorgulaylel-

mn* sorulari,

daha nemlisi

aldigi yanitlar,

*Byle bir kitabm

tamamen ses gizle-

yaziImasi esnasmda kargilagilan sorunlardan

birisi
(digilerkek zamirlerin) kullammidir. Normal uygulamada oldugu gibi,
bundan byle, soyut kipilerden bahsederken, her ikisini
kapsamak zere, yalmz
erkek zamirini (he) kullanacagun. Sorgulayic1yi
zamiri ile ifade ederek
cinsiyet ay1rimt yapmak amaemda olmadigmu, yalmz digi
bir sorgulayicunn,
bir erkek sorgulayiclya
k1yasla, gerek insanla bilgisayar1 ayirt etmekte daha
duyarh olabilecetini
dsndgm iin bagiglanacagimi umarimi
veya

"she"

"he"

"she"

6 e Bir Bilgisayar UsSahibi Olabilir mi?

yazilarak
nerek, yani ya bir klavye sisteminde
veya bir ekranda
oturumunda
gsterilerek verilir. Sorgulay1clya, bu soru/cevap
elde edilen bilgiler digmda, her iki taraf hakkmda hibir bilgi
verilmez. nsan denek sorulari itenlikle yamtlar ve kendisinin
insan, teki denegin bilgisayar olduguna dair sorgulayic1yi ikna
sylemeye programlanetmeye ugragir; fakat bilgisayar
olduguna
sorgulayic1yi inankendisinin
oldugu
insan
iin
mig
dirmaya ahgir. Dizi halinde tekrarlanan testler sresince sorgulayici, tutarh bir gekilde, insam saptayamadigt
takdirde, bilgisayar (veya bilgisayann program1, veya programlayicisi, veya
tasanmcisi, vs.) testi gemig sayihr.
Bu testin bilgisayar iin adil olmadigi ne srlebilir. Roller
degigtiri1erek insanm bilgisayar gibi davranmasi ve bilgisayardan sorulara itenlikle, dogru yamtlar vermesi istenseydi sorgulayicimn hangisinin insan hangisinin bilgisayar oldugunu
anlamasi ok kolay olurdu. Yapmasi gereken btn ig, ok karmagik bir aritmetik
hesabrun yapilmasim istemek olurdu. lyi
bir bilgisayar yamti hemen ve dogra gekilde verirken insan ya(Bu konuda biraz dikkatli olmak geremti verirken zorlamrdi.
kiyor, nk herhangi bir aritmetik iglemini, gagmaz dogrulukla ve fazla aba sarfetmeksizin zihninde abucak gereklegtiredahileri' bulunabilir. rnegin,okuma-yazma bilbilen
Almeyen bir iftinin oglu olan ve 1824-1861 y111ari arasmda
manya'da
olan
Zacharias
Dase*,
herMartin
Johann
yagamig
hangi sekiz basamakh iki say1mn arpimim bir dakikadan az
bir srede, yirmi basamakh iki sayrun arpumm alti dakika gigereklegtirebiliyordu!
Daha yakm
bi kisa bir srede zihninde
dnemlerde, 1950'lerde, Edinburgh niversitesi Matematik
Profesr Alexander Aitken'in bu konuda insam etkileyen badaha zor iglemganlan olmugtur. Test amaciyla sorgulayicmm
ler semesi, rnegin otuzar basamakh iki sayunn arpma igleminin iki saniyede tamamlanmasim ngren sorular semesi
gerekecektir. Byle bir soru, iyi bir modern bilgisayann kolaygelebilecegi bir iglemdir).
hkla stesinden
Bylece, bilgisayar programeilarma
bilgisayarm, bazi durumlarda
daha
grnmesini saglagerekte oldugundan
mak dgyor. nk, sorgulay1emm
bilgisayara karigik bir
aritmetik
sorusu sormasi halinde, bilgisayarm soruyu yamtla'yalan'

'hesap

'aptal'

yam1yormuy

gibi grnmesi

gerekir;

aksi halde, kisa srede

'ap-

olacaktirl
Bilgisayarm bu gekilde daha
kendini
iin zellikle
saglamak
grnmesini
samrim programcilar
tal'
ciddi bir sorun yaratmayacaktir.
Onlar iin asil sorun, her insa'akh
selim' sorusunu yaen basit
mn kolayca yamtlayabilecegi
mtlayabilecek
gekilde bilgisayari programlayabilmektir!
yinelenmesinde,
yinelesorularm belirli rneklerinin
Bu

ele vermig

tr

dogasmda bulunan bir sorun ortaya ikar. Ilk sorugeda, bilgisayarm bu zel soruyu bir insamn yamtlayabilecegi
yol
Oysa
kolaydir.
bir
bulmak
yamtlayacagma
dair
nas11
kilde
zellikle zgn ve biraz gerek anlama yesrekli sorgulamada,
sorularla
yap11an seri sorgulamada bilgisayagerektiren
tenegi

me olayimn

yoksun oldugunun
ortaya 1krm gerek anlama yeteneginden
zgn sora
olasidir.
bu
kismen,
becerisi,
Sorgulayicunn
tr
masi
biimleri bulabilmesinde, k1smen de, derinlemesine inceleme ni-

teliginde bir yaklagunla,

ortaya ikaracak gekilde
tirabilmesindedir.

Sorgulaylc1, aradaki fark1 bilgisayarm fark

esnasmda
anlamak iin, sorgulama
tamamen
gibi
s1kigtirabilir,
grnen
veya
sama
sama bir sorayu araya
sorularm
olan
diger
anlamh
iki
bir
arasma
ashnda
soruyu
fakat
gyle sorabilir: 'Duyduguma gre, bu sabah
katabilir:

edip etmeyecegini

rnegin,

bir gergedan pembe bir balonla Mississipi boyunca umug. Buna

ne dersin?' (Bilgisayarm almnda biriken soguk ter taneciklerini
grr gibisiniz!) Bilgisayar ihtiyatla yamtlar: "Olduka gln
geldi bana." Simdiyekadar iyi gitti. Sorgulayici: "Sahi mi? Bir
zamanlar
amcam da aym geyi yapmigt1
ve dnmgtyalmz onunki kirli-beyaz renkte ve izgiliydi. Bunda gln olan
yetenegi yoksa, bilgisayarm ok
ne var?" Dogru drst anlama
gemeden tuzaga dgecegini ve kendini ele verecegini tahmin
etmek zor degil. Hafiza bankasmda gergedanlarm kanatlarimn
olmadigma dair bilgi varsa, ilk soruyu "Gergedanlar uamaz" diyerek, ikinci soruya da "Gergedanlar izgili degildir" geklinde
yamtlayabilir.
Sorgulayici, bilgisayarm aradaki temel farki anlay1p anlamadig1m kontrol etmek amac1yla, bir sonraki sorusu'Mississipi'nin
nu, gerekten sama bir soruya dngtrmek iin
bir gealtmda' veya
bir balonun ierisinde' veya
celikle' geklinde degigtirebilir.
--gitmig

'pembe

'anlay14m'

var olup olmadigim

tasarimlanmig diger sorularla bagdag-

gerek

'pembe

'

8.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

Turing testini geebilecek bilgisayarm yapihp yapilamayacagi,

veya ne zaman yap11abilecegi gibi konulan gimdilik bir tarafa birakahm. Yalmzca bir tartigma baglatabilmek iin bu tr makinelerin iml edilmig olduklarim varsayahm.
Peki, Turing testinde
basanh olan bir bilgisayarm mutlaka dgndg, hissettigi, anladigi, vs. iddia edilebilir mi? Bu konuya az sonra deginecegim.
elimizdeki sonulann bazilanm degerlendirelim. rneSimdilik,
yapimcilan
iddialarmda, yani cihazlanmn
dgbilgisayarm
gin,
anlayigh,
varhk
olduguna
duyarh,
bir
hisseden,
bilinli
dair
nen,
iddialarmda hakhysalar, eihazi satm almamiz bizi ahlki sorumluluklarla kargi karg1ya birakacaktir. Yap1mc11anna inanmanuz
gerekiyorsa elhette ki bu byle olacaktir! Bilgisayarm duygulanm hie sayarak, sirf ihtiyalarumzt tatmin iin onu kullanmanuz
hi de hog karyllanmayacaktir.
Bir kediye kt davranmakla buarasmda
ahlk
a1smdan
bir
fark yoktur. Yapimcisima iddinun
duygulu
bilgisayarmuzi
incitmekten sakmmamiz
gre
asma
gerekecektir.
Bize baglandigi, yakmhk duydugu bir sirada devrsini kapativermemiz
veya hatta bir bagkasma sativermemiz
bizi
ahlki zorluklarla
kargi karg1ya birakabilecegi gibi, bagka insanlarla veya hayvanlarla kurulacak duygusal iligkilerin bizi iine
srkleyebilecegi
sayisiz bagka sorunlar da sz konusudur. Btn burlar, ya antumzi yakmdan ilgilendiren sorunlardir artik.
Bizim iin (ve de yetkili makamlar iin!), imaltilann,
"Dgnen cihazlarimizdan
her biri uzmanlanmiz
tarafindan
tmyle Turing testinden geirilmigtir"
gibi bir kamtla desteklenmig iddialanmn dogru oldugunu varsayahm.

ddialarm bazi

sonulanmn,
zellikle
anlamsizhma,
glnlgne

ahlki sonulanmn,
ragmen, Turing testinden baanyla gemig olmamn, dgnce, zek, anlay19 veya
bilinlenmenin geerli bir gstergesi sayilmast bence olduka
etkin bir kriterdir. nk,bagkalarmm byle zeniklere
sahip
olduklan
hakkmda kargihkh konugma yntemi digmda bagka
hangi yntemle, nas11 yarg1ya varabiliriz?
Yz ifadesi, bedenin
hareketleri ve benzer hareketler gibi bagka kriterler de vardir
gintgteki

geri ama diyelim ki (belki biraz daha uzak bir gelecekte) btn bu mimikleri ve hareketleri baanyla taklit edebilen bir ro-

9
saklamak
artik gebot yapildi. Robotu ve insam, sorgulayleidan
elinde
yine
olarak,
sorgulay1cimn
ilke
fakat,
aym
kriterler bulunacaktir.
Turing testini dzenleyen ben olsaydim, partlarma daha fazla esneklik getirmeye ahgirdim. Bilgisayardan, bazi bakimlardan, bir insam ondan ayirt edilemiyecek kadar iyi taklit etmesini istemek dogrusu ondan gereginden fazlasim istemektir.
yabanc1hk',
Yamtlarin temelinde
yapay bir bilinlilik var
oldugu iin, bilgisayarm yamtlarima
dogasma bakarak sorguyamtlayici gerekten ikna olabilir. Ben olsam sorgulayleidan
larm dogasma bakmasim isterdim. Bugne kadar inga edilmig
aika grlen eksiklik buolan tm bilgisayar sistemlerinde
dur. Ancak, sorgulayici, bilgisayarm bilinaiz yamtmda bile bir
bilinlilik algilayabilir ve bu bilinliligi bilgisayara atfetmek
konusunda isteksiz davranabilir. Byle bir tehlike olasihgim
Diger taraftan, sorgulaylei, gerekte var olkabul ediyorum.
duygusuna kapilarak istememasa bile, byle bir
Bu neden de olsa bilgisayara kugkulanma firsati verebilir.
daha nesnel olmasmdan
denle Turing testinin ilk versiyonu,
kaynaklanan daha byk bir avantaja sahiptir ve ben de sonduracagim. Onceden degindiraki blmlerde bunun zerinde
yapilan
haksizhk (yani, testte bagarih olgim gibi bilgisayara
beklenmak iin bir insarna yapabilecegi hergeyi yapmasimn
yapmak
yapabildigini
mesi, oysa insamn bir bilgisayarm
zokonusunda
runda olmamasi)
dnme yetenegi, vs. saptamak
destekleyenleri rahatsiz eder gibi
Turing testinin etkinligini
grnmyor. Turing testinin taraftarlarma gre bilgisayar ok
gemeden
2010 ylhoa kadar- Turing testinden bagariyla geebilecektir
bir sorgulay1c1
(Turing, baglang1ta
sorgulamayla,
2000 yihna kadar,
ve sadece bey dakikahk bir
ngrmgt).
Sonulara bakarak Turing
yzde 30 bagari oram
taraftarlari, bu taraf tutan grgn, ngrlen tarihi geciktirinamyorlar!
meyecegine
Btn bunlar temel bir sorayla yakmdan iligkilidir: Iglevsel
varhma
veya
bakig aisi, nesnel bir alemin ussal selliklerinin
vermek
iin makul bir kriterler sistemiyokluguna dair hkm
Dg
ni gerekten saglar mi? Bazilari, sagladtgim
savunuyor.
yerini
yetenekli
olursa
olsun, geregin
tutamaz.
gc, ne kadar
rekmeyecek

'bir

'yabancihk'

-diyelim

'vasat'

10 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

Benim konumum ikisinin arasmda kahyor. Ne kadar yetenekli

olursa olsun, dg gcnn yeterli dzeyde
ve beceriyle yap11acak bir sondajla
saptanmasmm
yerinde
olacagma
genel ilke
olarak inanmak egilimindeyim. Geri bu, kamtlanung bir olgudan ok bir inamp (veya bilimsel iyimserlik) sayilabilir. Byle-

likle, Turing testini, kendi btnlg ierisinde olmadika

geerli bir sistem olarak kabul etmeye genelde hazinm. Aikasi,
bir bilgisayar kendisine yneltilen tm sorulan bir insamnkinden ay1rt edilemeyecek
bylece idrak yetenegine sahip sorgulayicimizi gerektigince* ve srekli aldatacak-- tarzda yamtlayabilirse, aksine bir kanet olmadigt srece, bu bilgisayar gerekten dgnyor, hissediyor, vs. kamsma varabilirim.
Dgnme, hissetme veya anlam veya zellikle, bilinlilik ile
ilgili aiklamalanmda
ve
szcklerini
kullandigun zaman bunlarm, fiziksel nesnelerdeki
varhk veya yakmhklanm
kamtlamaya ahytiguniz gerek obanlammda
jektif
kavramlar olduklanm
im ediyoyalmzca
anlatim
dilinin geregi olarak kullanmiyorum!
rum,
Bunu son derece nemli bir konu kabul ediyorum. Bu gibi zelliklerin varhgim saptamaya
ahgirken, elimizdeki tm kamtlara dayanarak tahmin yapariz (Ilke olarak, bu durum, rnegin
uzak bir yildizm ktlesini tahmin etmeye ahqbir astronomun
masmdan
farkh degildir).
Bagka ne egit bir aksi kamt dgnlebilirdi ki? 11eriyeynelik kurallar koymak zor olmakla birlikte ben bir noktay1 a1klamak istiyorum: Bilgisayann, nronlar, kan damarlan,
vs. yeri-ve

'kamt"gerekten'

'varsayim/tahmin'

'nesneler'

ne transistrlerden, tellerden, vs. yapilmig olmasi geregi, tek

bagma, aksi kamt sayabilecegim
trde bir gey degildir. Benim
dgledigim sey, gelecekte bir gn, bilinlilik ile ilgili baanh bir
teorinin geligtirilebilecegidir
ve uygun bir fizik teorisi
olmasi bakimmdan baanh, fiziksel anlay1pm geriye kalan kisnuyla
gzel bir gekilde uyumlu oldugu iin baanh; yle ki n-tutarh

*
Turing testinde baanh olmamn pf noktalan
ile ilgili grglerim hakkmda
bilerek ve isteyerek suskun kahyorum. Ornegin, gyle bir yntem nerebilirdim: Uzun ve bagarisiz seans1ar ertesi bir bilgisayar, insan denegin o zamana
kadar vermig oldugu tm yamtlari biraraya getirdikten sonra,
uygun ierikleri
rasgele arasma serpigtirerek metnin zerinden
bir kez daha geebilir. Bir sre
sonra, yorgun dgen sorgulayicimizm
zgn sorulari
da tkenince bilgisayanmiz
ekmek' yoluyla sorgulaylc1yi aldatung olur!
'kopya

11

grleri,

insanlarm kendileriyle ilgili yamt aradiklari

ne zaolduklan
sorulanyla
kadar
bilinli
dereceye
ilgili
ne
iddialanyla tamamen uyumlu bir teori. Byle bir teori, bilgisavarsayilan
bilinliligi ile ilgili ipulanm gerekten
yanmizm
verebilir.
Byle bir teorinin ilkelerine uygun inga edilen bir
linlilik detektrn' bile dgleyebiliriz. Insan zerinde son derece gvenilir olan byle bir detektr, bilgisayar sz konusu oldugunda, Turing testinin sonalanndan
farkh sonular verebiyorumlanmasi
lir. Bu kogullarda, Turing test sonularima
konusunda
ok dikkatli olmak gerekir. Bana yle geliyor ki, kisinin Turing testinin uygun olup olmadigt konusuna bakig aisi,
kismen, bu kiginin bilim ve teknolojinin nas11 geligecegine dair
grglerine baghdir. Bu konuya daha sonra tekrar dnecegiz.
man,

nasil,

'bi-

Yapay Zek

ogukez kisaca AI (Artificial Intelligence) olarak amlan Yapay Zek son yillann en ok ilgi eken konusudur. AI'm amamakineler,
normalde
elektronik
arac1hlyla inlan, makineler,
olabildigince
taklit etmek ve belki sonusamn ussal etkinligini
ta insamn ussal etkinlik yetenegini geligtirmektir. AI sonulaBunlardan birisi ronna en az drt alanda ilgi duyulmaktadir.
botik'tir. Robotik, insamn mudahalesini
veya kontro1n gerek-

tiren ok egitli

'zek

gerektiren' grevve karmagik grevleri,

leri, insan yeteneginin tesinde bir hiz ve gvenilirlikle yerine
getirebilen, veya insan hayatmm tehlikeye girebilecegi olumsuz
endstrinin
kogullarda grev alabilen mekanik cihazlann
uygulamadaki gereksinmelerine
cevap vermek amac1yla retim
ahemalanmn yapildigi bir sektrdr. Genel oldugu kadar ticari a1dan da AI amalarma
ilgi duyulan bir diger alan uzman
sistemlerdir.
Bu sistemlere gre, bir meslek grubunun
hukuk, vs.- tm temel bilgileri bir bilgisayar paketi halinde kodlanmahdir! Bu meslek yelerinin deneyim ve uzmanhklanmn
almasi mmkn
yerini bilgisayar programi paketlerinin
m-tip,

dr? Yoksa, yalmzca, gereklerle ilgili bilgilerin, genig kapsamh bir bilgi-kaynak listesiyle birlikte, uzun listeler halinde haz1rlanmasi
Bilgisayarlarm insan zeksimi amalanmaktadir?

12.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

alabilecegi
konusunun
(veya taklit edebilecegi)
mn yerini
nemli lde sosyal karmaa yaratacagi
aiktir. AI'm dogrudan ilgili oldugu bir diger alan psikolojidir.
Insamn (veya bir
elektronik
beyninin
hayvamn)
bir cihaz
davramplarmm
bagka
ahg11mas1yla
vasitas1yla
edilmeye
gerekbunun
taklit
legtirilememesiyle-,
beynin iglevleri hakkmda nemli bilgiler
edinilebilir. Tyimserbir yaklagimla AI, felsefenin derin sorulan
hakkmda, us kavrammm anlamma
sezgi yoluyla nfuz etmeanlatabilir.
mizi saglayarak,
geyler
bize bir
-veya

AI bugne degin ne kadar ilerleme kaydetmigtir? Bu konuda

bir zetleme yapmak benim iin zor olurdu. Dnyamn egitli
yerlerinde
bu konuda ahgan pek ok grubun ahymalarmm
pek azmm ayrmtilan
hakkmda bilgi sahibiyim. Ancak gu kadasyleyebilirim
gerekten zekice pek ok ahqma yapilki,
nm
olmasma
zeksmm
kargm,
yerini tutacak herhangi
insan
mig
gerekleymesi iin kat edilecek daha ok yol
bir simlasyonun
vardir. Konuya egni katmasi amac1yla eski (yine de etkileyici)
kaydesatran bilgisayarlarmda
ahqmalardan ve gnmzde
dilen geligmelerden bahsedecegim.
lk AI cihazlarmdan birisi, 1950'lerde yap11mig, W. Grey Walidi? Bu cihaz, pilleri bitinceye kadar yerde
ter'm
dolagip durur, sonra, pillerini doldururdu. Pilleri tamamen garjdevam
lanmca, figini prizden eker, odamn iindeki yrygne
ederdil O gnden bugne, benzer birok cihaz iml edildi (rnegin, bkz. Waltz 1982). Olduka farkh bir izgide geligmenin rnegi 1972'de Terry Winograd'm bilgisayar programmda grld.
Simlasyon cihazi, farkh biim ve renkteki bloklari farkh sira
ve diziligte birbirinin stne, akla uygun gekilde yerlegtirebiliyordu. Sz konusu ilk baanh ahymalara karym, o zamanlar,
kolunun' kumandasmi bile tasarimlamabasit eklemli bir
ammsanmahdir.
AI yntemlerigereklegtigi
zor
kadar
nm ne
nin henz hibir etkinlik gsteremedigi alanlardan
birisi, insan
sarfetmeden'
yapabildigi
bir iglem,
hayvan)
beyninin
(veya
yorumlanmasi
iglemidir.
yani grsel sahnelerin
Belki de Turing testi ile daha dogrudan iligkili bir bilgisayar
programi 1960'lann ortalarmda K.M. Colby tarafmdan geligtirilmig ve yapay fizyoterapist olarak o kadar baanh olmuqtur
ki bazi hastalar dertlerini daha rahat anlatabildikleri gereke'kaplumbaga'si

'robot

'aba

13

siyle gerek

gisayar
vasitastyla

'terapist'

terapistin

yerine

bilgisayan

tereih etmislerdir.

Bil-

konugma (teleyaz1ci
ile bir hasta arasmdaki
yapilmigtir) rnek olarak agagida verilmigtir:'

TERAPST
HASTA
TERAPIST
HASTA
TERAPST
HASTA
TERAPIST
HASTA
TERAPST
HASTA
TERAPST
HASTA
TERAPIST
HASTA
TERAPST

HASTA
TERAPST

Size nasil yardim edebilirim?

Bilmiyorum.
Bana sorununuzdan

Olmaz.

Biraz ayrmt1veremez

Bugn hasta ve yorgunum.

Sebebi hakkmda bir fikriniz var un?
Evet, yashy1m.
Ltfen devam edin.
Hibir geye ilgi duymaz oldum.
Biraz daha a1klaym?
Neden byle hissettigimi samnm biliyorum.
Sahi mi.
Samrun bir aile zlemi ekiyorum.
Aile zlemini size hissettiren nedir?

:
:
:

:
:
:
:
:
:

:
:

bahsetmeye

ahgm.

misiniz?

Bunu aiklamasi zor.

Sizin iin aile niin nemli?

Bu diyalog, bilgisayarm aslmda hi olmayan anlama yetenegine bir lde sahip oldugu izlemini veriyorsa da, gerekte btn yaptig1 olduka basit mekanik kurallara uygun davranprogramlarmda,
gizofrenik bir
makt1r (Bilgisayar simlasyon
vardir.
daha
Bu
simle
diyalogda
eden bir
tm
hastayi
yer almakders kitaplarmda bulunan cevaplar ve semptomlar
ta, diyalogu dinleyen tip grencilerini bilgisayar, yamtlann
inandtrmaktadir!).
san hasta' tarafmdan verildigine
davramy" olarak nitelebilgisayarlar
Satran-oynayan
makinelerin
sergileyen
belki en iyi rneginebilecek
davramq
makineler,
bugnlerde (1989'da)'Uluslararasi
dir. Gerekte bu
gstermektedirler
(Bu bilgisayarperformans
Usta' dzeyinde
altmda
olup,
2300'n
klyaslama amac1yla
biraz
larm puanlari
sampiyonu
Kasparov'un
gerekirse,
dnya
bir deger verilmesi
Spracklen
Kathe
zerindedir).
Dan
zellikle
ve
puam 2700'n
mikExcel
(Fidelity
ticari
hazirlanan
bir
program
tarafmdan
'diyalog'

'in-

"zeki

14 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

iin) 2110'luk bir puana (Elo) ulagarak

USCF 'Uskazanmigtir. Daha da etkileyici bir program 'Derin
Dgnce', Carnegie Mellon Universitesi'nden
Hsiung Hsu tarafmdan hazirlanmig ve yaklagik 2500 Elo puan almigtir. Bu satByk Usta Bent Larsen'i ilk
ran program1 yakm zamanlarda,
kez yenerek Kasim 1988'de Longbeach, Kaliforniya'da dzenlenen bir satran turnuvasmda birinciligi Byk Usta Tony Milos ile paylagmigt1!6 Satran bilgisayarlari artik satran problemlerini de zmekte ve bu konuda insan rakiplerini
kolayhkla
alt etmektedirler.6
Satran-oynayan makineler, dogru hesaplama gcnn yam
bilgisi'ne de byk lde bagimhdirlar. Kabul etsira
mek gerekirse, zellikle abuk hamle yap11masmm gerekli oldugu durumlarda bu makineler, insan satraniya kiyasla genelgstermektedir.
de daha iyi performans
nk, bilgisayarm
kurallari, kesin ve hizh hesaplama esasma gre almirken, inverme'nin
yoluavantajmdan yararlanmak
san satrani
na gider ve bu iglem yavag ve bilinli bir degerlendirme
yapmak demektir. Insan yargilari,
hesaplamanm her agamasmda,
analizle gereklegebilenden daha fazla derinligine dikkate almroprosesr

ta' nvamm

'kitap

'karar

makimasi ciddi olasihklarm

sayismi nemli lde azaltirken
olasihklari hizla hesaplar
ne, karar vermek kaggis1 olmaksizm
ve dogrudan elimine eder (Bu fark, zor bir Uzak Doku oyunu
olan 'go'
oyununda daha belirgindir, nk bu oyunda hamle
fazladir). Bilinlibagma dgen olasihk sayisi satrantakinden
arasmdaki
lik ve kararlarm olugturulmasi
iligki sonraki blmlerin, zellikle X. Blm'n ana konusudur.

'Haz' ve 'Ac1'ya AI Yaldapmi

Yapay zekmn, mutluluk, act, ahk gibi ussal zelliklerin bir
saglayacak
bir yol oldugu ne srlmektedir.
egit aiklamasmi
ele alahm: Pili bittigi zaman
Grey Walter'm kaplumbagasmi
davramq biimi degigiyor, enerji deposunu yenilemeye tasarimlandigi gekilde davranmaya baghyordu. Bir insanm
herhangi bir bagka hayvamn- kendini a hissettigi samanki davdavrame biimleri arasmramg1 ile Walter'm kaplumbagasom
-veya

15

da a1ka grlen benzerlikler vardir. Grey Walter'm kaplumbagasmm

zaman aym davramgi gsterdigini sylersek, buna hi de dil srmesi denilemez. Kaplumbagamn
iindeki bir mekanizma pilin garj durumuna duyarh oldugu iin,
altma indigi zaman kaplumbagaya
enerji belirli bir noktamn
farkh bir davramq biimine sahip olacak gekilde komut veriyor.
Kugkusuz hayvanlarm bedenlerinde buna benzer bir mekanizma var; fakat hayvanlarda davrame biimindeki degigiklikler
biraz daha karmagik ve anlagilmasi
zor. Bir biimden digerine
sayesinde
gemek yerine, belirli
bir kumanda mekanizmasi
bir degisiklik olugmakta, bu detarzda hareket etme egiliminde
gigiklikler,enerji kaynagim yenileme gereksinmesi arttika daha da glenmektedir (bir ooktaya kadar).
Ayni gekilde, AI taraftarlan, aci ve mutluluk gibi kavramlangrmektedirler.
Konuyu
rm da bu gekilde rneklenebilecegini
basite indirgeyelim ve
asin
(puan:
(puan: +100) kadar tek lege indirelim. Herhangi
agin
makinemiz,
makinemiz
diyelim elektronik
kendi
bir egit
kaydun yapabilecektir.
'Haz/ac1' puamm kipuamma
Elektronik cihazumz belirli
saca ha-puam olarak adlandirahm.
davramp kipleri ve dahili (pilleri gibi) veya harici bazi girdilerle
donarumhdir. Hareketleri, ha-puamm en st dzeye 1karabilecek gekilde tasanmlanmigtir. ha-puamm etkileyen birok etken
bulunabilir. Pillerinin dgk garjh olmasi olumsus bir etken,
yksek garjh olmas1 olumlu bir etkendir. Kugkusuz bu etkenleri diledigimiz gibi ayarlayabiliriz, fakat bagka etkenlerin
var olunutmamahyiz.
zerinde,
alternatif
Belki cihazmuzm
dugunu
bir enerji kaynag1 olarak gney eneijisi depolayan panolar bulunabilir. Bylece, panolar devredeyken, pillerii1 kullamlmasi
ha-puamm biraz artigerekmez. Gn igigma yaklagtmldigmda
rabilir,
durumunda bu
bylece diger etkenlerin
var olmamasi
davramp egilimini gstermesini saglayabiliriz (Ashnda, Grey
Walter'in kaplumbagasi daima igiktan
kamtrdd). Farkh hareolasi etkilerini kontrol amaciyla
ketlerinin ha-puam zerindeki
cihazimiz gerekli hesaplamalari
yapabilecek
donamma da sahip olmahdir. Verilerinin gvenilirligine bagh olarak ha-puam
zerindeki
olasihk
byk/kk etkilerin hesaplanmasmda
uygulayabilmelidir.
katsay1sim
'aciktigi'

'duygularf,

'hazza'

'haz/ac1'

'aci'dan

-100)

16.Bir Bilgsayar Us Sahibi Olabilir mi?

digmda
kaynagim srekli yenilemenin
aksi
durumda,
bagka
da donatmahy1z;
hk'tan ayirt edemeyiz. Simdilikseks sz konusu olmadigi iin,
cihazimizin
reme sistemiyle de donat11masim istemek biraz
olur!
fazla
Fakat belki benzer cihazlarla arkadaghk
kurabilmesi iin bedenine bir
monte ederek
istek' mekanizmasi
arkadaglarlyla
biraraya geldigi zaman pozitif ha-puamm artirsaglayabiliriz.
ile
Veya onu kendi adma grenme
masim
hafizasma
ile
ilgili
gerekleri
bylece
dig
dnya
donatabiliriz;
(Biraz daha bendepolayarak ha-puannu olumlu etkileyebilir.
cilee davranarak
eihazmuzi,
yaptig1 zabir
hizmet
bizim iin
programlayabiliriz
alacak
gekilde
bir
olumlu
man
puan
robot hizmetkr inga ettigimiz zaman yapmanuz
gerektigi gibi!)
akhmma
estigi gibi cihazimiza empoze etmeBu gibi
oldugunu
mizin yapayhk
ileri srenler bulunabilir. Fakat bu,
dogal seimin bireyler olarak bize, byk lde, genlerimizle
ogalma ihtiyaciyla ynetilen belirli
empoze etmesinden farkh degil ki.
gekilde bagariyla monte edildigini
Cihazimizm, ngrlen
varsayahm.
ha-puam arti olduga zaman haz duydugunu ve hapuam eksi oldugu zaman aci hissettigini nas11 kamtlayacag1z?
AI (veya iglevsel) grge gre, davrampma bakarak bu konuda
bir hkme varabiliriz.
Puamm olabildigince yksek bir arti deolabildigince
ikaracak
uzun arti kalacak) gekilde dav(ve
gere
randigi
eksi
yine
puanlardan olabildigince
buna
karg1hk
save
haz hissini puammn
kmdigi iin mantikh bir sonuca vararak,
artihk derecesi olarak, aci duygusunu da puanmm eksilik derehaz ve aci
cesi olarak tanimlartz. Byle bir tamnun
duygulari ile ilgili olarak bir insamn da tamamen aym reaksikaynaklanabilir.
Kugkusuz, inyonu gsterecegi gereginden
sanlar sz konusu oldugunda, hepimiz biliriz, durum bu kadar
basit degildir: Bazen bilerek isteyerek acidan kammaz, bazen
hazdan kammak iin yolumuzu degigtiririz. Bizim hareketleriynlendirir
mizi ok daha karmagik kriterler
(Bkz. Dennett
acidan kam1978, s. 190-229). Fakat kabaca bir ortalamayla,
mak ve haz peginde kogmak bizim gerek davrame biimimizdir. Bir iglevselci iin bu durum, aym dzeyde bir ortalamayla,
cihazumzm
konuha-puamnm ac1/haz oram ile tanimlanmast

Cihazimiz1, enerji

'ac1'yl

'amalar'la

'dostluk

'agki'

-aym

'amalari',

'amalari'

'mantigi',

'a-

17
yeterli gereke tegkil eder. Bu gibi tanunlamalar AI teorisinin amalari arasmda da yer ahr.
Simdisormahsunz: Cihazumzm, ha-puam eksi oldugu zaman
mu?
aci, arti oldugu zaman haz duymast gerekten sz konusu
mi?
cihaznmz
herhangi bir gey hisseder
glevselci,
Gerekten,
kugkusuz, ya "Tabii ki evet" der veya anlamsiz oldugu gerekesiyle bu egit sorulari reddeder. Fakat, bana kahrsa, burada dikgereken ciddi ve zor bir sorn var. Insanlar iin
kate ahnmasi
sunda

drtler ok egitlidir. Aci ve haz gibi bazilari bilinlidir; fakat

K1zgm sobazi drtlerin dogrudan dogruya farkma varamayiz.
duymadan
nee
baya elini sren bir insanda, aci hissini henz
olugur.
neden
olan
hareket
Bu
ekmesine
bir
elini
istemsiz
tip
ok, eihaistemsiz hareketler, aci ve hazzm gerek etkilerinden
yakmdir.
ha-puamna kargi tepkilerine daha
zumam
Makinelerin davramplarim tammlarken antropomorfik, ogu
kez gaka yollu terimler kullamriz: 'Bu sabah arabamin cam ahsmak istemiyor' veya 'Saatim hl Kaliforniya saatine gre igledigini samyor'; veya 'Bilgisayarim son komutu anlamadigim,
bir sonraki agamada ne yapmasi gerektigini bilmedigini iddia
gerekten birgey isteyebilecegini,
ediyor.' Elbetteki arabamizm
sanabilecegini,
saatimizin
veya bilgisayarimizm iddia edeveya
anlayabilecegini
ima etmiyoruz. Bu egit
bilecegini, veya hatta
iddialar
onlara
gzyle bakmadigimiz,
gerek
tammlamalar,
espri
srece gerekten
ierisinde
baktigimiz
yalmz kastettikleri
olacaklardir.
yardimci
anlamamiza
retilenbilgitammlay1c1 ve
assal
zellikler
olsun,
ama1anan
espri
olursa
sayarlarda
da,
ne
aymdir.
yaklagimim
Grey
olabilecegine
Waliddialara
dair
var
syledigim
acikabilecegini
bunu
kaplumbagasmm
zaman
ter'm
yari-gaka olarak sylerim. Bir cihazm ha-puam ile ilgili
vegibi ifadeler kullandigim zaman, kendi davrampimi ve
ya
ussal durumumla bazi benzerlikler nedeniyle cihazm davramgiolduklari
iin bu ifadeleri kullamrim;
m anlamama yardimei
gerekten
birbirine yakm oldugunu
davramy benzerliklerimizin
etkileyen
bagka bilinsiz geyleamaciyla
ima
veya davramqum
rin varhgim yadsidigum
ima amac1yla kullanmam.
Ussal zellikleri anlayabilmemiz iin AI'm bize dogrudan sagokurulayabileceginden fazlasma ihtiyacmuz oldugunu umarun
nemle
almmasi
ele
a1tlayabildim.
Ancak
AI'm,
yeterince
ma
'acf

'haz'

18 .Bir Bilgisayar UsSahibi Olabilir mi?

ve incelenmesi gereken ciddi bir konuyu ortaya koyduguna inaGerek zekmn simlasyonu konusunda bugne kamyorum.
dar pek fazla geyin gereklegtirilmemig oldugunu sylemiyorum.
Fakat unutulmamahdir
ki yapay zek konusu henz ok yeni-

dir. Bilgisayarlar

hizla geligecek, hizh girig yap11abilen daha ge-

nig hafizalara, daha fazla say1da mantik nitelerine

sahip olacaklar ve buna paralel olarak daha fazla sayida iglem gerekleg-

tireceklerdir. Mantik tasarimmda ve programlama

tekniginde

ilerlemeler

olacaktir. AI felsefesinin aralari olan bu makinelerin teknik kapasiteleri son derece geligecektir. stelikfelsefenin
znde absrdite yoktur. Belki insan zeksi, gimdiden bilinen ilkelere, bugnn bilgisayarlarma dayah fakat gelecekte daha da
geligtirilecek kapasite, luz, vs. sahip olan elektronik bilgisayarlarla dogru gekilde simle edilebilecektir.
Hatta, belki, bu makineler gerekten zeki olacaklardir;
belki dgnecekler, hissedecekler ve usa sahip olacaklardir.
Veya belki de byle olmayacak
olmadigumz
farkmda
bugn
iin
hi
yeni bir ilkeye gereksive
nim duyulacaktir. Igte konumuz budur ve hi de hafife ahnacak
bir konu degildir. Grebildigim kamtlari suumaya ahgacagim.
Sonunda kendi grglerimi aiklayacagun.

GI AI ve Searle'm

in Odasi

Konumuzun

ilgi alanmda nemli bir yere sahip" ve gl-AI

adlandirilan
grge gre yukarida
tammlanan bilgisayalmz zeki degil ayrn zamanda
Fakat
usa vs. sahiptir.
sahip olduklart bu bir tr ussal zellikleri herhangi bir hesap
makinesinin,
hatta termostat gibi" en basit mekanik ekipmanm
mantik fonksiyonuna benzetilebilir. Ussal etkinlik ogu kez algoritma adiyla amlan ve iyi tammlanmig iglemler s1rasmm
olarak
yarlar

uydaha ayrmtih
olarak
Simdilik,algoritmayi bir egit hesap
yntemi olarak tammlamak yeterli olacaktir.
Termostat rneginde algoritma son derece basittir: Cihaz, sicakhm nceden
ayarlanung
oldugu degerden yksek veya dgk olup olmadigim kaydeder, yksek olmasi durumunda devre kesilir, dgk olmasi durumunda ise aihr. Insan beyninin herhangi bir kayda
gulanmasmdan

ibarettir.
sonra deginecegim.

Algoritma

konusuna

19

deger assal
karmagiksa

iglemi sz konusu oldugunda

algoritma

ok daha

da, gl AI'a gre, yine de bir algoritmadir. Termostatm algoritmasi

kadar basit olmayabilir fakat ilkede farkh
olmasi gerekmez. Bu nedenle, gl AI'a gre, insan beyninin
temel fonksiyonlanm yerine getirmesi (bilincinin tm aiga vurumlari dahil) ile termostatmkinin arasmdaki fark, beynin ok

daha fazla karmapk

'daha
olmasmdan
mkemmel
(veya belki
'kendini
dzenlenmig yapismdan',
veya
tammlayabilme zellik1erinden', bir algoritmadan
beklenen diger bazi zelliklerden)
kaynaklamr.
Daha nemlisi, tm ussal zellikler
hissetme, zek, anlaylg, bilin- sz konusu karma1k fonksiyon
sisteminin
yalmz birer parasidir;
bir bagka deyile, beyin tarafindan gereklegtirilen algoritma'mn
zellikleridir.
Herhangi bir spesifik algoritmamn
zgn zelligi, performansmda,
sonularmm dogruluganda, kapsanunda, ekonomik
olugunda ve uygalama
hizmda kendini gsterir. nsan beyninde
faaliyet gsterdigi varsay11an algoritmaya eg bir algoritmamn
olaganst
bir gey olmasi gerekir. Fakat bu egit bir algoritma
beyinde varsa
AI yandaylan var oldugunu kugkusuz idbir bilgisayara da ilke olarak uygalanabilir
dia edeceklerdirdemektir. Gerekten de, veri saklamak iin yeterli bellek ve aolmasa, herhangi bir modern genelhgma luzi gibi smirlamalar
amah elektronik bilgisayarda bu algoritma kullamlabilir (Bu
-dgnme,

-gl

grgn gerekesi, ileriki blmlerde evrensel Turing makinesi

kapsammda ayrmtilandinlacaktir).
okuzak olmayan bir gelecekte, daha genig kapasiteli ve hizh iglemcili bilgisayarlarda bu
egit simrlamalann
sz konusu olmayacagi mit edilmektedir.
Bu gereklegirse, byle bir algoritma
Turing testinde bagarih
olabilir. G1 AI savunuculanmn
iddiasma gre algoritmay1,
iglerlik kazanmas1 bag1msiz kilacaktir: Kendi duygulan ve bilinci olacaktir ve bylece bir us olacaktir.
Ussal etkinliklerin
bu erevede birbiriyle
ve algoritmalarm
zdeglegtirildiklerini
herkes tartigmasiz kabul edebilir. zellikle, Amerikah felsefeci John Searle (1980, 1987), amaca uybir bilgisayarm Turing testinin basitlegtigun programlanmig
rilmig versiyonlannda
baanh olduguna dair rnekler vermekiglevinin hi bulunmadigma dair
te, ancak yine de
g1 kamtlar gstermektedir.
Benzer bir rnek, Roger Schank
'anlama'

20 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

tarafindan tasarimlanan

bir bilgisayar

dayamla-

programma

rak verilmektedir
(Schank ve Abelson 1977). Programm amaci,
'Adabasit ykleri anlama yoluyla benzetigimi saglamaktir:
ismarladi.

Hamburmm biri lokantaya girdi ve bir hamburger

demefaturay1
Adam
sertlesmigti.
geldiginde
yanmig
ve
ger
yk:
'Adaden, bahgig birakmadan fkeyle 1kip gitti.' kinci
ismarladi.
Hamburgirdi
bir
lokantaya
hamburger
biri
ve
mm
ger geldiginde, ok hoguna gitti. Lokantadan 1karken faturay1
demeden nce garson kiza oka baheig verdi.' Oykleri ne lde
denemek iin bilgisayara her bir ykde adaa1kmm hamburger yiyip yemedigi sorulur (her iki ykde de
a belirtilmeyen olay). Byle basit yk ve soruya bilgisayar,
ikinci yk
ngilizce bilen bir insamn birinci yk iin
verebiyamtlar
yamtmdan temelde ayirt edilemiyen
iin
lir. Bylelikle bir makine, ok smirh anlamda bir Turing testinde bagarih olmug sayihr!
Dikkate almamiz gereken soru, bu tr bir bagarmm bilgisabelki, programm kendisi adma- gerek bir anyar adma
Searle'm bu soruya
lama yetenegini
yansitip yansitmadigidir.
olumsuz yamti, onun 'in odasi' kavramim davet ediyor.. Searle, hergeyden nce, yklerin ngilizce degil diyelim inceanlatm eylemlerinin, zetilmasim ve bilgisayarm algoritmasimn
rinde
komutlar
dizisi seklinde verilsembolleri
bulunan
bir
in
mesini ngrmektedir.
Searle, btn iglemlerin, kilitli bir odahayal etmektedir. ykleri temsil eden
da gereklegtirdigini
semboller ve daha sonra sorular kk bir delikten ieri verilir.
Digardan ieriye bagka hibir bilginin girmesine izin verilmez.
sonra degerTm test materyali bu gekilde odaya verildikten
lendirme sonulari dogra sekilde ve manuel yntemle siralanaSchank'm prograrak yine aym delikten odamn disma alrur.
uygulanmasmdan
ibaret olan bu iglem somimn algoritmasmm
yamveya
nucu ikacak olan, inceykye ince
tidir. Searle, bir tek kelime bile incebilmedigini, yklerin
konusu hakkmda, bu nedenle,
en ufak bir fikri dahi olmadigim
olagaika ifade etmektedir. Yine de Schank'm algoritmasmi
uygulayarak
(algoritma ile ilgili koturan iglemleri siras1yla
ykleri kolayca
mutlar kendisine ngilizce olarak verilmigti),
olmugtur.
bagarili
Searle'm granlayabilecek
bir inlikadar
'anladigim'

'hayir'

'evet'

-veya,

"evet"

"hay1r"

21

ok gl bir grg- gudur: Bir algoritmayi bagaigleminin gereklegmesi demek dekilitli kalang ve tek szck incebilmeyen

-samnm

nyla

uygulamak,
gildir.in odasmda

'anlama'

Searle'i dgnrseniz hak vereceksiniz!

Searle'm savma kargi ikanlar ok olmustur. Burada, nemli
buldugum birkama deginecegim. Once, yukarida geen
bir
szck bile anlamama'
deyiginin belki biraz yanhg ynlendirici
oldugunu belirtmek istiyorum. Anlamamn, tek tek szcklerle
'tek

oldugu kadar szck biimleriyle de iligkisi vardir. Bu egit algouygulanmasi

esnasmda, bireysel sembollerin pek obu sembo1n olugturulgunu gerek anlamlarun anlamaksizm,
dugu biimlerden, desenlerden bir geyler ikarabilirsiniz. rnegin, hamburger kargihgi in harfi (eger byle bir harf varsa) yerine, diyelim bagka bir yiyecek olan
mein'in semboln
koyahm: yklerbyle bir degigiklikten fazla etkilenmez. Bana
yle geliyor ki, dogrusunu sylemek gerekirse, algoritmamn
ayrmtilarma
saplamp kahrsamt
yklerin gerekten neyi anlatmak istediklerini
anlayamazsunz (bu durumda hamburger yerimein'in kullam1masun bile nemsiz bulursunuz).
ne
kinci olarak deginmek istedigim nokta, olduka basit bir bilgisayar programmm bile, insanlarm kullandigi sembollerle uygulandigt
takdirde son derece uzun ve sikici hale gelebilecegi
gereginin
gzardi edilmemesi gerektigidir (Ne de olsa bilgisayarlan byle iglemleri bizim adumza yapmalan iin kullanm1verdigi gekilde
yor muyuz!). Searle, Schank'm algoritmasmi,
gerekten uygulamis
olsaydi, bir tek soruyu yamtlamak
iin
gnler, aylar veya yillar boyu sren siklet bir ige girigmis olacakti
bu, bir felsefeci iin hi uygun olmazdi! Ancak, biz denemenin uygulanabilirligi
ile degil ilkesi ile ilgilendigimiz iin,
bu itirazi ciddi bir eleytiri olarak dikkate alm1yorum. Asil zorluk, insan beyninin karmapkhma
oldugu
eg karmapkhkta
varsayllan
bir bilgisayar programuun Turing testinden bagarryla gemesidir. Turing testini gemesi ngrlen bir programm
son derece karmasik olmasi gerekir. Oysa, Searle'in progranniin bile o kadar ok
mn, basit bir Turing sorusunu yamtlamak
agamadan
gemesi gerekir ki bir insamn normal yagam sresi
ierisinde algoritmay1 elle uygalamasi
mmkn
degildir. Searle'm program1 gerekte var olmadigi iin bunu kamtlamak da
ritmalarin

'chow

'chow

-ki

22.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

'krizordur? Algoritmamn, ussal zellikleri yansitabilmesi
iin
tik' lde karmagikhga sahip olmas1 zorunludur. Belki bu kritik deger ylesine byktr ki, bu lde karmay1k olmayan
hibir algoritma, Searle'm dgledigi gibi, herhangi bir insan tarafindan uygulamayla
gereklegtirilemez.
Bu zorlugun farkmda olan Searle, in odasma, yalmz kendisinin girmesinden vazgeerek, incebilmeyenlerden olugan bir
ekip yerlegtirmeyi
kabul etmigtir. Hatta, incesembollerden
olugan verilerin olabildigince ok sayida saglanabilmesi
iin tm
Hindistan'1 test odasi olarak kullanmay1 ve (incebilenler di-

gmda!) tm Hindistan halkmi in sembollerini degerlendirmek

grevlendirmeyi dglemigtir. Pratikte komik bir uygulaolsa
da, ilke olarak komik degildir, nk sav aym savdir:
ma
degerlendirirSembolleri degerlendirenler yky anlamadan
ler. Nitekim gl AI savma gre, yalmzca uygun algoritmanin
zere

'anlama'
ussal zelliklerinden
yetenegini
ortaya
1karmaya yeterlidir. Ancak gimdi bir bagka itirazla ember genilemeye baghyor. Hintliler bireyler olarak, bir insanm beyninin tmnden ok, beyindeki bireysel nronlara
benzemiyor
mu? Dgnme eylemi esnasmda
beynin fiziksel etkinligini olugturan nronlarm, kiginin dgncelerini anladigun hi kimse iddia edemeyecegine
gre Hintlilerin bireyler olarak in yklerineden bekleyelim? Searle bu soruyu, lkede
ni anlamalarim
oturanlardan hibirinin bireyler olarak anlamadigi bir yky
lkenin, Hindistan'm kendisinin, anlamasmm
grngteki anlamsizhma dikkat ekerek yamtlar. Bir lke, diye savunur, bir

uygalanmasi,

veya

bir otomobil gibi,

'anlama

iginde' degildir ama

iglevini yerine getirmelidir.
ok daha az g1. Samrim Searle'm sasadece bir kigi oldugu zaman en gvi, algoritmay1 uygulayan
l dzeye ula1yor. Bu durumda dikkatimizi, bir kiginin bir
mrden
daha az srede uygulayabilecegi
dzeyde karmagik
algoritmayla smirhyoraz. Searle'm savmm, kisinin algoritmay1
armdirilmig
uygulay141 ile ilgili olarak, nesnellikten
ve varhgi
kiginin kendi bilinliligini herhangi bir gekilde etkilemiyen bir
olasihgim tm gcyle savundugu kamsmda degitr
lim. Ancak, sz konusu olasihm en azmdan gzardi edildigine
dair grgne katihyorum. Searle'm savmm, sonuta tamamen

termostat

bir galus birey olarak

Bu sav, ncekinden

'anlama'.

'anlama'

23

ikna edici olmasa bile dikkate deger gerekelere dayandigim

ierdigi kardgnyorum. Schank'm bilgisayar programmm
magikhga benzer karmagikhga
sahip algoritmalann,
hangi grevleri stlenirlerse
stlensinler,
gerek anlay1ga sahip olamayacaklanmn
olduka ikna edicidir. Aynea, byle bir
gsterimi
AI'm iddialannm aksine-, ne kadar karmagik
gsterim
olursa olsun hibir algoritmamn
gerek anlama yetenegini tek
bagma temsil edemeyeeegi konusunda bir fikir verir (ama daha
fazlasim yapamaz).
Grebildigim kadanyla, gl AI ile ilgili bagka ciddi zorluklar da bulunmaktadir.
Gl AI iin, algoritma n plandadir.
Algoritmanm,
bir beyin, elektronik
bir bilgisayar, btn bir
Hindistan, arklardan ve diglilerden olugan mekanik bir cihaz
olmasi fark
veya su borulari sistemi tarafmdan uygulanmakta
durum' iin nemli olan
etmez. Temsil ettigi varsayilan
algoritmamn
mantik yapisidir; kendine zg fiziksel yapisi tmyle konu diguhr. Searle'm igaret ettigi gibi, bu durum, bir
beraberinde getirmektedir.
Dualizm, onyedinci
tr
yzy11a damgasmi vurmug olan felsefe ve matematiki
Ren
Descartes tarafmdan benimsenen felsefi bir teori olup
ve
olagan madde olarak iki ayn tr maddenin
var oldugunu savuveya nas11
nur. Bu iki ayri trn birbirini etkileyip etkilemedigi
etkiledigi
maddefikir
geylerin
Temel
bir
konudur.
tinsel
ayn
den olugmadigi ve maddeden bagimsiz var olabildigidir. Gl
mantik yapisidir. Biraz nAI'm tinsel ierigi, bir algoritmanm
algoritmamn
fiziksel yapisi tamamiyle
gibi,
degindigim
bir
ce
konunun digmdadir. Algoritma, fiziksel yapismdan
tamamen
nesnellikten
sahiptir.
olarak
Bu
bir
annmig
tr
ayri
tr bir varolusu ne kadar ciddiye almanuz gerektigini bir sonraki blmde aiklayacagim.
Nesnellikten annmig algoritma,
Platonik geregi ile ilgili genel
soyut matematiksel nesnelerin
konunun bir parasun olugturur. Simdilikbu genel konuyu bir
tarafa birakarak, gl AI taraftarlanmn en azmdan algoritmalar aismdan gerekligi ciddiye ald1klanm,
nk algoritmalann dgnme, hissetme, anlama ve bilinle ilgili algilamalanolugturduguna inandiklanm
belirtmekle yetimn
necegim. Bu olguda tuhaf bir ikilem, bir ironi ortaya 1klyor:
Searle'm de ifade ettigi gibi, gl AI'm hareket noktasi insam
-gl

'ussal

'dualizm'i

'tinsel'

'varoluga'

'maddesini'

24 e Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

-ki

gibidir
bu, AI savunuagin bir dualizme dogru ynlendirir
cularmm
asla istemeyecekleri
kendileriyle bagdagtinlmasim
bir olgadur!
Douglas Hofstadter'e
Gl AI teorisinin yaraticilarmdan
(1981)ait "Einstein'm Beyni ile Bir Sohbet" baghkh bir diyalogda, sz konusu ikilem belirginlegmektedir:
Hofstadter, Albert

beyninin eksiksiz bir tanmum ieren, gln derebir kitap dgler. Sorulacak her soruya,
Einstein hayattaymig
gibi, Einstein tarafindan yamtlamyorevirerek, kitamuqcasma yamt almak iin, sadece sayfalanm
Einstein'm

cede byk boyutlarda,

bm sundugu ayrmtih komutlan

tadter'in zenle belirttigi gibi,

izlemek yeterli olacaktir. Hofsszeg kugkusuz, son

derece yersiz kullamlmigtir. nk,ilke olarak kitap, Turing
ilkesinin iglevsel anlammda,
gerek Einstein'm gln gekilde
yavag-ekim
versiyonudur.
Bylece, g1 AI tarafindan amalandigi zere kitap, sanki Einstein'm kendisiymig gibi fakat
belki son derece yavaglatilnug
bir hizda (kitapsi-Einstein'm
gzleri nnden dig dnya, komik derecede luzlandinlan bir sratle gesin diye) dgnecek, hissedecek, anlayacak, bilecektir.
nesnelleytirilmesi
olarak tasanmKitap, Einstein'm
landigma gre pekl gerek Einstein olabilir.
Ama gimdi yeni bir zorluk ikiyor kargmuza. Kitap hibir zaman a11mayabilir veya geregi arayan sayisiz grenci ve aragtirmacilar tarafmdan srekli kullamlabilir. Aradaki farki kitap
nasil
Belki, iindeki bilgiler rntgen ya da tomografi
cihaziyla
okunabildigi
veya bagka bir teknolojik sihirbazhkla
iin kitabm ailmasi gerekmeyecek.
Einstein, kitap bu gekilde
incelenirken mi roln oynamaya baglayacak? Iki kisi ayIn soruyu ayri zamanlarda
sormaya kalkipirsa, rolne baglamasi
iin iki kez st ste uyanlmig mi olacak? Yoksa iki ayn ve geici olarak farkh anlarda mi nyan almig olacak? Belki yalniz kitap degigtirildigi zaman rolnn farkma varacak? Ne de olsa,
normal olarak, bir geyin farkma vardigimiz
zaman, dig dnyazelliklerini
hafife etkiledan, bellegimizi uyaran, usumuzun
ahnz.
algoritmalarm
aktive edilbilgiler
Durum
byleyse,
yen
mesinden
ok (veya ek olarak) ussal olaylarla bagdagtirilmasi
gereken gey, algoritmalardaki
(bakm igte, hafiza bankasmi algoritmamn bir parasi haline getiriyorum) degigiklikler (uygun
'z'nn

'bilecek'?

'sadece'

25

degigiklikler) midir? Veya kitaps1-Einstein hi kimse veya hibir gey elini sremese, hi incelenmese bile kendi varhgima yine de farkmda olur mu? Hofstadter bu sorulardan bazilarma
deginiyor ama ogunu yamtsiz birakiyor.
Bir algoritmay1 aktive etmek veya fiziksel biimde nesnellegtirmek ne demektir? Bir algoritmanm degigtirilmesi ile bir algoritmamn elden ikarilarak yerine yenisinin kullamlmas1 arasmda fark var midir? Btn bunlarm, bizim bilinli olarak bir
geyin farkmda olmamizla
ne ilgisi olabilir? Okur, (kendisi bir
olmadigi
samahgi aika grlen byyandagi
srece)
gl AI
merak edebilir. Asayirdigimi
niin
kadar
bu
le bir konuya
yer
hnda bu konuyu sama bulmuyorum, temelde yanhg buluyorum! Gl AI mantigima
gerisinde dikkate ahnmasi gerekli
ahgacagim. Bence, bazi
aiklamaya
ben
drt
bir
bunu
var, ve
degigtirilirse- bir lde ekicilik var, ve
fikirlerde
ben bunu da anlatmaya aheacagim. stelik,kammea, Searle
tarafmdan dile getirilen aksi grg, bir lde paylagsam bile,
iermektedir.
bazi ciddi bilinmez1er ve grngte samahklar
elektronik
iglem
gelistirilmig
bilgisayarmm,
bugnn
Searle,
hizi ve hafiza bankasma girig hiz1yla (buna paralel iglemle) ok
usak olmayan bir gelecekte Turing testinden bagariyla geebilecegini, aika olmasa bile, kabul etmektedir. Gl AI'm (ve
bilgisayar programlaridiger birok
teorinin),
rnekleriyiz'
grnmektedir.
'Beyin
hazir
iddiasim
kabule
mn
dijital
Hergey
kugkusuz.
bir
bilgisayar
bir
bilgisayardir
dijital
olduguna
gre, beyin de yledir' grgne boyun egmektedir."
Searle'a gre, insan beyninin (usa sahip olabilir) fonksiyonu ile
savunuyor)
elektronik
bilgisayarm (usa sahip olamayacagim
uygulamalari
fonksiyonun arasmdaki fark, aym algoritmayi
olasi bu ikisinden her birinin sadece maddi yapismdan kaynaklanmaktadir.
Inandigi fakat aiklayamadigi nedenlerle, eleknesnelerin
aksine, biyolojik nesne (beyin1er),zihinsel ettronik
zelliklerinden
bilgive
belirleyici
kinligini
bosi'ne sahip olabilirler. Evrim srelerini yansitan
yutlari digmda, biyolojik sistemlerin
(gerekte bizler de bu sisgerektemlerde yer ahyoruz) ynelmigligi veya anlambilgisini
legtirilebilen nesneler olarak ay1rt edilmelerini saglayan ne gibi
zellikleri vardir? Bu iddia bende dogmatik bir say izlenimi ya-geregince

'hilimsel'

'bizler,

'ynelmiglik'

'anlam

'tarihsel'

26 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

uygulanmas1yla
Bu sav, g1 AI'm, bir algoritmamn
zelliginin
dair savmyaratilabilecegine
bilinli farkma varma
olmayabilir!
dan daha az dogmatik
Kammea, Searle ve diger birok insan, bilgisayar bilimcileri
tarafmdan yanhg ynlendirilmiglerdir. Ve, buna karg1hk bilgisayarcilar, fizikiler tarafmdan yanhg ynlendirilmigtir.
(Yanhg
ynlendirme fizikilerin kusuru degiL Onlar hergeyi bilmiyor
ki!) 'Hergey dijital bir bilgisayardir' inanc1 gerekten yaygmlagBunun byle olmasma niin, ve belki de nasil,
ma egilimindedir.
olmadigent
gerek
bu kitap kapsammda gstermek istiyorum.

ratiyor.

ve Yazahm

Donamm

biliminin dilinde donantm (hardware) szcg,

baglantilar dahil, btn mekanik paralar
(basih devreleri, transistrler, teller, manyetik bellek alam, vs.)
iin kullamhr. Yazdtra (software) szcg ise bilgisayarm egityaz1hmmi ifade eder. Alan Turing'in nemli
li programlarim,
buluglarmdan birisi, mekanik aksamm belirli bir dzeyde karbenmagikhga ve esneklige ulagtirdigi
herhangi bir makinenin,
eegerde
oldugudur.
Egdezeri herhangi bir bagka makineyle
A'ya B'ye zg bir yaz1hm
ger kavrami, A ve B makinelerinde,
verildiginde
hassashkla igleme kobunu B makinesiymiqcesine
gibi hassassanki A makinesiymig
yacagi, B'ye verildigi
zaman
'Hassashk' szhkla igleme koyacagi geklinde yorumlanmahdir.
cgn, (evirici yaz1hm ykleridikten
sonra yklenen) girdi
kargihimda bilgisayarm fiili 1ktisi ile ilgili olarak kullamyoHer iki makinenin
rum; 1kti iin gerekli sreyi kastetmiyorum.
iglemleri iin gerekli bellek alam herhangi bir agamada tkenirse, manyetik teyp, diskler, makaralar,
vs. geklinde bazi harici bog
kaynagma (prensipte simrsiz) bagvurabilecegini
de dikkate ahyorum. Gerekte, bir grevi yerine getirmek iin
gerektirdigi sre farki, zerinde durulA ve B makinelerinin
Diyelim ki A, belirli bir grevi B'ye
gereken
konudur.
bir
masi
getirebiliyor.
yerine
Veya bir bagka ghizh
gre bin kat daha
revde B, A'dan bin kat daha hizhdir. Ayrica zamanlamalarm,
kullamlan evirici yaz1hmlara bagh olarak byk lde degiBilgisayar

makineyi

'bellek'

olugturan,

27

gebilecegi unutulmamahdir.
Tartigtigmuz konu, iglemlerini makul bir srede tamamlamak kaygisi ierisinde bu gibi pratik sonmlara
ay1racak zamam olmayanlar
iin bir
tartigmasidir. Burada deginilen kavramlar, bir sonraki blmde aynntievrensel
lanacaktir: A ve B rneklerinde
sz edilen makineler,
makineleridir.
Turing
Gerekte, tm modern genel-amah makineler,
birer evrensel Turing makinesidir.
Bu nedenle, tm genel-amah bilgisayarlar, yukandaki
anlamda,
birbiriyle egdegerdedir:
Sonataki
iglem hizi farklart ve bellek boyutuna iligkin olasi smirlamalar
ilgi alanumzm
digmda kaldigi srece, aralanndaki
farklar tmyle yaz1hm kapsamma ahnabilir. Modern teknoloji, bilgisayarlann
iglem luzur ve veri depolama kapasitelerini o denli geamalarm
ligtirmigtir ki,
ogunun normalde gerektirdigi hiz ve kapasiteye,* pratikteki kaygilarm hibiri herhangi
bir simrlama
getirmez ve bu nedenle bilgisayarlar arasmdaki
egdegerlilik,
pratik dzeyde de geerlidir. Grnge gre
teorik
ideallegtirilen
bilgisayarlarla ilgili tmyle akademik
teknoloji,
tartigmalan, yaganumizi dogrudan etkileyen konulara dng"ilke"

"gnlk"

trmgtr!
kadarlyla g1 AI felsefesinin temelinde yatan
nemli
etkenlerden
birisi, fiziksel bilgisayarlar arasmdaki
en
sz konusu egdegerliliktir.
Donarama greli nemsiz (hatta belki tamamen nemsiz) gzyle bakihrken, yaz1hm, yani program
yagamsal
nem tagiyan malzeme olarak kabul
veya algoritma,
edilir. Ancak, kanunca, fizik bilimi aismdan nemli bagka etkenler de vardir. Bu etkenler hakkmda bazi kamtlar vermeye
Anladigim

ahgacagim.
Bir insana kigisel kimligini veren nedir? Bedenini olugturan
atomlar m1? Bu atomlari
olugturan
elektronlarm,
protonlarm
zel
teki
parac1klarm
seimi mi? Bu sorulann olumtemel
ve
suz yamti ile ilgili en az iki neden vardir. Birincisi, herhangi
srekli bir degigim yabir canh bedeni olugturan malzemenin
gamasmdadir.
Dogumdan sonra hibir yeni beyin hcresinin
retilmedigi
gergine kargm bu degigim, zellikle beyin hereleri iin geerlidir. Her canh hcredeki (beynin, her bir hcresi
*
Bu konuda, karmapkhk
Blm'n sonuna bakunz.

teorisinin ve NP problemlerinin

tartigildigi IV.

28.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

gerekten, bedenlerimizdeki
dahil) ok sayida atom
tm
maddedogumdan baglayarak birok kez yenilenmigtir,
kinci neden, kuantum fiziginden kaynaklanmaktadir
dogrusunu sylemek gerekirse, birinci nedenle tuhaf bir eligki
iindedir! Kuantum mekanigine gre (bkz.VI. Blm,) herhangi
iki elektronun
tamamen zdeg olmasi zorunludur ve aym ilke,
herhangi iki proton ve herhangi iki temel parac1k iin de geerlidir. Insan beynindeki bir elektronun yerine bir tugladaki elektron konulsa, sistem bir btn olarak, degigiklikten nceki sistemden, ay1rt edilemez!" Aym durum protonlar, atomlar, molekller vs. iin geerlidir. Bir insamn bedenini olugturan btn
malzeme, evinin tuglalarmdan almacak uygun parac1klarla takas edilse, hibir gey degigmes. Bu insamn kendi evinden ayirt
edilmesini saglayan, bireysel paraciklar degil, paraciklarm
tmnn diziliginden ortaya 1kan biimdir.
Kuantum mekanik biliminin d14mda, gnlk yagantumzda
da bunun basit rneklerine
rastlanabilir:
Elektronik teknolojisi
bu kitab1 kelime-iglemciler'le
olanak saghyor. Bir
yazmama
szcg dzeltmek istesem, rnegin yanhg yazdigim
szcgn
olarak dzeltmek istesem ya
harfini siler
yerine
harfini yazanm veya szcg tmyle silerek, yerine
dogrusunu yazarim. Szcg tmyle silerek yeniden yazdignn
harfi, yeniden yazmadan neeki
harfi midir? Yoksa
zaman
yerine bir benzerini mi yazdim? Peki,'i' harfinden ne haber?
Szcgn tmn degigtirmeyip, yalmz
harfinin yerine
harfini koysam bile,
harfinin yokolugu ile
harfinin belirigi
arasmda
kisacik bir sre getigi gibi, degigtirilen harfi iz1eyen
harflerin, szcklerin, satirlarm,
vs. kapsayan bir yeniden diziyeniden hesaplanmasi,
lig; harf, szck, satir, vs. aralarmm
ayarlanmas1,
diziligi vs., bazen tm sayfa boyunca uzayip gider
(Su modern agda ak11siz hesabm sonucuna bakimz!) Dzeltme
iglemini ne gekilde yaparsam yapay1m, nmdeki ekranda grdgm tm harfler, ekramn tm saniyede altmig kez taramrken bir elektron igmimn
izinde yer alan mesafelerden
ibarettir.
Istedigim bir harfi ikarip yerine benzerini koyarsam, bu degigim sonrasi sistem aym nndir, yoksa degigim ncesi sistemden
sadece ay1rt edilemez midir? kinci seenegi ('sadece ay1rt edilemez'), birinci seenekten
('aymsi') farkh bir seenek olarak be-ve,

-ve

'gitdim'

'gittim'

'd'

't'

'g'

'g'

'd'

'd'

't'

't'

29
nimsemeye
ahgmak sama grnyor. En azmdan, harfler ayoldugu
manzaman genel durumu da aym olarak nitelemek
m
tikh bir yakla1m say11abilir. zdegparac1klarm kuantum mekanigi de igte byledir. Bir paracigm yerine ona zdeg bir paracigm konulmasi, ashnda, genel sistemde hibir gey yapmamig
olmaktir: Duruma, ncekinin aym gzyle bakabilirsiniz. (Ancak, VI. Blm'de ele alacagimiz gibi, kuantum mekaniksel
bnemsiz
degildir.)
ierisinde
fark
hi
de
tnlk

nsaa bedenindeki atomlarm srekli degigimi ile ilgili olarak

yukanda
deginilen grgler, kuantum fiziginden ok klasik fizik kapsammdadir.
Szcklerin seiminde, her bir atomun bireyselliginin
korunmasi aismdan anlam tagiyorlarmiqasma
zen gsterilmigtir. Oysa klasik fizik bu konuda yeterlidir ve bu
atomlan bireysel nesneler oladzeyde bir aiklama yaparken,
rak tammlamakla ok yanhg davranmig sayilmayiz. Kuantum
aismdan
mekanigi
atomlarm bireyselliginden, yalmz anlatim
kolayhgi sagladigt iin degil, ngrlen aiklama dzeyine uygunlugu bakmundan da bahsedilmigtir.
olugturan
Bir insanm bireyselliginin, bedensel materyalini
nesnelere
atfetmeye ahgabilecegi bireysellikle hi ilgisi yoktur.
diyelim uzayda veya
Bunun yerine, bir bakima, bu nesnelerin,
uzay-zamanda
gekillenilim ile ilgisi vardir. Fakat, gl AI

yandaglari biraz daha ileri gidiyorlar ve diyorlar ki: Byle bir

gekillenilimin bilgi ierigi, zgn olamn tekrar ierisinden ekikiginin
lip almabilecegi bir bagka biime dntrlebiliyorsa,
bireyselliginin btnlgne dokunulmamahdir. Bu biraz, benim tuglara basarak biraz nee yazd1gim ve kelime-iglemei'min
ekramnda
beliren harflerin diziligine benziyor. Onlan ekrandan silersem, elektrik yknn minik yer degigtirmelerinden
olugan belirli bir formatta, kendi geometrik gekillenilimlerinde,
kodlanmig olarak ylece kalacaklar. Ancak istedigim an onlan
hibir dnsm oltekrar ekrana getirebilirim; ve igte
istersem, harf
mamig gibi ekrandalar. Yazdiklarmn saklamak
manyetizasyon
dizilerinden olugan bilgiyi bir disk zerindeki
ikannm ve sonra
aktanr, diski yerinden
gekillenilimlerine
makineyi
kapayarak iindeki tm (ilgili) minik yk yer degigimlerini ntrleptiririm.
Yann, diski tekrar takar, minik yk
yer degigimlerini yeniden baglatir ve hibir gey olmamig gibi yi-sanki

30 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir neit

ne harf dizilerini

ekrana getirebilirim. Gl AI yandaglarma

kipinin
bireyselliginin
gre, bir
de aym gekilde igleme tbi tuolasidir. Ekrammda beliren harfler gibi bu intulmas1
sanlar da bir kiginin bireyselliginden hibir gey kaybetmeyecegini iddia edebilirler. Fiziksel yapisi, tamamen farkh birgeye,
diyelim bir demir y1gim ierisindeki miknatis alamna dngtrlmedigi
srece, gerekten de bireyselligine hibir gey olmaz
mi? Gl AI taraftarlan, kipilik
byle bir bagka formdayken dahi bireyin, bilinli olarak evresinin farkmda olma
yeteneginin
kaybolmayacagim iddia edebilirler. Byle bir durumda, insanm sz konusu yetenegi bir bilgisayar yaz1hnn ile
temsil edilirken, biliali tepkisinin ise, bilgisayarm mekanik
paralan
yazihyerine konan insan beyni ve bedeni vasitasiyla
olarak
faaliyet
yorumlanmas1
gstermesi
gerekir.
mm
Ozetlersek, donamm hangi biimde olursa olsun
elektronik bir aygit olsun- sorular daima (Turing testinde oldugu gibi) yazihm sorulan tarzmda sorulacak; donamm bu soruiyi bir performans
lari yamtlarken
gsterirse, verecegi yamtlar
normal durumdaki bir insamn verecegi yamtlardan
ayirt edilemiyecek. ('Bu sabah kendinizi nasil hissediyorsunuz?"Olduka
iyiyim, tegekkr ederim. Biraz ba1m agnyor,"Oyleyse kendinizi... gey....yani...
kigisel kimliginizde bir bozukluk... veya bagka
bir gey? 'Hayir; neden byle sylediniz? Ne tuhaf bir soru bu
byle."Oyleyse kendinizi dn hissettiginiz aym kigi olarak hisyle hissediyorum!')
sediyorsunuz?"Elbette
Bu baglamda sik sik tartigilan konu, bilimkurgunun teleulaDiyelim, bir gezegenden
digerine
pm makinesidir?
olarak
arac1
tasanmlanmig olmasma kargm, gerek amacm bu
olup olmadigi tartigihr. Bilim kurga kahramam
yoleulugunu
gekilde yapacakken,
bir uzay gemisiyle
bedenindeki
her atomun ve her elektronun yeri ve kogullan kesin ve dogru
gekilde ayrmt11andmlarak saptanmak zere bagtan ayaga tarabir sinyalle, vanlacak uzak
myor. Tm veriler elektromanyetik
gezegenlere igmlamyor
l
uzmda).
Veriler, burada, yoleunun
(191k
amlan,
umutlan
dgnceleri,
tm
ve en derin duygulanyla birlikte tam bir kopyasimn olugturulmasma
iligkin komutlar dogrultusunda
derleniyor ve kullamhyor. Beyin etkinliklerinin her
aynntisi zenle saptamp iletildikten sonra yeniden inga edildi'a1ka'

'bilgisi'

-rnegin

'ulagim'

'normal'

31

byle olacagim en azmdan mit edebiliriz.

Mekanizmanm
tasartmlandigi gekilde igledigini varsayarsak,
yolcunun
zgn nshasi
gekilde' imh edilebilir. Bu
agamada sorulacak soru: Bir yerden bir yere yolculuk yntemi
gerekten byle midir, yoksa kopyasun 1kararak ashm ldrme
yntemi midir? Yntemin, kendi referansma
dayamlarak, tamamiyle
gvenli oldugn kamtlamrsa
yntemini
bu
denemek ister misiniz? Teleulagm, seyahat etmek degilse, bir
odadan digerine yryerek gemek ile arasmda, ilke olarak, ne
fark vardir? Odadan odaya yryerek
geerken, herhangi bir
anda, insamn bedeninde bulunan atomlar,
bir sonraki amn
atomlarunn
yerine dair bilgi veremiyor
mu? Daha nce, herhangi bir atomun kimligini korumamn nemsiz oldugunu incelemigtik. Herhangi bir atomun kimliginin sorgulanmasi
bile anlams1z. Atomlarm hareket halindeki biimi, bir yerden digerine
dogru giderek ogalan bir egit bilgi dalgasi olugturmaz mi? Bir
odadan digerine yryerek
geen yolcumuz ile teleula1m cihaziyla yolculuk
yolcumuzu
tannulayan dalgalarm degigiyapan
mi arasmda temel fark nerededir?
yaradigim'
Teleulagim cihazimn gerekten
ve yolcunun
uzak gezegendeki
kopyasmda gerek
tekrar uyandinldigim
varsayahm.
(Yolcuya yneltilen
sorunun gerekten
anlam tagidigim varsayarak).
Ya yolcunun zgn kopyasi, oyunun kurah geregi, ortadan kaldirilmazsa ne olacak? 'Bilin1iligi'
aym anda iki ayn yerde olabilir mi? (yle bir konugma kargismda tepkisinin ne olacag1m dgnmeye ahgm: 'Ah camm, Teletagiylclya yerlegtirmeden
nee sana verdigimiz
il zamamndan nce etkisini yitirdi. Oyle mi? $anssizhkama sorun degil.
yani gerek senin- sag salim Vens'e vardig1teki senin
grenmek
seni
sevindirecektir;
bylece seni, gey... yani buram
daki ipe yaramaz kopyam yok edebiliriz. Tabii ki hi aci duymayacaksm.')
Burada bir paradoksla kargilagiyoraz. Fizigin yasalan arasmda teleulagima ilke olarak olanak saglayan bir yasa
var mi? Belki, diger taraftan, bir insam bilinciyle birlikte bu
yolla bir yere ulagt1rmaya
engel, ilke olarak, hibir gey yoktur
zgn olam yok etmesi olasihit yok
igleminin
ama
mudyuar Yoksaakilke olaerkakmbirhirind
bagims
lean acl
r
1

gine gre,

sonucun

'gvenli

'yolculuk'

'ige

'bilincinin'

-gey,

'kopyalama'

32 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

madik ierigine ragmen, bunlardan hareketle bilin ve kigisel
zelliklerin
fiziksel dogasi ile ilgili nemli bazi ipu1ari elde
anlagilmasmda
edebilecegimize
inamyorum. Ussal olgularm
mekaniginin
rol
hakkmda
kuantum
bir igaret verebilirler. Su
anda bu konunun zerinde fazla durmayacagim. VI. Blm'de

kuantum teorisini inceledikten sonra bu konuya tekrar dnmek

gerekecektir.
SimdiG1 AI'm teleulayim konusuna bakig aisim ele alahm. Iki gezegen arasmda bir rle istasyonn bulundugunu varsayahm. Veriler burada, son duraga yansitilmadan
nce geici
olarak depolamyor olsun. Kolayhk saglamast
bakimmdan veriler, insan biiminde degil fakat bir egit manyetik veya elektronik cihazda depolamyor. Yoleu'nun bilinci byle bir cihazda depolanabilir
mi? Gl AI taraftarlart, depolanabilecegine
bizi
inandirmaya ahgacaklardir. Ne de olsa, diye savunacaklard1r,
yolcunun
beyninin uygun etkinligini
taklit etmek, simle etmek suretiyle cihazm, yolcunun sormasun
istedigimiz
sorulari yamtlamasim
saglayabiliriz. Cihaz gerekli tm verilerle donammh olacaktir; gerisi de hesaplamaya kahyor. Cihaz,
yamtlayacagma
yolcunun
kendisiymig gibi sorulanlart
gre
(Turing testi!), yolcunun bizzat kendisi olacakur.
Gl Arm,
ussal olgular aismdan
gerek donammm nemli olmadigma
dair grg bu rnege dayanmaktadir.
Bence yeterli gerekeye
sahip olmayan bir grgtr. Beynin -(veyausun) ashnda dijital
dayamr. Buna gre, bir insabir bilgisayar oldugu varsayunma
eylemi
esnasmda,
dgnme
beynin
dogal fiziksel (biyolojik,
mn
kimyasal) yapisma ihtiya gsterebilecek hibir fiziksel olganun yardumna bagvurulmaz.
G1 AI aismdan tartigilmasi gereken konu, gereksinim
duyulabilecek fiziksel olgularm etkilerinin,
dijital hesaplar vasitas1yla her zaman dogru gekilde rneklenip
rneklenemeyecemevcut
Birok
dayamlafizik
bilgimize
fizikinin
bu
savi,
gidir.
rak ileri srlebilecek
ok dogal bir sav oldugunu savunacaklarmdan hemen hemen eminim. Daha sonraki blmlerde kargi
Fakat, bu agamada, ilgili tm fiziksel 01savum savunacagun.
gularm, dijital hesaplarla daima rneklenebilecegi
varsayimmi
(genelde kabul edilen varsayim) kabul edelim. Bylece yegne
gerek varsayim
(zaman ve hesaplama uzayi ile ilgili konular
'sadece'

33

digmda)

'igleveel'

bilin1i bir varhk

bi
Gl AI,

yaklagimdan
ibarettir: Bir nesne, tamamen
olarak davramyorsa, kendini bu varhkung
gi-

'hissetmelidir'.

'sadece'

bir donamm olarak beynin etkinlikleri iin

bagvurulan fizik biliminin, uygun bir evirmen yazihm kullamlarak simule edilebilecegi grgndedir. Iglevsel bayardmuna

evrensel Turing makinelerikig a1smdan konu ele almdigmda,

algoritnin etkinligi ve bu makinelerce
gereklegtirilebilecek
malar
kugkusuz, beynin bir tr algoritmik eyleme uygun
ahgmasi- gibi grglerle yz yze geliyoruz. Bu dolambah ve
nemli kavramlar hakkmda biraz daha aiklayici olmamn za-ve,

mam geldi.

1. Bkz. Gardner (1958), Gregory (1981)ve bunlarda yer alan kaynaklar.

2. Bkz. Resnikoff ve Wells 51984) s. 181-4. Klasik hesap yntemleri
Rouse Ball (1892); Smith (1983).

iin bkz.

3. Bkz. Gregory (1981), s. 285-7, Grey Walter (1953).

4. Bu rnek Delbrck'den

(1986) almtidir.

5. Bks. O'Connell (1988) ve Kecne'in (1988) makaleleri.

daha fazla bi1gi iin bkz. Levy (1984).

Bilgisayarla

satran ko-

nusunda

34.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

6, Kugkusuz, satran problemlerinin
ogu insanlar iin zm zor olacak gekilde tasartmlanmigtir. zminsanlar iin agiri lde zor olmayan fakat gsatran-problemi
nmzn
zebilen bilgisayarlarimn bin yllda zemeyecegi
bir satran problemini hazirlamak ok zor olmasa gerek. (Yap11masi gereken,
olduka aik bir plan ve ok sayida derin hamle haz1rlamaktan ibaret olmalL
fazlal- gerektiren problemler oldugu bilini200'den fazla hamle
yor). Byle bir problem ilgin bir satran kargilagmasi yaratabilir.
-haddinden

7. Kitap boyunca Searle'm terminolojisi olan 'gI AF terimini, bu airi griin kullanmay1 yegledim. 'Fonksiyonalizm' terimi
gn, zn en iyi yansittigi
de aym grg iin sika kullamlmakla birlikte her zaman tam anlam1 veremiyor. Sz konusu grg ileri srenlerden bazilari Minsky (1968), Fodor (1983),
Hofstadter (1979) ve Moravec'dir (1985).
8. ddia ile ilgili olarak bkz. Searle (1987), s. 211.
elegtirirken Douglas
9. Searle'm 'The Mind's F da tekrar bas11an ilk raporunu
Hofstadter, hibir insamn baska bir insamn usunu, son derece karmagik olmasi
yapamayacagmdan
yakmmaktadir.
nedeniyle,
anlasilabilir
analizini'
bir
Gerekten de yap11amaz! Fakat bence iselleptirmenin gereklegtirilmesi asil
ama degildir. Algoritmanm, bir ussal olaym cisimleptirilmesi ile ilgiliktsmiyla
esnasmda
yamtlanmasi
ilgilenmek yeterlidir.
Bu, bir Turing testi sorusunun
bir anhk
kavrama" olabilecegi gibi daha basit bir yntem de olabilir.
Bylesi herhangi bir ussal olay, neden son derece karmagik bir algoritmay1 ge'z

"bilinli

rektirsin?

10. Bkz. s. 368, 372, Searle'in

(1980), Hofstadter

ve Dennett'teki

(1981)

makalesi.

11. Bu konuda
yakmabilirler,

kaybolacaktir

bilgi sahibi bazi okurlar, bazi igaretlerin farkh olmasmdan

Bu (tartigilabilir) fark bile, elektronlardan
birini 360 evirirsek,
(A1klama iin bkz. VI. Blm)

12. Bkz. Hofstadter

ve Dennett'e

Girig (1981).

35

II. Blm
Algoritmalar

Algoritma

ve Turing Makineleri

Kavrami

Bir algoritma, veya bir Turing makinesi, veya bir evrensel Turalet" nedir sorusu
ing makinesi tam olarak nedir? Niin
stne olugan agdag dgnceler arasmda bu kavramlar merkea
konumundadirlar? Bir algoritmanm yapabilecekleri ilke olarak simrh midir? Bu sorulara yeterli yamt getirebilmek iin ncelikle algoritma fikrini ve Turing makineleri kavramim ayrmtih incelememiz gerekecek.
11eridekiegitli tartigmalar sirasmda bazen matematiksel ifadelere bagvarmamiz kanulmaz olacak. Okuyucularimdan bir kismimn
bundan hi hognut kalmayacaklarnun, hatta belki bunu rktc
bulacaklarmm farkmdayun. Eger bu okurlardan birisi iseniz, size sabir dileyerek, "OkuyucuyaAiklama" blmndeki tavsiyelerimiizlemenizi neririm. Burada verilen tartigmalar genelde ilkgretimin
tesinde bir matematik
bilgisi gerektirmeyecek; ancak, ayrmt11ara
inebilmek iin epey kafa yormak kaimlmazdir. Ashnda verecegim
pek ok rnek yeterince aiktir ve ayrmt11ari izleyerek kavranabilirler. Ama gylece zerinden bir kez okunmalari bile tartigilan konular
haklanda sizlere fikir verecektir. teyandan eger konularm uzmam
iseniz sizlere de sabir dileyecegim.Yine de diyeceklerime gyle bir
bakarsamz ilginizi ekecek birka gey bulabileceginizisamyorum.
'Algoritma' kelimesi 9. yzydda yaanny Horasan dogumlu matematiki Ebu Cafer Muhammed Ibn-i Musa el Harezmi'nin (al-Khowrizm) adindan gelmektedir. M.S. 825 y111armda "Kitab el cebr ve'l
mukabele" bagligiyla ok etkili olmuy bir matematik ders kitabi yazmigtir. Eskiden kullam1makta olan
teriminin yerini bugnk kullammda
kelimesinin alnug bulunmasi
metik" kelimesiyle kurulan bir iligkiye bagh olmahdir. ('Cebir' kelimesinin de aym kitabm baghmda yer alan Arapa el-cebr'den
gelmig olmast ilgintir).
"dgnen

'algorizma'

"algoritma"

"arit-

36 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

Ashnda algoritmalar el Harezmi'nin kitabmdan ok nce de

Eski Yunan dneminden (yaklagik M.O. 300
bilinmekteydiler.
adiyla tanman en iyi
den) beri bilinen ve Eukleides algoritmast
ortak
rnek, iki say1mn en byk
blenini bulma yntemidir.
rnegin
1365 ve 3654 gibi bir
Konuyu daha iyi anlatmak iin,
sayilarm en byk orolacaktir.
yararh
Bu
ifti
dgnmek
sayi
tak bleni (EBOB), verilen her iki say1yi tam olarak blen en
iin vebyk tamsayidir. Eukleides algoritmasur uygulamak
rilen sayilardan
bygn kgne blp kalam bulacagiz:
1365, 3654'de iki kere var ve kalan 924 dr. (924 3654 2 x
1365) Simdineeden verilen say1 ifti yerine kalan 924 ve blen
1365 say11arim alahm. Bu yeni say1 iftiyle yukaridaki iglemi
tekrarlayahm: 924, 1365'de bir kere var ve kalan 441'dir. By1ece 441 ve 924'den olugan yeni bir sayi ifti olugturduk. 924'
441'e blersek kalan 42 olur. (42 924 2 x 441). Bir tam blme iglemine kadar bu sre tekrarlamr. Aika yazarsak:
=

3654 1365
1365 924
924 441
44142
42 21

924
441
kalan 42
kalan 21
kalan 0.
kalan

kalan

En son blen say1, yani 21 sayisi, aranmakta olan en byk ortak blendir.
Eukleides algoritmasi,
bu ortak bleni bulmak iin izledigimiz sistemli yntemin kendisidir. Burada yntemi belli bir say1
iftine uyguladik,
ama yntemin kendisi herhangi iki saylya
uygulanabilecek
kadar geneldir. Eger verilen sayilar ok bynk
uzun bir sre alabilir; sayilar ne
Fakat her
kadar bykse sre o kadar uzun srebilecektir.
durumda sre tamamlamr ve sonlu sayida iglem yaptiktan
sonra kesin bir yamta ulagihr. Her adimda hangi iglemin yapilacagi tam olarak belirlenmigtir; srecin ne zaman sona erdirilecegi de kesin bir kurala baglanmigtir. Ayrica, tm sre simrolmasma ragmen sonlu
siz byk dogal say11ara uygulanmakta
say1da adimla belirlenebilmektedir. ('Dogal sayilar' deyince eksi
olursa,

yntemi

uygulamak

...)

olmayan tamsayllari

anlayacag1z: 0, 1, 2, 3,

Nitekim, Eukle-

37

Ave B
sayalarun al

A yerine B koy
B yerine C koy

A'y1B'ye bI
C kalanun sakla

Hay1r
C=0?

Evet
Dur ve B yaz

mantiksal
ides algoritmasom
iglemlerinin tamami (sonlu) bir
gemasi' ile temsil edilebilir.
Yukanda srecin en.temel basamaklarma kadar ayrigtinlmadan verilmig olduguna dikkat edilmelidir.
nkA ve B diverilen
iki
edilecek
elde
dogal
blmnden
ye
say1run
kalan savarsay1hyor.
ymm hangi iglemlerle bulunacagim
Hepimizin okulda grendigi bu blme iglemi de algoritmik bir
iglemdir. Gerekte blme iglemi Eukleides algoritmasmm
kendisinden daha karmagik bir sretir, ancak benzer biimde bir
gemas1' ile verilebilir.
Esas zorluk dogal sayilari (normal
clarak) ondahk sistemle gstermemizden
kaynaklanmaktadir.
Dolay1slyla arpun tablosunu olugturmak,
eldeleri tagimak vb.
iglemler yapilmaktadir.
'akig

'bildigimiz'

'akig

38 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

Eger bir n sayisim gstermek iin sadece n izik atsaydik, rnegin 5 sayisim ///// ile gsterseydik, kalam bulmak gerekten
basit bir algoritmik iglem haline gelirdi. A sayisi B sayisina blnnce kalam bulmak iin A'dan B sayisun temsil eden izik
gruplarim
peg pege ikanrdik. Geride kalan izikler bize yamti
verirdi. rnegin,1Tyi 5'e blersek kalam bulmak iin ///// gruplanm /////////////////grubundan gyle ayinrdik:

adim

sonra yamt iki olacaktir.

Bir blme igleminde kalam, tekrarlanan ikarma iglemleriyEukleides algogemasi' agagida verilmigtir.
le veren bir
'akig

Ave B
sayllarim

al

A yerine
A-B koy

B>A?

Hayir

Evet
Dur ve A yaz

39
ritmasim
veren alog gemasim tamamlamak iin yukaridaki
genceki
akig gemasi iinde sagda ortadaki
kutu iine yermay1
legtirmeliyiz. Bu tr bir algoritmay1 diger bir algoritmamn
sik
iinde yerine koyma iglemine bilgisayar programlamasmda
rastlamr.
n say1smi, n tane izikle temsil etmek sayilar bydke giderek kullamysiz olmaya baglar, ve bizler bu nedenle say11art
gstermek iin standart ondahk sistemi kullamriz. Ama burada

iglemlerin veya gsterimin kullanyleligt bizi o kadar ilgilendirmiyor. Daha ok hangi iglemlerin ilke olarak algoritmalarla yaalgoritma
p11abilecegi ile ilgilenmekteyiz. Bir say1 sisteminde
ile yapilabilen bir iglem bagka herhangi bir say1 sisteminde de
algoritma ile yap11abilir. Farklar sadece ayrmtida ve iglemlerin
karmagikhgindadir.
Eukleides algoritmasi,
matematigin hemen her dahnda bulunabilecek,
artik klasiklegmig pek ok algoritmadan
sadece birisidir. Ancak dikkate deger bir nokta, algoritma
rneklerinin
bu
kadar geriye giden tarihine kargi, genel algoritma kavramsmn
ancak yzyihmizda
kesin olarak verilmesinin
gereklemig bulunmasidir. Bu kavramm birbirine egdeger tammlarima hepsi
1930'larda yapilm14tir.
Bunlardan en dogrudan ve ikna edici
olam ve tarihsel a1dan da en nemlisi Turing makinesi diye biverilenidir.
linen kavram yardumyla
ayrmt11aBu
riyla incelemek gerekecektir.
Bir Turing makinesi hakkmda akhmizda tutulacak en nemmatematik'
li husus bunun bir fiziksel nesne degil bir
nl
rn oldutudur.
Kavram ilk kez, ngiliz matematikisi,
gifre uzmam ve ilk bilgisayar bilimcilerinden Alan Turing tarafmdan (Turing 1937) 1935-6 senesinde daha genig kapsamh bir
probleme
amac1yla
yamt getirebilmek
ortaya
konmugtur.
adlyla bilinen bu problem byk Alman
Entscheidungsproblem
matematikisi
David Hilbert tarafindan 1900 Paris UluslararaMatematikiler
Kongresi'nde kismen (Hilbert'in 10. problesi
mi) ve daha sonra 1928 Bologna Kongresi'nde tam olarak tammlammgti.
Hilbert en genel bir matematik
probleminin zyntem bulunup bulunamayacag1m sormakm iin algoritmik
tayd1; ya da
dogrusu' byle bir yntemin ilke olarak var
olup olmadigun sorgulamaktaydi.
Hilbert'in amaci, aksiyomla'makineleri'

'soyut

'daha

40 Algoritmalar ce Turing Makineleri

rim ve yntem kurallarun belirleyecek bir program yardimiyla,
matematigi
bir temel zerine oturttartigilamaz saglamhkta
makt1.
Ancak daha Turing'e gelmeden nce 1931'de parlak
Avusturyah mantik1 Kurt Gdel'in gagkmhk veren bir teoremi
nedeniyle bu program 1kmaza girmig bulunmaktaydi. Gdel teoremini ve bunun nemini IV. Blm'de ele alacagiz. Turing'in
ilgilenmig oldugu Hilbert problemi (Entscheidungsproblem)
matematigin herhangi bir aksiyom sistemi cinsinden yazilmasmdan daha derine inen bir problemdir. Sorun gudur: Matematigin
birbiri pegi sira zebilecek genel bir mekatm problemlerini
nik yntem ilke olarak var midir?
Bu soruyu yamtlamakta kargilalan bir zorluk mekanik ynKavram, o dnemin ahg11tem ile ne kastedildigini anlamakti.
anlayiquun
digmda kahyordu. Bir yamt getiremig matematik
'makine'
kavramim, iglevlerini temel
bilmek iin, Turing nce
gelerine ay1rarak nasil tammlayacagi zerinde
dgnd. Tu'makine'
olarak grdg
ring'in insan beynini bu anlamda
bir
problemiyle uga1ktir. Bylece matematikinin
bir matematik
'mekanik
yntemler'
ragirken yapt1gi eylemler de
baghgi altm-

da toplanabilmekteydi.
Her ne kadar insan dgncesine bu bakig aisi, Turing'in bu
ok nemli kavramim geligtirmesinde deger tagmugsa da bizler
aym bakig a1sun kabule zoranlu degiliz. Nitekim, bir mekanik
yntemden
sonra Tune kastedildigini tam olarak aikladiktan
mekanik
normal
anlamda
denmeyecek
ring, iyi tammh ama
baiglemlerin varhnn gstermigtir.
Turing'in kendi
zi matematik
dayanarak onun akil olgusunun dogasi zerine
ahymalarma
noktalar bulunduguna kamt getirebilmek bir
a1k
grglerinde
olmah.
Ancak gu an konumuz bu degil Oncelikle Tueligki
ring'in mekanik yntem kavrammm ne oldugunu anlamahytz.

Turing

Makinesi

Kavrami

Bir hesap yntemini

(sonlu tammlanabilir) uygulayan bir
makine dgnelim. Genel hatlarlyla nasil bir makine olurdu bu
acaba? Simdilikuygulama
teknigi hakkmda fazlaca kafamiz1
aismdan
yormayahm;
matematik
ideal bir tasarima sahip ol-

41
masi yeterli. Cihazumz olarak sonlu (belki de ok fazla say1da)
ve birbirinden farkh olasi bir bagimsiz durumlar kmesine sahip olsun istiyoruz. Biz bunlara makinenin isel durumlan ad1ilke olarak gereklegtirecegi
Ancak, makinemizin
m veriyoruz.

hesaplarm boyatunu sirurlamak istemiyoruz. Eukleides'in yukarida tammladigmuz algoritmasim ammsay1mz.

lke olarak,
sayllar
algoritma veya genel hesap yntemi,
ne kadar byk
olursa olsun, yine aymdir. Byk sayilar sz konusu oldutu zaman, yntem gerekten ok uzun zaman alabilir ve hesaplari
yapabilmek
iin nemli miktarda
kagidi' gerekebilir.
Fakat sayllar ne kadar byk olursa olsun algoritma
yine aym
sonlu komutlar kmesinden ibarettir.
Bu nedenle makinemiz, sonlu sayida isel duruma sahip olmabir girdiyle iglem yapabilmelisma kargm, boyutu suurlanmanny
dir. Aynca makinemiz, iglemleri iin, suursiz bir digsal veri biriktirme alamndan ('msvedde kagid1') yararlanabilmeli,
aym zamanda simrsiz boyutta 1kt1 retebilmelidir.
Makinemiz, sonlu
say1da farkh isel duruma sahip oldugu iin, ondan ne tm digsal
verileri, ne de kendi hesaplarunn sonuglarun isel konuma getirmesi beklenmemelidir.
Bunun yerine, verilerin veya nceki hesaplann anmda igleme soktugu kisimlarnu incelemeli, daha sonra bunlarla ilgili olarak hangi iglemlerin yapilmasi gerekiyorsa
onlari yapmahdir. D14sal veri biriktirme alanma, iglemin sonulagayet kararh
run kaydedebilir ve iglemin bir sonraki agamasma
bir gekilde geebilir. Girdinin, hesap meknunn
ve 1ktuun suurbir seyden ok, yalmz
siz dogasi, pratikte fiilen olugturulabilecek
matematiksel
bir idealin gereklegmesiyle ilgilendigimizi hatirlatir (bkz. Sekil2.1). Fakat bu konumuzla nemli ilgisi olan bir idealin gereklegmesidir.
Modern bilgisayar teknolojisinin harikalar1
bize, pratik amalarmuzm birogu iin suursiz olarak kullamlabilecek elektronik veri biriktirme alam (bellek)saglamigtir.
Gerekte, dissal olarak tammlanan bellek alam tipi, modern
bir bilgisayarm isel iglemlerinin bir kismim olugturur. Bellek
alamam belirli bir kisnumn dissal veya isel olarak nitelendirilmesi belki teknik bir aynntidir.
'Makine' ve
kisim ayiyazelim
nmi, donanm (hardware) ve
(software) olarak kabul
edilebilir. Buna gre, isel k1sim (mekanik) donamm, digsal kiBu konuya saplamp kalmayacagim ama neresim yaz1hmdir.
'msvedde

'digsal'

42 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

Sekil2.1 Kurallara

uygun

bir Turing

makinesi

sonsuz

bant gerektirirl

sinden bakarsamz bakm, Turing'in ideallegtirilmesi

gnmzn elektronik
bilgisayarlarma gerekteu ok yaklagmistir.
Turing, digsal veri bellek alamm, zerinde igaretler bulunan
"bant"
Bu bant ileri/geri hageklinde gznde canlandirnnytir.
reket edebilir. Makine, gerekirse, bantm zerine yeni igaretler
koyabildigi gibi eski igaretleri silebilir ve bylece aym bantm,
girdi oldugu kadar digsal bellek ('msvedde kagidi') gibi grev
'girdi'
arasmda
saglar. Gerekte, dissal bellek ile
yapmasmi
yararh
olur, nk iglemlerin ogunda bir
ay1rim yapmamak
hesabm ara sonulari, yeni veriler gibi rol alabilir. Eukleides'in
algoritmasmda,
ilk girdimizle (A ve B sayilari), hesabm egitli
birbirlerinin yerine koydugumuzu hatirlayunz. Aya amalarim
'yamt')

iin kullamlabigerek oldugu srece

durmadan ileri/geri hareketini srdrecektir. lem tamamlandigi zaman makine durur ve hesap sonueu, bantm makinenin
bir yamnda yer alan k1smi zerinde okunabilir. Kesin bir tammlama
iin farzedelim ki, sonu daima sol taraftan verilirken, girdi kapsammdaki tm sayisal veriler ve zlecek prob1emle ilgili komutlar daima sag taraftan verilir.
Kendi adima, simrh makinemizin, potansiyel olarak sonsus
banti ileriye geriye hareket ettirmek zorunda olmasmdan biraz
rahatsizhk
duyuyorum. Malzemesi ne kadar hafif olursa olsun,
sonsuz bir banti hareket ettirmek zor olmahl Bantm, smirh mam gekilde, aym bant, kesin ikti (yani,
lir. Bant, bagka hesaplarm yap11masma

43

kinemizin iinde hareket edebilecegi digsal ortarn temsil ettigini

dglemeyi yeglerdim (Kugkusuz, modern elektronik cihazlarda,
gerekten
basit fiziksel anlamda, ne
ne de
ederler; fakat byle bir
nesnelerin hayalde canlandmlmasim kolaylagtmyor). Eu teoriye gre makine, girdinin tamakag1df olaahr. Ortami, kendine ait
num ortamdan
rak kullamr. Sonuta, iktisun aym ortam zerine kaydeder.
her iki ynde sonsuz oldugu varsaTuring'in resminde
yilan ve karelerden meydana gelen izgisel bir diziden olugur.
Bantm zerindeki
her kare ya bogtur ya da zerinde bir tek
igaret vardir*.
Igaretli veya igaretsiz kareler, ortamin, (yani
bantm), paralara ayr11arak birbirinden bagemstz (sreklinin
olarak tammlanabilecegini
kargiti olarak) kesikli elemanlan
gVenilir
gsterir. Makinemizin fonksiyonlanm
ve kararh gekilde yerine getirmesini istiyorsak bu zellige sahip olmasi gerekir. Ancak matematiksel
ideallegtirmenin
bir zelligi olarak
olmasma
kargi degiliz,
bakundan)
(potansiyel
sonsuz
fakat hangi zel durumda olursak olahm girdi, hesaplama iglemi ve ikti daima sonlu olmahdir.
Buna gre bant, sonsuz olarak uzun kabul edilse bile zerinde bulunan igaretlerin say1s1
sonra
sonsus olamaz. Her bir ynde bant belirli bir noktadan
tmyle bog olmahdir.
ile gstererek bir rnek vereBog kareyi 'O' igaretli kareyi
lim:
'hareket'

'cihaz'

'bant'

'hareket'

'msvedde

'bant',

'ortamm'

'1'

000111101001110010010110100
'okumasi'

gerekiyor; okuma iglemini bir deMakinemizin, banti

fada bir kareyi okuyarak ve her okumadan
sonra saga veya sola yalmz bir kare hareket ederek gereklegtirdigini varsaylyoraz. Bir defada n kare okuyan veya bir defada k kare kayan cihazlar, bir defada yalmz bir kareyi okuyan ve geen bir cihaz
cinsinden kolayhkla modellenebilirler. k karelik bir hareket, bir
karenin k kere hareketiyle olugturulabilir; n karenin bir defada
*
Gerekte, Turing ilk tammlamalarmda bantm zerinde karmagik igaretlerin
bulundugunu varsaynnytir
ama bu gerekten fark etmez. Karmagik igaretler,
igaret/ara geklinde daima kesik gekle dngtrlebilir. Bundan teye Turing'in
zgn komutlarmda bazi ufak tefek degigiklikler daha yapacag1m.

44 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

okunmasi veri depolamak suretiyle basit cihaz sanki n karenin

hepsini bir defada okuyormug gibi yorumlanabilir.
Bu cihaz ayrmtih olarak ne yapabilir? 'Mekanik' olarak tammlayacagmuz bir geyin iglevini yerine getirebildigi en genel yntem
nedir? Cihazmuzm isel durumlaram sayi bakmundan sonsuz olmamasi gerektigini hatirlayimz. Bilmemiz gereken tek gey, bu
sonsuz olmamamn tesinde eihazm davramymm tamamen isel
durumu tarafmdan ve girdi tarafindan kontrol edildigidir. Girdiyi
sembollerinden
basitlegtirmig ve 'O' ve
biriyle temsil etmigtik.
Baglang1 durumu ve bu girdiyle donammh olarak makinenin takararh bir gekilde ahqmasi beklenir: sel durumunu bir
mamen
bagka (belki de aym) isel duruma degigtirir; okuma simgeleri
olarak O veya l'i kullamr veya bunlarm yerine bagka simgeler
koyar; saga veya sola bir kare hareket eder; sonuta, iglemi srdrp srdrmemeye
veya bitirmeye karar verir ve durur.
amactyla isel
Cihazmuzm ahgmasim
daha a1k anlatmak
durumlarun numaralayalem:
0, 1, 2, 3, 4, 5,
buna gre cihaahyma sistemine,
agagida rzm, veya Turing makinesinin,
neklendigi
gibi bir dizi yer degigtirme egemen olacaktir:
'1'

...;

00
01
10
11
20
21
30

2100

->

->

->

->

->

->

->

->

OOR
131L
651R
10R
01RSTOP
661L

370R

31L

I
2581
2590
2591

->

->

->

00RSTOP
971R
00RSTOP

46

Okun sol tarafindaki iri rakam, cihazm okuma iglemini gereklegtirmekte oldugunu gsteren ve bantm zerinde yer alan igarettir; cihaz bu simgenin yerine sag tarafta ortada bulunan iri
rakami koyar. 'R', cihazm bant boyunca saga dogru bir adim, 'L'
ise sola dogru bir adun hareket etmek zorunda oldugunu gsteyerine
zgn tanimmda oldugu gibi, cihazm
rir. (Turing'in
saga
bir
R'yi
bantm
ettigini
kare
dgnrsek,
hareket
bantm
olarak
yorumlayasola
etmesi
komutu
bir
hareket
kare
ve L'yi
biliriz). STOP szcg, iglemin tamamlandigun ve cihazm durgsterir. zellikle,01-+131L komutu cihaz
mast gerektigini
isel duruise
durumunda
ve banttan 1 okuyorsa, 13 numarah
zerinde
birakmasi
ve bant
olarak
1
bant
gemesi
ve l'i
ma
zerinde bir kare sola kaymasi gerektigini gsterir. Son komut
2591 00R.STOP, cihaz 259 durumunda ise ve bant zerinde
l'i okuyorsa, 0 durumuna gemesi, bant zerinde O uretmek
iin l'i silmesi, bant boyunca saga dogru bir kare kaymasi ve
iglemi tamamlamasi gerektigini gsterir.
sel durumlari 0, 1, 2, 3, 4, 5,... gibi sayllar kullanarak gstermek yerine, 0'lardan ve l'lerden olugan simgeler kullanmasimgeler sism1z gerekseydi, bant zerinde yukarida aiklanan
olurdu.
n durumu
1stersek
dogru
sadik
kalmanuz
daha
temine
iin n adet 1 kullanabilirdik
ama bu yetersiz olurdu. Bunun yerine ikilik sayi sistemini kullanahm:
'0'

0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

->
-

0
1,
10
11,
100,
101,
110,
111,
1000,
1001,
1010,
1011,
1100, vs.
,

->

->

->

->

->

->

->

->

->

->

->

->

46 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

Burada sag taraftaki son hane standart (ondahk) sistemde oldugsterirken, hemen ondan bir nceki hane
gu gibi,
luklar' yerine
gsterir. Bundan nceki hane yzlkler
degil, drtlkler, daha nceki hane
degil
vs. gsterir ve sola dogru hareket ederken birbirini izleyen her
hanenin degeri, birbirini izleyecek gekilde ikinin katlaredtr:
1,2,4(=2x2),8(=2x2x2),16(=2x2x2x2),32(=2x2x2x2
nedenlerle,
x 2), vs. (lerideaiklayacagmuz
dogal sayllari temsil
etmek amaciyla ikilik veya ondahk sistemlerden
bagka bir basamak sistemi kullanmayi bazen daha uygun bulacag1z: rnegin,
lk sistemde, 64 ondahk sayisi her hanesi n katlari degerinde olmak zere 64= (2 x 33) + 3 + 1 olarak yazilacaktir.
Bkz.
IV. Blm, s. 126, dipnot)
1seldurumlari belirlemek iin bu ikilik sistemi kullamrsak,
Turing makinesinin komutlari agagidaki gekilde olacaktir:
'birlikleri'

'on-

'ikilikler'i

'binlikler'

00
01

->

->

10

->

11
100
101
110

->

-->

-->

->

11010010
->

'sekizlikler',

OOR
11011L

10000011R
10R
olsTOP
10000101L
1001010R

111L

1000000101
00sTOP
1000000110
11000011R
1000000111
00STOP
Yukarida R.STOP sembo1n STOP olarak kisalttim nk
L. STOP komutu hibir zaman gzkmez ve iglemin son agamasimn sonucunun, yamtm bir parasi olarak, daima cihazm sol
tarafinda gsterilmesi gerekir.
->

->

->

47

Diyelim ki cihazimiz

11010010 ikilik dizi ile temsil edilen

durumda bulunsun, bant ise bir iglemin tam orta43'te detaylanan
biimde bulunson, ve biz
110100100->111L
komutunu uygulayahm.
Bant zerinde okuisel durumu belirleyen
nan hane ('0') daha iri bir rakamla,
simgeler dizisinin sagmda gsterilir.
zel bir isel
sinda
sayfa

000111101001110010010110100

Turing makinesi
yaptigun

rnekte),

isel durum

'11'e

rneginde (kendimcerasgele bazi degigiklikler

'1'
okunmakta
olan 'O' ile
yer degigtirirse ve
degigtirilirse cihaz sola dogru bir adim kaydi-

rilmig olur.
|

000111101001110110010110100

11

Cihaz gimdi sonraki haneyi (yine bir 'O') okumaya hazirdir.

Tabloya gre 'O'i degigtirmeksizin oldugu gibi birakir fakat isel durumu
ile degigtirir ve bant boyunca saga bir
adim geri gider. Bu konumda
okur ve tablonun agagilarmda bir yerde isel durumu degigtirmek iin ne gibi bir yer dedair komutu bulur: Okumakta oldugigtirme uygulanacagma
gerekli olup olmadigi ve bant bohaneyi
degigtirmesinin
gu
ynde
hangi
ilerlemesi
gerektigine
yunca
dair komut ahr.
STOP'a ulagmcaya
kadar bu gekilde devara eder; STOP agamasmda (saga dogru bir adim daha ilerledikten sonra) iglemin
uyarmak
tamamlandig1 konusunda cihaz operatrn
iin bir
zilin aldigim varsayar1z.
Cihazm daima 0 isel durumunda uygulamaya
baglatilmasim ve okuma cihazimn sol yamnda yer alan bantm baglang1ta
'100101'

'l'i

48 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

Komutlar ve veriler sag taraftan ykbog olmasmi neriyoruz.

lenecektir. Daha nce degindigimiz gibi, yklenen bilgi daima
sonlu say1da O'lar ve l'ler dizisi geklinde ahnmah, bu diziyi bog
ulagtibant (yani O'lar) izlemelidir. Makine STOP agarnasma
zerinde
solundaki
okuma
bant
cihazmm
gmdaiglemin sonucu,
grnr.
Sayisal verileri girdimizin bir parasi olarak igleme dahil etmeyi arzu ettigimiz iin, girdinin bir parasi olarak basit sayigibi dogal sayilan) tammlamanm bir
lan (yani 0, 1, 2, 3, 4,
bir yoyolunu bulmak durumundaytz. Bunu gereklegtirmenin
kullanmaktadir
etmek
iin n adet 1
(geri
lu, n sayisim temsil
bu, dogal say1 0 konusunda bize biraz zorluk ikaracaktir):
...

1->1, 2->l l, 3-->111, 4->1111,

5->11111,

vs.

sistemi (olduka mantiksiz bir yaklaBu basit numaralama

adlandmhr.
olarak
Bu sistemde 'O' simgesi
gimla) birlik sistem
yerine farkh sayilan birbirinden ay1rmaya yarayan bogluk kulogu sayilardan olugan dizileri esas
lamlabilir. Algoritmalann
yaptiklan
alarak iglem
iin sayilan birbirinden ay1rmanm yonemlidir.
rnegin, Eukleides'in algoritmasma
lunu bulmak
sayilanndan
olugan bir say1 iftini esas
cihazumz
A ve B
gre
makineleri,
faz1a zorlanmadan,
alarak iglem yapacaktir.
Turing
yamhmim
gerekleytirebilir.
Konuya ilgi dualgoritmamn
bu
aynlan bir birbirbirinden
ile
yan bazi okuyucular yntemin 'O'
makinesinin
uygulanmas1yla
iftine
Turing
(kisaca
lik say1
Eukleides'in algoritmasim uyguEUC olarak adlandmyorum)
layigmi, deneme niteliginde, kamtlamak isteyebilirler.

11->11L,
10->101R,
ol->11L,
00->00R,
1000R,
111
110
101->110R,
100->10100R,
1010 ->1110L,
->111R, 1000 ->1000R,
100 I->1010R,
1110
1100->1100L,
1101->11L,
1011->1101L,
10000 ->100iOL,
1111->10001L,
->1110L,
100R
->11L,
10001 ->10001L
10100 ->00STOP,
10101->10101R.
->

->10010,

->10011

TJN + 1 Turing makinesi

Bu rnege girigmeden nce okurumun,
sadece
tek birim ekleyen sisgibi daha basit ve bir birlik saylya
akilh
olacaktir:
davrame
bir
temi denemesi daha

49

00-> OOR, 01-> 11R, 10->

UN

1'in bunu gerekleytirebildigini

temsil eden

ol STOP,

11-> 11R,

kontrol iin, 4 sayisim

...00000111100000...,

varsayahm.
Yine varsayahm
bantma uygulandigim
ki cihaz
olup,
baglangita l'lerin solunda bir yerdedir. Isel durumu
'O' okumaktadir. Ilk komuta uyarak bunu 'O' olarak birakir ve
saga bir adim kayarken isel durum 'O'da kahr. lk 1'e ulagmcabu iglemi srdrr.
ya kadar; saga dogru birer adim atarak
Sonra ikinci komut devreye girer: l'i 1 olarak birak1r ve bu kez
isel durum l'de olmak zere tekrar saga hareket eder. Drdnc komuta gre, l'lere dokunmadan isel darum 1'de kahr,
l'leri izleyen ilk O'a varmeaya kadar saga dogru ilerler. Bu
agamada nc komut cihaza, O'i l'e degigtirmesini, saga bir
adim daha atamasim syler. Bylece, 1 ler dizisine bir 1 daha
eklenmig olur, ve rnegimizin
4', ngrldg
gibi, 5'e gerekten cevrilmig olur.
Denememizde biraz daha ileri giderek,
'0'

00->00R,
01->10R,
10->101L,
11->11R,
100->110R,
018TOP,
10 1-> 1000R, 110
1000
111-> 111R,
->1011L, 1001->1001R,
1010 ->101L,
1011 ->1011L,
->

ile tammlanan UN x 2 makinesinin

bir birlik say1yi amalandigi gibi iki katma ikardigra kontrol edebiliriz.
EUC rneginde, daha iyi bir fikir edinmek iin daha aiklayici bir say1 ifti, rnegin 6 ve 8 denenebilir. Okuma cihazmm yiBant baglanne 0 baglangt durumunda oldugunu varsayahm.
gicmda apagidaki gekilde igaretlenecektir:
...0000000000011111101111111100000.

Turing makinesi, birok agamadan sonra durdugu zaman, okuma cihazi, sifir olamayan hanelerin sagmda kalmak zere agagidakigekilde bir a1hm elde ederiz:
...000011000000000000...

EUC

(veya UN

a1klamak,

x 2) cihazmm

igleyigi ile ilgili bazi incelikleri

pek de yabancisi
olmad1-

bilgisayar programlarmm

50 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

gimizzelligi

gibi, makinenin
karmagik yapisim
ok daha karmagik! (Algoritmik bir yntemin

anlatmaktan

kendisinden

beklenen fonksiyonu neden yapt1g1m tam anlam1yla

anlamak

midir? Bizim
Sezgilerin kendileri algoritmik
iin daha sonra nemli olacak bir soru bu!) EUC veya UN x 2
rnekleri
iin gimdi bu konuyu tartigmayacagim. Dikkatli bir
okur, bu kitabm amalanan kapsami ierisinde kavramlan daha kisa ve z
iin Eukleides'in algoritmasmda
ufak bazi degigiklikler yaptigimi
fark etmig olmah. Buna ragmen, 11 farkh isel durum iin 22 basit komutu ieren EUC
tammi yine de karmagiktir. Karmagikhk byk lde sistemin dzeninden
kaynaklanmaktadir.
rnegin, 22 komuttan
yalmz 3' bant zerindeki
igaretlerin degistirilmesi ile ilgilidir! (UN x 2 iin dahi, yansi igaret degigtirmekle ilgili 12 komut kullandim.)
sezgi gerektirir.

.a1klayabilmek

Sayisal

Verilerin

kilik

Gsterimi

Birlik sayi sistemi, byk sayilann kodlanmasi iin son dereBunun yerine, daha nce aikladigimiz
gibi oce yetersizdir.
gunlukla ikilik say1 sistemini kullanacag1z. Ancak, bunu dogrudan, banti iki basamakh sayl gibi okumaya kalkigarak yapamaytz. Sayimn iki basamakh kodunun ne zaman
sona erdigini ve
sag tarafta bog banti temsil eden sonsuz O'lar serisinin ne zaman bagladigim bildirmenin bu durumda hibir yolu yoktur.
ngrlen sayi iftlerinde*
stelik,Eukleides'in algoritmasmda
oldugu gibi egitli sayilan yklemek zorunda kalacagiz. Bir basamakh sayilarin ikilik gsterim sistemine dahil O'lardan veya
O'lar dizisinden, say11ar-aras1 arahklan ay1rt edemeyiz. Aynca,
say11ann yam sira, her egit karmagik komutlan da veri bantistesinden
gelmek
na dahil etmek isteyebiliriz. Bu zorluklann
iin, bzlm olarak adlandirdigim
bir yntem uygulayahm.
Bu yntemde,
O'lar ve l'lerden olugan (l'lerin sonlu toplam
adediyle birlikte) herhangi bir dizi, sadece iki basamakh say1
gibi okunmaz; bu dizinin yerine, ikinci siradaki her bir hanenin, ilk siramn birbirini izleyen O'lan, l'ler, 2'ler, S'ler, vs'den
olugan yeni bir dizi geer. rnegin

51

Simdi2, 3, 4,...

komutlar

sayilarim
igaretler veya herhangi
okuyabiliriz.
sayisi sadece 'virgl'

olarak

bir trden
grevini

01000101101010110100011101010111100110

dizisi yerine

olo o

010110101011010

|||||
1001

stlenirken,

lil
2 11

lill
100

01110101011110
3

ill
11

olio

Il0 2 I

'eksi

3, 4, 6,... sayilarrn,

istegimize gre,
igareti',
gibi
igareti',
igareti',
komutlar iin
tekrarla' vs.
birbirinden aynlkullanabiliriz. Artik, daha byk rakamlarla
mig O ve l'lerden olugan dizilere sahibiz. Bu dizilerin her biri
ikilik sistemde yazilnug basit sayllan gsterir. Buna gre yukaridaki tam dizi ('2' yerine
okunarak) gyle okunur:
'artl

'iglemi

'arp1

'virgl'

(1001 ikilik sayisi)

virgl

(11 ikilik sayis1) virgl...

'9',

1001,

'3',

'4',

'O' rakamla11, 100, O sayilariiin standart

kullanarak
dizinin
3)
iin
3,
4
3
tm
nm
[9,
(komut
(komut 4) 0,]
sonucuna

ulagiriz.

Bu sre bize zel olarak dizinin sonunda sadece virgl kullanmak suretiyle bir sayima tammun sona erdirmek (ve bunu
yapmakla
saylyi, sag tarafta bog bantm sonsuz uzantismdan
ay1rmak) olanag1m verir. Aynca, sayilari ayirmak iin virgller
kullanabilecegimiz tek bir O'lar ve l'ler dizisi almasi nedeniyle,
ikilik sistemde yazilmig herhangi bir sonlu dogal sayilar dizisini kodlamamizi saglar. Simdibunu rnekliyelim:
5,13,0,1,1,4,
dizisini alahm.

Ikilik sistemde

101,

l101,

bu gyle ifade edilir:

0, 1, 1, 100,

Bu dizi bant zerinde aaltm (yani bzlm ynteminin tersi)

kaydedilir.
Bu gsterimi basit gekilde gereklegtirmek iin, iki haneli sayllarm zgn strasun degigtiririz;
yntemiyle

000010010110101001011001101011010110100011000

52 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

O
1

->

->

->

0
10
1 10

ve sonra her iki yne s1mrsiz O'lar ekleriz.

yukardaki
dizinin banta nasil uygulandigim

Daha aik yazarsak,

aika grrz:
Say1 kmelerini gstermek iin olugturulan bu sisteme amt;
ikilik says sistemi diyorum. (rnegin13'n ailmig ikilik say1
sisteminde gsterimi 101001O'dur.)

Sz konusu sayi sistemi ile ilgili son bir noktaya

daha deginmeliyim. Bu bir teknik ayrmti olabilir ama konunun eksiksiz
a1klanmig olmas1 iin gereklidir.3 Dogal saydarm
ikilik (veya
yondahk) gsteriminde bir noktada hafif bir fazlahk vardir.
yerlegtirilen O'lar
le ki: Bir kodn sol tarafdaki u noktasma
'saydmaz'
ile
ve normal olarak ikardir. rnegin, OO110010
110010 ikilik saydan aymdir (0050ile 50'in aym ondahk saynnn gstermesi gibi). Bu fazlahk 000 veya 00 veya O olarak
aidan, bog bir arahk da sifm
yazilabilir. aslmda, mantiksal
gsterebilir! Basit bir sistemde bu durum byk karigikhga sebep olabilirse de, yukanda
tammlanan sistem iin uygandur.
Bu nedenle, iki virgl arasmda kalan sifir, yan yana iki virgl
(,,) olarak da yazdabilir ve bant zerinde bir O ile ayrdm1g iki
11 iftiyle kodlanabilir:
...001101100...

Dolayis1yla yukaridaki
gyledir:

alti saymm ikilik sistemde kodlanmasi

10 1, l 101,, 1, 1, 100,
ve bant zerinde ailung ikilik say1 sistemine uygan olarak
geklinde gsterilir (Ailmig sistemle daha nce yazdigmuz
koda
gre bir sifir eksik...).
a11mig ikilik sistemle
Artik rnegin Eukleides algoritmasim,
...00001001011010100101101101011010110100011000...

53
yazilmig 6 ve 8 sayllarma
uygulayacak
bir Turing cihazi
layabiliriz. 6 ve 8 say1 ifti iin daha nce kullandignmz,

tasar-

...000000000001111110

1111111100000...,
yerine ikilik sayi sistemindeki
sirasiyla, l 10 ve 1000 gsterimini kullamrsak;
6, 8 sayt ifti a11m14 ikilik sistemde bant
zerine
...00000101001101000011000000...

geklinde kaydedilir. Kisahk bakumndan, bu gsterimin birlik

gre fazla bir yarar saglamadig1 grlyor. Ancak,
1583169 ve 8610 gibi (ondahk) bir say1 iftini ele aldignmzi dgnelim. Bu say1 iftinin ikilik sistemdeki gsterimi
sisteme

110000010100001000001,
10000 110 100010,
olacaktir.

Buna gre bant zerinde

001010000001001OOOOl000000101101000001010010000100110

geklinde kaydedilecektir. Bu gsterim yalmz bir satira sigarken,

8610' say1 ifteklik sistem sz konusu olsaydi bantm
sayfalarmdan
bu
kitabm
kodlamasi
fazlasim kaplard1!
tini
ailmig
Sayilar
ikilik sistemde
ifade edildigi
zaman
uygulayan
Eukleides'in algoritmasmi
bir Turing makinesi, istenirse, teklik sistem ile a11mig ikilik sistem arasmda eviri
EUC'a eklenmeyapan uygun bir ift yardimci algoritmamn
siyle basit bir gekilde elde edilebilir. Ancak bu sre, teklik saolarak var olacagi, bu nedenle makinenin
yi sistemi hl
yavaglamasma
ve bu durumda (bantm sol tarafinda) gerekecek
yol aacag1 iin son
artmasma
kagit' miktarmm
derece elverigsiz olacaktir.
ailmig ikilik sistemde
Bunun yerine, bir Turing makinesinin
nasil iglem yapacag1m gstermek amactyla Eukleides'in algoritmasmdan
ok daha basit bir iglemi, bir dogal say1ya bir ekleme
srecini deneyelim. Bu iglem (XN + 1 admi verdigim) Turing
'1583169,

'isel'

'msvedde

makinesi

tarafmdan yapilabilir:

54 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

00->00R,

01411R,
10->00R,
11->101R,
101-+101R,
100->110L,
111->1000L
110->018TOP,
1000->1011L,
1010->1100R,
1001->l001L,
1011->101R,
1101->1111R,
1110->111R,
1111->1110R.
Yine merakh

iglemi gerekten
bir okurum, Turing makinesinin
yapamayacagim,
diyelim, ikilik bir sistemde yazimi
yapip
10100111 olan 167 sayisma uygulayarak denemek isteyebilir.
Buna gre bant zerinde okunacak kod:
...0000100100010101011000...

olacaktir. kilik sistemde bir saylya 1 eklemek iin, son O'u l'e
evirmemiz
ve sonra bunu izleyen btn l'leri 0'larla degigtirmemiz yeterlidir.
Buna gre, 167 + 1 = 168 bant zerinde

10100111+
I
'

olarak

yazihr.

'Bir-ekleyen'

1= 10101000.
Turing

makinemiz,

yukarida

veri-

len kodu,
...0000100

100 100001100000...
koduna evirecektir ve gerekten de byle yapar.
Yalmzca bir eklemek gibi basit bir iglemin bile, onbeg komut ve sekiz farkli isel durum kullanan bu sre kapsammda ne kadar karmagik olduguna dikkatinizi ekerim! Birlik
sistemle iglem yapmak elbette daha basittir, nk
ekleme' iglemi iin sadece
l'ler dizisini bir 1 daha ekleyerek
usatmak
yeterlidir.
Bu nedenle, UN + 1 makinemizin
daha
temel dzeyde iglem gereklegtirmesine
gagmamak gerekir.
Ancak ok byk sayilarla UN + 1, agm uzunlukta
bant gerektirecegi
iin son derece yavag ahgabilir. Bu nedenle
kapsamh bir a11mig ikilik say1 sistemini
nedeniyle
kullanmasi
daha karmagik bir makine olan XN + l'i kullanmak daha ya'bir

rarh

olacaktir.
'ikiyle

Bu arada
birlik sistemden

arpim' adt verilen ve Turing makinesinin

ok ailmig ikilik sistemle daha kolay uygula-

nabilecegi

lerle

bir igleme de deginmek istiyorum. Agagidaki iglem-

tammlanan XN x 2 Turing makinesi;

00->00R,

01->11R,
100anlR,

10-->00R,11->100R,
HO->00STOP

teklik sisikiyle arpim iglemini kolayhkla gereklegtirirken,

iglemi ok
UN
iglemi
2
aym
nce
x
daha
tammladigimiz
temde
daha karmagik biimde gereklegtirir.
Bu rnekler bize Turing makinelerinin ok temel dzeyde nehakkmda fikir vermektedir. Tahmin edilebiler yapabilecekleri
gerektiginde bu cilecegi gibi, karmagik iglemlerin yapilmasi
olmaktadirlar.
Bu ciolabilirler
karmagik
ve
derece
hazlar son
hazlarm en st kapsami nedir? Simdibunu ele alahm.
Church-Turing

Tezi

makineleri
inga etmeye ahsti mi,
aritmetik
iglemlerinin
toplama, 1karma, arpma vb. egitli
gerekten yapilabildigini
hepsinin zel Turing makineleriyle
grerek ikna olacaktir. Kalanh blme igleminde oldugu gibi sonuta bir dogal sayi iftinin 1ktigt veya sonucu, zorunlu olarak
sonlu fakat byk miktarda sayilar kmeleri halinde ahndigi

nsan, bir kez basit Turing

Ayrica,
gereklegtirilebilir.
iglemler de Turing makinelerince
needen
beliriglemini yapmasi gerektiginin
hangi aritmetik
lenmedigi fakat iglemle ilgili komutlarm banta yklenmig oldugu durumlar iin de Turing makineleri inga edilebilir.
Bu gibi durumlarda, herhangi bir agamada yapilmasi gerekli
iglem, makinenin
daha nceki bir asamada yapmak zorunda oldugu islemin sonucuna bagh olabilir ('Bu iglemin sonueu gundan-qundan daha yksekse bunu yap; degilse onu yap'). Aritmetik veya basit mantiksal iglemleri uygulayabilen Turing makineleri yapilabilecegine inandiktan sonra, bunlarm daha karnitelikte
iglemleri de nasil yapabileceklerini
magik algoritmik
Bu fikre ahytiktan bir sre sonra
dgnmek zor olmayacakt1r.
retebiherhangi bir mekanik iglemi gereklegtiren makineler
olarak
bir
Matematiksel
leceginize kendinizi inandirabilirsiniz!
olarak
cihazla
iglem
yapilabilecek
tamekanik iglem, byle bir
I

56 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

mmlanabilir.

'hesaplanabilir"yinelenebilir'

'Algoritma' ismi ve
gibi
sifatlarin hepsi, Turing makineleri
ve
gibi teorik
makineler
tarafmdan gereklegtirilebilen mekanik iglemleri tamuilamak
iin matematikiler
tarafindan kullamhr. Bir ynyeterince
kesin ve mekanik ise, bu yntemi uygulayacak
tem
bir Turing makinesinin
gerekten
bulunabilecegine
inanmak
zor degildir. Bu inan, (yani Turing'in inanci) ne de olsa, Turing
makinesi
kavrammi, girig blmmzde savanan grgm'etkin'

zn

temelinde yatmaktadir.

Diger taraftan, sz konusu makinelerin

tasarimmin belki
gereginden fazla simrlay1c1 olduga dgnlebilir. Bir seferinde
yalmz bir ikilik hane (0 ve 1) okumasi
ve tek bir-boyatlu bant
boyunca yalmz bir arahk hareket etmesi ilk bakigta suurlayici
grlebilir. Aym anda ahgan ve birbiriyle baglantih ok sayida okuma cihazlarlyla
donammh drt veya beg, veya belki bin
bagimsiz bant neden olmasm? Yalmz bir-boyutluda israrh
olmak yerine O'lar ve l'lerin olugturdugu dzlemsel bir sisteme
ve (belki -boyutlu
bir sisteme) neden izin verilmesin? Daha
karmagik sistemlerinin
kullammina neden
veya alfabelerin
olanak saglanmasm?
Gerekte, bunlardan bazilari iglemlerin
ekonomik olmasi a1smdan (birden fazla bant kullanabilseydik
elbette daha ekonomik olurduk) fark yaratabilirse
de hibirisi,
ilke olarak gu anda gereklegtirilenler
aismdan en ufak bir
fark yaratmazdt.
Yap11an iglemlerin snufi yani
baghgi altmda toplanan iglemler, (veya
veya
kin yntemler' veya
iglemler'), makinelerimizin
tammim btn bu ynlerden aym anda genigletmig olsak dahi, kesinlikle degigmezdi!
Makine, bant zerinde ihtiyact olan bog alam bulabildigi srece, tek banttan fazlasma gerek yoktur. Bog alan araylg1 ierisinde, veriler, bant zerinde bir yerden digerine tagmabilir. Bu
bir durum yaratsa da, ilke olarak gereklegtirilmesi
beklenen sonucu smirlamaz.* Aym gekilde son zamanlarda
insan beyni ile daha yakm benzerlik saglamak
abas1yla sik sik
yapildigt gibi, birden fazla Turing makinesinin
paralel alymase ilke olarak hibir gey kazandirmaz
(Ancak bazi kogullarda
ahema luzi artirilabilir).
Birbiriyle dogradan iletigimli iki makine, birbiriyle iletigimli olmayan iki ayri makineden
daha faz'algoritmalar'

'hesaplamalar'

'tekrarh

'elveriaiz'

'et-

57

lasim gereklegtiremez;
makine

zaten

iletigimli

olsalardi

sonuta

bir

olurlard11

nedir? BanTuring'in tek boyutlu banta getirdigi suurlama

bir-boyutlu
bant veya
ettigini
dgnrsek,
tm, ortann temsil
uzaydan
-boyutlu
daha ok bir dzlem varsaymayi
tercih
edebiliriz. Dzlem, bir-boyutlu bantla kiyaslandigmda
gemasf bakmundan gerek daydugumuz sre iin Eukleides algoritmasmdan
daha uygan olacaktir. Ancak, bir akig gemasmm
ilkesel hibir zorlugu yoktur.*
formda yazilmasunn
szl
tammmm kullamlmasi suretiyle). iki(rnegin,gemamn
ve anlaboyutlu dzlemde tammlama yalmz bizim anlatmunuz
gereklegtirilen
aismdan
ilke
olarak
kolayhk
saglar;
somamiz
yerini, iki-boyutlu
etkisi yoktur. Bir nesnenin
nu zerinde
usayda igaretleyebilecegimiz
gibi bir-boyutlu bant zerinde de
igaretleyebiliriz
gekilde
(Gerekte, iki-boyutlu dzlemin
aym
kullammiyla
iki
bant
kullammt
tamamen zdegtir. ki bant,
alan
dzlemde
bir noktamn tammlanmasi
iki-boyutla bir
yer
verebilir.
Aym gekilde, bant, iki
gerekli
iin
sz konusu
boyutlu uzay grevi yapabilir). Tekrar ediyorum,
olabilir fakat ilke olarak gerbir-boyutlu kodlama
eklegtirilmesi gerekeni suurlamaz.
Btn bunlara karym, bir Turing makinesi kavranumn,
her mantiksal veya matemakanik' olarak adlandirabilecegimiz
kapsamadigim
kendimize sorabiliriz. Tuiglemi
kapsaylp
tiksel
ring, teorisinin ilk makalesini yazarken bu konuyu, o sirada kook daha az aik tammlanabildigi iin,
nu bugn oldugundan
fazlaca ayrmt11amak geregini duymugtur. Turing'in tezi, bu tezden bagimsiz olarak (ve ashada ondan biraz daha nce), Amerikah mantik bilimcisi Alonzo Church tarafmdan (S.C. Kleene'nin
yardumyla)
ne srlen ve Hilbert'in Entscheidwigsproblem'i
ynelik
lambda hesabiyla ek destek bulmugtur. Tuzmeye
'akig

'bir-boyutlu'

'koordinati'

'elverigsiz'

'me-

'akig

ok
gemasi, makineden
Bu blmde yap11an tammlamalar erevesinde
temsil
bir parasi kabul edilir. Bant zerinde
digsal evrenin yani
edilen A, B, A--B, vs. gerek sayilardar. Ancak, makinenin dogrusal bir-boyutlu
Daha sonra
tanimlamak isteyecegiz.
formunu
da, gelecek blmlerde
grecegimiz gibi, evrensel Turing makinesi ile ilgili olarak, zel bir
ayrmtih
(veya
tanum
tamnu ile belirli bir cihazm olasi
arasmda ok yakm bir iligki vardir. Bu nedenle, bunlarm her ikisini bir-boyutlu
formda ele almak, kolay tammlanmalarmt saglayacaktir.
*

'bantm'

'eihazm'

'verileri'nin

'programf)

58 . Algoritmalar ve Tu,ring Makineleri

ring'inkiriden
ok daha dar kapsamh mekanik bir hesap olmasma
kargm, matematiksel
yapisimn ok daha az karmagik olmasiyla
dikkat eken Church'n hesap yntemini bu blmn sonunda
anlatacagnn. Hilbert'in problemine zm nerileri getiren bagka bilim adamlari da vardir (bkz. Gandy 1988). zellikle,Polonyah-

Amerikan mantik bilimeisi Emil Post'un nerisi dikkate degerdir

(Turing'den biraz sonra ne srdg grgleri Church'nkinden
ok Turing'in grglerine yakmdir).
okgemeden bu fikirlerin
hepsinin tamamen birbirlerine zdeg oldugu anlagilmigtir.
Church-Turing Tezi adi verilen ortak grgte, Turing makinesi
a1smdan, algoritmik bir yntemle (veya
kavrannmn, matematik
etkin veya tekrarh veya mekanik yntemlerle) anlatmak istedigimiz kavram oldugu vurgulannngtir.
Elektronik bilgisayarlarm,
gnlk yagantmuzm
ahgkanhgi
haline geldigi agmuzda pek az
kigi fikrin zgn halini sorgulamak geregini duyabilir. Bunun
ye-

rine, kesin fizikyasalarma bagh olmalari nedeniyle

fiziksistemlerinin (belki de insan beyni dahil) Turing makinelerinin
gereklegtirdigi mantiksal ve matematiksel
iglemlerden daha fazlasmi nu,
daha azim mi, yoksa aymsun nu gereklegtirdiklerini merak ede-

bilirler. Bana kahrsa, Church-Turing Tezini, matematik

aismdan, ilk haliyle kabul etmekten ok mutluyum. te yandan, sz
konusu tezin fizik sistemlerinin davramgi ile ilgisi ayri bir konu
olup, bu kitabm daha sonraki blmlerinde ilgimizin odagim olug-

turacaktir.

Dogal Sayilardan

Bagka Sayllar

Yukarida, dogal sayilara dayah islemleri ele alung ve her Tumakinesinin

degigmez sonlu sayida farkh isel durumlara
sahip olmasma kargin, zorunlu olarak byk boyutta dogal
saydarin
iglemlerini yapabilecegine
deginmigtik. Ancak dogada
eksi say11ar, kesirler veya srekli kesirler gibi daha karmagik
sayilar vardir. Eksi say11ar ve kesirler (rnegin,
pay ve
paydalar Turing makinelerince,
ne boyutta olursa olsunlar, hesaplanabilirler. Sadece
igaretleri iin uygun koda ihtiyave
cimiz vardir ve bu amala, daha nee tammladigimiz a1hmq ikilik sayi sistemi kullamlabilir (rnegin,
iin 'B' ve
iin
ring

-597/26),

'-'

'/'

'-'

'/'

'4'

69

kullanarak siras1yla 1110 ve 11110 kodlarnu elde edebiliriz). Eksi sayilar ve kesirler bylece, dogal sayilardan
olugan
sonlu kmeler halinde igleme dahil edilecekleri iin genel hesaplanabilirlik bakmundan bize yeni bir sey vermezler.

Aym gekilde, uzun fakat sonlu ondahk ifadeler de bizim iin

nkbunlar yalmzca bazi kesirlerden ibarettir.

yeni degildir.

rnegin, 3,14159265

sonlu

ondahk

ifadesi yalmzca
314159265/100000000 kesirsel sayisidir. Bu ifade irrasyonel x
sayisma bir ondahk yaklagikhk gsterir. Ancak
sayismm

gibi sonsuz
makinesinin

ondahk

3,14159265358979...

ifadeler glklere neden olurlar. Bir Turing

ne girdisi, ne de iktisi sonsuz ondahk olamaz. Yukaridaki x ifadesinin birbirini izleyen 3,1,4,1,5,9,.... hanelerinin
hepsini kesintisiz ahytiracagimiz ikti banti zerinde srekli
igleyebilecek bir Turing makinesinde
buna izin verilmez. nk iktiy1incelemeden nce makinenin
durmasuu beklemek zorunday1z (zilin almas1yla uyarilmahy1z!).
Makine STOP pozissrece ikti her an degigebilir ve bu nedenle
yonuna ulagmadigi
sonuca gvenilmez. Diger taraftan, STOP pozisyonuna ulagirsa, ikti zorunlu olarak sonludur.
Ancak, bir Turing makinesinin,
buna ok benzer gekilde, onsaglakuralma
olarak
dahk haneleri
uygun
pegpege retmesini
yacak bir yntem vardir. Diyelim x sayisimn sonsuz ondahk a1hmuu bulmak istiyorsak, makinenin
O'a uygulayarak
3 tam sauygulayarak
ondahk
l'e
birinci
hane l'i, 2'ye uyguy1sru, sonra
layarak ikinci ondahk hane 4', 3'e uygulayarak
nc ondahk
saglayabiliriz.
haue l'i, vs. retmesini
Gerekte, iglemlerini
aika tammlamak biraz karmagik olsa da, x say1smm tm ondahk a1hmun bu anlamda gereklegtiren bir Turing makinesi
vardir. 42=1,414213562...
gibi diger pek ok irrasyonel say1 bu
retilebilir.
Turing makinesince
Bir sonraki blmde ele alacamakinesinin
retemeyecegi
gibi,
hibir Turing
bazi irrasgmuz
yonel sayilar da vardir. Turing makinesince
retilebilen
say11averilirken,
retilesay11ar
(Turing
1937)
adi
ra hesaplanabilir
meyen sayilar (byk ogunlugu olugturan say11ar!) hesaplanaBu ve bununla ilgili konulara
maz sayilar olarak adlandirihrlar.

60 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

daha sonraki blmlerde tekrar deginecegim. nkbu konu,

gerek fizikselnesnenin (rnegin insan beyni), fizik teorilerimimatematik
yap11ari a1smdan yeterince
ze gre, hesaplanabilir
konusuyla
bir lde baglantihtammlamp tammlanamayacag1
nemli bir konumatematikte,
Hesaplanabilirlik,
genellikle
dir.
uygulanabilir
yalmz
sayllara
bir konu olaBu
baglamda,
dur.
rak degerlendirilmemelidir.
Cebir ve trigonometri denklemleri
Turing
gibi raatematik
formllerini dogrudan uygulayabilen
makinelerine sahip olabiliriz. Yapmamiz gereken tm iglem, ilsimgelerinin
hepsini O'lar ve l'lerden olugan
gili matematik
kodlama sistemine yerlegtirmek
ve sonra Turing makinesi kavnitelikte
matematik
sorularmm
uygulamaktir.
Genel
ramim
yamtlanmasi iin bir algoritma yntemine gereksinimi
bulunan
akhndan
saldirismda
Turing'in
kargi
Entscheidungsproblem'e
geen bu yntemdi. Az sonra bu konuya dnecegiz.

Evrensel

Turing

Makinesi

Evrensel Turing makinesi kavram1m henz tammlamadim.

Ayrmtilari biraz karmagik olsa da, temel ilkesini aiklamak ok
zor degil: Turing makinesi T ile ilgili komutlar listesini, bant
zerinde kaydedilecek gekilde bir dizi O'lar ve l'ler halinde kodlamak yeterli. Bu bant daha sonra, evrensel Turing makinesi U
ile ilgili girdinin ilk kismim olugturmakta, evrensel makine aym
Turing T'de oldugu gibi, girdinin geri kalan kismim uygulamaktadir, Evrensel Turing makinesi evrensel bir taklitidir. Bantm
baglangi kismi, T'yi tipatip taklit etmesi iin gerekli btn verileri U'ya verir. Sistemi daha iyi anlamak iin nce numaralayntemi inceleyelim: Komutlar listesini
ma ile ilgili sistematik
yntemiyle kodlamamiz geO'lar ve l'ler kullanarak
rekmektedir.
rnegin,R, L, STOP, (-+) ve virgl simgelerini, s1ras1yla 2, 3, 4, 5, ve 6 say11ar1yla temsil ederek, bzlm ynte111110
110,
11110,
miyle bunlari
1110,
ve
1 1 1 1 1 10 olarak kodlayabiliriz. Bu durumda, sirasiyla, O ve
10 olarak kodlanan 0 ve 1 haneleri tabloda ortaya ikan bu
simgelerin
gerek dizileri yerine kullarnlabilir. Turing makinesi
tablosunda O ve 1 ile gsterilen byk haneleri kk haneler'bzlm'

61

den ayirt etmek iin farkh bir kodlama sistemi kullanmamiz gesonunda yer alan bynk
rekmez. nkikilik say1 sisteminin
ayirt etmek iin yeterdigerlerinden
hanelerin konumu, bunlan
rnegin,
ikilik
110 1, 1101
lidir. Buna gre,
sayisi gibi okunacak
zerinden
1010010 olarak kodlanacaktir. zellikle
ve bant
00, 00 olarak okunacak, O olarak veya tablodan tamamen ikanlan bir simge olarak kodlanacaktir. Bir ok igaretini ve bu igaretten hemen nce yer alan simgeleri kodlama zahmetine girmeyerek, komutlarm sayisal sirasma gre degerlendirmek yoluyla
byk lekte ekonomi yapabiliriz. Ancak, bu yntemi uygular'sahte'
komut vererek, komut listeken, gerektigi zaman bir ka
sinde bogluk kalmamasma zen gstermeliyiz (rnegin
XN + 1
1100
makinesi
hi
uygulamasmda
kombinasyonu
Turing
bir zaman meydana gelmedigi iin komut listesinde byle bir kombinasyon yoktur. Bu nedenle 1100-> OOR sahte komutunu kullanarak, hibir geyi degigtirmeksizin, listedeki boglugu doldurabiliriz. Aym gekilde, 101-> OOR sahte komutunu XN x 2 maki'sahte'
nesine dahil edebiliriz.) Bo egit
komutlar olmaksizm, lisalan
sonraki
komut
bir
tede yer
sirasi bozulabilir. L ve R sembirbirinden
komutlan
bolleri,
ayumaya yeterli olacag1 iin her
komutun sonuna virgl koymak gerekmez. Buna gre sadece
agagidaki kodlamay1 kullamnz:
0 veya 0 iin
sToPiin

0,

rnekolarak,

XN

1110,

1 veya 1 iin

10,

R iin

110,

L iin

11110.
+

1 Turing makinesini

kodlayahm

(1100->

OORkomutuna ierecek gekilde). Oklan ve onlardan hemen natarak agagidaki kodu elce gelen haneleri ve aynca virglleri
de ederiz:
110L
00R
00R
101R
101R
olsTOP
11R
1011L 1001L 1100R 101R 00R 1111R 111R
Bu kodu, her 00'1 atarak
geligtirebiliriz:

1000L
.1110R.

ve her 0 l'in yerine

sadece

1 koyarak

1 STOP1000L10

11 L100

1 L1100R

R11 RR10 1R110L10 1R

101RR1111R111R1110R.

62 . Algoritmaler ce Turing Makineleri

Bant zerindeki

strasma

gre gyle kodlamr:

1101010110110100101101010011101001011

010111101000011101001010111010001011101
010001101001011011010101010110101010110
1010100110.
Biraz daha ekonomi

yapmak istersek, bagtaki

(bog bantm bu koddan

nce gelen

sonsuz

100

usantisi

semboln

ile birlikte)

daima ikarabiliriz.
Bu sembol, makinenin
banti zerindeki
igaretlerin en solundan zorunlu olarak baglang1 alarak birinci
igarete ulagmcaya
dek saga dogru ilerleyebilmesi iin tm Turing makinelerinin
ortak zelligi olarak ima ettigim
gibi,
00->00R baglang1 komutunu temsil eden 00R'yi gsterir. Aym gekilde, sondaki 110 simgesini de (ve onu takip ettigi farzedilen sonsuz O'lar dizisini de) atabiliriz. nk,btn Turing makineleri tammlamalanm bu gekilde bitirmek zorundadir
(hepsi
R, L, veya STOP ile sona ererler), XN + 1 cihazmda sonuta elde
edilen ikilik sayi, Turing makinesinden 1kan sayidir:

10101101101001011010100111010010110101
1110100001110100101011101000101110101000
1101001011010101010101101010101101010100.
Standart
de edilir:

ondahk sistemde, Turing sayisi apagidaki

gekilde ifa-

450 813 704 461 563 958 982 113 775 643 437 908.

Sayisi n olan Turing makinesine

bazen

'n'inci

Turing makinesi diyor

+
T,
ile
Buna
gsteriyoraz.
XN
1,
450
813 704 461 563 958
gre
ve
982 113 775 643 437 908'inci Turing makinesidir!
Dogal bir saylya (ailmigondahk sistemde) bir eklemek gibi
nemsiz bir iglemi yapabilenini bulmadan nce Turing makineleri
bunca yol alabilmig olmamiz ilgin! (Kodlamamda bu agamaya dek pek de yetersiz kaldigum sanmiyorum; yine
de ufak bazi degigiklikler yapmak olasihglyla kargilagabiliriz.)
Gerekte, ilgi ekici kk sayilarla uygulama yapan bazi Turing makineleri
vardir. Ornegin, UN + 1, standart
ondahk sistemde 177 642 sayismm karsihgi olan
'liste'sinde

63

1010110101111101010
ikilik sayisma sahiptir! Yani son derece basit bir Turing makinesi olan UN + 1, 177 642'nci Turing makinesi
olmaktadir. Sadece merakmuzi
gidermek amac1yla bir bagka rnek verelim:
'ikiyle
arp1m', her iki gsterimde de Turing makineleri
listemizde bu rnek arasmda bir yer alabilir; nk XN x 2'nin sayisi 10389728107, UN x 2'nin sayisi ise 1 492 923 420 919 872
026 917 547 669'dur.
Bu sayilarm boyutlari a1smdan, dogal say11arm ogualuguiglerlik kazandirmadigun grenmek
nun Turing makinelerine
gagirtic1 olmayabilir.
lk on Turing makinesini, bu numaralama sistemine

uygun

olarak

siralayahm:

000R,

Ol-+00R,

To:
T1:

000R,

01-+00L,
01-+01R,

T2:

00-+00R,

Ts:
T4:
Ts:

00->00R,

01->00STOP,

00-+00R,

01-->10R,

00->00R,

01->01L,

To:

00->00a,

01-->00R,

Ty:
Ta:
Tg:
Tio:
Tit:
T12:

00->00R,

01-+???,

000R,

0.1->100R,

okoOR,

01-+10L,

00->00R,

01-->11R,

00-+00R,

01-401STOP,

00-+00R,

Ol->00R,

10->00R,

100R.

Bunlardan To, kargilagtigi her geyi silerek, asla durmadan ve

asla geri dnmeden yalmz saga dogra hareket eder. Ti makinesi,
bant zerindeki her igareti sildikten sonra geri sirayarak, gide
gele biraz beceriksizce de olsa aym sonuca ulagir. To de To gibi
hi durmadan saga dogra hareket eder. Fakat daha sayg1h davranarak,
bant zerindeki
hibir isareti silmez Bu rneklerden
hibirisi, Turing makinesi olarak ige yaramazlar,
nk hibiri

\
64 . Algoritmaler ve Turing Makineleri
asla durmaz. Ta ilk saygideger makinedir.
Birinci l'i (en soldaki)
O'a degigtirdikten sonra, alakgnlllk gstererek durur.

T4 ciddi bir sorunla kargilagir. Bant zerinde birinci l'i bulduktan sonra, listede bulunmayan bir isel duruma girer ve bu nedenle bir sonraki agamada ne yapacagma dair hibir komutu yoktur.
Ts, Ty ve Tio aym sorunla kargilagirlar. Ty'ain karg11agtig1sorun
daha da ciddidir. Kendisini kodlayan O'lar ve l'ler dizisinde be;
adet 1 peppege yer almaktadir:
110111110.
Bu dizinin yoruzerinde
olmadigi
birinci 1 ile kargilagtigi anda
iin Ty bant
ma
tak1hp kalacaktir ('n' sayismm ikilik aihmmda peppege drt adetten fazla 1 dizisi ieren Ty makinesini, veya aym nitelige sahip
herhangi bir T, makinesini dogru tammlanamanug makineler olarak adlandiracagim). Ts, Te ve T12 makineleri,
To, Ti ve T2 makinelerininkine
benzer sorunlarla kargilagirlar. Hi durmadan sonsuza kadar hareketlerine devam ederler. To, Ti, T2, T4, Ts, Ts, Ty,
Ts, Ts, Tio ve T12 makinelerinin
hepsi degersizdir! Yalmz Ta ve Til
ige yarayan Turing makineleri olmakla birlikte iglevleri bakimmdan ilgi ekici olmaktan uzaktirlar.
Tu, Titen de mtevaz1dir.
l'le ilk kargilagmasmda durur ve hibir geyi degigtirmez!
Listemizde fazlahk bulunduguna da dikkat ekmeliyiz. Tre
ve To birbirinin ayms1 olup, uygulama bakimmdan To'a benzerler: Te ve T12'de 1 isel durumuna asla girilmez. Listede yer
alan yararsiz Turing makinelerinin
fazlahgi camm1zi s1kmasm.
ogunueleyerek fazlahm giderilmesi ve kodlama sistemimizin dzeltilmesi mmkn
olabilirdi. Ama bu arada Turing makinesinin,
sayismi okuyan zavalb evrensel Turing makinemizi T, imig gibi davranmaya zorlayarak,
biraz daha karmagik hale getirmesine neden olurduk. Dogrusu, btn ige yaramazlardan
(veya fazlahklardan) kurtulabilseydik buna degerdi.
grecegimiz gibi, bunu gereklegtirmemiz mmOysa az
kn degildir! Bu nedenle kodlama sistemimizi
birakahm oldugu gibi kalsm. zerinde,rnegin,
'n'

,sonra

...0001101110010000...

igaretleri

bulunan

yorumlanabilir.

bir bant, bir sayunn ikilik gsterimi olarak

O'larm her iki

ynde

sonsuz

olarak

devam et-

65

tiklerini fakat l'lerin yalmz bir sonlu sayisi oldugunu hatirla(yani, en az bir 1 vardir) siftr olyunz. Ben, l'lerin sayisuun
madtgun
da varsaylyorum,
ilk ve sonuncu l'ler de dahil olmak
arasmda
kalan sonlu simgeler dizisi, yani yukarizere bunlar
daki rnege gre,
110111001,
441) ikilik gsterimi olarak
okunabilir.
Ancak, bu yntemle tek sayilar (ikilik sistemde sonu
1 ile biten sayilar) elde ederiz, oysa tm dogal sayilari kodlayabilmeliyiz. Bu nedenle kolay yolu seer ve sondaki l'i (yalmzca
kodlamamn sona erdigini gsteren bir igaret olarak kabul edildigi iin) kaldmr ve geriye kalam ikilik sayi olarak okuruz." Bu
rnek iin, ondahk sistemde 220'nin kardurumda yukaridaki
g1ht olarak

bir dogal sayrun

(ondahk sistemde

11011100,
ikilik sayismi elde ederiz. Bu yntemin
kodlanmasim saglamasidir:

yarari,

sifirm

da bant

zerinde

...0000001000000...

taraftan ykledigimiz
l'ler dizisine (sonlu) uygulanmasun

T, Turing makinesinin

sag

bir bant

ele alalun. Ss konusu diziyi, yukarida tammlanan hesap evrevesinde, bir sayunn, diyelim m sayisimn iki basamakh gsterimi olarak almak uygun olacaktir. Peppege agamalardan
sonra T,'in
sonunda
STOP konumuna geldigini dgnelim. Bu konuma
sol tarafta retmig oldugu ikilik
ulagmcaya
kadar makinenin
haneler dizisi, hesabm yamtidir. Bunu, bir sayimn, diyelim p
T,, m sayisma uysayismm ikilik kodlamasi olarak okuyahm:
gulandigmda p sayisim retir:
T, (m) p.
zerindeki

O'lar ve

Bu iligkiye gimdi biraz farkh bir aidan bakahm. Bu iligkinin

p sayism1 elde etmek iin bir ift saylya, yani n ve m sayllarma
uygulanan
zel bir iglemin ifadesi oldugunu dgnrz. n ve m
iki
diye
m sayisim degerlendirmesay1 verilirse T, makinesinin

66 . Algoritraalar ve Turing Makineleri

sine bakarak p sayisim buluruz. Bu iglem tamamen bir algoritmik yntemdir.
Bu nedenle, zel bir U Turing makinesi tarafmdan uygulanabilir:
U, p sayisun firetmek amaclyla bir (n, m) say1
iftini igleme sokar. U makinesi, tek p sonueu elde etmek iin
hem n hem de m sayilarim igleme sokmak zorunda oldugu iin
(n, m) iftini bir bant zerinde kodlamamn yolunu bulmahytz. n
normal ikilik sistemde yazildigim
sayismm
ve hemen sonra
11110 dizisi tarafmdan sona erdirildigini varsayabiliriz
(Dog-

O'lar, 10'lar, l 10'lar,

olugan bir dizi oldugunun
1110'lar ve llllO'lardan
ve bu
nedenle drt l'den fazlasim iermedigini hatirlay1mz. Bu nedenle, T, dogru tammlanmig bir makineyse,
111110 sirasimn
olugumu, n sayisuun tammmm tamamlandigim gsterir). Buna
ru

tammlamms her Turing

makinesinin

izleyen hergey m tarafmdan temsil edilen banttan bagkasi olamaz (yani, hemen 1000... sirasi tarafindan izlenen m say1si).
Bu ikinci kisun, T, tarafmdan igleme almmasi beklenen banttir.
rnegin,n 11 ve m 6 olarak aldignmz zaman, U makinesinin igleme almasi gereken bant iin igaretler sirasi agagidaki gibidir:
=

...000

1011111110110
Bu siramn

10000...

yapis1:

...OOOO (baglangitakibog bant)

10 1 1 (11'in ikilik kodu)
1 1 1 1 10 (n sayisimn sona)
110 (6'mn ikilik kodu)
10000... (bantm geri kalan kismi)
T,'in m ile ilgili her bir iglem agamasmda U Turing makibanti) ile ilgili hanelerde
yapmasi gereken, m (yani, T,
uygan yer degigikliklerini gereklegtirmek amac1yla n ile ilgili ifadede yer alan hanelerin strasimn yapisun incelemektir. Byle bir
makinenin
inasi ilke olarak zor degildir (pratikte ise kesinlikle
sikicidir). Kendine ait komutlar listesi, n sayis1yla kodlanan bu
m tarafmdan yapilan girigi, bant hanelerine uygulamamn
her agamasinda okuma olanagi saglar, m ve n ile ilgili haneler
arasmda fazlaca ileri ve geri hareket meydana
gelmesi olagandir
nesinin

'liste'ye

'in

67
ve bu nedenle bu yntemle son derece yavag uygulama
yap11masi
kauulmazdir, Ancak, byle bir makine iin bir komut listesi elbette temin edilebilir; bu makinelere eurensel Turing makinesi
adnu veriyoruz. Makinenin n ve m sayilarma uygulanmas1 U
(n,
m) olarak gsterilirse apagidaki egitlik elde edilir:

(n, m)

T,

(m)

her biri iin T, dogru tammlanmig bir Turing

n ve m sayilarmm
makinesidir.6
U makinesi, n sayisi ilk kez verildigi zaman, n'inci
Turing makinesini
taklit eder! U bir Turing
en ince ayrintistyla
makinesi olduguna gre kendine zg sayisi da olacaktir;
U= T,

bagintisini
bir u sayist bulunacaktir.
u ne kadar
byktr? Ashnda tam olarak
degeri gyle verilir (veya,
en azindan benzer boyutta bir bagka sayl):
saglayan

.u'nun

724485533533931757719839503961571123795236067255655963110814479

6606505059404241090310483613632359365644443458382226883278767626556
1446928141177150178425517075540856576897533463569424784885970469347
2573998858228382779529468346052106116983594593879188554632644092552
5505820555989451890716537414896033096753020431553625034984529832320

6515830476641421307088193297172341510569802627346864299218381721573
3348282307345371342147505974034518437235959309064002432107734217885
1492760797597634415123079586396354492269159479654614711345700145048
1673375621725734645227310544829807849651269887889645697609066342044
7798902191443793283001949357096392170390483327088259620130177372720

2718625919914428275437422351355675134084222299889374410534305471044
3686958764051781280194375308138706399427728231564252892375145654438
9905278079324114482614235728619311833261065612275553181020751108533
7633806031082361675045635852164214869542347187426437544428790062485

8270912404220765387542644541334517485662915742999095026230097337381
3772416217274772361020678685400289356608569682262014198248621698902
6091309402985706001743006700868967590344734174127874255812015493663
9389969058177385916540553567040928213322216314109787108145997866959
9704509681841906299443656015145490488092208448003482249207730403043
1884298993931352668823496621019471619107014619685231928474820344958
9770955356110702758174873332729667899879847328409819076485127263100
1740166787363477605857245036964434897992034489997455662402937487668
8397514044516657077500605138839916688140725455446652220507242623923
7921152531816251253630509317286314220040645713052758023076651833519

95689139748137504926429605010013651980186945639498

68 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

Say1 kugkusuz insam rktecek kadar byk! Gerekten de rkte boyutta olan bu saymm daha kk bir boyuta nas11 inile ilgili oladirgenebilecegini bilmiyorum. Turing makineleri
kurallann
olduka
rak nerdigim
kodlama yntemlerinin
ve
evrensel
Tuolmalarma
mantikh
bir
insamn,
kargm
ve basit
kodlanmasi iin bylesine byk boyutta bir
ring makinesinin
say1yla kargilagmasi kaimlmaz oluyor/
Btn genel amah modern bilgisayarlarm sonuta birer evolduklarim
rensel Turing makinesi
daha nee sylemigtim. Bu
mantiksal
egit bilgisayarlann
tasananmn evrensel Turing maile
ilgili
kinesi
tammlamalanna tamamiyle benzemesi gerektigini ima etmiyorum. Anlatmak istedigim qu ki, herhangi bir evrensel Turing makinesi ilk olarak nygun bir programla (girdi bantima birinci kisun) donattigumz zaman bu makineyi, herhangi bir
davramgim taklit edebilir duruma getirebiTuring makinesinin
lirsiniz! Yukandaki tammlamalara gre, program salt bir say1 (n
sayisi) biimini ahr, fakat Turing'in zgn tamnumn birok varbulunmasi nedeniyle bagka yntemler de kullamlayasyonunun
bilir. Ashnda ben de tammlamalarimda, Turing'in zgn tammmdan
bir hayli saptim. Ancak, tammlama farkhhklarmm
hibiri burada ele aldigmuz konu bakumadan nemli degildir.

Hilbert

Probleminin

zmszlgd

Gelelim Turing'in tezinin temelini olugturan sava... Hilbert'in

Genig kapsamh, fakat
genig kapsamh Entscheidungsproblem'i:
problemleriiyi tammlannug bir sm1fta bulunan tm matematik
ni zmlemek iin mekanik bir yntem var midir? Turing bu
gerekten STOP
T, makinesinin
soruyu, m sayisma uygulanan
vermek
problemi olarak
konumuna geip gemeyecegine karar
adlyla amlnugtir. Herproblem, durma problemi
yorumlam14,
1 veya 2, veya STOP komutuhangi bir m sayisi (rnegin, n
nun yer almadig1 herhangi bir bagka problem) iin makinenin
durmasim saglayan bir komut listesi hazirlamak kolayd1r. Hanher zaman
11) makinenin
gi sayi verilirse verilsin (rnegin n
vardir;
saglayan
bazi
Turing
durmasim
birok komut listesi de
say1lara
bazi
makineleri
dururken,
iglem yapoca
diger
bazi
sa=

69
y11ar iglem yaptiklarmda
asla durmazlar. Durmaksizm sonsuza
kadar uzay1p giden kuramsal bir algoritmanm
pek bir yararima
olmadigi sylenebilir. Bylesi algoritma
bile degildir. Bu nedenle, m sayisma uygulanan T in yamt verip vermeyecegine karar
verebilmek nemli bir scrudur! Yamt vermezse (yani iglem durmazsa), bunu agagidaki gibi ifade edebilirim:

T,0n)

O.

(Bu gsterime yukarida

deginirken T4 ve Ty makinelerinde oldugu gibi, uygan bir komut alamadigi iin herhangi bir agamada bir sorunla kargilagan Turing makinesinin durumu da dahil
edilebilir. Aym zamanda, grngte basarth makinemiz Ta bile,
ne yazik ki, bu durumda ige yaramaz olarak nitelendirilmelidir:
Ts(m) O olacaktir nk Ta uygulamasimn
sonucu daima bog
bir banttan ibarettir; oysa hesap sonucunu bir say1yla ifade
edebilmemiz
iin iktida hi olmazsa bir tane l'e ihtiyacimiz
vardir! Ancak Tii, bir 1 rettigi iin kullamghdir.
1ktisi,0 saylh banttir ve buna gre btn
m sayilari iin Til (m) 0 ifadesini kullanabiliriz).
Turing makinelerinin
ne zaman duracagi matematikte
nemli bir konudur. rnegin, denklemi ele alahm:
gu
=

(x + 1)=+3+ (y + 1)=+3=(z + 1)w+3

(Teknik matematik denklemlerden hoglanmiyorsamz
hemen
vazgemeyin! Bu denklem yalmz bir rnek olarak verilmigtir,
ayrmt11arlyla
anlamamz
gereksizdir).
Sz konusu denklem,
matematikte nl, belki en nl zlmemig problemle iligkilidir. Problem gyle: Bu denklemi saglayan w
y, z dogal sayilarmdan
olugan herhangi bir kme
var midir? Onyedinci yzyllda yagamig Fransiz matematikisi
Pierre de Fermat (16011665) tarafmdan Diophantus'un Arithmetica kitabimn bir sayfasirun kenarmda not edilmig ve "Fermat'mn Son Teoremi' olarak tamnan nl teorem yukaridaki denklemin asla zlemeyecegini syler.*6 Asil meslegi avukathk olan ve Descartes'la
,x,

*
Dogal saydar deyimiyle 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6,... sayllaram kastettigimizi hatirlaym.
Fermat teoremindeki (x- + y" = z") x, y, z > 0, > 2) ifadesi yerine
+ 1'
+
w
ve
3', vs. ifadelerinin kullamlmamasmm
sebebi, x, w, vs. iin sifirdan baIayarak
tm dogal sayilari dikkate almanuzdir.
'x

'w

70 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

dneminin en iyi matematiksigdirmaya ahytig1

kenarma
Arithmetica'nm
bir
ilerindendi.
iddia eden
oldugunu
kamt'
harika
bir
tezinin
yeniden
inga edekimse
hi
Fermat'nm kamtun bugiine degin
medigi gibi bir kargit-rnek bulabilen de ikmanugtir!
verildiginde
denklemin zmleDrt1 say1 grubu (w, x, y
yalmzca bir hesap
vermenin
nip zmlenemeyecegine
karar
drtl sameselesi oldugu aiktir. Bir bilgisiyar algoritmasuun
ancak
denksoktuktan
igleme
sonra
teker teker
y1 gruplanm
nce
(Daha
degindigilem zlnce durduguna dgnebiliriz
miz gibi, sonlu kmeleri tek bant zerinde
ve hesaplanabilir
sayilar
yalmzca
olarak
kodlama yntemleri
tek tek
tarzda, yani
vardir;
say11arm
dogal sirasim izlemek subylece, sz konusu
Bu algoritmaretiyle drt sayly1 teker teker igleme sokabiliriz).
Fermat'mn
uygulandigun
kamtlayabilirsek
temn durmaksizm
zinin kamtma da sahip oluruz.
Turing
Diger birok zmlenmemig matematik problemini,
yntemle
ifade
problemine
dayanarak
makinesinin
durma
ayni
2'den byk her ift
edebiliriz. Buna rnek 'Goldbach samti'dir:
asal olup
sayi iki asal say1mn toplaundir.* Verilen bir sayinm
yalmz
algoritmik
nk
vermek
iglemdir
bir
olmadigma karar
denendigi
saydarla
blnebilirliginin
kh
kendinden
saymm
s1rayla
sonlu hesap gerektirir. 6, 8, 10, 12, 14,... ift saydarim
olugan ikililere ay1rmaapagida gsterildigi gibi, tek sayllardan
nm btn yollarim deneyen ve ikiye ay1rdigt sayimn her iki
yesinin
de asal olup olmadigim smayan bir Turing makinesi
edebiliriz:
icat
aym agda yagamig olan Fermat,
'gerekten

,z)

6=3+3,8=3+5,10=3+7=5+5,12=5+7
14 3 + 11 7 + 7,...
asal
saynar
tek sayilar oldugu iin 2 + 2 hari,
(2 diginda tm
ift say1dan olugan ikilileri test etmemiz gerekmez). Makinemiz, ayrddigi ikililerden hibiri asal say1dan olugmayan ilk sazaman duracaktir. Bu durumda, Goldbach samtiy1ya ulagtigi
yani, iki asal sayimn toplami olmayan ve 2'den
kargit-rnek,
na
=

2, 3, 5, 7, 11, 13, 17,... gibi asal say11arm yalmz kendi1erine blnebilir say11ar
hatirlayimz. Ne 0, ne de 1 asal sayi kabul edilmez.

oldugunu

71

byk tek say1yi buluruz. Byle bir Turing makinesinio durup

durmayacagma karar verebilsek, Goldbach samtmm dogralugunakarar vermenin bir yolunu da bulmug oluruz.
bir soru kendiliginden ortaya 1k1yor: Herhangi
Bu noktada
makinesinin
durup durbir Turing
(belirli girdi verildiginde)
nas11 karar vermeliyiz? Turing makinelerinin
mayacagma
ogu
yukayamtlamasi
yamt
olabilirse
de
bazen,
kolay bir soru
iin
probleminin
rida grdgnz gibi, zlmemig bir matematik
Oyleyse,
genel
gerektirebilir.
durma
zmn
soruyu
probleminiiin algorittamamen otomatik olarak yamtlamak
mik bir yntem var midir? Byle bir yntemin gerekten bulunmadigun Turing gstermigtir.
Turing'in bu konudaki kamti gyledir: nce,byle bir algoritmamn
var oldugunu dgnelim.* ylebir H Turing makinesi bulunmahdir
ki n'inci Turing makinesinin
m say1sma iglem
verebilsin.
Diyelim ki durkarar
durmayacagma
yapmea durup
olarak
zerine
1 olarak
iglensin,
durursa
1kti
O
bant
massa
iglensin:
T,(m)
O eger
0 ise,
H(n;m)
Tn(m) durarsa.
1 eter
-yani

Burada U evrensel makinesi iin geerli kural n ve m sayllar1Ancak bu agamada, bazin sanm kodlanmasma uygulanabilir.
7) T, dogra tammlanmadigi iin, teknik
yilari iin (rnegio n
bir sorunla karsilagabiliriz: 111101 igareti, bant zerinde n'i
gelm'den ay1rmakta yetersiz kalabilir. Bu sorunun stesinden
mek iin daha nce yaptigimiz
gibi, m'i normal ondahk sistemde kodlarken, n'in ailung ondahk sistemde kodlandigim varsayahm. Bylece 110 igareti, n'i m'den ay1rmaya yeterli olacaktir. U(n, m) ifadesindeki virgln yerinde H(n; m) ifadesinde
noktah virgln kullamlmasi bu degigikligi gsterecektir.
Simdi,olasi tm girdileri nygulayan olasi tm Turing makinelerinin tm girdilerini liste halinde ieren sonsuz bir dizge dgleyelim.
=

Burada reductio ad absurdum

(olmayanaergi) olarak tamnan bir matematik
yanhg oldugu
istenenin
kullam1maktadir:
Once kamtlanmak
dgnlr ve bundan ikan eligki nedeniyle
sonucun as1mda dogru oldugu
kamtlamr.
*

yntemi

72 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

vn->012345678...

0
1
2
3
4
5
6
7
8

197

OOOOOOOOO...
000000000...
111111111...
020202020...
111111111...
000000000...
001020304...
012345678...
010010001...

2 3 5 7 11 13 17 19 23

I
i

Bu dizgenin n'inci sirasi, T, makinesinin 0, 1, 2, 3, 4,... girdileri zerine iglem yapt1gmda iktilarm ne oldugunu gstermektedir. Yukardaki tabloda biraz hile yaparak, Turing makinelerine gerekte sahip olduklarmdan
verdim.
farkh numaralar
nleByle yapmakla listenin daha bagmda sikici grnmesini
ahytan.
aksi
halde
11'den
kk
degemeye
n sayisimn
nk
O'lerden bagka hibir gey retre sahip oldugu tm makineler
11 iin O'lardan bagka hibir gey elde edemezdik. Bu
mez ve n
nedenle listenin gerekte nasil grndg hakkmda bir izlenim
saglamak amac1yla ok daha uygun bir kodlama yarattim.
Bu dizgenin bir algoritmayla, gerekten hesaplanrnast gerektigini iddia etmiyorum (Zaten biraz sonra grecegimiz gibi byyok). Gerek listenin nasil olduysa, belki de
le bir algoritma
Tanri tarafindan, nmze seriliverdigini
hayal etmemiz bekleniyor. Bu tr hesaplar sonsuza dek srecegi iin bir O'yi hangi
asla emin olamay1z; igkonuma ne zaman yerlegtirecegimisden
lemi gerekleytirmeye kalkigtigimiz zaman ortaya 1kacak O'ler
kargilaacagimiz zorluklarm baghca kaynag1 haline gelir.
=

73

Teorik1Ti kullanabilseydik tabloyu retmek iin gerekli yntemi bulabilirdik. nkH, O'lerin nerelerde olugacagru bize sy1erdi. Fakat, bunun yerine, her O'yi, 0 ile degigtirerek O'leri eklence
T,'in m'e uygulanmas1ndan
mek iin H'i kullanahm.
bu gereklegir; daha sonra, H (n; m)
H (n; m)'in uygalamasiyla
l'in koguluyla (yani, sadece Ta {n) hesabi gerekten bir yamt vem'ye iglem yapmasma
izin veririz, ve H(N; m) 0 ise
rirse) T
sadece
0
ise)
T,(m)=O
yazanz. Bylece bu yntemi (yani,
(yani
elde edilen yntemi)
uygulanmastyla
nee
T.
H(n;m)'in
(m)'den
=

'in

T,(m)xH(n;m)
ile
olarak yazanz. (Burada, matematik iglemlerinin siralanmasi
sagdaki igilgili bilinen bir matematik kurahm uyguluyorum:
Sembolik olarak Ox 0= 0 olacaktir).
lem nce uygulanmahdir.
Buna gre tablo gu gekilde okunur:
ma012345678...
n

0
1
2
3
4
5

0 0 0 0 0 0 0 0 0

3 0 4

7
8

000000000...
111111111...
020202020...
111111111.
000000000.
0 0 1 0 2 0
012345678.
010010001.

...

varoldugunu dgnsek, bu tablodaki stralar he(Hesaplanabilir

dizge
dizgelerden olugmaktadir.
istedigim, birbirini izleyen degerlerin bir algoritsonsuz dizidir; bir bagka deyigle,
ma tarafmdan retilebildigi
uygulandigmda
dizgenin
sayilarma
5...
3,
dogal
1,
2,
4,
0,
m=
reten bir Turing makinesi bubirbirini izleyen elemanlanm
lunmahdir). imdi bu tablonun iki zelligi zerinde durahm.

H makinesinin
saplanabilir
ile anlatmak

74 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

Birincisi, her hesaplanabilir dogal sayilar dizisi en as bir (veya

bir ka) dizge halinde bulunmaktadir.
Bu zellik, tablonun oriyaramaz'
jinalinde O'lerle grlmgt. Ben yalmz
Turing
makinelerinin
(en az bir O reten makinelerin) yerine bazi siralar ekledim. Ikincisi, H Turing makinesinin
gerekten varoldugu varsayinundan
hareketle tablo, T,(m) x H(n; m) yntemiyle hesaplanabilir
gekilde retilmigtir
(Bagka bir deyigle, belli bir algoritma ile retilmigtir).
Aik olarak n ve m say1larma
uygulandigi
zaman tabloya uygun kay1t reten bir Q Turing
makinesi
bulunmaktadir. Bunun iin, aynen H Turing makinesinde oldugu gibi, Q'unbantmda da n ve m'i kodlayabiliriz:
'ige

Q(n;m)
=

T,(m) x H(n;m).

"kgegen

yntemi" adt verilen zekice

Simdi,Georg Cantor'un
planlanmig ve gl yntemini degigik bir biimde uygulayahm
(Cantor'un adi geen yntemini bir sonraki blmde ayrmtih
anlatacagun).
Koyu renk rakamlarla
igaretlenmig bulunan elemanlarm
olugturdugn
ana kgegene dikkat ediniz:
00000000

000000000
111111111

020202020
111111111
000000000
001020304
012345678
010010001

Bu elemanlarm
liyoraz:

olugturduklari

0, 0, 1, 2, 3, 7, 1,... dizisine 1 ek-

1, 1, 2, 3, 2, 1, 4, 8, 2,...
A1ka grldg gibi bu bir hesaplanabilir yntemdir ve tablomuz da hesaplanabilir
tarzda retilmig olduguna gre bize yeni
bir hesaplanabilir dizge, gerekte 1 + Q (n;n) dizgesini; yani
1+T,(n)xH(n;n)

75
vermektedir
(m ile n'i egitlemek suretiyle kgegen zerinde verildigi iin). Fakat tablomuz her hesaplanabilir dizgeyi ierdigi
iin yeni dizi de listenin bir yerinde yer ahyor olmah. Ama durum hi de byle degil! nkyeni dizgemiz, ilk kaydm ilk sirasmdan,
ikinci kaydm ikinci sirasmdan,
nc kaydm nc sirasmdan,
vs. farkhdir. Bu aik bir eligkidir. te bu eligki, kamtlamaya ahytigimiz olguyu kamtlar: Turing makinesi
H gerekte mevcut degildir! Bir Turing makinesinin
durup
durmayacagt konusunda karar verecek eurensel bir algoritma
yoktur.
Bu savi bagka gekilde ifade etmek amac1yla diyelim ki Turing makinesi H meveuttur,
ve 1 + Q(n;n)algoritmasi
(kgegen
iglem!) iin bir Turing makinesi sayisi, rnegin k, vardir; bu durumda algoritmam1z
gyledir:

1
Bu iligkide
ederiz:

n yerine

T,(n) x H(n;n)
k koyarsak

agagidaki

1+Ty(k) x H(k;k)

Bu bir eligkidir, nk T(k) durdugu

iligki ortaya 1kar:
1+Ty(k)

Ty(n).
algoritmayi

elde

Ta(k).

takdirde olanaksiz

bir

Tk (k)

(H(k;k)= 1 olduguna gre, Ty(k) durmazsa H(k;k)

m eligkiyle burada da kargilagihr:

=0

olur ki, ay-

1+0=O.
Belirli bir Turing makinesinin
durup durmayacag1 sorusu,
mkemmel
tammlannug bir matematik sorusudur (ve biz daha
problemleri
nce grmgtk ki, aksine, egitli nemli matematik
Turing makinelerinin
durmasi olarak ifade edilebilirler). Byledurmasi konusunda karar vermekle ilce, Turing makinelerinin
algoritmanm
varolmadigim
gili hi bir
gstermekle Turing, (daha farkh yaklagimiyla
Church'n de gsterdigi gibi) matematik
sorulari ile ilgili karar vermenin
genel algoritmasunn varolmayacagim gstermigtir. Hilbert'in Entscheidwigsproblem'inin
zm yoktur!

76 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

Bu, herhangi bir bireysel durumda, belirli bir matematik

sorusunun dogru olup olmadig1 hakkmda veya bagka bir niteligi
hakkmda, veya belirli bir Turing makinesinio
durmasi hakkmda
karar veremeyecegiz
demek degildir. Biraz althmizi, veya hatta
sag duyumuzu kullanarak bunu bagarabiliriz (rnegin, bir Turing makinesinin
komut listesinde STOP komutu bulunmazsa,
veya byle bir liste yalntz STOP komutlanm ierirse, sag duyumuz bize cihazm durup durmayacag1m sylemek iin yeterlidir).
sorulan, tm Turing makineleri ve bunlaFakat tm matematik
uygulandigi
sayilar
iin geerli hi bir algoritma yoktur.
tm
rm
sorulanazmdan
Sanki en
bazz karar verilemez matematik
mn meveut oldugunu kamtlanug gibi grnyoruz.Oysa, bir gey
yapmadik! Tam aksine, biraz sonra grecegimiz gibi, zellikle
makinenin
durup durmamasma karar
kt sayllar verildiginde
olanaksiz,
vermesi kesinlikle
ters bir Turing makinesi tblosugstermedik. Tek tek problemlerin
zmsznun varoldugunu
lg hakkmda bir kelime bile sylemezken, problem ailelerinin
algoritmik zmszlgiinden sz ettik. Herhangi bir belirli duolmahdir ve bu nedenle belirli
rumda yamt
veya
algoritmasi
elbette vardir. Bagka bir
durumla ilgili kararm bir
problemle
geldiginde
duruma gre ya
kargi
karg1ya
deyigle,
vardir.
algoritma
Algoritmalaryamtun
veren
veya
kugkusuz
igin
dan hangisini kullanacagimizi bilmeyebiliriz ve
problemler
ailesi
sistemaile
ilgili
Sorun
bir
zor yam da budur.
tik karar sorunu degil, fakat bir tek problemin matematik gerAlgoritmalarm, mateegi hakkmda karar vermek sorunudur.
matik geregi hakkmda kendi baglarma karar vermediklerini
geerliligi daima digarianlamak nemlidir.
Bir algoritmanm
kamtlanmahdir.
olanaklarla
dan saglanan
'evet'

'evet'

'hay1r'

'hay1r'

Bir Algoritmanin

stesinden Nasil Gelinir?

Matematiksel ifadelerin gerekligine karar vermek konusu,

Gdel'in. teoremi (bkz. IV. Blm) erevesinde daha sonra ele
almacaktir. Simdilik,Turing'in teorisinin, aslmda, anlatmaga
ahytigundan ok daha yapic1 ve ok daha az olumsuz oldugunu
belirtmek isterim. Bu agamaya kadar, durup durmayacagma

77
mutlak anlamda karar verilemez belli bir Turing makinesinin
varhgim
kamtlamig degiliz. Gerekte, Turing'in teorisini dikkatle incelersek, Turing'in yntemiyle inga ettigimiz grngte
'zellikle
karmagik' makinelerle ilgili yamt1, kullandignmz yntemin bize ima ettigini anlariz!
bunun nasil gereklegtigini grelim. Bir Turing maki-

Simdi

ne zaman durmayacagun bazen bize syleyebilir bir algoritmaya sahip oldugumuzu farzedelim. Daha nee genel hatlarlyla tarumladignmz Turing yntemi, iglemin durup durmabir Turing
yacagma bu algoritma tarafmdan karar verilemeyen
yaparken,
a1ka
verecektir.
byle
Ashada,
makinesi iglemini
saglayacaktir:
Turing
da
anlamamizi
ilgili
yamti
bu iglemle
durmayacaktir.
gerekten
makinesinin iglemi
gerekirse, bir Turing makineBiraz daha ayrmtih anlatmak
dair bize bazen bilgi veren bir
sinin ne zaman durmayacagma
algoritmaya
sahip oldugumuzu farzedelim. Daha nce oldugu
gibi, bu algoritmayi (Turing makinesi) H ile temsil ediyoruz, fakat biliyoraz ki Turing makinesi durmayacakt1r:
nesinin

H(n; m)

veya

t 1,

eher

eger

T,(m)

T,(m)

0 ise,

durursa.

O bir olasihktir.
bylece T,(m) O oldugu zaman H(n; m)
pratikte pek fazH(n;m) gibi bir ok algoritma vardir. (rnegin,
la yarari olmasa da, T,(m) durur dmmaz H(n;m) bir 1 retir!)
Buna gre, yine Turing'in yntemini izleyerek, fakat bu kez
tm O'lerin yerine O'lari koymayarak, elimizde bazi O'ler kaldigun grrz. Kgegen yntemimiz, kgegen zerindeki eleman
olarak bize
=

1 + T,(n) x H(n;n)
(H(n;n)= O olursa daima O elde ederiz.
ifadesini vermigti.
oldugunu unutmayimz)
Bu, sonucu m+
O
O,
1
OxO
O
diyelim k'inci
kemmel bir hesaptir ve bir Turing makinesince,
makine tarafmdan gerekleytirilmigtir.
=

Simdiqu egitlige

sahibiz:

1+T,(n) x H(n;n)

Ta(n).

78. Algoritmalar ve Turing Makineleri

k'inci kgegen elemana

bakahm, yani
1+Tk(k) x H(k;k)

k alalun:

Tk(k).

T4(k) hesabi durursa bir eligkiyle karg11agir12

nk Ty(k) ne zaman durursa dursun H (k;k)'m 1 oldugu varsayihr ve bu durumda egitlik tutarsizdir: 1+Tk (k) Tk (k). yleyse TA (k) duramaz, diger bir deyigle
elde

ederiz.

T,(k)=O.
'bilemez',

Fakat algoritma buna

nk; H(k;k)=0 egitligini verseydi yine bir eligkiyle kargilagirdik (sembolikolarak, geersiz
bir iligki, 1+ 0 O elde ederdik).
=

Bu nedenle

'k'i

bulabilirsek, yamtmi bildigimiz algoritmayi alt

amac1yla kendi zel iglemimizi nasil inga etmemiz gerektigini greniriz! k'i nasil buluruz? Bu zor ig. Yapmamiz gereken
H(n;m)'in ve T,(n)'in ingasma ayrmt11ar1yla bakmak ve sonra
1+T,(n) x H(n;n) ifadesinin bir Turing makinesinin
say1s1m, yani
k'i buhumz. lemi ayrmtih olarak gereklestirmek,
biraz karmagik olsa da, mmkndr.*
Igleminkarmagikhgi nedeniyle Ty(k)'m
etmek

hesaplanmasi bizi hi ilgilendirmeyebilirdi fakat onu, H algoritsaglayabilmek

kargi stnlk
iin zellikle rettik!
masma
sahip olmamizdir. Biolan,
ynteme
iyi
bir
nemli
tammlamme
olsun
verilmig
olursa
yntemle
H
H kargitt k'i bulubu
ze hangi
nabilir.
Tk(k) ile H'i alt eder ve bylece algoritmanm gereklestireceginden
daha iyisini gereklegtirebiliriz. Algoritmalardan daha iyi oldugumuzu dgnmek, belki bizi biraz rahatlatir!
Yntem ylesine iyi tammlanmigtir ki, H verildiginde
k'i realgoritma
nedenle,
bulabiliriz.
Bu
ayrmtidaha fazla
tecek bir
anlaya girmeden nee bu algoritmamn H'e uygulanabilecegini
mahy1z,* nk algoritma,
Tk(k) O egitlikini
bilmez mi? Algoritma ile ilgili antropomorfik bir terim olan
mek' terimini, tammlamann kolaylagtirdigi iin kullandim. Ancak, algoritma,
izlemesi iin kendisine verdigimiz kurallari iz1erken,
iglemini yapan biz degil miyiz? Yoksa, bizzat
mi,
beynimizin
yapismdan ve evremizden izlemek iin
biz
=

'bilir',

-yoksa

'bil-

'bilmek'

*Gerekte, n'e uygulanan

Turing makinesi T/n) olarak ifade etmemizi
sagladigi iin, iglemin en zor kisen U evrensel Turing makinesinin
inasiyla gereklegtirilmigtir.

79

programlammy

oldugumuz
kurallari izliyoruz? Konu, yalmzca
konusu degil, aym zamanda neyin gerek neyin
gerek olmadigma
hkm vermek meselesidir.
Bu konulara
daha sonra tekrar dnecegiz. Matematiksel gerek (ve onun algoritmik olmayan zelligi) konusu IV. Blm'de ele ahnacaktir.

bir algoritma

'algoritma'
azmdan,
lerinin anlamlart
hakkmda
fikir edinmig bulunmaktay1z.

Simdilik,en

Church'n

Lambda

'hesaplanabilirlik'

terimbiraz sezgi ve ilgili konularda bir

ve

Hesabi

kavrami, nemli ve gzel bir matematiksel

Hesaplanabilirlik
fikirdir. Ilk kez 1930'larda
kavram gibi temel nitelikli diger
kavramlarla birlikte
bilimine girdigi iin aym zamanda olduka yeni bir fikirdir ve matematigin tm alanlanm
kapsar (Matematikilerin
ogu, yine de, bugn bile hesaplanabilirlik sorunlanyla kendilerini pek yormazlar
diyebiliriz). Hesaplanabilirlik fikrinin gc, kismen, bazi iyi tanunlannug maolmasmdan
tematik iglemlerinin aslmda hesapalanamaz
kaynaklamr
(Turing makinesinin durma veya durmama problemi
gibi, teki rnekleri IV. Blm'de grecegiz). nk,byle hesaplanamaz
iglemler olmasaydi, hesaplanabilirlik kavrami, mabilmecetematigin ilgisini ekmezdi. Ne de olsa matematikiler
lerden hoglamrlar. Bir matematik igleminin hesaplamp hesaplanamayacagi konusunda karar vermek onlar iin ilgi ekici bir
bilmece olabilir. zellikleilgin olabilir nk byle bir bilme-bu

-matematik

cenin yamti

bile hesaplanamaz niteliktedir!

Bir geyi a1ka belirtmeliyim.

gerek bir
Hesaplanabilirlik
matematik
kavramidir. Benim tammladigim gekliyle
a1smdan, herhangi bir anlayigm tamamen
'Turing makineleri'
tesinde soyut bir fikirdir. Daha nee degindigim gibi, Turing'in
zekice planlanmig, kendine zg yaklagmum karakterize
eden
'bantlar'
'isel
durumlar', vs. gibi kavramlara zel bir nem
ve
vermemiz
gerekmemektedir.
Hesaplanabilirlik
fikrini aiklayan bagka yollar da vardir. Bunlardan, tarih bakimmdan birineisi; Amerikali
mantik1
Alonza Church'n,
Stephen
C.
'lambda
yardmuyla
Kleene'in
geligtirdigi
hesabi'dir. Church'n
'mutlak'

80 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

olduka farkh ve daha soyutTuring'in ynteminden
Gerekte
Church'n
dgncelerini ifade tarsmda belirgintur.
denilebilecek
gzle grlr,
legtigi gibi aralarmda
pek az benzerlik
vardir. Church'n ynteminin
ana fikri,
olarak taChurch'n
znde gerekten soyutturnunladig1 bir matematik
iglemidir.
herhangi bir hesap makinesi kavYalmz hesaplanabilirligin,
matematiksel
rammdan
fikir oldugunn
olarak,
bir
bagimsiz
vurguladigi
soyut fikirlerin gcn de
iin degil, matematikte
gsterdigi iin Church'n tasarumum lasa bir tanumm yapmak
istiyorum. Bu gibi konulara ilgi duymayan okurum, bu agamada, bir sonraki blme hemen geebilir ve konunun akigmda
fazla bir gey ka1rnug sayilmaz. Ancak, bu gibi okurlar bana biChurch'n tasanmmm sagladigi sihirli
raz daha katlanarak
ekonorniye tamk da olabilirler (bkz. Church 1941).
'evreni'
ile ilgilenBu tasanmda ilgi odagt olarak nesnelerin
mekteyiz ve bunu rnegin
yntemi

'mekanik'

'soyatlama'

a, b, c, d,

z, a', b',

...,

z', a",

...

b",

...,

a"',

...

a"",

...

iglemini veya
ifadesiyle gstermekteyiz; her harf bir matematik
fonksiyonlan
etmektedir
harfler,
temtemsil
(sl
fonksiyonunu
sil eden simgelerin simrsiz sayida bulunmasm1 saglar). Bu fonkyani bu fonksiyonlarm zerine iglem
siyonlarm
yapt1gl nesneler, aym trden bagka geylerdir, yani onlar da fonksiyonlardir. Aynca, bir digerine uygulanan bir fonksiyonun
ri'nin de yine bir fonksiyou olmasi gerekir (Church'n sisteminde
gerekten harika bir kavramlar ekonomisi var). Bu nedenle,
'degigkenleri',

'dege-

be
'b'

'c'

fonksiyonuna uygulanan
fonksiyonunun
fonksiyonu oldugunu kastederiz. Bu tasasonueunun bir bagka
nmda, iki veya daha fazla degigkenli bir fonksiyon fikrini ifade
etmek zor degildir. p ve q degigkenlerine bagh bir f fonksiyonunu
yazdigmuz

zaman*

'a'

((fp)q
*
Daha ahek oldugumuz bir ifadeyle, rnegin a b (c) olarak yazabilirdik
ama
parantezler gerekten gerekli degildir; (fp) q ve ((fp)q)r yerine, stras1yla, (f{p))
(q) ve ((f(p)}(q)) (r) gibi son derece zahmetli formllerden kammak iin parantezlerden kurtulmaya ahgmakta yarar var,
=

81
i

olarak ifade edebiliriz (q'a uygulanan

degigkenli bir fonksiyon iin
((fp)q) r

fp fonksiyonunun

cu).

sonu-

ifadesini kullanabiliriz ve bu bylece srer gider.

Simdi sira, gl soyutlama iglemine geldi. Bunun iin Yuardindan
ve hemen
nan harfi 1 (lambda)'y1 kullanlyor
Church'n fonksiyonlarmdan birini temsil eden bir harf, rnegin x harfini ('sahte degigken' adim verdigimiz harfi) koyuyodegigkeninin yer aldig1 her kare-parantez, ifadenin truz.
yerini tutabilen bir
mn izleyen herhangi bir simgenin
luk' olarak kabul edilebilir. Buna gre
Ax. [fx]
'x'

'bog-

diyelim a'ya uygulandigmda

zaman fonksiyonun,
verdigini
anlatiriz.
Bagka
deyigle,
sonucunu

yazdigimiz
'fa'

(Ax. [fx])a=
Bir bagka deyigle, Ax, [fx]

,'f

fa

fonksiyonundan
Ax. [fx]

ibarettir,

yani:

Bunlar ilk bakigta fazla bilgie ve nemsiz grndg iin ana

fikir gzden kaabilir. Bu nedenle, ahgik oldugumuz okul matematiginden
bir rnek alahm ve f fonksiyonunun, bir amm sialmak gibi trigonometrik bir iglem oldugunu varsayansn
soyat fonksiyonu gu gekilde ifade edilir:
hm. Bu durumda
'sin'

AX.

[sin x ]

'fonksiyonunun'

sin.

bir ai olarak nas11kabul edilebilecegini merak etmeyin. Kisa bir sre sonra, sayilarm
bile fonksiyonlar
olarak kabul edildigi iglemler yapacagiz;
bir
ve
a1 da bir tr
say1dir). Bu agamaya kadar gerekten olduka nemsiz gr'sin'
nebilir rneklerimiz.
Fakat,
ifadesinin icad edilmemig oldugunu fakat sin x iin kuvvet serisi ifadesini bildigimizi farzedin:

(x

x-lxamix6.

120

I
i

82 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

Buna gre
-ix34_1_g5.

sin

=Ax. x

tanunuu verebiliriz.

'fonksiyonel'

Herhangi bir standart

lim
almanm altida-biri'

ifadesi bulunmayan, diyeiglemini, daha da kolay, tammla-

'kp

yabiliriz:

Q
ve rnegin,

120

Ax.[ix

L6

ahriz:

su sonucu

Q+1)=l(a+1)3=L3+L2+L+1.
6

6226

Church'n basit fonksiyonel iglemlerinden

numuzla

ahnan ifadeler ko-

daha ilgili olabilir; rnegin,

Af

Bu, bir bagka fonksiyona

imda, x'e iki kez st ste

[f(fx)]

rnegin 'g' fonksiyonuna uygulandiuygulandigt

iglemi retir:

'g'nin

(Af

(f(fx)])g

=g

(gx)

'Soyut tarzda'ifade edersek:

Af

[kK.

[f(fx)]]

veya kisa clarak:

Afx. [f(fx)]
Bu, g'ye uygulandigmda,
g'nin iki kez tekrarlanmig fonksiyonuiglemdir. Ashnda bu, tam Church'n 2 dogal sayis1 ile
zdeglestirdigi
fonksiyondur:
nu veren

2
ve buna gre

(2 g) y

Afx.[f(fx)]

(gy).Benzer gekilde, Church gu tamm-

lamalari yapar;
3
ile birlikte

Afx.[f(f(fx))], 4

Afx.[f(f(f(fx)))], os.

83

1= Afx[fxl
0 fx.[x]
Ashnda Church'n 2'si
kez'e, 3'
kez'e vs. daha ok benyani 3 f,
zer. Bylelikle, 3'n f fonksiyonuna uygulanmasi,
kez tekrarlaumasi' iglemidir. Bu nedenle 3 f'in y'e uygulan=

'iki

'

'fin

(3f)y

masi:

f(f(f(y)))'dir.

okbasit

bir aritmetik igleminin, rnegin l'in bir say1yla toplannmn, Church'n sisteminde nas11ifade edilecegini grelim;
S= Aabc.[b((ab)c)]
S'in, Church'n ifadesinde tammlanan bir sayiya
gstermek iin, rnegimizi 3 zerinde deneyelim:
83

Aabc. [b((ab)c)] 3

nk
saylya

(3b) c

pekala

tutabilirdi).

Mc.Kb((3b)c)
J

Mc.[b(b(b(bc)))]

1 eklemesini

b(b(bc)). Bu ifadeler kugkusuz herhangi bir dogal

uygulanabilir

(Ashnda

labc.

[(ab) (bc)], S'in

yerini

Bir say1mn ikiyle arp1mma ne dersiniz? Bu iglem

D labc. [(ab)(ab) c)]
=

rnekolarak

ifadesiyle verilir.

Mbc.l(ab)((ab)c)] 3 Mc.[(3b)((3b)c)]
Mc.[(8b)(b(b/bc)))] Mc.[b(b(b(b(b(bc)))))]
6 bulunur.
D

S'e uygulanmas1yla,

Temel aritmetik
iglemleri, toplama, arpma ve kuvvetini
siras1yla, gyle ifade edilebilirler:
A
M
P

=
=
=

alma

Afgxy.[((ft)(gx))y],
Afgx.[figx)],
Afg.[fg].

Okuyucu kendini,
(Am)n

nm
mx n, (Pm)n
olduguna ikna edebilir
bana gvenebilir. Burada m ve n,
Church'n iki dogal say1 iin fonksiyonlari, m + n toplam iin
fonksiyonu, vb.'dir. Sonuncusu en gagirtici olamdir, m 2, a 3
rnekleriyle
bunu deneyelim:
=

n,

(Mm)n

-veya

84 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

(P2)3

((Afg.[fg])2)3 (Ag.[2g])3
(Ag.[Afx.[f(fx)]3 gx.[g(gx)]3
Ax.[3(3x)] lx.[Afy.ffff(fy))](3x)]
=

Axy.[(3x)((3x)((3x)y))]
Axy.[(3x)((3x)(x(x(xy))))]
Axy.[(3x)(x(x(x(x(x(xy))))))]
Axy.[x(x(x(x(x(x(x(x(xy))))))))]

32.

blme iglemleri bu kadar kolay tammlanamaz

n' iglemini;
(Gerekten de m, n'den kk oldugu zaman
uygulanacak
bir
n'
iglemine
m, n'e blnemedigi zaman
Kleene,
baglarinda
var).
1930'larin
ynteme ihtiyacimiz
Church'n sistemi kapsammda ikarma igleminin nasil yap11acagmi kegfettigi zaman konuya iligkin nemli bir agama katedildi. Bunu diger iglemler izledi. Sonunda, 1937 yilmda,
Church ve Turing, her hesaplanabilir iglemin (veya algoritmik
Turing makiiglemin) Church ifadeleri kullamlarak
nelerigereklegtirilebilecegini
(veya bunun tersi: algoritmik
saglanacagim)
ifadelerinin
Church'n
iglemler kullamlarak
gsterdiler.
Church'n hesaplanabilirlik fikri ilk bakigta hesap makine1eriyle bagdagmiyorsa da, pratikte, zellikle gl ve esnek bir
bilgi iglem dili olan LISP ile Church'n tasarimuun ana yapilasiki bir baglanti vardir.
ri arasmda
Daha nce belirttigim gibi, hesaplanabilirlik fikrini tammlamak
iin bagka yntemler de vardir. Post'un makinesi Turing'in makinesine ok benzer ve hemen hemen aym dnemde fakat birbirinJ. Herbrand ve Gdel, kullamgh bir heden ayri retilmiglerdir.
saplanabilirlik tammlanuglardir. 1929'da H.B. Curry ve 1924'de
Church'n
M. Schnfinkel konuya biraz farkh yaklagmiglardir;
1988).
Hesapdayahdir
yaklag1ma
Gandy
sistemi lusmen bu
(bkz.
1980'de
modera
(Cutland'm
yaklagimlar
tammladigi
lanabilirlige
gibi), Turing'in teorisinden ayrmtida
simrsiz kay1t makinesi
hangisi benemli lde farkhdir. Ancak farkh yaklagimlardan
nimsenirse benimsensin hesaplanabilirlik kavrann aymdir.
Bagta son derece gzel ve temel olanlar gelmek zere pek
fikrinin de
fikir gibi hesaplanabilirlik
ok diger matematiksel

1karmave

'm

'm

-bugnn

--

ss
kendine zg bir tr Platonik gerekligi var gzkyor. Gelecek
iki blmde igte bu gizemli konuya, matematik
kavramlarm
Platonik gerekligi konusunu igleyecegiz.

1. Sifm

dogal say11ar' arasma alan modern terminolojiyi kullamyorum.

2. Matematikilerin
ok iyi bildigi gibi, konumuz a1emdan pek uygun olmasa
da, ikili, l, vb. say1 gruplanm tek bir sayi gibi kodlamanm egitli yollari vardir. rnegin, 1/2 (a + b)" + 3 a + b) forml a, b dogal sayi iftini tek bir dogal
saylyla tam olarak belirler. Deneyin!

86 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

3. Say1 (veya komut, vs.) dizgelerine baglanacagon gstermek iin herhangi bir
igaret kullanmaya gerek duymadim.11k 1 ile kargilagildigmda iglem baglayacagi iin girdi a1smdan bu gerekli degildir. Ancak, ilk 1'e ulagmcaya kadar (en
solda) nceden bir elemamn ikt1 banti zerinde
ne kadar uzaga gidebilecegi
iin, ikti aismdan hyle bir igaret gerekebilir. Sola
tahmin edilemiyebilecegi
dogru hareketlenen uzun bir O'lar dizisine rastlansa bile bu, daha ileride bir 1'e
rastlanmayacagunn
garantisi olamaz. Bu konuda egitli grgler benimsenebilir. Bunlardan birisi, iktiyi tmyle baglatmak iin (rnekin, bzlm ynteminde 6 ile kodlanmig) zel bir igaretin kullam1masidir. Fakat basitlik endigebantm ne kasiyle, tammlamalanmda daha farkh bir yaklapun uygulayacagim:
biraktigun
(yani bir tr
darrun cihaz tarafmdan incelendigi daima
incelenmedigini
incelenip
olarak,
iktimn
ilke
bylece,
tmnn
dupleyebiliriz);
anlamak
iin sonsuz uzun bantm tmn incelemek gerekmez.
'bilinir'

'iz'

4. Iki bantm zerindeki bilgileri kodlamanm bir yolu, ikisi arasmda bir ara bant
b1rakmaktir. Bylece, ara bant zerindeki tek-sayih igaretler birinci bant zerinigaretleri gstedeki igaretleri gsterirken, ift-sayilar da ikinci bant zerindeki
Bu yntemin
recektir. Benzer bir sistem veya daha faz1a banta uygulanabilir.
okuma cihazmm bant boyunca durmadan ileri/geri hareket ederek
izini belli etmek iin bantm ift ve tek taraflarmda igaretler b1rakmasidir.
'elveripsizligi',

5. Bu yntem yalmz, igaretli bir bantm dogal bir say1 gibi yorumlandigi
sayilarun
uygulamr.
EUC veya XN + 1 gibi zel Turing makinelerimizin

duruma
degig-

tirmez.
6. T, dogru gekilde tammlanmadig1 takdirde U, n'in ikilik ifadesinde drtten
faz1a l'den olugan ilk diziye ulagihr ulagilmaz n say1s1 sona ermig gibi igleme
devam edecektir. Dizinin geriye kalan kismen m ile ilgili bantm bir kismi gibi
Istenirse bu durum,
okuyacak, bylece anlams12 iglem yapmay1 srdrecektir!
Zan'in a11nny ikilik sistemde ifade edilmesini saglamak suretiyle nlenebilir.
U'nun tammim daha fazla karmagiklagtirvalh U evrensel Turing makinesinin
mamak iin hunu yapmamay1
tercih ettim!
7. u'nun ikilik sisteme dayah tammmdan onluk sisteme dayah geklini ikardigi
iin David Deutsch'a minnettarim. uhn bu ikilik degerinin gerekte bir evrensel
Turing makinesi rettigini dogrulamak iin yaptigi ahgma iin de kendisine minnettarim. uhn ikilik sisteme gre degeri apagidaki gibidir:

10000000010111010011010001001010101101000110100010100000110101001101000
01001011010000110100010100101011010010011101001010010010111010100011101
10010010101110101010011010001010001010110100000110100100000101011010001001

11010010100001010111010010001110100101010000101110100101001101000010000
01010000111010100001001001110100010101011010100101011010000011010101001
01001001000110100000000110100000011101010010101010111010000100111010010
01010101011101000010101011101000010100010111010001010011010010000101001
00101001001101001000101101010001011101001001010111010010100011101010010
10011101010101000011010010101010111010100100010110101000010110101000100110

MMMM

00

om

OG

00
wo

wcCO
wwommo
MON

e
COMMOOOD
wwow
www

How

wow

99

----oooooo-

000

900

900

MMM

MO
09

-QM

88885

Mooww

CO

wwwowoo

Go

ww

ww
OG

00

COMOOM

MMOMOD

MMoomw
PococcMOWwwwo

Coommo

GMOOOOM

QMcCoowww

CC

99

QMOOmoows
MOOOMMOO

MOMwo

o-

-oo--

OMMM.4

MO

OMM

MO

MO
CO

OMM

PM

QC

Owo

900
COM

MOwo

OMM
COOMMMM

QMON

99
00

Os
MO
OMOD

NORM

QQ
OMMMMO

we

MMONDOMoomommo

COOMMOMPommo

QMMON
-

O
O

CONOW

MMOOD
oceo
090
Owe
OMO

MMM

Moo

oss-o-oo-

wwo

49

O
MO

O
Q
W

O
MMMC
CONG
MMOOM
Momo

MOMM

COMO

MMON

DOMO

OMPRO

OR

CO
ON

PC

900

OOM
900

OMO

CM

00

MM
MM
WP

com
MMMO
MOD
MMM
QC

Omo
OO

MOW

880

OOOO

wwwo

QMON

MMC

om

No

MMO

QQM

MMMOcm
Oc
wowo

woCMWoo

so-oo-o

CO
MMOO

Mosso

omos
MON

38888SSU
MS
ooooo-g--So-ooo-

ONGCOMOOMMM

COBOOwcCOOMOOD

00

958005

295585588-5888888o888888

WOweewcCOOmo

900000990
90
wwcMOMMMwwwe
COMONDOOMM

wwcMMOOMMCMOMOOMMOOOO
COMMOOOD

MMM

coessocesococows
QMOOMMMMO.MMMOONHOMMM

W
a
woo
O
MMOMO
QM

CH

MFC
00

MM

"i=BSS
Go

---o
-Soooooo
o
o-8-o--oo--oooo8---soS-ogo--ooooS-o---o

Oc

MO

MMMM
DOOM
Momo
90

QMMM

BSS5SSSESUSSENSSSESS
oceB88-ooooooooo-o
MOOOMO

\
88. Algoritmalar ve Turing Makineleri
01000100101110101010000111010100101011010010101010000110100000101001101000
00001110100000100100111010010110100100010100101101010100110100010100100101
10101010011010001010100010110011010100100101110101010011010001010101010110
01101010001010101100110100100010101010111010001000111010010010101010101101
00101001010001101001000000101110100000110101010010101010110100101010110100
10001000101110100010101011010100000101011010001000001101001000101011010000
10011101010010101010101110100101101001001000101011001101001001001010101110
10011010010010010101101001011010010010010010110100101101001001010001011001
10100100101001010111010001010111010010010111001101001001010100101110011010
01010001010101110100010001110100001010010110100101000101110100101000101011

01000100111010010100010010111010001001110100101001000101110011010010001
11101000100111010010100101010111001101001010000011100110101010101011010000
00011101001010100101010111010010001110100101010010101110011010000101001001
10011010100000110100000001110100101010100101011100110101000100001101000000
01110100010010101010111010001000111010101010101010101101000010011101001000
10010101110100101010001001101010000000101101001001110101000010101110100100
00110101000000010110100100011101010010010111010000110101000010101011010100
01011101010000101001011101010001011101010001010101011100110101000101011010
0001101010001001010
Evinde yeterli kapasitede bilgisayan olan ve yeni geyleri denemekten holanan girigimei okurlanm, metinde verilen tammlamalari kullanarak, yukandaki
kodu egitli ve basit Turing makinesi sayllarma uygulayarak,
sz konusu kodun gerekten
bir evrensel Turing makinesi'nin uygulanmasun verdigini kontrol edebilirler!
Bir Turing makinesi iin farkh bir tanun uygulayarak
u'nun degerini azaltmak
mmkn
olabilirdi. rnegin, STOP komutunu kaldinr
yerine, makinenin

ve
iinde bulundugu bir isel durumdan sonra 0 isel duruntuna her giriginde durmasun saglayan bir kural konulabilir. Bu yntemle pek baanh sonu almamaz (belki hi sonu ahnamaz). Amacimiz iin en iyi sona, bantlan 0 veya 1
digmda igaretlerle igaretlemekle almabilir. Grngte ok kisa kodlamah evrensel Turing makineleri
literatrde tanunlanmig olmakla birlikte bu kisahk
yamlticidir, nk genel olarak Turing makineleri son derece karmagik kodlama sistemlerine bagimhd2rlar.
8. Bu n1 sav ile ilgili teknik olmayan konular iin, hkz. Devlin

(1988).

9. Yukandaki yntemi tekrar tekrar uygulamak suretfyle bu geligtirilmig algoritmayi da kukusuz alt edebilirdik.
Elde edecegimiz bilgiyi, algoritmam1z1
daha da geligtirmek iin kullanabilirdik; fakat, yeniden geligtirilen bu algoritgelebilirdik ve bu bylece srp giderdi. Bu tekrarlayic1
manm da stesinden
yntemin bizi hangi noktaya gtrecegi Gdel'in teoremi erevesinde ele
ahnacaktir.
(Blm IV, s. 130-131)

ora BAgARAN o
Oida uk eidos
III. Blm
Matematik ve Gerek

Tor'Bled-Nam

Ulkesi

bir lkeye yolculuk etmekte oldugumuzu

lkeye
Tor'Bled-Nam adim verelim. Uzaktan
hayal edelim. Bu
sinyal
aldigt
imdi nmzdeki ekranda
cihazimizm
alg11ama

ok uzaklardaki

belirdi (Sekil3.1):

Sekil3.1 Garip bir lkeden

ilk grntler.

Bu ne olabilir? Garip grngl bir bcek mi? Yoksa, belki de daglardan inen akarsularm karigtigi, sulari koyu bir gl m? Veya civarmdaki gehir ve kylere yollar uzanan yollarlyla byk ve tuhaf
bir gehir mi? Belki de bir adadir. Eger buysa, o zaman yakmmda
bir kita bulabilir miyiz diye bir bakalun. Bunun iin algdama cibir
hazim1zm bytmesini onbeg kez klterek iyice
ekranda
3.2).
ginid
lke
elde
etmeliyiz.
gte tm
(Sekil
grnt
"kugbakigi"

90 . Matematik ve Gerek

.Sekil 3.1

gekil 3.4

Sekil3.2 Bir btn olarak Tor'Bled-Nam.

Diger gekillerde byutlen blgeleroklarm hizasmda buluamaktadir.
'ada',

Bir nceki resimdeki

bu yeni resimde bir nokta gibi kaldi.
Adadan ikan izgilerin hepsi (yollar, nehirler, kprler?) sadece biri hari hepsi kesildi. Adamn sagmdaki grntnn
tam
ortasmdan
1kan bu tek uranti, yeni resimde sagdaki byk
gekle baglanmaktadir. Bu byk gekil ilk grdgmz adaya
ok benzemektedir,
ancak bazi farklar yok degildir. Grnty
bu yeni geklin kiyi izgisi zerine odaklarsak
pek ok yuvarlak
girinti ikmti grrz. Bu yuvarlak 1kmtilar zerinde de benzer minik ikmt11ar bulunmaktadir.
Her kk 1kmti bir noktada daha byk 1kmtiya baglanmakta, ikmti stne ikmti
yigilmaktadir.
Grnt netlegtike, bu yapidan mini mini bir
y1gm izginin diga iktigirn grrz. Her bir izgi belli noktalarda atallanmakta
ve ok kez delicesine kivnhp bklmektedir. Belli noktalarda alg11ama eihazmm zmleyemedigi dgm noktalan fark edilmektedir. Artik anlagihyor ki bu cisim
ne bir ada, ne bir kita ve ne de bir gezegen yzeyidir.
Belki de
canavar bir bcege bakmaktayiz ve grdklerimiz
daha ana
karnmdan aynlmanny
yavrularidir.

91

Yaratigimizm ikmtdarun anlamak iin alg11ama cihazimizm bytmesini on kez kadar artirarak yakmdan inceleyelim.
(Sekil3.2'de Sekil3.3 olarak belirtilen yer)

Sekil3.3 "Begli"yaplya

sahip bir

ikmtL

olarak,
1kmti,,btn

sadece baglanti noktasi digmda, yaratikendisine

byk
benzerlik gstermektedir. Dikkat ederbir
gm
seniz, belli noktalarda,
begli teller biraraya gelmektedir. Belki
de bu uzantmm
belli bir
yapis1 var (Tipki en stteki igibi).
kmtirna
de bir sonraki daha kGerekten
yapis1
k boyuttaki 1kmtiya yakmdan bakmea
yap1 buluruz;
daha sonra
bir yapi belirir ve bu, ikiger ikiger artan,
tek tam sayilarla karakterize edilen yapilarla byle devam
eder. @imdide ekil 3.2'ye gre bytmeyi on kez artirarak
sagdaki byk yariktan
iyiee ieri girelim (Sekil3.4).

I
I

"begli"

"l"

"yedili"

"dokuzlu"

92 .Matematik ve Gerek

ekil 3A 'Denizativadisi' sag alt kgede grnyor.

Daha pek ok minik 1kmt11arm varhgim ve bunlarm ipliksi

vadisi" diye
uzantilarun
grrz. Sag tarafta, artik
kuyrugu" geklinde
blgede, minik
adlandiracagimiz
spiraller
aym
farkederiz. Bytmeyi yeteri kadar artinrsak
glleri" veya iek grnmnde kiblgede egit egit
simlar buluruz. Belki de gerekten burasi egzotik bir kiyi geribin bir egit canh figkiran bir merdi, rnegin her noktasmdan
geylerin herbirisinin, bytadasidir.
gibi
grnen
can
iek
meyi daha da artirmca, pek ok minik fakat egitli uzantilar ve
olugan inamlmaz derecede karmagik yap1spiral kuyruklardan
1kar. Denizati kuyruklarmdan
byke
olduklan
ortaya
lar
bir tanesine (29'lu bir 1kmtiya bagh olanma) biraz yaki'ndan
250 kez artirirsak Sekil
bakahm! Eger bytmeyi yaklagik
3.5'deki spiralle karplagmz. Demek ki baktigimiz basit bir
ahkuyruk degil, ileri geri kivnlan sayisiz minik spirallerden,
karmagik
bir
ibaret
blgelerden
grnmndeki
denizati
tapot,
"denizati

"denizati

"deniz

Sekil3.5 Bir denizata kuyrugunun

yalon grnts.

gekilmig. Pek ok yerde, tam iki spiralin birbirine degdigi nokBunlardan bir tanesine byttada, bir yap1 bulunmaktadir.
artirarak
bakalun. Tam ortadaki o tamdik gekli gmeyi 30 kes
ryor musunuz? Sekli6 kez daha bytnce, (Sekil3.7) bagtan

3.6 Iki spiralin baglantinoktasuun bytlmg hali. Tam merkezde minik bir yavrunun varhgi grlmekte.

$ekil

94 .Matematik ve Gerek

Sekil3.7 Grnts

bytlnce yavrunun

ana yap1ya benzerlii ortaya iktyor.

beri incelemekte oldugumuz

yapimn ayms1 bir yavru yaratik
daha ikti kargim1za. Eger daha yakmdan bakarsak, bundan ibiraz farkh oldugunu grrz;
kan tellerin esas yapidakilerden
Yine
daha bir kivrimhdirlar ve daha telere uzanmaktadirlar.
pek farkh degildir; hatta a agi yude kk yaratik, atasmdan
sahip oluncaya kadar.
kari eg konumlarda kendi yavrularma
Bytmeyi artirarak
bu yavrulari yakmdan inceleyebiliriz. Torunlarm
da ortak atalarma benzediklerini grr ve artik bunun
sonsuza dek byle srp gidecedine inamriz. Alg11ama cihazibu olagam1zi giderek artan bytme glerine ayarlayarak
nst Tor'Bled-Nam lkesini istedigimiz kadar yakmdan
aragtirabiliriz. Burada sonsuz bir egitlilik buluruz: ki blgenin
daha ilk bakighibiri bir digerinin tipatip ayms1 degildir
vardir.
yaratikO
bceksi
ortak
da
bir
belirgin
tamdik
yapi
ta
lar giderek klen boyutlarda tekrar tekrar kargimiza 1kmaktadirlar.
Her seferinde civardaki telsi yapilar bir nce grdgmzden farkhdtr ve bizlere inamlmaz karmagikhkta fansergilerler.
Rastladigimiz bu garip, detastik yeni manzaralar
nedir?
Kugkusuz pek ok okuyucu bunu
gigken ve ahane lke
zaten bilmekte. Fakat bilmeyenler de olabilir. Bu dnya Manyapittan
delbrot kmesi diye bilinen soyut bir matematiksel
bagka bir gey degildir. Sekil,kugku gtrmeyen karmagikhgma
kargm, inamlmaz derecede basit bir kural tarafindan yarat11iin nce kompleks saydamaktadir.
Bu kurah aikhyabilmek
-ama

95
rm ne oldugunu a1klamam gerekecek. Bu a1klamayi burada
yapmak uygun, nk ileride kompleks say11ara tekrar gereksinim duyacag1z. Kompleks sayilar, kuantum mekaniginin
yapisi
gereklidirler
iin mutlaka
ve bu nedenle iinde yagadigimiz
Ayrica, matematidnyamn iglevlerinin temelini olugturarlar.
mucizelerinden
sayilarm
varhgibirisi
de
byk
kompleks
gin
dir. Bir kompleks sayuun ne oldugunu a1klamak iin nce okusay1'nm ne demek olduguna
hatirlatmahyrn.
Bir
yucuya
dnya'mn gerekligi
de, reel (gerek) say1 kavram1 ile
arasmda
nas11 iligki kurulduguna
deginmek yararh olacaktir.
'reel

'gerek

Reel Say11ar
Dogal sayilarm
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11,

...

Bunlar, say1ile gsterilen tam say11ar oldugunu hatirlayahm.

Aym trden cisimler,
lar arasmda en temel ve basit olanlardir.
Tarlada otlayan yirmiyedogal sayllar kullamlarak sayilabilir:
di koyun, akan iki gimgek, oniki gece, bir kelime, drt laf, sif1r
yeni fkir, bir hata, alti eksik, iki yn degigimi, vb. geylerden
konugabiliriz. Dogal say11ar toplanarak veya arpilarak yeni dogal say11ar bulunabilir. Geen blmde verdigimiz genel algoritma tartigmasima konusu dogal say11ard1.
Ancak, bazi nemli iglemler bizi, dogal sayilarm digma ikmak zorunda birakabilir. Bunlaria arasmda
en basiti ikarma
iglemidir. Bu iglemi tammlayabilmek iin eksi sayilar gereklidir. Bu amala tm tam say11an veririz:
-6,

-5,

-4,

-3,

-2,

-1,

0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7,.

...,

Elektrik yk, banka hesabi, tarih*, vb. bazi geyler ancak bu

tr sayilarla ifade edilebilir. Ancak, tam sayilann kullammi da
hl yeterli degildir, nk bir tam say1yi bagka bir tam say1ya

blemeyiz. Bunun iin kesirlere, bagka bir deyigle,

lara gerek duyanz:
1/2,
0, 1,
2,
3/2,
1/3,
-1,

-1/2,

Gerekte, sifir yll kullamlmadigt

buna geregince uyulmaz.

-2,

rasyonel

sayr-

-3/2,

iin, tarihlerle ilgili normal

uygulamalarda

96 .Matematik ve Gerek

Bu sayllar sonlu aritmetik iglemleri iin yeterlidir, fakat pek

ok problem iin bundan da teye geip sonsuz veya limit iglemleri tammlamak zorunda kahriz:

{(2/1)(2/3)(4/3)(4/5)(6/5)(6/7)(8/7)(8/9)...)

4(1

ve

...).

1/3

1/5

1/7

1/9

1/11

Bu nl ifadelerin birincisi ngiliz matematikisi,

dil bilgini ve
gifre uzmam John Wallis tarafmdan 1655'de, ikincisi ise, Isko
matematikisi
ve astronomu
(ve ilk yansitmah teleskopun mucidi) James Gregory tarafmdan 1671'de bulunmugtur.
Aynen a
gibi, bu gekilde tammlanan sayllar, rasyonel olmak zorunda degillerdir(Yani, n ve m 0 tamsayilar olmak zere n/m geklinByle sayilari ierebilmesi iin, sayi sistemi
de yazilamazlar).
reel (gerek) say1
genipletilir. Bu genigletilmig say1 sistemine
sistemi denir.
Ondahk gsterimde
-583.70264439121009538...

gibi sonsuz haneli say11ar reel sayilardir.

Bu gsterimde x say1s1
3.14159265358979323846...

olarak

gsterilir.
Bu gekilde gsterilen

sayilar

arasmda

1.41421356237309504...

gibi arti kesirli sayilarm karekkleri (veya kpkkleri, drdnvb.), veya x sayismm
Isvireli byk matematiki
Leonhard Euler tarafindan bulunan
n=4{6(1+1/4+1/9+1/25+1/36+...)}.
c kkleri,

gsterimi de vardir.
Reel sayilar, aslmda, gndelik hayatumzda her an kargmuza
1kan, en ok kullandigimiz sayi trdr. Ancak, oklukla bu
say1lar1 yaklagik olarak ele ahriz; bir ka basamaga kadar a1hmlarun kullanmakla yetiniriz. Diger taraftan, matematiksel
reel sayilart kesin olarak belirlemek gerekir
nermelerde
ve bu
durumda sonsuz basamakh ondahk a11anda veya x iin Wallis,

97

tarafindan verilenlere benzer sonsuz mategerek duyanz (Buradaki reel sayi tariflerinde,
normal
olarak, ama sadece ahgkanhk nedeniyle, ondahk aihmiin reel sayllan gstermelan kullanacagun. Bir matematiki
nin bundan daha uygun yollar1 vard1r, fakat bun1ari burada dgnmemiz gerekmiyor).
sanabilirsiniz,
fakat
Tam bir sonsuz a1hm bulunamiyacagru
gerek bu degildir. Basit bir rnek olarak qu sonsuz dizgeyi alahm:
1/3 0.333333333333333...,
Gregory ve Euler

matik

a1hmlara

gstermekBurada noktalar 3'lerin sonsuza kadar eklendigini

sahiptir.
aihma
ondahk
eden
bir
kesirli
tekrar
Her
tedir.
say1

rnegin,
93/74

1.2567567567567567.

aihmmda
567 dizisi sonsuza dek tekrarlarnr,
sayismm
kesirli say1 tam olarak da ele ahnabilir. Diger taraftan
0.220002222000002222220000000222222220...

fakat

a1hm1 irrasyonel bir sayly1 tammlar ve bu say1 kugkusuz kendi

btnlg ierisinde ele ahmr (0'lar veya 2'ler dizisi her keresinBunlara benzer daha pek ok
de belli bir oranda uzamaktad1r).
rnek verilebilir.
Her bir durumda tatmin olmamiz, a1hmi
gerekleptirmek iin gerekli kuralm bilimnesine baghdir. Birbirini izleyen her basamaktaki rakami veren bir algoritma varsa, bu
algoritma
bize tam bir sonsuz ondahk a1hm1 dgnebilmenin
yolunu aar. Aihmlari bir algoritmayla verilebilen reel say11ara
hesaplanabilir sayilar denir (bkz. s. 59-60) (Iki tabamnda aihm
yerine, diyelim 3 tabamm kullaumamn bir nemi yoktur. Yukasayilar hangi taban kullamhrsa
ridaki anlamda
kullamlsm aym sayilardir). Burada inceledigimiz x ve /2 reel sayllari, hesaplanabilir sayilarm birer rnegidir. Herbiri iin kural
vermek biraz karmagik olabilir ama ilke olarak zor degildir.
Ancak, bu anlamda hesaplanabilir olmayan pek ok reel say1
bulunmaktadir.
Bir neeki blmde gayet iyi tammh olmakla
dizgelerin varhgim gsterdik. Ornek
birlikte hesaplanamayan
olarak, gu ondahk a1hm1 dgnebiliriz: n'inci basamaktaki
rakam, n say1si zerine iglem yapan n'inci Turing makinesi du'hesaplanabilir'

98 . Matematik ve Gerek
rursa 0, durmazsa 1 ahnsm. Genelde, bir reel say1 iin sadece
bir sonsuz ondahk aihmm varhgim isteriz. n'inci basamagi
veren bir algoritmamn bulunmasmi, ya da n'inci basamaga konacak rakam1 tammlayan bir kurahn belirlenmesini
istemeyiz.

Hesaplanabilir
sayilarm kullammmda gerekten tuhafhklar
vardir. Sadece hesaplanabilir
sayllarla
ugrag1yor olsaydik bile
iglemlerimizin tm hesaplanabilir olmayabilirdi. Ornegin, iki
hesaplanabilir sayimn bir digerine egit olup olmadigma karar
vermek bile genelde hesaplanabilir bir iq degildir. Bu
tr usavurmalar
iin daha ok tm reel sayllari ele almay1 tercih ederiz; dolayisiyla ondahk a1hmlar sadece birer hesaplanabilir
dizge olmak yerine herhangi bir gey olabilirler.
Son olarak, sonsuz sayida 9 rakam1yla biten bir ondahk aihmla verilen bir reel say1 ile sonsuz sayida 0 ile biten ondahkh
aillma sahip bir reel say1 arasmda egitlik kurulduguna
igaret
etmek istiyorum:
-27.1860999999...

-27.1861000000...

Ka Tane Reel Say1 Var?

Rasyonel sayilardan
reel sayilara geerken yapilan genellene kadar genig kapsamh oldugunu anlamak iin burada
biraz ara verelim.
lk bakigta, dogal sayilardan daha fazla tamsayi bulundugu
dgnlebilir, nkher dogal say1 aym zamanda bir tamsay1
oldugu halde, bazi tamsay11ar (yani, eksi sayilar) dogal say1 degildir. Benzer olarak, kesirli say11arm tamsayllardan daha ok
oldugu dgnlebilir.
Ancak, durum hi de byle degildir.
1800'lerin sonlarinda,
ok zgn dgncelere sahip,. Alman
asilh Rus matematikisi
Georg Cantor'un ne srmg oldugu
gl ve gzel sonsuz say11ar teoremine gre, kesirli sayilarin
da, tam sayllarm da, dogal sayilarm da toplam sayis1 Re (alef
sifir) ile gsterilen aym sonsuz sayidadir
(Buna benzer bir fikrin, 250 yil kadar nce, 1600'lerin bagmda byk talyan fizikisi ve astronomu Galileo Galilei tarafindan ifade edilmig olmasi ilgintir. Galileo'nun diger bazi buluglarma V. Blm'de
tekrar deginecegiz).
menin

99

Tam say11arm adeti ile dogal sayilann

grmek iin aralarmda
agagidaki gibi
Tam sayilar
0
--1

e
<->

1
-2

e
2

<->

-3

<->

3
-4

e
e

-n

e
a

<->

adetinin
'bire-bir

aym oldutunu

egleme' yapihr:

Dogal say11ar
0
1
2
3
4
5
6
7

2n-1
2n

Bu listede, sol koldaki her bir tam say1 ile sag koldaki her bir
dogal sayi sadece ve sadece bir kez geerler. Cantor'un teoreminde byle bir bire-bir eglegmenin varhgi, sol koldaki nesnelerin adetinin sag koldaki nesnelerin
adeti ile aym oldugunu gsterir. Bylece, tamsayllarm adeti, gerekten, dogal sayilarm
adetine egit olmaktadir.
Burada bu say1 sonsuz 1k1yorsa da, bu
nemli degildir (Sonsuz sayilarm kullammi nedeniyle kargilagtigmuz tek tuhafhk, yukaridaki listenin bir yamadan bazi elemaalari ikarsak bile, iki stun arasmda hl bire-bir egleme
yapabilmemizdir).
Benzer olarak, ama biraz daha karmagik bir
biimde, kesirli say11ar ile tamsayilar arasmda da bire-bir egleme kurabiliriz (Bunun iin, verilen bir kesirli sayimn pay1 ve
paydasmdan olugan ifti, tek bir dogal saylyla gstermenin yollarmdan herhangi birini seebiliriz; bkz. IL Blm, s. 50-51)
Dogal say11arla bire-bir eglenebilen kmelere
decir.
Sayilabilir kmelerin eleman sayisi No'dir. Tamsay11ar kmesi
gibi, kesirli sayilar kmesi de sayilabilir.
'sayilabilir'

100 .Matematik ve Gerek

kmeler var midir? Dogal say11arEleman adeti sayllamayan

dan tam sayllara, oradan da kesirli sayilara geerken, sayi sistemimizi genigletmig olduk ama gerekte eleman say1si artmig
sayilabildigini
elemanlarm
grolmadi. Tm bu durumlarda
izledk. Belki de okuyucu tm sonsuz kmelerin sayilabildigi
nimini edinmigtir bile. Ama daha degil, nk reel say11ara geCantor'un en kayda deger
ildiginde durum ok farkhdir.
bagarilarmdan
birisi, kesirli say11ardan daha ok reel say1mn
Cantor'un yntemi II. Blm'de
varhgim kamtlamig olmasidir.
durma probbahsi geen ve Turing'in de, Turing makinelerinin
kamtlamak iin kullanmig oldugu kleminin zmszlgn
Turing'in kamti gibi, Cantor'un kamti
gegen izik yntemidir.
zerine kuruludur.
ergi (reductio ad absurdum)
da olmayana
yanhgtir;
yani, reel saDiyelim ki kamtlamak istedigimiz sonu
yllar kmesi sayllabilir.
yleyse0 ve 1 arasmdaki reel sayllar
da say11abilir ve bu say11arla tamsayilar arasmda bire-bir e leme kuran bir liste olugturulur:
Dogal sayilar
0

2
3
4
5
6
7
8
9
10

e
e
e
<-->

e
e
e
e

Reel Sayilar
0.10357627183...
0.14329806115...
0.02166095213...
0.43005357779...
0.92550489101...
0.59210343297...
0.63667910457...
0.87050074193...
0.04311737804...
0.78635081150...
0.40916738891...

rakamlari
koyu yazdim. Bu rakamlar,
Kogegenin zerindeki
yukardaki liste iin s1rasiyla 1, 4, 1, 0, 0, 3, 1, 4, 8, 5, 1, bulunmugtur.
Kgegen yntemi, ondahk aihmmm her hanesi yukarifarkh olan 0 ile 1 arasmda bir
daki dizide yer alan rakamlardan
...

reel sayly1 yazmaktan

ibarettir. Bunu daha aik belirtmek iin,
diyelim ki kgegen zerindeki rakam 1 degilse o haneye 1 yazahm, 1 ise o haneye 2 yazahm. Bylece yukandaki
listeden

0. 2121112111 2...
reel sayisi

bulunur. Bu reel sayi listede yoktur nk virglden

1. hanesinden
sonra L hanedeki rakam, listenin 1. sayismm
farkhdir; 2. hanesindeki rakam 2. sayismm 2. hanesinden, 3.
sayinm 3. hanesinden, vb. farkhdir. Bu bir eligkidir, nk yukardaki listenin, 0 ile 1 arasmdaki
btn reel sayilan ierdigini
kabullenmigtik. Bu eligki, gstermek istedigimiz sonucun kamtidir. Yani, dogal say11arla reel sayilar bire-bir eglenemezler;
dolayis1yla, reel say11arm sayisi kesirli sayilardan daha oktur
ve say11amazlar.
Reel say11arm adedi C ile gsterilen sonsuz sayzdsr. Bu sayiya neden E 1 denmedigi sorulabilir. Gerekten R 1 sayisi a e'dan
byk bir souraki sonsuz
gstermektedir ve C Et egitliginin dogru olup olmadigimn kamtlanmasi henz zlmemig
bir problemdir ve sreklilik varsayanu adi verilmektedir.
te yandan hesaplanabilen sayllarm saydabilir olduklanm
hatirlayahm. Bunlan saymak iin, reel sayilann her birini reten Turing makinelerini
siraya koyup saymam1z yeterlidir. Listede zaten bulunan bir reel say1y1 reten Turing makinesini listeden ikarmak isteyebiliriz. Turing makineleri sayilabilir olreel sayilar da sayilabilmelidir.
duguna gre, hesaplanabilir
Neden bu listeye kgegen yntemini uygulay1p listede bulunmayan yeni bir hesaplanabilir
sayi bulamayiz? Bunun yamt1
genelde, bir Turing makinesinin
listede bulunnp bulunmadigibir gekilde karar verilememesidir.
Karar vena hesaplanabilir
rilebilmesi,
durdurma problemini zebilmemize baghdir. Bazi
Turing makineleri
bir reel saymm ondahk basamaklanm tam
verirken takihr ve artik bagka bir ondahk basamak vermezler
(nk, yamt vermek iin duramazlar). Hangi Turing makinesinin byle tak11acagim nceden hesaplayarak
sylemenin
yolu
yoktur. Durdurma problemi adi verilen problem temelde budur.
Dolayis1yla, kgegen yntemimiz
bir reel say1 vermekle birlikte
bu sayi hesaplanabilir bir say1 degildir. Aslmda bu tartigmayl,
hesaplanamaz say11arm varhgim, kamtlamak iin kullanabilir.say1yt

102 .Matematik ve Gerek

dik. Turing'in nceki blmlerde deginilen algoritmalarla zvarhgim gsteren tartigmasi, tam
lemiyen problem simflarmm
olarak, bu uslamlamay1
bagka uyguizler. Kgegen ynteminin
lamalarim ileride grecegiz.

Reel Sayllarm
Hesaplanabilirlik
'gerek'

ra
cakhk,

'Gerekligi'
kavrammi

denmesinin nedeni,

bir yana birakirsak, reel sayilauzakhk,

ai, zaman,

enerji, si-

reel
ve fiziksel lm sonucunun
Ancak, soyut tammlankaynaklamr.
sayilarla verilmesinden
arasmdaki
iligki hi de saung reel sayilarla fiziksel nicelikler
vb. pek ok geometrik

mldigi kadar aik degildir. Reel sayllar, herhangi bir gerek fiziksel somut nicelik yerine bir matematiksel ideallegirmeye dayamrlar. rnegin,reel sayllar sisteminin bir zelligi, ne kadar
nc bir
yakm olursa olsunlar herhangi iki sayimn arasmda
uzakhklar
Fiziksel
mutlaka
ya da zabulunmasidir.
saymin
maalar iin bu zelligin dogrulugu pek de aik degildir. ki nokta arasmdaki fiziksel uzakhgi daha kk paralara ay1rmaya
baglarsak, bir sre sonra yle kk bir mesafe legine ulagiriz ki, bilinen anlamda uzakhk kavramimn kendisi anlamun yi'ku-

10"'de birine* egit

antumlu gravitasyon' leginde beklenen budur. Ama reel sayigerek boyularla, bu mesafe leginden ok daha kklerine,
"''de
birine ve datunun 10"'de birine, 10""'de birine veya 10
ha kk boyutlara kadar gidebilmeliydik. Benzer nitelik, ok
kk zaman arahklari iin de geerlidir.
Fizikte reel say1 sisteminin kullammi, fiziksel usakhk ve zabyk bir arahkta uyum saglanmas1mn yaman kavramlarlyla
matematiksel
kullamghhgi, basitligi ve gzelligi nedem sira
niyledir. Bu seim, btn bu fiziksel kavramlarla her arahkta
diye yapilmannytir.
uyum saglayahm
okkk mesafe ve zaleklerinde
byle
bir
bile. Mesafe lbeklenmez
uyum
man
mek iin bildigimiz cetveller kullamhr ama bu cetveller atomla-

tirir. Bir atom-alti paracigm boyutunun

*10"

ile l'den sonra 20 adet sifir konarak bulunan 100000000000000000000 sayisi gs-

terilir.

103

Salt
rmm boyutu dzeyinde, taneli bir yapida grneceklerdir.
bu neden, reel sayilari lm sonularmi
vermek iin kullanlerken
mamiza engel olamaz. Fakat byle kk mesafeleri
ok daha byk dikkat gerekir. En azmdan ok kk mesafe
leklerinde
temel ilkelerde bir zorlukla kargilagmayacagumzdan kugkuya dgebilirdik. Neyse ki Doga bize gerekten iyi
davranm19; gnlk veya daha byk leklerde
kullanmaya
ahytigumz
reel sayilar, atomlardan bile ok daha kk lek1erde kullamhghhklarim
koruyorlar. Reel sayilarm kullammi,
bir elektron veya proton boyutunun yzde birine kadar kesinlikle,
gravitasyon leginde', yani bu atom-alti paraciklarm
boyutundan yirmi mertebe kk leklerde ise, byk olasihkla
geerlidir. Bu, deneyime dayah olaganst bir
genellemedir.
te yanda, reel sayilarla llen mesafe kavrann
uzak
kuasarlara
ve daha telere kadar geerli grnmekteen
dir. Bylece en az 106 veya 10 veya daha byk bir arahk tauyganlugu ogu kez
ranmig olmaktadir. Reel say1 sisteminin
sorgulanmaz. Bu say11arm uygunlugu
zerine ilk deneyimlerimiz ashnda byle ok simrh bir arahkta
kalmasma kargm, reel
sayilarm,
fiziksel olgularm dogru bir tammim vrdigine
neden
bu kadar gven duyulur? Bu gliven, belki hakh olmamakla birlikte (ve ok kez aika belirtilmemesine karym), Dogamn olabtnlgne olan inancimizla birlikte,
ganst matematiksel
reel say1 sisteminin
mantiksal
gzelliginden, tutarhhmdan ve
matematiksel
gcnden kaynaklamyor olmah.
'kuantumlu

Kompleks

Sayllar

etkinligi ve gikhgimn yam

Reel sayi sisteminin matematiksel
sira, rnegin, karekk almabilen bir saymm mutlaka
arti bir
say1 veya sifir olmasi gerektigi, eksi say11arm karekknn ahgibi bazi olumsuz zellikleri vardir. Fiziksel dnyaynamamasi
la dogrudan iligki kurabilmek sorusunu bir an iin bir yana biraksak bile, matematik
ynnden arti say11arm oldugu gibi eksi
sayilarm da karekknn almabilmesi
ok yarar saglar.
savaroldugunu
kabul edelim veya byle bir
y1smm karekknn
'i'
simgesiyle gsterdigimiz
say1yi icat edelim. Bu sayly1
zaman
-1

104. Matematik ve Gerek

-1

i"
egitligi elde edilir. Dogal olarak, i niceligi reel bir say1
olamaz, nk herhangi bir reel sayima kendisiyle arpum (yani, karesi) mutlaka sifirdan byk (veya say1 sif1rsa, sif1ra egit)
bir reel say1dir. Bu nedenle, kareleri eksi olan sayilara sanal
sayilar da denir. Oysa, bu sayllarm da, kullanmaya ahgik oldugumuz reel say11ar kadar gerek olduklarim nemle vurgulamak gerekir. Daha nce degindigim gibi, reel sayilarla fiziksel
gereklik arasmdaki iligki, dogadan aik bir a priori dogrulanidealleytirme
masi gelmeyen sonsuz kk bir matematiksel
ierir ve ilk bakigta grndg gibi ne aik ne de zorlayicidir.
sayisimn karekkn bulduktan sonra, tm reel sayilarm
karekkn bulmak byk bir aba gerektirmez. a bir arti say1
ise, i x Vasay1si
sayisom bir karekkdr (tekikarekk
x a sayisidir). Peki i say1smm kendisinin de karekk var
nudir? Kugkusuz vardir. Hemen saglamasim
yapahm:
=

-1

'-a'

-i

(1 +

i)/2

sayisimn (ve bunun eksi igaretlisinin) karesi i e egittir.

mn karekk var nudir? Yanit yine evet olacakt1r:

(1 1/V2)

(1 + 1/V2)
sayismm
verir.

Bu say1-

ve bunun eksi igaretlisinin

kareleri gerekten

(1+i)/92

nicelikleri

olugtururken reel ve sanal sayilari toplasay1mn herhangi bir reel saytyla arpisifirdan
bagka say11arla blmne- (nk bu sayimma
bir
blsyle arpim demektir) izin verdigimize dikkat edemn
lim. Sonuta bulunan sayilara
kompleks saytlar denir. Bir
reel sayilar olmak zere
kompleks sayi,
ve
Bu

tr

maya ve elde ettigimiz

-veya

'a'

'b'

ib

geklindedir. a'ya kompleks saymm reel krsms, b'ye ise sanal

kism denir. Iki kompleks say1yi toplamak veya 1karmak iin
cebir kurallari izi2
kabul altmda, okulda grendigimiz
lenir:
-1

105

(+ib)

(c+id)
(c + id)

(a+c)

i(b+d)

i (ad + bc)
(ac bd) +
(a + ib) x
oluyor!
yeni
Bu
te gimdi dikkate deger bir geyler
say1 siste=

karekk alabilmektir.
Geri henz a1k olarak grlmyor ama bunu yapabiliyoruz.
ok daha fazlasim da yaplyoruz. 18. yzyilda yagamig byk
matematiki
Leonhard Euler'in gsterdigi gibi, kp kkleri, beginci kkleri, doksan dokuzuncu kkleri, it'inci kkleri, (1+i)'nci
kk1eri zahmetsizee alabiliyoruz. Kompleks sayilarm sihirli ybiraz
nn gsteren bir bagka rnek olarak, okulda grenilen
karmagik grnml bir trigonometri formlne bakahm: iki
a1mn toplammm sinsn ve kosinsn veren
mini

bulmaktan

sin (A + B)
cos (A + B)

bagmtilari,
lay) olan*

her zaman

amacimiz

=
=

sin A cos B + cos A sin B

cos A cos B sinA sin B
-

ok daha basit (ve dolay1slyla hatirlamasi

daha ko-

e** = e'^e
kompleks denkleminin, sirasiyla, reel ve sanal kisimlaridir. Burada bilmemiz gereken sadece 'Euler forml'dr
(Grgne
gre bu forml, Euler'den y111ar nce, 16. yzyilda, ngiliz matematiki Roger Cotes tarafindan da bulunmuqtur):

e=^ cos A
=

i sin A.

Bunu bir neeki denklemde yerine koyar

cos (A + B)

i sin (A + B)

(cosA + i sin A) (cos B

ifadesini bulur ve egitligin sag yanmdaki

istenen trigonometri formllerine ulagmz.
Bundan da te,

parantezleri

i sin B)
aarsak

ao+azz+asz'+asz3+...+asz"=0
*e
2.7182818285,
temeli, ve a say1smm nemi
sayisi (dogal logaritmalann
neme sahip irrasyonel bir sayi),
ile kiyaslanabilir matematiksel
1 + 1/1 + 1/(1 x 2 ) + 1/(1 x 2 x 3) +...
e
bagmti
olarak tanimlamr; er'in anlami, e'nin z'nci kuvveti olup, apagidaki
saglamr:
e==1+z
1+2z (1x2)+zi(1x2x3)+...
=

...

106 .Matematik ve Gerek

cebirsel denklemi bir kompleks z say1si iin her zaman
zlebilir (ao, ar, as,
as diye verilmig kompleks sayilarda a, 0 olmahdir).
Ornegin,
...,

"

999 z"

z2 = 417

bagmtisim saglayan bir z kompleks sayisi, varhgi hi de aik olmamakla birlikte, bulunur. Bu 01guya bazen cebirin temel teorebu sonuen ismi adt verilir. Pek ok 18. yzyil matematikisi
Euler bile tatmin edici bir genel ispat
patlamak iin ugragtilar.
veremedi.
Sonunda 1831'de byk matematiki
ve fen adami
ilk
Carl Friedrich Gauss, arpici zgn1kte bir uslamlamayla
gene1 ispati verdi. spatm can ahei noktasi, kompleks say11an
geometrik olarak betimlemesi ve buradan hareketle ispatlamada topolojik* kavramlan kullanmasiyd1.
Aslmda, kompleks say11ann geometrik tamm1m ilk kez Gauss
kullanmam14tir. Yaklagik 200 yil daha nce Wallis kullanmig,
Kompleks
fakat Gauss kadar g1 sonular elde edememistir.
olan
Jean Robert
say11ann geometrik tari, svireli bir ktip
adiyla
1806'da
bulmugtu
amhr.
Argand bu gsterimi
Argand'm
y11
Norveli
kance aym sonuca
ama gerekte bu tarihten 9
y

Sanal
eksen

x
0

Sekil 3.8: z
*

Reel eksen

x + iy kompleks sayismi gosteren Argand dzlemi.

'esnek

olarak da amlan bir tr

'Topolojik' szcgu, bazen
yzey geometrisi'
nemli
kapsammda kullamlmiratir; bu geometride gerek uzakhklar
yalmzca sreklilik
zellikleri
olmaylp, nesnelerin
dikkate ahnir.

geometri

107

Sanal
21
Ve

-i

-2

-1

-i

-2

1 + i 1 3, o

3
Reel

Sekil3.9: u

i, ve w

-LB

0A noktalarunn Argand dzlemindeki

yerleri.

dastrocu Caspar Wessel ulagm19t1. Ahydmig (fakat tarihsel ynden dogru olmayan) kullamma sadik kalarak, kompleks sayilageometrik tammma Argand dzlemi diyecegim.
rm standart
verilen bildiArgand dzlemi x, y Kartezyen koordinatlanyla
sola
arti,
dogru eksi
Eukleides
dzlemidir.
dogru
x
(saga
gimiz
llen) yatay uzakhklan,
y ise (yukan dogru arti agagi dogru
gstermektedir.
eksi llen) dgey uzakhklan
Bylece z x +
iy kompleks sayisi Argand dzleminde koordinatlan
(x, y) ile
verilen bir noktayla
gsterilir. 0 (bir kompleks say1 olarak dgnldgnde) koordinat merkeziyle, 1 ise x ekseni zerindeki
bir noktayla gsterilir (Bkz. @ekil3.8).
Argand dzlemi kompleks sayilar kmesini basitce bir geometrik resim zerinde gstermeye yarar. Bu bizler iin pek yeni
birgey degif Reel sayilan bir geometrik resim, yani her iki ynde
sonsuza uzanan bir dogru zerinde nas11 dzenleyecegimizi zaten bilmekteyiz. Bir noktaya 0, bir diger noktaya 1 dersek, 2 noktasim yle yerleytiririz ki l'den 2'ye yer degigtirme, O'dan l'e yer
degigtirmeye egittir, 0 ile 1 noktalanmn
tam ortasmda 1/2 varile 1 arasmda kalacak gekilde yerO'm soluna, 0 tam
dir.
legtirilir vb. Bu biimde gsterilen reel sayilar kmesine reel eksen denir. Kompleks sayilar iin kullandigmuz koordinatlar ashnda iki reel sayudan ibarettir. a + ib kompleks sayisi a ve b reel
say11an ile gsterilir. Bu iki say1 dzlemde bir noktamn
koordi=

-1,

-1

108.Matematik

ve Gerek

U+V

Sekil3.10: u va v kompleks

toplami.

sayilarmm paralelkenar yntemiyle elde edilen u

rnekolmasi

natlandir.

iin

-2

Sekil3.9'da

+ v

(Argand dzleminde)

-1,5

+ i, w =
i 0.4 kompleks sayilannm
u = 1 + i 1.3, v =
yerlerini yaklagik olarak gsterdim.
Kompleks sayilar zerindeki temel eebirsel iglemler olan toplama ve arpma bylece a1k bir geometrik tamma kavugur.
ncetoplamay1 ele alahm. u ve v Argand dzlemine yukanda
aiklandigt
gibi yerlegtirilmig iki kompleks say1 olsun. u + v
-

toplami iki noktamn

Yani u

'vektr

toplann'yla gsterilir.

v noktast u ve v noktalan
olugturdugu
paralelkenann

ile koordinat merkezi 0 nokdrdnc kgesinde bulunur. Bu tammla (bkz. Sekil 3.10) gerekten iki kompleks sayl+

tasimn

uv

Sekil3.11: a

ve v kompleks sayalarmm arpum uv, 0, v, uv tarafmdan olugturulan gegene benzemesini saglar. Buna zdeg olarak, uv'in
O'dan uzakhgi, u ve v'in O'dan uzakhklarunn arpumna egittir; 0, 1, uv uv'in reel eksen
(yatayeksen) ile yaptig1 ai, u ve v noktalarmm bu eksenle yaptiklari adarm toplamidir.
nin, 0, 1, u

tarafmdan olugturulan

109

grmek pek zor degildir; ancak bu isnm toplamimn verildigini

pati vermeyecegim.
uv arpmumn da a1k ama belki biraz daha zor grlen bir
geometrik yorumu vardir (gekil 3.11) (Ispat1 yine vermeyecegim). 1 ile uv noktalari arasmda kalan ai, 1 ile u arasmdaki
auun toplamidir (Tm ailar saat yai ile 1 ile o arasmdaki
merkennn tersine arh olarak llmektedir).
uv noktasuun,
c'nin
ile
merkeze usakhze uzakhgt ise u'nun merkeze usakhgl
noktalarima
olugturdugu
gmm arpmuna egittir. Bu 0, v ve uv
geninin
olugturdugu gene benzer ol0, 1 ve a noktalarimn
duguna sylemeye egdegerdir (Bu geometrik yap11arla tamq olmayan gayretli bir okuyucu bu kurallarm kompleks sayllarm
toplaun ve arpmu iin verilen cebirsel kurallarm ve yukaridaki trigonometrik zdegliklerin
dogradan birer sonueu olduklari
m gstermek

isteyebilir).

Kmesinin

Mandelbrot

na Edilmesi

Artik Mandelbrot kmesinin nasil tammlandigmi grecek

durumdayiz. z rasgele seilmig bir kompleks say1 olsun, Bu say1
Argand dzleminde bir noktayla gsterilebilir. Simdiz sayismi
z2 + c gnderimini dgyeni bir kompleks say1ya gtren z
nelim. Burada e sabit (yani verilmig) bir kompleks say1dir. z2 +
c sayisi Argand dzleminde yeni bir noktayla verilir. rnekolarak c sayisi 1.63 i 4.2 diye verilmisse; bir z sayis1
z* + 1.63 i 4.2
z
->

->

sayisma gider. rnegin3 yerine

32 + 1.63 i 4.2 9 + 1.63
=

i 4.2

10.63

i 4.2

-2.7

konmahdir,

i 0.3 yerine ise

(-2.7 + i, 0.3)2 + 1.63 i 4.2

(-2.7)" (0.3)*+ 1.63 + i (2(-2,7)(0.3) 4.2]
-

=
=

konmahdir.
nik

8.83

i 5.82

Saydar ok karmagiklagmca,

hesaplari

bir elektro-

bilgisayarda yrtmek gerekir.

I

110 .Matematik ce Gerek

SekiL 3.12 Eger Argand dzlemindeki noktalar dizisinin tm noktalan bir emberin
iine ahnabiliyorsa,
diziye starrla denir. (Sekildeki dizi c=J-J
sayisindan
'i

tretilmittir.

imdi, e ne olursa olsun, 0 say1st verilen c say1sma gider. Peki c'nin kendisi hangi saylya gider? c sayis1 yerine c2 + c konmahdir. Bu sreci ilerlettigimizi dgnelim ve c2 + c sayismm yerine ne koyacagumza bakalun. Bylece

(c2+ c)2 + c
buluraz.

c4 + 2c6 + c2 + c

glemibir kez daha tekrarlayahm. Bir sonraki

(c'+2c'+c2+c)

say1

+c=c"+4c2+6c6+6c6+5c'+2c3+c2+c

ikar. lem bunun zerinde tekrarlamr ve bylece srer gider.

Bylece 0 ile baglayan bir kompleks sayilar dizisi elde ederiz:
0,c,c+c,c6-2c'-c

+c,...

Bazi c kompleks say11ari iin, elde ettigimiz bu sayi dizisi

hibir zaman Argand dzleminin merkezinden
ok uzaklara gidemez. Daha dogru bir gekilde sylersek; byle c seimleri iin
elde edilen say1 dizisi samrhdsr. Yani dizinin btn elemanlaaki an sabit yaraaph
bir
ri, merkezi koordinat merkeziyle
emberin iinde kahrlar (Sekil 3.12). Bunun iyi bir rnegi c 0
durumunda grlr. nk bu durumda dizinin tm elemanlari 0'a egittir. Simrh say1 dizisine ikinci rnek c
duru=

-1

111
mudur.

-1,

nkbu

-1,

-1,

durumda

ise dizi 0,
0,
0,
geklindedir. Diger bir rnek olan e i iin say1 dizisi 0, i, i-1,
i-1,
i 1,
geklindedir. Halbuki, diger pek ok bagka c
kompleks say11ari iin dizi merkezden giderek daha uzaklaarak sonsuza vanr, yani dizi traksaktir;
sabit yariaph bir ember iine almamaz. Bu duruma bir rnek c 1 seimidir, nk elde edilen dizi 0, 1, 2, 5, 26, 677, 458330,
geklinde sonsuseiminde de dizi 0,
6, 33, 1086,
za gitmektedir. c
geklinde aym davramgi gsterir. c
i
iin de dizi 0, i-1,
+ 3i,
+ i 10011,
i5, 55 + i91,
geklinde si...;

-i,

-i,

-i...

...

-3

-3,

..

-1

-i-1,

-9

-1

-5257

...

mrsizdir.

Mandelbrot
siyah blge

kmesi, yani,

bizim Tor'Bled-Nam

tam olarak Argand dzleminde

simrh

lkesindeki

dizilere kargi
gelen c sayllarmdan ibarettir. Beyaz blge ise sunrsiz dizilere
olugur. ncedengrdgmz o aykargi gelen c noktalarmdan
rintih
resimlerin
hepsi bilgisayar 1ktilarmdan izilmigti. Bilgiolarak btn c kompleks sayllanm
sayar sistematik
tarar. Her
bir c degeri iin alast 0, c, c: + c,
dizisini bulur ve uygun bir
kritere gre dizinin smirh kahp kalmadigma karar verir. Eger
dizi simrhysa, bilgisayar ekranda c sayisma kargi gelen noktakoyar. Eger dizi smirh degilse, beyaz yuya bir siyah yuvarlak
varlak koyar. Sonuta, ekranda
taranan arahktaki her bir minik kutuya siyah an yoksa beyas mi nokta konacagma tek tek
bilgisayar tarafindan karar verilir.
Mandelbrot kmesinin karmagikhgt, zellikle bir matematik
tamnu olarak kmenin tammmm ne kadar basit oldugu gz
nne ahndigmda,
gerekten ok dikkat ekicidir. Aynca kmenin genel yapis1 semig oldugunuz ze
z* + c gnderiminin
cebirsel gekline pek de duyarh degildir. Diger pek ok tekrarlayan kompleks gnderimler de (rnegin z
z + i z* + c) (baglaniin
bir
seilmesi
kayd1yla;
bu belki 0 degil de
uygun
gi
sayrna
degeri her gnderim iin a1k bir matematik
kural tarafindan
olarak
olabilir)
belirlenen
bagka
bir
gagilacak dereuygan
say1
cede benzer yap11ar verir. Gerekten, tekrarlayan kompleks
gnderimlere gre, bu 'Mandelbrot' yap11anmn bir tr evrensel
Bu yap11ann incelenmesi
ya da mutlak niteligi bulunmaktadir.
matematikte
harmak dinamik sistemler adiyla amlan bagh
bagma bir konu olmugtur.
...

-->

112 .Matematik ve Gerek

Matematiksel

Kavramlarm

Platonik

Gerekligi?
'gerek'?

nesneler
Matematikinin
dnyasmdaki
ne kadar
nesnelerin
Bir grge gre, sz konusu
tm ile ilgili hibir gey
nesneler
yalmzca kavramlargerek grnemez. Matematiksel
olugumlari
dir; og-ukez, evremizdeki dnyada
ve grngteki
uslarmda
etkileyerek
idealonlarm
dzenleriyle matematikiyi
ussal
te
ideallegtirmeden
legtirdikleri nesnelerdir ama yine de
rnlerinden
bagka
birgey
degillerdir. nsan usunun zorunlu
matematik
olabilirler
mi? Aym zamanda
bir
kavramlarmda,
tesine
matematikinin
ussal yargilarunn
derin
bir
ok
uzanan
gzlenebilir.
Sanki, kavramlar degil de insan dgngereklik
cesi bazi dig gerege
zg olup bize yalmz bir kismun
ynlendirilmektedir.
gsteren gerege- dogru
Mandelbrot kmesi bu konuda etkileyici bir rnektir. Olaganst zenle tasarimlammg olan bu kmenin miman
ne bir higi
Polonya
matematiki
ekibidir.
inceleyen
ilk
kez3
de
bir
Sistemi
ne
ncs)
Befraktal
kkenli Amerikah matematiki
teorisinin
(ve
noit Mandelbrot, ok ilgin bir geylerin izi zerinde oldugunu farketmekle birlikte, sistemin znde gizli harika yap1y1 nceleri anhyamadi Bilgisayarmm ekranmda ilk grntler belirmeye bagladigt zaman, izlemekte oldugu belirsiz yapilarm, bilgisayarimn
sandi (Mandelbrot
yanhg iglem yapmasmdan
kaynaklandigim
1986)! Bu yapilarm kmenin kapsammda yer aldigma ancak bir
sre sonra inand1. Mandelbrot kmesinin karmagik yapismm
tm ayrmtilarim hi birimizin anlamasi veya bunlarm bir bilgisaSanki dgnyar tarafmdan gzler nne serilmesi olanaksizdir.
sahip bir
zg
kendine
bir
degil
de
gerege
sistemimizin
ce
parasi
yapidadir. Kmeyi hangi matematiki veya bilgisayar uzmam incelerse incelesin, aym temel matematiksel
yap1ya yaklagik yapilar
bulacaktir. Bilgisayarlar iin de darum farkh degildir; ancak, bilgisayarlarm iglem luzi, bellek kapasitesi, grafik gsterme yetenegi
ayrmtih
ve hizmda bazi
1kti miktarmda
gibi farkh etkenleri,
farklar yaratabilir. Bu konuda bilgisayar, ilke olarak, bir deneysel
fizikinin fiziksel dnyamn yapisun kegfetmek iin kullandigi bir
deney cihazi gibi kullamlmaktadtr. Mandelbrot kmesi, insan akhnm bir hulugu degildir; bir kegiftir. Everest Dagi nasil orada ylece duruyorsa, Mandelbrot kmesi de orada ylece duruyor!
-kendine

113

Aym gekilde, kompleks sayilar sistemi de, herhangi bir mateok tesinde, derin ve sresiz bir gersayilar fikri ilk kez Gerolamo Cardano
tarafmdan yazilan bir kitapta ileriye srld. 1501-1576 yillari
arasmda yagayan bir doktor olan Italyan Cardano aym zamanda bir kumarbaz ve ylldiz falcisiydi (sa'mnfalma da bakm14ti).
1545'de, cebir zerine 'Ars Magna' adinda nemli ve etkileyici
bir kitap yazdi. Genel bir kbik denklemin kklerini veren
zmnn ilk kompleks ifadesi bu kitapta yer alongt1r.* Ancak
bu ifadenin belirli bir agamasinda,
denklemin
gerek'
eksi bir
iglemlerde,
bulundugu
zmnn
almak
zorunda
karekkn
kaldigun
farketmigtir. Ona
sayrmn
gagirtici gelse de, bu karekkleri alabilseydi, ancak bu gartla,
anlami daima gerektir) vereyamti tmyle (kesin yamtm
bilecegini anladi. Daha sonraki yillarda, 1572'de, Raphael Bombelli, 'l'Algebra' adh kitabmda Cardano'un eserini biraz daha
ilerleterek, kompleks say11arm esas cebirini incelemeye baglad1.
Baglang1ta, eksi say11arm sz konusu karekklerinin almbir amaca hizmet eden
masi iglemi sadece bir ara
matematiksel
bir bulug- olarak grnse de, bu matematiksel
nesnelerin
ngrlen
amalarim agarak ok daha fazla igler
bagardiklari daha sonra anlagilungtir. Yukarida degiudigim gibi,
kompleks sayilarm matematik
iglemlerine dahil edilmelerindeki
ilk ama karekklerin serbeste almmasmi saglamak idiyse de,
bu saynari kullanarak, herhangi bir karekkn ahnmasi veya ne
egit olursa olsun bir cebir denkleminin zm olasihma
bir
dle sahip olur gibi sahip oluyoruz.
okgemeden bu saydarm,
daha nce akhmizm ucundan bile gemeyen sihirli zelliklere sahip olduklarun
anhyoruz. Bu zellikler, bu saynarm dogasmda
ylece bulunuyorlar. Bu zellikler, kugku gtrmez ileri grgllklerine ragmen, ne Cardano, ne Bombelli, ne Wallis, ne Coates,
ne Euler, ne Wessel, ne Gauss, ne de bir bagka byk matematiki tarafmdan bu sayilara kazandmlmamigtir. Bylesine bir simatikinin
aku yapismm
sahiptir.
Kompleks
ege

'indirgenemez'

-belirli

hir, sayilarm

zaten

dogasmda vardi ve matematikiler

yavag ya-

vag bu sihirin farkma vard11ar. Cardano, kompleks say11ari ilk

kes ortaya koyarken, daha sonralari Cauchy integral forml,
*Kismen, Scipione del Ferro ve Tartaglia

dayamr.

tarafmdan daha

nce yazilan

kitaba

114 .Matematik ve Gerek

Riemann gnderimi teoremi, Lewy genigletme zelligi gibi egitli

adlarla tammlanacak bu zelliklerin farkmda degildi. Bu zellikler, 1539'larda Cardano'un kargilagtigt say11arm zellikleri olup
hibir degigime ugramanntir.
Matematik icad mi yoksa keyif midir? Matematikiler sonulara ulagtiklan zaman, znde gerek olmayan, zenle tasanmyoksa bu yap11ar ylanmig zihinsel yapilar mi retiyorlar,
zerinde
mimarlan
lesine gl ve ince tasarunlanmig ki,
nn?
Yoksa matematikek' izlenimi yaratip onlari yam1tiyorlar
znde
zaten
yapilann
ashnda,
iler,
bu
bulunan gerekleri,
matematikilerin
iglemlerinden
tamamen bagimsiz varolan
gerekleri
ortaya
mi 1kar1yorlar? Samnm, gimdiye kadar,
birincisinden ok ikinci grge yatkm oldugumu, en azindan
kompleks sayilar ve Mandelbrot kmesi aismdan ikinci grg
anlanaglardir.
benimsedigimi okurlarun
Ancak konu bu kadar basit degil Matematikte yle rnekler
vardir ki
szcgnn
szcgnn
kulkullam1masi
lamlmasmdan daha dogru olar, gte bu gibi durumlarda yapmm
z, ona daha sonra kazandinlan zelliklerden fazla nem kazamr.
'Tann'mn igi' ile kargi karg1ya kaldiklan
Bunlar, matematikilerin
niteleyebilecetimiz
durumlardtr.
Ancak,
durumlar diye
'ger-

'kegif

'icad'

yapmin byle bir egsiz zellige sahip olmadigi

vardir.
durumlar da
Bir sonuca gtren kamtm tam ortasmda
matematiki,
zel
iin nceden
ok
bir sonuca ulagabilmek
'tek'
olarak
tammlanamiyacak bir yaply1 kultasanmlanmamig ve
ihtiyacim
Bu
durumda elde edilecek sonucun
lanmak
duyabilir.
edilen
yapidan farkh olmayacag1
igleme
dahil
yapisi, baglang1ta
'kegif
'icat'
yerine
iin
szcgn kullanmak daha dogru olur. Bun'insan
lar gerekten de
igi'dir. Bu aidan, gerek matematiksel
'sadece
kegif1er, genellikle,
hir bulug' olan icatdan daha byk
baanlar veya esinlenmig dgnceler olarak kabul edilebilirler.
sanatta
Bunun gibi smiflamalar,
veya teknikte kullamlanlardan pek farkh degildir. Byk sanat yapitlan,
digerlerine
yakm'dir.
arasmda,
Sanatilar
gre 'Tanr1'ya daha
en byk
yapitlanmn
bir egit gksel varhga sahip sonsuz gerekleri
yansittiklanna
dair duygu yaygmdir.*
Buna kargihk, daha az
matematiksel

*Tanmung Arjantinli yazar Jorge Luis Borges'in szleriyle

mucidden ziyade bir kqiftir."

"...

unlu bir ozan bir

115
'dnyevi'
nemli yapitlari,
zelliktedir.
daha rasgele, daha
Aym
gekilde, basit, umulmadik
bir fikrin uygulanmasiyla
gayet
ekonomik olarak gereklegtirilen bir mhendislik
yapiti da bir

icatdan ok bir kegif olarak uitelenebilir.

gksellik,
Szn ettigim
sonsuzluk
gibi duygularin
matematikte,
zellikle
derin matematiksel
kavramlarda ok
daha gl oldugunu
hissetmekten
kendini alamiyorum.
Matematik kavramlarmda
insam drtleyen yle bir egsizlik
ve evrensellik
var ki, benzerini sanatta veya teknikte bulmak
olasi degil. Matematiksel kavramlarm
byle bir sresiz, gksel
anlamda
varolduklari
fikri Yunan felsefeci Platon tarafindan
eski aglarda
Sonuta, bu grg
(1..360) ne srlmgtr.
matematiksel
platonizm
amlmaya
kez
olarak
baglanmisogu
tir. Bu konu, ilerideki blmlerde bizim iin bir hayli nemli
olacaktir.

I. Blm'de,

ussal
olgunun varhmi
bir algoritmanm
dgncesi ierisinde buldugu savma dayanan
gl AI grgn ayrmtih gekilde ele almigtim. II. Blm'de,
algoritma
kavrammm
gerekten derin ve 'Tanri vergisi' bir
Bu blmde ise, bu gibi 'Tanri
fikir oldugunu vurgulamigtim.
matematiksel

'dnyevi'
grglerinin,
varhgimizdan
bizim
bag1msiz bir egit ebedi varhga sahip olduklarim
tartigmaktay1z. Ussal olgu iin gksel tipte bir varolma olasihgim saglayarak gl AI grgne katkida bulunabilir miyiz? Bana

vergisi'

matematik

gre bunu yapabiliriz. Daha sonraki blmlerde bu grgn hi

de yabancisi olmayan bir grg savunacagim.
Fakat, ussal olgu kendine byle genel bir sigmak bulabilecekse bana algoritinanmiyorum. Algoritmadan ok
ma kavramiyla yapabilecegine
daha ustaca tasarimlanmig bir araca ihtiyacimiz olacak. Almatematigin
goritmik
kavramlarin,
ok dar ve smir11
sonraki
blmn olusturdugu
bundan
savi,
tartigmamizm
konusunu olugturacak.
olBir sonraki blmde algoritmik
kapsam1 ve ustaca tasarim ile ilgili fikirler
mayan matematigin
edinmeye

baglayacag1z.

116 .Matematik ve Gerek

1. Bkz. Mandelbrot (1986),Mandelbrotsisteminin ilgin renkli resimlerinin de yer aldigi

Peitgen ve Richter'den (1986)uyarlayarak yaptigim almt11ar. Daha ilgin gekiller iin
bkz. Peitgen and Saupe (1988).
2. Bildigim kadarryla, herhangi bir reel sayi iin, ondahk ailmundaki n'inci hanenin
gerekte ne olduguno saptamak konusunda daima bir egit kural olmasi grg ahgilmanny olmasma karpm tutarh bir grgtr. Ancak, byle bir kural, needen tasarunlanmig biimsel bir sistemde etkili ya da hatta tammlanabilir olmayabilir (bkz.IV. Blm)
Umarim tutarhdir, nk bu grge bagh kalmak arzusunday1m.
3. Bu kmeyle ilk kez kiminkargilagtigi tartigma konusu olmu.ytur (bkz,Brooks and Matelski 1981, Mandelbrot 1989); oysa, byle bir tartigmanm baglatilung olmasi dahi, kmenin
bulunugunun bir icaddan ok bir keyfe benzedigi grgne daha fazla destek saglar.

117

IV.Blm
Do
uk, Kamt ve Sezgi

Hilbert'in

Matematik

Programi

Dogru nedir? Dnya hakkmda neyin dogra neyin yanhy olduguna dair yargdarumzi nasd olugturaruz? Sadece bazi algoritdogal seimin g1 etkinligini daha az etkin almays
goritmalara yegleyerek- uygulamakla
Dogrunun
mi yetiniriz?
ulu katma ulagabilen algoritma digmda, bir bagka yol
igd veya sezgi-var olamaz nn? Zor bir soruya benziyor bu. Yarguarumz, duygu-verileri, mantiksal iglem ve tahmin iglemlerinden olu an karmagik, iten-baglantih sistemlere dayamr. Ayrica,
dnya ile ilgili konularda neyin dogra neyin yanhg oldugu hakkmda genel bir grg birligi olmayabilir. Sorayu basite indirgemek iin, sadece matematiksel dogrulukla ilgilenelim. Matemahatta
tik sorulariyla ilgili olarak yargaarnmzi
bilgimizi- nas11 olugtururuz?
Byle bir soru bize hi olmazsa biraz
daha a1k seik anlaguabilir
grnyor. Neyin gerekten dogru,
yanhy oldugu gibi bir soruya gerektirmiyor
neyin gerekten
gerektiriyor mu? Sahiden matematiksel
dogruluk nedir?
Matematiksel dogruluk ile ilgili soru, eski Yunan felsefecilerikugkusuz, daha da eskilere- kadar
ne ve matematikilerine
sorudur.
yaklagik son yz ydda, sorrya
eski
Ancak,
bir
uzanan
a1khk getiren nemli agamalar, ok ilgin yeni sezgiler elde edilmigtir. Igte bu yeni geligmeleri anlamaya ahgaeag1z. Dgnme
srecimizin
gerekten tmyle algoritmaya
dayah olup olam1yacag1 sorusuna parmak basan ok nemli konulari tartigacagiz.
Bu konularda uzlagmaya varmannz bizim iin nemlidir.
Ondokuzuncu yzy1hn soularmda matematikiler,
matematiksel kamtlama yntemlerinin
giderek daha glenmesinin de etkisiyle, byk geligmeler kaydetmiglerdi (Daha nce tametigmuz
David Hilbert ve Georg Cantor, daha sonra tamgacagumzbyk
Fransiz matematiki
Henri Poincar, bu geligmelerin ncleri-kugkusuz

-nsezi,

-belki

'belirli'

-yoksa

-ve,

9
6

118 . Dogruluk, Kamt ve Sezgi

dir). Bylece matematikiler bu gl yntemleri, giderek artan

bir gvenle uygulamaya baglamiglardi. Yntemlerin ogunda,
sonsuz elemanh kmeler* dikkate ahmyor, kmelere gerek
-potansiyel

'

olarak

eyler'

varoluglarmm

tesinde,

varoluglarru

tamamlamig btnler- gzyle bakmamn mmkn oldugu benimsendigi

iin karntlar ogu kez bagarih oluyordu, Bu gl fikirlerin pek ogu Cantor'un, tutarh biimde sonsuz kmeler
kullanarak geligtirdigi sonsuz saydar kavrammdan kaynaklanmigtir (Bir neeki blmde bu konuya gyle bir gz atmistik).
yntemlere
Ancak, matematikilerin
duyduklari gven,
1902'de ngiliz mantik bilimcisi ve felsefeci Bertrand Russell'm
'kgegen'
nl ikilemini (Cantor tarafmdan da beklendigi gibi,
ynteminin
dogrudan sonucu olarak) ortaya atmasiyla sars11di.
iin nee, kmelerin tam btnler
Russell'm tezini anlamak
gerekir. Belirli
olarak ele almmasma iligkin bir fikir ediamemiz
bir zellikle karakterize edilmig herhangi bir kme dgnelim.
rnegin,karne ze nesneler kmesi, kirmizihkla karakterize edilir. Herhangi bir nesne yalmz ve yalmz k1rmiz1hga sahip ise bu
kmeye ait olabilir. Bu durumda, bir tek nesneyi sahip oldugu
olugan kbir zellikle tammlayabiliyorsak, byle nesnelerden
menin tm iin aym zelligi kullanabiliriz: 'K1rnuzihk', btn
kmesidir (Diger bagka kmelerin de, byle
kirm1zi nesnelerin
sahip kbasit bir zellikle karakterize edilmeyen elemanlara
'orada'
alg11ayabiliriz).
melerin de,
yer aldigim
Kavramlari, kmelerle tammlama fikri, Alman mantik bilimeisi Gottlob Frege tarafindan 1884'de ileri srlen yntemin zn olugturmugtur,
Bu yntemde sayalar, kmelerle tammlanmaktadir.
rnegin, gerek 3 sayisi ne demektir? 'lk' zelligini biliyoruz ama 3'n kendisi nedir? 'lk',nesneler topluhtgurtun bir zelligidir, bir bagka deyigle, kmelerin
olugubir zelligidir. Bir kme, yalmz ve yalmz elemandan
'lk'
zelligine sahip demektir. Ornegin, bir
yorsa bu kme
'lk'
zelolimpiyat dalmda madalya kazananlar kmesi, bu
-fiziksel

nesneler
yeyler
bir htn olarak ele almabilen
kavramlar- top1ulugudur. Matematikte,
bir kmenin eleveya matematiksel
manlan,
ogn kez, kmenin bagka kmeleri olugturacak gekilde bir araya gelebildigi iin, kmelerin bizzat kendileridir. Bylece kmelerin kmeleri, kmelerin kmelerinin kmeleri, vs. geklinde dgnlebilir.
*

Bir kmenin

anlann,

119

ligine sahiptir. Aym gekilde, tekerlekli bisikletin tekerlekleri, normal yoncamn yapraklari,
6 0
veya x3 6 x2 + 11 x
egitliginin
yamtlarima
olugturdugu kmeler de
zelligine sahiptir. yleyseFrege'nin, gerek 3 say181 ile ilgili tammi nedir? Frege'e gre 3, kmelerin bir kmesi olmahdir: 'lk' zelligine sahip tm kmelerin kmesi. Buna gre bir kme, yalmz. ve yalmz Frege'in 3 kmesine ait ise, elemana
-

'lk'

sahip

olabilir.

Bu biraz dng gibi grnrse de, gerekte degildir. Saydart,

genel bir tammlamayla, denk kmelerin toplamlan olarak tammlayabiliriz;
burada
szcg, birbiriyle bire bir eglene(Daha basit ifadeyle
bilen elemanlara sahip anlammdadir
'denk'

'aym

sayida elemana sahip olmak' demektir). Buna gre 3 say1s1, elemanlan

arasmda,
rnegin, bir elma, bir portakal ve bir armut-

tan olugan bir kme bulunan kmelerden

birisidir. Bu tammm,
83. sayfa'da deginildigi gibi, Church'n
tammmdan ok farkh bir
tammi olduguna dikkatinizi ekerim. Bugnlerde daha
'3'

'3'

popler

olan

bagka tammlar da vardir.

Peki, Russell'm ikileminden ne haber? Bu ikilem, agagida tammlanan

bir R kmesiyle ilgilidir:
R, bizzat kendileri, kendi elemam olmayan btn kmelerin
olugturdugu
kmedir.
Bu tamma gre R, kmelerin belirli bir koleksiyonudur; ve
bir X kmesinin bu koleksiyon ierisinde yerini almas1 iin gerekli kriter, X kmesinin kendinin, kendi elemaalart
arasmda
yer almamasidir.
Bir kmenin gerekten kendisinin bir elemam olabilecegini
varsaymak
sama nu? Hi de degil. rnegin,sonsua kmelerden olugan I kmesini (sonsuz sayida birok elemandan olugan
kmeler) ele alahm. Elbette sonsus olarak ok sayida farkh
sonsuz kmeler vardir, bu nedenle, I'm kendisi de sonsuzdur; I
gerokten kendine aittirl yleysenas11 oluyor da Russell'm anlayigt bizi bir ikilemle kargi karg1ya biraklyor? Soruyoruz: Russell'in 'R' kmesi kendinin elemam midir, yoksa degil midir?
Degilse R'ye ait olmahdir nk R, tamamiyle, kendi kendilerinin elemam olmayan kmelerden olugur. Buna gre R, sonuta
R'ye aittir
bir eligki! Diger taraftan R, kendisinin bir eleszcg bizzat R'yi ifade ettigine gre R,
mam ise,
-igte

'kendisinin'

120 . Dogruluk, Kamt ce Sezgi

elemanlarmm
bizzat kendilerince temsil edilmedigi kmeye
yine bir eligki!*
yani kendinin elemam degildir
Bu, hi de hafife ahnacak bir uslamlama degildir. Russell, matematikilerin kamtlarmda kullanmaya bagladiklan dnemde kmeteorik uslamlamasmi olduka agm gekilde kullanmaktaydi. glerin
kontrolden iktigi a1ka grlyordu ve ne egit bir usavanmm
uygulanmasmm
dogru olacag1 konusunda daha titiz davranmak
gerekiyordu. Kullamlacak uslamlama yntemi ikilem yaratmamahydi ve evvelee gerek olduklari bilinen ifadelerden yalmz dogra
ifadeler 1kanlmahydi. Russell, meslekta1 Alfred North Whitehead ile birlikte, aksiyomlardan
ve yntemsel kurallardan olugan son
matematik
sistemini geligtirmeye girigti. Ama,
derece biimsel bir
uslamlamanm
her egit dogru matematiksel
kendi projelerine aygulanabilirligini kamtlamakti. Russell'm kendi paradoksuna yol
sakmmak iin kurallar dikkatle seaan ikilemli usavarimlardan
ildi. Russell ve Whitehead'm birlikte rettikleri zel proje ok byk bir yapitti. Ancak, ok zahmetli bir ugragt1 ve sonunda projenin kendi kapsammda yer alan uslamlama
yntemleriyle
simrh
kaldi. II. Blm'de tamgtigimiz byk matematiki David Hilbert,
daha uygulanabilir ve kapsamh bir projeye bagladi. Proje kapsam1na, herhangi bir matematik alam ile ilgili tm dogra matematiksel
uslamlama
egitleri dahil edilecekti. Aynca Hilbert projenin eligkiden azak oldugunu kamtlamamn da mmkn olacagru dgnyordu. Bylece matematikiler,
sonsuza kadar, sarsilmaz bir temel
-igte

aittir,

zerine

oturabileceklerdi,

umutlan,
1931'de, 25 yaglaAncak Hilbert ve arkadaglannm
nada zeki bir Avusturyah matematik
mantikisi
olan Kurt Gdel'in, Hilbert'in programun altst eden teoremiyle snd. Gdel'in teoremi gyleydi: Aksiyomlardan ve yntemsel kurallardan veya benzerlerinden olugan herhangi bir kesin ('biimsel')
matematik
sistemi, basit aritmetik
teoremlerinin tammlamala(H.
Blm'de
'Fermat'm
deginilen
run
son teoremi' gibi) kapsayacak kadar genig kapsamh olmasi ve eligkisix olmasi kopuluyla, sistemin kapsamma alman yntemlerle ne kamtlanabilir
*
RusseIPm paradoksunu basit ve eglenceli bir rnekle aiklamak mmkn: Bir
ktuphanede iki katalog bulundugunu dgnn. Bunlardan bir tanesi, ktphanedeki tm kitaplann, tabii bu arada kendilerinin de adlanm ierirken digeri, kendilerinden bagka tm kitaplann adim ieriyor. Hangi katalogun listesinde ikinci katalogun adi yer ahr?

121

ne de kamtlanamaz
bazi bildirimleri iermelidir. Buna gre, bu
gibi bildirimlerin dogrulugu hakkmda, onayh yntemlerle
rar verilemez'.
Gdel, gerekte, uygun bir aritmetik
teoremi
geklinde kodlandigmda aksiyom sisteminin tutarhhgima bildiriminin
verilemez'
yntem oldugunu kendiliginden kamtladigim
verilemezlik'
gstermistir. Sz konusu
kavramin1d zn anlamak bizim iin nemli olacaktir.
Gdel teoreminin, Hilbert'in program1m nasil altst ettigini grecegiz. Gdel teoreminin, aym zamanda, sezgimizi kullanarak, herhangi
bir formel matematik
sisteminin smirlarun
aymamizi nas11 sagladigim da grecegiz. Bunlan anlayabilmemiz,
bundan sonra
ele alacagmuz
konular aismdan son derece nemlidir.
'ka-

'karar

'karar

Formel

Matematik

Sistemleri

'Aksiyomlardan ve yntemsel kurallardan olugan formel matesistemi' ile ne kastettigimizi biraz daha a1klamamiz gerekecek. Matematiksel bildirimlerimizi ifade etmek iin kullandigim1z bir egit simgeler alfabesine sahip oldugumuzu varsayalun.
sistemimize
Bu simgeler,
dahil edebilmemiz iin, dogal say11ardan olugan bir kodlama sistemine de olanak saglamahdir. Kurallarm tammlanmasim gerektiginden
fazla karmagik
hale getirse de, bilinen 0, 1, 2, 3,
9, 10, 11, 12, rakam sistemini kullanabiliriz. Dogal sayilann
a1hnnm gstermek iin, rnegin, 0, 01, 011, 0111, 01111,
gibi daha basit bir aihmi kullanabiliriz (veya, ortak bir noktada uzlagahm
diyorsamz, ondahk
sistemi de kullanabiliriz). Ancak, diger kodlama sistemleri, aiklamalanmizda bazi kangikhklara neden olabilir endigesiyle ben
standart
kodlama sisteminden
tammlamalanmda, yukandaki
vazgemeyecegim.
ayirmak
'Kelimeleri' veya
iin bir
sembo1ne de gereksinim duyabiliriz ama biz yine basit yolu
seerek virgl (,) kullanacagiz. 'Degigken' dogal say11an (veya
tam say11an, rasyonel sayilan, vb. ama yine de burada dogal sayilara bagh kalahm) gsteren t, u, v, w, x, y, z, t', t", t"',... gibi
harfler kullanmamiz gerekecek. Bir ifadede ortaya 1kabilecek
degigken sayilann adedini simrlamamak
iin t', t^', gibi harflere ihtiyacmuz olabilir. Simgelerin gerek adedinin sonsuz olabilmatik

'aritmetigi'

...

...,

...

'sayllan'

'ara'

...

122 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi

mesi amaciyla, (') igaretini, formel sistemin ayri bir simgesi olakabul ediyoruz. Aritmetik iglemleri iin =, +, x, vs.; eyitli pasimgeler iin & ('ve') ;
rantezler (,) [;];mantiksal
('gerektirir')
yalrnz);
('degil'veya byle degilse...') give ('veya'), -> (yalmz ve
bi simgeler gerekecektir. Aynca, mantik nicelik gstergelerine,
'niceleyici'lerine,
ihtiya vardir: varolma niceleyicisi 3 ('vardir...
sahibiz'). Buna gevrensel
niceleyici V ('tm iin
gyle ki') ve
yazabiliriz:
re, Termat'm son teoremi' gibi bildirimler
rak

-->

...

] w,x,y,z [(x + 1)'"" + (y + 17"? (z + 1)*"]

yazabilirdim
(bkz. IL Blm, s. 69). ('3' gstermek iin
alma" kod
ve biimsel sisteme daha uygun olabilecek
sistemi kullanabilirdim;
fakat, dedigim gibi, gereksiz karigiksimgeleri
kullanhklardan kammak amac1yla ahgilagelmig
makta israrhyim).
Yukaridaki bildirim (ilk kgeli parantezde
son bulan) gyle okunur:
egitligini saglayan w, x, y, z dogal sayilari yoktur."
=

'0111'

"kuvvetini

"...

Y simgesini kullanarak
kilde de yazabiliriz:

Fermat'm

son

teoremini yeniden

zu ge-

V w,x,y,z [~ (x + 1)** + (y + 1)"" = (z + 1)"]

olmak
okumay1a
Mantik a1smdan yukaridaki
aym anlamda
zere gyle okuruz:
egitligini saglamaz.'
'Hibir w, x, y, z dogal say1si
...

iin harflerin kullamlBu amala P, Q, R, S... gibi byk harfler kullanacag1m. Yine Fermat'in teoremine uygulayahm:
3 w,x,y,z [(x+ 1)** + (y + 1)"" (z + 1)'"1
F

tmn gsterebilmek

Teoremlerin

masi gerekiyor.
=

Bir teorem, birden fazla degigkene de bagunh olabilir; rnegin,

Fermat nermesiyle belli bir w + 3 kuvveti iin ilgilenebiliriz:*

G(w)

] x,y,z

[(x+ 1)'"* + (y + 1)"'

(z + 1)'"1

teoreminin tamami F'nin dogrulugu hl bilinmemekle birlikte,

dogruluklari yaklak G(1250007e
G(0), G(1), G(2), G(3)... gibi tekil nermelerin
kadar bilinmektedir. Bagka bir deyile, 125000'ei kuvvetlerin kargihgi bildirime
kadar hbir kp, arti kplerin toplami olamas, hibir drdnc kuvvet, drdnc kuvvetlerin toplann olamas, vb.
(Kitabm yazild gi tarih olan 1989'dan sonra Fermat teoreminin kamti veril*

Fermat'm

migtir.

.n.)

123
'hibir

Buna gre G(0),

sayunn kp iki arti igaretli say1mn
kplerinin toplann olamaz' tezini ortaya koyarken G(1) aym tevb. ('Fden sonra
in buzi drdnc kuvvetler iin savunur,
lunmay1gma dikkatinizi ekerim). Bu haliyle Fermat teoremi,
G(w), tm w degerleri tarafindan saglamr geklinde nerilebilir:
'w'

V w[G(w)]

G( ), bir nergesel fonksiyona, yani bir veya daha fazla degigkene bagimh nermeye rnektir.
verildiginde,
anlamlari
simgelerin
Sistemin aksiyomlar1,
nitelikte ortaya 1kacagi varsayilan
dogrulugu kendini-kamtlar
olugan bitimli bir liste retecektir.
rnegenel nermelerden
nermeler
arasmda
aksiyomlanmiz
bulunabilecek
veya
gin,
nergesel fonksiyonlar P, Q, R ( ) qunlar olabilir:
(P &

Q)

-->

P,

~l[R(x)] e> Vxl- R(x)]

'kendiliginden

kamtlannng dogrulugu' anlamBu fonksiyonlann

lanndan hemen bulunabilir (Birinci nerme: 'P ve Q'nn her ikidogru olmadisi de dogruysa, P dogrudur; ikinci nerme: 'P
nermelerinin
zdegligini sadogrudur'
ile
degildir'
'P
dogru
gi
vunur; cnc nerme, Fermat'm son teoremini ifade eden iki
mantiksal
egitligi rnekler.
Agagidaki gibi
yntem arasmdaki
da listeye dahil edebiliriz:
bazi temel aritmetik aksiyomlan
'nin

Vx,y[x+y=y+x]
Vx,y,z[(x+y)xz=(xxz)+(yxz)]
inga edeAncak, bu aritmetik iglemleri daha basit aksiyomlarla
"Vx
edilecek
rek bunlardan uslamlama
bildirimleri
yntemiyle elde
teoremler olarak nitelemek tercih edilebilir. Yntemin (kendinikamtlar) kurallan gyle ifade edilebilir:
'P'den ve P
Q aksiyomundan Q'uuslamlama ile elde edebiliriz.
[R (x)]aksiyomundan, R(x)'deki x yerine bir dogal say1
yntemiyle
kullamlarak herhangi bir nermeyi uslamlama
=>

elde edebiliriz.'

124 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi

Btn bunlar, inga edilmig olan nermelerden

yeni nermeleri
nas11 elde edebilecegimizi gsteren komutlardir.
Simdiaksiyomlardan hareketle ve yntemin kurallarim tekrar tekrar uygulayarak
uzun bir nermeler listesi hazirlayabiliriz. Herhangi bir asamada
aksiyomlari tekrar sahneye 1karir,
giden
etmig oldugumuz
nermelerden
listemize
dahil
uzaylp
herhangi birini tekrar tektar kullanmaya
devam edebiliriz.
Byle dogru bir gekilde inga edilen bir listeye dahil nermeler
teorem adiyla amhr (ancak bunlarin pek ogu, matematiksel
bildirimler olarak nemsizdirler
veya ilgin degillerdir). Kamtlamak istedigimiz belirli bir P nermesine sahipsek, kurallara
gre yapilandirilmig
ile son bulan byle
ve bizim P nermemiz
bir liste bulmahyiz. Liste sayesinde, P'nin kamt m sistemin ierisinde bulabiliriz; ve P, bylece, bir teorem olabilir.
Hilbert'in programmm
herhangi bir iyiamac1, matematigin
tanimlanmig alan ile ilgili her eyit dogru matematiksel uslamlama yntemini iine alacak kadar genig kapsamh bir aksiyomlar Ye yntemsel
kurallar listesi yaratmakti.
Bizim matematik alammiz aritmetik
olsun (Fermat'm son teoremi gibi bildirimlerin yap11abilmesi iin ] ve V gibi niceleyici gstergelerin yer aldigi bir alan). Konumuzla ilgili olarak aritmetikten
daha uygun bir alan bulamayiz. nk aritmetik,
Gdel'in
ynteminin
uygulanabilecegi
kadar genel kapsamh bir alandir.
Hilbert'in programma uygun olarak, genig kapsamh bir aksiyomlar ve yntemsel
kurallar sistemine sahip olursak, herhannermesi ile ilgili matematiksel
gi bir aritmetik
kamtm
luguna' ait kesin kritere de sahip oluruz.; Byle bir aksiyomlar
sistem erevesinde formle edilebilen
ve kurallar sisteminin,
herhangi bir matematik bildiriminin dogru olup olmadigma
prensipte karar verebilmeyi
saglayacak kadar btnlk tagidi'dogru-

gi mit

edilmekteydi.

nermeyi,
Hilbert ise, bir matematik
diyelim P'yi, temsil
eden bir simgeler dizisi iin, P'nin dogra olup olmadigma bagh
umuyordu.
olarak, ya P veya
P'nin kamtlanabilecegini
Simgeaismdan
ler dizisinin,
dogru, yani formalizmin tm kurallarim
parantezlerin,
gibi- yerivs. dogru yerlegtirilmesi
dizimi / sintaks' a1smdan dogru oldugunu varne getiren
saymak
zorundayiz.
Ancak bu durumda P, iyi-tammlanmig
~

'dizim'

-ift

'sz

125

dogra veya yanhg anlama sahip olabilir. Hilbert'in midi geranlami ile ilgili endigelerimizden
teklegseydi, nermelerin
myle kurtulabilirdik!
P, dizim bakimmdan dogra bir simgeler
dizisi olurdu. P bir teorem ise (yani, sistemin ierisinde kamtlaP bir teorem
nabiliyorsa)
onu, dogruluk degeri degru olarak,
niteleyebiyanhg
olarak
oldugu taktirde onu, dogruluk degeri
eksiksiz
olmasilirdik. Bunun bir anlam tagimasi iin, dizinin
vardir.
Bagka
bir
tutark olmasma da ihtiyacumz
mn yamsira
aldigi
olarak
P'nin her ikisinin de teoremler
deyigle, P ve
yer
bir P simgeler dizisi bulunmamahdir. Aksi halde P, aym zamanda hem degru hem de yanhg olur!
sisteminde
Matematiksel bildirimlere, formel bir matematik
olmadiklari
gzyyer alan simge dizilerinden bagka hibir yey
kurtulma grg, matemale bakmak suretiyle anlamlarmdan
tigin formalizmeveya biimsellige bakig aisidir. Bu grg beoyun'dur. Ancak
nimseyenler
iin matematik bir eyit
gelmiyor.
zn kazandiMatematige
bu grgler bana ekici
Neyse ki Gdel
algoritma
iglemleri degilran
nas11
indirdi!
Bunu
ezici
yapti, grelim.
bir darbe
formalizme
~

'anlamsiz

'anlam'dir.

-kr

Gdel Teoremi
Gdel'in tartigmalarimn bir kismi ok ayrmt1h ve karmagikti. Ancak, bunlarm girdisini 1ktismi incelememiz gerekmiyor.
te yandan ana fikir, ok basit, gzel ve genig kapsamhydi. Teoremin karmagik hismi (bu k1sun da byk bir beceri eseriydi),
aritformel sistemin her bir kuralmm, ve egitli aksiyomlarrun
iglemlerine nasil kodlanacagim gsteriyordu (Teoremin
ana fikrinin genig kapsamh olmasmm bir nedeni de, byle bir
kodlamamn yapilabilecek
en verimli ahqmalardan birisi olduuygulamak
anlamaslydi).
doiin, nermeleri
Kodlamay1
gunu
gerekiyor. Bu
yolunu
etiketlemenin
bulmamiz
sayilarla
bir
gal
yollardan birisi, dizinin uzunluguna
gre genel bir siralamanm
uzunlugu
formel
sistemin
iin,
her bir belirli
tm simge dizileuygulanmasidir
siralamanm
rine sadece bir egit
uzunlukta
dizileri, yine
alfabetik
dizilmis
birim
(Bylece,
straya
diziler ve bunlari birim
alfabetik sirada iki birim uzunlukta
metik

'alfabetik'

126 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi

uzunlukta
diziler, vb. izleyebilir). Bu siralamaya
leksikografik
siralama*
adi verilir. Ashnda Gdel daha karmagik bir numaralama
sistemi kullanmigtir,
fakat, bu gibi farklar bizim iin
nemli degildir. Bizi zellikle ilgilendiren konu, yukarida
deginilen G(w) gibi tek degigkene bagh vergesel
fonksiyonlardir.
Simdin'inci nergesel fonksiyonu (simgeler dizisinin seilen siralamasmda)
w'e uygalayahm;

P, (w).

stersek numaralama
sistemimizi biraz 'geligigzel'
dzenleyerek bazi ifadelerin dizim bakimmdan dogra olmamasun
saglayabiliriz (Bu durumda, dizimsel ynden dogru dizime sahip olatmaya ahymaktan
mayan ifadeleri kodlama sisteminden
ok
daha kolay bir aritmetik kodlama saghyabiliriz).
P, (w) dizim
bakumndan dogru ise, n ve w dogal sayilart ile ilgili son derece
iyi tammlannny bir aritmetik
bildirimi olacaktir.
Tam olarak
hangi aritmetik bildirimi oldugu, kullamlacak numaralama
sisteminin detaylarma bagh olacaktir. Bu konu, teoremin karmaik kism1mn kapsamma
girmekte ve burada ele aldigmuz konu
bakmundan bizi ilgilendirmemektedir.
Sistemdeki bir teoremin
kamtmi olugturan
nermeler
dizileri, tercih edilen siralama
plam kullamlarak, dogal sayilarla da etiketlenebilir.

'geligigzel

bir numaralasayisi, n'inci kamti gstersin (Yine,

n'in
ma' kullanabiliriz
buna
bazi degerleri ile ilgili n
gre,
ve
ifadesi dizim a1smdan dogru olmayacak ve bu nedenle
hibir
teoremi kamtlamayacaktir).
Simdi,w dogal sayisma bagh agagidaki nergesel fonksiyonu

ele alahm:

x[H,.kamtlar P, (w)].

*
Leksikografik siralamay2,
k + 1 iin, formel sisteniin egitli simgelerini,
asla
kullamImayan yeni bir
birlikte kullanarak
k+1 tabamnda yazilan dogal
sayalarm normal stralamas1 olarak dgnebiliriz (Yeni siftrm asla kullamlmamasi sorunn, sifirla ba1ayan sayilarm yeni sifmn atilmasiyla
aym olmasmdan
kaynaklamr).
Dokuz simgeli dizilerin basit leksikografik siralamasi, sifirsiz
normal onlu sistemde
yazzlabilen dogal sayilarm siralanmasidir:
1, 2, 3, 4,
19, 21, 22,
8, 9, 11, 12,
99, 111, 112,
'sifir'la

...

...,

...,

...

127

Kpeli parantezler
ierisindeki bildirim kismen kelime kullamlarak verilmig olmasma karym mkemmel ve tam olarak tammlanmig bir bildirimdir: x'ei kamtm gerekte, w degerine uygulabir kamti oldugunu savunmaktadir.
Knan P, ( ) nermesinin
geli parantezin
digmdaki l, degigkenlerden birini bildirimden ikarma grevini stlenmigtir
('... nermesini saglayan x mevcut
degildir') ve bu nedenle, yalmz bir degigkene, w'e, bagimh bir
nergesel aritmetik
fonksiyonu elde etmig oluruz. Bu bildirim,
bir btn olarak, P,(w) ifadesinin kamtuun bulunmadigira savunur. Ben bu ifadenin dizim aismdan dogru sz dizimine sahip oldugu kamsmdayim (P,(w) gramer aismdan dogru ifade
edilmemig olsa da bu kamdayim; dizimi yanhg ifade edilmig bir
ifadenin kamti olmayacagi
iin, P,(w)'in dogru ifade edilmesi
durumunda ifadenin tamann da dogru olurdu). Gerekte, uygulanmakta oldugunu varsaydigmuz
gibi, aritmetik
bildirimlere
evirme iglemi nedeniyle yukaridaki
bildirim, w dogal say1s1 ile
ilgili bir aritmetik
bildirimidir (kgeli parantez
ierisinde yer
alan bildirim, iki dogal say1, x ve w, ile ilgili iyi-tammlanmig bir
aritmetik
bildirimidir). Bildirimin aritmetige kodlanabileceginin
a1ka grldg
sylenemez ama kodlanabilir. Bu gibi bildirimlerin aritmetige
kodlanabilecegini kamtlamak, Gdel'in tezinin karmagik k1smmm kapsammda
yer alan en nemli
ig'tir. Daha nce belirttigimiz gibi, kesinlikle hangi aritmetik
sistemlerinin
detaylarma ve dabildirimi oldugu, numaralama
ha ok, aksiyomlarm
detayh yapisma ve formel sistemimizin
yapisma bagh olacaktir. Btn bunlar, teoremin karmagik losuuna ait oldugu iin ayrmtilart bizi burada ilgilendirmiyor.
Tek degigkene bagh tm nergesel fonksiyonlan numaraladik; bu nedenle, biraz nce yazmig oldugumuz
fonksiyona bir
olsun. nergeselfonksiyosay1 vermemiz gerekiyor. Bu say1
numuz, listede k'ci olarak yerini ahr. Buna gre,
'zor

'k'

] x[

olacaktir.
celersek,

Simdi,bu

agagidaki

kamtlar

fonksiyonu zel bir

nermeyi

P,(w)]

Pa

(w)

degeri; w

elde ederiz:

2 x[R kamtlar

P,(k)]

Py(k)

k iin in-

128 . Dogruluk, Kamt ce Sezgi

Pa (k) nermesi iyi tammlanmig (dogru sz dizimine sahip)

bildirimidir. Formel sistemimizde
bir kamti var
bir aritmetik
midir? Olumsuz ifadesi
Py(h)'nin bir kamti var midir? Her iki
olmahdir.
Gdel'in ynteminin temesorunun da yamti
olmas1 gerektigilinde yatan anlamt inceleyerek, yamtm
ni anlayabiliriz.
Pk(k) sadece bir aritmetik nerme olsa da, egitsistem ieri'Pa(k) nermesinin,
ligin sol tarafina yazdigimiz:
sinde, kamti yoktur',
ifadesini savunmak amaciyla inga edilmigtir. Aksiyomlarimiz1 ve yntem kurallarim dikkatle yerlegtirdiysek ve numaralama islemimizi dogru yaptiysak, Py(k)
nermesinin
sistem ierisinde herhangi bir kamti olamaz. nkendi savundugu
k, byle bir kamt olsayd1, Pa(k) nermesinin
anlami,
anlami,
yoktur'
yani
yanhy olurdu ve
bildirimin
bu nedenle Pa(k), bir aritmetik nerme olarak yanhs olurdu.
yanhg nermeleri
kamtlayacak kadar kt
Formel sistemimiz,
kainga edilmig olamaz! Bu nedenle gerek, Ps(k) nermesinin
Ama zaten Py(k) nermesinin
bize anlatmtmm olmamasidir.
savundumaya ahytigi da budur. Bylelik1e, Pa(k) nermesinin
aritmetik
olmahdir
Pa(k)
bir
nerme
dogru
bir
bildirim
ve
gu
olarak dogrudur. Sistem ierisinde kantte buluumayan dogru
bir nerme bulmuy olduki
Ph(k) hakkmda nasil bir yargiya varmaOlumsuz nerme
gerekir?
Ph(k) ROTmeSinin
Pa(k) dogru ise
nce
Biraz
miz
yanhy olmasi gerektigini kamtlamigtik ve bizden, sistem ierisindeki yanhg nermeleri kamtlamamiz bekleniyor! Bu nedenle, ne Py(h) ne de Py(k), formel sistemimiz erevesinde kamtlanabilir. 14teGdel teoremi budur.
~

'hay1r'

'hayir'

'kamt

Matematiksel
Bu agamada

Sezgi
ok ilgin bir konunun

ortaya

1ktig1 grlyor.

Insan1ar ogu kez, Gdel teoreminin, biimsellegtirilmig

mate-

gerekli simrlarim gsteren olumsuz bir

Ne kadar genig kapsamh oldugumuzu
dgnrsek dgnelim yine de agm gzlerinden ka1p gidecek
nermeler
daima bulunacaktir. Fakat, Pa(k) nermemiz igin bu
konuda kayg11anmaya gerek var mi? Yukaridaki savunmamiz
matiksel uslamlamamn
tez oldugunu samrlar.

129

sonucunda Pa(k) nermesinin

gerekten dogru bildirim olduguformel olarak kamtlanu kamtlad1k bile! Sistem kapsammda
kargm Pa(k)'nin dogru oldugunu anlayabildik.
namamasma
Matematiksel formalizmi ne pahasma olursa olsun savimanlar
gerekten kayg11anmahlar, nk uyguladignmz
uslamlamay'dogru'
la, formalistlerin
hakkmdaki grglerinin eksik oldugunu gsterdik. Aritmetik iin hangi (tutarh) formel sistem kullamhrsa kullamlsm,
dogru olduklanm grebildigimiz
fakat formalistin nerdigi yntemle,
dogruluk degeri degru ile tammlanamayan bildirimler vardir. Kati bir formalistin byle bir degeahymasi durumunda izleyecegi en iyi yol belki
re yaklagmaya
de, dogruluk kavrammdan hi bahsetmemek, yalmzca belirli
bir formel sistem erevesinde
kanetlanabilirlikten sz etmektir. Ancak, byle bir yntem ok smirlayici grnyor. Byle bir
yntemle Gdel teoreminin ana hatlarim bile izemezsiniz,
nk bu teoremin ana kisimlari, gerekte neyin dogru neyin yanhy oldugu hakkmda yargiya varmak iin uslamlama
ynteminnermeleri
den yararlamr.2
Bazi formalistler, aritmetik
olarak
son derece karmagik ve sikici olduklan gerekestyle Pa(k) gibi
'pragmatik'
iddia ederek daha
bildirimlere aldirmadiklarim
bir
yaklagimi benimserler. Bu gibi formalistin savi gyledir:
'Evet, Ps(h) gibi acaip bir bildirim vardtr ama onunla
ilgili kamtlanabilirlik
veya dogruluk grpm sizin igdsel grgnzle bagdaymaz; bu gibi bildirimlere
ciddi matematikte
rastlanmaz
benim ilgi(en azmdan
lendigim matematikte
rastZanmaz) nk bu gibi bildirimler tuhaf bir gekilde karmak ve matematik
olarak

yapayder.'

Gerekten de, matematik

rmda Pa
nm1dr.

bildirimler olarak

tam yazildikla-

(k) gibi nermeler son derece karma1k ve tuhaf grAncak, son yillarda, Gdel-tipi nermelere
egdeger,
olduka basit ve benimsenebilir matematiksel zelliklere sahip
bildirimler ileri srlmgtr.3 Bunlar, aritmetigin normal aksiyomlarlyla
kamtlanamazlar,
fakat aksiyom sisteminin
bizzat
sahip oldugu
olma"
zelliginin sonucudurlar.
dogra
Formalistin,
dogruya' profesyonelce
ilgi duymatematigin
felsefesi
aismdan
bana ok garip geliyor.
mamasi,
"a1ka

'matematiksel

130 .Dogruluk, Kamt ve Sezgi

stelikbu tutum, o kadar da pragmatik degil. Matematikiler

kendi usavarun yntemlerini
kullamrken savlarunn,
karmag1k
bir formel sistemin aksiyomlan ve yntem kurallariyla formle
edilip edilemiyecegini
srekli kontrol etmek durumunda kalmak
istemezler. Sadece savlarimn, dogruyu saptamak iin geerli bir
emin olmak isterler. Gdel savi byle
ara olup olmadigmdan
bir geerli aratir ve bu nedenle bana yle geliyor ki Ph(k), nceden belirlenebilen aksiyomlarm
uyguve yntem kurallarrun
lamnas1yla, yani daha ahgilmig bir yntemle, elde edilebilen bir
matematiksel
dogrudur.
dogru kadar iyi bir matematiksel
Bu arada bir yntem kendiliginden ortaya 11uyor: Diyelim
Ph(k)
gimdilik Go ile gsterecegim- gerekten mkemmel geerliligi olan bir nermedir;
bu nedenle, onu ek bir aksiKugkusuz, bu gekilde deyom olarak sistemimize ekleyebiliriz.
gigtirilenyeni sistemimizin kendine ait Gdel nermesi, rnegin
Gi olacaktir ve bu nerme de yine sayilarla ilgili mkemmelen
geerli bir bildirimdir. G1 nermesini de aym gekilde sistemimisahip
ze katahm. Bu durumda, kendine ait G2Gdel nermesine
geerli) degigtirilmig bir sistemimis
daha
(yine mkemmelen
olacaktir; bunu da sisteme ekleyerek Ga Gdel nermesini elde
edelim ve aym iglemi sonsuz kere tekrarlayalun. Elde edecegimiz Go, Gi, G2, Ga,.... ek aksiyomlarmdan
olugan listenin tmn uygularsak
ne olur? Simdielimizde smirsiz (sonsuz)bir aksiuygulanayomlar sistemi bulunduguna gre, Gdel ynteminin
pek
a1k
bilir oldugu artik
de
degildir. Ancak, Gdel nermelerinin bu gekilde srekli birlegtirilmesi mkemmel
bir sistematik
olup,
aksiyomlardan
yntemin
olugan
sre
kurallarmdan
ve
normal bir sonlu mantik sistemi geklinde yeniden ifade edilebilir. Bu sistemin de kendine ait Gdel nermesi, diyelim Gy,,varolacag1 ve bu nerme de sisteme eklenebilecegi iin Gdel nermesi Gw + 1 olarak ifade edilebilir. Bunn tekrarlarsak G,, G, , 1,
G,, 2, G,, s, gibi bir nermeler listesi elde ederiz. Bu nermelerin hepsi, dogal say11arla ilgili olarak mkemmel tammlanm14
bildirimlerdir ve hepsi de formel sistemimize eklenebilir. Bu da
yine mkemmel
bir sistematik sre olup btn bildirimleri
kapsayacak kadar genig kapsamhdir; fakat, kendine ait Gdel
nermesine,
G, , ,, veya G,2 nermesine, sahip olacag1 iin, bizi
-burada

...

131

Gwa nermesine gtrecek iglemi baglatarak G,2, Gw2+1, Gw22,vb. olugan yeni bir sonsuz fakat sistematik aksiyomlar listesi retebiliriz. Aym iglemi yineliyerek G,4 ve sonra Gws,vb. nermeler
retmemiz
olasidir. Simdibu yntem tmyle sistematiktir
ve
kendine ait Gw2Gdel nermesine sahiptir.
Bunun sonu var un? Bir bakima, hayir; fakat bizi, burada ayrintilara
girmeyeeegimiz
grglere
kadar zor matematiksel
ynlendiriyor.
Sz konusu yntem, Alan Turing tarafmdan
1939'da sunulan bir yazida tartigilungti.* Aritmetikte herhangi
nermenin,
bubir dogru (fakat evrensel olarak nicelleytirilmig)
gekilde,
yinelemeye
sreciyle
'Gdellegtirme'
benzer
dayah
na
elde edilebilmesi
ilgintirl (Bkz. Feferman 1988). Ancak, sre,
bir nermenin
dogru veya yanhg olduguna nasil karar verecegiz
sorusunu da n plana 1kiyor. Kritik konu, her agamada, Gdel
nermelerinin
olusturdugu
sonsuz ailenin ek bir aksiyom (veya
simrh sayida aksiyomlar)
retecek gekilde nasil kodlanmasi gerektigini yamtlamaktir.
Bu amala sonsus ailemizin, herhangi
bir algoritmik yntemle sistematik hale getirilmesi gerekir. Sz
konusu sistemlegtirmenin,
kendinden bekleneni. dogru olarak
saglamak
gereklegtirmesini
iin, daha nce Ph(k)'in dogru bir
nerme oldugunu kamtlarken yaptigmuz
gibi, sistemin digmda
Ancak, sezgiler sisbir kaynaktan, sezgilerden yararlanacag1z.
temlegtirilemez ve bu nedenle, gerekten, herhangi bir algoritmik iglemin digmda kalmaktadirlar!
aritmetikte
Py(k) Gdel nermesinin,
gerekten dogru bir bildirim oldugunu kamtlamaya yardimci olan sezgi yetenegimiz,
mantik11arm
dgnce ilkesi adun verdikleri genel yntemin bir
rnegidir;
bylece mantiki aksiyom sisteminin
ve yntemin
'dgnceye
anlami zerinde
kurallarmm
dalarak' ve kendini,
matematiksel
bu sistem ve yntemlerin
dogruya ulagmak iin
gerekten geerli aralar olduklarma
inandirarak, aksiyomlarla
dogru bildirimleri sz konusu sezve kurallarla ulagilamayacak
giyle kodlayabilir. Yukarida ana hatlanyla aiklandig1
gibi,
Pa(k) nermesinin
dogruluguna bu ilkeyle vlagilmigtir.
lk Gdel savi ile ilgili bir bagka dgnce ilkesi (yukanda aiklanmadogrulara ulagmak iin geerli bir
mig olsa da), matematiksel
ashnda tuara olarak kabul ettigimiz bir aksiyom sisteminin
yeni matematiksel
tark oldugu olgastmdan
dogrular retilmesi
-

132.Dogruluk, Kamt ce Sezgi

esasma dayamr. Sezginin ilkeleri, ogu kez, sonsuz kmelerle ilgili uslamlamay1
ierirler ve bu nedenle, Russell'mkine benzer
paradokslara srkleyebilecek trde bir sava ok fazla yaklaymaktan sakmmak
daima dikkatli oluniin bunlari uygularken
mahdir.
ynteminin
Sz konusu ilkeler formalist uslamlama
olugturur.
anti-tezini
davramldigmda,
daha nce
Dikkatli
tam
varhklarunn
yeni matematiksel
farkmda olunmayan
sezgilere
ulagmak amac1yla, herhangi bir formel sistemin kati sunrlarimmkndr.
Matematik literatrnde bumn digma siramak
rastlanabilir.
gzel
rneklerine
Matematikileri,
dogru ile
nun
ussal
ynlendiren
ilgili yargilarma
iglemler yalmz formel sistemlerin yntemlerine dayah degildir. Gdel nermesi Ph (k)'nin
dogrulugunu anlamamiz aksiyomlar aracihgiyla olmamigtir. Bir
yalmz algoritmik
dgnce ilkesinde
iglemlerle bagarilamayacak bir matematik iglemini gerektirir. Byle bir matemabir formel sistem erevesinde nasil
tik igleminin, matematiksel
kodlanabilecegi konusu X. Blm'de incelenecektir.
P(k) nermesinin
fakat aym zamanda
dogrulugunu kamtlayan tez ile Russell'm ikilemi ile ilgili tez
arasmda
belli bir benzerligin varhgi okurun dikkatini ekmig
varolmadigiolabilir. Durma problemini
zecek bir makinenin
benzerlik vardir. Bu
Turing teziyle de aralarmda
m savunan
g1 tarihsel
benzerlikler rastlantisal
degildir. arasmda
esinlenebaglar mevcuttur.
Turing, savim Gdel'in eserinden
rek bulmugtur. Gdel, Russell'm ikilemini pekl biliyordu Ve
mantigi
bu tr ikilemli uslamlamay1
dogru bir
agirl zorlayan
matematik
teoremi haline getirebildi (Tm bu savlar, bir nceki b1mde deginilen Cantor'un
izik" kavrammdan
kaynaklanmaktadir).
red ederken
Bizi Russell'm ikilemine gtren uslamlamay1
niin Gdel'in ve Turing'in savlarim
edelim?
kabul
Russell'm
ikilemi
byk' kmeleri ieren daha belirsiz uslamlamaya dayamrken Gdel ve Turing'in savlari ok daha kesin
teoremlerdir. Ancak, aralatammlanmig olagan matematiksel
rmdaki farkm istenildigi kadar kesin izgilerle belirlenmemig
oldugunu
kabul etmek zorundayiz.
Kesin izgilerle ayirim yap11masi, formalizmin amac1 olmuqtur,
Gdel, kati formalist grgn tutarh olmadigmi gstermig, fakat tamamen gvenilir
'anlama',

'kamtlanamazhgim'

"kgegen

'muazzam

133

Bence konu henz grg de ileri srmemigtir.

bdegildir. Russell'm ikilemine gtren
yk' kmelere dayah uslamlama
gibi yntemlerden
kammak
benimsedigi yntem her ynyle tatiin agdag matematigin
min edici degildir.* Ayrica, bunlari formalistik terimlerle
ya, bir baska deyile, eligkilerle kargilagilmayacag1 konusunda
terimlerle- ifade etmek egilimi hl
tam gvence vermeyen
agir basmaktadir.
Ne olursa olsun, bana yle geliyor ki, Gdel'in teoreminin
aika sergiledigi sonu, matematiksel
dogrulugun herhangi bir
Matematiksel
formalist ereve ierisine sikigtirilamiyacagidir.
dogruluk, salt formalizmin ok tesinde bir geydir. Gdel'in teoremi olmaks1zm
da bunu anlamak olasidir. nk,bir formel
sistem inga etmege kalkigsak hangi aksiyomlari
veya hangi kunas11 karar verebiliriz?
rallari seecegimize
Hangi kurallar1 seecegimiz konusunda bize yol gsteren her zaman ve mutlaka,
anlami verildiginde,
bunlardan igdsel
sistemin simgelerinin
olmahdir. Hangi formel sistemin,
olarak ne anladigimiz
bakimmdan igdsel olarak
ni kamtlar" olma ve
edilemez oldtiguna nasil kahangisinin
kabul
kabul edilebilir,
verebiliriz?
fikri burada
kendi
iinde-tutarhhk
Kugkusuz,
rar
olmayan ve yanhg olyeterli olamaz. Bu baglamda
olduklari
gerekesiyle red edecegimiz
duklari veya anlamsiz
aksiyomlar1 veya yntemsel kurallari ieren birok kendi iinde
sisteme sahip olabiliriz. Yine de gereksinim duyacag1Gdel teoremi olmaksizm dahi,
kavramlar,
miz
kavramlaridir.
layabilme' ve
sadece nee formel sistemi
Ancak, Gdel teoremi olmaksizm,
inga etmek, sonra bunun dogrulugu saptamak iin kullamlan
nermenin
matematiksel
bir parasi olarak ondan kurtulmak
amac1yla
kavramlarim ilk ve
ve
mmkn
olabilirdi. Daha
dglemek
kullanabilecegimizi
kez
son
igdsel
gre,
konusu
dgnceye
sz
formalist
sonra,
bir alternatif

'muazzam

zmlenmig

-ve-

"kendi-

"anlamhhk"

'sezilebilir'

-tutarh

'kendini-kamt-

'anlamhhk'

'kendini-kamtlama'

'aulamhhk'

'bulamk'

'simflar'

arasmda
Kmelerin biraraya
bir aynm yap11maktadir.
*'Kmeler' ve
smiflann
gelerek diger kmeleri veya smiflari olugturmasma
izin verilirken
olmalari
nedeniyle bu gekilde daha byk koleksiyonlar1 olugturamaAncak, bir eleman koleksiyonunun ne zaman kme,
diklari kabul edilmektedir.
suuf
konusunda
bir kural getirilememektedir.
sayilacagi
ne zaman
'byk'

134 .Dogruluk, Kamt ve Bezgi

kavramlar, aygan formel matematikinin

n dgnce sistemiolarak
rol
matematiksel
alabilecek,
fakat
dogrubir parasi
lugun fiilen sergilenmesinde
hibir rol stlenemiyecekti.
Gdel
matematigin
yerinin
felsefesinde
olbu
grgn,
teoremi
temel
madigun
gstermektedir.
Matematiksel dogruluk fikri, formalizm kavrammm suurlarann ok tesine uzamr. Matematiksel
dogruluk kavranunda, mutlak ve 'Tann-vergisi' olan birgey vardir. Son blmn sonunda tartigildig1 gibi, matematiksel
Platonizmin ilgi alam budur. Herhangi bir formel sistemde bu kavbir nitelik tagir. Formel sistemler,
ram, geici ve
matematik
zerine tartigmalarda gerekten ok degerli roller
stlenirlerse
de, dogralugun saptanmasi ynnde sadece kismi
yakla1k)
bir rehber olabilirler. Gerek matematiksel
(veya
dogruluk salt insan yapismm tesine geer.
nin

'insan-yapisi'

Platonizm

mi Yoksa Sezgicilik

mi?

Bu agamaya kadar, matematik

felsefesinin iki zit ekol ile ilgili grglerimi, formalist ekolden ok Platonist ekole agirhk koyarak, ortaya koydum. Bunu yaparken
aymmrma olduka basitlegtirilmig tuttum. Oysa, deginilmesi gereken birok ince ayrmtilar var. Ornegin, 'Platonizm' baghgi altmda, matematiksel
dsahip olup
herhangi bir trde gerek
gnce nesnelerinin
olmadiklari
kavramrun
veya sadece matematiksel
mutlak olup olmadigi tartigilabilir. Bu gibi aynonlari, konumuz
erevesinde ele almamay1 uygun grdm. Kammca, matematiksel dogrulugun mutlakhgi ile matematik kavramlarinm Platonik
varolugu temelde aym geydir. rneginMandelbrot kmesiyle
iligkilendirilebilecek
kavrami,
dogasuun bir
zelligidir. Argand dzleminin bir noktasmm
Mandelbrot kmesine ait olup olmadigi, hangi matematiki
veya bilgisayar tarafmdan incelenirse incelensin, mutlak bir scrudur. Mandelbrot
kmesinin
bagunsiz olma' zelligi ona Platonik
Ayrica, Mandelbrot
kmesinin
bir varhk kazandirir.
ince
ayrmtilari, bilgisayar kullanarak ulagabilecegimiz
suurm ok
tesindedir.
Bu aygitlar,
bagunsiz', ok daha derin
ve kendine zg bir yaplyla ilgili olarak ancak yaklagik degerler
'varhga'

'dogruluk'

'varolug'

'matematikiden

'bilgisayardan

'mutlak'

135
verebilirler. Ancak, bu konuda kabul edilebilir ayinm yapabilmemizi saglayan birok yakla1m bulunmasun takdir ediyorum. Burada, bu aymmlarm
zerinde fazlaca durmanuz gerekmiyor.
Gerek bir Platonist oldugunu iddia eden bir kimse, Platonizmini tagiyabilecegi noktada grg ayrihklarlyla
kargilagmay1 gze almahdir. Bizzat Gdel koyu bir Platonist idi. $u ana kadar
ele aldigim matematik
bildirimleri, tekilerinin
yanmda '1hmh'

kalan

trden bildirimlerdir.6 zelliklekmeler teorisinde tartig-

a1k daha ok

bildirim ortaya ikabilir. Kme teorisinin

btn dallan incelendiginde ylesine.agm
byklkte ve ylesine belirsiz inga edilmig kmelerle kargilagilabilir ki, benim gibi
olduka kararh bir Platonist bile, bunlarm varolmalannm,
veya
olmamalanmn,
gerekten bir
konu olugturdugu hakkmda kugku duymaya baglayabilir.6 Bir agamada kmeler, ylesine
karmagiklagir ve kavramsal ynden kugku uyandmci
tammlamaya

'mutlak'

malara

dngebilirler ki, bunlarla ilgili matematik

bildirimlerin
dogrulugu veya yanhghg1 sorusu, 'Tann-vergisi' niteliginden
ok
bir
meselesi' niteligini ahr. Bir insamn, Gdel ile birlikte,
Platonizmin uzun yolunu katetmege ve bylesine agin boyutlardaki kmelerle ilgili matematik bildirimlerinin dogrulugunun
veya yanhghgunn daima bir mutlak veya 'Platonik' konu olup olmadigim
aragtirmaya hazir olmasi, veya bir noktada bundan
vazgeip sadece kmeler olduka yapic1 ve normal boyutta oldugu zaman mutlak dogruluk veya yanh hgi aragtirmasi, tartigmam1zm digmdadir. Bizim iin, biraz nce degindigim standartlara
gre, nem ta1yankmeler (sonlu veya sonsuz) komik denecek
kadar kk boyutludur! Bu nedenle, egitli Platonistik grgler
arasmdaki
aynm bizi fazlasiyla ilgilendirmeyecek.
Ancak, sezgicilik (ya da sonluculuk) gibi bagka matematik felsefeleri de vardir ki, bunlar zit uta yer alarak hangi
sonsuz kme olursa olsun, bunlann tamamlanmig varhgim kabul etmeyi
red eder.* Sezgicilik, 1924'te, Hollandah matematiki
L.E.J.
Brouwer tarafmdan, matematiksel
uslamlama
ynteminde
sonsuz kmeler son derece serbest kullamldigmda
kargila11abilecek (Russell'm ikilemi gibi) ikilemlere alternatif bir yamt
malizminkinden
farkh- olarak ileri srlmgtr. Bu grgn
'grg

-for-

Sezgicilik, insan dgncesini yansittigi

dgnldug iin bu adla amhr.

136 .Dogruluk, Kamt ve Se2gi

grencisi olan fakat Platon'un matematiksel
mutlak varhgi ve sonsuz kmelerin kabul edilebilirligi hakkmdaki grglerini red eden Aristoteles'e kadar usamr.
Sz konusu grge gre kmeler (sonsuz veya degil), zlerinde
'varhga'
elesahip degillerdir; sadece, sistem kapsammda
bir
sayesinde
eden
manlarun
ele
ahnabilirler.
kurallar
tayin
'ncnn
Brouwer'in sezgiciliginin karakteristik bir zelligi,
Bu yasa, bir bildirimin
olmazhgi yasasim kabul etmemesidir.
olumsuz geklinin red edilmesinin, bu bildirimin nermesi ile egP)
degerde oldugunu savunur. (Simgelerle ifade edildiginde:
(~
'a1k
mantiksal
ynden
Aristoteles
bu
kadar
de,
Herhalde
P.)
o
mutsuzluk
seik' ifade edilen bir nermenin red edilmesinden
'sag
duyu' terimleriyle a1klandigmda
duyardi! Basit
sz konusu
"kendini
Birkamtlayan dogruluk' olarak yorumlanabilir:
yasa,
geyin dogru olmadig1 yanhysa, bu gey kugkusuz dogradur! (Bu
yasa, reductio ad absurdum ynteminin temelini olugturur (Bks.
farkma
s. 71). Fakat, sezgiciler, bu
yasay1 yadsiyabileceklerinin
'varolug'
vard11ar. nktemelde
kavramma farkh bir yaklagim
nesnenin gerekten varoldugugetiriyorlar ve bir matematiksel
kesin
bir (ussal) yapismm sunulnce
kabul
etmeden
onun
nu
'varolug',
'yasezgici iin
gerekli
gryorlardi.
Buna
gre
masun
Reductio ad absurdum yntemine uypici varolug' anlammdadir.
sonularmm
nermede
ileriye srlrken,
bir
bir
varsayun
gun
bir eligkiye gtrebilecegi, bu eligkinin sz konusu varsayimm
yanhg olduguna dair istenilen kamti saglayacag1 im edilir. Varbir nesnenin
sayan, belirli bazi zelliklere sahip matematiksel
varolmadigim
neren bir bildirime dngebilir. Bu durumda bir
ikarilacak anlam, ngreligki grlrse, basit matematikte
len varhm gerekten varoldugudur. Fakat byle bir sav, kendi
bagma, byle bir varhgi inga edecek bir yntem saglayamaz. Bir
sezgiciye gre bu egit bir varolug, hibir zaman varolug olamaz;
olmazhgi yasasim ve reductio
ve igte bu baglamda, ncnn
ad absurdum
yntemini kabullenmeyi red eder. Gerekten de

kkleri, Platon'un
nesnelerin

'varolug'tan

hi hoglanmaBrouwer bu egit bir yapic1-olmayan

olmaksizm byle bir kavram anrustir.' Gerek bir yapilandirma
lamsizdir diyerek tezini savunmugtur. Brouwer mantigmda, bir
nesnenin
bu nesnenin gerekten
varolmay1puun yanhghgmdan
varoldugu anlann ikanlamaz!

137
varolugta yapicihk aramamn
Kanimea, matematiksel
takdir
bir yam olmakla birlikte Brouwer'in sezgicilik grg
biraz fazla agiridir. Brouwer fikirlerini ilk kez 1924'de, yani
Church ve Turing'in eserlerinden on yildan fazla bir sre nce,
a1klarnytir.
Epimdi artik, yapic1hk kavrami -Turing'in hesaplanabilirlik fikri baglammda-,
matematiksel
felsefenin ahpldsk
erevesinde
incelenebildigine gre, Brouwer'in bizi ynlendirmek istedigi agmhklara
gitmemiz gerekmiyor. Yapic1hgi, matematiksel varolug konusundan ayri bir konu olarak ele alabiliriz. Sezgiciligin izinde gidersek, matematigin
kapsadigi ok
glil nermeleri
kullanmaktan kendimizi ahkoymannz gerekir
ki konu bylece tikanacak ve k1sirlaacakt1r.
Sezgici grgn insam iine srkleyebilecegi
eyitli zorlukayrmtilariyla
anlatmak
lari ve grngteki tuhafhklari
istemisorunlardan bir kama deginyorum; fakat, kargilagilabilecek
mek yararh
olabilir. Brouwer'in sika verdigi bir rnek, Tc'nin
ondahk a1hmlyla ilgilidir:
edilecek

3.141592653589793...

Bu ondahk aihuan
leyen yedi rakami

herhangi bir yerinde

x= 3.141592653589793...

yirmi adet

birbirini iz-

77777777777777777777...;

var mi yoksa yok mu? Basit matematiksel

'var'
'yok'
tn syleyebilecegimiz
ya
ya da

ifadeyle, gu anda bdemektir

bunlardan hangisinin yamt olduguna bilmiyoraz! Bu, yeterince zararsiz bir bildirim gibi grnebilir. Ancak, sezgiciler,
ondahk a1hmunn bir yerinde birbirini izleyen yirmi adet yedi rakami vardir, aksi halde yoktur' ifadesinin geerliligini- byle bir
aihmm bulundugu veya bulunmadigi (kendilerincekabul edilekadar
bilir yapic1 bir tarzda) saptanmadika veya saptamncaya
-ancak

'n'nin

-inkr

edeceklerdirl
n'nin ondahk a1hmunn bir yerinde birbirini izleyen yirmi adet yedinin dizilimini gstermek iin dogrudan
hesaplama yeterli olacakken, byle bir dizilimin gerekte bulunmadigun gstermek iin bir matematik
teoremine ihtiya vardir.

Hibir bilgisayar, bugne degin, n'nin hesabmda, byle bir dizilisaptayacak

kadar geligmemistir. Byle bir diolasihk erevesinde mit edebiliriz
ama bir

min varoldugunu
zilimin varhgim

138.Dogruluk, Kamt ue Sezgi

bilgisayarm

diyelim saniyede 10"iglem hiz1nda basamak rettibile, aihmi bulmak iin yz il bin y11 arasmda
bir sre gerekebilir! Bence, byle bir a1hmm varhgimn, dogrudan hesaplanmaktan
ok, bir gn, matematiksel
iglemle saptanolasihgi
daha
belki
ok
daha gl ve
fazla grnyor (bu
mast
sezgiciler tarafmdan
ilgin bir teoremin yan sonucu olur)
onaylanmayacak bir tarzda saptanacakt1r!
Bu zel sorun matematigin
gerek ilgi alamna girmez. A1klamasi kolay oldugu iin yalmzca bir rnek olarak verilmigtir.
Brouwer, kendi agiri sezgiciliginin
erevesinde, z'nin ondahk
a1hmmm bir yerinde peg pege gelen yirmi adet yedinin varhgirnnqu an iin ne dogru ne de yanhg olduguru savunacaktir.
Gelecekte bir gn bu veya u ekilde dogru yamt, hesapla veya
kamtla, bulundugu takdirde nerme,
(sezgisel) matematiksel
olacaktir.
duruma gre
Buna benzer bir diveya
rnek
Termat'm
teoremi'dir.
Brouwer'in
agiri sezgici
ger
son
grgne gre, gimdilik, bu teorem de ne dogru ne yanhytir, fakat gelecekte bir tarihte dogru da olabilir yanhg da.* Bence,
matematiksel
dogrulugun bu egit znelligi ve zamana-bagimhhgi hi hoglam1mayacak bir niteliktir.
Bir matematik
sonueukamtlamp kamtlanmadigi
nun resmen
veya ne zaman kamtlandigi gerekten znel bir konadur. Matematiksel dogruluk bu
egit topluma bagh kriterlere dayandirilmamahd1r.
Zamana gdogruluk kavramma sahip olmak,
re degigen bir matematiksel
fiziksel dnyayi tammlamak iin insamn gvenle kullanabilecegini umdugu
matematik
ynnden,
en iyimser bir ifadeyle,
beceriksizlik ve olumsuzluktur.
Sezgicilik tezini savunanlarm
hepsi, Brouwer kadar agiri bir tutum takmmayacaktir. Ama
nasil olursa olsun, yapilandirmac1hgm
amalarma
sempati duyanlar iin bile sezgici bakig aisi, aika grldg gibi pek bir
matematiksel
uslamlama
hantaldir. Sadece uygulanabilecek
ynnden ok suurlayic1 olmasi gibi tek olumsuz zelligi nedeni
matematik.ilerinden
pek az1, sezgiciligi
iin bile gnmzn

gini varsaysak

-ama

'dogru'

alabilir.
matematik
mmladim:
Formalizm,

'yanhs'

ciddiye

Gnmz

felsefesinin ana akimim kisaca taPlatonizm ve Sezgicilik. Matematiksel

*Nitekim bu teoremin dogralugu1993'de ingiliz matematikisi

ve kamtm dogrulugu genel kabul grmytr (.nl

mtlanmg

A. Wiles tarafmdan ka-

139

dogrulugun mutlak, digsal ve ebedi oldugunu ve insan-yapisi

nesnelerinin
kriterlere dayanmadigim, matematik
kendilerine
suurh olmayan bir varhga sahip olduklarun,
zg ve zamanla
bagh olmane insan toplumuna ne de belirli fiziksel nesnelere
digim savunan Platonik grge yakmhk duydugumu gizlemiyorum. Platonizm ile ilgili grglerimi bu kisimda, bir nceki kisimda ve III. Blm'n sonunda aikladim. Umarim okuyucum
bu konuda benimle beraber yola ikmaya hazirdir. Yol zerinde
kargilaacaklarmuz
iin bu nemlidir.

Turing'in Sonucundan
Gdel-Tipi Teoremler

1kan

Gdel teoremini sunarken birok ayrmtiya, bu arada tarihsel

aksiyomlarm
olarak belki de en nemlisine,
tutarhhmm
olduguna
iligkin sava, deginmedim. Amacim,
rar verilemez'
Hilbert ve agdaglari iin byk nem tayan
tuproblemi'ni vurgulamak
degil, fatarhhgimn
ele aldigmuz biimsel sistekat Gdel'in belli bir nermesinin,
min aksiyomlarim
ve kurallarun kullanarak ne kamtlanabilir
ancak iglemne de rtlemez oldugunu gsteremeyecegimizi,
ulagirsak, dogru bir nerme oldugulerin anlamlarma
'ka-

'aksiyomun

-kamtlanabilirligi

'sezgiyle'

nu a1ka anlayacagunizz

vurgulamaktirl

Turing'in, Gdel'in yapitml inceledikten sonra, kendi teoremini, durma probleminin zlemezligine dair teoremini, geligHer iki teoremin birok ortak
tirmig oldugunu sylemigtim.
noktast
bulunmaktadir
Tuve gerekten de, Gdel'in sonucuna
ring'in yntemiyle ulayilabilir.
Bunun nasil gereklegecegini inceleyelim ve bu arada Gdel teoreminin altmda
neler yattigt
hakkmda olduka farkh bir bakig aisi edinelim.
sistemin baghca zelligi, verilen
Biimsel matematiksel
bir
matematiksel
nerme ile ilgili simgeler dizisinin, sistem erevesinde, bir kamt olugturup olugturmadigma
karar vermek isleminin hesaplanabilir olmasim gerektirmesidir.
Matematiksel kamt
dgncesinin biimlegtirilmesinde yegane ama, ne de olsa,
yntemi iin karar almak zorunda kalmageerli bir uslamlama
maktir. nerilen bir kamtm gerekten bir kamt olup olmadigim,

140 . Dogruluk, Kamt ve Sezgi

ve nceden belirlenmig bir yntemle kontrol
olmahdir;
mmkn
bagka bir deyigle, kamtlan kontrol
bir algoritma bulunmahdir. te yandan, nerilen matema-

tmyle, mekanik
etmek
eden

kamtlanm) bulkamtlanm (veya kargitgrevidir demiyoruz.

Gerekte, herhangi bir biimsel sistemde ne zaman bir kamt
varsa, kamti bulmak iin bir algoritma da daima vardir. nifde edilebik, sistemimizin, simrh bir simgeler
edildigini
varsaymahy1z.
Daha
nce yaptig1len dilde formle
uzunluklarma
gre alfanuz gibi, simge dizilerini, her bir dizi
olarak
sirahyahm
betik siralanmak gartlyla leksikografik
(s.
188). Bylece, dogru inga edilen tm kamtlann, leksikografik
s1ralanmasmi
saglamig
oluruz.
plna uygun numaralanarak
sahip
formel
olmakla,
sistemin tm teoremKamtlar listemize
lerine de sahip oluruz. nk teoremler, dogra gekilde inga
edilmig kamtlarm son siralarmda
Sisteyer alan nermelerdir.
olugan
min tm simgelerinden
dizilerinin leksikografik listesini, bu diziler kamt olarak anlam tagism veya tagimasm, dikkate alabilir ve sonra, ilk diziyi, kamt olup olmadigim denemek
algoritmamizla
iin kamt-smama
test ederiz ve kamt degilse
ikinci
diziyi
atanz;
listeden
aym gekilde test eder ve kasonra
anlarsak
olmadigun
listeden
1kaririz; sonra ncmt
onu da
sn, drdncsn vb. aym gekilde test ederiz. Bu gekilde, bir
kamt varsa onu, sonuta, listenin bir yerinde buluraz.
sistemine, sistem kapsammda dogra forHilbert, matematik
nermesinin
dogrulugumle edilmig herhangi bir matematik
saglavermemizi
kamtla
yanhghma
karar
formel bir
na veya
sistemi
bulmay1
yacak kadar gl bir aksiyomlar
kurallar
ve
bagarsaydi, bu gibi nermelerin dogruluguna karar verilmesini
saglayacak
genel bir algoritmik ynteme sahip olacaktik. Bu nibyle?
in
nk, yukanda genel hatlanyla izilen yntemle
rastgelirsek,
neraradigimiz nermeye listenin son satirmda
meyi ispatladsk
demektir. Ama bunun yerine, nermemizin
nermemizi
olumsuz
gekliyle kargilagirsak,
rtmp oluruz.
birine veHilbert'in program1 eksiksiz olsaydi, bu sonulardan
ulagirdik
olmast
mutlaka
sonuta
duradigerine
tutarh
(ve,
ya
munda iki sonu birlikte asla meydana gelmezdi). Bylece, meherhangi bir agamada daima son bulacak ve
kanik yntemimiz

tiksel bildirimlerin

mak, mutlaka

algoritmanm

'alfabesiyle'

141

dogrulugu veya yanhghgi

biz de sistemin tm nermelerinin
hakkmda yarg1ya varmamizi saglayan evrensel bir algoritmaya
nermeler
hakkmda
sahip olacaktik. Bu durumda, matematik
genel bir algoritma bulunmadigma dair Turing'in vardigi sonuolacakti.
(Bkz. Blm II) Sonu olarak
cun aksi kamtlanmig
Gdel'in, Hilbert-tipi hibir programm, tart1pmakta oldugumuz
geklindeki grgbaglamda eksiksiz bir program olamayacagi
n fiilen kamtlamig olurduk.
Aslmda Gdel'in teoremi bundan daha zel bir ama1a inga
genel
edilmigtir.
nkGdel'in ilgilendigi biimsel sistemden,
nermeler
matematik
iin degil yalmz aritmetik nermeler iin
gerekli
yeterli olmasi beklenmekteydi.
Turing makinelerinin
olasi
uygulanmasi
yararlanarak
tm iglemlerinin aritmetikten
midir? Bagka bir deyile, dogal say11arm tm hesaplanabilir
aksiyomlarl
(yani, Turing makinesinin iglemlerinin sonucu tekfonksiyonlar) basit aritmetik terimlerarlayan,
veya algoritmik
mi?
Gerekte bunu yapabiliriz ama tam
riyle ifade edilebilir
olarak degil. Standart aritmetik
(3 ve V
ve mantik kurallarma
sadece
iglem,
dahil) gre bir iglem daha yapmahy1z. Bu
'K(x)'i dogrulayan

en kk dogal sayi xT

herhangi
seer. Burada K( ) aritmetik iglemlerle hesaplanan
olup,
kargihgmda
byle
bir
nergesel
fonksiyon
say1mn bubir
varsay1hr;
(Byle
bir
dogrudur
yani
x[K(x)]
lundugu
3
sayi buvarolmayan
lunmasaydi iglemimiz,
ve buluumasi istenen x sa'sonsuza

kadar sregiderdi')*.
y1sm1 bulmak abasi ierisinde
yukaridaki
dayah
olsun,
Turing'in sonucuna
sav,
Ne olursa
matematik
dallaHilbert'in, biimsel sistem erevesinde tm
savunulamayacagim
indirgeyen programmm
rim hesaplara
gsteriyor.
Yntem, bu gekliyle, dogru fakat sistem ierisinde kamtlanahe(Pa(k) gibi) sahip oldugumuzu
mayan bir Gdel nermesine
algoritmay1 naBlm'deki
83)
Ancak,
II.
(s.
gstermez.
men
s11 altedebiliriz'
tartigmasun hatirlarsamz, buna ok benzer bir
'bir

*
Bu tr ganssiz olasihklarm meydana gelmesine izin vermek gerekir; bylece
herhangi bir algoritmik iglemi tammlamak gansma sahip olabiliriz. Turing maiin, ashnda hi durmayan Turing makikinelerinin genel tamnmn yapabilmek
nelerine hoggryle baktignmzi ammsayimz.

142 . Dogruluk, Kamt ce Sezgi

geyi burada yapabilecegimizi

greceksiniz. Hatirlayacagunz
giigleminin durup durmayacagma kaahyacagim
rar vermek iin herhangi bir algoritma verildiginde,
bizim anlayacagimiz
anlayamiyacag1
fakat algoritmamn
bir Turing makinesi
iglemini retebiliriz
(Algoritmamn, bir Turing
makinesi igleminin ne zaman duracagi hakkmda bize dogru bilgi vermesi gerektigi konusunda 1srar ettigimizi, ama bazen algoritmanm
kendisi sonsuza kadar igledigi iin, Turing makinesinin ne zaman duracagim bize bildirmedigini ammsaylmz). Bu
neden1e, Gdel'in teoreminde oldug-u gibi, verilen algoritmik iglemin bagaramadigru gereklegtiren
bir nermeye sahip olarak,
sezgiden yararlanarak,
genelde neyin dogru oldugunu (Turing
makinesinin
igleminin durmayacagun) grebiliriz.

bi, bir Turing makinesinin

Tekrarh

Sayalabilir Kmeler

Turing'in ve Gdel'in sonu1armm

temel gelerini kme teorisi dilinde, grafik biimde, tammlamarnn bir yolu vardir. Bylece esas konularm n plana ikabilmesi iin, belirli simge sistemleriyle veya formel sistemlerle zorunlu tammlamalar yapmaktan kurtulabiliriz.
(4, 5, 8}, {0,57, 100 003}, {6},{0},{1, 2, 3,
...},

4,

...},

9999}, {0, 1, 2, 3, 4,
hatta tam kme
{0,2, 4, 6, 8,
N {0, 1, 2, 3, 4,
gibi
kme
gruplarim
bog
kme
veya
{}
gibi (sonlu veya soninceleyebilmek iin yalmz 0, 1, 2, 3, 4,
suz) dogal says kmelerini inceleyecegiz. Sadece hesaplanabilir
sorularla,
rnegin: 'Hangi tr dogal sayi kmeleri algoritmalar
tarafindan retilebilir, hangileri retilemez?' gibi sorularla ilgilenecegiz.
Bunun gibi konulari ele almak iin, istersek, her bir vi dogal
sayismm belirli biimsel bir sistemde belirli bir simgeler dizisini temsil ettigini dgnebiliriz.
Bu, sistemdeki nermelerin
('sz dizimi' dogru yapilm14) leksikografik stralamasma
gre
simgelerin
n'inci sirasi, yani 0, olacaktir. Her dogal say1 bir
nermeyi temsil eder. Formal sistemin tm nermelerinin
kmesi, N kmesinin tm tarafindan temsil edilecek, ve rnegin, biimsel sistemin teoremleri, dogal sayilarm daha kk
bir alt kmesini, rnegin P kmesini, olugturacaktir.
Ancak,
nermelerle
sisteminin
ilgili herhangi bir belirli numaralama
...,

...}

...,

143

detaylari

nemli

degildir. Dogal say11arla nermeler

arasmda

baglanti kurmak iin ihtiyacimiz olan tek gey, kendisini temsil

eden n dogal sayismdan
(uygun bir simgeler sisteminde yazilmig) Q, nermesini
elde etmek iin bilinen bir algoritma, ve
Q,'denn'yi elde etmek iin bir bagka algoritmadir. Byle iki al-

zel bir formel sistemin nermelerinin

goritma verildiginde,
kdogal sayllar kmesi N'i zdeglegtirebiliriz.
Tm Turing makinelerinin
tm iglemlerini kapsayacak kadar genig kapsamh, tutarh
aksiyomlarimn
aym zamanda,
kurallarmm
ve yntem
oldugunu kendiliginden kamtoldugu bir biimlar'- geklinde nitelenebilecek
kadar
sel sistem seelim. Artik, biimsel sistemin Qo,Qg
Qg,Qa, gibazilari, sistem ierisinde gerekten kamtlabi nermelerinden
nermelerin
numaralari,
Bu
N
ra sahiptir.
bir altkme, bir P
kmesini olugturacaklardir.
Belirli bir biimsel sistemde nermeleri kamtlarlyla birlikte birbiri arkasma
reten bir algoritma
bulundugunu daha nce grmgtk
kamt' la'in elde edildi(n'den algoritmik olarak
gini daha nce aiklam14tik. Btn yapmamiz gereken, sistem
n'inci nermeyi, yani n'inci teoremi
kapsammda kamtlanabilir
bulmak iin n'inci kamtm son dizesine bakmaktir).
Oyleyse,
P'nin elemanlarim
peppege reten (tekrarlar bulunmasi fark etmez) bir algoritma var elimizde.
Bir algoritma kullamlarak retilebilen
P gibi bir kme, tekrarlz sayrlabilir
kme adlyla amhr. Sistem kapsammda kamtlayani tersleri kamtlanabilir
nermelenamaz olan nermelerin,
rin, (yolumuza devam ederken terslerini almak suretiyle kamtlayarak sayabildigimiz
iin aym zamanda
tekrarh sayilabilir
unutmayahm)
kme olugturduklarun
tekrarh sayilabilir birok
alt-kmesi
vardir, ve bunlari tammlamak iin formel sistemimize bag vurmak gerekmez. Tekrarh sayilabilir kmelerin basit rnekleri, ift sayilar kmesi
{0,2, 6, 8, ..J,
mesiyle,

-ve

'dogru

'duyarh'

..

'kamtlanabilir'

'de

'teoremler'

'n'inci

kareler kmesi
..),

10, 1, 2, 9, 16,
ve asal sayilar

kmesi

12,3, 5, 7, 11, J'dir.

..

144 .Dogruluk, Kanat ce Sezgi

gibi bu kmelerden her birini bir algoritma

Yukarida verilen rnekten her
birinde kmenin tmleyeninin, yani kme iinde yer almayan
oldugu grledogal say11ar kmesinin de tekrarh sayllabilir
cektir. Sz konusu rnekte,
tmleyen kmeler, siraslyla,
gyledir:

A1ka grldg
vasitastyla

retebilmekteyiz.

...};

(1, 3, 5, 7, 9,

...};

ve
{2,3, 5, 6, 7, 8, 10,
(0, 1, 4, 6, 8, 9, 10, 12,
...}.

Bu tmleyen kmeler iin de bir algoritma retmek kolay olacaktir. Gerekten de, herhangi bir n dogal sayisimn ift olup olmadigma, kare olup olmadigma veya asal say1 olup olmadigma
algoritmik
olarak karar verebiliriz.
Byle bir algoritmay1, hem
iin kullaasil kmeyi hem de onu tmleyen kmeyi retmek
nabiliriz. Hem kendisi hem de tmleyen kmesi tekrarh sayilabilir bir kmeye yinelenen kme denir. Elbette ki yinelenen bir
kmenin tmleyeni de bir yinelenen kmedir.
kmeler var
Peki, tekrarh sayilabilir fakat yinelenemiyen
nudir? Biraz durahm, bakahm bunun arkasmdan
ne gelecek.
algoritmayla
retilebilecegibir
Byle bir kmenin elemanlari
bir an
kugkulandigimiz
ne gre, kmede yer aldigmdan
bir elemanm
iin gerekten kmede yer aldigim varsayahmkarar vermemizi
gerekten kmenin elemam olup olmadigma
sahip
saglayacak
olacag1z. Bize gerekli olan tek gey,
bir araca
algoritmamizm,
incelemekte oldugumuz elemam buluncaya kaFadar kmenin tm elemanlarim taramasma izin vermektir.
varhgmdan
elemamn
kmede
gerekten
kugkulandigimiz
kat,
bulunmadig1m varsayahm.
Bu durumda algoritmaruz ige yaram1yacaktir,
nk bir karara varmaksizm
taramasim sonsuza
'tmleyen'
kmeyi retmek iin
dek srdrecektir. Bu nedenle,
donaihtiyacimiz vardir. Her iki algoritmayla
bir algoritmaya
algorityeterli
gerek.
ki
hissetmemiz
mmh olarak kendimizi
zanhy1
her durumda
madan birini ya da digerini kullanarak
yakalayabiliriz.
Ancak, bu mutluluk, yinelenen bir kmeyle ne
yapacagimiza baghdir. Burada kmemizin yalmzca tekrarh say11abilir oldugu fakat yinelenen nitelikte olmadigi varsayllmigtir: Tmleyen kmeyi retmek iin nerdigimiz algoritma orta-ve,

145

da yoktur! Bylece tuhaf bir durumla kargi kargiyayiz. Kmedeki bir elemanm gerekten kmede olup olmadigma algoritma
yardimiyla
karar verecegiz, ama gerekten kmede olup olmayine
garanti edemiyoruz! By1e bir durumla
algoritmayla
digmi
mi? Tekrarh sayilabilir fakat yinelekargilagilabilir
gerekten
gerekten
var midir? Peki, P kmesinden ne
nemeyen kmeler
midir?
Tekrarh sayilabilir oldugunu
bir
kme
haber? Yinelenen
de tekrarh sayilabilir
kmenin
biliyoruz. yleysetmleyen
vermemiz
Ashnda, P tekrarh
olmadigma
gerekiyor.
olup
karar
nas11
Pekl,
kamtlayabiliriz?
sayilabilir
Bunu
kme degildirl
sistemimizin
biimsel
iglemmakinesinin
iglemlerinin,
Turing
varsayildigim
n'inci
Tuhatirlay1mz.
aldigima
leri arasmda yer
ring makinemizi T, ile gsterdigimize gre
'T,

Oz)durur'

Biimsel sistemimizde her bir n dogal

bildirimi bir nermedir.
nermeyi
S(n)
ile gsterelim. S(n) nermesi n'nin
bu
iin
sayisi
olacaktir.
bazi degerleri iin dogru, bazi degerleri iin yanh
Dogal sayilar 0, 1, 2, 3,
n tarafindan taramrken, tm 801)
alt-kmesi
olan S ile temsil edilecektir.
kmesi, N
Simdi,
Turing'in temel sonucunu (II. Blm, s. 70) hatirlaym: T,(n)'in
dogaslmda durmadigi durumlarda
'T,(n) durmaz' nermesini
rulayan
bir algoritma yoktur. Bu sonu, yanhg S(n)'ler kmesinin tekrarh say11abilir olmadigim gstermektedir.
S'in P'de yer alan k1smuun, dogru S(n) lerden olugtugunu gryoruz. Bu neden byle? Kugkusuz herhangi bir S(n) kamtlanabilir ise, dogru olmahdir
(nk formel sistemimiz anlamlz
seilmigtirD Bu nedenle, S'in P kmesinde yer alan k1smi, sadeolugmahdir.
Ustelik, P kmesice dogru S(n) nermelerinden
nin kapsami digmda hibir dogru S(n) nermesi
yer alamaz,
nk T,(n) durursa, gerekten sistemin ierisinde yer alan bir
kamt elde edebiliriz.*
Simdi, diyelim ki, P kmesini tmleyen kme tekrarh say11abilmektedir. Bu durumda, bu tmleyen kmenin elemanlar1m
retmek
iin bir algoritmaya ihtiyacimiz olacaktir. Bu algorit...,

'in

Kamt, duruncaya

silsilesinden

kadar ahgan makinerin

hareketini yansitacak
Makine durur durmaz kamt tamamlanmig

olugabilirdi.

agamalar
olurdu.

146 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi

her S(n) nermesini

kaydedebilimay1 tarayarak rastladigmuz
riz. Kaydedecegimiz tm S(n) nermeleri
yanhg nermeler
olacagi iin yntemimiz
aslmda bize yanhg S(n) nermeler kmesinin tekrarh saylmim verecektir.
Fakat, yanhg S(n) nermelerinin tekrarh sayilabilir
olmadigim
biraz nce belirtmigtik. Bu
eligkiye dayanarak, P'nin tmleyen kmesinin tekrarh sayilabilir olmadigim

syleyebilirz.

Oyleyse, kamtlamaya

ahetigi-

m1z gibi, P kmesi yinelenen bir kme degildir.

Bu zellikler, gerekte, biimsel sistemimizin
tam olmayacasistemin
gsterir.
Bagka
bir
deyigle,
ierisinde
ne kamtlagim
nabilir ne de rtlebilir nermeler
almahdir.
yer
nk,bu
gibi 'karar
verilemez'
nermeler
bulunmazsa, P kmesini tmleyen kmenin, rtlemez nermeler kmesi olmas1 gerekirdi
(kamtlanamayan herhangi bir gey rtlemez). Fakat rtTemez nermelerin,
tekrarh sayilabilir kme olugturduklarim
grmgtk.
yleysebu durumda P kmesi yinelenen kme olmahdir. Ancak P, yinelenen bir kme degildir. te bu eligki biimsel sistemin tamamlanam1yacag1mgsterir, ve Gdel'in teoreminin ana savidir.
Peki, N 'nin
formel sistemimizin
dogru nermelerini
temsil
eden alt-kmesi
T ne olacak? T yinelenebilir
bir kme midir? T
tekrarh sayilabilir mi? T'yi tmleyen kme tekrarh sayilabilir
mi? Gerekte, tm bu sorularm yamtt 'Hay1r'dir. Bunu anlamamn bir yolu,

'T/n).durur'
bildiriminin yanhg nermelerinin
retilemiyebir algoritmayla
cegini, daha nce yaptigimiz
gibi, gstermektir.
Bu nedenle,
yanhg nermeler,
btn olarak bir algoritma tarafindan retilemezler, nk byle bir algoritma,
tm yanhg 'T/n) durur'
nermelerini
zellikle sayacaktir.
Aym gekilde, tm dogru nermeler kmesi de bir algoritma
tarafindan retilemez
(nk
rettigi her bir nermenin
byle bir algoritmaya,
tersini aldirtmak suretiyle, tm yanhg nermeleri
retmesi basit bir gekilde
saglanabilir).
olmadigma
Dogru nermeler tekrarh sayilabilir
(yanhg nermeler de yle) gre, sistemin kapsammda kamtlanabilir nermelere
kiyasla ok daha karmagik ve derinlemesine

147

bir yapi olugtururlar. Bu durum yine Gdel'in teoremine bir rnektir: Matematiksel
dogruluk kavramma, formel bir sav yoluyla ancak k1smen ulag11abilir.
Ancak, tekrarh say11abilir kmeler olugturan bazi basit dognerme simflari vardir. Ornegin,
ru aritmetik
B w, x

...,

ff(w,x,

...,

z)

0]

-burada

gibi dogru nermelerin

f(), toplama, 1karma, arpma
iglemlerden ins edilmig
ve karesini alma gibi basit aritmetik
herhangi bir fonksiyondur
sayilabilir kme olugturdugunu (bu kmeye A diyorum) grmek zor degildir.' Bu esit bir
nermenin
rnegi, dogru olup olmadigru
bilmememize kargm,
'Fermat'm son teoremi'in olumsuz geklidir. nermeninf( ) degeri,agagidaki iglemle saptanabilir;
-tekrarh

f(w,x, y,

z)

(x + 1)*+3 + (y + 1)*+3 (z + 1)w+3

-

Ancak, A kmesi hi de beklendigi gibi yinelenen bir kme degildir (lk haliyle Gdel teoreminin bir sonuca olmasma karbir olgudur). Bylece,
gm grlmesi pek de kolay olmayan
'Fermat'm son teoremi'nin dogru veya yanhg olduguna, ilke
olarak bile, karar vermemizi
saglayacak bir algoritma bulamadik!

Sekil 4.1'de

yinelenen
bir kmeyi, verilen bir noktamn kolup
olmadigim
ait
dogrudan sylemenin
mmkn oldumeye
dgnebilmemiz
iin,
basit smirlara sahip bir alan gekgunu
linde gematik olarak gstermeye ahytim. Resimdeki her noktanm, dogal bir say1y1 temsil ettigi dgnlmelidir. Tmleyen
kme de, basit grngl bir alan olarak gsterilmektedir.
Sekil 4.2'de, tekrarh saydabilir fakat yinelenmeyen
bir kmeyi
ahykarmagik smirlara sahip bir kme olarak gstermege
resimde,
bu
sayilabilir
tim;
suurm tekrarh
tarafmdaki kmenin, diger taraftaki kmeye kiyasla daha basit grnm1 olmasina ahg11m14tir. Sekiller son derece gematik tasarimlanynden dogru' olmig olup, herhangi bir anlamda
malart
amalanmamigtir.
dz
iki-boyutlu
bir dzOzellikle,
olmalarmm
lem gibi gsterilmig
bir nemi yoktur!
$ekil
'geometrik

148 .Dogruluk, Kamt

Sekil4.L Yinelenen bir kumenin

son derece gematik

tasarum.

Sekil4.2. Tekrarh sayalabilir fakat yinelenemeyen bir kmenin (siyah alan) son derece
gematik tasarum. Ama, beyaz alamnm, hesaplanarak retilebilen siyah alan 1kar11kalan' olarak nitelenebilecegini gstermektir; bir noktamn
diktan sonra sadece
gerekte beyaz alanda yer aldigim iddia etmek hesaplanabilir bir konu degildir.
'geriye

4.3'de, P, T ve A alanlarmm,
N kmesi ierisinde
diklarim gematik olarak gsterdim.

nasil yer al-

149

Mandelbrot
Kmesi
midir?
Bir Kme

Yinelenen

Yinelenmeyen kmeler, geregince karmagik olma zelligine

sahip olmahdirlar. Karmagikhklari,
bir anlamda, tm sistemleytirme girigimlerine kargi koyacak lde olmahdir. Aksi halde, byle bir sistemlegme
herhangi bir uygun algoritmik yntesonu1anabilir.
min elde edilmesiyle
Yinelenmeyen bir kme
kmeye ait olup olmadigma
iin, bir elemamn (veya
karar vermekle ilgili genel bir algoritmik yntem yoktur. III.
Blm'n bagmda, Mandelbrot kmesi adlyla amlan, olaganst karmagik grngl bir kmeyle tamgangt1k. Tammlanmasmda kullamlan kurallar gagilacak kadar basit olmasma kargm
bu kme, son derece zenli bir yapimn sonsuz egitlerini sergiler. lmlgzlerimizin nne serilen byle bir yapi, yinelenmeyen bir kme rnegi olabilir mi?
Ancak okuyaca, bu son derece karmagik yapmm, yksekluzh modern elektronik
bilgisayar teknolojisiyle grebilmemiz
iin in edildigine dikkat etmekte gecikmeyecektir. Elektronik
bilgisayarlar, algoritmik iglemin nesnellegmig gekli degiller mi'noktamn')

Sekil4.3. egitlinermeler

kmelerinin son derece gematik tasarmu. Sistemde kamtlakmesi P, A gibi, tekrar tekrar sayilabilir olmasma karem yinelenebilir degildir; dogru nermeler kmesi, T, tekrar tekrar sayilabilir bile degildir.
nabilir nermeler

I
I

150 . Dogruluk, Kamt ve Sezgi

dir? Kugkusuz yledirler ama bu resimleri bilgisayarm rettigiArgand dzlemindeki bir noktamn, yani bir c
kompleks sayismin,
Mandelbrot kmesine mi (siyah renkli)
yoksa tmleyen kmeye mi (beyaz renkli) ait oldugunu saptamak iin bilgisayar
ni unutmayahm.

z-+z2+c
gnderimini, c sayisim elde etmek iin nce z O'a, sonra c2 + c
sayisua elde etmek iin z c'e, sonra c4 + 2e3 c2 + c sayisim elEger, 0, e, c2
de etmek iin z c2 + c sayisma vb. uygulayacaktir.
yakmsaksa
+ c, cd + 2c3 + c2 + c,
c tarafmdan temsil edilen nokta siyah renklidir; aksi halde beyaz renklidir. Makine,
byle bir dizinin yahmsak olup olmadigun nasil bilir? Ilke olarak bu soruda, dizinin sonsuz say1da terim sonrasmda
ne olacabilindigi
farzedilir.
bagma,
hesaplanabilir
Yani soru, tek
gimn
yalmz sonlu bir sayismbir konu degildir. Neyse ki, elemanlarm
oldugunu syleyebilmenin
dan sonra dizinin iraksak
birok yolu
vardir
(Gerekte, 1 + 6 yar1apmdaki
daireye ulagir ulagmaz
oldugundan
emin olabiliriz).
dizinin iraksak
Buna gre, belli bir anlamda, Mandelbrot kmesini tmleyen
kme (yani, beyaz alan) tekrarh sayilabilir
bir kmedir.
alanda
ahyorsa,
kamtlakompleks
beyaz
bu
geregi
c
yer
sayis1
yacak bir algoritma
da var demektir. Peki, siyah alandan, yani
bizzat Mandelbrot kmesinden ne haber? Siyah alanda yer algerekten
siyah alanda yer aldigim
digi samlan bir noktamn
kesinlikle bildirecek bir algoritma var mi? Bu sorunun yamti
henz bilinmiyor." Bu konuda me.slektaglarima
ve uzmanlara
varhmdan
damptim. ama hi birisi byle bir algoritmamn
haberdar grnmyordu. Byle bir algoritmamn varolmadigma
siyah alan
dair bir kamta da rastlamamiglardi.
En azmdan,
meveut degil gibi grnyor. Belki
iin bilinen bir algoritma
Mandelbrot kmesini tmleyen kme, ashnda, tekrarh say11abilir fakat yinelenemeyen
bir kmenin rnegidir.
Bu neriyi daha aik irdelemeden nce, gylece degindigim
bazi konulari ayrmt11amak
gerekecek. Bu konular, fizigin hesaplanabilirligi ile ilgili olarak daha sonra yapacagumz
tart19malar ynnden nemlidir. Daha nceki tartigmalarda pek fazla aik ifadeler kullandigim sylenemez. Argand dzlemindeki
=

...dizisi

151

kompleks say11ann kmeleri, iin

gibi terimler kullandim. Bu
ve
terimlerin, kesinlikle, yalmz dogal say11ar veya diger sayilabilir
kmeler iin kullamlmasi gerekir. III. Blm'de (s. 101) reel sayllann sayllamadignu
da save bu nedenle kompleks sayilarm
yllamadigun
kompleks sayilarm zel bir
nk reel sayilann,
tr, yani sanal kisimlan s1fira egit kompleks sayilar (s. 105)
olarak dgnlebildiklerini
grmgtk. Ashnda, reel say11ar
kadar
sayida' yani C kadar, kompleks sayi vardir (Kompleks sayllarla reel sayilar arasmda bire-bir iligki kurmak iin,
her bir kompleks saymm reel ve sanal k1stmlarunn genigletilalabilir ve bunlann kargiti reel sayrun
mig ondahk a1hmlarun
gre iligkilendirebiliriz: Ornegin, 3.6781
tek ve ift rakamlanna
+ i 512.975
kompleks sayisi 50132 6977851... sayisma
kargi gelecektir).
bir yolu, yalms hesaplanabilir
kammanm
Bu sorundan
nk III. Blm'de grdgkompleks say11an kullanmaktir,
reel sayilar, ve bu nedenle de hesaplamz gibi, hesaplanabilir
nabilir
kompleks say11ar, gerekten sayilabilir. Ancak bu konuda ciddi bir zorluk vardir: lgili algoritmalanna
gre verilen hesaplanabilir
iki sayunn birbirine egit olup olmadigma karar vermemizi saglayacak
sahip degiliz! (Aralarmdaki
bir algoritmaya
noktalarm

'tekrarh

kmeleri,

sayilabilir'

yani

'yinelenen'

'ok

...

...

$ekil4.4. Birim disk, uygun

bir baky amndan yinelenen bir kme olarak yorumlanabilir.

152 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi

yntemle
olugturabiliriz
ama bu farkm sifir
algoritmayla
karar veremeyiz.
Sirastyla
reten iki algoritmamii
0.99999... ve 1.00000... rakamlarim
varoldugunu
farzedelim. Iki sayunn egit oldugunu gsterecek ekilde 9'larm veya O'larm sonsuza degin devam edip etmeyeceklerini, veya sonunda bir bagka rakamm
ortaya 1karak sayilarm
asla bilemeyiz). Bu
egit olmadigim gsterip gstermeyecegini
durumda, bu say11arm egit olup olmadigim asla grenemiyebiliriz. Argand dzlemindeki birim disk gibi basit bir kmeyle bile
(merkezden uzakhklari bir birimden fazla olmayan noktalarm
kmesi, yani Sekil 4.4'deki siyah alan) bir kompleks sayimn
disk zerinde gerekten yer ahp almadigma kesinlikle karar
vermemizi saglayacak bir algoritma bulunmayabilir.
Sorun, diskin iindeki (veya digmdaki) noktalardan
degil, fakat diskin tam
smirmda,
yani bizzat birim emberde, yer alan noktalardan

fark1 algoritmik

olup

olmadigma

kaynaklamr. Birim emberi, diskin bir parasi olarak kabul edelim. Bir algoritmanm,
herhangi bir karmagik saymm reel ve rerettigini
varsayahm.
el olmayan kismma ait rakamlari
Bu
kompleks sayuun birim ember zerinde yer aldigmdan kugkulamyorsak, bunu mutlaka kamtlayamayabiliriz.
x2

y2

hesaplanabilir sayisimn gerekten l'e egit olup olmadigma kaverebilecegimiz bir algoritma yoktur, nk buna karar
vermek, hesaplanabilir
kompleks x + i y sayismm, birim emzerinde
ahp
almadigmm
saptanmasi
ber
kriterinden bagyer
ka birgey degildir.
Kugkusuz, istedigimiz bu degiL Birim disk elbette yinelenen
kme kabul edilmeli. Birim diskten daha basit pek fazla kme
yok! Sorunu zmenin bir yolu smiri gzardi etmek olabilir.
Diskin gerekten iindeki ve diskin gerekten digmdaki noktalarla ilgili olarak bu gerekleri kamtlayan bir algoritma mevcuttur
(Sadece x2 + y2 rakamlarini
pegpege reterek
0.99999...'da ondahk noktasmdan
9'dan
bagka bir rakam,
sonra
rakam
LOOOOO...'deO'dan
bagka bir
bulabiliriz). Bu bagveya
lamda birim disk yinelenen bir kmedir. Fakat savlarm, ogu
kez, simrlarda neler olup bittigine bakarak ifade edilmesi gerektiginden,
matematik
ynnden
bu. bakig aisi olduka anrar

153

lamsiz bir yakla1mdir.

te yandan, byle bir bakig a1si fizik
olabilir. Bu konuya daha sonra dnecegiz.
uygan
Benimseyebilecegimiz ve konuyla yakmdan iligkili bir grg
olanagi daha var ve bu grgte, hesaplanabilir kompleks sayilarla ilgilenilmiyor. Sz konusu kmenin iindeki veya digmdaki
kompleks say11an saymaya ahgmak yerine, bir kompleks say1
verilmesi koguluyla, bu sayuun kmenin iinde mi, yoksa tmlegerek
yenin iinde mi yer aldigma karar veren bir algoritmaya
duyariz sadece. 'Verilmesi' dedim, nk denemekte oldugumuz
her kompleks sayida, reel ve reel olmayan kisimlara ait birbirini
izleyen rakamlar,
istedigimiz srece, belki sihirli bir yntemle,
ortaya 1karmak
birbiri ardma ortaya 1karlar. Bu rakamlari
varoliin, bilinen veya bilinmeyen herhangi bir algoritmamn
masma ihtiyacim yok. Yalmz ve yalmz kompleks sayima gerekten kmede yer almasi koguluyla, tek bir algoritma bu gibi rasmirh sayida agamalar sonras1
kamlar dizisine uygulandigmda,
sayilabilir'
diyorsa, bir kompleks sayilar kmesi,
addedilecektir.
a1kladigimiz
Bu konada
ilk gr gibi bu grg
Bu nedenle birim diskin iinin ve birim
de, suurlari
diskin digmm her biri, bu anlamda, tekrarh sayilabilir olurken,
simrm kendisi olmayacakt1r.
Her iki grg de bana gerekten gereksinim duyulan grg gibi gelmiyor? Mandelbrot kmesine uygulandigmda,
tammamak' felsefesi, kmenin karmagikhgiran oguna ulagannyabilir. Bu kme k1smen
dolgulu alanlar- ve kismen
olugur. En karmagik kisimlar, alabildigine
kivnlarak
uzanan filizlerde yer ahr. Ancak filizler, kmenin iinde yer almazlar ve bu nedenle, iki felsefeden birini benimsedigimiz takalmmayacak'lardir. Byle de alsa, yalmz lekelerin
dirde,
olup olmadigi
dikkate ahndigi Mandelbrot kmesinin
a1ka bilinmemektedir. Samnm bu sorunun kaynagt, Mandelbrot kmesi ile ilgili kamtlanmamis
bir iddiadadir: Kme,
baglantih' midir? Bu terimin anlammi veya konumuzla ilgisini
burada a1klamak niyetinde degilim. Sadece, bu konularm zor
olan Mandelbrot
konular olduguna ve henz zmlenmemig
aragtirmalakmesiyle ilgili, ve bazilan gnmzn matematik
neden olabisoralmasma
nnm n cephesinde yer alan sorulann
lecegine dikkat ekmek istiyorum.
ynnden

'evet'

'tekrarh

'tammiyor'.

'simr

'lekeler'den

-ii

'filizler'den

'dikkate

'yinelenen'

'yerel

154 .Dogruluk, Kamt ve Sezgi

Kompleks sayllarm sayilamaz oldugu problemine yeni yaklagimlar getiren ve benimseyebilecegimiz bagka grgler de vardir. Hesaplanabilen tm kompleks sayilari ele almak yerine, bu
sayilardan ikisinin egit olup olmadigma karar vermenin hesaplanabilir bir konu oldugunu savunan nitelikte uygun bir alt-ksay11arm reel ve reel olmeyi ele alabiliriz. Byle bir alt-kme,
rasyonel
sayilar olarak ahnikisinin
kisimlarimn
her
mayan
Ancak, fazlaca simrlay1ei
kompleks sayilardir.
digi,
olmasi nedeniyle bu grsn, Mandelbrot kmesinin sarmagik
filizleriyle baa ikabilecegini sanmiyorum. Belki biraz daha
tatmin edici bir yntem olarak eebirsel sayilardan, yani tamsay1 arpanh cebirsel denklemlerin zmleri olan kompleks sayilardan, yararlanabiliriz.
rnegin,
'rasyonel'

129 z7

33z6

725z4

16z3

2z

Cebirsel
denkleminin z iin tm zmleri cebirsel sayilaridir.
ikisinin
egit
hesaplanabilir
sayilar sayilabilir,
bunlardan
ve
olup olmadigma karar vermek gerekten hesap edilebilir bir kopek ogu birim emnudur (Rastlantiya bakm ki, bu sayilardan
berin zerinde ve Mandelbrot kmesinin filizleri zerinde yer
olup olmadigi
ahr). istenirse, Mandelbrot kmesinin yinelenen
edebiliriz.
sayilarla
ifade
bu
sorusunu,
Cebirsel sayilar, yukarida degindigimiz iki kme bakimmdan uygun olabilirse de, genelde kargilagtigmus tm zorluklari
zmleyemezler. Argand dzleminde x + i y (= z) iin
.

>ex

bagmtisiyla tammlanan kmeyi (Epekil 4.5 deki siyah alan) ele

alahm, Kmenin ii ve tmleyen kmenin ii, yakarida a1klanan grglerin herhangi birine gre, tekrarh sayilabilir, fakat
(1882'dekamtlanan nl F. Lindemann teoremine gre) smirm
kendisi y ex tek bir cebirsel noktaya, z i'e, sahiptir. Bu du=

rumda

cebirsel

sayilar,

smirm

algoritmik zelligini

aragtirmak

konusunda bize yardimci olmaz! Bu kendine zg nitelikteki

konuda yeterli olabilecek bir bagka hesaplanabilir sayilar altsunfi bulmak zor olmayabilir ama dogru grge henz ulagada kurtulannyoruz.
mamig olmamn s1kmtismdan

155

Sekil4.5. y 2 er bagmtisiylatanunlanan kme de

Yinelenmeyen
Bazz Ornekler

Matematik

'yinelenen'

olarak uitelenmelidir.

Problemlerine

problemlerle
Matematigin yinelenmeyen
karg11ay11dig1birok
'hay1r'
alam vardir. Bu nedenle, yamti ya 'evet'
olan, fakat
veya
hangisinin dogru olduguna karar verilmesini
bu yamtlardan
varolmadigi
saglayacak genel bir algoritmamn
problemler simf-

larmdan bazilari son derece basit grngldr.

Once, tamsay1 arpanh cebirsel denklem sistemlerinin
tamsayi zmlerinin bulunmasi problemini ele alahm, Bu denklemler, ..nc yzyilda yagamig olan ve bu tip denklemleri
inceleyen Yunan matematiki Diophantos'un adiyla Diophantos
denklemleri olarak amhr. Sz konusu denklemler kmesine rnek olarak,
z3

0,

yz2

2x

--

0,

y2 2xz
-

denklemlerini verebiliriz ve burada problem, x, y ve z tamsays

degerleri iin denklemlerin zlr olup olmadigma karar vermektir. Gerekte, bu denklemler,
x=13,

y=7,

z=2

156 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi

olarak verildiginde
zlebilir. Ancak, zorunlu bir Diophantos
denklemleri kmesi iin* bu karari verecek bir algoritma yoktur:
Diophantos aritmetigi, basit ierigine kargm, algoritmik olmayan
matematigin
kapsammdadir. Daha da basit bir rnek manifoldlarm topolojik epdegerliligidir.
VIIL Blm'de tartigilacak konularla olduka iligkili oldugu. iin bu rnege kisaca deginiyorum.
'Manifold'un ne oldugunu anlamak iin nee bir ipin ilmegini dSonra kapah bir yzey
gnn; bu, bir boyntlu bir manifolddur.
dgnn; bu da i1eiboyutlu bir manifolddur. Daha sonra, veya
daha fazla boyuta sahip bir
dglemeye ahgm. ki manifoleydegerliginin'
dun
anlami, ikisinden birinin digerinin
srekli bir hareketle gekil
stne, kopmadan veya yapismadan,
nedenle,
degi tirerek rtlebilmesidir.
bir kre yzeyi ile bir
Bu
kpn yzeyi topolojik egdegerlidir; te yandan her ikisi, bir yzgn veya bir ay fincamnm yzeyi ile egdegerli degildir; halbuki yzk ile ay fincam topolojik olarak egdegerlidir. Bu bize, ikiboyutlu manifoldlar
iin, bunlardan ikisinin topolojik eydegerli
olup olmadigma karar verecek bir algoritma bulundugunu gsteriyor. U-boyutlular iin bu sorunun yamti kitabm yazildigt bu
gnlerde, henz bilinmemektedir, ama drt ve daha fazla boyutbir algoritma yoktur. Drt-bolar iin, egdegerliligi saptayacak
yutlu manifold rnekleri fizikle biraz ilgilidir, ik Einstein'in
genel grelilik teorisi uyarmea,
birlikte 4 boyutlu
uzay ve zaman
bir manifold olugtururlar;
(bkz. V. Blm) Geroch ve Hartle
ktleekim kuvveti'
(1986), bu algoritma-di 1 niteligin,
ile iligkili olabilecegini ne srmslerdir
(Bkz. VIII. Blm ).
'Szck problemi' adi verilen bagka tr bir problemi ele alahm." Diyelim ki, bir egit simgeler alfabemiz var ve bu simgeleadi veriliyor. Szcklerin anlamrin egitli dizilerine
lari olmasi gerekmiyor,
fakat diyelim ki elimizde daha bagka
kurabilmemizi
de saglayan, szckler arasmdaki
gsteren belirli (ve sonlu) bir liste meveut. Daha fazla egitlikler bulmak iin, elimizdeki listede yer alan szcklerin
yerini tutacak ve bu szcklerin bazi blmlerini ierecek bag'yzey'

'topolojik

'kuantum

'szckler'

'egitlikler'

'epitlikleri'

olumsuz olarak yamtBu, sayfa 39'da deginilen Hilbert"in onuncu problemini,

lar (Bkz. Devlin 1988). Burada, degigkenlerin adedi sunrlanmanngttr.
Ancak,
bu algoritmik olmayan zelligin kamtlanmasi iin dokuz adetten faz1asma gerek olmadigi bilinmektedir.

157

szckler) retebiliriz.
listeye gre egit oldugu
Szcklerin her bir blmnn
varsayilan
bir bagka blm konulabilir. Bu durumda problem,
verilen herhangi bir ift szcgn,
bu kurallar erevesinde
olup olmadiklarma
karar vermektir.
rnegin,ilk listemize agagidaki szckleri alabiliriz:
ka szckler

(dogal olarak daha

uzun
yerine,

'egit'

EAT
ATE
LATER
PAN
CARP

AT

=
=

rnegin,

Bu szcklerden,

LAP
szcklerini

LOW
PILLOW
ME

olarak tretebiliriz:

gibi, srekli

apagidaki

LAP

LEAP

LATEP

LEATEP

LEAP

Simdiproblem, bir ift szck verildiginde, birinden digerine

geebilir miyiz? rnegin,CATERPILLAR'dan MAN'i, veya diyelim, CARPET'dan MEAT'i tretebilir miyiz? Birinci rnek
oldugunu
ikineisi iin
dgnelim. Yaiin yamtm
olasi
mt
ise, bunu gstermenin dogal yolu, aralarmdaki
bir iligkiyi kullanarak her bir sscgn bir ncekinden tretilDegigecek harfleri kahn
digi bir egitlikler dizisi sergilemektir.
punto harflerle, henz degigtirilmig olanlan italik harflerle gstermek suretiyle, apagidaki trevleri elde ederiz:
'hayir'

'evet',

'evet'

CATERPILLAR
CARPILLOW

=
=

CARPILLATER=
CARPILLAR
MEAN MEATEN
MAN.
MATEN
=

CARPAN

nyarak
CARPET'dan MEAT'i tretmenin
nas11 syleyebiliriz?
olmayacagira
Bunun iin biraz
yollar
eyitli
bulmamiz hi
gerekir
ok
daha dgnmemiz
ama
'egityol
listemizdeki
her
olabilir:
Ilk
de zor degil. En basit
gu
lik'de, egitligin her iki tarafmdaki A'lann sayisi arti W'larm say1s1 arti M'lerin sayisi aymdir. Buna gre, A'lann, W'lann ve

Bilinen

kurallara

mmkn

M'lerin toplami, yapabilecegimiz

herhangi bir trevler dizisi
Ancak,
degigmez.
CARPET iin bu say1 1 iken MEAT
boyunca

158 . Dogrulu,k,Kamt ce Sezgi

bir trev yntemiyle CARiin 2'dir. Sonuta, uygulanabilen

PETdan MEAT'i tretmemizin bir yolu yoktur.
olursa bunu, bilinen kurallar erevesinde, biki kelime
olmaimsel bir simgeler dizisi halinde gsterebiliriz. Oysa
savlara
bag vurmanuz
malari' durumunda, kurallar hakkmdaki
olduklari saman szckleria
gerekiyor. Szckler gerekte
gstermek iin kullanabilecegimiz
belirgin
arasmdaki
vardir.
Yapmanuz gereken sadece, szcklerin olabir algoritma
si tm dizilerini leksikografik bir liste halinde dzenlemek ve
herhangi bir kural erevesinde ikinci szsonra, uygulanabilir
cgn birincisinden tremedigi,yanyana bir ift szcgn yer aldigi byle bir diziyi listeden ikarmaktir. Geriye kalan diziler,
gsterecektir. Oyszekler arasmda aradignmz tm
vermek
iin,
olmadigma
karar
sa, iki szcgn ne zaman
yoktur,
algoritma
kamtlamak
bunu
genelde, byle bir belirgin
ve
iin
bagvurmak zorunda kalabiliriz (Gerekten de, CARolmadigmi gstermek iin yukardaki
PET ve MEAT'in
le'nin farkma varmam uzun srd. Bagka bir rnek iin, tamagerekebilir. Bu arada zek, bir
varmen farkh bir
ligme gstermek iin, gerekli olmasa bile yararh olabilir).
beg
iin, gerekYukaridaki birinci liste rnegindeki
egit
olmadigun
szcgn
kamtiki
olmadiklan'
zaman
ten
bu
kadar
Ancak,
bulmak
algoritma
layan bir
zor degildir.
o
zeknnzi
uygulanabilir
algoritma
bulmak
iin
bbir
amala
yk lde kullanmam1z gerekir! Aslmda, birinci listedeki tm
olasi seeneklere evrensel olarak uyarlanabilecek
hibir algoritanlagihr.
baglamda,
szck
Bu
sonunda
manm bulunmadig1
probleminin hibir algoritmik zm yoktur. Genel szck
problemi, yinelenmeyen matematige
aittir!
olmadigma karar verecek
szcgn
listede,
egit
iki
lk
ne zaman
bir algoritmanm varolmadigi bazi zel egitlikler bile yer almaktadir:
HA
AH
OH
HO
AT
TA
OT
TO
IT
TAI
HOI
IH
ITHT
THAT
'egit'

'egit

'egit'

'egitligi'

'egitlikleri'

'egit'

'zek'ya

'hi-

'egit'

'egitligin'

'hile'

'egitlik'

'egit

=
=
=

=-

169
i

r
I

perlyodik kaplanmasi ile il1976'da

bulunmuytur).
Rice
tarafmdan
(Marjorie

Dekil4.6. Her birinde tek bir tr karo kullamlarak dzlemin

giliiki rnek

(Bu liste, G.S. Tseitin ve Dana Scott tarafindan 1955'de verilen

listeden nyarlanmietir; bkz. Gardner 1958, s. 144.) Buna gre
szck problemi, sz konusu listeyi kullanarak verilen iki szalgoritmik
bagolarak karar veremeyecegimiz
cgn
rnek
olugturmaktadir.
lammda, tek bapaa bir
'egitligi'ne

160 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi

matematiksel
problemi, biimsellegtirilmig
varsayimlarmdan
ortaya 1km14tir ('formel sistemler'
vs. daha nce ele alungtik.) lk szck listesi, bir aksiyom sistemi ve szckler iin bir trev kurah roln oynar. Bu rol, ynSzck probleminin yinelenemez
temin biimsel kurallaridir.
varsayimlardir.
olmasimn ispati bu
Matematikte yinelenemeyen probleme son bir rnek olarak
Eukleides dzleminin okgen gekillerle kaplanmasi problemini
ele alahm. Elimizde simrh sayida ve farkh tipte gekiller bulunaralarmda
hibir bogluk
sun. Yalmz bu gekilleri kullanarak,
gekilde
stne
dzlemi
kalmayacak veya birbirinin
binmeyecek
tamamen kaplamaruzm mmkn olup olmadigim grenmek is-

Genel szck

mantik

'karo

kaptiyoruz. Sekillerinbyle dzenlenmesine dzlemin

kaplamalari,
kagibi
karo
adi
verilir.
Biliyoruz
ki,
lanmasi'
bu

reler, egkenar genler, veya dzgn altigenler

($ekil 10.2, X.
beggenler
dzgn
Blm) kullamlarak gereklegtirilebilir
ama
kaplanmasmgereklegtirilemez.
Dzlemin
karo
kullamlarak
da, Sekil 4.6'da gsterildigi zere, dzgn olmayan iki beggenden her biri gibi diger birok tekli gekiller de dzlemin karo
karo
olugturabilir.
Bir ift gekil kullamlarak,
kaplanmasim
kaplama daha zenli yap11abilir. Sekil4.Tde iki basit rnek verilmektedir.
her iki ynde

'periyodik',

Tm bu rneklerin ortak zelligi

tekrarlanabilir olmasidir. Matematik

Sekil4.7. ki ayn karo tr kallanarak,

yani

terimleriyle

dzlemin periyodik kaplanmasi ile ilgili ikirnek.

161

L
ekil 4.8. Perlyod parelelkenan
kaplama,

----

--

ile ilighilendirilmig olarak gsterilen bir periyodik karo

ifade etmek gerekirse, bir periyod paralelkenart vardir diyoraz;

bu paralelkenar,
bir gekilde igaretlenip sonra kenarlarma paralel olarak iki ynde tekrar tekrar yinelendigi zaman verilen karo kaplama desenini retmektedir.
Sekil4.8, bunun bir rnegini gstermektedir:
Diken biiminde bir karoyla yapilan periyoperiyodik kaplamasi sagdik kaplama sol tarafta gsterilirken,
da gsterilen bir periyod parelelkenar ile iligkilendirilmigtir.
4.9'da
Dzlem periyodik olmaksizm da kaplanabilir. @ekil
liseP karolarm Sekil4.8'deki diken biimi karolarla birlikte periyodik olmayan kaplamasi ayri tipte gsterilmigtir. Bu degigik
'he-

'her

olarak adlandmhr
yne uzanabilen'
dzlem kaplama
(a1ka
nedenlerle!)
nce
H. Voderberg tarafindan bulunbelli
ve daha
mug gek1e dayamlarak B. Grnbaum ve G.C. Shephard (1981Bu tr karonun hem periyodik
1987) tarafmdan uygulanmigtir.
hem de periyodik olmayan kaplama yapabildigine dikkat ediniz.
Bu zellik tek veya kme halindeki karo kaplamalarda da grlr. Dzlemi yalmz periyodik olmayacak gekilde kaplayan tek

karolar

kme karolar var midir? Bu sorunun

yanit1
matematiki
4.10'da,
Raphael
Robinson
Amerikah
Sekil
(1971)tarafmdan in edilen alti karolu bir kme grlmektedir.
'evet'dir.

veya

162 .Dogruluk, Kamt ve Sezgi

Periyodik olmayan karo kmelerinin

tarihesinden biraz
bahsetmek istiyorum (bkz. Grnbaum ve Shephard 1987). 1961
yilmda, in kkenli Amerikah mantik bilimcisi Hao Wang, karo kaplama problemi ile ilgili olarak bir karar ynteminin varolup olmadig1 sorusunu yneltti. Bagka bir deyigle, dzlemi tmyle kaplayacak farkh okgen karolardan
olugan belirli bir
sonlu kmenin varolup olmadigma karar verecek bir algoritma
var nudir?* Hao Wang, dzlemi herhangi bir gekilde kaplayacak farkh karolardan olugan her sonlu kmenin, dzlemi ger-

(8)

(b)

(c)

Sekil4.9, Sekil4,8'dekinin

olmayan

'helisel'

aym
karo kaplama.

'her

yne uzanabilen'

biimikullaman

ayn periyadik

Ashada Hao Wang biraz daha farkh bir soru tasarlanneti: Kare karolar dnbirbirine uygun renkte kenarlara sahip olacakti. Fakat bu fark bizim

meden,

iin burada nemli

dagiL

163

byle
ekte periyodik olarak da kaplayacagi gsterilebilseydi,
gerekten var olabilecegini gstermigtir.
bir karar ynteminin
byle bir kogula aykin bir kmenin, yani
Samrim, o zamanlar,
olmayan' karolar kmesinin, var olabilecegine inamlnuyordu. Ancak, 1966 yihnda Robert Berger, Hao Wang'm bazi
ipularim degerlendirerek,
karo kaplama problemi ile ilgili
varolmadigun
ynteminin
gstermeyi bagardi: Kahibir karar
problemi
yinelenemeyen
matematik
sorulartmn
de,
kaplama
ro
bir parasidir!
Bylece, Hao Wang'm periyodik olmayan karolar kmesinin
varolmas1
gerektigi sonucundan
hareketle Berger, ilk periyodik-olmayan karolar kmesini inga etmigti. Ancak, Berger kmesi 20 426 gibi son derece fazla say1da karo kullammim gerektirdigi
iin Berger, biraz daha beceri gstererek bu say1y1
104'e indirdi. 1971 ylhnda Raphael Robinson sz konusu saylyi,
Sekil4.10'da gsterilen 6 karoya kadar indirmigtir.
altih kme Sekil4.11'de gsteBagka bir periyodik-olmayan
rilmigtir. 1973'de, tamamen bag1msiz bir dgnce izgisi izleyerek bu kmeyi ben tasarimladim (Bu konuya X. Blm'de tekaltiekil 10.3). Robinson'un periyodik-olmayan
rar dnecegim;
diye
h kmesini grdkten sonra, bu saylyt nas11 azaltabilirim
srdrddgnmeye bagladim; keserek, tekrar yapigtirarak
egitli
denemeler
karo
ikiye
dgrebildim.
say181m
sonras1,
gm
Sekil 4.12'de iki ayri tasarim gsterilmigtir. Kaplama iglemi tamamlandigmda
ortaya ikan periyodik gekiller, beg-kath simetriye sahip ve kristal yapisma
tamamen aykir1 periyodiksi bir
Bu konuya
yapi dahil, dikkate deger birok zelliklere sahiptir.
bir
daha sonra tekrar dnecegim. Matematigin bylesine
alanmm, bir dzlemin birbirine uyan paralarla kaplanmasi giyioyunu' bir iglemin gerekte matematigin
bi neredeyse
problemler
nelenmeyen
konusunun bir kismim olugturmasi ilgin grlebilir. Aslmda bu alanda zor ve zmlenmemig problemler vard1r. rnegin,tek karodan olugan ve periyodik-olmaolmadigi bilinmemektedir.
yan bir kmenin varolup
problemde kaWang, Berger ve Robinson'un yaklagimlarlyla
re karolar kullamlm14t1. Ben, herhangi bir gekle sahip okgenler kullamlabilir diyorum, yeter ki her bir karoyu gstermenin
birisi,
hesaplanabilir
bir yntemi var olsun. Bu yntemlerden
'periyodik

'basit'

'ocuk

164 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi

$ekil4,10.Raphael

Rabinson'un,

kmesi.

Sekil4.11. Dzlemi yalmz

karolarm

yalmz
dzemi

periyodik-olmayarak

kaplayabilenaltih

periyodik-olmayarak kaplayabilen bir baska altih kme.

kgelerini, Argand dzleminin noktalari

etmektir.
Bu noktalari,
mmkndr.

cebirsel

sayilarla

olarak

gstermek

kabul
pekl

165

Sekil4.12. Her

rolan'); ve

biri sadece periyodik-olmayarak kaplayabilen iki ift karo CPenrose ka-

dzleminher bir ift-karoyla kaplannny blgeleri.

166 .Dogruluk., Kamt ve Sezgi

Mandelbrot

Matematige

Kmesi Yinelenmeyen
Benzer mi?

Yine Mandelbrot kmesi ile ilgili tartigmamiza dnelim.

Aiklama kolayhgi ynnden Mandelbrot kmesinin, herhangi
bir uygun anlamda, yinelenmedigini varsayacag1m. Tmleyen
kme tekrarh sayilabilir oldugu iin, kmenin kendisi tekrarh
say11amaz. Samrim, Mandelbrot kmesinin biiminin, yinelenproblemlerinin
meyen kmelerin ve yinelenmeyen matematik
zellikleri hakkmda bize verecegi bazi dersler var.
III. Blm'de kargilagtigimiz Sekil 3.2'i ele alahm. Kmenin
byk bir blmnn, Sekil 4.13'de 'A' olarak igaretledigim,
byk bir kalp biiminde blge ile kaplandigma dikkat ediniz.
Kardioid (yrek biiminde) olarak adlandirilan gekil ve i kisclarak, Argand dzleminde
mi, matematiksel
--z2

c=z
c noktalan kmesi olarak tammlanabilir; burada z, merkezden
uzakhgi 1/2'den az olan bir kompleks say1dir. Bu kme, kugkutekrarh sayilabilir: Blgesuz, daha nce deginilen anlamda,
uygulandigmda
nin i kisannda bir noktaya
bu noktamn gerekten i blgede bulundugunu
dogrulayacak bir algoritma
vardir.
Gerek algoritma yukardaki formlden kolayca elde

edilir.
Yrek biimindeki ana blgenin solundaki yuvarlak blgeye
(Sekil4.13 blge B) bakimz. Yuvarlak blgenin i kismi
-

c=z-1
noktalar1

kmesidir;

burada

z, merkezden

1/4'den az uzakhk-

tadir. Bu blge gerekten de bir diskin iidir, yani tam bir dairenin iinde kalan noktalar kmesidir. Bu blge de, yukardaki
anlamda,
yinelenerek
sayilabilir. Peki, yrek biimi blgenin
zerindeki

'sigilimsi'

ikmtilar

nedir?

Sekil3.2'de

blgenin hemen stnde ve hemen altmda

4.13'te C1, 2 olarak igaretlenen bu yuvarlak
terimleriyle bildirimi gyledir:
c3+2c2+(1-z)c+(1-z)3=0

yrek-biimi

grlen

ve

Sekil

damlalarm kme

167

c2
Sekil4.13. Mandelbrot

kmesinin i blgesinin baghca lusunlan, basit algoritmik for-

mllerle tammlanabilir.

noktalann
1/8 uzakhktaki
burada z, merkezden
tmdr. AsImda bu denklem bize yalmz Ci ve C2 yuvarlaklarim
vermiyor,
ekil 3.2'de sol tarafta
3.1'in ana blgesi- ve Sekil
gekilleri de
4.13'de Cs ile igaretlenen kalp biimindeki
vermektedir.
Yine, sz konusu bu blgeler (birlikte veya ayn
ayn), yukandaki
forml sayesinde (daha nce nerilmig olan
anlamda) yinelenerek
sayilabilir kmeleri olugturur.
Mandelbrot kmesinin yinelenemeyen
bir kme oldugunu kamtlamaya
ahytigim gibi bir izlenim yaratt1ysam
da kmenin,
iyi tammlammy ve ok karmagik olmayan bazi algoritmalar kullanarak, en genig blgelerini a1khga kavugturduk. Oyle grnyor ki, bu iglemi srdrmeliyiz. Kmedeki en belirgin blgeler ve kugkusuz bu blgelerin kapladig1 alanm (tmn kaplamadigi durumlarda) ezici yzdesi, algoritmik
olarak hesaplanabilir. Tahmin ettigim gibi kme tmyle gerekte yinelenen bir
ulaamadtgumz
kme degilse, algoritmalanmizla
blgelerin,
ok hassas ve ulagilmasi
zor blgeler olmasi gerekir. Ustelik,
bu blbyle bir blgeyi saptadigmuz zaman, algoritmalarmuzi
gelere ulagmannz1 saglayacak gekilde geligtirmek gansimiz da
artacaktir..
Fakat yine de (yinelenemez varsayimim
dogruysa)
-$ekil

'yavru'

168 . Dogruluk, Kamt ce Sezgi

ulagilamayan

bagka blgeler olacak, bu blgeler geligtirilmig algoritmalanmizla

bile ulaamayacagumz
dryarhhk ve karmagikgizli kalacaklardir.
belirsizliginde,
daha
da
derinlerde,
hklarm
sezgilerimizi,
agamada
Byle bir
becerimizi ve ahqkanhgimizi
onlara
ulagabiliriz,
sokarak
fakat yine de alaamadikladevreye
olacak
gidecektir.
srp
rimiz
ve bu bylece
ogu kez, problemlerin
zor
Samrim bu durum, matematigin
oldugu ve byk olasihkla yinelenemez
oldugu alanlarda faaliBelirli bir alanda kargilaymaaiklamaktadir.
yet gsterdigini
yntemlerle,
olagan
problemler, basit algoritmik
unz olasi en
yzyillardir
bilinen yntemlerle zlebilir. Fakat bazilan agm
gzlerinden ka1p gidecek ve onlan zebilmemiz iin daha zor
yntemler
bulmamiz gerekecektir. Elimizden ka1p kurtulanlar, kugkusuz, matematikileri tuzaklarma dgrecekler ve onBu gibi
lari daha gl yntemler bulmaya zorlayacaklardir.
alammn
yntemlerin,
ilgili matematik
dogasmm daha da desezgilere
olmast
rinliklerine
gerekecektir. Belki,
dayah
inebilen
vardir.
anlayleimizda
birgeyler
buna benzer
fiziksel dnya
ele
aldigumz
szck
problemlerinde
Daha nce
ve dzlem karo
ucuyla
fark etmege
problemlerinde
geyi
kaplama
bu tr bir
gz
matematiksel
alanlar,
yntemlerin
henz pek
baglayabiliriz (Bu
uslamlama
olsa
alanlar
bir
kaydetmedigi
Basit
dahi).
ilerleme
yntemi kullanarak, belirli bir szcgu bagka bir szckten tretemiyecegimizi gsterebilmigtik. Daha karmagik problemlerin
stesinden
gelmek iin ok daha karmagik uslamlama yntemlerini devreye sokabiliriz. Szck probleminde
tek bir yntemin yeolmayacagmi
kontrolmzden
kaabilen rfakat
biliyoraz
terli
nekleri biraz daha zenli ve duyarh yntemlerle inga edebiliriz.
Nasil inga edebilecegimizi anlar anlamaz, belli bir problemin alelinden kurtuldugunun
goritmamizm
kesinlikle farkma varcr
algoritmamizi,
alacak gekilde
problemi
kapsamma
bu
varmaz,
olmayan ift szckler algoritmamizgeligtirebiliriz. Yalmz
dan kaabildigine gre, katiklarmm forkma varir varmaz
olmadiklarru
buna gre uyartriz. Geliaulariz ve algoritmanuzi
saglayacaktir!
algoritmamn
geligmesini
sezgilerimiz,
gen
'egit'

'egit'

169

Karmapkhk

Teorisi

Algoritmalann
dogasi, varhgi ve simrlan ile ilgili olarak yusavlar
karda ve nceki blmlerde ileri srdgm
dzeyindeydi.
Uygulanabilir olup olmadiklanm fazlaca irdelemevaroldugunu
nasil
dim. Algoritmalanmn
ve bu algoritmalan
inga edecegimizi bildigimiz problemler iin bile, bunlar1yagama
geirmek byk beceri ve aba gerektirebilir.
Bazen birazeik
daha az karma ik vebeceri ve sezgi gcyle, bir algoritmamn
ya son derece luzh olmasim saglayabiliriz. Bu gibi konular ogu
kes ok ayrmtih ve teknik olup, algoritmalann
yap11anmasi,
anlagilmasi ve geligtirilmesi alanlarmda degigik baglamlarda
ahgmalanna
bir hayli ahqma yapilmig, algoritma
ivme kazandinlmigtir.
Bu konuda aynntih bir tartigmaya girmeyi uysratinin
ne lde
gun grmyorum. Ancak, bir algoritmamn
artinlabilecegi
ile ilgili bazi kesin simrlarm bilinmekte veya
tahmin edilmekte olduguna deginmekte yarar gryorum. Alzellige sahip matematik
problemleri
goritmik
arasmda
bile,
dogalan geregi, algoritmik
zmleri diger zmlerine gre
ok daha zor olanlar vardir. Bazilan ancak ok yavag algoritmalarla
(veya, olaganst bellek alam, vb. gerektiren algoritmalarla)
zmlenebilirler.
Bu egit sorularla ilgilenen teori,
karnaagsklik teorisi adlyla tanmir.
algoritmik
Karmagikhk teorisi, bireysel problemlerin
zm1erinden ok, bir problem sunfina dahil problemlere yamt arabulunabilecegi sonsuz problemler siyan genel bir algoritmarun
mflanyla
ilgilenir. Aym simfa dahil farkh problemler farkh
yutlar'a sahip olabilirler; bir problemin boyutu n dogal sayisiyla
llebilir (n sayismm problemin boyutunu nasil belirleyecegini
birazdan anlatacagim).
Belirli bir sm1fa dahil her bir problemin
gereksinim duyacagt srenin uzunlugu
daha dogrusu, ilk
agamalarm
Biraz daha
sayisi- n'e bagh bir N dogal sayisidir.
a1klamak
gerekirse, diyelim n boyutundaki
tm problemler
arasmda
algoritmamn
kaydettigi en byk agama sayisi N'dir.
Buna gre, n bydke N'de byyecektir. Gerekte N, n'e gre
ok daha luzh byyecektir. rneginN, yaklagik n2, veya n3, veya belki 2" (byk n degerleri iin 23, n, n2, n3, ns ve n6' hepsinden ok daha byk, ve hatta her r sabit sayisi iin n"den daha
'ilke'

'bo-

-veya,

170 .Dogruluk, Kamt ve Sezgi

byktr)

olacak, veya N, yaklagik

ile orantih

olarak,

diyelim

22" (ncekindende daha byk bir sayi) ile orant1h olabilecektir.

uygalandigi
Kugkusuz,
sayisi, algoritmamn
makinenin tipine bagh olabilir. II. Blm'de tammlanan tek banth
N say1s1, iki veve olduka yetersiz tipteki Turing makinesiyle
makineyle
oldugundan
daha
hizh artabiok
banth tip
ya daha
lir (yani, makine daha yavag ahgabilir). Bu gibi belirsizliklerden sakmmak amaciyla, hangi tip Turing makinesi kullamhrsa
kullamlsm N artig oram lmnn
aym kategoride yer almasaglayacak
n'in
gekilde
N'in,
bir
fonksiyonu olarak, bysim
yebildigi durumlari kapsayan genig bir smiflandirma
yapihr. P
olarak amlan ('polinomsre') bir smif, n, n2, n3, ns, n6
her birinin sabit katlarlyla* verilen tm hizlari ierir. Bagka
bir deyisle, P kategorisindeki herhangi bir problem iin ('problem' demekle, gerekte, zmleri iin genel bir algoritmaya
sahip problemler simfim kastediyorum)
'agamalarm'

...'lerden

N<Kxnr
denklemine sahibiz; burada K ve r sabit sayilardir
(n'den baanlami
sabit
n'nin bir
Bunun
N'in,
bir
kere
arpan
gimsiz).
kuvvetinden byk olmadigidir.
P kategorisine dahil basit ve tipik bir problem, kugkusuz, iki
sayima arpmndir. Bu konuya biraz daha aikhk getirmek iin
arpilacak sayilari nasil karakterize ettigini
nce, n sayismm,
yazildigim
ikilik sistemde
Her
tammlamahyim.
sayinin
ve
n/2'in bu saymm ikilik sistemde yazilmig halinde her bir rakayani n'nin toplam ikilik hamun ka kez getigini gsterdigini,
farzedelim (Sayilardan birisi digene sayismi (dijit) verdigini
rinden uzunsa,
kisa olamyla baglar ve digerinin uzunlaguna
ulagmcaya
kadar sola bir dizi sifir ekleyebiliriz).
Ornegin n 14 ise
=

1011010 x 0011011
'polinom'

*
ashnda
7n'
3n3 + 6n + 15 gibi ok daha genel bir bildirimi gsBir
terirse de, sayilarm sabit katlari bize daha faz1a genellegtirme yapmak olanagi
saghyor. Bu gibi bildirimlerde, n'in daha dgk kuvvetlerini kapsayan tm terimler, n sayisi bydke nemsialegir.
Bu nedenle, rnekte 7n' digmdaki terimleri dikkate almayabilfriz.
-

171
olarak yazanz (ashada 1011010 x 11011 olarak yazilmasi gereyaz1hmi elde etkirken kisa say1ya s11rekleyerek yukaridaki
tik). arpimi,ikilik sistemde, 0 x 0 0, Ox 1 0, 1 x 0 0, 1 xl
=

=1,0+0=0,0+1=1,1+0=1,1+1=10oldugimuhatirla-

yarak,

dogrudan dograya gyle yapabiliriz:

10 110 10
x 0011011
1011010
1011010
0000000
10 110 10
10 110 10
0000000
0000000
0100101111110

Tek tek yap11an arpimlarm sayis1(n/2) x (n/2) n2/4'dr; buna ek olarak en fazla (n2/4) (n/2)'toplama iglemi yap11abilir.
iglemi
Bu durumda toplam (n2/2) (n/2) bireysel aritmetik
vardir; arp1m iglemindeki elde sayllar iin aynca bir ka yedek
Bylece toplam agama sayisi N
agamayi da buna ekleyebiliriz.
n2/2 olur ki (sadece en byk terimi dikkate alarak) bu say1
kugkusuz bir polinomdur
Bir problem simfi ile ilgili olarak genelde, problemin
tu'nun n lsn, problemin bagimsiz verilerini belirlemek
iin gerekli toplam ikilik hanelerin (bit) sayisi olarak ahnz.
Bagka bir deyile, verilen n iin, problemin 2" kadar farkh seenegi sz konusudur (nk her hane, 0 veya 1 seeneklerinden
N
birisini alabilir, ve toplam n hane vardir) ve bu seeneklerin
agamada
algoritma
bir
tarafindan
dzgn
sayism1 gemeyen
gekilde ele ahnmasi gerekmektedir.
simflanP kategorisinde yer almayan problemlerin(problem
2f sayis1mn) birok rnegi vardir. rneginr dogal sayismdan
m hesaplamak iin, iglem bir yana, sadece yamtm1 yazmak iin
2r kadar agamaya gereksinim vardir; bu iglemde
n, r sayismm
2"
heikilik gsterimindeki hane (digit) sayisidir. 2 agamasuun
saplanmasi,
vb. gerektirecektir!
2 iglemine benzer agamalan,
Bu problemler polinom problemlerden ok byktr ve kugkusuz P simfina dahil degildirler.
=

'boyu-

172 . Dogruluk, Kamt ve Sezgi

da
hatt saglamalan
polinom srede yazilabilen
zellige
sahip
srede
yap11abilen
sorular
ilgintir.
Bu
daha
aym
nemli bir problemler kategorisi (algoritmik zmlenebilen soNP problemleri
ru smiflan kategorisi) vardir. Byle problemler
olarak
problemler
sunflari)
simfma ait
amhr.
NP'deki
(problem
herhangi bir problemin zm varsa, algoritma bu zm verecektir
yapmak da
ve polinom srede bunun saglamasim
mmkn
olmahdir. Problemin gzm yoksa, algoritma bunu
byle oldugunu syleyecektir, fakat polinom srede veya bagka
gerekmiyecektir.16
gekilde, bu sonucun saglanmasi
hem pratik dnyada birhem matematikte
NP problemleri,
ok konuyla ilgili olarak ortaya ikabilir. Basit bir matematiksel
rnek vereyim: Bir grafikte 'Hamilton devresi' adiyla amlan (son
derece basit bir dgnceyi tammlamak iin olduka iddiah bir
'grafik'
ad) devreyi bulmak problemi. Burada
ile kastedilen an'kge'lerden,
sonlu
olugan
bir koleksiyon
lam, noktalardan
veya
'kenarlarf
denilen
olup, belirli sayidaki nokta iftleri, grafigin
Yamtlari

2
4

3
6

8
11
12

10

Sekil4,14. Hamilton

mak isteyebilecegi bir

devresi (koyu gizgiler) ieren bir grafik.

tane daha Hamilton devresi var.

okuyucunun
Sekilde,

'uzakhk'

hul-

izgilerle birlegtirilmigtir (Biz, burda, geometrik veya

gibi zelliklerle degil yalmz hangi noktanm hangi noktaya baglandigi ile ilgileniyoruz. Bu nedenle, kenarlarm birbirinin zenoktalarm
varsayarak,
rinden gemesine aldirmadignmzi
tmnn aym dzlemde veya -boyutlu uzayda temsil edilip edilme-

173

dikleri gerekten nemli degildir). Hamilton devresi, grafigin keolugan ve her kgeden (verteksden) bir kez geen
bir ilmekten ibarettir. Hamilton devresini ieren byle bir grafik
rnegi Sekil 4.14'de verilmektedir.
Hamilton devresi problemi,
verilen bir grafikte bir Hamilton devresinin varolup olmadigma
karar vermek ve varsa bunu aika gstermektir.
Bir grafigi ikilik sayi sisteminde gstermenin egitli yollari
vardir. Kullamlan yntem pek nemli degildir. rneginnoktalan 1, 2, 3, 4, 5... geklinde numarahyarak,
aygun bir strada ift
ift dizmek olasidir:
narlanndan

(1, 2), (1, 3), (2, 3), (1, 4), (2, 4), (3, 4), (1, 5), (2, 5), (3, 5), (4, 5),
(1, 6).
...

eger ift grafigin kenanm gsteolugan

koyarak 'O'lar ve
bagka bir liste yapabiliriz. Buna gre

Bu listedeki her bir ift yerine,

riyorsa
uyumlu

'1',

gstermiyorsa

'0'

'1'lerden

10010110110...

baglandizisi, 1. kgenin 2. kgeye bunun 4. kgeye, 5. kgeye

digim 3. kgenin, 4. kgeye, 5. kgeye... 4. kgenin, 5. kgeye...
vb. baglandigim gsterir
(Sekil4.14). stenirse Hamilton devreolarak verilebilir ve bu durumsi, kenarlarm bir alt-koleksiyonu
da, ok daha fazla sayida sifira sahip bir ikilik diziyle tammlanabilir. Saglama iglemi Hamilton devresini bulma srecinden
daha da luzh gereklegtirebilir. Bunun iin, devrenin kenarlariait olup olmadigan ve grafigin
ma grafigin orijinal kenarlarma
her bir kgesinin, birisi iki kenarm her birinin ucunda olmak
zere tam iki kez kullamldigun kontrol etmek suretiyle nerilen
devrenin gerekten bir devre oldugunu smamak yeterlidir. Bu
saglama iglemi, polinom srede kolayca gereklegtirilebilir.
Gerekte bu problem yalmz NP problemi olmaylp tam-NP olarak bilinen problemidir. Yani bagka her NP problemi tam-NP probBylece, Hamilton devresi
lemine polinom srede evrilebilir.
problemini polinom srede zebilecek algoritmayi bulacak, bagka
bir deyigle, Hamilton devresi probleminin ashnda P'de yer aldigun
gerekte P'de
gsterecek kadar zeki olan birisi NP problemlerinin
nemli
ipulari
yer aldigim da anlayacakt1r. Byle bir durum ok
olarak,
verebilir. Genel
P'deki problemler olduka byk n say1s1
...

1|4 .Dogruluk, Kamt ve Sezgi

'kolay

'makul

iin, luzh modern bir bilgisayarda

zmlenir' (yani,
olarak
stede
nitelenirken,
zmlenebilir')
P'de yer almayan
gir
NP problemleri, olduka byk n sayisi iin, bilgisayann nceden
tahmin edilebilen iglem luzmda ne lde artig ngrlrse grlolarak zmlenmesine karsn
zmlenemez' (yani,
nitelenir
uygulamada
zmlenemez')
olarak
(Byk bir n sayigm
iin
gerekli
P'de
almayan
NP
problemi
iin ngrlen
sre,
si
yer
sreye kiyasla, evrenin yagmdan daha uzun bir sreye dngr ki
bu, pratik bir problem ynnden hibir ige yaramaz!). Hamilton
devresi problemini polinom zamanda zebilen herhangi bir akilh
algoritma, herhangi bir NP problemini de polinom zamanda zebilen bir algoritmaya dngtrebilir!
Tam-NP3 kapsanunda yer alan bagka bir problem
satici problemi'dir. Hamilton devresi problemini andiran bu problemde, her kenara verilmig birer sayi vardir ve bu say11arm topminimum
lamunn (saticrun seyahat ettigi
olmasi ngrlr. Seyyar satici probleminin polinom srede zm de,
polinom srede zmlenmesini
diger tm NP problemlerinin
saglayacaktir
(Bu problemin zm manget haber olacaktir!
nk, zellikle, son yillarda geligtirilen gizli gifre sistemleri,
yine bir NP problemi
olan byk tam say11arm arpanlarma
ayrilmasi
problemine
dayanmaktadir.
Bu problem polinom srede zlrse, bu gibi gifreler gl modern bilgisayarlar vasitas1yla zlebilir; problemin zlememesi durumunda ise ifreler gvende olacaktir. Bkz. Gardner 1985).
Uzmanlarm ogu, Turing makinesine
benzer bir aygit kullamlarak, bir tam-NP probleminin polinom srede zulmesinin
gerekte olanaksiz oldugunu ve sonuta P ve NP'in aym olmad1gma inanmaktadirlar.
Hakh olabilirler ama bugne degin buolmadi. Bu problem bugn karmagikhk teorisinu kamtlayan
nin zlememig en nemli problemidir.
'kolay

'ilke

'seyyar

'uzakhk')

Fiziksel

Nesnelerde

Hesapedilebilirlik

Karmagikhk

ve

Karmagikhk teorisi, bu kitapta ele aldignmz konular ynnden nemlidir nk, nesnelerin
algoritmik olup olmadigi so-

175
rusundan

alduka ayn bir konuyu gndeme getirir: Algoritmik

olduklan
bilinen geyler gerekten yararh bir gekilde algoritmik midir? Gelecek blmlerde karmagikhk
teorisinden ok

hesaplanabilirlik
lirlik sorusunun
nularm,
ussal
egilimindeyim

teorisini tartigacag1m. nk,hesaplanabikarmagikhk teorisi kapsammdaki koodagim olugturmadigim

dgnmek

aksine,
olgularm

(gerekelerim olduka yetersiz olsa bile). Usteuygalanabilirligine

lik, algoritmalarm
iligkin sorulara, karmagikhk teorisinin bugnk durumuyla, ancak gyle bir deginebi1ecegi kamsmday1m.
Ancak, karmagikhm nemi konusunda yamhyor da olabilirim. Daha sonra deginecegim gibi (IX. Blm,) gerek fiziksel
nesneler ile ilgili karmagikhk
teorisi, su na kadar tartigtig1m1zdan ok farkh olabilir. Byle bir olasi farki gzler nne sermek iin, kuantum mekaniginin
gizemli zelliklerinden
bazilanemi ok daha bnm irdelememiz gerekecektir. Bazilannm
yk boyutlara ulagan birok olguyu ve bu arada atomlarm
ve
molekllerin
davramelanm inceleyen kuantum mekanigi gizemli ama o kadar da gl gekilde dogrudur. Bu teoriyle VI.
Blm'de tamgacagiz. David Deutsch'a, (1985) gre, bir
olarak' olasidir. Deutsch, bu
tum bilgisayari' inga etmek
bilgisayar iin P'de yer almayan ama bu aygit sayesinde polinom srede zlebilen problemlerin
(problem sunflan) varolBir kuantum bilgisayan olarak davdugunu ileri srmektedir.
ranabilen
(gvenilir)gerek bir fiziksel aygitm nas11 inga edilebilecegi bugne degin aikhga kavugturulmannytir. stelik,sz
smifi kugkusuz yapaydir, ama fiziksel bir
konusu problemler
kuantum aygitima bir Turing makinesi zerine inga edilmesine
iligkin teorik olasihk bize pek erigilmez gibi grnmyor.
'Fiziksel bir aygit' oldugu tartigmasma girigtigim insan beyni,
karmagik oldugu kadar gagirtic1lde zenli ve duyarh tasaruna
sahip beynimizin kendisi sakm, kuantum teorisinin gizeminden
yararlamyor
olmasm? Kuantum sonulanmn, problemlerin
zmnde veya yargilarm
olugturalmasmda yararh bir gekilde kullamlabilecekleri yntemlerin farkmda unytz acaba? Gnmzun
zorlayarak
saglayacag1 stnlkkuantum teorisinin suurlanm
mmkn m? Fiziksel aygttlarm,
lerden yararlanmanuz
Turing
makinelerinin
karmagikhk teorisi ynnde geligtirilerek inga
'kuan-

'ilke

176 .Dogru2uk, Kanzt ce Sezgi

edilmeleri gerekten mmkn olabilir mi? Ya gerek fiziksel aygitlarla ilgili hesapedilebilirlik teorisinden ne haber?
Bu gibi sorulari yamtlayabilmek iin tmyle matematiksel
olan konulardan uzaklagarak,
gelecek blmlerde, fiziksel dnnasil
aragtiracagiz.
gerekte
davrandigim
yamn

L Elemanlan da kme olan kmeleri incelerken, kmenin elemanlan ile yine ayn1
kmenin elemanlarmm elemanlanm ayIrt etmekte dikkatli olmahyiz. rneginS, belirli
bir bagka T kmesinin bos olmayan alt-kmelerinin bir kmesi olsun. Diyelim ki Tnin
degil
olmasma
elemanlan bir elma ile bir portakaldir. T kmesinin zelligi
sahiptir, nk S kmesinin elemam; yalniz bir elkarem 8 kmesi
ma ieren bir kme, yalmz bir portakal ieren bir kme, ve bir elma ile bir portakal
ieren bir kme, yani toplam kmedir, bunlar S kmesinin elemamm olugturur.
degil
Aym sekilde, bos kmeden olugan tek elemanh kmenin zelligi de
lik'dir, nk bos kmeden olugan bir elemana sahiptir! Bos kmenin kendisi ise dogal
'lk'

'ikilik'

'1k'zelligine

'sifirhk'

clarak sifir elemana sahiptir.

'bir-

177
2. Gerekte, Gdel'in teoreminin uslamlamasi, Pk(k) gibi nermelerin tamamen digsal
kavramma bagimh olmayacaklari biimde sunulabilir. Ancak, yine de, bazi
simgelerin gerek
yorumuna baghdirlar: zellikle, artim saglayan
(dogalsayi) yoktur anlamuu talyan rneginde oldugu gibi.
'dogruluk'

'anlami'mn

...

3. Agagidakirneklerde, kk harfler
sonlu kmelerini temsil etmektedir; me

dogal sayilari, byk harfler ise dogal sayllarm

[(n,k, r)] gu ifadeyi gstersin: "X (0, 1, m)
=

...,

ise' k-elemanh alt-kmelerinden her biri radet kutnya dagitihrsa, en azmdan n-elemaY alt-kmesi vardir ki, Ynin tm k-elemanhalt-kmeleri aym
na sahip yle bir
kutuya girer." Burada
Ykmesinin, Y'nin en kk elemam olan dogal sayidan
daha fazla sayida elemana sabip olmasi anlammdadir.
Sunermeyi ele alahm: r, ve n seeneklerinden herhangi biri iin yle bir me sayisi
vardir ki, ma'dan byk tm m'ler iin, m
[n, k, r] bildirimi daima dogrudur.' Bu nermenin, J. Paris ve L. Harrington (1977)tarafmdan, standart (Peano) aritmetik aksiyomlan ile ilgili Gdel-tipi nermeye egdeger oldugu gsterilmigtir. Aksiyomlarla kamtaika belli' bir nermedir (Aksiyomlardan tretilebilen
Ianamayan fakat
nermelerin kendileri de dogrudur).
'byk'

'byk';

'k,

->

'dogrulugu

Yazmm baghgi'siral sayilarma dayah mantik sistemlerf olup, bazi okuyuculara, dipnotlarda kullanmakta oldugum Cantor'un stral sayilar yaz1hmi yabanci gelmeyecektir.
Yukanda tammladigim yntemle elde edilen mantik sistemlerinin neelik sirasi, hesaplanabilir siral sayilanyla gsterilir.
kolaydir. Standart
Baz1 matematik
teoremleri olduka dogaldir ve a1klanmalari
(Peano) aritmetik kurallanm kullanarak bunlan ispatlamaya ahtihrsa, 'Gdellegtirme'
ynteminin son derece buyuk bir lde (yukanda zetledigim suurlarmm ok tesine
kamtlari, normal
91karak) kullamlmasi gerekir. Bu teoremlerin matematiksel
matematiksel teoremin yntemlerinin digtuda gibi grnen herhangi bir belirsiz veya
sorgulanabilir uslamlamaya bagtmh trden hi degildir. Bkz. Smorynski (1983).
5. IIL Blm, s 101'de deginilen sureklilik kurann (C 61),burada kargilagtignmzen
matematik bildirimdir (yine de ok daha agiri bildirimlerle ogu kez karilagilabilir).
Sreklilik varsayimi ilgintir de, nk Gdel,Paul J. Cohenile birlikte,
bu varsayimimn gerekte, standart aksiyomlardan ve kme teorisinin yntem kurallarindan bagimsiz olduguna gstermigtir. Bu nedenle, sreklilik varsay1mina yaklagumunz, formalist ve Platonist gerugler arasmda aymm yapmam1zi gerektirir. Bir forverilemez' bir varsayimdir
maliste gre bu varsayim
nk standart (ZermeloFrankel) formel sistem kullamlarak ne kamtlanabilir ne de rtlebilir, ve
veya
olarak nitelemek de
Ancak, iyi bir Platoniste gre bu varsay1m, ya
degru veya yanhetir ama hangisinin geerli oldugunu kamtlamak iin yeni uslamlama
yntemlerine, Zermelo-Frankel formel sistemi iin Gdel'in nermelerini kullanan yntemlerin tesinde yntemlere ihtiya vardir (Cohen (1966),sreklilik varsaylmm1
a yanhe' olarak niteleyen bir dgnce ilkesi nermigtir).
=

'agin'

'karar

'dogru'

'yanhq'

'anlamsizdir'.

'a1k-

6. Bu konularm daha canh ve olduka teknik-digianlatum iin bkz. Rucker (1984).

7. Brouwer, topoloji ile ilgili 'Brouwer degigmez nokta teoremi' admdaki kendi teoreminin kamtmdaki
edilemezlik' endigesiyle bu dgnce izgisine girmig olabilir.
'inga

178 . Dogruluk, Kamt ce Sezgi

Teoreminin ana savi gyledir: Bir diski, yanii Insunyla birlikte bir amberi, ahrsamz ve
onu, baglang1ta yer aldig1 blgeniniinde srekli hareket ettirirseniz, diskin en az bir
noktasi
noktasi- ilk bagladigi yerde degigmeden kalacaktir. Bu noktanm tam
clarak nerede bulundugu veya buna benzer bagka birok noktanm bulunup bulunmayacagi hakkmda bir fikriniz olmasa bile, Brouwer'in teoremininsavimduga yalmsca
byle bir noktanm varoldugudur (Matematiksel varolug teoremlerininogu gibi bu teorem de aslmda olduka
bir teorem, Inga-edilmez1ik
teoremlerinin yam sira,
'Seenek Aksiyomu' veya 'Zornlemmas1'olarak tamnan alt-teoremlere dayah varolup
teoremleri vardir (bkz. Cohen 1966, Rucker 1984). Brouwer'in teoreminde kars11aqilan
soru qu scruyla kiyaslanabilir.f, hem arti hem eksi deger alan bir reel degigkenin reeldegerlendirilmig fonksiyona ise, fin merede sifir degerleri aldigmi bulun. Normal yntemde, fin igaret degigtirdigi ara blgenintekrar tekrar ikiye aynlmasi sz konusudur
ama bu iglem, Brouwer'in ngrdg anlamda, ara degerlerin arti, eksi veya sifir clup
olmadigma karar verecek lde
olmayabilir.
-sabit

'yapief

'yapief

8. Kmeleri (v, w, x, z) olarak numaralanz; burada v, herhangi bir leksikografik sis2)

0 olup olmadigmi
teme gre f fonksiyonunu temail eder. Her agamada f(w,x,
z)
kontrol ederiz ve kontrolmz olumlu sonu verirse Sw, x,
01 nerz [f(w,x,
...

...,

...

...

mesini ahkoyanz.

9. Geenlerde Leonore Blum (bu kitabin ciltli ilk baskismdaki grglerimden etkilenmig
olarak) beni aradi ve Mandelbrot kmesinin (tumleyenkme) benim kitabm metninde
savundugum ve apagida 10. a1klamada degindigim baglamda, gerekten yinelenemez

oldugunu kamtladigun bildirdi.

10. Reel sayilann, aheildik reel-degerli fonksiyonlarm hesaplanabilirligi (dogalsayilarm
dogal sayi degerli fonkaiyonlarmdan farkh olarak) ile ilgili yeni bir teori vardir. Blum,
Shub ve Smale (1989)tarafmdan nerilen teoremin aynntilan hakkmda henz bilgi
edindim. Bu teori kompleks-degerli
fonksiyonlara da uygulanabilir olup, kitabm metninde ele alman konularla nem1i bir iliekisi olabilir.
'yari-gruplar

1L Bu problem daha dogra olarak

iin szck problemf clarak amhr. Seme kurallarmm biraz farkh oldugu bagka szck problemleri vardir ama bunlar konumuzun digmdadir.
12. Hanf (1974)ve Myers (1974),dzlemi yalmz hesaplanamazgekilde kaplayantek bir
kmenin (oksayida karodan olugan) var oldugunu gstermiglerdir.
13. Ashnda, biras beceriyle, hl P'de bulunan bir byk n sayisi iin n log n loglog a
gibi bir siralamayla agamalarm sayisi azaltilabilir. Bks. Knuth (1981).
14. Daha dogrusu, P, NP ve tam-NP smifian (bkz.s. 174) yalmz evet/hayir tipi.problemler iin tammlanungtir(rnegin,a, b ve c verildiginde, a zb
c dogru mudur? gibi sorular); fakat, metinde verilen tammlamalar, amacimiz iin yeterlidir.
=

15. Kesinlikle bir evet/hayir versiyonuna ihtiyacimtz var:

gundan daha kisa bir yol var nndir? (Bkz. aiklama no. 14)

rnegin,seyyar

satici iin

TOBITAK
1) HayatmKkter
2) kitiSarmd
3) BirM:itemtitikininSavunmasi
i) Modem BiliminOkisumu
5) Gen BilimAdamin:t gder
6) ntversite
7) Rustlantive Kaos
8) BykBilimselDenev[er
9) Biliminncleri
10) Cok Gee Otmadan
11) klinktka
12) FizikYasalariDzerine
13) BirMhendisinDnstsi
1-il Modern agOncesi Fizik
151 Kaos

a
=

*
*
*
*

16)BilimselGallar
17) SorgulayanDenemeler
18)Bir GlgeninPesinde
19)Gen Bencildit
20) Tuhuf BD DNAhkir
21) YildizIttrinZaniani
22) Gelegenler KilavuzM
25) Cak]1Tas1;tandanBabil Kulesine
Bersenle11
2-il Dr. Eteonun Sttnici
25: GndelikBilmeceler
26) 107Kimy:tvks0
Esatn
27) Avuk izleriniii
28) Akdeniz KiylkmndaHesap
29) TeknololininEviimi
.
30: Vcudunu2 Nasilahdir?
31: DEinyate Uzuy
327UzakDogudan Mllyalkesine
33) ModernAntatirmlic;
3-ilEskiYunan ve Roma'da Mhendialik
35) Alic Aacille Sohbeller
361.\lutematiginAydinlik Dnyasi
37) BiliminArka Yz
3M Oitiagda EndstriDessimt
Yisamlar
39) Olagun<.lisi
OfD;irwinse BeagleSerseni
ill BulusNasilYapittri
2) Siftrin Gc
3 SosirttinVarsanm
13 Sulak BirGezegenden ykler
53Anilanm
63EvreninKtsu Tarh
73 GkyznTimyalim
183 Bilini
ve iktidar
193 MatemaEik Sumati
503 Trkiyenin Titr\
93 Galileo ve Newtonun Erren;
52) Bilylsmar
ve ZeknIKrahnYenlau I)
533 Gl disanlan
93 Kada se Llcur
55) BilimselDencyler
%3 Stma Anetk Di EccoCazer
573 Ona Kisact DNADenir
is) Sen Ben Gen
193Biz Herrey]z
tn Hcre Savaslart
6I) Astronom
61) Modem insamnKnkeni
63) BilimAdambn
60 Ekoloii
MI Atom te Molekul
o BisZamanlar
i Anudalu KultrTarilii

POPLER

BLIM KITAPLARI
B. Hoagtand
1:tmesD. Watson
G. H. Hardy
kichardS. Westtiill
P. B. Medawar
HenryRosovsky
D:tvidRuelle
RomHarr
CemalYlklinm
BernardL Cohen
StevenWeinberg
RichardFeynmann
JamesL.Adams
J. D. Bemt!
mesGleick
BillyAronson
BertremdRusset
Georges Ifreib
RichardDawkins
BillyAronson
AtanLightmein
P:ttrickMoore
Georges Ifnih
Dennis ShashI
P. Ghose D. Hame
L Vlasav D. Trlfonov
B. B. Gilhoun
Georges Ifreib
George Basallet
[. Hindley C. Ktng
Mahlon

S,

.kluyes

S. Tahta

Georges lfrah
1.Barzun H. F GlitiT
G, l.andels
Hikmet Birtint1
SinanSertuz
Adrian Berry
JeanGimpel
Gould Gould
Aktn Moorellead
B. R SIllesinger
Georges Whih
Francis Crick
StirgunA. Tom
ErnstE. Hirsch
JosephSilk
M, E, Ozeb A. T. Saygtte
F. Mayor A, Forti
jerry P. King
Seton Lloyd
Willitto Bixby
RogerPenrose
R. Le:Ikey R. Lewin
RichardK1ine
JuneBinghum
DennisShush:i
F. Balkwill- M.Rolph
- F. Balkwill- M. Rolph
F. Balkwitt M.Rolph
F. Balkwill M.Rolph
StuartAtkinson
RogerLewin
S. Reid - P. Fara
RichardSpurgeon
P. R.Cox - M.Parsonage
M. 1.MeNell - C. King
EkteniAktugtl
-

Asim Zihologhi

08) Str Yesilin Pestnde

a 69) Beyin
Makineles
*
* 21) Deptem]erse Yanardaglar
Saps:tlSinigeler5021 40
HintDyg;trltam

RebuccaTreays
Citve Gifford
Fiona Wan
GeorgesIft:th
PhilippaWingate
DavidPhillips
S. Rose - A. Lichtenfels
RefenSharman
BrianBen
MlkePalmer
Fiona War
K. Little - A. Thomas
RebeccaTresys
FelicityBrooks
F, Watt F. Wilson
Katntnl Khanckiri
Cad Sagan
S Reid - P. Fara
CliveGifford
Karen BryanbMole
CUreGLfFurd
GeorgesIFrah
Karen Bry:mt-Mole

'0]

2)

79

*
a
o
e

Internet

lyik Evreni
Akl Kulusu
%3 Uzay Denen O Yes
77] MavtGezegen
,st
lydular
29) Ya autgimit Gelegen
80) HavadaKuradatsuch
SL)Caipim Tahkisu
82) Denizlerye Okyamislar
$3] Hava ve Iklim
84) KutuplardaYasam
80 KaranitkBlrDnyadoB liminMum is i
HMMucitter
87] Her YnyleOtomobiller
88) Kesirlerve Ondahk Sayitar
89) Her YnvleUcakhtr
Dnyastad:t
Elm RiikimkinMR.T.VID
90)is1lm
91) arpmti
ve Blme
92) Tablolarve Gnifikler
93) Her YneyleTekneler
90 Eilgisayarkir
95i FizlginGizemi1KratinYeni Eso [D
963BirStiy!Tut
97} Kiisifler
98) Enetjlve Guc
99) KinlganNesneler
100) Havvani:tqn Sessix Dnyasi
1011Kaybotan Ipucu
J02) Mtkroskop
103)Elektronik
ve 552
10-0 vncudunux
105)DeneylerleBilim
106) Dnyay!Saam AR:WIT
107)Fimnaturte KastigaEtt
108) Toptama ve Cikarma
LO9)nsan Vcudu
110) YebytndeYagtm
111) BilgisayardakiAdresinix Web Silest
112.)Anadalu Man2aralan
[13] BilimS B:isinda
114)Arkeoloji
1151US NeredeMK.Y.C.10
116)Evrim
117) KiilletinAlandakiSir
118) Fizik
119)Kaslarve Kemikler
120)Ees Duyu
1213Kuslar
1221Kniyanm yksu
1231 HesabmDestam
124) Elektrikse Manyedzma
7-0
51

a
*
=

*
*
o

*
*
o

*
e
*
*

*
*
a
*
*
a
a
*
*
a
>

e
*

>
i

a
a
a

a
*
a
*

Karen Bry:mt-Mele

CIvistopherMaynard
Rebecca Tretlys
RogerPenrose
Malcolm E. Etnes
F Everea S. Reid
Ricliard Spurgeon MikeFlood
P. G. de Gennes -J. Badoz
Madan Stamp Dawkins
B. B. Cedhoun
ChrisOxhide CorinneStockley
Pam Beasant
MikeUnwin
Mike Unwin
Asha Kalbag
KathyGemmell
Karen Brvant Mok
-

AllkeUnwin
AshaKalbag
RikmetBirand
JohnLenihin
JuneMcintosh
RogerFensose
LindaCamlin
B. B.Cathoun
JackChalkaner
RebeccaTreuys
RebectuTreays
F. Brook.wB,Gibbs
Ann Newmark
GeorgesIfnih(R.E.T.Y}
Ad:Imczyk-Law

e COCUKKITAPLII*GEKLIKKITAPCOl

:BASVllRLI

KiTAPLlt

EDINESILIRSlNiZ.
TBITAK
KITAPSATIS
BROSU
[LEKITABEVLERINDEN
YAYlNLARIMlZI
AtatrkBulv.
No:221 06100Kavakildere/Ankara
427 13 36
427 33 21 Faks: (312)
Tel:(312)
-