Gazlde Eitimin Felsefi Temelleri

slam dnce tarihinde hem eserleri hem fikirleri hem de hayatyla bir dnm
noktas olarak deerlendirebileceimiz Gazl (1058-1111) slam dnyasnn kltrel, siyasi,
ekonomik alanlarn tamamnda en gl olduu bir dnemde yaam nemli aktrlerden
biridir.

Seluklu

devletinin

kudretli

veziri

Nizamlmlkn

eitim

hamlelerinin

uygulayclarndan biri olarak ilk kurulan medreselerde etkin rol alm ve bir dnemin eitim
anlayna nclk ederek gelitirdii eitim teorilerini uygulama frsat elde etmitir.
Gazlnin kurmaya alt eitim anlay, akl, vahiy, kalp, nefs, ruh ve ahlak
deerlerin tamamnn etkili olduu bir yapya sahiptir. Kalbi nceleyip salt akl bilgileri ve
bunlarn filozof temsilcilerini eletirisiyle kendisinden nceki birok akma yn kazandrm,
sonrakilerine ise nclk etmitir. Onun kurmaya alt eitim anlaynn temelinde kutsal
olana ynelme, uhrev olan ama edinip dier btn her eyi bu ama uruna geici araclar
konumuna indirgeme sz konusudur. Bu anlamda akl, vahyi anlama ve uygulamaya yardmc
olduu kadar deerlidir. Dnyevi btn nimetler Allahn rzasn elde ettii lde araclar
olarak deer kazanr. Onun sisteminde evren, insan yada ksaca yaratlm olan her ey
Allahn mutlak hakimiyetinin bir alandr ve insan bu mutlak hakimiyet altnda bir ve tek
olan Allaha yaklamak yada onunla kurbiyet gerekletirmek iin mcadele etmelidir.
Zahir-batn, dnyevi-uhrevi, maddi-manevi, sfli-ulvi gibi birbirine zt kavramlarla
eitimi temellendiren Gazl, bunlar arasnda orta yol bulmaktan te ikinciler lehine
birincileri araclara dntrr. Rzk ile megul olup Razzak unutmak ne kadar anlamsz
ise mutluluu sadece dnyada yada sadece ahrette aramak da o derece anlamszdr. Bu ikisi
birlikte yrtlmelidir ama Allahn rzas her eyin zerinde tutulmaldr (Gazl, 2006:
80). Bu srecin en tehlikeli yan Allahn emrinin dna kma, Onunla ve Onun iin
olamamadr.
Gazl bu amalar erevesinde yetitirmek istedii tevhid inancna sahip iyi insan
portresinde akl, ruh ve nefs gibi kavramlara ayr bir nem verir. nk insann bu yaplarnn
gelimesi kalbin arnmas ve kalpte bilginin adeta kendiliinden gereklemesi gibi sonular
dourur. Bu anlamda eitim program akl, ruh ve nefs gelitirmeli ve bunlar arasnda bir
denge kurarak kalbin arnmasn hedeflemelidir. Gazl akl drt, ruhu be ve nefsi de
aamada inceler. nsan dier canllardan ayran akl, mmkn olann mmkn imkansz
olann imkansz olduunu fark eden akl, tecrbelerden yeni sonular karan akl, insan i ve
ilemlerinin sonularn dnmeye sevkeden ve bylece fizyolojik gdlerinin esaretinden
kurtaran akl Gazlde akln drt aamasn temsil eder. Be duyudan gelen duyumlar
alglayan hissedici ruh, alglar depolayan hayali ruh, tecrbeler sonucu nceki alglardan yeni

durumlar karan akli ruh, salt akli bilgilerden analiz ve sentez yapabilen fikri ruh ve gaybi
bilgileri, ahiretle ilgili hkmleri, dier akllarn anlamaktan aciz olduu Rabbani marifetleri
alglayan kudsi ruh Gazlde ruhun be aamasn temsil eder.
nsanda hibir eitim ve kontroln gereklemedii ve z itibariyle insana srekli
gdlerini hibir ahlaki ilkeye bal kalmadan doyurmay ngren nefs-i emmare, geici
olarak gdlere kar gelebilen ama istikrarl bir diren gsteremeyen nefs-i levvame, insann
geici istek ve arzularn kontrol altna ald, daha dorusu onlar araclar konumuna
indirgedii nefs-i mutmainne Gazlde nefsin geliim srelerini temsil eder (Gazl, 1422:
305; 2004-I: 120; III:5; Oru, 2009: 52-55).
nsann bu yetilerinin geliimi eitim felsefesinin temel konularndan biridir. nk
insan etkili eitim uygulamalaryla bu yetilerini st dzeye kadar gelitirerek ulvi bir alanla
iletiim kurabilecei gibi bu yetileri babo brakarak sfli bir hayat da srdrebilir. Bu
anlamda insann baars kavrayan bir kalp, gren bir gz ve iiten bir kulak gelitirmekle
mmkndr ki bunun aksi kalpleri olup da gerei kavrayamayan, gzleri olup da gremeyen,
kulaklar olup da iitemeyen basit bir varla dnmektir (bkz., Araf Suresi, 7/179; Gazl,
1422: 291). nsann bu ift ynl yaps yani hem iyiye hem de ktye ynelik eilimleri
birlikte tamas eitimin ahlaki sorumlumluluk boyutunu gndeme getirir.
Gazl ahlaki sorumluluk balamnda insann davranlarnn belirleyicisi olmas
konusunda Cebriyenin fatalist bak asn reddederken ayn zamanda Mutezilenin aklc
bak asn da redderer. Ona gre insan, davranlarnda tercih hakkna saihiptir ve bu tercih
edebilme insana sorumluluk yklemekle birlikte Allahn o davran yaratmasn da tehlikeye
atmaz. Yani insan davranlarnn yaratcs Allah iken onlar arasnda tercih yapmak da yine
insann bir eylemidir. yleyse insan kendi seenekleri arasnda tercih yapmada ksmi bir
zgrlk alanna sahiptir. te insann ahlaki sorumluluu bu tercihlerde gizlidir ve eitimin
kilit noktasn sorumlulukla birlikte tercihte bulunabilme oluturur.
nsann tercihte bulunabilmesi bir davrann ahlaki sorumluluk balamnda
deerlendirilmesi iin yeter bir sebep deildir. nk bir davrann insann kensine ait olmas
iin onun insandan domas yeterli deildir. O davran insann kendi iradesiyle yapm
olmas gerekir. radeden kastedilen ise bilinenenin istenmesidir. Bilgisiz yada bilinsiz bir
istek dnecek olursak bu istek irade saylmaz. yleyse Gazlde iradeli bir davran
seimli, bilinli ve amal bir eylem olarak grlr (bkz. arc, 2006: 255). nsann bu
ynde gelien davranlar ahlaki sorumluluun bir konusu olurken, bunun kazanm haline
gelmesi ise olduka zor ve karmak bir sreci ve tam anlamyla isel bir sava gerektirir.

Gazl bu mcadelenin gdler, akl ve ahlaki deerler arasnda gerekletiini

belirtir. Bu mcadelede insann en nemli yardmcs ise vahiy ve onun yol gstericiliinde
hareket eden akldr. Bu anlamda akl ava km bir svari rolndedir. Svari atn ne kadar
eitmise o derece avda baarl olur. At huysuzluk yapar, av kpei eitimsiz olursa svarinin
avlanmas mmkn deildir. Akln rol insandaki igdsel istekleri hikmet erevesinde
kontrol altnda tutarak kalbe giden ktlk yollarn engellemeye alarak iyilik yollarn
glendirmektir. Bu sre ksmi bir zorlanmay da beraberinde getirir. nk insann bir
davran kendi kazanm haline getirerek buna sreklilik kazandrmas uzun ve zorlu bir
sreci gerektirir.
Mcahede ve riyazeti temel eitim metodu olarak sunan Gazl cmertliin bir
erdem olarak kiinin bir kazanm olmas iin u srecin takip edilmesini tavsiye eder. Kii
ncelikle cmertliin kart olan cimrilii incelemeli ve onun sebep olduu ahlaki ykmn
sonularn dnmelidir (nefs boyutu). Ardndan harcama yapma ve dier insanlar iin bir
eyler yapmann faziletini inceleyerek kendisini onlarn yerine koymaldr (akl boyutu). Bu
srete kendisini bu erdemi elde etme konusunda zorlamaldr. Bu abas cmertlik
kendisinde bir meleke oluncaya kadar devam etmelidir (ruh boyutu). Srekli cmertlie alan
ve cmert davranan kii aslnda hala cmertlii ahlaki bir deer olarak kazanm haline
getirmemitir. Kii cmertlii holanlan bir davran olarak ve isel bir mutluluk duyarak
tekrarlamal, tersi yndeki cimrilikten ise nefret etmelidir (kalp boyutu). Ancak bu sevme ve
nefret etme durumu belirgin olarak gerekletiinde cmertlik kiinin kazanm haline gelir
(bkz. Bakara Suresi, 2/45; Gazl, 2004-III: 72; Oru, 2009:86). Bu anlamda Gazlde ahlaki
davran seim, bilin ve amacn tesinde sevme ve nefret etme eklinde yeni bir boyutla
anlam kazanr (ahlaki deer/fazilet boyutu).
Grld kadaryla Gazlde eitim, bir ve tek olan Allahn harika bir eseri olan
insann akl, ruh, nefs ve kalp gibi yetilerini ezamanl olarak gelitirme ve bu yetilerini birini
dierine tercih etmeden birbirlerinin tamamlayclar olarak ulaabildikleri en son noktaya
kadar yceltme abasdr. Bu aba insann dnyada ahlaki bir hayat yaamasnn da temel
hareket alanlarndan biridir. yleyse insann eitim abas nefs, akl ve ruhu ierisine alan
ama nihai anlamda kalpte son bulan kkl davran deiiklii abasdr.

arc, M. (2006). slam Dncesinde Ahlak, stanbul.

Gazl, (1422). Mikatul-Envar, Kahire.
Gazl, (2004). hya-u Ulumid-Din, (thk. Abdul-Muti Emin Kalac), Beyrut.
Gazl, (2006). Risaletut-Tevhid (ev. S. zburun, Y.. zburun), stanbul.
Oru, C. (2009). mam- Gazlnin Eitim Anlay, (Yaymlanmam Doktora
Tezi), M.. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul.