Professional Documents
Culture Documents
46 - Celâleddin Karatay'in Hayatı Ve Siyasi Kariyeri - Arş - Gör - Zehra ODABAŞI
46 - Celâleddin Karatay'in Hayatı Ve Siyasi Kariyeri - Arş - Gör - Zehra ODABAŞI
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
575
Celleddin Karatayn, devirilmesinden gulmhanede yetimesine ve buradan Seluklu devlet yneticiliine uzanan hayat
hikyesi birok bilinmeyenlerle doludur. Bu almada onun ok
ynl kiilii, eitli kaynaklardan tespit edilebildii kadaryla
ortaya konulmaya allacaktr. Celleddin Karatayn hayatn
anlatan dnemine ait mstakil bir eser bulunmamaktadr. Bu nedenle onun siyasi ve asker faaliyetleri ile sosyal ve kltrel olaylar karsnda sergiledii davranlarndan hareketle onun kiilii
hakknda ipular verilmeye allmtr.
1. Celleddin Karatayn Hayat
Trkiye Seluklu Devletinde ynetici olmak iin Mslman
olmak n art deildi. Bu uygulama, saray ile akrabal olan birok Hristiyan Rumun devlet grevlerinde yer almasna neden olmutur. Bunlardan bazlar sonradan kendi istekleriyle Mslman
olmulardr. Bunlar dnda devlet kademelerinde grev yapan
bir de klelikten gelme Rumlar bulunmaktadr. Rum klelerinin
ucuz kle olmas ve terifat iin uygun niteliklere sahip olmalar,
Trkiye Seluklu saray iin seici unsur olmalarna neden olmutur.
Gulm kkenli Rum klelerden olduu bilinen en nemli
devlet adamlarndan biri de XIII. yzyl devlet ynetiminde rol
oynayan Celleddin Karataydr. Gerek siyasi, gerekse sosyal ve
kltrel alanlarda verdii isabetli kararlar, onun bir dnemin
politikalarnn belirleyicisi olmasnda etkili olmutur. Bu nedenle
Karatayn hayat ve kiiliinin bilinmesi, dnemin siyasi, sosyal
ve din uygulamalarna da k tutacaktr.
Celleddin Karatay Rum asll bir kle olmasna ramen stn meziyetleri ve ahlk sayesinde Aleddin Keykubad zama*
TARHLE
ADANMI
BR MR
576
6
7
8
10
Witteke gre, Denizlide slam kltrnn etkileri 1236-1246 yllar arasnda II. Gyaseddin
Keyhsrev dneminde grlmeye balanmtr. Dolaysyla bu blge Emir Mavrezemos
dneminde daha ok Hristiyan nfus ve kltrne dair zellikleri korumutur. Bu nedenle,
Seluklu ynetiminde nemli mevkilere gelmi olan bu mhtedi kardein Witteke gre
satn alnm kleler olmaktan ziyade tannm Hristiyan Mavrezemos ailesinden olmalar
daha muhtemeldir. Bk. Von der Byzantinischen zur Trkischen Toponymie, Byzantion, S.
10 (1935), s. 29-30.
The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor an the Process of Islamization from the
Eleventh Trough the Fifteenth Century, University of California Press, London 1971, s. 352.
Abl- Farac Tarihi, II, (ev. mer Rza Dorul), Ankara 1999, s. 549.
el- Evmirl-Aliye fil- Umril-Aliye, Ankara 1996, I, s. 226, 233.
Hac Ahmet zdemir, Celleddin Karatay, Karatay, Tarih-Kltr-Sanat, (ed. Yusuf
Kkda, Yaar Erdemir, Bekir ahin), Konya 2012, s. 959-970.
Hamdizade Abdulkadir Erdoan, Alaeddin Cami-i erifi ve Karatay Medresesi, Tarih-i
Osmani Encmeni Mecmuas, S. 33 (1915), s. 532-534.
Seluklu dneminde bn Abdullah tabiri yalnz babalar Mslman olmayanlar iin deil,
herhangi bir sebeple yakalanarak esir edilmi anne ve babas mehul Mslman ocuklar
iin de kullanlmtr. Bk. OsmanTuran , Seluklu Devri Vakfiyeleri I, emseddin AltunAba Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, 42 (1947), s. 213.
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
577
TARHLE
ADANMI
BR MR
578
12
14
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
579
TARHLE
ADANMI
BR MR
580
16
17
18
19
22
23
24
25
26
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
581
TARHLE
ADANMI
BR MR
582
Karatayn Trkiye Seluklular devrinde stlendii nemli grevlerden biri de devletin hukuki ve mali adan artlarnn arlat Mool vassall dneminde saltanat naibliidir. Devlet
adamlar arasndaki otorite atmasnn youn olduu bu devirde
Celleddin Karatay tarafsz kalma yolunu tercih etmitir.
II. Gyaseddin Keyhsrevin lmnden sonra onun yerine
tahta geecek aday belirlemek zere byk devlet adamlar bir
araya gelmilerdir. Celleddin Karatay, emseddin Muhammed
sfahan, Emir emseddin Hasouz, Esedddin Ruzbe ve Emir
Fahreddin Attr II. zzeddin Keykavusu saltanata getirmilerdir27. Bu dnemden sonra 1246da Karataya hazine-i hssa memurluu ile naib-i saltanat vazifesi verilmi28, vezirlik grevini
ise emseddin sfahan devam ettirmitir. Sultanlk seimi esnasnda uyum ierisinde alan ve yeni grevlere atanan dier
devlet adamlar bu skunetli ortam uzun sre devam ettirememilerdir. Beylerbeyi emseddin Hasouz ile Camedar Esedddin
Ruzbenin, II. zzeddinin dirayetsizlii nedeniyle devlet ilerinde
dier emirlere gre daha belirleyici olmalar, evresindekileri rahatsz etmitir29. Nitekim vezir emseddin sfahan ile yakn iliki
kuran Emir-i Dad Nusret ile Pervane Ebubekir, devlet ierisinde
makamlarndan daha yksek bir ekilde kendi ahslarna bal
olarak glenen emseddin Hasouz ve Esedddin Ruzbeyi eitli entrikalarla ortadan kaldrarak bunlarn yerine kendi glerini yerletirmiler, ancak daha sonra vezir tarafndan etkisiz hale
getirilmilerdir30.
Mool basks altnda bulunan bir devlette bu kadar byk
i ekimelerin olmas, devletin ynetim mekanizmasnn zafiyet
ierisinde olduunu gstermektedir. Ynetim bozukluunun balca sebebi ise, II. zzeddin Keykvusun ocuk yata olmas ve
devlet ilerinin tamamen emirler tarafndan yrtlmesidir. Sul-
27
28
29
30
bilinmemektedir. Ancak geni iktalar olduu ve bunlarn, gelirinin byk bir ksmn tekil
ettii muhakkaktr. Bk. Aydn Taneri, Msmeretl-Ahbrn Trkiye Seluklular Devlet
Tekilt Bakmndan Deeri, A. DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, IV/6 (1968), s.156.
Trkiye Seluklular devrinde Sultann clusu iin devlet ileri gelenlerinin meveret
meclisi oluturarak fikir teatisinde bulunmalar ve seimi kazanan hanedan yesinin tahta
geirilmesi esas hakimdi. Tahta geite rol oynayan en nemli faktr ise maddi kuvvettir
ki, burada Celleddin Karatayn nemli etkisinin olduu gz ard edilemez. Bk. Aksaray,
ayn eser, s. 36; Nejat Kaymaz, Pervne Mund-dn Sleyman, Ankara 1970, s.13-20.
Naibin vazifesi, sultann merkezde bulunmad zamanlarda onun yerine devlet ilerini
takip etmektir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 103; Eflk, ayn eser, I, s. 43; Mneccimba
Ahmed b. Ltfullah, Cmiud- Dvel- Seluklular Tarihi, II, (yay., Ali ngl), zmir 2001,
s.92-93; Yazczde Ali, ayn eser, s. 701; Cokun Alptekin, Trkiye Seluklular, Doutan
Gnmze Byk slm Tarihi, VIII, stanbul 1989, s. 368.
bn Bibi, ayn eser, II, s. 89.
Ayn eser, II, s. 99-100.
tandan sonra otorite sahibi olmas gereken vezir sfahan, meydana gelen gelimeleri kendi karlar iin kullanm ve ynetimde
byk bir otorite kurmutur. Celleddin Karatayn bu srada vezir emseddin sfahanye rehberlik ettii dnemin kaynaklarna
yansmtr31.
ahsi devlet otoritesinin nnde duracak gl devlet adamlarn ortadan kaldran emseddin sfahan, ldrtt emirlerin
yerlerine kendi adamlarn yerletirmitir32. Vezirlii ve devlet
zerindeki etkisi bir sre devam eden emseddin sfahan, sultann annesiyle evlenerek durumunu daha da glendirmitir. Sahip
emseddinin, tamamen ranllardan oluan bir kadro ile ahsna
bal olarak kurduu otorite, yaklak iki yl devam etmitir. Vezirin merasimlere katl ve halkn iinden geii sultanlarn trenlerinden daha gl idi33. Bu nedenle Celleddin Karatay onu
uyararak daha mtevaz bir hal almasn kendisine tlemitir.
IV. Rkneddin Klarslan 1249 ylnda kardei II. zzeddin
Keykavusun azlini ve Moollar tarafndan kendisine sultanln
verildiini, ayrca vezirlik makamna da Bahaeddin Tercmann
tayin edildiini bildiren bir yarl34 gndererek Sivasta hkm
srmeye balamtr35. Bunun zerine Celleddin Karatay, vezirin
diktatrlne son vermek, durumdan faydalanmak ve iki kardein arasn dzeltmek amacyla emseddin sfahanye Her ne
kadar byle bir hkm geldi ise de biz yine de seni bamzda reis
olarak tanyacaz. Fakat bundan sonra eski vezirlerin geleneklerine uygun olarak tantanal bir ekilde dvana gelmeyi brakman ve
gulmlarndan birka devt-dr ve sermzedr ile yetinmeni istiyorum eklinde bir haber gndermi36, ayrca ehirden kmasn
tavsiye etmitir37.
emseddin sfahannin vezirlii sresince her trl fesat ve
gruplamann dnda kalan Celleddin Karatayn amac bu s31
32
33
34
35
36
37
Eb Hafs Zeynddn mer b. Muzaffer b. mer bnl Verd, Trh, II, Beyrut 1996, s. 252253.
Anonim, Seluknme (Tarih-i l-i Seluk der Anadolu), (yay. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara
1952, s.33.
bn Bb, ayn eser, II, s. 103.
Yarl, daha ok diplomatik yazmalarda kullanlan bir terim olup, dier lkelerin
hkmdarlarna gnderilen emirnmeler yannda herhangi bir ahsa verilen imtiyaz
beratna da yarl ad verilmitir. Bk. A. Nimet Kurat, Topkap Saray Mzesi Arivindeki
Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna ait Yarlk ve Bitkiler, stanbul 1940, s. 3.
Abl-Farac, ayn eser, II, s. 548.
bn Bb, ayn eser, II, s. 117.
Celleddin Karatay yakn arkadalarndan Taceddin Simcuriyi vezire gndererek ehirden
kamasn ve ularda bulunan ordusuna katlmasn, geride brakt evi ve yaknlarna
kendisinin bakacan bildirmitir. Bk. Abl-Farac, ayn eser, II, 549.
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
583
TARHLE
ADANMI
BR MR
584
39
40
41
42
43
44
lmeden nce II. zzeddin Keykavusu alarak kamay ve Akdeniz kysndaki kalelerden
birinde isyan etmeyi plnlayan vezire Karatay engel olmutur (Bk. Abl- Farac, ayn eser,
II, s. 549). Yakalandktan sonra tasarrufunda bulunan mallar msadere edilen vezir, btn
mlkn sralad listeyi Celleddin Karataya gndermitir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s.
12; Anonim, Seluknme, s. 33; Mneccimba, ayn eser, II, s. 93-94.
Aksaray, ayn eser, s. 28.
Kad Cemaleddin elilik grevini yerine getirdikten sonra ona Konya Kadl ile Sultanlara
ve halka ait olan vakflarn idaresi verilmitir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 121.
Abl- Farac, ayn eser, II, s. 549.
bn Bb, ayn eser, II, s. 121-122.
Aksaray, ayn eser, s. 28; Faruk Smer, Keykvus II, DA, XXV, Ankara 2002, s. 355.
Cokun Alptekin, Atabeg, DA, IV, stanbul 1991, s. 38-40.
ibaresi45 atabeyin idareciler kadrosu iindeki nemli fonksiyonuna iaret etmektedir. Celleddin Karatay, Sultanlarn Atabeyliini
yapt Mool tahakkm devrinde ald kararlarla Seluklularn
istikrarl bir politika izlemelerine neden olmutur. II. zzeddin
Keykvusun clusundan ortak saltanatn balad dneme kadar
saltanat naibliini srdren Celleddin Karatay, 1249 ylndan itibaren atabey46 unvann almtr47. Nitekim kardei Kemaleddin
Rumtan banisi olduu mescit ve zaviyesi iin yaptrd 1248 tarihli vakfiyede de kendisi iin Ebl-mulk ves-seltn ibaresinin
yer almas48 onun atabeylik grevini teyit etmektedir.
Vezir emseddin sfahannin 1248 ylnda lm ile iki ay
sonra 1249da Celleddin Karatayn atabey oluu arasndaki
zaman zarfnda kendisinin vezir olarak gsterilmesi49 manta uygun grnmemektedir. Nitekim bn Bibi, emseddin sfahannin
lmnden sonra Kad zzeddinin vezirlik makamna tayin edildiini aka ifade etmitir50. Ayrca, vezirlik makamna ilmiye snfna mensup olanlarn tayin ediliyor olmas51 ve vakfiyelerinde
sahip olduu tm unvanlara yer verilmesine ramen vezirliine
deinilmemesi de Karatayn vezirlik makamna tayin edilmemi olduu grn desteklemektedir52. Bu nedenle Celleddin
Karatayn atabeylik grevini lmne kadar devam ettirmi olduu sylenebilir. Celleddin Karatay atabeylik mevkiinde bulunduu mddete kardelerin devleti birlikte ynetebilmeleri
mmkn olmu ve lmnden sonra Anadoluda dirlik ve dzen
bozulmutur53.
Vezir emseddin sfahnden sonra devlet iinde en gl
kii konumuna ykselen Celleddin Karatay, bu gc ktye
kullanmam ve makamnn verdii yetkilerin dna kmamtr.
Hatta Mool tahakkmnn youn olduu bu devirde vezirlerin diktatrlk derecesine varan glerini azaltmaya almtr.
45
46
47
48
49
50
51
52
53
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
585
TARHLE
ADANMI
BR MR
586
Celleddin Karatay ynetimi, Moollar kukulandrmadan Anadolu Mslmanlnn gelecei iin Moollarn hakimiyeti altna
girmemi, ayn zamanda slam dnyasyla ilikileri srdrme ve
gelitirmenin yollarn aramtr.
3. Ortak Saltanat Dnemi ve Celleddin Karatay
Ortak Saltanat, Celleddin Karatayn, gelenekleri ve devletin
dzenini Moollarn emirlerine kar korumak ve Moollar da
kzdrmadan durumu idare etmek amacyla gerekletirdii bir
zm yolu idi. Trk devlet geleneklerinde yeri olmayan byle bir
uygulamann salkl ve uzun mrl olmayaca ve fikir babas
olan Celleddin Karatayn ahsna bal kalaca ortada idi. lke
hanedan yelerinin ortak maldr anlay hibir tarihte bu ekilde yorumlanmamtr. nk bu uygulama merkeziyeti devlet
yapsna ters dmektedir. Roma mparatorlarndan bazlarnn
ikili ya da l olarak devleti idare etmi olmalar54, Celleddin
Karatayn kendi meneinden olan Rum devlet adamlarndan bu
tarz bir ynetim eklini renerek uygulamaya koyduunu akla
getirmektedir.
Bu sistemin gsterdii en nemli gerek, Sultan kim ya da
ka kii olursa olsun, asl yneticinin emirler olduudur. En byk Sultann 11-12 yalarnda olduu gz nne alnrsa bata
bulunan ocuk yataki Sultanlarn hkmdarlk yapamayacaklar anlalr. II. zzeddin Keykvusun ilk saltanat dneminde
emseddin sfahannin devleti hkmdar adna ynettii gibi,
bu dnemde de devleti Celleddin Karatay ynetmitir. Nitekim
dnemin kaynaklar, l saltanat dneminin siyasi olaylar hakknda bilgi vermeden nce Celleddin Karatayn stn faziletleri zerinde durmulardr. Onun bu lde vlerek anlatlmas,
Celleddin Karatayn dnem zerinde ne kadar etkili olduunu gstermektedir. Aslnda Trkiye Seluklular Devletinde I.
Aleddin Keykubaddan sonra hkmdarlar dnemi bitmi, emseddin sfahan, Celleddin Karatay ve Muineddin Sleyman gibi
gl vezirler dnemi balamtr.
Celleddin Karatay ortak saltanat dneminde atabeylik vazifesinin yannda, eitli devlet grevlilerinin atanmasnda da etkin rol oynamtr. Atabey, uyumu ve anlamay salamak ama54
56
57
58
bn Bb, ayn eser, II, s. 80-82; Kaymaz, Pervne Mund-dn Sleyman, s. 48-49; Turan,
Celleddin Karatay, s. 37.
bn Bb, ayn eser, II, s. 127, 129-131.
Cahen, ayn eser, s. 235.
Anonim, Seluknme, s. 34; Cahen, ayn eser, s. 236.
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
587
TARHLE
ADANMI
BR MR
588
60
61
63
64
65
66
67
Alan Harvey, Economic Expansion in the Byzantine Empire 900-1200, Cambridge 1989, s.
198.
bn Bb, ayn eser, I, s. 594; Yazczde Ali, ayn eser, s. 727-728.
Cahen, ayn eser, s. 236.
Ayn eser, s. 212.
bn Bb ayn eser, I, s. 244; II, s. 103.
Dneme ait dier kaynaklarn hibirinde Celleddin Karatayn nikhl olduuna dair bir
bilgi yer almamaktadr. Nitekim Abl- Faracn da Tarihinde bn Bbde yer alan benzer
zellikler u ekilde sralanmtr kendisi et yemekten, arap imekten ve evlenmekten saknan
bir zhid idi Dolaysyla bn Bbnin ifadelerinden Celleddin Karatayn nikhl olduuna
hkmetmek mmkn deildir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 125; Abl- Farac, ayn eser, II,
s.549.
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
589
TARHLE
ADANMI
BR MR
590
Celleddin Karatay sadece ilm messeseler kurmakla kalmayp, bizzat ilm ve tasavvufi faaliyetleri de himaye etmitir.
Trkiye Seluklular dneminde yaz dili olarak Farsa ve Arapa
kullanlm, zellikle ehirlerde, daha ok brokratlar ve aydnlar
arasnda yaygnlk gsteren bir tasavvuf anlay hakim olup, bu
zmre dncelerini genellikle Farsa ifade etmitir75. Ancak bilim dili olarak Arapann yaygn bir ekilde kullanld bilinmektedir76. Terceme-i medh-i fakr zemm-i dnya adl eserin sahibi
Ahi Evren de, Celleddin Karataya sunduu bu kitabn, kendisi
Arapa biliyor olmasna karn, onun emriyle herkesin anlamas
iin Arapadan Farsaya evirdiini ifade etmitir77. Bu durum,
Celleddin Karatayn Trke ve Rumcann yannda ok iyi Arapa ve Farsa rendiini gstermektedir. Ayrca onun, ok ar
edebi ve felsefi eserler okuyup anlayabilecek derecede kltrl
ve bilgili bir devlet adam olduu anlalmaktadr78. Nitekim bu
dnemde, Farsa gramer, usul ve iire dair birok eserin kaleme
alnd bilinmektedir. Trkiye Seluklular dneminde medreselerde okutulduu tahmin edilen Farsa gramer kitaplarndan biri
de Kitb al-Masadrdr79. 707/1308 ylnda bu eserin, Karatay ailesinden olan Abduzzaif Hac Mahmud ibn Emir Hasan ibn Resul
el-Karatay tarafndan istinsah edildii tespit edilmitir. Buradan
hareketle, bir nesil sonra Celleddin Karatayn ailesinin de ilm
faaliyetlere yakn olduu ve Farsa gramer ilmi ile megul olduu
ortaya kmaktadr.
75
76
77
78
79
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
591
TARHLE
ADANMI
BR MR
592
81
82
tedir83. 1245 ylnda II. Gyaseddin Keyhsrevin lmyle, saltanat naibi sfatyla idareyi ele geiren Celleddin Karatay genel
bir af kanunu kararak hapisteki Ahileri ve Ahi Evreni serbest
brakmtr84. Grld zere, Konyada gl olan Ahilikle
Celleddin Karatay arasnda sk bir ba bulunmaktadr. Onun
nemli bir mevkide bulunmas Ahiler asndan olumlu sonular
dourmu, bundan sonra Konya ve evre illerde tekilatn faaliyeti ve yeleri hzla art gstermitir.
Shreverdilik ile likileri: Zhd ile takva anlayna dayanan
Shreverdilik Tarikatnn Anadoludaki ilk temsilcisi, Eb Hafs
ihabeddin mer Shreverd (. 1234)dir85. Shreverd, Halifesi
Nasr li-Dinillahn (1180-1224) emriyle, Anadoluya Abbasilerin
o srada temel siyaset olarak benimsedii Ftvvet Tekilatna I.
zzeddin Keykavusu dahil etmitir. Daha sonra tekrar Konyaya
1221de gelerek Shreverdilii yaymaya balamtr86. Anadoluda
ilk temsil edilen tarikatlar ierisinde yer alan Shreverdilik XIII.
yzylda ehabeddin Shreverdden sonra, Fahreddin-i Irak (.
1289) 87 tarafndan yaylm ve Mevlev evreleriyle de yakn dostluk iinde bulunmutur88.
eyh ehabeddin Shreverdden sonra olu madeddin
Shreverd de Abbasi Halifesi Mutasm zamannda Anadoluya
eli olarak gnderilmitir. Kirmnye gre Konyadaki medresesinde Celleddin Karatay tarafndan misafir edilmitir89.
Celleddin Karatay eyh ihabeddin Shreverdye her yl
83
84
85
86
87
88
89
Kirmn, ayn eser, s. 71; Mikail Bayram, Baba shak Hareketinin Gerek Sebebi ve Ahi
Evran ile lgisi, Diyanet lm Dergi, XVIII/2 (1979), s. 76.
Elvan elebi, Menkbl- Kudsiyye f Mensbl- nsiyye : Baba lyas- Horasan ve
Sllesinin Menkbev Tarihi, (haz. . Ernsal, A. Yaar Ocak), Ankara 1995, s. 56-58.
bnl-Esir, el-Kmil fit-Tarih (slm Tarihi), (haz. A. Araka, A. zaydn), XI, stanbul
1987, s. 401; Kamerul-Huda, ihabeddin mer Shreverd, Hayat, Eserleri, Tarikat, (ev.
Tahir Ulu), stanbul 2004, s. 39; Vladimir Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, (ev.
Azer Yaran), Ankara 1988, s. 322. Lmi elebi, Terceme-i Nefhatl-ns, stanbul 1270, s.
526-527; Ayrntl bilgi iin bk. Franz Taeschner, slm Ortaanda Futuvva, .. ktisat
Fakltesi Mecmuas, XV/1-4 (1953-1954), stanbul 1953, s. 3- 32; smet Kayaolu, Halife
en-Nasrn Ftvvete Girii ve Bir Ftvvet Buyrultusu, A.. lhiyat Fakltesi Dergisi,
XXV (1981), s. 221-228; Shreverdnin, Avrifl-Marif-Tasavvufun Esaslar adl eseri
H. Kmil Ylmaz, ve rfan Gndz tarafndan tercme edilmi ve 1989da stanbulda
baslmtr.
bn Bb, ayn eser, I, s. 251.
Sadreddin-i Konevden bn Arabnin eserlerini okuyan Irak, Konyada Lemet adl eseri
kaleme almtr. Bk. Fahreddin Irak, Lemat-Parltlar, (ev. S.Yetkin), stanbul 1993;
Aydn Taneri, Trkiye Seluklular Kltr Hayat, Menakibl- Arifnin Deerlendirilmesi,
Konya 1977, s. 24.
Ocak, Tasavvufi Dnce, s. 430; Mustafa Kara, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve
Tarikatlar, stanbul 2004, s. 36; Reat ngren, Shreverdiyye, DA, XXXVIII, stanbul
2010, s. 44.
Kirmn, ayn eser, s. 27.
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
593
TARHLE
ADANMI
BR MR
594
93
94
95
96
tr. Burada, Melmet Felsefesinin Karatay tarafndan gl bir ekilde benimsendii grlmektedir.
Mevlevilik ile likileri: Celleddin Karatay ile yakn iliki
ierisinde bulunan bir dier mutasavvf Mevln Celleddin-i
Rumdir97. Horasan Melmiliine mensup olan ems-i Tebriz ile
karlamasndan sonra mistisizme ynelen Celleddin-i Rum,
bu birikimleri sayesinde hem geni halk kitlelerine hitap edebilmi hem de devrin sultan bata olmak zere yksek idari evreleri ve aydn kesimi etkisi altna alabilmitir98.
Celleddin Karatay ile Mevln arasndaki mnasebetlere
dair ilk bilgiler Karatay Medresesinin al srasna rastlamaktadr. Karatay Medresesinin 1251de alnda byk bir tren
dzenlenmitir. Mevln Celleddin-i Rumden baka ems-i
Tebriz, Sadreddin-i Konev, Kad Siraceddin Mahmud el-Urmev
(. 1285) ve erefeddin Musl gibi dnemin birok alim ve eyhi
bu trende hazr bulunmutur99.
Mevlna, Karatay Medresesi ile ilikilerini bundan sonra da
eitli vesilelerle srdrmtr. Burada mderrislik yapan emseddin Mardin ile ok sk bir araya geldii, sabah namazlarn bu
medresede kld kaynaklarda bahsedilmektedir100. Yine Mevlev
kaynaklarnda Celleddin-i Rumnin Karatay Medresesine ok
sk gelerek rencilerle yakndan ilgilendiine, burada fkhtasavvuf tartmalarda bulunduuna101, medresenin fakih ad
verilen rencilerini mistisizm konusunda etkilediine102 dair bilgiler yer almaktadr. Karatay Medresesinin Mevln ve Mevleviler iin ayr bir nemi daha vard. Medresenin havuzunun zaman
zaman Mevln Dergh tarafndan erbet yaplmak zere kullanlmas bu anlamda dikkat ekicidir103.
97
98
99
100
101
102
103
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
595
TARHLE
ADANMI
BR MR
596
106
107
108
109
manl ortak baz noktalarda buluturmu olan Efltunun hikmete dair felsefesinden etkilenmitir.
Bu tarikatlarla yakndan ilgilenmesine ramen Celleddin
Karatay gruplar st kalarak, bunlardan herhangi birinin mfrit
savunucusu deildir. Trkiye Seluklular dneminde nemli kabul edilen birok mevkide bulunan bir devlet adam olarak onlara
eit mesafede durmutur. Bu yzden her kesim tarafndan yaygn kabul grmtr. Ancak onun mutasavvflara verdii destek,
Anadoluda Trk-slam kltrnn yaylmasna phesiz nemli
katklar salamtr.
7. Celleddin Karatayn Yakn evresi
Bir devlet adam olan Celleddin Karatayn ilm ve tasavvuf
evrelere olan yaknl yannda brokratik evre ile olan ilikisinin tahlili de onun tarih kiiliinin anlalmasna ve biyografisine katk salayacaktr. Trkiye Seluklularna ait kaynaklarn
yetersizlii, dnemin devlet adamlar ve bunlarn yakn evreleri ile ilgili bilgilere ulamay zorlatrmaktadr. Buna ramen,
Celleddin Karataya ait vakfiyelerin incelenmesiyle, onun yakn
iliki ierisinde bulunduu evre ile ilgili baz bilgiler ortaya kmaktadr. Vakfiyelerin ahitler listesinde Azerbaycan, ran, Horasan ve Trkistann eitli ehirlerine nisbet edilen birtakm ahs
adlarna rastlanlmaktadr. Bu durum Mool istilsnn sonucu
olarak deerlendirilebilir. Burada dikkat eken bir dier husus,
emr-i mahfil, muhtesibl-askir ve seyyidt-tercime gibi
unvanlara sahip olan birok devlet adamnn ahitler arasnda bulunmasdr. Bu durum Celleddin Karatayn devlet hizmetindeki grevlerinden dolay dier devlet adamlarna olan yaknl ile
aklanabilir.
Celleddin Karatayn kervansaray ve medrese vakfiyelerini
tescil eden Kad zzeddin er-Raz, hakimlik vazifesinden sonra
ortak saltanat dneminde Celleddin Karatayn karar ile tam
yetkili olarak vezirlik makamna atanm ve kendisine herhangi
bir snrlama getirilmemitir. Bu dnemde etkili devlet adamlarndan biri olan Kad zzeddinin drst ve ilim sahibi olmas,
devlet adamlarnn gvenini kazanmasna neden olmutur. Onun
Moollarla mcadele etmesi ve zzeddin Keykvusu Mool etkisinden kurtarmaya almas, Celleddin Karatay ile paralel bir
politika izlediine iaret etmektedir. Nitekim belki de bu yaknlk sonucu Celleddin Karatay 649/1251 ylnda Kad zzeddin ile
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
597
TARHLE
ADANMI
BR MR
598
112
113
izlemitir. Karatay, semavi dinlerin tmne sayg iinde idi. Nitekim Karatay Medresesinin kubbeye gei eleman olan genlerinde Musa, Davut, sa ve Muhammed peygamberlerin isimleri
ile drt halifenin adlarna yer verilmitir.114. Bu durum onun Hristiyanlar slam Dinine sndrmak amacyla dinleri eklektize etme
eiliminde olduunu dndrmektedir.
Sonu
Liyakat ve sadakat sahibi bir gulmn Trkiye Seluklular
dneminde devlet hizmetindeki ykseliine en iyi rneklerden
biri Anadolu kkenli, fakat Trk ve Mslman orijinli olmad
bilinen Celaleddin Karataydr. O, Aleddin Keykubad ve halefleri dneminde srasyla Emr-i devt, Emir-i tat, Hazinedr-
hss, Naib-i saltanat ve Atabeylik gibi nemli grevlerde bulunmutur. Celaleddin Karatayn etkili devlet politikalar iinde
yer almaya balamas onun esas naib-i saltanat vazifesinde bulunduu dneme rastlamaktadr. Moollarn idari olarak Anadoluya
hakim olduu bu devirde Celaleddin Karatay bir meveret meclisi
kurarak II. zzeddin Keykvusun tahta gemesine nclk etmitir. Ortak saltanat dneminde ise devletin drt temel direinden
biri olarak saltanatn kime geeceine karar vermede, vezirlerin
ve dier grevlilerin atanmalarnda nemli rol oynamtr.
Anadoluya 1243deki Kseda Savana kadar tarihinin en
mreffeh dnemlerinden birini yaatan Trkiye Seluklu Devleti, bu tarihten sonra siyasi ve asker bakmdan Mool tahakkmne kar koyamamtr. Ancak Anadoluya hakim kld Trk
nfusu, kltr ve devlet gelenei ile blgedeki Trk-slam hakimiyetinin devamn salamtr. Bu devirde eitli lkelerden
Anadoluya gelen Mevlna Celleddin-i Rmi, Fahrddin-i Irak
ve Evhadddin-i Kirmn gibi ilim ve tasavvuf erbab, Moollarn bu corafyada oluturduklar maddi ve manevi ykm edebiyat, tasavvuf ve ilimle telafi etmeye almlardr. Celaleddin
Karatayn dnce hayatna o devirde Konyada olduka etkili
olan Ahilik, Shreverdilik, Evhadilik ve Mevlevilik etki etmitir.
Bu tarikatlarla yakndan ilgilenmesine ramen Celaleddin Karatay, bunlardan herhangi birinin mfrit savunucusu deildir. Trkiye Seluklular dneminde nemli kabul edilen birok mevkide
bulunan bir devlet adam olarak onlara eit mesafede durmutur.
114
Seluk Mlayim, Konya Karatay Medresesinin Ana Kubbe Geometrik Bezemesi, Sanat
Tarihi Yll, S. 11 (1982), s. 111-121.
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
599
TARHLE
ADANMI
BR MR
600
BBLYOGRAFYA
a) Yaynlanm Kaynaklar
Abd-Zde Hseyin Hsameddin Efendi, Amasya Tarihi, (haz. Mesut
Aydn- Gler Aydn), 1330/1332, II, Amasya 2008.
Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I-II, (ev. Tahsin Yazc), Remzi Kitabevi, stanbul 1986.
___________, Ariflerin Menkbeleri, (ev. Tahsin Yazc), Kabalc Yaynevi, stanbul 2006.
Anonim, Seluknme (Tarih-i l-i Seluk der Anadolu), (yay. Feridun
Nafiz Uzluk), Ankara 1952.
Bedzzeman Firuzanfer, Mevln Celaleddin, (ev. F. Nafiz Uzluk),
M.E.B. Yay., stanbul 1990.
Eb Abdullah el-Zavzn (. 1093/1094), Kitb al-Masdr, Yusuf Aa
Ktphanesi, No. 7447.
Eb Hafs mer b. Muhammed Shreverd, Avrifl- Marif- Tasavvufun Esaslar, (ev. H. Kmil Ylmaz, rfan Gndz), Erkam Yay.,
stanbul 1989.
Eb Hafs Zeynddn mer b. Muzaffer b. mer bnl Verd, Tarhu
bnl- Verd, II, Beyrut 1996.
Elvan elebi, Menkbl- Kudsiyye f Mensbl- nsiyye : Baba lyas-
Horasan ve Sllesinin Menkbev Tarihi, (haz. . Ernsal, A. Yaar
Ocak), T.T.K. Yay., Ankara 1995.
Evhadddin Hamid el-Kirmn, Evhadddin Hamid el- Kirmn ve
Menkb-Nmesi, (haz. Mikil Bayram), Konya 2008.
Fahreddin Irak, Lemat- Parltlar, (ev. S.Yetkin), stanbul 1993.
Gregory Abl- Farac (Bar Hebraeus), Abl- Farac Tarihi, I-II, (ev.
mer Rza Dorul), TTK Yay., Ankara 1999.
bn Bb (el- Hseyin bin Muhammed bin Ali el- Cafer er- Ruged), elEvmirl-Aliye fil- Umril-Aliye, I-II, (ev. Mrsel ztrk),
Kltr Bakanl Yay., Ankara 1996.
bnl- Esir, el- Kmil fit- Tarih (slm Tarihi), XI, (haz. A. Araka, A.
zaydn), stanbul 1987.
Kamerul-Huda, ihabeddin mer Shreverd, Hayat, Eserleri, Tarikat,
(ev. Tahir Ulu), stanbul 2004.
Kermddin Mahmud- Aksaray, Msameretl- Ahbr, (ev. Mrsel ztrk), Ankara 2000.
Mehmet Ziy, Bursadan Konyaya Seyhat, (haz. Ahmet ayc, Bayram
rekli), Seluklu Belediyesi Kltr Yay., Konya 2010.
Mneccimba Ahmed b. Ltfullah, Cmiud- Dvel- Seluklular Tarihi,
II, (yay., Ali ngl), zmir 2001.
Yazczde Ali, Tevrih-i l-i Seluk (Seluklu Tarihi), (haz. Abdullah Bakr), stanbul 2009.
b) Aratrmalar
ALPTEKIN Cokun, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk
slm Tarihi, VIII, a Yay., stanbul 1989, s. 209-383.
___________, Atabeg, DA, IV, stanbul 1991, s. 38-40.
ATE Ahmet, Hicr VII.-VIII. Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler,
Trkiyat Mecmuas, S. 2 (1945), s. 94-135.
AYALON David, Studies on the Structure of the Mamluk Army- III,
Bulletin of the School of the Oriental and African Studies, XVI/1
(1954), s. 57-90.
AZAMAT Nihat, Melmet, DA, XXIX, Ankara 2004, s. 24-25.
PROF. DR.
NEJAT GYN
ARMAANI
601
TARHLE
ADANMI
BR MR
602