KLTR BAKANLlGI

HALK KLTRLERiNi ARATIRMA ve GELiTiRME

GENEL MDRLG YAYNLAR: 164
SEMiNER, KONGRE BiLDiRiLERi Dizisi:34

v. MILLETLERARAS

"

t.

TURK HALK KULTURU KONGRESI

BILDIRILERI

I. cn.r

Genel Konular

FERYAL

MATBAAs.

ANKARA - 1992

ANADOLU HALK DLNDE

TRKE EK ADLAR

Sabiha TANSUG
(Trkiye)
Trke iek adlar. ciddi ve ilgin bir konudur. nk. baz yabanc dil uzmanlarna ve Trkologlara gre. literatrlerde Trke iek adlarna pek rastlanmyormu. Bizim kullandmz iek adlar.
daha ok Arapa ve Farsaym ....
Oysa. bu topraklarn ovasnda. yaylasnda binbir iek aar. Ve
halk. yzyllardr bu ieklerin iinde doar byr... Dolaysyla. ieklere, kendi z dilinde ad vermemi olmas imkanszdr; mantk d
dr...
te bylesi bir dnceyle. baz yrelerimizin Trkmen ve Yrk
kylerine gittim. Oralarda. eklere ok degiik adlar verdiklerini
grdm. Bahe. saks ve zellikle kr ieklerine verilen adlarn bir
ounu, o gne kadar hi duymamtm. Bunlarn bazlar bir hayli
ak sakt. Ama ounluu, doayla ve insan yaamyla balantly
d. Daha ok benzetmeye, yaktrmaya dayanyordu.kylnnkendine zg esprl. doal dnme yetenen kantlyordu.
men baharda tm doay donatan "papatya" ile "gelincik"e verilen adlara bakalm...
"Papatya" : akbaba. ak iek. bal bale, gelin ali, cici don, ibi
boha... "Papatya"nn irisine oglan gbegi... ufak olanna bodur 01lan ... Evlerin toprak damnda aanlarna dam iegi. ..; baka bir trne karga iegi. .. Edremit yresinin Tahtakular kyller. yourt
mayaladklarndayourdun zerine bir tutam "papatya" koyarlar; bu
nedenle "papatya"ya yogurt ieli demiler.
"Gelincik"e verilen adlarsa unlar : ganglz. gnglz. patlange. oban gl. tava patlatan, attm anak. gelin legi...
te bizim ok iyi bldlimz "papatya" ile "gelnck':e bile ok degiik adlar verldn gryoruz. Tabii bu adlar. yrelere ve kylere gre detyor da.
Kyller. "lale'ye garda gan, albur diyorlar... "nergse nazl
kz. uslu kz. anack, ayr iegi. .. Dalarda, ta aralarnda aan
"meneke"ye oban oluk... beyaz olanna kar topu... Mart aynda
yeil imenlerin arasndan "dem" gibi kan beyaz ieklere de yogurt legi deniyor... Ayn aylarda krlarda aan pembe bir iek vardr. ona detrmen ieli ad veriliyor. zaten buna dikkatle bakild
hakikaten dermen anmsattn grrz. Baharda,
aan bir kr ene horoz kuyrugu... Diger bir kr
arapta diyorlar.

ara-

mda,

ta

larnda

ene

SABtHA TANSUG

84

'Yonca'Iara verilen degiik adlar: paral dirfil. tohumunu paraya

Pamuklu dirfil. beyaz e pamuu anmsatm...
Dath dirfil, bu pembe renk en dibini emerseniz aznza ho bir
tat gelir. Baz yrelerde buna emzik ieli de deniliyor... San dirm... Tulrah dilfl.l... Ddk ielinin saplar ve e uzundur ve
incedir. Baharda genler. bu zarif e koparp dudaklan arasna
alrlar. fleyerek hafif bir ses kartrlar. Bylece. kzlara sevgilerini
aklarlar... Dalarda, nisan ve mays aylar. talar arasnda aan katr kuyrulu veya at kuyrulu vardr. Aynca katr trrna, kedi tr
nai mor mor aar...
Baharda baz yrelerde Hdrellez sralar aan kangal veya kireli
denilen sert ve uzun sapl bir iek olur. Hdrellez sabah kyl. gn
domadan kalkar. bu iegi koparr. Eline, koluna, dizine. srtna bununla vurur "bedenime kuvvet ver" diyerek. (Ayn gelenegi bugn Bat Trakya Trkleri de srdryorlar)
benzetmiler...

Edep ieli veya ar namus ieli ile ilgili yle bir inan var. Bu
uzun sapl iek. beyaz renktedir. Orta gbende siyah bir leke bulunur. Eskiden siyah leke ok daha bykm, zamanla klmeye
balam. Kyl. klme olayn toplumda ar ve namusun kaybolmasna balyor. Ve; siyah leke tamamen kaybolduunda. kyametin
kopacana inanyor. Bu ee, Karaburun yresinde emsiye e
ii de deniliyor...
Krlardaaan kara gbek soanl bir iektir... Bal ieli veya
balh ya da balck. ta aralarnda. aa altlarnda aar. rnen, Yunt
Da blgesinin gen erkekleri bal ielinin yapayn hazrlarlar.
balarna takarlar, yaamlar bal gibi tatl gesin diye. Ve bu blgenin
kylleri yle derler: 'Ye balc, i suyu. azn dnsn bala... " Keklik kpesi; aa altlarnda aar... Pamukluk; fundalann edr...
Amathlar; zeytin aac dibinde aar... Deli iek; austosta Ege'de
aar. topran en kuru oldugu bir zamanda. O sra tutulan ve ok
lezzetli olan ipura balna da "deli balk" ad verilir.
aan yabani "gl'te bozamk veya pamlkla, ku burnu.
gl, yaban. yavru alz adlan veriliyor. Bahenize bunu ekip
"gl':e alarsanz, iek shhatli ve uzun mrl olurmu. Yal ky
kadnlan hala byle yapyorlar pek ok yrede...
Krlarda

ay

Genger... Kz dlmesl... Slr kuyrulu. .. abla ... Konburdakh ... Mant dikeni... Koyun otu ... Kedi kulal... Gnelik... Bal mahmut iell... Geven...
Birok yrede "zakkum"a ahu diyorlar... Karaburun'daysa ay ieli adn veriyorlar... Ddk iell...
Bahe ve saks ieklerine verilen adlara da ksaca bir deinelm.
"ebboy"a ana kokusu veya mant... "zambak"a susam... "fesleyen"in
irisine eek kulal... "kasmpat"na patlak... Kk "karanftl?e, at;'

Iak...

Koyun gz... Atlas iell... Kadife iell... Horoz ibill... Hanmeli ...

Kyl.

"tr"a

gl

yal adn veriyor.

nk

"tr"

stlaca, muhal-

ANADOLU HALK DiLiNDE TRKE iEK ADLARI

lebye, zm hoafna, pekmeze
gl kokuyor...

pierken atyor.

85

Bylece bu yemekler~

Kavgenger... appak... Acem borusu... Japon g... Kaymakam ieji.. Atatrk ieji.. Paa djmesi... Efe byj... Yedi
eltiler... Kirli gsm... gibi toplumda iz brakm kiiler veya lkeler de eklere ad olmu...
Kaynana dili... Kaynana yumrulu... Ylan dili... Ylan yastj ...
Nian bohas... Gelin Bohas... Gelin yana... Gelin tac... Frl
dak ieji... Cam gzeli... Kk orospu... Ceylan... Kpe teji... Ortanca... Gne bakan... illi kz ...
Hdrellez ieji.. ~
Hah dokuyan ieji...
Boz yavan iejl...
. Baz yrelerde. "aslan az'tna dil damak ieji deniliyor. ..
Boy ieji veya boy bos ieji. ..
Ana kokusu her yrede baka tr bir iee denir, bu ister bahe
et ister kr e olsun. Ama hepsinin ok gzel kokusu olur...
Kirse lejl, Edremit'in Tahta Kular kylleri tarafndan kullanlr. Kyn yaknndaki bir kilise ykntsnda aan iee denilir.
"Pelin" e verilen isim ak lektlr...
Akam ezan vakti aan bir iek vardr. Bu sar renk. zarif iek
tam ezan okunurken amaya balar ve ayn nedenle ad ezan lejldr ...
Akam sefas ... Akam sabah sefas... Gelin duvaj... Ate leji... Sepet ieji... Boncuk iejl... Altn lejl... Gz ya iet..
Mum iejl... Bu ee verilen diger adlar ise buz leji ve arfelek lejldlr...
Saat iejl... Paa srmas... Mine iejl... Gelin serpmesi. ..
Rozet leji... Zpkt lefl... Onblray leji... Hatml... Gl
hatml... Kara fatma... Fatma gl... Halk dilinde byle yaktrmal,
benzetmeli daha Yzlerce iek ad vardr. Ayrca bylesi iek adlan
oyalara, nak rneklerine. dokumalara. orap motflertne, hal kilim
desenlerine de gemitir.
Ve baz trenlerde. adn verdmiz iekler. byk bir sevgiyle
kullanlr. rnen Ege Trkmen kylerinde yere kurulan "muhabbet
sofras"nn drt kesine. mevsim ieklerinden hazrlanm demetler
yerletirilir zenle. Ve Ege kylerinin Trkmen kzlar. meyve. erez
tabaklarn eklerle sslerler: sevdikleri delikanlnn nne brakr
lar. Bylece. sevgilerini ieklerle belirtmi olurlar topluma.
te byle kurulmu "muhabbet sofras"nda Pir Sultan Abdal'dan.
Yunus'dan. Karacaolan'dan(iekleri dile getiren) iirler okunur...
k

86

SAB!HA TANSUO

PR SULTAN

ABDAL :

El ettiler turnalarla kazlara

Dalar yeillendi dnd yazlara
dem taknsin syleyin kzlara
Niin gitmez Yldz da dumann
Emek ektim bir ev yaptm erenler
Yine bu gzele bildiremedim
Bahar geldi iek bitti ot bitti
Toprak gld, ta gldremedim.
Pir Sultan Abdal'm dalar ben olsam
st mor smbll baglar ben olsam
Alem iek olsa ar ben olsam
Dost dilinden tatl bal bulamadm.
YUNUS:
Ey ak eri a gzn
Yeryzne eyle nazar
Gr bu latlf iekleri
Bezenben geldi geer
B~ dervilik dedikleri
Taze am gle benzer
Dokunduunu tazeler
Seherde esen yele benzer.

Bir baheye girmek gerek

Ho teferr klmak gerek
Bir gl yaylamak gerek
Hergtz el gL solmaz ola.
KARACAOGLAN :

Tl maya yrylrn
spir balaban baklm
Yayla et kokulum
Nergis topla benim iin
Senin methin eder diller
Payine yz srer kullar
Yaran stne g ller
Sokan dilber kiminsin sen
Ellf'im uru nakl
Yavru balaban bakl
Yayla te kokulu
Kokar Elif ~lif diye

ANADOLU HALK DILINDE TRKE IEK ADLARI

87

Trkmen evinde lm olunca. herkes elinde bir tutam ekle gelir. ve et lnn zerine brakr. Onunla vedalar. Hdrellez'de,
bayramlarda mezarlar yine eklerle donatlr. nk doayla i ie
yaayan bu kyller, ieklerin nemm.esklerdenberok iyi bilirler.
Kyl kzlar baharda, gelincik tomurcuklarn tlckleri toplarlar. nce bunlar bir bir aarlar. Ve iindeki krmz. pembe yapraklara ekil verirler. Bylece, pembe duvakl, siyah sal, ba tulu bir
bst

oluur.

Sonra, ii krmz elbiseli, zeri yeil cbbel bir alt yaparlar yine
"gelnck" enden. Bu iki beden paras, sprge pyle birleti
rilir. Ve sonunda. ortaya. gelincikten mnyatr bir bebek kar. Gelincikten bu bebege,bir de damat yaplr. Damadn ba siyah saldr
ve

tuludur.

Doayla i ie yaayan bu insanlarn, bu tr fantezilere erimi

olmalar dndrcdr. Zaten iek adlarna da bir ok olay karmtr. Toplumda iz brakan kiiler, lkeler, doa olaylar, her trl hayvan, sevilen ya da sevilmeyen olaylar da etkilemitir iek adlarm.

SONU
te. tm Anadolu dzeyinde gezip aratrsak, halkn kulland
bylesi (yaktrmal, benzetmeli) iek adlarn toplasak ne kadar anlaml ve zengin bir Trk dili ortaya karm oluruz. Ve bunun yann
da. halkn zengin gelenen de aydnla kavuturmu oluruz.
Hac Bekta Veli'nin ded gibi

Ara bul,

aratn ak

bir

snavdr.