I

I Fsil
Bu fsild mirl-mminin leyhis-salamn xtblri, frmanlar
seilib v bura o byk xsiyytin (z dvrndki) mclislr,
mhariblr v tin ilrd (buyurduu moiz v ydlrdn ibart) xtb
vzi olan bzi klamlar lav edilmidir.

1-ci xtb
mam linin (leyhis-salam) smann v yerin
yaradlnn, Admin xilqtinin balancnn xatrland
xtblrindndir.
Btn dananlarn mdh etmkd v ymkd aciz
qald Allaha hmd olsun!1 Onun nemt v bxilrini
saymaq istynlr, sayb qurtara bilmzlr. 2 alanlar
Onun nemtlrinin haqqn qaytara bilmzlr.3 O, el bir
mbuddur ki, drin dnclilr bel Onu drk ed
bilmzlr. ql v fikir dryasna dalanlar (dnc dnizin ba
vuranlar) Onun zatnn slin vara bilmzlr. (Vcudu mmkn
olan Onun zatnn hqiqtlrini nec drk ed bilr?) O, el bir
mbuddur ki, siftlrini hat ed biln hdud yoxdur.
(Onun he bir sifti zatna lav deyil ki, mhdud olsun.) N d Onun
mvcud v sabit (Onda mhdudlaan, zlln v Onun btn
4
siftlrini hat edn) sifti vardr.
Onun n myyn
5
edilmi zaman da yoxdur. N d Onun n uzun mddt
vardr.6 Mxluqat z qdrti il yaratd.1 Klklri z
1

Onun zatna layiq olan trif v mdh etmk gcnd deyillr. Buna gr d Hzrti Seyyid-ul-mrslin buyurmudur: ***

Mn Sni mdh etmk qdrtind deyilm. Grk Sn
zn mqdds zatn mdh edsn.
2
Haqq-talann ta etdiyi nemtlr saysz-hesabszdr v onlarn
sonunu tsvvr etmk mmkn deyil. Qurani-Krimin brahim
sursinin 34-c aysind buyurulur:
Allahn
nemtlrini saymaq istsniz buna qdrtiniz atmaz. El is
Yaradann nemtlrini saya bilmyn kims, Onun haqqn nec dy
v Ona nec kr ed bilr?
3
Bel is, kr etmyin n yksk drcsi bndnin Onun
nemtlrinin haqqn dmkd aciz olduunu etiraf etmsidir.
4
Mhdudlama v ehtiva olunma vcudu mmkn olanlara xasdr.
Vcudu vacib olan Allah-tala bundan mnzzhdir.
5
Onun barsind xeyli vaxt ncdn mvcud olduu sylnil bilmz.
nki O, zamann yaradcsdr v zamann iind olmaa ehtiyac
yoxdur ki, zaman onu hat ed bilsin.
6
Onunla tamamlansn. Yni, Onun mddti yoxdur, zli v bdi olan
Odur. Zaman yoxdur ki, sonu v mddti olsun. Bel ki, zaman
hrktin lsdr. Hrkt is maddnin xasslrindndir. O is

161

mrhmt v mehribanl il sdirdi. 2 Yerin hrktini,

titryilrini nhng dalar v zmtli dalarla
mhkmlndirdi.3
Dinin sas (Allaha sitayiin sbbi) Onu tanmaqdr.
(Bilinmlidir ki, varlqlar yaradan Odur.) Allah tanman kamal
Onu tsdiqlyib Ona trf ynlmkdir. Tsdiq etmyin
kamal tovhid v Onu tk bilmkdir. Tovhidin kamal
mllri Onun n xalis etmkdir.4 xlasn kamal Onun
zatna lav olunmu siftin tsvvr edilmmsidir.5 nki
hr bir sift vsf olunandan ayr olduunu gstrir. Hr vsf
olunan is siftdn ayr olduuna dlalt edir. (Buna gr d)
Allah vsf edn (Onun zatna lav olunmu siftl vsf edrs)
Onun n hr hans bir bnzr v tay bilmi, (vacib-lvcud olmaqda baqa mvcudu Ona tay tutmu olar). Baqasn
Ona tay biln ikiliy dm olar. kiliy dn is Onun
blnb-paralana bilcyin inanm olar6 Onun bln
bilcyin inanan hr ks Onu tanmr. Onu tanmayan Ona
doru iar edr. Ona iar edn Onu mhdudladraraq
evrlyr. (Onun n hdd v nhayt yaradar.) Onu mhdud
materiyadan uzaqdr. Demli, Onun zaman iind olmas qeyrimmkndr.
1
Qurani-Krimin sra sursinin 51-ci aysind buyurulur:
Deyrlr bizi lmdn sonra kim qaytarb
dirildckdir? Ey Peymbr, onlarn cavabnda de ki, sizlri ilk df
yaradan yenidn dirildck.
2
Qurani-Krimin raf sursinin 57-ci aysind buyrulduu kimi:
Rhmti olan ya yer
yadrmazdan nc klklri mjd kimi gndrn Odur.
3
Sizin rahat yaamanz n trpnib silklnmsin. Qurani-Krimin
Nhl sursinin 15-ci aysind buyurulduu kimi:
Byk Allah yeri, trpnib sizi bir trfdn baqa trf
atmamas n nhng dalarla mhkmlndirdi.
4
nki tovhid ixlasdan baqa bir yolla kamill bilmz. Yni, Allah
tanyann hr bir sz, hr bir mli Ona xatir olmaldr, he bir
dnyvi mqsdlr qarmamaldr.
5
Msln, Haqq-talann elmi Onun zatna artrlm, zndn xaric
bir siftdir deyilmsin. Bel dnc tkallahlla v tovhid ziddir.
6
Blnb-paralana biln hr bir ey is trkibdn tkil olunub v hr
trkib d hisslrdn ibartdir.

162

hesab edn Onu sayar. (Onu zndn xaricd say vahidin evirr.)
Nddir? sualn vern is Onu nyins daxilind
yerldirr. (Onun n yer v mkan ser.) Nyin
stnddir? dey soruan bzi yerlri Ondan bo hesab
edr.1
Allah-tala hmi olmudur, sonradan ml glmi v
yeni yaranm deyil. 2 Yoxdan var olmayan bir varlq v
mvcuddur.3 Hr eyl yana olmadan onlarladr. (Bellikl,
O, hr bir eyldir. Yni, hr bir ey Onunla dirlib, mvcud olub.)

Hr bir eydn frqlidir, amma onlardan knar, ayr deyil. 4

grndir, Ondan i hasil olur, amma bu, n haldan-hala
kem, n hrkt5 v n d alt mnasnda deyil. (gr alt
vasitsil i grrs, demk Onun zndn baqasna ehtiyac var.
Ehtiyac is nqsandr. Vcudu vacib olann nqsanl olmas qeyrimmkndr. Buna gr d zatn gz olmadan) grndir.

Yaratdqlarndan he biri olmayarkn d grn idi.

Onunla ns tutmaq (aramlq tapmaq n) v yoxluundan
dht glmmk n ns tutulan v aramladran (minlik
ld olunacaq bir ey) olmad halda da tk v vahid idi. (ndi
ki, Onu tandn, qsacas bil ki, Odur tam qdrt sahibi olan Allah ki,)

fikir v dncdn istifad etmdn, 6 he bir tcrb v

snaqdan faydalanmadan, 7 znd he bir hrkt
yaratmadan8 v iztirabl, narahat nfsin sylri olmadan
1

Harada deyil, nyin stnddir deyrs Onu materiya v

trkibdn ibart sanm olar. Bundan is bel xar ki, O sonradan
ml glmi, yeni yaranmdr.
2
Bu cmld O Hzrt myyn zamanda yaran Haqq-taladan
istisna edir.
3
Onun varl zatn sonradan yaradlm deyil. Bu cmld d Onun
zatnn yoxdan var olmas istisna olunur.
4
Bel ki, hr hans bir eydn knara kils, ondan bir ey qalmaz.
nki hr eyi saxlayan Odur.
5
nki hrkt materiyann xasssidir. O is, materiyadan uzaqdr.
6
nki hr bir id dnmk, olmam bir iin ba tutmas ndr.
Bel ki, hr ey zat mqamnda Allah-tala n zli v bdi olaraq
sabitdir.
7
nki tcrb snaq vasitsil elm ld etmk istynlr aiddir, elmi
zat il eyni olan Allah-tala n deyil.
8
Onun yaratmas hrkt saslanmr. nki hrkt dyiiklik
demkdir. Dyiiklik is, imkan alminin xasslrindndir.

163

mxluqat yaratd. 1 Hr bir eyi yoxdan v helikdn z

vaxtnda varla evirdi (mslht olan anda onlara varlq libas
geydirdi) v onlarn mxtlifliklri arasnda uyunluq yaratd
v tbitlrini sabitldirdi. (Hr bir tlbat v tbiti z
istedad qdrinc olan yerd yerldirdi) v O, tbitlri
hmin yalarn ayrlmaz hisssin evirdi2 halbuki onlar
yaratmamdan nc, onlardan agah idi. O, eylrin
hdudlarn, trafn v sonlarn hat edirdi. O, ya, onun
hiss v knarlarna bal olan eylrl d tan idi (btn
mxluqat mumiliklrin v xsusiliklrin qdr bilirdi).
(Allah-talan tandqdan v almlrin yaranma trzi bard mumi
anlayn olduqdan) Sonra (deyilnlrin ard olaraq, indi mfssl
kild bil ki, Allah-tala z gc v qdrtiyl) ucsuz-bucaqsz

smalar yard, onun traf v knarlarn ad, fzann

yuxarsnda hava v boluq yaratd. Daha sonra is
arasksilmyn tlatml dalalar olan v oxluqdan birbirinin zrin sx ylan suyu axdrd. O, suyu mhkm
uultu il sn iddtli v brk klyin belin ykldi, sonra
is kly o suyu (bir-birindn ayrlb qopmamas n hr
trfdn) qaytarma v mhkm saxlama mr etdi, klyi
suyun srhdlrind saxlad v o suyun mkannda
yerldirdi. Hava geni v aq klyin altnda, axan su is
yuxarsnda (hrktd idi). Bu zaman baqa bir klk yaratd
v onun hatsini mhdud etdi (O, klyi baqa bir ey n
deyil, yalnz su dalas n yaratd). Onu daima suyu hrkt
etdirmsi n yaratd, onu mhkm sdirdi, onun yaranma
mnyini (sm yeri yrnil bilinmyn hisssini) latmaz etdi.
Sonra is ona bol olan suyu hrkt gtirib bir-birin
qardrmaq v dnizlrin dalasn tlatmlndirib
qaldrmaq mri verdi (dnizin zndn olan suyun hr bir hisssini
dalalandrma mr etdi). Sonra klk d suyu nehr kimi
1

Grdy iin dzgn olub-olmamas bard narahatlq keirmdn.

Bel ki, iztirab v narahatlq ilrin sonunu bilmmkdn irli glir.
Nadanlq v chalt is, zat il elmi eyni olana rva deyil.
2
Bel ki, onlarn arasnda ayrlq mmkn deyil; cat igid insann
ayrlmaz xsusiyyti, sxavt kramtli insann ayrlmaz sifti olduu
kimi bir szl mxluqat yaratd,

164

alxalayb qardrd, klk bo v geni razid sirmi

kimi iddtl ona (doru) sdi. (O suyu el alxalad ki,) suyun
vvlini axrna qaytard v hrktsizini, byk su ktlsini
yuxar qalxb, bir-birinin zrin sx ylm su hisssini
kpklndircyi hdd qdr hrkt gtirdi. Sonra Allahtala o kpklri bo v geni yerd, aq fzada yuxar
qaldrd, yeddi sman (O kpklrdn he bir yrilik olmadan
yaratd). O, smalarn altnda axb tklmsin dey dala
yaratd, onlarn stnd is saxlayc stunlar olmadan,
onlar nizamlayan mx (v ya kndir) olmadan qorunan tavan
yaratd. Bu zaman O, smalar ulduzlar v nur lynlrin
i il zintlndirdi. Onda gnin nursaan ran v
parlaq ay, dvr edn fqd, seyr edn tavanda v hrktli
lvhd yerldiyi halda (ulduzlarn, gnin v ayn hr birini)
hrkt gtirdi.
Bu zaman is smalarn arasn ad, znn mxtlif
nv mlklri il doldurdu (Onlarn birinci dstsi el
mlklrdilr ki,) onlardan bzilri scd halndadrlar, ruku
etmirlr, bzilri is ruku halndadrlar, ayaa qalxmrlar,
bir dstsi is crg il dayanblar, z yerlrindn knara
xmrlar v bzilri d yorulmadan tsbih edndirlr.
(Mlklrin he bir nv maddi olmadna gr) onlarn gzlrin
yuxu, allarna shv glmz, onlarda n sstlk, n d
unutqanlq ba verr.
Onlarn baqa bir dstsi (ikinci dst mlklr) Allah
vhyinin minlridir. Onun peymbrlri un danq
vasitsi v trcumanlardr, Onun hkm v frmanlarn
yetirmk n get-gl edirlr. Onlarn bir dstsi is (nc
hisssi) Onun bndlrinin mhafizilri, behitlrinin
keikilridirlr.
Onlarn baqa bir hisssinin (mlklrin drdnc dstsinin)
ayaqlar yerin n alt tbqlrind sabitdir, boyunlar n
yksk smalar tb, zalar cahann hdudlarndan knara
xb, onlarn iyinlri rin dayaqlaryla brabrdir. (lahi
nurun zmt v heybtindn) rin mqabilind nzrlri yer

165

dikilib v onun altnda zlrini qanadlarna bryblr.1 O

mlklr v onlardan daha aadaklar arasnda izzt
hicablar v qdrt prdlri kilib.2 (O mlklrin Allah
tanma v mrifti el bir sviyyddir ki,) Allah xyallarnda
canlandrmaz, mxluqatn siftlrini Ona aid etmzlr, Onu
mkanla mhdudladrmazlar, bnzr v misli olanlarla Ona
iar etmzlr.3

Bu xtbnin bir hisssi Adm leyhis-salamn

xlq olunmas barsinddir

(Byk Allah yeri, gy, gni, ay v ulduzlar yaratdqdan)

sonra dalq razidn, torpan hamar, kin-spin yararl

yerindn v oran torpaqdan bir qdr torpaq yaraq onun
stn tmizlnib saflaana qdr su tkd v bir-birin
yapana qdr su il qardrd. Yorulmu torpaqdan
traflar, zvlri, birlmlri v ksimlri olan surt
yaratd. Bir-birindn qopmamas n onu brkitdi,
mhkmlndirib yumaltd, palq quruduqda myyn
zaman n (onu z ixtiyarna buraxd. Bu vaxt ona ruh v hyat
verilmsi n zruri idi). Sonra qurumu pala can verdi,
insan klind ayaa qaldrd. O, drk oluna bilnlrin
idraknda istifad n idrak qvvsin, ilr yiylnmk
n dncy, zn xidmt gstrmk n zalara,
ilrind hrkt etdirmk n (l v ayaq kimi) haqla batili,
dadna baxlanlarla qoxulanlar rnglrl cinslri birbirindn ayrd etmk n fhm malik oldu. (Qurumu palq
el bir insan oldu ki,) onun xilqti v tbiti mxtlif rnglrl

ki qanad il bacard qdr havada ua biln qu tk, lahi maarifin

sonsuz almlrind seyr ed bilck hdd z elm v mriftlrin qrq
olublar.
2
O prdnin arxasna peymbrlr, onlarn vasilsi v Allahn xsusi
bndlrindn baqa he ksin elmi yolu yoxdur.
3
nki mlklr elmli v Allah tanyandrlar. Allah bir kild
tsvvr edn, mxluqatn siftlrini Ona aid edn, Onu
mhdudladran v Ona trf iar edn nadandr; bundan vvl Allah
tanma v mrift fslind byan olunduu kimi.

166

qard, 1 bir-birin bnzr eylr (smk v di kimi) biri

digrin zidd haltlr, bir-birindn ayr tbitlr sahib
oldu (hmin tbitlr bundan ibartdir:) istilikdn (sfra),
soyuqluqdan (blm), rtubtdn (qan), quruluqdan (sovda) v
(tzadl hallar is bunlardr) sevinc v qm (yuxu v oyaqlq, aclq
v toxluq kimi hallar). Byk Allah (insan yaratdqdan v onu Adm
adlandrdqdan sonra) z mantini mlklrdn istyrk
onlarla balad hd-peyman yerin yetirmlrini,
(mlklrl balanan hd-peyman, onlara veriln mant bu idi:)

Adm scd etmk n hazr olmalarn, onun byklk

v zmti qarsnda tvazkarlq gstrmlrini istdi. 2
Bellikl, Allah-tala onu xlq etdikd Adm scd
etmlrini buyurdu. eytandan baqa ham scd etdi.
eytan qrurland v lovaland, bdbxtlik ona qalib gldi,
tkbbr etdi. Oddan yaradldna gr zn byk
sayaraq bir para quru torpaqdan yaranm Admi zndn
aa sand. 3 Bellikl, Allah qzbinin ona amil olmas
n eytana mhlt verdi. 4 V (eytana da mhlt verdi) onun
1

Smynn al, qannn qrmzl v tknn qaral kimi,

zasnn hr bir zv hikmt uyun olaraq bir rngd oldu.
2
Qur'ani-Krimin Sad sursinin 71-ci v 72-ci aylrind buyurulduu
kimi:

Snin Allahnn mlklrl Mn Admi torpaqdan xlq

edcym, yaradb ruh verildikd onun mqabilind yilrk scd
qlarsnz dediyi gn yada sal. Yni, ona tzim edin v ya onu z
qiblniz evirin.
3
Hzrti Rbbil-Almin qar xaraq dedi: Mn ondan daha stn
olduuma gr Adm scd etmdim. nki mni oddan, onu is
torpaqdan xlq etmisn. Bu iddiada olduuna gr, Allah ona
mlklrin srasndan xmasn mr etdi: Sn Mnim rhmtimdn
qovuldun. Qzb v lntim cza gnn qdr sninldir. Bu vaxt
eytan dedi: (Qurani-Krimin Sad sursinin 79-cu aysind
buyurulduu kimi:)
Ey Allah, insanlarn
dirilcyi gn qdr mn mhlt ver Blk d mqsdi lmdn xilas
olaraq daima diri qalmaq olmudur.
4
Nec ki, Qurani-Krimin Ali-mran sursinin 178-ci aysind kafirlr
barsind buyurur:
Kafir olanlara mhlt vermyimizin onlar
n yax olduunu gman etmsinlr. Mhlt vermyimiz daha ox

167

imtahan v snann tamamlanmas, ona verdiyi vdin baa

atmas n buyurdu: Sn mlum gn qdr mhlt
verilmilrdnsn (myyn olunmu gn qdr hyatdan
bhrln).
(eytann lahi mrin leyhin xaraq, Admi z qiblsin
evirmmsindn, mlklr etdiyi kimi ona tzim etmmsindn) sonra

Allah-tala Adm azad v xo gzrana rait olan mkanda

yer verdi v onun mkann (btn hadislrdn) amannda
saxlad.1 eytandan v onun dmniliyindn qorxutdu.2
Sonra dmni onu aldatd (Qurani-Krimin Taha sursinin 120-ci
aysind buyurulduu kimi:
eytan Adm vsvs edrk dedi: Ey Adm!

Sni bdiyyt aac v zavalsz mlk trf ynltmyimi istyirsnmi?

Bel szlrl Admi aldatd). Sonra dmni o Hzrtin bdi

sarayda olmasnn v xeyir ml sahiblril nsiyytinin

paxlln kdiyin gr onu aldatd, bellikl, (Adm eytann
vsvssinin tsirindn) z yqinliyini itirrk kk v trddd
dd.3 (Qadaan olunmu aacn meyvsindn yemmk bard) z
qrarn (Allahn mrin itatd) sstlk v shlnkarla dyidi
(v meyvdn yedi). adlq v sevinc yerin xofa v qorxuya
mbtla oldu (eytana aldandn grb z mlindn xcalt kdi)
v pemanln bildirdi. Bellikl, Haqq-tala tvbnin
yolunu yrdrk rhmt klmsini ona tlim etdi4 v
gnah edib rsvayedici zaba mbtla olmalarndan baqa bir ey
deyil.
1
Qurani-Krimin Bqr sursinin 35-ci aysind buyurulduu kimi:

Dedik: Ey Adm! Sn v zvcn Hvva cnnti z
mkannza evirin, onun nemtlrindn istdiyiniz qdr tam adlqla
yeyin v bu aaca yaxnlamayn. gr yaxn glsniz, zlmkarlardan
olmu olarsnz.
2
Qurani-Krimin Taha sursinin 117-ci aysind buyurulur:

Dedik: Ey Adm! Bu
sninl v zvcnl dmndir. Diqqtli olun ki, sizi cnntdn
xardaraq, bdbxtliy dar eimk n bir i grmsin.
3
Hmin aacn meyvsini yemmk ona mr edils d, xeyrinin,
meyvni yemkd olduunu gman etdi.
4
Tvbsini qbul etmk istdiyin gr, rhmt klmsini ona yrtdi ki,
tvbsinin qbul olunmas n Allah-talan onunla sslsin.

168

yenidn Behit (vvlc olduu yer) qaytaracana sz verdi.

Sonra onu drd-qmli, bla il dolu olan dnyaya,
nsilartrma v vladlarnn doum yerin gndrdi.
V1 byk Allah onun vladlar arasndan peymbrlr
sedi, onlardan vhy v risaltin tblii n hd-peyman
ald (ki, Haqq-tala trfindn onlara atdrlanlarn hamsn yerin
yetircklr v xalq Allah tanmaa dvt edrk bu yolda he ndn
2
kinmycklr). Halbuki insanlarn oxu (onlarda fitri olan)

ilahi hd-peymana vfa etmdilr.3 Bellikl, Onun haqqn

bilmdilr (v Onu vahid saymadlar) v Ona bnzrlr, riklr
qodular. eytanlar onlar ilahi mriftdn (ki, sas v fitri
mqsd idi) dandrdlar (aldatdlar) v Allaha sitayidn
kindirdilr. Bellikl, Allah-tala onlarn arasndan z
peymbrlrini serk onlarda fitri olan Tanrnn hdpeymann tlb etmk v unudulmu nemti (fitri tovhidi)
xatrlatmalar, tbli yolu il onlarla shbt etmlri
(dlillrl danmalar), gizlnmi allar (ki, kfrn tozu altnda
gizlnmi v zlaltin, gnahlarn qaranlnn tsirindn rtlm idi,)

z xararaq i salmalar v Allahn qdrt nianlrini

onlara (insanlara) gstrmlri n onlar bir-birinin ardnca
gndrdi. (V onun qdrt nianlri bunlardan ibartdir:)
Balarnn stnd ucaldlm sma, ayaqlarnn altnda
srilmi yer, mit gzranlar, mhv edn cllr,
qocaldan v ldn salan xstliklr, dalbadal zldiklri
1

Hzrti Adm dnyada mskunladqdan v ondan oxlu vladlar v

nsli dnyaya gldikdn sonra.
2
Qurani-Krimin hzab sursinin 7-ci aysind buyurulur:

Peymbrlrdn vhy v risaltin tblii haqda hd-peyman

aldmz yada sal. Sndn, Nuh v brahimdn, Musa v sa ibn
Mrymdn mhkm hd-peyman aldq.
3
Nec ki, Qurani-Krimin raf sursinin 172-ci aysind buyurulur:


Snin Allahnn Adm vladlarndan onlar atalarnn belind
olduqlar vaxt peyman aldn v onlarda fitri olan Allah tanma v
tovhidi etiraf etmlri n onlar zlrin ahid tutduunu yada sal.
Sonra dedi: Mn sizin Tanrnz deyilmmi? Dedilr: Bli, hadt
veririk ki, sn bizim Tanrmzsan. Lakin z fitri hd-peymanlarna vfa
etmdilr.

169

hadislr.
Allah-tala
bndlri
gndrilmi
peymbrlrdn, ya nazil edilmi kitabdan, ya qti
dlillrdn v ya mhkm yoldan mhrum etmdi (v
peymbrlr) el elilr idilr ki, dostlarnn azl v onlara
qar xanlarn oxluu onlar (risaltin tbliindn)
kindirmdi. El peymbrlr idilr ki, glck
peymbrin ad qabaqcadan onlara deyilmidi v ya ondan
vvlki peymbr onu tantdrmd. 1 (eytan insanlarn
oxunu aldatdna v el buna gr d fitri hd-peymanlarna vfa
etmdiyin, Haqqn haqqn dandna gr, byk Allah da hcctin
tamam olmas v insanlarn doru yola ynlmsi n bir-birinin
ardnca peymbrlr gndrdi.) Bellikl d, srlr yarand,

ruzgarlar td, atalar vfat etdi v vladlar onlarn yerin

kedi. Nqsan siftlrdn mnzzh olan Allah z vdini
yerin yetirmk, peymbrliyi o Hzrtl yekunladrmaq
n (ondan sonra peymbr gndrmyckdir) Allahn
Rsulunu (sllllahu leyhi v alih) peymbrliy sedi. (nki
o byk insan sonuncu peymbr secyini vvlki peymbrlr
2
vd vermidi.) Peymbrlrdn hd-peyman almd, onun

lamt v nianlri mhurlad. Anadan olduu vaxt ziz

v bynilmi (vaxtlarn n yaxs) idi v o vaxtlar camaat
arasnda danq mzhblr, oxsayl bidtlr, mxtlif
triqtlr yaylmd. Bir dst Allah-talan z
yaratdqlarna bnzdirdi3 bzilri Onun adnda tsrrf

z mmtin onun peymbrliyinin mjdsini vermidi. QuraniKrimin Sff sursinin 6-c aysind buyurulduu kimi:

sa ibn Mrymin Ey Bni-srail, mn Allahn
siz gndrdiyi eli v mndn vvlki Tvrat tsdiqlynm, mndn
sonra ad hmd (sllllahu leyhi v alih) olacaq peymbrin
mjdsini verirm dediyini yada sal.
2
Peymbrlr d onun risaltini izhar etmli v onun seilmsini,
sonuncu peymbr olmasn v peymbrliyin onunla sona atmasn
z mmtlrin xbr vermli idilr.
3
Onun xlq edilmilr kimi bdn zvlri v mkan olduunu sanan
mucssim tayfas kimi.

170

edirdilr. 1 Bir dst is Ondan qeyrisin iar edirdilr.2

Bellikl, Allah-tala o Hzrtin vasitsil hmin insanlar
aznlqdan xilas etdi v onun xsiyytin gr onlara
nadanlqdan nicat verdi. Sonra (o Hzrt xalq doru yola
ynltdi, onlar ilahi maarifl tan etdi v xeyir-ziyanlarn byan etdi)

Haqq-tala o byk xsiyyt z yaxnlq v rhmtinin n

yksk drcsini ta etdi. He ksin tsvvrn gtir
bilmdiyi mqam v rtbni onun n byndi, meylini
dnyadan zn trf dndrdi. Onu msibt v blalardan
qurtararaq ruhunu z drgahna gtrd. Ona v hlibeytin Allahn salam olsun! (Camaatn qiyamt gnn qdr
doru yola ynldilmsi n znn dnyadan kmsindn vvl)

slfi olan peymbrlrin z mmtlri arasnda

qoyduunu sizin aranzda qoydu. nki peymbrlr
onlar aydn yolsuz v akar niansiz zbana
buraxmamlar. O Hzrt d Allahnzn Kitabn sizin
ixtiyarnzda qoydu. Onun halal-haramn, vacibmsthblrini, nasix-mnsuxunu, ruxst v zaimlrini,
mum v xsusunu, ibrt v msllrini, mtlq v
mqyydini, mhkm v mtaabehini byan etmkl
mucmllrini tfsir, mkllrini akar etmidir.3 V o
1

Allahn adlarn serk z btlrin qoymudular. Btprst rblr

Allahdan Lat, zizdn Uzzan, Mnnandan Mnat gtrrk onlar z
mbudlar hesab edirdilr.
2
Tbiti v planetlrin hrktinin, vaxtn tmsinin btn ilrin
sbbi olduuna inanan materialistlr kimi. Bir szl, bu kimi batil din
v inanclar dnyan zlmt qrq etmidi.
3
O Kitabn halal: Maid sursinin 1-ci aysind olduu kimi,
yni, dili bal drdayaqllarn ti siz halaldr v onda he
bir qadaa yoxdur. Onun haram is Maid sursinin 3-c aysind
gstrildiyi kimi
lm heyvann ti,
qan v donuz ti siz haram v qadaan olmudur. Onun vacibi,
Bqr sursinin 43-c aysind olduu kimi
namaz qln v zkat verin, msthbbi is sra sursinin 79-cu
aysindki nafil namaz n gecnin bir vaxt
oyan, nasixi Tvb sursinin 5-ci aysindki kimi
mriklri harda grsniz ldrn. Bu ay slh barsind
olan aynin nasixidir, msln Kafirun sursinin 6-c aysi

ndi ki, z irkinizdn l kmirsiniz, sizin, din v ayinlriniz sizin,

tovhid is mnim dinim olsun, bu aynin mnsuxudur; ruxstlri, yni,

171

bndlrin ilrinin yngllmsi n yaradlm hkamlar, msln

Bqr sursinin 184-c aysindki kimi
Sizlrdn Ramazan aynda xst v ya sfrd olanlar,
Ramazandan qeyri aylarda, xst v msafir olarkn tutmadnz
gnlr qdr oruc tutsun, onun zaimlri, yni, keilmsi mmkn
olmayan hkamlar Bqr sursinin 185-ci aysind olduu kimi
Sfr etmyn v vtnind olan hr bir xs ay
grdkd oruc tutmaldr, onun xass, yni, xsusi halallar barsind
deyiln, amma mnas mumi hallara da aid olan szlr; Maid
sursinin 32-ci aysind deyildiyi kimi

Admin olu Qabil qarda Habili ldrdyn gr
peman olduundan Bni-srail gstri verdik ki, hr ks he ksi
qtl yetirmyn v yer znd lml nticlnn bir fsad trtmyn
bir ksi ldrrs, btn camaat ldrm kimidir. Bir ksin hyat v
yaayna sbb olan kims is sanki btn camaat diriltmidir. Bu
ay Bni-srail barsind nazil olsa da mnas btn insanlara amildir.
Onun mumu is Bqr sursinin 47-ci aysind deyildiyi kimi

Ey Bni-srail,
sizlr bx etdiyim nemtlrimi v sizi dnya hlindn stn etdiyimi
yada saln. Burada dnya hli sz mumi mna dayr v btn
dnya halisin amil edilir. Lakin onun mnas Bni-srail dvrnn
insanlarna mxsusdur. Onun ibrtlri is heyrtamiz v bir nv ydnsihtdir, Naziat sursinin 25 v 26 -c aylrindki kimi:
Byk Allah Fironu axirt zab
olan odda yanmaa v dnya zab olan suda batmaa mbtla etdi,
onun batmas qorxan hr ks n hr zaman ibrtdir. Onun msllri,
yni, tbihlr amil olan aylri, msln Cum sursinin 5-ci aysind
olduu kimi, Tvrat
oxuyub-yrnmy mmur olunan, lakin ona ml etmynlr byk
kitablar dayan uzunqulaq kimidir, onun mtlqi, yni, qeyd
vurulmam klmlri, Maid sursinin 6-c aysind olduu kimi:
Ey iman gtirnlr, namaza
dayandqda, zlrinizi yuyun, onun mqyydi, yni, qeyd vurulan
klmlri, Maid sursinin 6-c aysind olduu kimi
Dstmaz alarkn llrinizi dirsklrinizl (birlikd) yuyun, onun
mhkmi, yni, mnasnda shv v bh yeri olmayan klmlri, Bqr
sursinin 231-ci aysindki kimi:
Bilin ki, Allah
hr eydn agahdr, onun mtabihi, yni, mnas aydn olmayan
klmlri, Bqr sursinin 228-ci aysind olduu kimi

Tla verilmi qadnlar iki heyzdn ibart olan
paklanma dvr v ya heyz mddti gzlsinlr, nki rb dilind
klmsinin tk formas olan klmsi hicazllar arasnda

172

kitabn mtlblri bilmk v yrnmk vacib olandan1 onu

bilmmyin manesi olmayandan2 vacibliyi sbuta
yetirilmi, snnd is nsx edilib aradan qaldrld
mlum olandan3 ml edilmsi snnd vacib olan v ona
ml edilmmsin d icaz verilndn4 xsusi bir vaxtda
vacib olan, baqa vaxtlarda is vacib olmayandan5 ibartdir.
O kitab haram olmular arasnda frq qoymudur: Bel ki
byk gnah trdn at v zab vdsi vermi, 6 kiik
gnaha batan ks n is balanmaq hazrlamdr.7 V
paklanma, iraqllar arasnda is heyz mnasndadr. Onun
mucmli, Bqr sursinin 43-c aysind olduu kimi:
Namaz qln, onun mkl Mrym sursinin 1-ci aysi kimi;
Kaf, h, y, yn, sad.
1
Byk Allahn vahidliyini bilmk kimi, nec ki, brahim sursinin 52-ci
aysind buyurulur: Bilmlisiniz ki, odur vahid
olan Allah,
2
Fussilt sursinin 1-ci aysi olan ha, mimin mnasn bilmmk
kimi,
3
Nisa sursinin 15-ci aysind olduu kimi

Sizin qadnlarnz arasnda zina edn rli arvadlarn
pis ilrin z iinizdn hddi-bulua atm, all, daltli, drd
mmin kiini ahid tutun. Onlar hadt verslr, o qadnlar z
evlrind lncy v ya Allah onlar hbsdn azad edincy qdr
saxlayn. Demli, bu aynin mzmununa gr, zinakar qadnlarn
hkm lncy qdr z evlrind saxlanaraq, hbs olunmalar idi.
Snnd hbs hkm nsx olaraq, daqalaq edilm il dyidi,
4
slamn ilk dvrlrind Beytl-Mqdds doru namaz qlmaq
snny gr vacib idi. Quranda is nsx olundu. Bqr sursinin
144-c aysind buyurulur:
Kb evi olan, Beytl-Hrama trf namaz qln, harada
olursunuz-olun, zlrinizi ona trf dndrin,
5
Cum sursinin 9-cu aysind buyurulduu kimi:

Ey iman gtirnlr, cm gn
namaza arldnz zaman namaz qlmaa tlsin; Bellikl, cm
namaz yalnz cm gnn mxsusdur, baqa gnlrd is vacib deyil.
6
Nisa sursinin 93-c aysind buyurulur:
Qsdn mmin ldrnin czas chnnmdir v bdi
olaraq orada qalacaqdr;
7
Rd sursinin 6-c aysind buyurulur:

Snin Rbbin camaatn etdiyi zlm v sitm gr balayandr.
Balanan zlm dedikd, kiik gnahlar nzrd tutulur.

173

(yen d o kitabn mtlblri) aznn qbul edildiyi, oxunun is

daha layiqli, byniln olan v ilzami olmayan eylrdn

1
(ibartdir).

Bu xtbnin bir hisssi d Hcc

barsinddir
(Kbnin tikilmsinin bzi sirlri, Hcc ziyartini yerin
yetirnlrin mllri v imkan olann onu ziyart etmsinin vacibliyi
xatrlanmdr) Byk Allah Beytl-Hramn ziyartini siz
vacib etdi (el bir Evin hccini ki, ora daxil olanlara bir ox ey
haram edilmidir) v onu xalqn qiblsi etdi. Hcc ziyartini

yerin yetirnlr oraya drdayaqllar kimi daxil olar,2

gyrinlrin (z yuvalarna olan) vq kimi ora glmy
vql can atarlar. Pak olan Allah xalqn Onun zmt v
bykly qarsnda ba ymsi, izzt v sltntinin onlar
trfindn tsdiqi n o evi bir lamt v nian etdi. z
bndlrindn dvtini eidib qbul ednlri sedi3 v
frmann
tsdiqlyrk
yerin
yetirr.
Onlar
peymbrlrin yerind dayanb zlrini Allah-talann
rini tvaf edn mlklr oxadrlar v Allaha bndlik,
sitayi mamilsindn (imann srmaysi il) byk qazanc
gtrrlr. Onun, gnahlar balayacan vd verdiyi
yer (atmaq n) tlsir, bir-birindn n keirlr. Pak
Allah o Evi slamn lamt v niansi, pnah gtirnlrin
pnahgah etdi, onun hccini vacib, ehtiramnn
qorunmasn lazm bilib ora getmyi mr etdi. Sonra
Muzzmmil sursinin 20-ci aysind olduu kimi
Mmkn olan qdr Quran oxuyun. Demli, onun az
oxunmasn da qbul edir, ox oxunmasn is bndlrin z ixtiyarna
qoyub v bunu etmyn ksin boynuna bir ey glmz.
2
Onlarn savaba atmaq n hmin Evd izdihaml hrktlri, tn
drdayaqllarn su bana toplamas kimidir.
3
Ora getmk n Qurani-Krimin Hcc sursinin 27-ci aysind
buyurulduu kimi:

Ey brahim, xalq ssl v onu hcc dvt et. Xalq snin tikdiyin
Ev miniklri zif, arq dv olsa da bel hr uzaq yoldan atl-piyada
glr,
1

174

(Qurani-Krimin Ali-mran sursinin 97-ci aysind) buyurdu:

Beytl-Hramn ziyarti insanlardan, ora getmk

iqtidarnda olann zrind Allahn haqqdr. (Bu haqq yerin
yetirmk vacibdir.) Haqq-talaya kafir olan hr ks (ora getmy
iqtidar olduu halda lahi mri yerin yetirmzs) Allah-talaya he
bir ziyan vurmayb, nki Allahn dnya halisin ehtiyac
yoxdur (bndlrin ibadt v imanna mhtac deyil. Demli, itatsizlik
edn z ziyana uram olar).

2-ci xtb
mam li leyhis-salamn Siffeyndn qaytdqdan sonra
oxuduu xtblrdndir:
(Siffeyn Fratn ama trf olan qrb istiqamtind yerln razidir.
Burada o Hzrtl Maviy arasnda olan mhur dy ba vermidir.)

Verdiyi nemtini tamamladna, izzti mqabilind itat

etdiyim v mni gnahlardan saxladna gr Allaha
hmd edirm. (Hr bir nemtin mqabilind kr etmk nemti
artrmaqdan lav, gnah etmmk v bndlik n d bir vasitdir.)

Mhtaclqdan qurtarmaq n Ondan kmk dilyirm,

nki Onun hidayt etdiyi xs azmaz v Onunla
dmnilik edib Ona itat etmyn xs is nicat tapmaz.
Onun ehtiyacdan qurtard ks mhtac olmaz, nki Onun
ehtiyacdan qurtarma (gr ql trzisi il lls) eyni kid
v brabrind olan hr bir eydn daha artqdr, saxlanb,
qorunan hr eydn (xzinlrdki cvahirlrdn) daha yaxdr.
hadt verirm ki, btn kamal siftlri znd
cmldirn Allahdan baqa he bir mbud yoxdur v riki
olmayan yalnz Odur. hadt verirm, doru v ixlasl bir
hadtl (dild deyib qlbd inanmadan deyil), diri olduqca
zmz onunla (klmeyi-hadtl) gnahlardan qoruyur,
qiyamtd bizi gzlyn qorxular v tinliklr n ona olan
iman azuq saxlayrq. nki klmeyi-hadt imann rti,
ilahi ehsan vstlndirn, Allah-talann razlna, eytann

175

is uzaqlamasna sbbdir.1 hadt verirm ki, Mhmmd

(sllllahu leyhi v alih) Allahn bndsi v Onun elisidir. Allah
onu, hrti btn dnyan brm dinl, atan nianlrl (o
Hzrtin mczlri), gtirdiyi kitabla (ki, xalqn arasndadr), parlaq
nur v iq saan aydnlqla (qli v nqli dlillrl), haqla batili
bir-birindn ayran frmanla batil bhlri (kfr v irki) aradan
gtrb, xalqla dlillr sasnda shbt etmk, z mczlrini
gstrmk, onlar Quran aylriyl tnbeh edrk vvlki
mmtlr verilmi zablarla (ibrt gtrrk gnah v itatsizlikdn
l kmlrindn tr) qorxutmaq n gndrdi. Onu insanlarn
(mxtlif inanclara, fikir ayrl v aznla gr) oxsayl fitnlr
mbtla olduu bir vaxtda gndrdi. O zaman dinin kndiri
qrlm, imann dirklri sarslmd, dinin sas ixtilafl idi, ii
(hkam) is bir-birin qarmd, bu fitnlrdn qurtulmaq
n yol daralmd (ondan qamaq qeyri-mmkn olmudu), doru
yola ynlmk n he bir vasit yox idi. Bellikl, doru yol
gstrm v hidayt itib-batm, korluq v aznlq yaylmd.
Allaha asi, eytana is kmki olmudular. man zlil, onun
dayaqlar viran olmu, iz v nianlri dyimi, yollar dalb
mhv olmudu. nsanlar eytana tabe olaraq, onun yolu il
gedir, eytann bulandan su iirdilr (aznlq suyu iirdilr. Yni,
onun gstrilrini qbul edirdilr. Bellikl, o gclndi v) onlarn
kmyil hiyllri i dd v onun kfr v aznlq bayra
dalaland. z fitnlril (drdayaqllar ayaqlarnn altndak hr eyi
tapdaladqlar kimi), insanlar tapdalayb zdiyi hamnn
srgrdan, nadan, giriftar olduu vaxt, dnyann n yax
yerind (Mkkeyi Mzzmd) yuxular yuxusuzluq, gzlrinin
srmsi alamaq olan n pis qonularn (Mkk halisi) arasnda
(fitnkarla, qantkmy v tinliy el dar olmudular ki, bir an bel
istiraht etmirdilr), dnclisinin aznn baland, zlil

olduu, nadannn is cilovu qrlm v mhtrm sayld bir

raziy onu (Hzrt Mhmmdi sllallahu leyhi v alih) gndrdi.

eytan hmi Adm vladn Allaha rik qomas n aldadr,

bellikl, klmeyi-hadt demk v ona etiqad bslmk eytann iinin
qarsn almaa v onu uzaqladrmaa sbb olar.

176

Bu xtbnin Peymbr (salavatullah) nslinin

(on iki mamn) kamal bard olan hisssind
buyurur:
Peymbr (sllllahu leyhi v alih) nsli o Hzrtin gizli
sirrinin qoruyucusu, frmannn pnah (o byk xsiyytin
Haqq-tala trfindn mr etdiyin itat gstrdilr), o hrmtli
vcudun elm xzinsi (Hzrtin bildiyini onlar da bilirdilr), o
cnabn (xalqn onlara mracit edib bilmdiklrini sorumas n)
hikmtlrinin mrcyi, kitablarnn (Quran v snnnin) hafizi
v dininin (mxalif klklrdn v dmnlrin dantlarndan
sarslmamas v onlara gr qorunub, saxlanlmas n) arxasnda
dayanan dalar kimidirlr. Allahn Rsulu (sllllahu leyhi v
alih) onlarn kmyil qamtini dzltdi (vvlc zif v gcsz
olan dinini onlarn yaymas saysind maarifi btn dnyan bryck
sviyyy qdr gclndirdi), bdninin titryilrin sakitlik
gtirdi (pak mamlar leyhimus-salamn xidmtlri saysind slam
dininin dmnlrindn olan iztirab v narahatlqlar zndn
uzaqladrd).

Bu xtbnin bir hisssi haqdan l krk batil

yola qdm qoyanlar barsind buyurulmudur (v
sonra is yenidn Peymbrin hli-Beytini mdh etmi,
ymdr):

(Xvaric, ya mnafiqlr v ya Maviynin trfdarlar v ya

baqalar rklrind) itatsizlik (toxumu) krk onu yalan v
qfltl suvarb hlakt bidilr.1 (Demli,) bu mmtdn he
kim Mhmmd (sllllahu leyhi v alih) hli-Beyti il

mqayis oluna bilmz v hmi onlarn nemt v

bxiindn (elm v maariflrindn) bhrlnnlr, onlarla eyni
deyildirlr (bel is, nec zlrini onlardan stn bilrk xalq z
trflrin arrlar, halbuki) Mhmmdin (sllllahu leyhi v
alih) hli-Beyti dinin sas v tmli, iman v yqinliyin
diryidir. (nki onlarn hidayti v yol gstrmlri saysind slam
1

Dnya v axirt sadtini ldn verdilr. Rsulullahn (sllllahu

leyhi v alih)hli-Beyti is yolunu azmlar doru yola ynldir, hlak
olmaqdan v bdbxtlikdn xilas edirlr.

177

dini mvcuddur v Mhmmdin (sllllahu leyhi v alih) hli-Beyti

onlardr ki,) Haq yoldan uzaq dnlr onlara z tutar,
lacszlar onlara qoularlar. mamtin xsusiyytlri (haq
elmlr, aylr v mczlr) onlarda cm olmudur v onlarn
haqqdr. Onlar barsind (Allah Rsulunun) vsiyyti v (O
hrmtli vcuddan) irs aparmaq sabit olmudur (Onlar hr bir
baxmdan o Hzrt daha yaxn v layiqlidirlr. Buna baxmayaraq,
mmtdn bzilri o byk xsiyytin vsiyytin ml etmyrk onun
irsini tapdalam, yer znd fsad toxumu spmilr.) ndi haqq z

hlin trf qaytm, trk etmi olduu yer dnmdr

(nki bundan vvl mirlik v xilafti qsb, bu mnsb layiqli olan is
dustaq etmidilr).

3-c xtb
mam li leyhis-salamn iqiqiyy adlanan
xtbsidir.1
Agah ol! Allaha and olsun ki, bu Quhafnin olu
(cahiliyyt dvrnd bu Bkrin ad bdlzza olmu, sonra Hzrt
Rsul -sllllahu leyhi v alih- onun adn dyirk Abdullah
qoymudur) mnim xliflik n dyirmann orta qtb kimi
(elmd v mld kamillik baxmndan) oduumu bildiyi halda

xlifliyi kynk kimi ynin geydi. 2 Elm v maarif mnim

feyz bulamda sel tk alar, elm v bilik smasnda qanad
alanlarn he biri mnim zirvm ata bilmz. Sonra (bu
Quhafnin olu xliflik kynyini haqsz yer geydiyin v camaat onu
1

Hzrt xtbnin sonunda bn Abbasa buyurdu:

Burada zlm v sitm vasitsil mndn n ken

xlifdn ikayt xalq doru yola hidayt coqusuna v vqn gr

edilmidir. Bir dvnin iqiqsi tk ss salb z yerind dayanmas
kimi. Yni, bel szlr hr zaman v hmi sylnilmz. iqiq
ltd hycanlandqda v nfsi daraldqda dvnin azndan bayra
xararaq boaznn alt hisssind sslndirdiyi, ilk baxda dill shv
salnan qoyunun a ciyrin oxar madddir.
2
Dyirmann dvr etmsi v frlanmas ortadak dmir mismardan asl
olduu, onsuz dyirman xsusiyytin malik olmad kimi, xilaftin
mndn qeyrisinin lind olmann da ziyan vardr, bel olduqda o,
bir knc atlm, kfr v zlaltin ayaqlar altnda tapdanan daa
bnzr.

178

tbrik etdiyin gr) xliflik kynyini soyunub, ondan knara

kildim. z ilrim barsind fikirldim ki, lsiz (ordu v
trfdarsz) hcum edim (z haqqm tlb edim), yoxsa qocalar

hlak edn, gnclri solduran v qocaldan, mminlrin

(fsadn aradan qalxmas n) lncy qdr ziyyt kdiyi
kor qaranla (xalqn aznlna) sbr edim. Sbr etmyin
all i olduunu grb, gzlrimi toz, r-p, boazm
is smk tutduu halda sbr etdim. 1 Mirasmn tarac
olunduunu grrdm.2
(Allah Peymbrinin - sllllahu leyhi v alih - vfatndan sonra
xlifliyi haqszcasna qsb edrk xalq aznla dar etdiklri vaxt
slamn qorunub saxlanlmas, daxili inqilabn ba vermmsi v
dmnlrin ondan sui-istifad etmmlri n xliflikdn kinrk
dzmyi mslht bildim.) Birincisi (bu Bkr) z yolunun sonuna
atb (iki il, ay, on iki gndn sonra ld. lmmidn qabaq)
xlifliyi-zndn sonra-bn Xttabn (mrin) boynuna atd.
(Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir): Bunlar byan etdikdn sonra
Hzrt, msl olaraq air ann erini (Amirin mdhi v
lqmnin hcvi bard olan qsidsini) oxudu:
**** ( Bu eri iki cr izah etmk olar,
birincisi) dvnin donqar v palan stnd sfrin zab-

ziyytin qatladm bu gnml Cabirin qarda

Hyyann dostu olaraq naz-nemt ir keirdiyim dnnim
arasnda n qdr frq var. (kinci mna is): v dvnin belin
minn mniml, sfrin mqqt v tinliklrindn azad
olan Cabirin qarda Hyyann gzran arasnda n qdr
frq var.3 ox heyrtamiz v tccbldr ki, salnda
1

ox kdrlndim, nki bu Bkr v qeyrilrinin xlifliyind

aznlqdan baqa bir ey grmrdm. Tnha v kmksiz olduumdan
sz dey bilmirdim.
2
Xlifiyi qsb etdilr v bundan tryn fsadlar yer znd AliMhmmdin Qaiminin-leyhis-salam-qiyamna qdr qalacaqdr.
3
Cabirin qarda Hyyan Ymam hrind oxlu qala, dvlt v
srvt sahibi, qvmnn byy idi, hr il Ksra ona qiymtli
hdiyylr gndrdiyin gr xo gzran keirir, he vaxt sfr
tinliklrin qatlanmrd. air a da Bni-Qeys tayfasndan olub,
onun yaxn dostu idi. mam leyhis-salamn onun erini misal
kmkd mqsdi birinci mnaya gr Rsulullahn (sllllahu leyhi
v alih) vfatndan sonra haqq qsb olunaraq, ev dusta v zlm-

179

xalqdan beytinin geri gtrlmsini istyir. 1 Ancaq

lmn bir ne gn qalm xlifliy mri vsiyyt edir.
Bu iki qarti xilafti dvnin iki d kimi z aralarnda
bldlr (dvnin bir dn bu Bkr, digrini is mr z lin
gtrb sadlar, dvnin sahibini is ondan mhrum etdilr).
(Bellikl, bu Bkr xilafti) hamar olmayan, srt yerd
yerldirdi (mri zndn sonra xlif etdi), halbuki mr srt
v acdil idi, onunla gr ziyyt verici idi v (dini
msllrd) shvlri, (verdiyi shv ftvalara gr) etdiyi
zrxahlqlar saysz-hesabsz idi. 2 Onunla nsiyyt (hm
mamn, hm baqalarnn onunla nsiyyti) cilovunu brk

tutduqda burnunu yaralayb dadan, cilovunu bo tutub, z

bana buraxdqda is svarsini hlak edn dikba, itatsiz
dvy minmk kimi idi. Allaha and olsun, onun vaxtnda
camaat tinliy dar olaraq, shv yol verdi v doru yola
qdm qoymadan haqqdan uzaqlad. Mn d bu uzun
mddtd (on il alt ay) dzdm v ar mhntl, qml
yolda oldum.
mr d z yolunun sonuna yetidi (v libas trk etmzdn
nc) xilaft mslsini, mni d onlardan biri gman etdiyi
bir ne adamn arasnda ortaya qoydu.3 Prvrdigara, tkil
sitmlr mruz qald vaxtla, Hzrt Peymbrin salnda
camaatn prvantk onun bana doland iki gn arasnda frqi;
ikinci izaha gr is mhnt v qm iind keirdiyi gzranla,
zlrinin batil mqsdlrin atmaqla ad-xrrm olanlar arasnda
olan frqi byan etmk idi. Sonra bu Bkrin mkr v eytanlqlarn
xatrladaraq buyurur.
1
Deyirdi yni, ey camaat, z beytlrinizi
mndn gtrrk mni xliflikdn uzaqladrn, mn sizlrdn yax
deyilm v li leyhis-salam sizin aranzdadr.
2
O, cmldn, hamil qadnn da-qalaq olunmasn mr etmsi.
mirl-mminin bununla laqdar olaraq buyurdu: gr bu qadn
gnah edibs, onun uann ki, bir gnah yoxdur v o, da-qalaq
olunmamaldr. mr dedi: yni, li olmasayd mr
mtlq ftva vermkd hlak olard. Bu sz hmi tkrar edrdi.
3
nki bu Lolo ona alt baq zrbsi vurmudu v o, hmin yaralar
nticsind lcyini bilirdi. Xlifni tyin etmk n ura mclisi
tkil etdi. Bu o zaman ba verdi ki, qbil balar onun yannda
toplab dedilr: Yax olar ki, sn raz olduun bir ksi zn caniin

180

olunmu uradan v etdiklri mvrtdn sn pnah

gtirirm. Camaat mni nec bu Bkr brabr tutub,
mn kk-bh il yanad? o yer atd ki, bu gn bel
xslrl (ura zv olan be nfrl) bir srada dayandm.
Bununla bel (yen d sbr edib urada itirak etdim) eniyoxularda onlarn ardnca getdim (mslht gr, hr yerd
v xlif tyin edsn v mr onlarn cavabnda dedi: trafmda
yan sizlrdn he birinizin n ls, n d dirisinin xilaft ykn z
hdsin gtrmyini istmirm. Dedilr: Sninl mslhtlirik,
mslht bildiyini syl. Dedi: Bu i yeddi nfri layiq bilirm.
Rsulallahdan eitmim ki, onlar Behit hlidir. Birincisi Sd ibn
Zeyddir. O, mniml qohum olduuna gr onu xardram. Digr 6
nfr Sd ibn bi Vqqas, bdrrhman ibn uf, Tlh, Zbeyr,
Osman v lidir. Sd ibn Vqqasn kobudluq v pis xlaqdan baqa
xliflik n baqa bir manesi yoxdur. bdrrhman ibn uf bu
mmtin Qarunu olduuna gr layiq deyil. Tlh qrur v
tkbbrn, Zbeyr paxllq v xsisliyin, Osman qohum-qrabasn
sevdiyin, li leyhis-salam is xlifliy hris olduuna gr layiq
deyil. Sonra dedi: Soheyb gn camaatla namaz qlsn, siz bu alt
nfri z ilrindn birini xlif semlri n gn bir evd
toplayn. gr onlardan bei mttfiq, biri onlarn leyhin olarsa,
hmin bir nfri ldrn. gr nfr razlab, onlara qar
xarsa bdrrhmann da arasnda olduu nfri seib digr
nfri ldrn. Onun lmndn v dfnindn sonra xlifni tyin etmk
n ydlar. bdrrhman dedi: Mn v mim olu Sd ibn bi
Vqqas bu iin d birini tkil edirik. Biz ikimiz xliflik istmirik,
sizlrdn n yaxsn bu vzify seirik. Sonra zn Sd tutaraq
dedi: Gl biz bir xsi tyin edib ona beyt edk ki, camaat da ona
beyt etsin. Sd dedi: Osman snin arxanca gls, mn nc
olaram. Osman tyin etmk istyirsns, mn lini istyirm.
bdrrhman Sdin razln ld etmkdn myus olduqda bu
Tlhni lli nfr nsarla gtrb onlar xlif tyin etmy vadar etdi.
zn li leyhis-salama trf evirrk onun lindn tutub dedi: Bir
halda sn beyt edrm ki, Allahn kitab, peymbrin snnsi v
vvlki iki xlif bu Bkrl mrin yoluna ml edsn. Hzrt
buyurdu: Qbul edrm, bir halda ki, Allahn kitab, Rsulallahn
snnsi v z ictihadm, fikrim sasnda hrkt edim. Sonra
bdrrhman o Hzrtin lini buraxb, Osmana z tutub onun lini
gtrb li leyhis-salama dediyini ona da dedi. Osman qbul etdi.
Sonra bdrrhman df bunu liy v Osmana tkrarlad, hr df
onlarn hr birindn eyni cavab eitdi. Sonra dedi: Ey Osman, xliflik
snindir. Ona beyt etdi v camaat da ona beyt etdi.

181

onlarla razladm). Bellikl, onlardan biri paxllq v kinin

gr haqdan l krk batil yola qdm qoydu,1 baqa

birisi Osmann krkni v qohumu olduundan mndn z
dndrdi.2 Baqa iki nfrins (Tlh il Zbeyr rzalt v
alaqlna gr) adn kmk rsvaylqdr.
(mrin lmndn sonra, onun gstriil yaradlan urada)

qvmn ncs (Osman) ayaa qalxd (haqsz yer xliflik

mqamn qsb etdi). Yeyib bayra getmkdn (ox yeyib-imkdn
in dv kimi) hr iki trfini iirtmidi (onun ii heyvanlar kimi
yeyib peyin tkmk idi v xlifliy aid msllr riayt etmirdi) v
onun atalarnn vladlar da (onun qohumu olan mvilr)
onunla lbir idilr. Onun dolaq ipi zln qdr
(shablr hdlrini pozaraq yan-yrsindn uzaqlaana qdr) itahl
dv bahar otlarnn hamsn yediyi kimi Allahn maln
(mslmanlarn beytulmaln) yeyirdilr (yoxsullar v bu mala haqq
olanlar is mhrum, ac saxlayrdlar). Rftar qtlinin
tezlmsin, qarnnn doluluu devrilmsin sbb oldu.3
(Osmann ldrlmsindn) sonra kaftarn boynunun tk tk
camaatn mni dvry almasndan baqa he n mni bu
tin v byk i vadar etmdi. Hr trfdn stm el
hcum kdilr ki, izdihamdan, camaatn oxluundan
Hsn v Hseyn ayaq altnda qaldlar. Paltarm v bam
hr iki trfdn crld, (beyt etmk n) qoyun srs kimi
mni dvry aldlar. Beytlrini qbul edib xlifliy
baladqda is bir hisssi (Tlh, Zbeyr v baqalar) mniml
olan beytlrini pozdu, bir dst (Nhrvan Xvarici v
baqalar) beytdn xd, bzilri is (Maviy v sair xslr)
Allah-talann itatindn xdlar. Sanki, mxaliflr pak
olan Allahn (Qss sursinin 83-c aysind) bdi saray
mqsdlri yer znd ucalq v fitn-fsad trtmk
1

Htta Osmann qtlindn sonra bel o Hzrt beyt etmyn Sd ibn

Vqqas nzrd tutulur,
2
Osmann ana bir bacsnn ri olan bdrrhman ibn uf nzrd
tutulur.
3
sraflq v beytlmaln qvmn bxi olunmas, yoxsullara v buna
haqq atanlara is qadaan edilmsi nticsind camaat ylaraq
xlifliyi qsb etmsindn on bir il on bir ay on skkiz gn sonra onu
ldrd.

182

olmayanlar n yaratdq. Gzl mkafat prhizkarlar

ndr-dey buyurduunu eitmyiblr. Bli, Allaha and
olsun, bu ayni eidib v zbrlyiblr. Lakin dnya onlarn
gzlrini qamadrb v dnyann zinti is onlar
aldatmdr. (Haqqdan l krk itatsizlik etmi, yer znd fitnfsad trtmilr.)

Agah olun! Toxumu ortadan yaran v insan xlq edn

Allaha and olsun, bu qdr camaat (mn beyt etmk n)
toplamasayd, hcctin tamam olmasna kmk
etmsydilr, Allah-talann zalmn (zlm vasitsil) doymas
v mzlumun (onun zlmndn) ac qalmasna razlamamalar
n lmalardan ald hd olmasayd xliflik dvsinin
yynini hr an onun hrgcnn stn atardm1
xlifliyin sonuna vvlc verdiyim kasada su verrdim.
(vvllr d bu ii etmdiyim kimi indi d knara kilr, xlifliyi trk
edib camaat aznlq iind buraxardm, nki) bilirsiniz ki, sizin

bu dnyanz mnim n dii keinin asqr qdr

dyrsizdir.
Deyirlr, Hzrt bu szlri buyurduqda raq
kndlilrindn olan bir kii ayaa qalxaraq ona bir mktub
verdi. O Hzrt mktubu oxumaa balad. Oxuduqdan
sonra bn Abbas dedi: Ey mirl-mminin, ka ki, szn
ksdiyin yerdn nitqin davam edydin. O Hzrt buyurdu:
Heyhat, ey bn Abbas (bel szlr bir daha deyilmyck, sanki)
sslnib, sonra yenidn z yerind duran dvnin iqiqsi
idi. bn Abbas dedi: Allaha and olsun, mn he bir szn
ksilmsin o Hzrtin z sznn istdiyi yer
atdrmadan ksilmsi qdr kdrlnmmidim.
(Seyyid Rzi leyhirhm deyir:) Bu xtbd Hzrtin (ikinci
xlif mr bard)
dedikd mqsdi budur ki, itatsiz dvni minn xs hr
zaman onun cilovunu brk tutsa, dv itatsizlik edib
burnunu dadar, gr cilovunu bo tutsa onu mhkm
rpb tullayar, bir daha sahibin qaytmaz. dvy
minib cilovu vasitsil ban yuxar dartmaa deyilir,
1

Xilaft dvsi istdiyi yer getsin, istdiyi tikanlqda otlasn, hr zalm

v fasiqin aznlna tu glsin.

183

d deyilr,
bn Sikkitin slahul-mntiq kitabnda
deyildiyi kimi, bel ki, Hzrt buyurur demir,
bu iki sz eyni bir mnada ildilmsin baxmayaraq, o
Hzrtin demsinin sbbi bu szn vvlki
cmldki il hmvzn olmas ndr. Sanki, o
Hzrt bel buyurub: Dvy minn onun ban cilovuyla
yuxar dartsa, yni, cilovu dvnin stnd mhkm saxlasa
dvnin burnu dalar. Hdisd buyurulur: Allahn Rsulu
dvnin stnd olduu halda camaata xtb oxuyurdu.
- yni, dvnin cilovunu dartb
saxlamd, dv boazndan xard bir eyi eyniyirdi.
(Bu hdisdn mlum olur ki, v eyni mnal szlrdir.)
sznn il eyni mnada olmasna baqa bir dlil
is diyy ibn Zeyd badinin aadak beytd syldiyi
szdr.


Cilovlar bizim limizd olmayan itatsiz dvlr ram
olmurlar, onlar pis dvlrdir.

4-c xtb
mam li leyhis-salamn (Tlh v Zbeyrin ldrlmsindn
sonrak) xtblrindndir. Aznl v nadanln zlmtind
olduunuz vaxt bizim sbbimiz doru yola qdm
qoydunuz, uca zirvlr yksldiniz (byklk v rf ld
etdiniz) v bizim vasitmizl ayn son geclrinin
qaranlndan (kfr v irkin n son hddindn) sbhn nuruna
(slam dinin) xdnz. (Bdbxtlik v srgrdanlqdan xilas oldunuz.
Demli, sizin boynunuzda byk haqqmz var v onun qdrini
bilmlisiniz.) Kar olsun yol gstrn fryaddan nsiht
almayan qulaq. 1 Uca ssdn (Allahn buyurduqlar v Hzrt
Peymbrin klamlarndan) arlaaraq kar olan qulaqlar asta
ssi (Allahn, Peymbrin moiz v yd-nsihtlri onlara tsir
1

Onun szlrinin aqibtini dnmyn. Bu lnt Tlh, Zbeyr v

Maviy kimi haqq yoldan z dndrib mslmanlarn dininin yolunu
ksrk onlar azdranlara aiddir.

184

etmdiyi halda, szsz ki, mnim ar v nsihtimin d tsiri

olmayacaqdr) nec eid bilr? Allah xofu v qorxusundan
narahat olan qlblr rahat olsun. (Bu, lahi zabdan qorxaraq
haqqn yolundan dnmynlr n duadr.) Daima sizlrdn

xyant, vfaszlq v hdinizi pozmanzn nticlrini

gzlyirm. Qiyaflriniz baxmaqla (eytann mjdisi olan)
aldadc br-bzyin sizi aldatdn anlayram. (Demli, mn
gz yumub haqq-daltdn he bir bhrsi olmayan baqa birisin z
tutmanz tccbl deyil.) Tqva libas v dindarlq kynyi
mni sizlrdn gizltdi (he vaxt pozunluq libas geyinmdiyim
v Allahn istyinin ksin he bir i grmdiyim gr mndn l kib
baqalarna beyt etdiniz), batinimin sfas sizlri tanmaqda
gzm ad (sizin hiyl, mkr, nifaq v ikizllynz anladm).

Aznlq yollarnda hamnzn bir-birinizin dvrsin

toplad, yolu azd, yol gstrniniz olmad zaman
(chalt v nadanlq biyabannda elm v biliy tnlikdn lmk zr
idiniz) siz yol gstrmk n ayaa qalxdm. Quyu
qazrdnz, ancaq su ld etmirdiniz (sizi hlak olmaqdan v
bdbxtlikdn xilas etdim). Bu gn sizin n byan sahibinin
bal dilini adm (sizin hidaytiniz v miniliyiniz n bu xtbd
mnim halmdan bhs edn rmz v sirlri byan etdim. Buna gr d)
mnim leyhim xann (itatimdn boyun qarann) ryi uzaq
olsun (nki batil yola qdm qoymamam). Haqq tapdm
gndn ona kk-bh etmmim. 1 (Nec ki,) Hzrti Musa
z-zndn qorxmurdu (o znn haq v doru olduuna, sehrkar
v cadugrlrin mlub olacaqlarna min idi). O, nadanlarn

qlb almasndan v aznlq rbablarnn qabaa

dmsindn (bunun nticsind camaatn yolunu azmasndan)
qorxurdu.2 Bu gn biz v siz haqla batil yolda qarladq
(mn haqq yolunda, siz is batil yolda), suya min olan (mnim

Hmi mhkm dayanmam v batil he vaxt mn yol tapa

bilmmidir. Tlh, Zbeyr v s. dmnlrin qardurma v
qlbsindn qorxmamam. Mnim qorxum onlarn nd olmalarna
gr xalqn yolunu azmasndan olmudur.
2
Musann sehrkarlarla zldiyi, ona iman gtirn hr ksin
aznlqdan qurtulduu, leyhin xanlarn is dnya v axirtd
Allahn zabna dar olduu kimi.

185

szlrim v mllrim tabe olan, he vaxt) susamaz (kfr, irk, nifaq

vadisind heyran v srgrdan qalmaz).

5-ci xtb
Allah Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih) vfatndan
sonra, Abbas ibn bdlmttlibl bu Sfyan ibn Hrbin
beyt etmk mqsdil o byk xsiyytin hzuruna
mrrf olduu vaxt Hzrtin (leyhis-salam) buyurduu
klamlarndandr.1
Ey camaat! Nicat v qurtulu gmilri il fitn
dalalarn yarb kein.2 Mxalift yolundan dnrk bayra
addm atn v ynmk, lovalq tacn banzdan yer
qoyun (fitn-fsad dalasndan amanda qalmaq n bu Bkrin
Bni-Teym v mrin Bni-di tayfalar il yola gedin. nki) qolqanadlar (dostlar v trfdarlar) il qiyam edn nicat tapar,
tslim olaraq (dost v trfdarlar olmadna gr) bir knc
qslan rahatlq tapar. (ndi bizim kmyimiz yoxdur, z haqqmz
tlb etsk) bu, iylnmi (tmiz olmayan) su, yeynin boaznda
qalan tik kimidir. (Bel bir vaxtda z haqqmdan kerk sbr
etmyim daha yaxdr. nki) meyvni yetimmi drn
1

Hzrt Peymbr dnyadan kdkdn sonra, camaat bni-Saidnin

Sqifsin, yni, nsarlarn yd yer toplanaraq bu Bkri
xlif tyin etdilr. bu Sfyan daxiln slam dininin dmni olduuna
gr mslmanlar arasnda fitn salmaq istyirdi. Bu mqsdl d bir
ne adamla Abbas ibn bdlmttlibin yanna gedib dedi: Mnim
narahatlm v tccblnmyim xlifliyin bni-Haimin lindn
xaraq Bni-Teym kemyin grdir. Qorxuram ki, sabah bu kobud
kii, yni, bni didn olan mr ibn Xttab biz hakim ksilrk
hammz zn tabe etsin. Ayaa qalx, linin yanna gedk, ona beyt
edk. Sn peymbrin misi olduuna v Qurey tayfas da mnim
szm eitdiyin gr biz qar xanlarn hamsn ldrrik. Sonra
bir dst il beyt etmk n o Hzrtin yanna gldilr. mirlmminin leyhis-salam bu Sfyann mqsdinin mslmanlarn
arasna ixtilaf salb, nifaq yaratmaq olduunu bildiyin gr bu
klamlar buyurmudur.
2
Bizim itat v tabeilik gmimiz minrk znz fitn-fsad
dnizinin frtnalarndan xilas edin. Sizin din v dnyanzn xeyri
bundadr.

186

yararsz torpaqda kin kn ks kimidir. (Tnha v

trfdarlarmn olmad bel bir vaxtda xlifliyi tlb etmyim kal
meyv drmk v yararsz torpaqda kin kmk kimi ziyandan baqa he
bir xeyri yoxdur.) Buna gr d (tnha v kmksiz olduumdan)
bir sz desm (z haqqm tlb etsm) padahlq v
hakimiyyt tamahna grdir deycklr (nec ki, mr bu
sz dflrl demidir). Sakit oturub, dinmsm lmdn

qorxur deycklr. Heyhat! Bu qdr qorxulu v ardcl

hadislrdn sonra mnim haqqmda bel gman
olunmasna layiq deyildim. slind is, and olsun Allaha,
bu Talib olunun lm meyli sdmr uan anasnn
dn olan meylindn daha artqdr. (Demli, xliflik
mslsind skut etmyim lm qorxusuna gr deyil.) Skut
etdiyim, qrq olduum gizli elm grdir. Bildiklrimi z
xarb akar etsm sizlr drin quyuda titryn kndir tk
hr an titryr v zab krsiniz. (Buna gr d qzav-qdrl
razlab, dzmyim mslhtdir.)

6-c xtb
(Tlh v Zbeyr beytlrini pozaraq, qadqlar zaman) Tlh v
Zbeyri tqib etmmk, onlara qar mhariby hazrlq
grlmmsi bard mam lidn rica edildiyi (mam Hsn
leyhis-salam xahi etmidi) vaxt Hzrtin (leyhis-salam)
buyurduu klamlardandr:
And olsun Allaha, mn yatm kaftar kimi deyilm ki,
ovu bir mddt pusquda duraraq aldatmaq n li v ya
ubuu onu tutana qdr (yuxudan srayb qalxaraq, he ksi
grmdn ssin dalnca yuvasndan xmas n) yava-yava yer
vursun. (Qoymayacaam ki, dmnlr mslmanlar aldadb, fitn v
qarqlq salsnlar. Bel is) n qdr ki, saam haqqa z tutan,
itatkar v mni eidnlrl birg qlnc alacam, haqqdan z
dndrn, ona k-bh il yanaan gnahkarla mharib
edcym. Allaha and olsun, Hzrt Peymbr vfat
edndn bu gun qdr mni hmi z haqqmdan mhrum
edib qadaa qoymular v iimd tnha qalmam.

187

7-ci xtb
mam li leyhis-salamn (ona qar xanlarn mzmmt
edilmsi haqda olan) xtblrindndir.
Onlar z ilrind eytana etimad etdilr. eytan da
(baqalarn azdrmaq n) onlar z rikin v tlsin
evirdi. Sonra onlarn kksnd yumurta qoyaraq cc
xard v tdricn (zn itat etdirn qdr) onlarla tmasda
oldu. Onlarn gzlri il grr, dillri il danrd. (Sz v
mllrind ona tabe olurdular) sonra onlar aznlq atna
mindirrk mnasz szlri nzrlrind bzkli gstrdi.
Onlarn ilri eytann z qdrtind rik edib onun dili il
z shv v batil szlrini dediyi bir kimsnin ii kimi idi.

8-ci xtb
mam li leyhis-salamn mvafiq vaxtda Zbeyri
nzrd tutaraq buyurduu klamlarndandr. 1 (Hzrt
buyurdu:)

Zbeyr gman edir ki, liy beyt edrk ryind

leyhin olub. z beytind qalb v iddia edir ki,
batinind onun ksini gizltmidir. Buna gr d (dediklrinin
doruluu mlum olsun dey) dlil v sbut gtirmlidir. gr
he bir dlili olmasa onun beyti z qvvsind qalr v
mti olmal, itat etmlidir.

9-cu xtb
mam li leyhis-salamn klamlarndandr. (Burada Tlh,
Zubeyr v onlarn Cml dyndki yoldalar pislnilir, qnanr.)
ldrm kimi gruldayaraq qorxutdular v imk tk
axaraq yerlrindn qopdular. (Bo szlrl, ss-kyl fitn-fsad
1

Zbeyr hdini pozaraq Hzrtl mharib etmk qrarna gldiyindn

Hzrt ona buyurdu: Sn mn beyt etmisn. Mn tabe olman
vacibdir. Cavabnda dedi: Beyt zaman tvriyy etdim. Yni, dild
deyib ryimd onun ksini niyyt etdim.

188

trtdilr v mhariby rait yaratdlar.) Bu coqu v gurultuya

baxmayaraq, dy vaxt aciz v qorxaq idilr. Biz i

grn qdr ss salb qorxutmuruq. (Szlrimiz mllrimizl
1
laqlidir) yamayana qdr sel axtmrq.

10-cu xtb
mam li leyhis-salamn (Cml dynn shablri
barsindki) xtblrindndir.

Agah olun ki, eytan z dstsini v qoununu (insanlar

gnaha salmaq n) toplayaraq (dind fitn-fsad yaratmaq n)
z ordusunun svarilrini v piyadalarn ysa da, (dnya v
din ilrind) bsirtim mndn ayrlmaz. (He vaxt qflt v
unutqanla dar olmaram ki, eytann v onun kimilrin dstsin
daxil olum.) N haqq ynim (chalt v nadanlq libasnda)
geymim, n d o mnim stm (batil libasnda)
geyindirilib (eytan v ona tabe olanlar haqq aznlq paltarnda
mn geyindirmmilr). Allaha and olsun, onlar (dinin dmnlri
v haqdan l krk eytana qoulanlar) n hovuz doldurub
suyunu zm kcym (dy meydan dzldib onlar mhv
edcym). Bel ki, bu hovuza ayaq qoyan hr bir ks bayra
xmayacaq. Bayra xsa bel, bir daha ona doru
qaytmayacaq (o meydana qdm qoyan sa qalmayb lck. Xilas
olub qaan is bir daha geri dnmyck).

11-ci xtb
mam li leyhis-salamn Cml dynd (Ainin
dvy mindiyi dyd) dy bayran vlad Mhmmd ibn
Hnfiyyy verdiyi
klamlarndandr:2

vaxt

ona

xitabn

buyurduu

Ya yamam selinin glmsi mmkn olmad kimi, mli olmasa

sz danan adamn qalib glmsi d mmkn deyil.
2
O Hzrtin olu Mhmmd anas Cfr ibn Qeysin qz Xvlnin
bni-Hnif qbilsindn olmasna gr ibn Hnfiyy kimi
mhurlamd.

189

Dalar yerlrindn qoparlsa da, sn z yerindn

trpnm. (Sn dy meydannda dadan mhkm olmal,
qamamalsan.) Dilrini bir-birin sx (zn mharibnin
tinliklrin aldr). Ban Allaha tapr (dyd bandan ke,
ya btn fikir v xyallarn Allaha bala). Ayan mismar tk
torpaa mxla (dy meydannda mhkm dayan, dmnin
oxluundan qorxma). Qounun sonunu grncy qdr bax
(btn dmnlr mlub olmayanadk arxaynlama v ya z iind
uzaq grn olman n onlarn n son hiyl v tdbirlrini nzrd tut).
Gzlrini yum (dmnlrin hiyl v tdbirlrini bildikdn sonra hr
trf baxma v onlarn qlnclarnn parltsndan vahimy dm).
Bil ki, qlb v fth pak olan Allahdandr. (Dy
qaydalarna ml etdikdn sonra, gr Allahn ists qlb v zfr
sn nsib olacaqdr.)

12-ci xtb
mam li leyhis-salamn klamlarndandr. Cml
dynd Allah o Hzrt qlb nsib etdikdn sonra
Hzrtin yoldalarndan biri dedi: styrdim qardam
filanks d bu dyd biziml olayd v Allahn sn
dmnlrin zrind nec qlb aldrdn grydi.
Hzrt buyurdu: Snin qardann meyli v istyi d
bizimldirmi? Dedi: Bli. Hzrt buyurdu: O da bu
dyd biziml olmudur. (Bizi istynlrdn htta) kiilrin
belind v qadnlarn btnind olanlar da biziml birg
qounumuzda olmular (yni, olmu kimidirlr). Tezlikl
ruzigar onlar insann burnundan qfil axan qan kimi
meydana gtirib zahir edckdir. Onlarn (xidmt v
yaylmalarnn)
sbbin iman gclnckdir. (Bizim
dmnlrimiz onlar trfindn mlub edilcklr).

13-c xtb

190

mam li leyhis-salamn Bsr hri v halisini

mzmmt etdiyi klamlarndandr: 1
Ey camaat, siz bir qadnn (Ainin) qounu idiniz v dilsiz
bir heyvana (Ainin dvsin) tabe olmudunuz. Onun ssi il
(onun trafna toplab) idar olunurdunuz damarlar ksildikd
2
(ldrldkd) is hamlqla qadnz. Sizin xlaq v
xasiyytiniz sst, hd-peymannz bo, inancnz ikizl,
hrinizin suyu or v dadszdr. 3 Sizlrin arasnda yaam
hr ks z gnahnn girovuna evrilmidir.4 Sizlri trk
edn hr ks Prvrdigarnn rhmtini drk etmidir. (nki
sizinl birlikd olma gnahnn czasndan xilas olmudur.) Mn sizin
mscidi (suda batan) gminin sinsini grrm kimi
grrm. Allah-tala bu hrin yuxarsndan v
aasndan zab gndrmidir (gydn ya, yerdn is dnizin
suyunun damas) ki, onda olanlarn hams qrq olmudur.
1

Cml dynd v Bsr fth edildikd Hzrt buyurdu ki, car

hr halisini cm namazna arsn. Cm gn ham toplab O
Hzrtl bir came msidind namaz qldlar. Sonra Hzrt qiblnin
divarna syknrk dayand. Allaha hmd-sna etdikdn, Hzrt
Peymbr salamdan, mmin kii v qadnlar n istifar etdikdn
sonra bu klamlar buyurdu.
2
Cml dynd Ainin kcavsini zirehl rtb dvy
mindirmidilr, qounun arasnda bayraq vzi kimi saxlayb trafna
ymdlar. Ai onlar dy hvslndirir, onlar is kcavnin
bana frlanaraq meydan oxuyur v hlak olurdular. Byklri is
fxrl dvnin cilovunu tutur, hr biri torpaa ddkc baqa birisi
onun yerini tuturdu. Nhayt, kcav v dvy oxlu yaralar vuruldu.
Dilsiz-azsz heyvan hadisnin dhtindn v yaralarnn yansndan
fryad edirdi. Onlar, dv aya vurulub artq ayaq st dayana
bilmyn qdr daha da ox toplanb dvni dvry aldlar. Hzrt
li buyurdu: Onu eytan saxlayb, onu qlnclayn Qlnc vurulduqca
dv yer yxld v camaat qad. Demli, din v dnyalarnn
mslhtini bir qadnn ixtiyarna vern, dvy tabe olanlar alcaq
insanlardr.
3
Dniz yaxnl oxlu qorxulu xstliklr, md pozuntularna sbb
olurdu v bunun nticsind d zehni gerilik, dncsizlik v ktlk
yaranrd.
4
nki ya sizinl birlikd olduundan, ya da sizlri gnahdan
kindirmdiyin gr gnaha dr. Hr iki halda z z gnahnn
sirin evrilmidir.

191

Baqa bir rvaytd deyilir (Hzrt buyurub): Allaha and

olsun, sizin hriniz batacaqdr. Onun mscidini (suda batan)
gminin sinsi v ya sinsi st yatm dvquu kimi
grrm. Baqa bir rvaytd gstrilir ki, (buyurdu: suda
batan mscidi) dnizd batan toyuun sinsi kimi (grrm).1

14-c xtb
mam li leyhis-salamn vvlki (Bsr hri v onun
halisini mzmmt etdiyi) byanna bnzr klamlardr:
Sizin hrin torpa suya (dniz) yaxn, smadan
uzaqdr. (nki kklikd yerlmidir. Yaxud rzil xlaqnza gr
lahi rhmt sizdn uzaqdr.) Sizin alnz yngldr v
helminiz, sbriniz lazm olmayan yerlrd ildilir (z din v
dnyanzn mslhtini bir qadnn lin verib dvy itat etdiyiniz
kimi). Buna gr d (alnz yngl, helminiz nqsanl olduuna
gr) oxatanlar n hdf, yeynlr n loxma v hcum

ednlr n ovsunuz.2

15-ci xtb
mam li leyhis-salamn z xlifliyi dvrnd
mslmanlara qaytard torpaqlar bard klamlarndandr.
Bu, Osmann (xlifliyi dvrnd qohumlarna v ehsana layiq
olmayanlara) balad torpaqlar idi.
And olsun Allaha, Osmann baladn tapsam,
onunla qz r verib kniz alsalar bel sahibin qaytaracaam. nki dalt v dzlkd (camaat n din v dnya
1

Deyirlr ki, bu hadisdn sonra Bsr iki df su altnda qalmdr. lk

df l-Qadir-Billahn xlifliyi dvrnd, ikinci df is l-QaimBimrillahn dvrnd yksklikd tikilmi came mscidinin
xntlarndan baqa btn hri su basmd.
Nql olunur ki, bu xtbnin sonunda Hzrt Bsr camaatna rk-dirk
verrk buyurmudur: Mqsdim budur ki, shbtimdn ibrt alasnz
v bir daha zmannizin mamna qar qiyam etmysiniz.
2
Dncsizliyiniz v nadanlnza gr sizi z hdfin evirib,
malnz yeyn v sizi tinliy salan zg qoununu z diyarnza
buraxdnz.

192

ilrind) alma v genilik var. dalt v dzlk dar gln

xs (ona uyun rftar etmkd aciz olana szsz ki,) zlm v
sitm daha dar (daha aciz v gcsz) olar.

16-c xtb
mam li leyhis-salamn Mdin hrinin halisinin
onunla beyt etdiyi zaman buyurduu xtblrindndir.
Mnim hdim dediyim szlrddir v onlarn hamsna
zmant verirm. (Szlrimin doruluu bhsizdir v onda batildn
sr-lamt yoxdur.) Ruzigarn hadislri v ibrtlri qarda
olan gnahn czasndan v dnyadak dyiikliklrdn
saxlayan xsi tqva v prhizkarlq bhlr dmkdn
(haqqn batil v halaln haramla shv salnd eylr) saxlayar. Agah
olun ki, zab v bla (fikir ayrl v cahillik) Allahn
Peymbrinizi sediyi gn (cahiliyyt dvr) kimi sizlr
qaytmdr. And olsun haqq olaraq Peymbri gndrn
ki, sizlrdn n aada olan n yksk mqama yksln,
sizlrdn n ykskd olan is n aa mqama dn
qdr bir-birin qaracaqsnz.1 (mtahan lyind) lnck,
bir-birinizdn ayrlacaq, (qaynayb daan zaman) kfkirin xrk
qazannn dibini qardrd tk qardrlacaqsnz. slamda
qabaa dn, (Tlh, Zbeyr v baqalar kimi Peymbrin yannda)
qdri v mqam olmayanlar n kecklr (irli dnlr,
hamdan vvl slama iman gtirnlr Allahn peymbrinin yannda
byk mqam v hrmt sahibi olanlar) lbtd dayanacaqlar.
Allaha and olsun, he bir sz gizltmdim, (demli olduunu
dedim) he vaxt yalan danmadm. Bu mqam (sizin beytiniz)
v bu gn (beyt n toplamanz) bard mn xbr
verilmidi (Allahn Rsulu mn xbr vermidi). Agah olun ki,

gnahlar yyni qrm azn atlara bnzr ki, ona minn

gnahkarlar od-alova atar. Tqva v gnahdan kinmk is
yyni sahibinin lind olan ram edilmi dvlr bnzr.
Onlara minnlri behit daxil edrlr. Tqva v gnahdan
1

gr haqqa gz yumub, Allah v Peymbrin buyurduqlarna itat

etmsniz aranza fitn-fsad dck. Sizin zizlriniz xar, xar
olanlarnz ziz olana qdr alt-st olacaqsnz.

193

kinm haq v doru yol, gnahkarlq is batil v hlakt

yoludur. Bu hr iki yolun z hli var. Batil yolun yolular
ox olsalar (qrib deyil, nki) vvlki dvrlrd d ox olub v
gnaha batblar. gr haqq azalarsa onun artmasna mid
var.1 Haqq ziflyrs gclnmsi tin olar.2 (Bundan sonra
Seyyid Rzi leyhir-rhm buyurur:)

Deyirm: bu qsa sz (mam leyhis-salamn) sz

gzlliklrindn bzilrini znd dayr. Mdh ednlrin
z drk etdiklri kimi trifi ona atmaz. Bu szlrin
heyranlndan olan xeyir, xudpsndliyin xeyrindn
oxdur.3 Dediklrimiz lav olaraq bildirirm ki, o
Hzrtin szlrind he bir dilin vsf etmk gcn malik
olmad, he bir insann drinliklrini drk ed bilmdiyi
fsaht var. Byan etdiyim siftlri drk etmk btn
mrn fsaht hsr edib onun kk v sasn ld edn
xslrdn baqa he ks nsib olmur. Bu sz alimlrdn
baqa kims qavraya bilmz.

Bu zhur vaxtnda v haqq dvltinin zamannda olar.

Zhurdan baqa vaxt haqqn batili aradan gtrmsi tindir. Buna
gr Hzrt bunlar buyurmudur.)
3
Fsaht sahiblrinin O Hzrtin byannn gzlliyin olan
heyranlqlar Hzrtin klamn dqiq v incliklri il drk ed
bilmyind olan xudpsndliklrindn oxdur. nki O Hzrtin
szlrind aln, bsirtin nuru il drk etdiyi v dilin byan etmkd
aciz qald kifayt qdr yeniliklr var.
2

194

Bu xtbnin bir hisssidir

Qarsnda Cnntl Chnnm olan1 hr bir ks asud
deyil.2 (Birinci, saleh mllrl) cld sy gstrn (lahi zabdan)
nicat tapmdr. (kinci) Haqq axtaran ki, tnbldir v (Allahn
rhmt v balamana) mid edir. (nc) Tqsirkar (haqqa
3
gz yuman), ilahi at v zab iind hlak olandr. Yolun
sa v solu il getmk aznla gtirib xarar. Doru yol
orta yoldur (ondan knara xmaq olmaz. nki) qorunmu kitab
(Qurani-Krim) v peymbrliyin nianlri (Hzrt Rsulun
snnsi) onu (ahid) gstrir. Bu doru yoldan (xalis daltdn)
Allah Peymbrinin yolu, snnsi ld olunur v ilrin
sonu (dnya v axirtd insanlar) ona doru qaydr. Haqdan
qeyrisini iddia edn hr ks hlak oldu, yalan danan hr
kims ziyan grd. Nadan camaatn arasnda haqq byan
edn hr kims hlak olur. (Onlarn llrindn v dilindn ziyan
grr v ya ldrlr.) z mqam v qdrini bilmyn kiiy
chalt v nadanlq bs edr. 4 Tqva v gnahdan kinmk
zrind qurulmu sarslmaz sas v mhkm dayaq mhv
olmaz, camaatn kdiyi onun tsirindn susuz qalmaz. 5 z
1

Hans mlin insan Cnnt ynltdiyini, hans xlaqn Chnnm

gndrdiyini biln.
2
Sonra halini qism blr.
3
Bu blgn byk Allah Qurani-Krimd Fatir sursinin 32-ci aysind
buyurmudur:

Bndlrimizdn bzilri z nfslrin zlmkardrlar v onlar batil yola
dr v pis ilr grrlr. Bzilri yax v pis ilrind mtdildirlr.
Bzilri d Allahn izni v frman il yax ilrd nddirlr.
4
nki chaltin z mnasz iddialarda bulunmaq, yalan sylmk v
Allaha inanan insanlara ziyyt vermk kimi bir sra digr nadanlqlara
gtirib xarr.
5
Tqvaya saslanan etiqad mhkmdir v dmnin tbliat
nticsind aradan getmz. Tqvasz olan, kiicik sbbdn mhv olan
v quruyan kin v mldn frqli olaraq, tqva sasnda ediln kin,
ml fitn-fsadn istisindn qurumayacaqdr. Allah-tala QuraniKrimin Tvb sursinin 109-cu aysind buyurur:

z dininin bnvrsini tqva v gnahdan kinmk zrind qurub

Allahn razln istyn yaxdr, yoxsa dininin bnvrsini axan selin

195

evlrinizd gizlnin (fitn-fsad n bayra xmayn) aranzda

olan ixtilaflar aradan qaldrn, tvb (Allaha trf qaydaraq pis
mllrdn peman olmaq) sizin arxanzdadr. (Gnahlardan
peman olduunuz zaman tvby qaydn, o sizdn ayr deyil.) He
bir kr edn (nemt grdkd) Prvrdigarndan baqasna
hmd v kr etmsin (nki btn nemtlr Ondandr.) He bir
mzmmt edn d (bir r grdkd) zndn baqasn
mzmmt etmsin. 1

17-ci xtb
mam li leyhis-salamn camaata hkmranlq edn, amma bu vzify layiq olmayan kslr barsind
klamlarndandr.
Mxluqat arasnda Allahn n dmn bildiyi (Haqqn
rhmti he vaxt halna amil olmayan) iki xsdir: (vvl) Allahn
(itatsizlik etdiyin v asi olduuna gr) zbana buraxd xs.
Bel ki, (bu cr xs istdiyi hr bir eyi etdiyin gr) doru yoldan
azb, bidt yaradan sz, camaat aznla dvt rk
balayb (dind olmayan bir eyin dind yaranmasna sbb olacaq
sz danma sevir, camaat aznla v pis mllr vadar edir).

Bellikl, bu kii onun vasitsi il fitny dn xs n

fitn-fsad sbbidir. Ondan vvl doru yolla gednlrin
(kitab v snny ml ednlrin) yolundan azandr, salnda v
lmndn sonra ona tabe olan xslri azdrandr.
(Azdrdna v gnaha saldna gr) baqalarnn gnah ykn
dayr v eyni zamanda z gnahlarnn da girovundadr.
(kinci) nadanlqlar znd birldirn (v onlarn vasitsi il)
nadan camaat azdran xsdir. Fitn-fsadn qaranlqlarnda
altn boaltd v dalmaq rfsind olan ayn knarnda qoyan?
Demli, o Chnnm atind kb mhv olacaqdr.
1
nki r onun z trfindndir, zn ona dar edib. Allah-talann
Qurani-Krimin Nisa sursinin 79-cu aysind buyurduu kimi:

Sn atan yaxlqlar
Allah trfindndir, sn atan pisliklr is snin trfindndir.
Gnahlarn v pis mllrin buna sbb olub.

196

(onun n nicat yolunun olmamasndan) xbrsizdir. (Camaatn

arasn) dzldrkn kordur. (Onlarn nec islah olunacaqlarn
bilmir) Avamlar onu alim adlandrr, halbuki o, nadandr. Hr

shrini azl oxluundan daha yax olan eyi artrmaq

istyi il ad. Ona atdqda is iylnmi su il doydu, bo
mtlblrl doldu.1 Camaat arasnda hkm vermk n
ylib zndn qeyrisi n anlalmaz olanlar anladn
gman edir (hr bir mbahisli mslnin v tinliyin hllin
hazrdr). gr tin msllrdn biri ondan soruulsa,
cavabnda z ryin saslanaraq bo v mnasz szlr
dzb-qoar (szlrin uyun hkm verr) v verdiyi cavabn
doruluuna min olar. Onun (camaat aldatmaq n) bhli
msllri (bir-birin) qardrmas hrmyin tor hrmsin
bnzyir.2 Doru hkm verdiyini v ya xta etdiyini bilmz.
gr doru hkm vermi olsa bel, xta etmyindn qorxar.
gr shv etmi olsa midvar olar (ki, camaat) dzgn hkm
verib (desin). Nadandr v nadanl il d oxlu shv edir.
Gzlrinin nuru atmr (chalt v nadanln zlmtind lacsz
qalb, hans yolla gedcyini bilmir) v nn grmyn dvlr
ox minir (tin msllrd mat-mttl qalr, n cavab vercyini
bilmir). Nadanlna gr qti cavab ver bilmir (dediklri
txyyl sasndadr. He bir msld elmi v yqinliyi yoxdur).
Hdislri (mlumatszl, shihliyini v batilliyini baa dmmsi
sbbindn) klyin quru v faydasz otlar datmas kimi
gy sovurur (hdislrdki mqsdi baa dmr v onlardan harada
istifad yerini bilmir, hdislri sbbsiz olaraq hr yerd danr).

Allaha and olsun, ona veriln suala cavab vermk gcnd

deyil (elm v bilikdn bhrlnmyib). (Camaatn din v dnya
ilrindn) ona hval olunana lyaqti atmr. znn inkar

Szn v mlini haqqa qar qoyan, iylnmi su kimi zrrli olan

eylri toplad. nki iylnmi zrrli su susuzluu yatrmamaqdan
lav mxtlif xstliklr d sbb olur.
2
Hrmk milyi ovlamaq n aznn suyu il tor hrdy, bu tor,
mhkm sas olmadna gr, xfif bir klyin smsi il dald
kimi hmin xsin mnasz szlri d doru-drst sas olmadndan
czi bir irad tutmaqla aradan gedr, syldiklrind trddd qalar.

197

etdiyi eyi baqa birisinin bildiyini gman etmir.1 Baqa

birinin onun dediyin zidd biliyinin olduuna inanmr (zn
hamdan daha bilikli sandndan, kimsnin onun dediyinin ksin sz
olduunu gman etmir). Hr hans bir msl ona qaranlq
qaldqda (mslnin cavbnda iliib qalanda), onu bilmdiyini baa
ddkd (bilnlrdn) gizldr v (o bilmir demsinlr dey)

akarlamaa qoymaz. Onun zlm v sitml verdiyi

hkmlr gr axdlan nahaq qanlar dil glrk fryad
kirlr. Miraslar (haqsz yer z sahiblrin atmadqlarna gr)
onun zlmnn lindn uca ssl nal kirlr. Chalt v
nadanlqla yaayan, aznlqla ln dstdn Allaha ikayt
(z drdlrimi izhar) edirm. Doru oxuduqda v onda he
dyiiklik etmdikd onlar n Allahn kitabndan daha
kasad v dyrsiz mal yoxdur. Thrif v dyiiklik etdikd
(z batil qrzlrin uyun tvil etdikd) ondan qiymtli v geni
yaylm baqa bir mal olmaz. Onlar n yax ilrdn pis
v pis mllrdn yax olan i yoxdur. (nki onlarn qrzli
mqsdlri dind qadaan edilmi eylrl baldr.)

18-ci xtb
mam li leyhis-salamn ks ftva vern (hkm rit
dlillri il deyil, qiyas sasnda, z rylri il vern) lmalar
mzmmt etdiyi klamlarndandr.
lmalarn birindn dinin hkam barsind bir msl
soruulduqda, o, z ryi sasnda ftva verir, hmin msl
digr qazdan soruulduqda, onun ftvas birinci qaznn
ftvasnn ksin olur, bu zaman bir-birin zidd hkmlril
onlar qaz tyin edn rhbrin trafna toplanrlar (onun
tsdiq etmyini istyirlr). Qazlar qazs onlarn, Allah, bir,
Peymbri bir, Kitab bir olduu halda hamsnn ryinin

Chaltin gr bilmir v bildiyini iddia edir. Ona mlum olmayann

baqalarna da mchul olduunu v he bir hll yolu olmadn gman
edir.

198

dzgn olduunu sylyir. 1 Allah-tala onlara (eyni bir

msld) ziddiyytli ftva vermy mr edibmi ki, onlar da
onun gstriin itat ediblr? (Ziddiyyt, heyrt v srgrdanln
sbbidir, bel bir i is mr vermyin Allah-talann nin layiq
olmad aydndr.) Ya onlar ziddiyytdn kindirib, onlar is
itatsizlik v gnah ediblr? (Bel is qazlar qazsnn fikir
ziddiyytlrini dzgn hesab etmsi v onlarn hamsnn doruluuna
hkm vermsi yersizdir.) Yaxud da Allah-tala naqis bir din

gndrib, onu tamamlamaq n onlardan kmk istyib?

(Bu da dzgn deyildir, nki Xaliqin mxluqdan kmk istmsi ala
ziddir.) V ya zlrini Allaha rik bilib (z rylrin sasn
istdiklri kimi) hkm verirlr v O da razdr? (Bu da batildir.
nki Allahn he bir riki olmad aydndr.) V ya Allah-tala
tam bir din gndrmi, (qazlarn ixtilafnn sbbi budur ki,)
Allahn rsulu (slllahi leyhi v alih) is onun tbliind v
atdrlmasnda bir nqsan etmidir? Halbuki (bel deyildir,
nki) Allah-tala (Qurani-Krimd Rsulu vasitsi il camaata
nam sursinin 38-ci aysind) buyurub: Biz Quranda he bir
eyi sirgmmiik (demli olduumuzu demiik).

yni, orda hr bir eyin byan olunduunu buyurub2

v xatrladr ki, Qurann bzi hisslri baqa hisslrini
tsdiq edir, onda he bir ixtilaf yoxdur, bellikl, (Nisa
sursinin 82-ci aysind) buyurub: gr bu Quran Allahdan
qeyrisi trfindn olsayd (nec ki, kafirlrin v mnafiqlrin onun
Allah trfindn deyil, bir insan trfindn byan edildiyin etiqadlar
3
vardr) onda oxlu ziddiyytlr tapardnz.
1

Bel is bir mslnin hkmn ziddiyytl byan etmk n ndr?

Qazlar qazsnn btn bu ziddiyytlrin dzgnlyn tsdiq etmsi
ny saslanr?!
2
Bu cml Allah-talann Nhl sursinnin 89-cu aysind
buyurduunun mzmunudur. Orada buyurur:
Sn hr bir eyi byan edn Quran gndrdik.
3
nki insan klam lfz v mna chtdn shvsiz v xtasz deyil.
Quranda mna chtdn bir-birini inkar edn v nzm frqi kimi
ziddiyytlr taplmamas onun insan trfindn deyilmmsin dlildir.
Bu byan olunanlardan o da mlum olur ki, Allahn Rsulu hkmlrin
atdrlmasnda nqsana yol vermyib v Allahn kitabna olan chl v
nadanlqdan baqa he bir ey qazlarn ziddiyytin sbb olmayb.
lbtt, bel xslr hkm vermy layiq deyillr.

199

Qurani-Krimin zahiri heyrtamiz v gzl, batini is

drin v sonsuzdur (bel is hr ks onun sirlrini ld ed bilmz),
qribliklri (incliklri v sirlri) tknmzdir (onlar yrnmk
n n qdr allsa bel tknmz), qaranlqlar (chl, nadanl v
bhlrin qaranl) ondan baqa he n il aradan
qaldrlmaz.

19-cu xtb
mam li leyhis-salamn s ibn Qeys
klamlarndandr.
Hzrt Kuf hrind minbrd xtb oxuyarkn, xtb
sasnda dediyi bzi szlr s etiraz etdi1 v dedi: Bu
sz Hzrtin zrrin tamamland v he bir faydas
olmad. Hzrt ona srt bir nzr salaraq buyurdu: Hans
bir ey sni nyin bizim zrrimiz, nyin xeyrimiz
olduundan agah etdi? Allahn lnti (Onun rhmtinin uzaql)
v lnt ednlrin lnti, qar sn olsun, ey, toxucu olu
toxucu. Ey kafirin olu mnafiq!2
1

O byk xsiyyt nitqind Maviy il mharibd iki hakimdn

danrd v bu zaman Hzrtin shablrindn biri ayaa qalxaraq
dedi: Bizi iki hakimi qbul etmkdn kindirib sonra ona icaz verdin.
Bilmirik, bunlardan hans biri daha yaxdr. Sonra Hzrti-mir lini
lin vuraraq buyurdu: Bu heyrt v srgrdanlq
z ilrind dnc v ehtiyat ldn verrk mni iki hakimin
dediklrini qbul etmy mcbur etdirn sizlrin czanzdr. s
Hzrtin mqsdini baa dmyrk Onun bu mslhtdn uzaq
qalaraq, ehtiyat ldn verdiyim gr mnim czamdr dey
buyurduunu gman etdi.
2
Hzrt si etiraz etdiyin gr deyil, onun sahablri arasnda
olmasna baxmayaraq, nifaqdan l kmmsin, hmi ikizllk
etdiyin gr lntlmidi. Mnafiq xs lnt layiqdir Allahtalann Qurani-Krimini Bqr sursinin 159-cu aysind buyurduu
kimi:

- yni, Kitabda camaat n byan

etdiyimizdn lav, gndrdiyimiz aydn v yolgstrn nianlri
gizldnlri Allah v btn lnt ednlr lntlyirlr.
Bzi tarixilrin srlrind s v atasnn Ymn paras
toxuduqlar gstrilir. Uzun mddt fasilsiz para toxumaq qli

200

Allaha and olsun, bir df kfr zaman, bir df d

slamn zamannda sir oldun. Bu iki sirliyin he birind n
var-dvltin, n sil-ncabtin v n d byklyn sni
xilas ed bildi.1 z qvmn qlnca (lm) ynldn, onlar
lm trf qovan kii yaxnlarnn onu dmn bilmlrin,
yadlarn is ona etimad etmmlrin layiqdir. (Seyyid Rzi
buyurur):

Deyirm: O Hzrtin mqsdi budur ki, s bir df

kafir olarkn sir olmudur, bir df d slama gldikdn
sonra sir olmudur. Amma si mzmmt edrkn
qlnc z qvmn ynldn xs dedikd o Hzrt
Ymamd s il Xalid ibn Vlidin hadissini nzrd
atmazla v sfehliy gtirib xartdndan Hzrt onu bu adla
mzmmt etmidir. Bzi kitablarda is qeyd olunur ki, o, Kind
qbilsinin byklrindn idi. Yol gedrkn lovalndan iyinlrini
atard. Bel hrkt is rb dilind deyirlr Hzrt d buna
gr onu mzmmt edir. Hr halda nitqinin bu hisssind sin qli
atmazln mzmmt etmidir.
1
O, kfr zaman Murad qbilsi trfindn ldrlm atasnn qann
almaq n etdiyi mharibd mlub olaraq sir gtrlmd.
Nhayt, min dv fidy verrk sirlikdn azad oldu. Ondan sonra
yetmi kii il Hzrt Peymbrin qulluuna mrrf olaraq slam
dinini qbul etmidir. slam dvrnd sir olmann sbbi is budur
ki, Hzrt Peymbrin vfatndan sonra mrtd oldu. O vaxt
Hzrmoutda yaayrd. Hmin mntqnin halisinin zkat vermsin
mane oldu v bu-Bkr beyt etmdi, sonra bu-Bkr Ziyad ibn
Lubydi bir dst il onunla dy gndrdi. s qalalarn birind
mhasiry dn qdr onlarla vurudu. Ziyad is onunla srt
davrand. Onun v ona tabe olanlarn suyunu ksdi. Sonra s z v
on nfr qohumu n pnah istdi ki, barlrind hkm xartmaq
n onu bu-Bkrin yanna aparsnlar. Pnah aldqdan sonra Ziyad
v qounlarn qalaya buraxd, onlar qalaya daxil olan kimi oradaklar
ldrmy baladlar. Onlar dedilr: Siz biz pnah vermisiniz. Ziyad
dedi: s z v on nfrdn baqa he ks n pnah istmyib
Bellikl d, onlar ldrdlr. Ziyad si v on nfri sir gtrb
bu-Bkrin yanna gndrdi. bu-Bkr onu balad v bu
Quhafnin qz, z bacs mm Frvni ona r verdi. Ondan vlad
oldu: Mhmmd, shaq v smayl. Mhmmd ibn s hmin xsdir
ki, sonralar Krblada Seyyid-hdann qannn tklmsind
itirak etdi. Xlas, s alszl zndn z qvmn lm verdiyi
n mam bunlar buyurdu.

201

tutur. s o hrd z qvmn aldatd, hiyl iltdi v

Xalid onlarn hakimiyytini l keirdi. Bu hadisdn sonra
onu , yni, alovun ucalnn niansi
adlandrdlar. Onlarn arasnda mkr v hiyl ildn bu
adla arlrd (yni, mkr edn z alovunun niansidir, ona
yaxnlaan oda dr).

20-ci xtb
mam li leyhis-salamn xtblrindndir (gnahkarlar
lmdn sonrak tinliklrl agah edir, sanki buyurur: Ey, lahi
gstrilr ml etmyn kslr).
gr siz llrinizin gzlri il grdklrini gznz il
grsniz, mtlq qmgin olarsnz v ahu-zar edrsiniz,
(Allahn mr v qadaann) eidr v itat edrsiniz, lakin
kemidkilrin grdklri eylr sizdn gizlindir (Buna gr
d ahu-zar etmir, qorxmur v Allaha, onun Rsuluna v haq olan
xlifsin itat etmir v tabe olmursunuz). Tezlikl (kemidkilrin
grdklrini siz d grsiniz dey) prd qaldrlacaq. Hqiqtn

grn olsanz, gzlrinizi ablar, eidn olsanz

qulaqlarnz ablar, gr hidayt qbul etsniz (siz doru
yolu gstriblr), hidayt olunmusunuz. Hqiqtn deyirm:
ibrtlr siz (peymbrlr vasitsi il) akar edildi, qadaan
olunmudan siz kindirildiniz (bel is zrxahlq yeri qalmayb)
smavi elilrdn (mlklrdn) sonra insandan baqa he ks
Allah trfindn haqq tbli etmyck.1

nsanlar hidayt v agah etmk insann li ildir, bel is mlklrin

siz nazil olub lahi hkam tbli etmsini gzlmmlisiniz.

202

21-ci xtb
mam li leyhis-salamn (lm v qiyamt barsind)
xtblrindndir.
Aqibt v son qarnzdadr (nticd hr bir ks sonu grck,
Behit, yaxud Chnnm daxil olacaq), sizi haylayb qovan
qiyamt v lm ardnzdadr, (nki Qiyamt v lm glsidir,
el bil kimins ardnca db qovur, buna gr d) yngllin
(qiymtli yklri trk edin), yetiin (gednlr atn) ki, sizin
vvldkilrinizi saxlayb, axrdaklarnz gzlyirlr.
(Sizdn nc gednlri yolda saxlayblar, axrnc nfrin onlara
qovumasn v btn karvann bir dflik Qiyamt daxil olmalarn
gzlyirlr. Seyyid Rzi buyurur:)

Deyirm: Bu klam pak olan Allahn v Hzrt Rsulun

klamndan sonra mqayis olunduu hr bir klamdan
daha stn v daha nddir (he bir klam ona ata bilmz).
Amma o Hzrtin buyurduu: ( yngllin ki,
yetisiniz) klamndan daha qsa v daha mnal klam
eidilmyib, bu klam nec d drindir (hr n qdr fikirlsn
onun drinliyin ata bilmirsn). Nec d bu cml vvldn
axra qdr hikmtli v nsihtlidir, (hr bir tnnin)
susuzluunu aradan qaldrr v biz d Xsais kitabnda bu
klamn zmt v byklyn rh etmiik.

22-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Osmann qtlini onun ad il
balayan Tlh v Zbeyr kimi xslrin pislnib mzmmt edildiyi)
xtblrindndir. (Onlarn iddiasnn batilliyini sbut edir, sonra is
z cat v igidliyini byan edir.)
Agah olun ki, eytan zlm v cvrn z yerlrin
dnmsi (fasiqin zlm zn pe etmsi), batilin slin
qaytmas (cahilin nadrst danmas) n z dstsini
sfrbr edib v r qoununu toplayb. Allaha and olsun,
pis bir ii (Osmann qtlini mniml balayb onun ldrlmsind
razlm olduunu yalandan iddia etdilr) mnim admla
balamaqdan kinmdilr, mniml z aralarnda dalt v
203

insafla danmadlar (nki dalt v insafla rftar etsydilr

onlarn iddiasnn batilliyi aydn olard) v (onlarn doru olmayan
iddias beldir ki,) zlrinin trk etdiklri haqq, zlri
tkdklri qan (qisas) tlb etmkddirlr. Bel is gr
mn o qann tklmsind (Osmann qtlind), onlarla ortaq
olmu olsaydm, onlara da bundan fayda atard.1 gr
mnsiz zlri bu ii ediblrs onda onlardan baqa he ks
tqsirlndirilmmlidir. Onlarn n byk dlil v sbutlar
(Osmann qtlind itirak mnim admla balamalar) z
zrrindir. (nki zlri onu qtl yetiriblr v mn bilirm ki, onlar
Osmann qann almaq niyytind deyillr, onlar) sd qurumu
anadan sd istyirlr, lm bidti diriltmk istyirlr.2 Ey
dvt edn namid, (ya mni mhariby, ya da znl razlamaa
arrsan, hazr ol) dvt edn kimdir v n il cavab
verilck?.3 Mn Allahn onlara olan hcctin v onlar
barsind elmin razyam. 4 gr onlar boyun qarsalar,
(haqq yoluna dnmslr) qlncn iti trfini onlara ynldrm
(onlar qtl yetirrm) ki, batildn (zlm v cvr xstliyindn) fa
tapmaq n bu onlara kifayt edr v haqqa kmk olar.
1

Bel is bunlar Osmann qann almaa qalxmamaldrlar, nki zlri

d qatildirlr. Varis deyillr ki, onun qann tlb ed bilsinlr.
2
Mnim d Osman kimi mslmanlarn, fqirlrin malndan istdiklri
hr bir eyi onlara vermyimi umurlar, lakin mn bel etmycym,
onun bidtini qaytarmayacaam.
3
Bu cmld mqsd o Hzrti mhariby dvt ednin-istr Tlh, ya
Zubeyr v ya istrsd Ai olsun- alaqln byan etmkdir.
4
Allah-talann mniml onlar arasnda hkm etdiyi il v onlara
tamamlad hcctiyl razyam. Allah onlarn niyytlrindki fsaddan
v ilrindki zlaltdn agahdr. Allahn hccti dedikd Onun
dmnlrl vuruum haqqnda olan mri nzrd tutulur. QuraniKrimin Hcurat sursinin doqquzuncu aysind buyurulduu
kimi:

- Yni, gr mminlrdn iki tayfa bir-biril vurusa, onlar

arasnda slh yaradn. gr bu iki tayfadan biri hddini asa, zlm ets
v slh raz olmasa, hddini aanlarla vuruun ki, Allahn hkmn
qaytsnlar, onun mr v frmanna itat etsinlr. Bellikl d, gr
haqqa qaydb, vurumaqdan l kslr, onlar arasnda brabr
sviyyd slh yaradn v daltli olun ki, Allah daltlilri sevir.
Bununla o Hzrt Allahn mrin raz olduunu bildirir.

204

Vurumaq n meydana xmam mn xbr

yollamalar, dyd dzml v sbrli olmam demlri
n qdr heyrtlidir! Analar vaylarna otursun, he vaxt
mn mharib il thdid olunmamam, qlnc zrbsindn
qorxmamam. Mnim z Rbbim yqinliyim var, z
dinimd he bir kk v bhm yoxdur. (Thdid olunmaq v
qorxmaq z Allahna yqinliyi olmayan, dinind bhsi olan kslr
layiqdir. Onlar buna gr lmkdn v ldrmkdn qorxurlar).

23-c xtb
mam li leyhis-salamn xtblrindndir. (Burada o
yoxsullara dvltlilrin paxlln kmmk, dvltlilr d he bir ii
riya v zlrini gstrmk n etmmk gstrii verir, qohumlarla
laqnin, mehribanln, yaxnlarna kmyin faydalarn byan edir:)
Allaha hmd v sna, peymbrin salamdan sonra,
ilahi frman (qzav- -qdr) hr bir ks ya damlalar
gydn yer ddy kimi yetir. Hr bir ksin qismti, az
v ya ox, ona atr. 1
Buna gr d sizlrdn biriniz (eyni cinsdn olan)
qardanzn hli-yalnda, malnda v ya vcudunda bir
stnlk grsniz, onun n fitn-fsada sbb olmayn
(onun paxlln kmyin, znz dnya v axirtin xtrlrin
atmayn). Mslman kii n qdr ki, (baqasnn paxlln
kmyib) alaqlq v rsvayln izhar etmyib, camaatn

dilin dmyib, dyrsiz olmayb v bu sbbdn d dar

dncli alaq xslr onu qnamayb, znn ilk
zrlrindn qlb v udu gzlyn uduzmu qumarbaza
bnzr ki, qnimt ld edib z ziyann dsin. 2 Eyni il d
1

Hr bir ks Allah-talann? hikmt v dalt sasnda onun n tyin

etdiyindn bhrlnr. Qurani-Krimin Zuxruf sursinin 32-ci
aysind buyurulduu kimi: - yni,
dnya hyatnda onlara atacaq eylri aralarnda blmk. Hicr
sursinin 21-ci aysind buyurulur:
- yni, el bir ey yoxdur ki, onun xzinlrindn bizd
olmasn. Lakin biz ondan ancaq myyn olunmu qdr endiririk.
2
Bellikl, yoxsul v kasb xs z taylarnda, yaxnlarnda mal, glir
yeri v ya vlad chtdn stnlk grs, onlarn paxlln kib

205

xyantdn (Allaha v mxluqa xyantdn) kinn yoxsul

mslman kii iki yax eydn birini Allahdan gzlyir:
-Ya Allahn dvt ednini (hamn Allaha trf aran lm)
Allah drgahnda tapd (axirt nemtlri), onun n (dnya
nemtlrindn) daha yaxdr.
-Yaxud da (dnyada) Allah ruzisini. Bellikl, o, dini v
rfi (elm, db v sbri) znd olmaqla yana hli-yal v
var-dvlt sahibi olar. Hqiqtn mal v vlad bu dnyann
(pu olacaq) bhrsidir, xeyir ml is (qalan v brqrar olan)
axirtin bhrsidir. Bzn d Allah-tala bir qism insanlara
bunlarn hr ikisini nsib edir (onlar hm dnyadan, hm d
axirtdn bhrlnirlr). Buna gr d (olanla razlan, gnah v
itatsizlik etmyin), Allahn sizlri qorxutduu zabndan
qorxun. Qorxmanz zr v bhany gr (xta v ya tqsir
yol vermkdn qorxan, all insanlar kimi) olmasn. badt edin
(Allaha), bunu znz camaata gstrmk n etmyin,
nki Allahdan baqas n i grnin crini Allah-tala
kimin n i grlbs ondan alma taprar. (O Hzrt
btn szlrind v mllrind Allahdan baqa kimsni dnmdiyin
gr, burada da dua etmy balayr:) Allahdan (blaya dzml
olan) hidlrin mqamn, (he ksin paxlln kmyn)
xobxt insanlarla yaama, (riyakarlq v zn gstrmk n
i grmyn) peymbrlrl yana olma istyirik.

Ey camaat, he ks var-dvlt sahibi olsa bel, z tayfa

v qohum-qrabasndan tam ehtiyacsz deyil. Onlarn
mld v szd kmklrin v mdafilrin ehtiyac var.
Yaxnlar insann eyiblrinin qorunmas n n mhm
xsdirlr v onun danqln, tinliklrini daha yax
aradan gtr bilrlr. Dar anda v onun bana ar
hadislr gldikd (baqalarndan) ona daha mehriban olarlar.
Allah-talann bir xs n camaat arasnda yax ad ta
gnaha dmmli, onlarla pis rftar etmmli, onlarn qarsnda
yilmmlidir. Ehtiyacszln izhar edib qm-kdri qlbin
buraxmamaldr. Alaqlq v xarla sbb olan ilrin ba vermmsi,
abr-hyasn v rfini yax qorumaq n almaldr. Hmi
udman gzlyn uduzmu qumarbaz kimi ad olub, nemtin
oxalmasn gzlmlidir.

206

etmsi, ona baqasna miras qoyaca var-dvlt

vermsindn daha yaxdr.1 Bu xtbnin bir hisssidir:
Agah olun ki, sizlrdn he biri z qohumlarndan z
dndrmmlidir. Onlar yoxsulluq v prianlq iind
grdkd, onlara ehsan etmlisiniz. Onlara vermkdn
kindiyiniz mal artmayacaq, onlara srf etdiyiniz mal
azalmayacaq. (Allah onun vzini verckdir.) Hr ks z
tayfasndan l krs (onlara kmk edib l tutmazsa) onlardan
bir l azalm olur, ondan is oxlu llr. (z qohumlar il)
tvzokar, mehriban v yolda olan kims onlarn bdi
dostluunu qazanm olar. (Seyyid Rzi buyurur:)
Deyirm: bu xtbd oxluq mnasndadr. Nec
ki, sznn yerin v deyilir. Bir
rvaytd onun vzin deyilmidir. yax bir
ey deyrlr. Nec ki, yax bir xrk yedim
demkdir. O Hzrt z buyruunda bu sz nec d gzl
mnada iltmidir.

Hr ks
yoldaln v xeyrini qohumlarndan sirgyrs, onlara
bir kmyini sirgmidir, onlarn yardmna v kmyin
mhtac olan vaxt, onlar kmy aranda ona yardmdan
imtina edib szn qulaq asmazlar. Buna gr d oxsayl
llrin
yardmndan,
saysz-hesabsz
ayaqlarn
yoldalndan mhrum qalar.

24-c xtb
mam li leyhis-salamn xtblrindndir. (Dyd z
mhkmlik v dyantini izhar edib, o Hzrtin vurumaqda sstlk
etdiyini deyn bir ksin szn dzgn bilmyib, camaat tqva v
prhizkarla rbtlndirrk buyurur:)

nki yax ad onu eidn qohum v ya yadn onun balamasn dua

etmlrin sbb olar. rs is yalnz irs sahibin bhr verr. Demli,
yax ada gr var-dvlt xrclmk insan n varis srvt
saxlamaqdan daha yaxdr. Bu cmld gstrilir ki, insanlar maln
qohumlar n xrclmkdn kinmmli, onlara yardm etmli,
llrindn tutmaldr.

207

z canma and olsun, haqqa qar xanlara, aznlq

yoluna ayaq basanlara qar vurumaqda sstlk v
yumaqlq gstrmycym (nki haqqa qar xanlarla
vurumaq vacib, bu id sstlk v shlnkarlq is gnahdr). Bel
is, ey Allah bndlri, Allahdan kinin (yersiz danmayn,
nalayiq sz demyin), Allahdan Allaha (onun qzbindn rhmtinin,
zabndan fvinin, dlindn fzlinin pnahna) snn. Sizin
nnzd qoyduu aydn yola (ritin doru yoluna) ynlin.
Sizin boynunuza qoyduqlarn (rit msllrini) yerin
yetirin. Bellikl, (ilahi gstri ml edib rit msllrini
yerin yetirsniz) gr dnyada nicat tapmasanz, axirtd sizin
nicat v qlbniz li zamindir.

25-ci xtb
mam li leyhis-salamn xtblrindndir.
Maviynin shablrinin v qoununun hrlri l
keirm xbri ard-aras ksilmdn o Hzrt atrd v
Bosr ibn bi rtatn o Hzrt trfind Ymnd vali v
hakim olan bydullah ibn Abbas v Sid ibn Nmran
zrind qlbsindn sonra, onlar Kufd o Hzrtin
yanna gldilr.1 O Hzrt z shablrinin cihada tnbllik

Onlarn Ymndn xma sbbi bel idi ki, Ymnin hrlrindn

biri olan Snada Osmann dostlarndan bir dstsi yaayrd v onlar
mslht sasnda Hzrt mir beyt etmidilr. raq halisi o
Hzrt qar xdqda, Misird Mhmmd ibn bu Bkr ldrldkd,
am halisinin hddini ama v zlmkarl oxaldqda onlar frst
l keirib Osmann qann almaq ad il bydullah ibn Abbas v Sid
ibn Nmrana qar xdlar. Bu xbr o Hzrt atdqda bir mktub
yazaraq onlar hdldi. Onlar da cavabnda yazdlar ki, bizim itat
etmmiz n bydullah v Sidi bu hrdn knarladrmalsan.
Sonra mamn mktubunu Maviyy gndrrk onu bu hadisdn
xbrdar etdilr. Maviy fitnkar v qanin bir xs olan Bosr ibn
bi rtat onlara trf yollad. O, Snaya daxil olduqda bydullah v
Sid Abdullah Sqfini z yerlrin qoyub oradan qaaraq Kufy
gldilr. Bosr Abdullah Sqfini qtl yetirdi. Bu iki nfr Kufd
mamn hzuruna gldikd Bosr ibn bi rtatla dymdiklri n o

208

etmlrindn v onun ryin, tdbirin qar xmalarndan

ziyyt kdiyi, sxld bir halda durub minbr qalxd v
buyurdu:
xtiyar v ipi limd olan Kufdn baqa he bir yer
mnim hakimiyytimd deyil. Ey Kuf, gr mn sndn
baqa he n qalmasa v snin d qorxunc klklrin ss
(snin hlinin fitn-fsad, nifaq v ikizlly zahir olsa) onda Allah
sni pis vziyyt salsn. (Xaraba v viran etsin ki, kims sni
tanmasn.) Misal olaraq airin bu erini oxudu:


-yni, ey mr, yax atann canna and olsun ki, mn bu
xrk qabnda qalan azacq irk v yaa atmam.
(Mmlktd paynn bu qdr az olmasna iar edilir.) Ondan sonra
buyurdu:
Mn xbr atb ki, Bosr (Maviynin mril byk bir
qounla) Ymn daxil olub. Allaha and olsun ki, onlarn z
batil yollarnda birlik v hmryliklril sizin haqq yolunda
tfriq v danqlnza gr tezlikl sizlr hakim ksilib
hakimiyyt sahib olcaqlarn gman edirm. Ona gr ki,
siz haqq yolunuzda mam v rhbriniz itatsizlik
gstrirsiniz, onlar is batil yolda olsalar bel z
rhbrlrin itat edirlr. Onlar rhbrlrinin mantini
qoruyur, siz is xyant edirsiniz (onlarn beyti davamldr, siz
is hdinizi pozursunuz). Bir d hrlrindki islah ilrin (birbiril lft v dostluq edir, birliklrini saxlayrlar), sizin is
fsadnza gr (bir-biriniz kin, paxllq bslmyiniz,
ikizllynz v tfriqniz gr. Bu bir qvmn mlubiyyt
sbbidir).
(Bellikl, sizi o qdr xyantkar sanram ki,) gr sizdn birin
taxta qdhi bel taprsan, qorxuram ki, onun (dvnin
palanndan asdqlar) tutacan aparasnz. Prvrdigara, mn
onlardan (Kuf hlindn) bezmim v qlbim sxlb, onlar da

mndn doyublar. Bel is, onlardan daha yaxsn mn

nsib et, mnim vzim onlara bir r ver. Allahm, onlarn
rklrini (zab v qorxudan) duz suda riyn kimi rit. (Ey Kuf
Hzrt onlar qnad v mzmmt etdi. Onlar dymy gclri
olmamasn zr kimi gstrdilr.

209

hli,) agah olun ki, Allaha and olsun, mnim n sizlrin

yerin (z qeyrt, cat v yoldalqlar il mhur olan) Fras ibn

Qnm vladlarndan min svarinin olmasn istrdim.

(Burada Fras ibn Qnmin vladlarn trif etmk n airin bu erini
oxuyur:)

-yni, ey Ummu-Znba (Ummu-Znba bir qadnn lqbidir)
kmk v zfr n gr onlar (Bni-Tymi) arsan,
svarilri yay buludlar kimi sn doru glrlr. Bundan
sonra Hzrt minbrdn endi. (Seyyid Rzi buyurur:)
Deyirm: klmsi klmsinin cmidir v
mnas bulud demkdir. burada yay fsli mnasnda
ilnmidir. air d yay buludlarna ona gr tbih
iltmidir ki, yay buludlarnda su olmadndan iti srtl
hrkt edirlr. Bulud su il dolu olduqda, adtn yava
hrkt edir v qda rast glinir. air d hmin camaatn,
kmk v zfr n ardqda, dvti drhal qbul edib
kmy tlsdiklrini buna bnztmidir. Buna sbut airin
bu erd dediyi szlridir.

26-c xtb
mam li leyhis-salamn xtblrindndir (Nhrvana
doru hrkt etmzdn nc buyurmudur).

Hqiqtn byk Allah dnya hlini ilahi zabdan

qorxudan v zn nazil ediln min olan Mhmmdi
(sllllahu leyhi v alih) gndrdi. Siz, ey rb qvm, sizlr o
vaxt n pis (irk v btprstlik olan) din etiqad edir, n pis
yerd (Hicazda) yaayrdnz (oralar quraqln, fitn-fsadn ox
olduu bir yer idi). Dalq torpaqlarda v sanki karm kimi
ssdn rkmyn ox zhrli ilanlarn arasnda hyat srr,
qara irkab suyu iir, brk xrklr (lnmmi arpa unu, xurma
rdyinin unu v krtnkl kimi) yeyir, bir-birinizin qann
tkr, qohum-qrabanzdan uzaq gzrdiniz (gzranzn
arlna v
saxlamrdnz).

xlaqnzn

pisliyin

Aranzda

btlr

210

gr

qohumlarla laq
(z llrinizl

aslmd

yaratdqlarnza prsti edirdiniz) v gnahlardan

kinib

uzaqlamrdnz. 1

Bu xtbnin bir hisssidir

(Hzrt Peymbrin vfatndan sonra bana glnlri
qsa kild byan edir: Mxaliflrim mnim haqqm olan
xlifliyi qsb etdikd)
Bellikl, (z ilrimi) fikirlib grdm ki, z hlibeytimdn (Bni-Haimdn) baqa yavrim yoxdur, (onlar da bu
qdr leyhdarlarmla mbariz apara bilmzdilr. Buna gr d)

onlarn ldrlmsin raz olmadm. p batm gzm

yumdum, smk boazm tutsa da uddum, tnffs
yolunun tutulmasna (qm v kdrin oxluundan) v lgm
otundan (olduqca ac bir bitkidir) daha ac eylr dzdm.

Bu xtbnin baqa bir hisssidir

(mr ibn Asn Maviyy nec beyt etdiyini byan edir v
2
buyurur:)
1

Demli, Hzrt Peymbrin mqdds vcudunun sbbin o cr pis

hyat, qid v btn tinliklrdn xilas olub, dnya hli arasnda
byklk v ucalqla mhurladnz. ndi is O byk xsiyytin
caniinin v haq olan xlifsin dmn ksilib itatsizlik etmniz
layiqli idirmi?.
2
Hadisnin mahiyyti qsaca olaraq bundan ibartdir ki, Hzrt
Cml mharibsi baa atdqdan sonra Kufy trif gtirdi. Orada
Maviyy mktub yazaraq, onu beyt etmy ard v mktubu Crir
ibn Abdullah Bclliynn gndrdi. Crir am hrin daxil olub
mktubu Maviyy verdi. Maviy mktubu oxuyandan sonra drin
fikr getdi. Cavabn qaytarmaq n Criri mttl saxlad, am
hrinin halisindn bir dstsini artdrb, Osmann qannn
intiqamnn alnmas bard onlarla shbt etdi. Onlar Maviynin fikri
il razladlar, ona yardma hazr olduqlarn bildirdilr. Daha sonra
qarda Utb ibn bu-Sfyanla bu bard mslhtldi. Utb dedi:
Bu id mr ibn As kmy ar. nki sn onun fitnkar, dncli
v tdbirli olmasn bilirsn. Sonra Maviy mr ibn Asa mktub
yazaraq trifli szlrl onu triflyib zn kmy v Osmann qann
almaa dvt etdi. mr mktubunun cavabnda yazd: Mktubunu
oxuyub mqsdini baa ddm. slam dinindn xb aznla

211

mr girov v qiymt rtini (Misirin hakimliyini)

qoymaynca Maviyy beyt etmdi. Satcnn (dinini
dnyann qiymtin satann) linin brkti olmaz v alcnn
(Maviynin) hd-peyman onun rsvaylna sbb olar.
Buna gr d (indi ki, mr Maviyy qoulub), mhariby
hazrlan, onun tdarkn grn ki, dy mli
alovlanb, onun i ucalb. Dzm znz ar edin
(dyd sabit olun, onun ziyanna dzn) ki, dmn zfr
alman n mhm yolu dzmdr.

27-ci xtb
mam li leyhis-salamn (raftli mrnn sonlarnda
buyurduu v z shablrini Maviy il cihad etmdiyin gr
qnad) xtblrindndir:
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra,
cihad (din qar xanlarla dy) Allahn znn xsusi
dostlarnn zn ad Cnnt qaplarndan biri, tqva v
prhizkarlq libasdr. (Paltar insan soyuqdan v istidn qoruduu
kimi tqva hlini mxaliflrin rindn qoruyar.) Haqq-talann
mhkm zirehi v onun (tqva hlini dmnlrin silahlarndan
qorumaq n) gcl qalxandr. Hr ks ondan uzaqlab, onu
trk edrs Allah ona zillt v xarlq paltar, bla v tinlik
cbbsi geyindirr. Bunun tsirindn is hmin adam hqir,
alaq, zlil v biar olar. Allah z rhmtini onun qlbindn
gtrdyn gr alszla mbtla olar (z ilrind heyran v
srgrdan olar). Cihada getmdiyin v bu mhm i
dmy, snin ardnca getmy, o drcd fziltli, yksk mqaml v
catli li ibn bu Talibin stn qlnc kmy hazr deyilm. Ey
Maviy, sn Osmann lm il am hrinin hakimliyindn
uzaqladrlmsan v onun intiqamn almaq yolu il xlifliyi l
keirmk istyirsn. Bel hiyllrinl mnim kimilri aldada bilmzsn.
Snin yolunda z dinimdn dnb canm qoya bilmrm. Maviy
mktubu oxuduqda rvtsiz onu raz sala bilmycyini baa dd.
Bilirdi ki, o, Misirin hakimi olmaq istyir. Ona Misirin hakimliyin vd
etdi. mr d axirtini dnyasna dyirk Maviyy qouldu. Buna
gr d Hzrt bunlar buyurur.

212

hmiyyt vermdiyin gr haqqn yolundan uzaqlaaraq

batil yola qdm qoyar. Msibt v biarliy dar olaraq
dalt v insafdan mhrum olar (zlmkar ona hakim ksilrk
onunla insafszcasna davranar).

Agah olun, mn sizlri gec v gndz, gizlind v

akarda dy (Maviy v ona tabe olanlara qar dy) dvt
edrk dedim ki, onlar sizinl dy glmmi, siz onlarla
dy xn. Allaha and olsun, hr hans qvmn z evind
(diyarnda) el bir mharib olmayb ki, orada onlar zlil v
mlub olmasnlar. Siz is vzifnizi bir-biriniz hval
etdiniz (sizlrdn hr biriniz baqasnn z vzifsin ml etmsini
umurdunuz). Mal-mlknz hr yandan qart olunana, (dmn
qlb alb) yurdunuz linizdn xana qdr bir-birinizi xar
etdiniz. Bu, z svarilril (Maviynin mrin sasn Frat aynn
rq sahillrind yerln raqn qdim hrlrindn biri olan) nbar
hrin daxil olub, Hssan ibn Hssan Bkrini (hrin vali v
hakimi) ldrb, svarilrinizi hrin hdudlarndan
uzaqladran Qamidin (Bni Qamid qbilsindn olan Sfyan ibn
uf) qardalarndandr. Mn xbr atd ki, onlarn bir
dys bir mslman qadna v mslmanlarn amannda
olan bir kafir qadna hcum edrk xalxal, bilrzik,
boyunba v sralarn qoparm, o qadn da zar-zar
alayaraq z qohumlarn kmy armaqdan baqa cr
onlara mane ola bilmmidir. Dmnlrdn he birinin
yaralanmad, qanlar tklmdiyi halda onlar (bu dydn)
byk qnimt v srvtl qaytdlar. gr mslman kii bu
hadisni eidib qm-qssdn lrs ona eyib deyil. Mn
gr is lm bundan daha layiqlidir. N qdr d heyrtli v
tccbldr! And olsun Allaha, onlarn (Maviy v
trfdarlarnn) zlrinin nahaq ilrinin trafnda birlmsi,
sizin is haqq iinizd tfriq v ixtilafa dmniz ryi
ldrr, qm v hzn zn kir. Onlarn oxlarna tu
gldiyiniz vaxt znz qara, qlblriniz qmli olsun (dmn
siz doru ox atr, siz is qeyrtsizliyiniz, tfriq v ixtilafnza gr
sinlrinizi onun hdfin evirib sakit oturmusunuz). Onlar sizin

malnz yamalayrlar, siz is liniz he n almrsnz.

Sizinl dyrlr, sizs dymrsnz. Allaha asi olurlar,
213

siz is razsnz. Yayda siz onlarla dy xma mr

etdikd dediniz ki, indi hava istidir v istilr snana qdr
biz mhlt ver. Qda onlarla dymnizi mr etdikd is
dediniz ki, bu gnlr hava ox soyuqdur v soyuqlar xana
qdr biz mhlt ver. Siz isti v soyuqdan qamaq n bu
qdr bhan gtirirsiniz, Allaha and olsun (dy meydannda),
qlncdan daha tez qaacaqsnz. Ey kiilikdn niansi
olmayan namrdlr! Ey al uaq v by otana tz girmi
qadn al kimi olanlar! Ey ka mn sizlri n gr, n d
tanyaydm. And olsun Allaha, sizi tanman nticsi
pemanlq, qm v qssdir. Allah sizlri mhv etsin ki,
mnim ryimi qan etdiniz, sinmi qzbl doldurubdardnz. Aldm hr nfsd mn qm v hzn
yedirtdiniz. Mn itatsizlik, etinaszlq edrk tdbirimi
pozub, pu etdiniz, bunun nticsind d Qrey bu
Talibin olu igiddir, ancaq mharib aparmaq qaydasn
bilmir dedilr. Allah atalarna rhmt etsin! (z dediklri sz
fikirlmirdilr.) Onlardan hans biri dyd mnim qdr
alqan v ciddi idi, yoxsa nd getmkd v ya
mqavimtd mndn artq idilr? Hl iyirmi yama
atmam dy hazr idim v indi d mrmdn altm
ildn ox kemidir. (Mnim dylrdki fikrim v tdbirim hmi
dz olmudur.) Ancaq frmanna itat olunmayann, hkmn
ml edilmyinin lac yoxdur.

28-ci xtb
mam li leyhis-salamn (dnyaya etimadszlq v axirt
hazrlq bard buyurduu) xtblrindndir.
Haqq-talaya hmd-snadan v Hzrt Peymbr
salamdan sonra. Hqiqtn dnya arxa evirrk (sizin rk
baladnz eylrdn) ayrlqdan xbr verir. Axirt yaxn v
akar olmudur. (Dnya ham n tridir. lml balayan axirt
is glckdir. Ona gr d, fani dnyaya rk balamamaq, bdi
mkana getmy hazrlamaq lazmdr.) Agah olun ki, bu gnlr
(mrmzdn qalan mddt xeyir ilr grmk v bynilmi xlaqa
atmaq n) mizmar v hazrlq gndr (dnyann lzztin gz

214

yummaq lazmdr), sabah is (axirt) n kemk gndr. n

kemk (yarn qalibi olann yeri) cnntdir, (axra qalann) sonu

atdir.2 Bel is, lm atmadan z gnahndan tvb edn

bir kims yoxdurmu?
Grsn znn bdbxtlik gn glmdn (ilahi zabdan)
z nicat n ar edn yoxdurmu? (Yax mllr etsin ki, o
gn saleh mllrdn baqa he n nicata sbb olmayacaq.) Agah
olun ki, siz ardnda lm dayanan arzu v mid (hyatn
bdiliyi v yaayn davam) gnlrindsiniz. cli atmazdan
nc arzu v mid gnlrind i grn (camaata kmklik,
Allaha bndlik edn) kimsnin mli ona xeyir gtirck,
lm ziyan vurmayacaqdr. cli atmam hmin
gnlrd shlnkarlq ednin (camaata kmklik, Allaha bndlik
etmynin) ii xarabdr v lmdn ziyan kckdir. (nki
lm vaxt camaata xidmt v Allaha bndlikdki tqsirlrin gr
pemanln xeyri yoxdur. Buna gr d ntic etibar il ziyan
grckdir.) Agah olun, rahatlq v min-amanlq vaxtnda
(llriniz atan vaxt), xof v qorxunun siz hakim ksilnd i
grdynz kimi (xalqa xidmt v Allaha ibadt yolunda aln)

ml edin. 3 Agah olun, mn Cnnt kimi bir nemt

grmdim ki, onu arzulayan qflt yuxusunda olsun. N d
at kimi bir zab grdm ki, ondan qaan bihuluq
yuxusunda olsun!4 Bilin ki, haqqdan xeyir tapmayana
mtlq batilin ziyan yetickdir. Hidaytl doru yola
1

Mizmar atlarn yar v cdr n hazrlanan mddt deyilir. Bel

ki, yaxca kklmsi v gcl olmas n atn yemini artrrlar. Daha
sonra, artrdqlar yemi adi normasna atana qdr, tdricn azaldrlar
ki, at xamln xarsn v yar gn n hazr olsun.
2
Mizmar dvrnd hr ks zn saleh mllr, gzl xlaqla adt
etdirib trbiylndirs, sabah imtahan meydannda n kerk cnnti
qazanacaqdr. Shlnkarlq edib qfltd olan is sabah xar v xcaltli
olub oda daxil olacaqdr.
3
nki ehtiyac v iztirab iind olan br Allahn razln qazanmaq
n xalis niyytl can dildn alr. Buna gr d Hzrt Allah daha
az yad etdiyiniz rahat v min vaxtlarnzda da ondan qfltd
olmama buyurur ki, bu xbrsizlik pemanla sbb olur.
4
n kiik mnft n aldqlar halda Behit kimi n byk
nemtlrdn qafil olan, czi zrrin qorxusundan oxlu yollara l atd
halda, Chnnm byklkd atdn kinmyn insanlar heyrtlidir.

215

glmyni aznlq arsizliy v lm srklyir. Agah

olun ki, sizlr kmy (bu saraydan bdi saraya getmy)
mmur edilmisiniz (bundan baqa arniz yoxdur) v azuq
toplamaa ynldilmisiniz. 1 n qorxulu olan iki ey var v
sizin n onlardan qorxuram: Biri nfsinizin arxasnca
getmniz (gzlrinizi hqiqt yumar) v digri is arzularnzn
oxluudur. (Siz axirt n azuq v ehtiyat toplamaa imkan
vermz.) Bel is sabah onun vasitsil znz qiyamtd
(bdi zabdan) qoruyacanz eyin, (camaata xidmt v Allaha
bndliyindn) tdarkn bu dnyada grn. (Seyyid Rzi
buyurur:)

Deyirm: Xalq zahidliy, dnyaya rbtsizliy, axirtd

i yarayan xeyir mllr vadar edn sz olarsa, hrhalda
bunlar Hzrtin hmin szlridir. Camaat ox bal olduqlar
amal v arzulardan dandrr, ydn, Allaha v Peymbr
qar syan v itatsizliyin qadaa lsini hddn ox
alovlandrr. O Hzrtin szlrinin heyranediciliyi ondadr ki,
buyurur:
nki bu szd ifadnin bykly v mnann drinliyil
yana hqiqt v iin mahiyytin uyun tbihd
heyrtamiz sirr v inc mna vardr. Buyurur:
ki mnadak frq gr iki nv szdn istifad
etmidir: szn Cnnt n szn is at n
iltmidir. deyil buyurmudur. nki
( n kemk) sz yax bir i n v msbt mnada
ildilir v Behitin siftidir. At bu mnan vermir. O
atdn Allaha pnah aparrq. Demli, buyurmas
dzgn olmazd v ona gr d bel buyurmudur:
nki ona atan hr bir ks n bzn adlq gtirmir,
bzn d sevinc bx edir. Demli, bu sz hr iki mnada
izah etmk olar. klmsi burada Allah-talann
buyurduu sz kimidir. (Qurani-Krimin brahim
sursinin 30-cu aysi) De, nalayiq
ilrdn lzzt aln. Bellikl, sizin ilrinizin sonu atdir.
Qurani-Krimin Bqr sursinin 197-ci aysind buyurulur:
Sfr azuq toplayn v n yax azuq d
prhizakarlqdr.
1

216

Burada deyilmsi dzgn olmaz. Bel is bu

sz drindn dn ki, onun batini heyrtamiz v ox
drindir. O Hzrtin szlrinin ksriyyti beldir. Bzi
lyazmalarda gstrilir ki, baqa rvayt gr
klmsind sin zmm il qeyd olunmudur. rblr (yarda)
tdy n n ken (qalib) mkafat veriln mala ( sini
zmm il) deyrlr. sznn fth il olan mnas zmm
il olan mnasna yaxndr. nki ( sznd) sinin zmmli
olmas pis v qbahtli iin czas deyil, byniln v seviln
iin mkfatdr.

29-cu xtb
mam li leyhis-salamn (dmnlrl dy shlnkar v
etinasz

yanamalarna

gr

shablrini

pisldiyi)

xtblrindndir.
Ey bdnlri bir, fikir v arzular mxtlif olan insanlar!
Sizin (bo v mnasz) szlriniz srt dalar yumaldr, sizin
iiniz is (z evinizd oturub, dmnl dy hazrlamamanz)
dmnlrd (malik olduunuz hr eyi l keirib siz sahib olmaq
n) tamah yaradr. (Bir yer ydnz) mclislrd
znzdn ox danr (bo v mnasz szlrdn ox danb,
igidlik v mrdlikdn dm vurursunuz), dmnl dy vaxt
atanda is yni, ey mharib, bizlrdn uzaq ol
deyirsiniz ( cmlsi rblrin dmndn qaarkn
iltdiklri misaldr). Sizi (zfr v zn kmy) dvt ednin
dvti qbul olunmad (nki ona kmklik etmdiniz). Sizin
urunuzda sizlr zhmt v ziyyt knin ryi rahatlq
tapmad. (Cihada getmmk v dmnl dymmk n
gtirdiyiniz) zr v bhanlr (doru deyil), borclu xsin z
borcunu (zrsz yer) gecikdirmsi kimi aznlqdr.1 Zlil v
qorxaq (ona ediln) zlm mane ola bilmz. Zhmt v sy
1

nki o, borcunu vermk istmdiyin gr bhan gtirib bu gnsabaha saxlad kimi, siz d cihada getmk istmdiyiniz gr yalan
bhanlr gtirib ii bu gn-sabaha saxlayrsnz. Bu shlnkarln
nticsind znz xar v zlil edirsiniz.

217

olmadan haq (v asayi he bir qvm n) ld edil bilmz.

(Dmni zib mlub etmk n evd oturub, cihada getmmkl
asayi v rahatlq istmniz xtadr.) Hans evi (diyar) z
evinizdn sonra (dmnin ial v datmasndan) saxlayarsnz?
(Sizi evinizdn bayra atdqda) mndn sonra hans mir v
mamla (dmni znzdn uzaqladrmaq n) cihada

gedcksiniz? Allaha and olsun, sizin aldatdnz xs

dorudan da aldanb.1 Allaha and olsun, sizin kmk v
yoldalnzla nicat tapan (dmnin qalib gln) kims,
(qumarla oynanlan ox atclnda qumar n tyin olunan btn
oxlardan) daha uursuz (ox ziyanl) oxla nicat tapandr. Sizin
kmyinizl (dmn trf) ox atan (onun zlm v zbanalnn
qarsn almaq istyn) kims ba snm, ucluu olmayan ox
atmdr (bel bir ox hdf dys bel tsiri olmaz. Siz d dmnl
qarlasanz bel, qorxduunuza gr onlarn irlilmsin mane ola
bilmzsiniz). Allaha and olsun, sizin szlriniz (hdpeymannza)
inanmadan,
sizin
yoldalnza
tamarzlanmadan shri adm v dmni (Maviy v
qoununu) sizlrin kmyi il qorxutmuram (nki sizin
vfaszlnz, yalanlnz mn v dmn aydn olmudur). (Hr n
qdr sizlri dmnl dy hvslndirsm d, shlnkarlq edn),
sizlrin hal ndir, sizin drdinizin drman ndir (ki,
hazrlaym), n il lac olunursunuz (ki, lac edim)? Dmnlr
d sizin kimi insanlardr. (Niy siz d onlar kimi deyilsiniz v
onlarn
qorxusu
ryiniz
oturub?)
Bilmdiyiniz v
inanmadnz szlri danrsnz? (Cihada getmk n birbiriniz onu edcyik, bunu edcyik deyirsiniz. Hqiqtd is
dmnl dymy sla iradniz yoxdur.) Gnahlardan uzaqlarda
qfltdsiniz? (El is oyann) Haqqdan qeyrisin tamah

salrsnz?2

nki siz z miriniz kmklik vd edir, dmnl zldikd is ona

arxa evirib dymmk n bhan gtirirsiniz.
2
Allaha, Peymbr v haq olan mama itatsizlikd, batil yolda xeyir
tsvvr edirsiniz? Bel deyil, Batil yolla xeyir gtrmy tamah salmaq
gnahlardan qflt, bilmdn v inanmadan danmaq dnya v
axirtd bdbxtliy, biarliy sbb olar.

218

30-cu xtb
mam li leyhis-salamn Osmann qtli barsindki
klamlarndandr.
gr onun qtlin mr vermi olsaydm, szsz ki, qatil
olardm, gr qarsn alsaydm, tbii ki, kmk gstrmi
olardm (onu ldrnlr mniml mslhtlmyiblr ki, mn onlara
mr vermi, yaxud kindirmi olum). Lakin (bilirm ki,) ona kmk
edn (Mrvan ibn Hkm v Bni-myydn bir dst adam) Mn
onu xar edndn (ona kmklik gstrmyndn) daha yaxyam
dey bilmz. Onu xar edn d (Mhacir v nsardan bir dst)
dey bilmz ki, ona kmk edn mndn daha yaxdr.
(Burada o Hzrtin mqsdi Osman mzmmt etmkdir.) Bel is
mn indi sizin n onun qtl sbblrini (mxtsr kild)
byan edirm: Osman xilafti z ixtiyarna keirib istibdad
v zbanalq etdi. (Mslhtlmdn, mmtin razln nzr
almadan istdiyini edirdi.) Demli, bel i grb zbanalq
etmkl ox pis etdi, (siz is zlm v sitmd) sbirsizlik etdiniz
(sbr etmyib onu qtl yetirdiniz), demli, siz d bu
sbirsizliyinizl pis i tutdunuz (grk sbr edydiniz ki, bu i
yumaqlqla islah olunard v ya onun trafndan dalardnz ki, haqq
z sahibin qaytsn). zbana hrkt edn v onu

ldrmkd dzmszlk gstrn xs barsind Allahn

hkm dyimzdir (Allah-tala qiyamt gn onlar barsind
hkm verck v hr ksi z gnah v tqsiri qdr czalandracaqdr).

31-ci xtb
mam li leyhis-salamn Cml mharibsindn vvl,
Zbeyrin itat etmsi n Abdullah ibn Abbasi onun
yanna gndrdiyi zaman buyurduu klamlarndandr.
lbtt, Tlh il grm, onunla grsn grrsn ki,
o, buynuzunu yib itilmi kz kimidir. 1 tatsiz dvy
1

Ona yaxnlaan vurmaa hazrdr. Burada Tlhnin fitn-fsadla

mul olub, qrur v tkbbrdn he ksin szn qulaq asmamas
nzrd tutulur.

219

minib deyir: Bu, ram olan dvdir (tin ilrdn yapb

nadanlq v zbanalq zndn onlar asan hesab edir). Lakin
Zbeyrl gr, nki o yumaq tbitlidir (gzl xlaq v
itatkarl daha oxdur). Ona de: Dayn olu (Zbeyrin anas
Sfiyy bu Talibin bacs idi) deyir ki, sn mni Hicazda
(Mdind) tandn (mn beyt etdin), raqda (Bsrd) inkar
etdin (z hd-peymann sndrb, itatdn xdn). Bs n oldu ki,
sn akar v aydn olandan z dndrdin? (N ba verdi ki, z
hd-peymann pozub mn qar xdn v mniml mhariby
qalxdn. Seyyid Rzi buyurur:)

Deyirm: O Hzrt leyhis-salam bu klmni

ildn ilk xsdir.

32-ci xtb
mam li leyhis-salamn (z zmansinin hlindn ikayt
etdiyi) xtblrindndir.
Ey camaat, (halisi) zlmkar v nemt kfran edn, yax
ml sahibinin pis sanld v zalmn z zlmn artrd
bir rzigarda sabah adq (qrar tapdq). Bildiyimizdn
bhrlnmirik (bildiyimiz ml etmirik), bilmdiyimizi d
sorumuruq v (nadanlq v tkbbrn tsirindn) biz yetin
qdr byk bladan qorxmuruq. Demli, (bdbxtliy v
arsizliy mbtla olana qdr z iimizin sonunu dnmrk. Bu
zmand) insanlarn drd sinfi var: birinci qism insanlar

arsizlik, qlncnn ktly v mal-dvltinin azlndan

baqa he n fitn-fsaddan kindirmz. kinci qism
qlncn qnndan syrb z rini akar edrk, piyada v
svarilrini (qoununu) toplayaraq, zn fitn-fsada
hazrlayb v qnimt olaraq ourlad mala v ya (tkbbr
v byklyn izhar etmk n) ardnca gedn svarilr, yaxud
da (xalqa z rhbrliyini gstrmk n) xmaq istdiyi minbr
gr dinini zay edndir (ldn verndir). zn v Allahn snin
n yaratd Cnnti satb, onun qiymtin dnyan almaq
uursuz ticartdir. nc qismi axirt mli il (zn abid v
bnd kimi gstrmkl) dnyan, dnya mli (hqiqi zhd, tqva v
ibadt) il axirti istmyn, zn vqarl v mtantli
220

gstrn (prhizkarlar tk zn tvazkar aparan) addmlarn birbirin yaxn atan (ziyytsiz adamlar kimi yol gednd asta-asta
addmlayan) v (ibadt v bndlik n) paltarnn tklrini yib
tam srtl yol gedn, zn mtbr v min tantmaq n
(camaat arasnda zhd v tqvayla) bznn, Allahn prdsini (din
1
v ritin yolunu) gnah vasitsin evirndir. Drdnc qism
hqartin, alaqlna v hakimiyyt atmaq n vasity
malik olmadna gr xanniin olandr. z arzularna li
atmadndan zn qald vziyyt qane olan kimi
gstrr. N geclr sakitln daxilind, n d gndzlri
keirdiyi zahirind (he vaxt) qnat v zhd hli olmad
halda, zn zhd v tqva hlinin libas il bzyr. Qalan
bir ne kii d Qiyamt gnn xatrlatmaq onlarn gzlrini
(dnyann lzztin) yummudur, o gnn qorxusundan
gzlrindn ya axr. Bzilri qovulmu v hrkdlmdr2
bir dstsi qorxaq v xar, bzilri is sakit v dillri bal
qalblar (haqq akar ed bilmirlr). Bzilri d ixlas v
doruluqla (xalq doru yola) dvt edir (v ya Allah ixlasla arr,
balanmalarn dilyirdilr), baqa bir dst is (zlmkarlarn
sitminin tsirindn) qmgin v incikdir. Tqiyy v (dmndn)
gizlnmk onlar itirib-batrm (bel ki, he ks onlar tanmr),
badan baa zlalt v xarlq onlar brmdr. Demli,
onlar or dnizd batmlar, azlar bal, rklri is
yaraldr. zlri incik dn qdr (nki onlarn szlrin qulaq
asmr, onlar saymrdlar) camaata yd-nsiht verdilr.
Mlubiyytin tsirindn zlil v xar olub ldrldlr v
bellikl, azaldlar. (cdadlarnzla bel rftar etmi) dnya sizin
nzrinizd (shrada bitn v yarpandan dabbaqlqda istifad
olunan) slm aacnn yarpann qurusundan, (qoyun v bu kimi
heyvanlarn yununu qrxlmasndan sonra) qrxmdan qalan
tullantdan da dyrsiz olmaldr. Glck nsillr sizlrin
halndan ibrt almam (kb gedn v mllrinin czasna atan)
cdadlarnzn halndan ibrt aln (tnbeh olunun). Bu pislnmi
1

zn din libasnda cilvlndirrk hiyl v mkrl dnya maln

ovlamaq v var-dvlt toplamaq n camaatn yolunda tl qurandr.
2
Pis mllri qbul etmdiklrin v ya nalayiq ilrin ahidi
olduqlarna gr camaatdan knara kilmi, tcrid olmular.

221

v bynilmyn dnyadan l kin. nki dnya onu

sizlrdn daha artq sevnlr vfa etmmidir. (Seyyid Rzi
buyurur:)

Deyirm: Hanssa bir nadan bu xtbni Maviynin

adna xmdr. Bu xtbnin mirl-mminin leyhissalamn szlri olmasna he bir bh yoxdur. Qzl
torpaqla, irin su or su il nec brabr ola bilr? Bu szn
doruluunu mahir yol gstrn v gzaq bsirtli birisi
mr ibn Bhr Cahiz sbut etmi v aydnladrmdr. O,
bu xtbni kitabnda byan etmi, onu
Maviynin adna xann da adn gstrdikdn sonra
demidir: Bu xtb li leyhis-salamn szlrin daha ox
bnzyir. nsanlarn blgs, onlarn siftlrinin tsnifat,
mlubiyyt, zlillik, tqiyy v xof kimi vziyytlrinin
tsviri o Hzrtin slubuna daha layiqdir. (El hmin kitabda)
qeyd edir: Biz Maviynin z szlrind zahidlrin yolunu
tutduunu, Allahn bndlri kimi rftar etdiklrini harada
grmk?.

33-c xtb
mam li leyhis-salamn Bsr camaat il mhariby
(Cml mharibsin) gedrkn buyurduu xtblrindndir.
Abdullah ibn Abbas deyir: Zi-Qarda (Bsrnin
yaxnlnda bir yerdir) mirl-mminin leyhis-salam

ayaqqabsnn crn tikrkn onun yanna getdim. Mn

buyurdu ki, bu ayaqqabnn qiymti n qdrdir? rz etdim
ki, dyri yoxdur. Buyurdu: Allaha and olsun, bu ayaqqab
sizlr rhbrlik v mirlik etmkdn mnim n daha
qiymtlidir. Lakin (mn mirliyi v hakimiyyti ona gr qbul
etdim ki,) haqq sbut etmli, batili aradan gtrmliym.
Sonra Hzrt bayra xaraq camaata bu xtbni oxudu:
Eyb v nqsan siftlrdn uzaq olan Allah Hzrt
Mhmmdi (sllllahu leyhi v alih) aralarnda bir nfr kitab
oxuyann v peymbrlik iddias ednin olmad rblrin
iin gndrdi. (Onlarn arasnda n peymbr, n d kitab var idi.)
Sonra o Hzrt, onlar z mqamlarna atana, rahatla
222

yetin qdr yol gstrdi (irkin

v (onlar) bdbxtlikdn xilas
nizlri dzldi (mstqilliy v
atdlar) v onlarn titryn

sz v mllri qadaan etdi)

etdi. Bellikl, onlarn

hyatlarnda nizam-intizama

byk

da

sakitldi

(mniyytsizliy gr kdiklri iztirab v narahatlq aradan gtrld).

Agah olun, Allaha and olsun, mn el insanlarn arasnda

idim ki, dmnin btn qounu arxa evirib qaana qdr
onlar doru yola v nicata svq edirdilr. (tati qbul etmyib
dynlrl mharib etdim.) Mn (o vaxt) aciz qalmadm,
qorxunu zm yaxn buraxmadm. Mnim Bsr camaat
il mhariby getmyim Peymbrl xalq doru yola
ynltmk v nicat vermk n getdiyimiz vaxtlarda
olduu kimidir. (ndi d aciz deyilm v qorxu mn yaxn dmz.)
Haqq onun iindn xarmaq n batili yaracam. (Mn
haqqn z xmas n z mlimin i il haqq rtm batil
zlmtini dadacaam.)
Mnim Qreyl n iim var? (Onlarn mniml
dmniliyinin sbbi ndir?) Allaha and olsun, (onlarla mharib
etmkdn mqsdim budur ki,) kafir (mrik v btprst) olduqlar

vaxt onlarla dydm v haqqn yolundan dnrk fitnfsad yolunu tutduqlar indiki vaxtda da onlarla dyrm.
(Demli, bu iki dvranda onlarla dymyim kfr v aznla grdir,
yoxsa Qreyl dmniliyim yoxdur.) Mn dnn (Peymbrin
salnda mhariblrd) onlara yol yolda olduum kimi
1
(mqavimt gstrirdim) bu gn d onlarlayam.

34-c xtb
mam li leyhis-salamn z shablrin am halisi il
dymyi mr etdiyi vaxt buyurduu xtblrindndir:2
1

Mqavimt gstrirm. Demli, mnim mqavimt v igidliyimd he

n dyimyib. Buna gr d aznlq yolundan dnn v mniml
mharibdn l kin.
2
Nhrvanda Xvaricl dydn sonra, Hzrt camaata Kuf
hrinin knarndak Nuxeyld toplaaraq am camaat il
mhariby hazrlama mr etdi, onlara arvad-uaqlarnn grn
az getmlri haqda gstri verdi. Onlar Hzrtin szlrin ml
etmyrk gizlinc Kufy gldilr v Hzrti az sayda byklri il

223

Mn sizlrdn bezmim v narahatam. Sizi

danlamaqdan ziyyt kirm. bdi hyatn vzin
dnyann mvqqti hyatndan adsnz? zzt v
baucaln yerin rzalt v alaqla boyun ymisiniz?
Sizlri dmnl mhariby aranda gzlrinizi
dyrsnz (hycanlanrsnz). tinlikl can verirmi,
husuzluqdan ziyyt kirmi kimi mniml danmaq
n diliniz tutulur, qulaqlarnz balanr, szlrimin
mqabilind mat-mttl qalrsnz, el bil alnz itirib dli
olmusunuz (doru yolu shv yoldan, yaxn pisdn, izzti zilltdn
se bilmirsiniz) v baa dmrsnz. He vaxt sizlrdn
min olmadm v sizlri dz ml sahiblri saymadm (siz
etimad etmdim v indi d inanmram). N (dmni df etmk n)
meyl salnas ordu, n d ehtiyac duyulas gcl
dostlarsnz. Siz, bir trfdn ydqda, digr trfdn
dalan sarvansz dvlr kimisiniz. Allaha and olsun, siz
mharib atini alovlandrmaq n pis camaatsnz.
(nki) Siz qar hiyl v mkr ildirlr, siz is hiyl
iltmirsiniz.
Sizin
hrlri
tuturlar,
siz
is
qzblnmirsiniz (mdafi olunma dnmrsnz). Dmn
yuxulamr, sizi is qflt yuxusu aparb v unutqansnz.
Allaha and olsun, (dmnin irlilmsinin qarsn almaq n)
bir-biri il yoldalq etmynlr mlubdurlar. Allaha and
olsun, gman edirm ki, mharib iddtlns v lm, qtl
ati alovlansa, sizlr ba bdndn ayrlan kimi bu
Talibin olundan (onun yanndan) ayrlarsnz. (Bel xof v
qorxaqlnzla ikinci df mnim trafma ymanz mmkn deyil.)

Allaha and olsun ki, tini smkd he n qalmayana qdr

gmirn, smyn sndran v drisini soyacaq hdd
dmni zn hakim ksn (yni, onun varln, cann, maln,
arvad-uan l keirn dmnin qarsn almayan) kimsnin
acizliyi v qeyrtsizliyi hdsiz, ryi v ya onun sin
orada tnha qoyub, meydan boaltdlar. Kufy gednlr geri
dnmdilr, orada qalanlarn is dzm yox idi. Buna gr d Hzrt
Kufy trif gtirib camaata xtb oxudu v onlar cihada
rbtlndirdi. Onlar itat etmdilr. Sonra Hzrt onlar bir ne gn
z balarna buraxd v ondan sonra bu xtbni oxudu.

224

trfdn ryini hat ednlri zifdir. Ey eidn, sn d

acizlikd v qeyrtsizlikd bu kii kimi olmaq istyirsns,
ol. Amma mn, and olsun Allaha, dmn bu frst v
imkan vermzdn vvl Mrfi qlnclarla (Marif bu
qlnclarn hazrland kndin addr) onu el vuracaam ki,
bann smynn xncmlar gy sovrulsun v qollar,
qlar ksilsin. Mnim sylrimdn sonra fth v qlbnin
ixtiyar Allahn linddir.
Ey camaat! Mnim sizin stnzd, sizin d mnim
stmd haqqnz var: Sizin mnim stmd olan haqqnz
siz nsiht vermk (bynilmi xlaqa tviq etmk v nalayiq sz
v mllrdn kindirmk), qnimt v hquqlar btnlkl
(israf edilmy qoymadan, mslmanlarn beytlmalndan) siz
atdrmaq, nadan qalmamanz n (kitab v snndn
bilmdiklrinizi) sizlr yrtmk, yrnn qdr d (rit
qaydalarn yrnib ona uyun rftar etmniz n) trbiy
etmkdir. Mnim sizin zrinizd olan haqqm is beyti
saxlamanz, gizlind v akarda ixlas v dostluunuz, sizi
ardm an cavab vermniz v siz mr etdiklrim itat
etmnizdir.

35-ci xtb
ki hakimin ry vermsindn sonra mam li leyhissalamn buyurduu xtblrindndir:1

mr ibn As v bu Musann amla Mdin arasnda v ama daha

yaxn olan, amla raq srhddind yerln Daumtul-Cndl
qalasnda iki hakim tyin olunma mqavilsin sasn grdklri v
xliflik mslsi haqda bir-biril dandqlar vaxt, Hzrt Kufy trif
gtirib onlarn hkmlrinin nticsini gzlyirdi. Son nticd mr ibn
As bu Musan aldatd v qrara gldilr ki, hr biri minbr xb, z
mirlrini knarladrsn v xliflik mslsini uraya hval etsinlr.
mr bu Musan zndn qabaa sald v o, minbr xaraq Hzrt
miri xliflikdn knarladrd. Sonra mr minbr qalxaraq
Maviyni xlif tyin etdi. Bu xbr Kufd Hzrt atdqda o narahat
olub qalxd v bu xtbni camaata oxudu.

225

Ruzigar byk blalar v ar hadislr yaratsa bel,

sitayi Allaha mxsusdur.1 hadt verirm ki, riki
olmayan Allahdan baqa Allah v ondan baqa mbud
yoxdur, Mhmmd onun bndsi v elisidir. Ona v
ailsin Allahn salam olsun! (Hr eyi) Biln v tcrbli
olan mehriban nsihtvericiy itatsizliyin nticsi hsrt v
kdrdir. Bunun arxasnca is tssf v pemanlq durur.
Mn bu hakimlik bard (onun zrrini bildiyim n) z fikrimi
v nzrd tutduumu qsaca siz byan etdim. (Siz szm
ml etmdiniz. Pemanla dar oldunuz ki, bunun da he bir
faydas yoxdur.)
Ey ka Qsirin
gstriin v szn ml olunayd. 2 Nsiht vern (sizin
1

Hzrtin mqsdi budur ki, hr zaman-istr xo, istrs d ar

gnlrd-Allaha ibadt etmk lazmdr.
2
Bu mhur rb atalar szdr. Nsiht vernin nsihtin qulaq
asmayaraq pemanla dar olanlar bard ildilir. Atalar sznn
tarixsi beldir ki, Hyrnin padah Czym br Czir padah
mr ibn Zrbl mharib edrk onu ldrr. mrdn sonra qz Zbba
atasnn yerin kerk onun intiqamn almaq niyytin dr v
Czym il dymk istyir. Bacs Zubeyb is bunu ona qadaan
edir. Sonra Zbba mkr v hiyl il atasnn intiqamn almaq fikrin
dr. Czymy mktubunda yazr ki, mn qadnam v qadnlar
padahla layiq deyillr v mn r getmy mcburam. Sndn baqa
he kimi zm r kimi bynmirm. gr camaatn mzmmtinin
qorxusu olmasayd zm sizin yannza glrdim. gr zhmt kib
glsniz, mnim mmlktim sizinki olacaq. Mktub Czymy
atdqda o, yaxnlarnn byklri il mslhtldi. Knizinin olu ox
dncli v tdbirli olan, he vaxt ehtiyat ldn vermyn Qsir ibn
Siddn baqa ham onu bu sfr hvslndirdi. Qsir frastli
olduuna gr bu dvtin hiyl olduunu ehtimal etdi. Czymnin
yaxnlarnn firkin qar xaraq onu bu sfrdn kindirdi. Lakin
Czym onun szn hmiyyt vermdi v min svari il hrkt etdi.
Cziry yaxnladqda Zbbann qounu onu qarlasa da, byk
hrmt grmdi. Qsir is bu id mkr v hiyl grdyn, geri
qaytmasn, Zbbann yanna getmmsini iar il ona baa sald.
Czym yen d onun szn hmiyyt vermdi. Cziry daxil
olduqda onu ldrdlr. Bu zaman Qsir ey ka Qsirin gstriin v
szn ml olunayd szn iltdi v bu sz rblr arasnda zrblmsl evrildi. Hzrtin mqsdi d bu idi ki, ey ka mr ibn As v
bu Musann hakimliyini qbul etmmk bard szm qulaq
asaydnz v indi peman olmazdnz. Mn siz dediyimi dedim.

226

itatsizlik v mxaliflikd arnz nticsind) nsiht vermkd

trddd edn, alov vern alov vermkdn imtina edn

qdr1 zlmkar mxaliflr, itatdn xan hd pozanlar kimi
mn tabe olmayb imtina etdiniz. Mniml sizin
hekaytimiz Hvaznin qardann (Duryd ibn Sim) dediyi
kimidir. 2

Yni: Munricul-livada z fikrimi siz dedim. Mnim
nsihtimin faydasn sabahk gn shr gn xana qdr
bilmdiniz.3

Tcrbli nsihtvern he vaxt trddd dms d, yd

vermkdn imtina etms d, sizin itatsizlikd v mxaliflikd fikir
birliyiniz onu z szlrind trddd dn v nsiht vermkdn
imtina edn birin evirib. Bu cmld olan
ifadsi
camaat onun faydal nsihtlrin qulaq asmayb, qbul etmdiyin
gr yd vermyi sirgyn, onlarn iinin xeyir v ziyann demyn
xs bard ildilir.
2
Hzrtin Durydi Hvaznin qarda adlandrmasnn sbbi budur
ki, o sil-nsb baxmdan Hvaz qbilsin gedib xr. nki o, bni
Xim ibn Maviy ibn Bkr ibn Hvaznlrdndir. Byk Allah
Qurani-Krimin hqaf sursinin 21-ci aysind buyurur:
Yni, Adn qardan yad et Burada Ad qbilsindn olan Hud
peymbr nzrd tutulur. Dorydin hekayti budur ki, o qarda
Abdullah il bni Bkr ibn Hvazy qar mharib etdi v oxlu
qnimt l gtirdi. O, qaydarkn qarda Abdullah Munricil-liva
adlanan yerd bir gecliy qalma xahi etdi. Duryd is nsiht n
ona dedi: Burada qalmaq ehtiyatszlqdr. Bni Hvazn adam v
kmk gl bilr v onlar qfltn biz hcum ed bilrlr. Abdullah
qrurlu olduuna gr onun nsihtin qulaq asmad v hmin gecni
orada keirdi. Shr tezdn gn xdqdan sonra bni Hvazdn
oxlu adam onlarn bann stn ald. Abdullah ldrdlr. Duryd
is oxsayl yara almaqla cann onlarn lindn qurtard. O, sonra
qsid demidir v Hzrtin misal gtirdiyi bu hiss qsiddndir.
3
Bu hekayt mnim Maviy v trfdarlarnn mharibd vziyytinin
arladn, buna gr d mkr v hiyl niyytil Quranlar nizlr
keirdiklrini v Hakim tyin etmk Mclisi yaratmaq istdiklrini
dostcasna sizlr demyimin hekysin bnzyir. Siz mnim szlrim
ml etmyib onlarn ml v szlrin aldandnz. ki hakimin
mhakimsin razlaaraq israr etdiniz v mn d razlq verdim. ndi
mnim leyhim xmanzn ziyan siz aydn olub.

227

36-c xtb
mam li leyhis-salamn Nhrvan hlini qorxutmaq
n buyurduu xtblrindndir. 1
1

Nhrvan Kufy yaxn olan yoldak ayn knarnda, Hrura shras

trfd yerlir. Hrura is Kuf yaxnlnda bir kndin addr. Xvaric
mir l-mmin qar xmaq n bu shrada topladqlarna gr
Nhrvan Xvaricini Hruriyye adlandrrlar. O Hzrtin Nhrvan
Xvaricil mharib etmsinin sbbi budur ki, Siffeyn mharibsind
Maviy v trfdarlarnn vziyyti arlamd. Xsusil d, Hrir
gecsind hr iki qoundan otuz alt min nfr ldrld. Hrir-lklbin lti mnas itin ulama olsa da, igidlrin dy meydannda
zlmsi d buna bnzdilir. Xlas, hmin gecnin shri Maviy
mr ibn Asn gstrii il hiyly l ataraq, z qoununa mr etdi ki,
be yz Quran nizlr taxaraq, Hzrtin qoununun nn xb
desinlr: ey mslmanlar, dylr rbin ruzigarna lm-itim sald,
bu qdr qardurmalar bizim v sizin qbillrinizin bnvrsini
sarstd. Glin, Allahn Kitabna qaydaraq, bizim aramzda hkm
etdiyin razlaaq, qardurmadan l kk!. Onlarn bu hiylsi tsirli
oldu. raq qounu bu szlrdn trddd dd v dydn llri
soyudu. Onlardan on iki min nfr z dndrrk Hzrt dedi: Malik
tri dydn geri ar, yoxsa sninl dyrik. O Hzrt arsiz
qalaraq Maliki geri ard v Hkmeyn mslsi ortaya xd.
Hzrt hddn artq israr etmlrin gr onlarn hakimliyil razlad.
Onlar iki hakimin ryini v mr ibn Asn hiylsini baa ddkdn
sonra daha ox Hzrtin leyhin xdlar v dedilr: Mxluqu Xaliqin
ilrind v xliflik msllrind hakim tyin etdiyin gr, indi z
kfrn v xtan etiraf etmlisn v tvb etdikdn sonra biz sn itat
edib szlrin ml edrik. Hzrt onlara nsiht vermk n vvlc
Abdullah ibn Abbas gndrdi. Ondan sonra z onlarla shbt edib
bhlrini aradan gtrd. Bundan sonra skkiz min nfri z
szlrindn v qrarlarndan dnd, drd min nfri is Hzrtl
dymk niyytil Nhrvana yola dd. Yalnz trafa qaan doqquz
nfrdn baqa onlarn hams o ayn yaxnlnda ldrld.
Xvaricin v Nasibilrin ksriyyti onlarn nslindndilr. Onlarn
Xvaric adlandrlmasnn sbbi Hzrtdn z dndrmlri,
Nvasib adlandrlmalarnn sbbi is hli-Beyt leyhis-salam v
onlarn ilrin qar davt v dmniliklridir. Xlas, Hzrt
dydn vvl hcctin tamam olmas n onlar qorxudaraq bunlar
buyurmudur.

228

Mn sizi z Rbbinizin yannda (mnim leyhim xmanz v

dmn ksilmniz n) sbb v hcct olmadan, (bu id)
aydn dlilsiz bu ayla dr-tpli yerlr arasnda
ldrlm halda shr xmanzla kindirirm. Dnya
sizi hlak edir v ilahi qzav-qdr sizi tora salr (z
mamnzn leyhin xmanzn ldrlmkdn baqa czas yoxdur).
Mn sizi (indi peman olduunuz) iki hakimin hkm

vermsindn kindirdim. Siz is hdini pozan mxaliflr

kimi imtina edrk leyhim xdnz. (Siffeyn mharibsind
Maviynin qounu Quranlar nizlrin sancdqlar vaxt dediniz:
Onlar bizi Allahn Kitabna trf dvt edirlr v dvtlrini qbul
etmyimiz lazmdr. Mn onlarn, mlub olduqlarna gr bu hiylni
iltdiklrini bildiyimdn szlrin inanmadm. Siz mn qar xb
dediniz ki, gr dvtlrini qbul etmsn sni onlara tslim edcyik.
Mn raz deyildim, amma arsiz idim.) Bellikl, sizin istk v
xahiiniz uyun hrkt etdim (dydn l kib Malik tri
geri ardm. Dnn iki hakimin hkm xarmasn vacib biln, bu gn
is onu kfr sanan) sizlr qubeyin, sfeh v sbrsiz bir
dstsiniz (nki sz v mllrinizd mhkm deyilsiniz, alla sz
danb i grmrsnz). Mn sizlr r gtirmdim, sizin

ziyan grmnizi istmdim, ey ataszlar.1

37-ci xtb
mam li leyhis-salamn xtb vzi olan
klamlarndandr:2 Mslmanlar zif v gcsz olduqlar
vaxt slam dinin kmk n ayaa qalxdm. Onlar (acizlik
v gcszlkdn) boyunlarn bkdklri zaman zm akar
etdim. ldn ddklri vaxt (din msllrini) dandm.
Onlar heyran v srgrdan olduqlar vaxt ilahi nurla (chalt
zlmtindn) kedim. (Hr mchul mn mlum idi.) (Bu siftlr
malik olduum halda, zn gstrmkd) Hamdan sakit, n
sz rb dilind danlaq v qar mqsdil ildilir. Bel ki,
onlar ataszl insan n zillt v rzillik sayrdlar.
2
Bu fslin szlri o byk xsiyytin Nhrvan hadissindn sonra
buyurduu v Hzrt Peymbrin vfatndan hmin dvr qdr hyat
yolunu aqlad mfssl shbtindn semlrdir.
1

229

kemkd (kamal baxmndan) onlardan stn idim.

Fziltlrin cilovunu tutaraq prvazlandm (tinliklri hll
etmk n drhal hazr olurdum) v brk, dadc klklrin
yerindn trpdib qopara bilmdiyi dalar kimi fziltlri
udurdum (kamal v fziltd he ksin mqam mn atmad hr bir
id dnmz idim). He ks (n hzurumda, n d yoxluumda)
mndn eyb v nqsan tuta bilmyib. Zlilin v sitm
knin haqqn (zalmdn) alana qdr o, mnim n ziz
v dyrlidir. Gcl v zlmkar (mzlumun) haqq ondan
alnana qdr mnim n gcszdr. Biz ilahi qzavqdr adq v onun frmanna tslimik. (lahi vhy v
peymbrin akar v aydn tsdiqi il onun caniini v xlifsi olduum
halda) Mni Allahn Rsulu barsind yalan danan

grmsnmi?! And olsun Allaha, mn onu tsdiq edn ilk

xsm. Bel is (vfatndan sonra) onu tkzib edn ilk xs
deyilm. (nki gizlind v akarda mnim doruluumu,
drstlym v paklm ymu v z qarda adlandrmdr. Demli,
yalan dansam onu tkzib etmi olaram. Xliflrl srt rftar
etmmyimin sbbi budur ki,) z xliflik mslm barsind

dnb grdm ki, Hzrt Peymbrin frmanna itat

edib tabe olmaq mn vacibdir (i kimy gedib xarsa, boyun
ymyimi buyurmudur). Buna gr d beyt edib o Hzrtl z
hd-peymanma uyun rftar etdim.

38-ci xtb
mam li leyhis-salamn (bhnin bh adlandrlmas
haqqnda v he ks n lmdn xilas yolu olmamas bard)
xtblrindndir.
bh haqqa bnzr v oxar olduu n bh
adlandrlmdr. (Hr adam haqla batili bir-birindn ayra bilmz
Allaha v Peymbr) iman v etiqad Allah dostlarnn bhli
grnn ilrd idr. Yollar hidayt v nicat yoludur.
(Bu yolla z ardcllarn bhlrin qaranlndan xilas edrk haqq
onlara akar edrlr.) Ancaq Allahn dmnlrini o bhlr

dvt edn aznlq, bldilri is korluq v

srgrdanlqdr. (Bu sbbdn d z yolularn dnyada bdbxt,
230

axirtd is ilahi zaba dar edrlr.) Demli, (Allah dostlarnn

ardcllar lmdn v ldrlmkdn qorxmur. nki) qorxan n

hr halda ondan nicat v qurtulu yoxdur. Diri qalmaq

istyn d hmi diri qalmayacaqdr. 1

39-cu xtb
mam li leyhis-salamn xtblrindndir:2
Ellrin dar olmuam ki, mr etdikd boyun ymir,
ardqda cavab vermirlr. Ey ataszlar, z Allahnza
kmk v yardm n nyi gzlyirsiniz? (lrinizd
sstlynzn v Allah yolunda cihada getmmyinizin sbbi ndir?)
Sizi (dnya v axirt sadtini qazanmaq yolunda bir-biriniz kmk
etmyiniz n) bir yer toplayacaq din, (dmni df etmk n)
sizi trpdck (din v onun hlini qorumaq n) bir qeyrt

yoxdurmu? Sizin aranzda dayanb fryad k-k yar v

yolda istyirm. Mnim szm qulaq asmr, (itatsizlik
etdiyinizin v mn qar xdnzn nticsind) pis hadislr
akar grnn qdr mrim itat etmirsiniz (dmn sizin
can, mal v imannza hakim ksilir), sizlrl intiqam almaq
olmaz, (sizlrl dmn mqavimt gstrmk mmkn deyil),
1

Buna gr d layiqlisi budur ki, insan dnyadak mvqqti hyatna

knl balamasn v lmdn, Allah yolunda dinin zfr almas n
dydn z dndrmsin.
2
Nman ibn Bir raq halisini qorxutmaq n Maviynin mri il iki
min nfrl amdan hrkt edrk Kuf yaxnlndak Eynut-Tmr
atdqda Hzrtin trfindn oran idar edn v yz nfrdn artq
adam olmayan Malik ibn Kb rhbi Hzrt bu haqda xbr verir.
Hzrt minbr trif gtirrk lahiy hmd v sna etdikdn sonra
buyurur: Allah sizi hidayt etsin. Nman ibn Bir am halisindn
ibart, saylar ox olmayan dst il sizin qardanz olan Malik ibn
Kb yaxnlamdr. Hazrlan, gedin v qardanza kmk edin. Blk
d, Allah-tala sizin sbbiniz kafirlrin bir dstsini mhv edr.
Camaat Malik ibn Kb kmy shlnkar yanadndan, Hzrt
onlarn balarn araraq, kmy getmyi mr etdi. Txminn yz
nfr toplad v qalanlar bundan boyun qardlar. Bundan sonra o
byk xsiyyt qmgin halda qalxaraq bunlar buyurdu.

231

sizlrl (din v dnya ilrind) mqsd atmaq olmaz. Sizi

qardanza kmk etmy ardm (ah-vay etdiniz), gbyi
aryan dv kimi nal kdiniz. (Dy meydanna v
qardanza kmy getmk n) arxas yaral xst dv kimi
(yol getmkd) sstlk etdiniz. Sizlrdn mn trf gln
azsayl qoun da narahat v acizdirlr. Sanki lm
gndrilir v lm z qarlarnda grr. (Seyyid Rzi
buyurur:)

Deyirm: Hzrt szn narahat v hycanl

mnasnda iltmidir. Bu rblrin iltdiyi
(hycanl klklr sdi) szndn gtrlmdr. Buna gr d
narahat rftar il seiln canavara da rbc deyilir.

40-c xtb
mam li leyhis-salamn Nhrvan Xvaricinin hkm
ancaq Allaha mxsusdur! szn eidrkn buyurduu
klamlarndandr.
Batil mqsd n ildiln haqq bir szdr. Bli,
Allahdan baqa qeyrisinin hkm yoxdur.1 Ancaq xvaric
deyir: (Xalqn arasnda) mirlik v rislik Allaha mxsusdur.
Xalq arasnda istr xeyirxah, istrs d pis ml sahibi
mirin lazm olmas labddr. Onun rhbrliyi v hakimliyi
altnda mmin ibadtl mul olur, kafir is z bhrsini
gtrr (mirin olmas saysind ham hrc-mrclik, iztirab v
narahatlqdan azaddr). Allah onun zamannda hr ksi
myyn olunmu clin yetirir (mir olmasa camaat bir-birinin
canna daraar) v onun vasitsil (ehtiyac olan vaxt istifad
edilmsi n) vergilr ylr. Dmnl mharib edilir,
yollarda (oru v soyunularn lindn) min-amanlq olur.
Xeyir ml sahibinin pozunlardan (rindn) asud olmas
v rifahda yaamas n zif v gcszn haqq gcl v
zlmkardan alnr.
1

Byk Allah btn ilr hakim v itati vacib olandr. Xalqn

yaayn v axirtini nizamlamaq n onlarn arasnda ris v ya
mirin olmas ilahi hkmlrin tlblrindndir.

232

(Seyyid Rzi buyurur): Baqa bir rvaytd gstrilir ki,

Hzrt Xvaricin szn (Allahdan qeyrisinin hkm yoxdur)
eitdikd buyurdu: Sizin (ldrlmniz) bard Allahdan
hkm gzlyirm.
Sonra buyurdu: Gnahlardan prhiz edn xs daltli
mirin hakimiyytind Allaha ibadtl mul olar v
ziyankar xs is pozun mirin vaxtnda z bhrsini
gtrr, ta ki, hr ikisi mrn baa vurar v onlar lm
haqlayar. (O vaxt biri mkafata, digri is z mllrinin czasna
atar.)

41-ci xtb
mam li leyhis-salamn xtblrindndir. (Bu xtbd
vfallq tqdir, hiyl is mzmmt olunur.)

Vfa doruluun yoldadr v mn (ilahi zabn qarsn

almaq n) hd vfa etmkdn daha qoruyucu sipr
tanmram. (Qiyamtd) qaydn n cr olmasndan agah
kims (ondan hans kild soru-sual edilcyini biln he vaxt)
mkr iltmz. El bir zmandyik ki, adamlarnn oxu
mkr iltmyi zirklik sanrlar v nadanlar onlar zirk
bilirlr. Bu mkr ednlrin xeyirlri n olur? Allah onlar
hlak etsin (ki, camaat rlrindn azad olsun v ya Allah onlar z
rhmtindn uzaq salsn)! Zirk v iini biln insan hiylnin v
hr bir iin ar yolunu bilir. Hiyl iltmmyinin sbbi
is Allahn mr v qadaasnn ona mane olmasdr. Hiylni
grdy, tand v iltmk qdrtin malik olduu halda
onu trk edir. Dind (Maviy v mr ibn As kimi) he bir
gnahdan qorxusu olmayanlar, frsti ldn vermyrk hr
id hiyl v mkr l atrlar.1

42-ci xtb
1

Hzrtin mqsdi budur ki, Allah qorxusu olmasayd hiyl v mkr

iltmkd mn hamdan mahir olardm.

233

mam li leyhis-salamn (nfsi istklr itatin v hdsiz

arzularn dalnca dmyin mzmmt olunduu) xtblrindndir.
Ey camaat! Sizin iki n dhtli ey-birincisi nfsi
istklr itat, ikincisi is saysz-hesabsz arzularn dalnca
getmy mbtla olmanzdan qorxuram. Nfsi istklrin
ardnca getmk insan haqq yoldan saxlayar, saysz-hesabsz
arzular is axirti yadndan xardar. Agah olun, dnya (z
hlindn) srtl z dndrr (onun hli tezlikl fani olacaq v ya
onda xo gzran keirmk, ona rk balamaq nticsiz qalacaq). Bir
kimsnin (baaa tutaraq) tkdy su qabnn dibind
qalandan (hmin qabda azacq sudan baqa su qalmaz) baqa bir
eyi qalmad kimi ondan bir ey qalmaz. Bilin ki, axirt
yaxndr v dnya il axirtin hr birinin (z) vladlar var.
El is siz axirt vladlarndan olun (Allahn v Peymbrin
gstriin uyun rftar edin v bu mvqqti hyata rk balamayn)

v dnyann vladlarndan olmayn. nki tezlikl

qiyamtd hr vlad anasna qovuacaq. (Demli, dnyann
vlad odda, axirtin vlad is Cnntd olacaq.) (Bilin) bu gn (fani
mrn gnlri) ml v i gndr, hesab, soru-sual
yoxdur. Sabah (qiyamt) ml v i gn deyil, hesab v
soru-sual gndr.1 (Seyyid Rzi buyurur.)
Deyirm:
sz srt v tlsknlik mnasn verir.
Bzilri - cim v zal hrflri il nql edrlr yni, bu
dnyaya rk balaman xeyir v faydas yoxdur.

43-c xtb
mam li leyhis-salamn (beyt almaq n) Crir ibn
Abdullah Bcllini ama, Maviynin yanna gndrdikdn
sonra buyurduu klamlarndandr.
O byk xsiyytin shablri (Maviynin Hzrtin mrin
itat etmycyini bildiklrindn, Crir amdan qaytmam v cavab
gtirmmi) dedilr ki, am camaat il mhariby
hazrlamaq mslhtdir. (Hzrt buyurdu:)
1

Demli, bu gnlri qnimt bilib Allahn razl olan ilri grmy

aln ki, qiyamtd hesab vaxt rahat olasnz.

234

Cririn onlarn yannda olduu (hl mnim cavabm

gtirmdiyi) halda mnim am halisin qar mhariby
hazrlamam qapn onlarn zn balamaqdr v niyyt
etmi olsalar, onlarn yaxlqdan (beytdn) z
dndrmlrin sbb olar.1 Amma mn Crir n bir vaxt
qoymuam ki, (Maviyy) aldanmasa (onu cavab almaq n
mttl saxlamasa) v ya itatsizlik gstrms (ondan cavab
almaa shlnkar yanamasa) bundan artq orada qala bilmz.
Mnim ryim (onlarla) mlayim rftar etmkdir, siz d
mlayim rftar edin. (Hrnd ki) dy hazr olmanzdan da
acm glmir. Yni, mn bu iin
burnunu v gzn vurmuam, 2 gizlinini v akarn alt-st
etmim. Mn zm n baqa ar grmrm. Ya
(Maviyy v trfdarlarna qar) dymli v ya kfr v
Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) gtirdiklrini
inkar etmliym.3 (Daha sonra Maviynin o Hzrtin ad il
balad Osmann qtlinin sbbi haqda buyurur:) Osman mmt
rhbrlik edirdi v bir ne bidt (nalayiq v imana zidd ilr)
yaratd, (bu irkin ilr d) xalq arasnda sz-shbt
(mzmmt v etiraza) sbb oldu. Onlar da, (onun barsind
deyilmli olan) dedilr v ona rbtlrini itirib dyidirdilr.
(Onu ldrdlr, buna gr d onun qtlini Maviynin mnim adma
xmas hqiqt ziddir.)

44-c xtb
mam li leyhis-salamn Msql ibn Hbeyr
eybaninin Maviynin yanna qad vaxt buyurduu
1

gr snin mharib etmyin bizi frmann qbul etmmy vadar

etdi deslr, onlarn itatsizliyin bizim iradmz olmaz. Frzn, beyt
etmk istslr, bizim mharib balamamz onlarn fikrini
dyimlrin sbb olar.
2
Bu rb atalar sz mn bu ii yz df lb-bimim mnasnda
ildilir.
3
nki kafirlrin v mnafiqlrin aznlq v yolsuzluqlarnn qarsn
almamaq Allahn, peymbrin mrin etinaszlqdr v bu da li n
kfrdr. Demli, Allahn v peymbrin mrin itat etmk n
lbtt, onlarla dyb rlrini df etmliym.

235

klamlarndandr. O, Bni-Naciy sirlrini mirlmmininin nmayndsindn satn alaraq azad etmi,

Hzrt onlarn pulunu istdikd is xyant edrk ama
qamd.1
Allah Msqlnin zn qara elsin. Byklr layiq i
grb (sirlri satn alb, azad etdi), qullara layiq qala qad.
Onu yck adama frst vermmi susdurdu. Vsf edn
onun iini tsdiqlmmi, onu qnamaa v pislmy
mcbur oldu.2 gr getmyib qalsayd, gc atan qdrini
ondan alacaq, (qalan hisssini almaq n) var-dvltinin
artmasn gzlyckdik.

45-ci xtb
mam li leyhis-salamn (dnyan v onun fsadlarn
qnad) xtblrindndir.

Bni-Naciydn bir dst Siffeyn mharibsindn sonra Nhrvan

Xvaricil mttfiq olaraq Hzrt dmn ksilmi v Mdain z
tutmudu. Hzrt iki min svari il Mql ibn Qeysi onlarla dy
gndrdi. Mql Fars dnizinin sahilind onlara ataraq dy
balad v Bni-Naciyy qbilsinin bas Xirrit ibn Raidi
trfdarlar il birg ldrd, vvl xristian, sonra mslman, hmin
dy zaman is mrtd olan v Xirrit qoulan be yz qadn, kii v
ua sir ald. Qaydarkn Xuzistann rdir Xrr hrin atdqda
sirlr mirl-mmininin trfindn hr hakim tyin olunmu
Msqly pnah gtirrk ondan azad edilmlrini istdilr. Msql
onlar Mqldn be yz min dirhm alaraq, azad etdi v myyn
olunmu vaxtda hmin pulu Hzrt gndrcyini vd etdi. Sonra
Mql Kufy gedrk hvalat Hzrt dand. O byk xsiyyt
Msqlnin be yz min dirhmi gndrcyini gzlyirdi. dni
gecikdiyin gr, ona mktub yazd ki, ya mal gndr, ya da iin
baxlmasna hazrla. Msql Hzrtin qulluuna glrk ona iki yz
min dirhm verdi, pulun qalann is dy bilmdi. Bir ne gnlk
mhlt istyib gec ikn ama, Maviynin yanna qad. Hzrt onun
qamas xbrini eitdikd bunlar buyurdu.
2
sirlri azad etmsi onun trifin, mdhin sbb olsa da, onlarn
pulunu dmmk n dmnin yanna qamas il z mdhini
mzmmt evirdi v xalqn qnana tu gldi.

236

Hmd olsun Allaha ki, he ks rhmtindn myus

olmaz, nemtlri hamya amil edilr, he kims onun
balamasndan midsiz olmaz, ona ibadt kimsy
baaalq gtirmz.1 El bir mbuddur ki, rhmtini
sirgmz v nemti bitib-tknmz. Dnya bir saraydr ki,
onun n fnalq v yoxluq, hli n is kn kmk
labddr. O (z hlinin nzrind), xo v yamyaldr v
(aldatmann, qflt salmann sbbi budur ki,) tlsik onu
istynlrin, tlb ednlrin sorana glir, z mhbbt v
istyini ona nzr salann ryin salr. Bel is ondan
kn (ona rk balamayb, axirt sfrin hazrlan v rahatl
orada axtarn) v n yax malnzdan (Xaliq ibadt v xalqa
xidmtdn) azuq yn, orada ehtiyacnzdan artq istmyin.
Siz atandan artn tlb etmyin. 2

46-c xtb
mam li leyhis-salamn am hrin hrkt etmk
qrarna gldiyi vaxt buyurduu klamlarndandr:3
Ey Allah! Sfrin mqqtindn, (yaxnlarn lm v ya
maln tlf olmasndan yaranan) dnn kdrindn, (camaatn)
hli-yala, mala v vlada pis baxndan Sn pnah
gtirirm. Allahm, Sn sfrd yoldam, ailmd is
caniinimsn. Sndn baqa sfrd yoldam, vtnimd
is caniinim ola bilck kims yoxdur. nki (vtnd) hr
kim caniin olsa, (sfrd) yolda olmaz, yolda olan is
caniin deyil (Seyyid Rzi buyurur:)

nki yalnz O, ibadt layiqdir v ibadtlrin, sitayilrin gr

tkbbr etmir ki, bndy baaalq gtirsin.
2
Dnyada var-dvlt toplamaa almayn. nki onun halalnn
soru-sual, haramnn is czas v zab var.
3
Kuf hrinin yaxnlnda Nuxeyld Maviy il dy n
mbark ayan zngiy qoyduu vaxt, sfr xmaq v yaxnlar,
ailsini Allahn amanna taprmaq n n yax dua olan buradak
duan oxudu.

237

Bu szlrin vvli Allahn peymbrindn (sllllahu

leyhi v alih) nql olunur v Hzrt leyhis-salam ondan
sonra szndn buyuruunun sonuna qdr
n blatli klmlr iltmi v onu n gzl kild
tamamlamdr.

47-ci xtb
mam li leyhis-salamn Kuf bard (onun viran olmas, o
byk xsiyytdn sonra zlmkarlarn hr halisin edcyi zlm v
sitm haqda xbr verdiyi) klamlarndandr.
Ey Kuf! Sni sanki Okkaz gn kimi1 (mxtlif qounlarn
gedi-glii v hrcmrclikdn) dartlm grrm. Ba vern
hadislrdn (zlmkarlarn zlm v sitmindn, dabbaqlar gn
ayaqlayan kimi) tapdalanacaq, (crbcr msibt v blalarla)
alxalanacaqsan. Mn bilirm ki, yalnz Allah-talann
blaya dar etdiklrindn v ya onlarn zrind bir qatili
hakim etdiklrindn baqa he bir zlmkar sn zlm v
sitm etmk qsdind olmaz.2

48-ci xtb
mam li leyhis-salamn ama gedrkn (Nuxeyld)
buyurduu xtblrdndir. (Siffeyn mharibsi iyirmi be vval
otuz yeddi h. q. ilind ba vermidir.)

Gecnin ddy v dnyann zlmt, qaranla qrq

olduu hr df Allah hmd olunmaa layiqdir. Ulduzlarn
grnb v gizlndiyi hr vaxt Haqq-talaya sitayi etmk
1

Dartlan, uzanan v elastik olduuna gr gnlkd, dabbaqlqda

ox istifad olunur. Okkaz Nxl il Taif arasndak ld bazarn
addr. rblr slamdan nc hr il bir ay orada toplaar, er oxuyar
v sl-nsblri il ynrdilr. Orada n ox alnb-satlan mhsul is
gn idi.
2
Bu xbr Hzrtin qeybdn agah olmasn gstrn xbrlrdndir.
nki Kufd ba vern hadislr v onun zlmkarlarnn bana
glnlr tarixd rh olunmudur.

238

rvadr (hmi, gnn hr bir vaxtnda Allah-talaya hmd v kr

etmk hr bir ks vacib v lazmdr). Saysz-hesabsz krlr
btn kamal siftlri znd cmldirn, nemt v
bxilri bitib-tknmyn (hamya amil olan), fzl v
kramtinin brabri olmayan bir mbuda mxsusdur.
Sonra z qounumun nnd gednlri (Ziyad ibn Nsr v
reyh ibn Hanini on iki min svari il) gndrdim v mnim
(hrkt bard) frmanm onlara atana qdr Fratn
sahilind lngimlrini mr etdim. Mslht bildim ki, bu
sudan (Fratdan) kerk Dclnin trafnda yaayan (Mdain
halisi) sizlrdn (mslmanlardan) bir dstnin yanna gedim
v onlar tchiz edrk sizinl birg dmnlriniz qar
dy gtirim, onlar siz kmki edim. (Seyyid Rzi
buyurur:)

Deyirm: Hzrt dedikd Fratn sahilind yerln

v z qoununun nd olanlarna ora enmyi mr etdiyi yeri
nzrd tutur. Bundan baqa, dniz sahilin d
deyirlr. Bu szn sl mnas is hamar yer demkdir.
Hzrtin dedikd mqsdi (az v ya ox miqdarda saf su
mnasn dayr) Fratn suyudur. Bu tbirlr qeyri-adi v
heyrtamiz ifadlrdndir.

49-cu xtb
mam li leyhis-salamn (Haqq-talann siftlri vsf
olunduu) xtblrindndir.

Hmd olsun Allaha ki, gizlin ilri bilir, (gizli eylr onun
n akardr. Demli, akar olan hr eyi, bhsiz, bilir) grnn
v akar nianlr (btn varlq) onun mvcudluuna,
varlna dlalt edir1 gzl grnmsi mmkn deyil (nki
bir yerd deyil ki, gzl grnsn). Demli, Onu grmynin
gz (varlnn nianlrini grdyn gr onun mvcudluunu)
inkar etmz, varln (nian v lamtlrin gr) baa dnin
1

lamt v nianlr sasn grnr, bilinir. nki mxluqun xaliq

ehtiyac var. Varl mmkn olann z-zn vcud v varlq sahibi
olmas qeyri-mmkndr.

239

qlbi is zatnn hqiqtini drk etmz. Yksklikd (hr

eydn) stndr, he n ondan uca deyil, yaxnlqda (hamya)
yaxndr v he n ondan daha yaxn deyil. Demli, (hr eyi
hat etdiyin gr) ykskliyi onu yaratdqlarndan
uzaqladrmam, yaxnl is xalq bir mkanda onunla
brabrldirmidir. Allar z siftinin srhd v
hdudlarndan agah etmmi (nki onun zatnn eyni olan
siftlri n hdd-hdud yoxdur) v (ancaq) onlar vacib hdd
zn tanmaqdan mhrum etmmidir. 1 Demli, O el bir
Allahdr ki, mvcud lamt v nianlr Onu inkar ednin
qlbinin Onu tsdiqlmsin hadt verir.2 Allah Onu
mxluqata bnzdnlrin v Onu inkar ednlrin
szlrindn pak v nqsanszdr.

50-ci xtb
mam li leyhis-salamn (fitn-fsadn sbblrinin izah
haqqnda) xtblrindndir.
(Camaat arasnda) fitn-fsadn mnyi nfsi istklr tabe
olmaqda v rit zidd xarlm hkmlrddir. Allahn
kitab (Qurani-Krim) bel istk v hkmlrin leyhin
olmudur. (Eyni zamanda fitn-fsad vasitlrindn biri d budur ki,)
camaatn bir hisssi din zidd istk v hkmlrd
baqalarna yardm edir, onlarn ardnca gedir. (Haqla batili
bir-birin qatdqlarna gr fitn-fsad yaranr.) Demli, batil
haqqa qarmasayd haqqn yolu onu istynlr
balanmazd. Haqq batilin iind gizlnmsydi, dmnlr
(he vaxt) onun haqqnda pis dana bilmzdilr. Lakin bir
hiss haqdan, bir hiss is batildn qardna gr eytan
z dostlarna hakim ksilir.3 Allahn ltfn amil olan
1

nki idrak onun zat v siftlrinin hqiqtini drk etms d, vacib

hdd qdr lamt v nianlrindn tanma n yol taparaq, onu
etiraf etmidir.
2
Szlri v mllri il Allah inkar ednlr olsa da, mvcud lamt v
nianlar onlarn rklrind bunu etiraf etdiklrini gstrir.
3
Aznlq n frst qazanaraq batili haqq istynlrin nzrind
cilvlndirrk din dmnlri n nalayiq shbtlr yol ar.

240

insanlar is (eytann aznlndan) xilas olurlar (haqqn batil

qarmasndan bhy dmrlr).

51-ci xtb
Siffeyn dynd Maviynin qounu o byk
xsiyytin shablrindn n kediyi v Frata x
yolunu balad, ondan su gtrmlrini qadaan etdiyi
vaxt
mam
li
leyhis-salamn
buyurduu
klamlarndandr.
Maviynin qounu (Fratn mnsbini tutmaq v sizi ordan su
gtrmy qoymamaqla) sizlrl dymk istyir. Bel
olduqda siz ya zlillik v rzilliyi boynunuza alaraq cat
v rfinizi ldn vermli (acizlik v gcszlynz bildirmli,
susuzluqdan lacsz qalaraq, znz dmn tslim etmlisiniz),
yaxud da sudan doymanz n qlnclarnz (onlarn) qan
il doydurmalsnz. Demli, gr mlub olsanz (sl) lm
sizin hyatnzda, (dmn) qalib glsniz (hqiqi) hyatnz
lmnzd olacaq (rfli v bauca lm, rzillik v zillt iind
yaamaqdan yaxdr). Agah olun ki, Maviy az sayda azn
v nadan dy gtirib1 v (Osmann qannn alnmasn bhan
edck) iin hqiqtini (hakimiyyt v rhbrliyi ld etmk n
mharib apardn) onlardan gizltmidir ki, onlar z
boazlarn lmn (oxlarnn) hdfin evirsinlr.
(Nadanlqlarna v aznlqlarna gr lm hazrdrlar.)

52-ci xtb
mam li leyhis-salamn (dnyann vfaszl v ona
hmiyyt vermmk, camaatn axirt tviqi, savab, mlin czas v
Haqq-talann nemtlrinin bykly haqda) xtblrindndir.
(Bu xtb daha nc bir rvaytin sasnda nql
olunmudur. Burada iki rvayt arasnda olan frq gr,
baqa bir rvayt sasn nql edirm.)

Maviynin qounu ox olsa da, onlar azsayl dsty bnzdilib.

Onlarn mharib elmini bilmmlrin iar olunur.

241

Agah olun, dnya faniliy v mhv doru getmkddir v

(onda mahid olunan dyiikliklr gr) sonun yetidiyini elan
etmidir. Onun (gnclik v salamlq kimi) xoluu daimi qalmr v
srtl (z hlindn) z dndrir. z sakinlrini fnala v
yoxlua srklyir, qonularn (qbristanla taprmaq n)
lm doru qovur: (Cavann qocalmas v salamln xstlikl vz
edilmsi kimi vasitlrl) irinliyi acya evrildi, safl qarald.
(Onda hr an v srtli dyiikliklr ba verirs, ondan faydalanmaq
mvqqtidirs, dnyaya rk balamaq lazm deyil.) Bu dnyadan (hr
ksin mr baxmndan) kiik mkn dibind qalan az knt
tk kntdn (bir ne gn) v ya Mql qurtumu1 qdr bir
qurtumdan (az bir vaxtdan) baqa bir ey qalmayb. (mrlrindn
az bir mddt qalan, dnyaya) tn hmin kntn v ya Mql
qurtumunu sorsa, (dnyaya rk balayb, axirt gz yumsa)
susuzluu yatmaz (nzrd tutduu faydan gtr bilmz). Ey Allah
bndlri, (dnya sizinl bel rftar etdiyi halda) sakinlrin zaval v

yoxluq labd olan bu saraydan kmy hazrlan. Arzu

sizlri stlmsin, orada yaadnz mddt nzrinizd uzun
grnmsin (yersiz arzulara arxalanmayn v sizi qfltn haqlayan
lmdn qafil olmayn). Allaha and olsun, gr balas lm dv
kimi nal ksniz, gyrin kimi tsniz, dnyan trk edn
rahib tk fryad krk zarsanz v Onun yannda mqam v
mvqe baxmndan yaxnlamaq n, yaxud yazlm v
Onun mlklrinin qeyd ald gnahn balanmas n
Allah yolunda malnzdan, vladlarnzdan kesniz, mnim,
byk Allah trfindn siz verilcyin midvar olduum
savabn mqabilind hqiqtn azdr. (Eyni zamanda) bunlar
mnim sizlr n qorxduum Onun zabnn mqabilind d
azdr.2 Allaha and olsun! gr Haqq-talaya vqdn v ya
1

rblrin adtin gr, susuz xslr shrada az miqdarda su

tapsaydlar xrda nqllar bir qaba yar, stn onun zrini rtck
hdd su tkrdilr. Sonra, onlarn hr biri susuzluunu yatrmaq n
lazm olan qdr hmin sudan irdi. Bellikl d, azacq suyu da z
aralarnda blrdlr. Hmin da nqllara mql deyilir.
2
Mnim siz mr etdiyim Allaha ibadtin savab v mkafat, onun
istyrkn yalvarb, zardnz ibadtin mkafatndan v drgahna
yaxnlq vasitsi kimi l atdnzdan daha artqdr. Mnim sizlri
kindirdiyim gnahn czas, onun balanmas n ah-nal

242

onun qorxusundan rklriniz kzrs, yaxud gzlrinizdn

qan axsa v dnya durduqca bu minvalla yaasanz bel, sizin
mllriniz v cidd-chdli sylriniz Allahn siz ta etdiyi
byk nemtlr, sizlri imana ynltmsin brabr olmaz.

Bu xtbnin bir hisssi

Qurban bayram v qurbanlq heyvann
xsusiyyti barddir
Qurbanlq heyvann rtlrindn biri budur ki, qula
btv (ksilmi v deilmi olmasn), gz salam olsun.
Qulanda v gznd eybi olmasa, qurban doru v
shihdir. Buynuzu snm olsa (qurbanla yaramr, aya snm
qoyun kimidir ki,) qurban ksiln yer gednd axsayar. (Aya
v buynuzu snm qoyunu qurban ksmk dzgn deyil. Seyyid Rzi
buyurur:) Mnsk (ibadt yeri mnasn vers d,) burada qurban

ksiln yer mnasnda ilnmidir.

53-c xtb
mam li leyhis-salamn (camaatn o byk xsiyyt)
beyti bard olan klamlarndandr.
(Osmann ldrlmsindn) Sonra camaat mnim yanmda
zlrini bir-birin vurdular, sarbann ab buraxd,
dizlrinin kndiri alm susuz dvlrin su irkn
yaratdqlar izdiham kimi (beyt etmk n) izdiham
yaratdlar. (Mn el hcum kdilr ki,) el bildim ya mni
ldrmk istyirlr, ya da bzilri mnim hzurumda
digrlrini qtl yetirmk niyytinddirlr (bellikl, onlarn
beytlrini qbul etdim, bundan sonra Tlh v Zbeyr kimilri hdpeymann pozdular). Mn bu iin zahir v batinini o qdr
lk-vlk etdim ki, (bu bard dnmkdn) yuxum kildi.
etdiyiniz, yas tutduunuz gnahdan daha ardr. Xlas, Allaha ibadt
v bndliyin mkafat, Ona itatsizlik v gnahn czas bard mnim
bildiyim, sizin qavraynzdan, idraknzn hdudlarndan knardr.
Demli, mr etdiyim aln v kindirdiyimdn gznz kin.

243

(hd-peyman pozanlarla) vurumaqdan, ya da

Mhmmdin (sllllahu leyhi v alih) gtirdiyini inkar
etmkdn baqa arm qalmad. 1 (Allahn Rsulunun hkamn
inkar etmk ilahi zaba sbb olduundan) bellikl, mnim n
mhariby lac etmk ilahi zaba lac etmkdn daha asan
idi, dnya lmlri (mqqt v tinliklri) mn qiyamt
lmlrindn (zablarndan) daha asandr.
Onlarla

54-c xtb
mam li leyhis-salamn Siffeynd shablrinin onun
(am halisi il) mharibni gecikdirdiyini v yubatdn
gman etdmklri vaxt buyurduu klamlarndandr:2
Amma sizin sznz: bu qdr dnmk v
gecikdirmk lmk v ldrlmk qorxusuna grdirmi?
And olsun Allaha, lm doru getmkdn (dy meydannda
ldrlmkdn), ya da lmn mni qfil yaxalamasndan he
bir qorxum yoxdur.
Amma sizin am hli il (dyn vacibliyin) kk v
trddd barsind olan sznz gldikd is, Allaha and
olsun, (onlardan) bir dstsinin mn birlrk hidayt
olmalarn (aznlqdan l krk doru yola glmlrini),
yolumun aydnln z zif gzlri il grmlrini
istmsydim dy bir gn bel txir salmazdm.
Aznlar ldrmkdns dy barsind dnmyi v
txiri daha ox sevirm. Hrnd ki, (onlar aznlqdan l
kmyib son nticd ldrlcklr v qiyamtd mama qar
1

Yalarla vurumaq mama vacibdir, imkan v qdrti olduu halda

vurumasa vacibi trk etmi olar v bu da mam n Hzrti
Mhmmdin hkamn inkar etmk kimidir.
2
nki Siffeynd su Hzrtin lin kedikd, o, suyu am halisinin
zn balamad v bir ne gnlk mharib dayand. Buna gr d
dylrdn Bzisi dedilr: Onun mharib frman vermkd
dnmsi, ola bilr ki, lmk v ldrlmkdn qorxduu ndr.
Baqa bir hisssi is onun am halisi il vuruman vacibliyin kk
v bhsi olduu n bel etdiyini dedilr. Hzrt onlarn cavabnda
bunlar buyurmudur.

244

xdqlarna v o Hzrtin dmnlrin itat etdiklrin gr)

gnahlar il qaydacaqlar (mqqtd olacaqlar).

55-ci xtb
mam li leyhis-salamn klamlarndandr. (znn v
Hzrt Peymbrin digr shablrinin mqdds slam dinin kmk
n aparlan mharblrdki fdakarln v dnmzliyini byan
edrk z shablrini Allah yolunda cihada v dmnlrl
mhariby hvslndirir v onlarn bu id sstlyn pislyir.)
Biz Allahn peymbri (sllllahu leyhi v alih) il
olduumuz vaxt (slam dinin kmk n) z atalarmz,
vladlarmz, qarda v milrimizi (dylrd) ldrrdk.
Bel rftar iman v etiqadmz oxaldrd, itat yolunu
tuturduq v doru yolda dnmzliyimiz oxalrd. Arlarn
yansna dzmmz v dmnl cihad yolunda
sylrimiz daha da artrd. (Peymbr dvrnn mhariblrind
dy slubu bel idi ki,) bizlrdn biri dmnlrdn biri il
bir-birin hcum edirdi v onlardan biri baqasna lm
cam il doydurana qdr iki erkk heyvan bir-birinin
canna dn kimi bir-birinin stn drdlr (bir-birini
ldrmk qsdind olurdular). Bzn biz dmn zfr alr,
bzn d dmn biz qalib glirdi. Allah bizim
doruluumuzu grdyndn (slam yolunda hr eydn kemyi
gstrdik) dvnin istiraht vaxt sin v boynunu yer
qoyduu tk, slam mhkmlnn (din nizamlanana), z
yerlrind yaylana qdr dmnlrimizi xar, qlbni is
biz nsib etdi. (slam dmnin iztirab v narahatlndan xilas
oldu, onun hqiqtlri dnyann hr yanna yayld.) z canma and
olsun, gr (slam dinin kmkd) rftarmz sizin kimi
olsayd, (dmnl dyd sizlr tk sstlk v shlnkarlq etsydik)
dinin bnvrsi qoyulmazd (Allaha iman olmazd) v iman
aacnn buda gyrmzdi (slamn qanunlar yaylmazd). And
olsun Allaha! Bu (bynilmyn) rftarnza gr (dyd
shlnkarlnza gr, dnyann dvsindn sd vzin) qan
saacaqsnz v ondan sonra (dmn siz hakim ksildikd)
peman olacaqsnz.

245

56-c xtb
mam li leyhis-salamn z shablrin buyurduu
klamlardandr. (O byk xsiyytdn sonra Kuf hlinin bana
glck blalardan onlar xbrbar edir v o zaman nec rftar etmlri
bard gstri verir.)

Agah olun ki, mndn az sonra iri hulqumlu v yek

qarnl bir kii (Maviy ibn bu-Sfyan) siz qalib glck,
tapd hr bir eyi yeyck, tapmadn istyck.1 Bel
is (gcnz v imkannz olsa) onu ldrn, hrnd ki, onu he
vaxt ldrmycksiniz (onu ldrmk gcnd deyilsiniz). Agah
olun, hmin kii tezlikl sizlri mni symy mcbur ets,
syn mni. nki mn symyiniz mqammn
ykslmsin, sizin is nicatnza v (onun rrindn)
xilasnza sbb olacaq. z dndrmy gldikd is,
mndn sonra mndn z dndrmyin (batind mni sevin).
nki mn fitrtn mslman doulmuam. 2 manda v
(Allahn Peymbrin yardm v onun zfri n vtnimdn)

hicrtd nd olmuam.3

57-ci xtb
mam li leyhis-salamn
buyurduu klamlarndandr:4
1

Nhrvan

xvaricin

Sfrni ydrn, yorulsam da doymadm deyn qdr hr eyi

yeyir, ancaq yen d doymurdu. Deyiln gr, onun qarnqululuu
Hzrt Peymbrin lntlmsin gr idi. Peymbr Hzrtlri bir
nfri onu armaq n yanna gndrnd Maviy yemk yeyirmi.
Hmin xs qaydaraq onun yemk yediyini demidir. Bir daha hmin
adam gndrnd, Maviy yen d yemk yeyirmi. Bu zaman Hzrt
buyurmudur: Ey Allah, onun qarnn doydurma!
2
He vaxt kfr v irk yolunda olmamam. Baqalar kimi kafir v
btprst olub, sonra slama glmmim, vvlcdn slam semim.
3
Peymbr iman gtirn v slam dininin inkiaf n ona kmk
edn ilk kii mn olmuam. Demli, mndn bezmk Allahdan
bezmkdir. Allahdan bezmk is bdi zaba gtirib xarar.
4
Siffeyn dy bitdikdn, hakim tyin etmk mqavilsi v hdnam
yazldqdan sonra, xvaric o byk xsiyytdn uzaqlaaraq, hr trfdn

246

znz nqllar trpdn klklr ssin (lahi zaba tu

glin), sizlrdn xurma aacn buduyan (ya sz danan, yaxud
trpnn) bir nfr bel qalmasn. (Xlas, nsliniz ksilsin)
Allaha iman gtirdikdn, Hzrt Peymbrl (sllllahu
leyhi v alih) birlikd (dylrd) cihaddan sonra z kfrm,
shvim hadt verim? Bel olan surtd (z shvimi etiraf
etmkl) yolumu azaraq, doru yoldan knara addm atm
olaram. Qdm qoyduunuz n pis yoldan dnn. (Bu batil
yolunuzdan geri dnrk bir daha bu irkin szlri diliniz almayn) v
z ayanzn yerin qaydn (trk etdiyiniz yola qaydn v haqqa
itat edin). Bilin ki, mndn az sonra byk rzillik v zilltl
zlck, dorayan qlnca tu glcksiniz. Mallarnz
zlmkarlar alaraq, zlrin xacaq, bu ii sizlr arasnda z
adtlrin evircklr.1 (Seyyid Rzi buyurur:)
Hzrtin buyurduu szn cr izah
edirlr: Birinci, qeyd etdiyimiz kimi, ra hrfi il rb
sz olub xurma aacn budayana deyilir. kinci
ehtimala gr nqtli s hrfi il-hdis deyn v ya
sz danan xs nzrd tutulur. Fikrimc, bu daha dzgn
ehtimaldr. Sanki Hzrt sizlrdn danan kims
qalmasn dey buyurmudur. ncs, nqtli za hrfi
il-srayan mnasndadr. hm d yni, mhv olmu
mnasnda da ildilir.

58-ci xtb
( yni, Allahdan baqa qeyrisindn hkm yoxdur) qqrdlar v
dedilr:
( yni, hkm, frman vermk sn aid deyil, ya li,
Allaha aiddir. Allahn Maviy v trfdarlar bard hkm is budur ki,
onlar frmanmza tabe olmaldrlar. Biz hakim tyin etmk mslsin
raz olmaqla shv yol verdik, z shvimizi baa ddkd tvb edrk
Allaha trf qaytdq. Sn d bizim kimi shvin gr tvb edrk geri dn.
Bzilri is deyirlr ki, hakim tyin etmk mslsin razlamaqla kafir
olmusan. ndi z kfrn hadt verdikdn sonra tvb et ki, sn itat
edk. Hzrt d cavab olaraq bunlar buyurmudur.
1
O byk xsiyytdn sonra, Mhlb ibn bu Sufr v baqa
zlmkarlar trfindn trdiln qtl v qartlrdn xbr verilir.

247

mam li leyhis-salamn Xvaricl mharib etmk

qrarna gldiyi v onlarn Nhrvan krpsndn kemsi
o Hzrt deyildiyi vaxt buyurmudur:
Onlarn qtlgahlar (ldrldklri yer) suyun (Nhrvann)
bu trfidir. Allaha and olsun, onlardan on nfri bel
(lmkdn) xilas olmayacaq, sizlrdn onca nfr d hlak
olmayacaqdr.1 (Seyyid Rzi buyurur:)
Hzrtin ( saf su) szndn mqsdi ay suyudur. Su
ox hcmd olsa bel, bu, su n n fsahtili ifaddir.
Bundan nc bu mna (Xvaricl mharib bard olan qrx
skkizinci xtbnin sonlarnda) qeyd olunmudur.

59-cu xtb
Nhrvan xvarici ldrldkd mam liy dedilr: Ya
mirl-mminin, onlarn hams ldrldlr. Buyurdu:
And olsun Allaha, bel deyil. Onlar kiilrin bellrind,
qadnlarn btnlrind olan reymlrdir. 2 Hr zaman
onlardan bir budaq (bir ba) qalxacaq v sndrlacaqdr
(tezlikl qtl yetirilckdir) bellikl, onlarn sonuncular da
3
(cdadlar tk) orular (v), quldurlar olacaqlar.
1

Hzrt xvaricl dymk n onlar tqib etdiyi vaxt,

shablrindn bir kii xvaricin Nhrvandan kediklrini ona dedi.
Hzrt buyurdu: Onlarn kediyini zn grmsnmi? Cavab verdi
ki, bli. Hzrt buyurdu: Allaha and olsun, onlar kemdilr v he
vaxt da kemycklr. Onlarn lm yeri ayn bu trfidir. Bundan
sonra ata minrk getdilr. ayn yaxnlna atdqda xvaricin
hamsnn qlnclarn qndan xararaq z atlarnn ayaq damarlarn
ksib
yni, hkm ancaq Allaha mxsusdur qqraraq
dy hazrladqlarn grdlr. Onlar hmi bu sz z arlarna
evirrk qalmaqal yaradrdlar. Sonra Hzrt mharib mrini verdi.
Dy baa atdqdan sonra xvaricdn doqquz nfrin qaaraq
lmdn canlarn qurtardn v Hzrtin shablrindn yalnz skkiz
nfrin ldyn bildilr.
2
Onlardan doqquz nfri qab, hrlr dalblar, onlardan
vladlar dnyaya glck v yer znd fitn-fsad trdcklr.
3
Qeyd olunduu kimi o doqquz nfr hrlr daldlar, hr biri bir
mzhb yaratd; onu yayaraq yollarda ourluq edirdilr.

248

60-c xtb
mam leyhis-salam Xvaric barsind buyurub:
Mndn sonra Xvarici ldrmyin nki haqq ld
etmk istyib xta edn (yolunu azan), batili dilyib onu ld
edn bnzmz (Seyyid Rzi buyurur:)
yni-batili istyib onu ld ednlr
ifadsinind Hzrtin nzrd tutduu Maviy v
trfdarlardr.1

61-ci xtb
mam li leyhis-salam qfil qtl yetirmkl
hdldiklri vaxt li leyhis-salamn buyurduu
klamlardandr (Shablri bn Mlcmin onu ldrmk niyytind
olduunu xbr verdikd buyurdu:) Allah mnim n mhkm
qalxan yaratmdr. (Mnim n lm tyin etdiyi vaxta qdr mni
qoruyar.) Bel is mnim gnm baa atdqda, o qalxan
(qoruyucu) mndn ayrldqda v mni (lm) tslim etdikd
o zaman n ox (lm) boa xar, n d yara (qzav-qdrin
nizsindn) fa tapar.

62-ci xtb
1 Hzrtin Xvarici ldrmy icaz vermmsinin sbbi onlarn sl
mqsdlrnin haqq ld etmk olmas idi; lakin onlar bu yolda xta
etmidilr. lbtt, Maviy v trfdarlarndan frqli olaraq bel
xslr lm layiq deyillr. sl mqsdlri batil olan Maviy v
trfdarlar is ldrlmlidir. Nec ki, lli altnc klamnda buyurur:
yni, Maviyni ldrn. Amma onun Xvarici ldrb,
zndn sonra is onlar ldrmyi qadaan etmsinin sbbi onlarn
Hzrtl dy birinci balamalar,fitn-fsad qaldrb camaat z
bidtlrin armalar, mirl-mmininin shablrindn olan
Abdullah ibn Xbbab kimi yax insanlar ldrmlri, onun hamil
arvadnn qarnn yarmalar olmudu. Bellikl, fitn-fsad
trtmdiklri, nahaq qan axtmadqlar, mharib etmdiklri halda
onlar ldrmk qadaandr.

249

mam li leyhis-salamn (fani dnyaya bel balamaman v

qiyamt hesabndan qorxman byan edildiyi) xtblrindndir.
Agah olun, dnya el bir saraydr ki, ondan xilas olmaq
ancaq ordaykn (tqva v prhizkarlqla) olar.1 He ks dnya
n grdy i (sz v ml) gr nicat tapmaz. (Axirtd
szlri v mllri Allaha xatir olanlar nicat tapacaqlar.) nsanlar
imtahan v snaa gr bu dnyaya mbtla olublar.2 Demli,
dnyadan dnya n topladqlar hr ey (mal) ovuclarndan
xar (ln vaxt yerd qoyarlar) v (axirtd) bunlarn hesabn
onlardan sorarlar. Dnyadan qeyri (o biri) dnya n (axirt)
tdark grdklri onlara qalar v hmi onlarla olar. Bel
is (dnyann ii ziyanl olduuna gr, ona rk balama. nki)
all insanlar n dnya sanki klgnin qaytmas kimidir ki,
onu yaylm grn kimi yar, ox grndkd itr (itn
klg kimi z hlin qalmaz).

nki dnya ml evi, axirt is cza mkandr. Dnyada Allahn v

Peymbrin gstriin uyun rftar edn axirtd salamat qalar.
Bunlara ml etmynlr bdi zaba dar olacaqdr.
2
Allah onlar imtahana kir. Bel ki, dnyada Allahn mrin itat
edn nicat tapacaq, itatsizlik edn is ilahi zaba dar olacaqdr.
mtahan, Allahn onlarn iinin sonunu bilmdiyin v bunu yrnmk
istdiyin gr deyil. Bu mnada imtahan mmkn deyil. nki O, hr
eyin gizlinini v akarn bilndir.

250

63-c xtb
mam li leyhis-salamn (xalq Allaha prsti v dnyada
xeyir mllr etmy, axirt sfrin hazr olmaa ard)
xtblrindndir.
(Allaha kr v sitayidn, Hzrt Peymbr salamdan sonra:)

Ey Allahn bndlri, Allaha qar gnah etmkdn kinin

(gnah etmyin v zabdan qorxun) v z mllriniz saysind
lmlrinizi qabaqlayn (lmdn sonra rahat olmaq n
hyatnzda xeyir mllr grn). linizdn xan eyi deyil,
sizlr qalan eyi (saleh mllri) aln. (Hmilik qalacaq axirti
ld edin v tezlikl pu olacaq dnyann hvtlrin gz yumun.
Axirt sfrin) hazr olun ki, sizi krmy alr v tlsir,
sizlri klgsin alan (yaxnlaan v nianlri grnn) lm
hazrlan. (lmn ngi boazlarna ken qdr qflt yuxusunda
olanlar kimi deyil.) Onlar n zng alndqda agah (oyaq)
olanlar v dnyann onlarn (yaay) yeri olmadn bilnlr,
sonra is (onu axirt) dndrnlr kimi olun, nki Byk

Allah sizlri bo yer yaratmayb v bo da buraxmayb. 1

Sizlrin he birinizl Cnnt v ya Chnnm arasnda sizi
tapacaq lmdn baqa bir fasil yoxdur. (nki lmdn sonra
ml, tvb v qayd qaps balanr. Demli, ln hr ks dnyada
itat v ibadt edibs Cnnt dr, itatsizlik etmis Chnnmd
qalar.) Hr ann azaltd v (lm) saatnn aradan gtrdy
(dnyadak) hyat mddtiniz qsa olmaa layiqdir. (Tezlikl
baa atacaq dnya hyatnz qsa sanmal, axirt ilrindn geri
qalmamalsnz.)
Gec v gndzn (hqiqi mnzilin) qovduu (z sl vtni
olan axirtdn uzaqlam) qribin tezlikl (vtnin) qaytmas
yaxdr (sl vtnlrin qaytmaq fikrind olmal v dnyaya
sfrindn orada asayi n faydalanmaldr). Sadt, xobxtlik
v ya bdbxtlikl (vtnin) gln n yax tdark
mhtacdr. Bel is, dnyada sabah (qiyamtd ilahi zabdan)
sizi xilas edck eylrdn azuq yn. (Axirt n n yax
1

Qurani-Krimin Mminin sursinin 115-ci aysind buyurulduu

kimi
Sizi bo yer yaratdmz
v biz doru qaytmayacanzm gman etdiniz?

251

azuq budur ki,) bnd Allahn zabndan kinsin, zn

yd versin (gzl rftar v dan z arna evirsin) v
tvbd, qaydda n kesin (lm glmdn nc gnahlardan
tvb etsin), hvtin (nfsi istklrin) hakim ksilsin. nki
onun lm zn gizlindir (mrn n vaxt baa vuraca mlum
deyil) v arzular onu aldadr (axirt ilrindn saxlayr). eytan
onunla yoldadr v gnah, (Allaha v Rsuluna) itatsizliyi
onun n cilvlndirir ki, onlara minsin (bulasn). eytan

onu arxayn salar ki, tvbni gecikdirsin, lm is onu ox

qfltd olduu vaxt qfildn yaxalasn. Bel is, mr
(qiyamtd) ona sbut v dlil olan o qafil insan hsrt v
qm ksin (ki, dnyada onun n hr cr rait olduu halda ny
gr xobxtliy atmad) v dnyadak hyat onu bdbxt edr
(dnyadak itatsizliyin gr bdi zaba dar olar).
Pak v uca Allahdan istyirm ki, bizi v sizlri he bir
nemtin dmn v itatsiz evirmdiyi (n qdr nemt
tapsa, tvazkarl bir o qdr artan) insanlardan etsin, he bir
fayda v mqsd (zn gstrmk v riya kimi batil mqsdlr)
bizi Allaha ibadt v bndlikdn saxlamasn, (el i grk ki,)
lndn sonra peman olub kdrlnmyk.

64-c xtb
mam li leyhis-salamn (Allahn siftlri bard)
xtblrindndir.
Hmd v kr he bir sifti baqa siftindn n
kemyn Allaha mxsusdur. Demli, son olmamdan
qabaq, vvldir. Gizli olmazdan vvl is akardr.1 Ondan
1

nki vvl v son olmaq zamana xas xsusiyytlrdndir. Zaman is

hrktdn yaranr, hrkt cismin xsusiyytlrindndir. Onun
mqdds zat zamandan stndr v btn cisimlrin fvqnd
dayanr. Demli, son olmamdan vvldir, batin olmamdan zahirdir
v htta alm olmam sadr v s. demk olmaz. nki Onun zatnn
lav olunmu bir sifti yoxdur ki, bzisi digrindn nd olsun. Demli,
onun siftlri zatnn eynidir. Bel olmasayd, (siftlri) lav edilmi v
nqsanl olard. Bzilri baqalarnn sbbi, Bzilri (is) ntic v
nqsanl olard. Bu, vcudu mmkn olanlarn xsusiyytidir. Buna

252

qeyri hr n vahid v tk adlandrlsa (oxun mqabilind)

azdr.1 Ondan qeyri hr ziz zlil v xardr, (nki nticdir.
Ntic is sbbin zlilidir) Ondan baqa hr bir gcl
gcszdr.2 Ondan qeyri sahib v mlkiyyti (Onun irad v
istyi mqabilind zlildir), Onun quludur. (nki Allah Taladan
baqa hr n varsa vcudu mmkn olanlardandr v mmkn is
nticdn domadr, ntic sbbdn asldr v demli, hqiqi sahib
3
Odur.) Ondan baqa hr bir bilikli is yrnndir. Ondan
qeyri hr bir gcl v qadir (bzi ilrd) gcl v (digr ilrd)

acizdir.4 Ondan baqa btn eidnlr ox yksk sslrdn

kar olar, yava v uzaqdan gln sslri is eitmzlr.5
Ondan qeyri btn grnlr (qaranlqda rnglr tk) gizlin
rnglr v (zrrlr kimi) zrif cisimlr (onlar grmy)
kordur.6 Ondan baqa, hr bir akar olan gizli, gizlin is akar
gr d Onun vvli v sonu olma bundan ibartdir ki, O, btn
yaranmlarn balanc v mhv olan hr eyin qayd yeridir. Onun
zahirliyi v batinliyi szlrinin mnas budur ki, nianlri v
yaratdqlar il zahir, akar olur, mqdds zatnn sli is gzl
grnmkdn, idrak, v dncnin hdudlarndan, gizlin v batinidir.
Xlas, o tay-brabri frz olunmayan bir vahiddir. Buna gr d
bunlar buyurmudur.
1
Yni, ondan qeyri vahid azalman gstrn dddir. oxluun
balanc v onun bir hisssidir. Allah is oxalmayan, yni, onun n
ikincisi frz olunmayan hqiqi birdir.
2
nki hr bir gcn, qdrtin mnyi Odur. Bel is, bir gz
qrpmnda z varln itirn qeyrisi nec zif v gcsz olmaya bilr?
3
nki Onun elmi zat il eynidir. Ondan qeyrisinin elmi zatdan trm
v baqalarndan yrnmy mhtacdr. Bu da Allah-talann elmin
glib xr. Demli, mtlq alim Odur.
4
Bu, vcudun mmknlyn dlalt edir. Demli, qdrti zatnn eyni,
btn qdrtlilrin qdrtinin mnyi olan hqiqi gcl Odur.
5
nki ondan qeyrisinin eitmsi cismani eitm qvvsi ildir. Bu,
myyn rait tlb edir v bu rait olmasa ssi eidilmz. Msln,
ss ox yava, uzaqdan v ya ox ykskdn olmamaldr ki, hmin
eitm qvvsinin ii pozulmasn v eitmy mane olmasn. Ancaq
Allahn eitmsi zatn v orqansz olduuna gr, btn sslr istr
yava v uca, istrs d yaxn v uzaq- olsun onun n eyni, akardr.
Demli, mtlq dinlyn v hqiqi eidn Odur.
6
nki hr bir ks grm orqanlar vasitsil grr. Bu orqan da
myyn rait tlb edir. Ancaq Allah-tala zatn v orqansz

253

deyil.1 (O, el Allahdr ki,) yaratdqlarn n hakimiyyt v

padahln gclndirmy, n ruzigarn hadislrindn
qorxduuna gr (bir gn mhtac qalmasn dey), n Onunla
kin tayna qar (onu df etmk n) kmk almaa, n d
z rikinin v Ona qar olann qlb, ynm v
iftixarnn qarsn almaq n yaratd. (Yaranmlar Onun
nemtlri il) bslnmi mxluqat v (Onun hkm v iradsi
qarsnda) zlil, xar bdnlrdir. O, nlrds hlul etmdi ki,
onlardadr deyilsin. (nki yaya hlul etmk cismilik v imkan
tlbatlarndandr) v he ndn uzaqlamad ki, ondan
uzaqdr deyilsin. (nki btn yalar hat edir.) Mxluqat
yaratmaq v onlarn vziyytini dzltmk Onu yorub ldn
salmad, yan yaratmaqda aciz olmad. Hkm verdiyi v
myyn etdiyi eylr bard bhsi yaranmad. Onun
hkm qti, elmi mhkm, ilri dnmzdir. Bndlr Onun
qzb v czalarna rmn Ona midvardrlar. (nki Ondan
baqa pnahlar yoxdur) v nemtlri, bxilri olsa da Ondan
qorxurlar (ki, nbad zaba dar olacaqlar bir i grsnlr).

65-ci xtb
mam li leyhis-salamn (dy qaydalar bard)
klamlarndandr. Siffeynd dy gnlrinin birind (37-ci
hicri-qmri ilinin sfr aynda, Hrir gecsind) shablrin
buyurmudur:
Ey mslmanlar, xof v qorxunu znz ar edin
(Allahdan qorxun v dmnl dyd sstlk etmyin). (Dyd)
vqar v sakitliyi z dncniz evirin (dmnl
qarlamaqdan kinmyin) v dilrinizi bir-birin sxn
(dyd mqavimt gstrin, dyn tinliklrini znz
asanladrn). nki bel rftar qlnclar balardan daha da
uzaqladrr (mharibd mqavimt v dyn tinliklrin sin
grndir. Demli, btn yalar-istr gizlin, istrs akar onun n
birdir.
1
Demli, O hm gizlin, hm d akardr. Bu baxmdan akar saylr ki,
lamt v nianlrin gr he ksdn gizlin deyil. Gizlindir, ona gr
ki, zatnn slini drk etmk mmkn deyil.

254

grmk dmni mlub etmk n hr hiyl v tdbirdn daha yax

olub, nticsi is fth v qlbdir). Zirehi tam geyinin. (Bdninizin
he bir yerinin grnmmsi n qoruyucu, astar olan zireh geyinin)

v qlnclarnz kmzdn qabaq qnlarnda trpdin.1

Dmn gznzn ucu il (pki), acql baxn. 2 Sanza,
solunuza niz vurun (traflarnz mhv edin ki, dmn pusqu
qurub, sa v ya solunuzdan hcuma ke bilr). Qlnclarnzn ucu
v tiysi il zrb endirin (dmni irlilmy qoymayn), (gr
3
qsadrsa) qlnclarnz addm atmaqla (dmn) atdrn.
Sizlr Allahn nzrindsiniz (O, sizin mllrinizi grr) v
Allahn Rsulu sllllahu leyhi v alih v sllmin misi
olu il olduunuza gr, (dmn) aras ksilmdn hcum
edin v qamaqdan is xcalt kin. nki qamanz
sizdn sonraklar n rsvaylq (sizdn sonra vladlarnzn
bana qaxacaqlar), hesab v Qiyamt gnnd atdir
(mharibdn qaanlar qiyamtd ilahi zaba dar olacaqlar).
(Dyd) ruhunuzun bdninizdn ayrlmana ad olun,

rahatlqla lm doru gedin.4 Bu byk qaragruha

(Maviynin qoununa) v kndirlrdn aslm xeymy
5
(Maviynin adrna hcum etmk) sizin hdnizddir. O
xeymnin daxilin zrb endirin (alb o adr l keirin).

Ehtiyac olduqda xarmaq asan olsun dey v ya dy altinizin

ssini dmn eitdirib znz dy hazr gstrin ki, narahat olub,
qorxsun v bu da onun mlubiyytin sbb olsun.
2
nki gzn dikmk qorxu v heyranlq lamtidir. Bunun
nticsind dmn crtlnib qlb ala bilr.
3
znz ona yaxnladrn. Mrdilk v igidliyin lamti uzaqlamaq
v qlncn ucunu gstrmk deyil, irliy addm atmaqdr. Nql olunur,
mhariblrin birind Hzrt rz etdilr ki, snin qlncn qsadr.
Hzrt buyurdu ki, addmmla uzadaram.
4
Din kmk n haq yolda lmy sevinin. nki mvqqti mr
bdi hyatla dyicksiniz. Qurani-Krimin Ali-mran sursinin 169cu aysind buyurulduu kimi:
yni, Allah yolunda hlak olanlar l sanma. Onlar
sadr v Allahlarnn yannda ruzi yeyirlr.
5
Deyiln gr, Maviy n byk bir adr dzltmidilr v yz min
nfr onun trafna toplaaraq, lslr bel ayrlmayacaqlar bard
hd-peyman balamdlar.

255

nki eytan (Maviy) onun kncnd gizlnib. rli

atlmaq n lini qabaa, geri dnmk n is ayan
arxaya qoyub.1 Demli, haqqn hqiqti sizlr aydn olmas
n (onunla v yoldalar il dymyi) niyyt edin (onlar mhv
2
etmk n hcuma hazrlan v bu yolda aln). Siz stn v
yksksiniz (siz haq yolundasnz v qlb, zfr sizinldir). Allah
sizinldir v he vaxt mllrinizin (mkafatn) naqis v az
etmz (siz dnya v axirtd nicat verr).

66-c xtb
mam li leyhis-salamn nsarn (xilaft bard) iddias
haqda klamlarndandr.
Bel deyilir ki, Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih)
in vfatndan sonra Sqif3 xbrlri mirl-mminin
leyhis-salama atd.4 Hzrt buyurdu: nsarlar n dedi?
Cavab verdilr ki, nsarlar dedilr ki, bizdn bir, sizdn d
bir mir olsun. Hzrt buyurdu ki, Rsulullahn (sllllahu
leyhi v alih) onlarn yaxlarna yaxlq edilmsi v pis
ml sahiblrin gzt olunmas bard vsiyytini niy
dlil, sbut gtirmdiniz? Dedilr: Bu cml nsarllar
1

Dyd iradli deyil, narahat v hycanldr. Qorxsanz, siz stn

glck. gidlik gstrsniz, mlub olaraq qaacaq.
2
Qurani-Krimin Muhmmd sursinin 35-ci aysind buyurulur:
Yni, ey
mminlr, kafirlrl dyd sstlib onlardan slh v barq
istmyin. Bu sizin acizlik v gcszlynz sbb olar.
3
Bni Said, yni, nsardan bir dst adamn msllri hll etmk
n Mdind toplad ev.
4
nsarlar xst olan Sd ibn Ubadni Sqify gtirrk onu mir v
xlif elan etmk istdilr. Bundan xbr tutan bu Bkr v mr ora
tlsrk onlarla dana baladlar. nsarlar dedi: Biz xlifliy
daha layiqiq. gr qbul etmirsinizs, siz znz, biz d zmz mir
sek. mr dedi: ki qlnc bir qna smaz. rblr siz itat
etmyck. Mhacir v nsarlarn hr bir dstsi zlrinin slamdak
fzilt, stnlk v hquqlarn xatrlatd. Bundan sonra, Bir ibn Sd
Xzrci paxllq etdiyin gr yerindn qalxaraq Qreyi trifldi. O,
mr, bu Ubeyd is bu Bkr beyt etdi. Sd ibn Ubadni is
mnzilin apardlar.

256

n nec dill v sbut ola bilr? Buyurdu: mirlik

onlarn ii olsayd, (xlifliy layiq olsaydlar), onlar bard
tvsiyyy ehtiyac qalmazd (onlara baqalar bard
taprlard). Daha sonra buyurdu: Qrey (nsarlarn sbutlar
mqabilind) n dedilr? Cavab verdilr ki, Qrey
Peymbrin crsindn (bir sil-nsbdn olduqlarn v
xlifliy daha layiqli) olmalarn sbut gtirdilr. Buyurdu:
Aac dlil gstrib meyvlrini zay etdilr.1

67-ci xtb
Misir hakimiyytin boyunduruunu (Siffeyn hadissindn
qabaq) Mhmmd ibn bu Bkrin boynuna keirdiyi (orann
xeyir-rini, yri v dzgnn ona taprd) vaxt mam li
leyhis-salamn buyurduu klamlarndandr. (Lakin Siffeyn
hadissindn sonra) Misir onun hakimiyytindn xd, z is
ldrld. 2
1

gr onlar zlrini Peymbrin crsindn olduqlarna gr

xlifliy daha layiq bilirlrs, mn hmin aacn meyvsi v Hzrtin
misi oluyam. Xliflik, mirlik mnim haqqmdr v baqas buna
layiq deyil.
2
nki Siffeyn dyndn v iki hakimin verdiyi hkmdn sonra
Maviynin mvqeyi yaxlad, gc gnbgn artd. O, Misiri l
keirmy tamah sald. mr ibn Asn onunla beyt etdiyi vaxt As
Misir vali tyin edcyin sz verdiyindn, ksriyyti Osmann
intiqamn almaq niyytind olan v Osman Mhmmd ibn bu Bkrin
ldrdyn gman ednlrdn olan alt min svari il mr ibn As
Misir gndrdi. O, Misirin byk xsiyytlrin mktub yazaraq,
dostlarn hvslndirdi v dmnlrini qorxutdu. Mhmmd
hadisdn xbr tutduqda vziyyt bard Hzrt mktub yazaraq,
kmk n pul v qoun istdi. Hzrt onun mktubuna cavab gndrdi
v istdiyini atdracan vd etdi. Lakin Mhmmd tlsrk Misir
hlini mr ibn Asa qar mhariby ard. Drd min nfr onun
dvtini qbul edrk ona yolda oldular. Onlarn iki min nfrini
Konan ibn Berin bal altnda ncdn gndrdi, z is iki min
nfrl qald. Konan igidlik gstrib mrin qounundan oxlu sgri
qtl yetirdi, z v yoldalar hlak olana qdr onlarla dyd.
Onlarn lm xbri Mhmmdin qoununa atdqda, onun trafndan
uzaqladlar. Mhmmd tk qaldn grdkd qad, Misir z

257

Mn Haim ibn Utbni Misir hakim tyin etmk

istyirdim. 1 gr onu orann hakimi sesydim, bir an bel
onlarla (mr ibn As v qounu il) dy meydann bo
qoymazd.2 Onlara (cat v qhrmanlq gstrmk n) frst
vermzdi. Haimi mdh etmkl bu Bkrin olu
Mhmmdi qnamaq niyytind deyilm. (nki o, qnaa layiq
3
deyil.) O, mnim dostum v rbibim (arvadmn olu) idi.

tutaraq xarabalqlarn birind gizlndi, mr ibn As Misir daxil oldu v

z srkrdlrindn Maviy ibn Xdic Kindini Mhmmdin ardnca
gndrdi. Maviy ibn Xdic ox axtardan sonra, Mhmmdi
susuzluqdan lmk zr olarkn tapd. Ban bdnindn ayraraq,
bdnini lm uzunqulan iin gmb yandrd. Hzrt bu xbri
eitdikd ox kdrlndi v dedi: Allah Mhmmd rhmt etsin. O,
dmnlrin mkr v hiylsini grmmi xam bir gnc idi.
1
Tcrbli v bacarql kii olan Haim mirl-mmininin xas
shablrindn v o Hzrti sevnlrdn idi. O, Siffeyn dynd hid
oldu.
2
Mqavimt gstrr, qlnc lindn vermz v Mhmmd kimi
qamazd. Mhmmd qaanda, gman edirdi ki, qamaqla xilas
olacaq.
3
gr dy meydann bo qoyub qabsa, arsiz qalb v tqsiri
olmayb. Mhmmdin anas sma binti Umys idi. O, vvlc Cfr
ibn bu Talibin zvcsi olub v ondan Abdullah ibn Cfr dnyaya
glmidir. Cfrin Mut dynd hid olmasndan sonra bu Bkr
onu alm v Mhmmd anadan olmudur. bu Bkrdn sonra Hzrt
onunla evlndi. Mhmmd Hzrtin qollarnda byyb boya-boa
atd v el uaqlqdan o byk xsin vilayti v dostluu il
bymd. Hzrt onu ox sevr v hrmt edrdi. O, buyurmudur:
Mhmmd mnim bu Bkrin belindn gln olumdur.)

258

68-ci xtb
mam li leyhis-salamn z shablrini (am hli, yni,
Maviynin qounu il dy hazrlamadqlarna gr) qnad
klamlarndandr.
Ykn arl donqarn zn cavan dvlrl yol gediln
kimi (Allah yolunda cihada hazr olmadnza gr) n vaxta qdr
sizinl yola gedim,1 dalbadal crlan, bir yerini tikdikd
baqa trfdn skln paltarlar kimi rftar edim? (Sizlri hr
trfdn yb, mhariby hazrlayram, yen d dalrsnz.) am
hlinin qounundan bir dst sizlr yaxnladqda, hr bir
kiiniz (azacq ss eitdikd, z yuvalarna qaan) krtnkl v
kaftar z yuvalarnda gizlnn kimi (qorxudan) evlrinizin
qapsn balayb, bir gusind gizlnirsiniz. Allaha and
olsun, sizin kmk gstrdiyiniz xs (dyd) zlil v xardr
(nki all v igid deyilsiniz). Sizlrin kmyil (dmn doru) ox
atan (dmnin irlilmsin mane olmaq ists) ucsuz, ba snq ox
atmdr (bel oxun faydas olmad kimi, dmni df etmkd v
mlub etmkd d sizin he bir faydanz yoxdur). And olsun Allaha,
sizlr evlrinizd ox, bayraqlarn altnda is azsnz
(evlrinizd olarkn yb mnasz szlr danr, ancaq dmnl
dymk n ylmrsnz). Mn sizlri islah edib (dmnl
dy hazrlayan) v yriliyinizi dzldn (itatcil edn) eyi

bilirm. 2 Ancaq, Allaha and olsun ki, zm pu v zay

etmkl sizi islah etmyi caiz bilmirm. (nki bu yolla islah
etmk mnim ilahi zaba dmyim sbb olar v mn buna raz
deyilm.) Allah znz qara etsin (mnim yd-nsihtlrimi qbul
etmy layiq olmadnza gr zaba dar olun), bhr v nsibinizi
az etsin (axirtd bdbxt olacanz kimi, dnyada da bdbxt olun,
nki) batill tan olduunuz (ona itat etdiyiniz) qdr, haqq
tapmrsnz (ilahi hkmlr ml etmirsiniz). Haqq v hqiqti

Siz d drdayaqllar kimi alszsnz. Buna gr d dzmszlkdn

mharibnin tinliklrin sin grmir, dmnin qarsn almrsnz.
2
z mqsdlrim atmaq n zlmkarlar kimi sizlrdn bzilrini
ldr v ya hbs ed bilirm ki, baqalar ibrt gtrb, qorxularndan
mn itat etsinlr.

259

batil etdiyiniz qdr batili mhv etmk niyytind deyilsiniz

(doru yola qdm qoymur, hmi batil yolda olursunuz).

69-cu xtb
mam leyhis-salam mbark bana qlnc vurulduu
gn (Hicrtin qrxnc ili Ramazan aynn on doqquzu) gec yarn
kedikd (sbh alarkn) buyurdu: (bdr-Rhman ibn Mlcm
Muradinin vurduu zrb nticsind Ramazan aynn iyirmi biri
gecnin vvlind o Hzrt vfat etdi.)

Oturmudum, mni yuxu basd, Allahn Rsulunu

(slllahu leyhi v alih) grdm. Dedim ki; Ya Rsulullah,
snin mmtindn oxlu yrilik (itatsizlik) v dmnilik
grdm. Buyurdu ki, onlara qar et. Mn d dedim:
Prvrdigara, onlardan daha yax xslr mn ver v
onlara is mnim vzim n pis xsi yetir. (O Hzrtin duas
mstcb oldu. Hccac onlara hakim oldu v crbcr zlm v sitm
edrk onlar zlilliy v bdbxtliy dar etdi.)

Seyyid Rzi buyurur: O Hzrtin klmsindn

mqsdi ( yrilik v nadrstlk), klmsindn
mqsdi is ( dmnilik)dir v bu, ox fsahtli
klamlardandr.

70-ci xtb
mam li leyhis-salamn raq camaatn pisldiyi
klamlarndandr.1 (Hzrt buyurdu:)
Byk Allaha kr v sitayidn v Hzrt Peymbr
salamdan sonra, ey raq camaat! Siz hamilliyi baa
vurduqdan sonra uan salaraq, l doan, ri ln v
dulluq mddti uzun kn, (ldkdn sonra olu v ri
olmadna gr) tamamil yad adamlarn, irsin sahib xd
1

Siffeyn dynd am qounu mlub olduuna gr mr ibn Asn

gstriil Quranlar nizlr taxaraq, zlrini aciz v yazq
gstrdilr. Bu hiyl, mkr nticsind raq qounu onlarla dyd
sstldi, qazanacaqlar mtlq qlbdn kerk dy son
qoydular.

260

hamil qadn kimisiniz.1 Bilin ki, Allaha and olsun, mn z

ixtiyarmla siz doru glmdim (Mdindn yola dmyim, siz
trf glmyim v Kufd qalmam ryimc deyildi). Ancaq (Cml
dynd Hicaz qounu kmk bard hdin vfa etmdiyin gr,
2
sizin qounu istdim. Buna gr d) naar qalb gldim. Mn
xbr atb ki, siz (nifaqa v ikizllynz gr) deyirsiniz:
li yalan deyir. Allah sizi hlak etsin! (z rhmtini sizdn
uzaq tutsun!) Kim yalan danram? Allah barsind yalan

danram? Mn ki, ona ilk iman gtirn xsm. Yoxsa

onun Peymbrinin adndan yalan qouram? Mn ki, onu
tsdiqlyn ilk xsm. Allaha and olsun, bel (sizin dediyiniz
kimi) deyil. Dediklrim doru, szlrim aydndr. Siz (bu
szlri Peymbrdn yrndiyim) vaxtlar orada yox idiniz v
(gr olsaydnz bel) onu eitmy layiq deyildiniz (qeybin
xbrlrini baa dmdiyiniz gr siz gizli qalmdr). Vay (mnim
yalan dandm sylynin) anasnn halna! (Yni, anas onun
yasn tutsun. nki) pulsuz mamil edirm (umacaqsz v pulsuz
hr eyi yrdirm). Onun qabnda bir ey olsa (bacar olsa),
bundan sonra hqiqtn szmn doruluunu baa
dck.3

Bu mharibd ox ziyyt kdiniz v fth, qlb siz yaxn olduqda

aldanaraq onu ldn verdiniz. ki hakimin hkmn razlaaraq
mamnzn szn ml etmdiniz. znz basz frz etdiniz.
Bellikl, yadelli dmn hrlrinizi l keirib siz hakim ksildi.
2
Bsr camaat il mharibdn sonra am camaat il mharib ba
verdiyindn sizin hrinizd qalmaa mcbur oldum.
3
Qiyamtd z szlrinin czasn kck v ya o Hzrtin vfatndan
sonra Bni myynin onlara hakim ksilmsil o byk xsiyytin
glckdn verdiyi btn xbrlr aydn olacaq.
cmlsini Qurani-Krimin Sad sursinin 88-ci aysindn iqtibas
buyurmudur.

261

71-ci xtb
mam li leyhis-salamn xalqa Peymbr (sllllahu
leyhi v alih) salavat v salam gndrmyi tlim etdiyi
xtblrindndir.
Allahm! Ey yerlri ab-genilndirn v gylri ybsaxlayan! Ey bdbxtliyi sen rklri, sadt v
xobxtliyi sen qlblri yaradan! znn n byk
salavat v salamlarn v n ox braktini ondan vvlki
peymbrlr glnlri (vhy v risalti) xtm edn, bal
qalan yollar (brin sadt v ucalq yolunu) aan bndn v
elin Mhmmd n qrar ver. O, haqq (din v riti)
haqla (qli v elmi dlillrl) akarlad, batilin v
nadrstlklrin (cahiliyyt dvr fitnlrinin) coub-damasnn
nn ksdi, (yolundan dnn v xanlarn), aznlqlarn
hkmranln yox etdi. Vzifsinin arl onun hdsin
qoyulduqda, var gc il dzd, Snin mrinl qalxd (haqq
olan dini, elm v maarifi camaata yrtdi). rliy kemdn v
gerid qalmadan, irad v qrarnda sstlmdn Snin
razln qazanmaa (risaltin tbliin) tlsdi. Snin vhyini
qorudu, hd-peymann saxlad v ati alovlandrana qdr
(Allah tanmaq elm v biliklrini xalq arasnda yayana qdr) Snin
frmannn icrasnda israr etdi, yri yolda (nadanlq v fitn
yolunda) olanlara haqq yolu akar edib gstrdi. Fitn v
aznlqlara qrq olmu rklr o Hzrtin vasitsil doru
yola ynldilr. O byk xs aydn nianlri v rit
hkmlrini ucaltd. O, Snin doru mrinin v Snin
elminin, sirlrinin xzinsidir. Qiyamt gnnd (yax v pis
ml sahiblrin) Snin trfindn ahiddir. Haqq yolu n
peymbr edilib, Snin xalqa gndriln rsulun v
elindir.
Allahm! z rhmt v ehsan klgnd onun n geni
bir yer a. Ona (haqq olan elmi v maarifi yaymaq yolunda kdiyi
ziyytlrin mqabilind) fzl v krmindn yax mkafat ver.
Allahm, onun binasn vvlki qurucularn binasndan (onun
dinini slfi olduu peymbrlrin dinindn) uca (zfrli) et. Onun
262

mqamn yannda ziz et, nurunu (haqq yolda yandrd

ran btn dnya halisinin ondan bhrlnmsi n) tamamla.
Onun risaltinin mkafat olaraq ahidliyini qbul ediln,
szlrini byniln et ki, o, dz danan v haqla batili birbirindn ayran idi. Allahm! Bizlrl onu yaay gzl,
nemtlri bdi, istklri byniln v yerin yetiriln, ox
asayili, gzl rman v thflrl istiraht mkan olan
yerd qovudur.

72-ci xtb
mam li leyhis-salamn Bsrd Mrvan ibn Hkm
bard buyurduu klamlarndandr.
Deyiln gr, Mrvan ibn Hkm Cml dynd
sir ddkd mam Hsn v mam Hseyn leyhimassalam vasitsil mirl-mminin leyhis-salamdan
balanmasn istmidir. Hmin iki byk xs onun
barsind demilr: Ya mirl-mminin, Mrvan sn
beyt edir. Hzrt onu azad edrk buyurmudur:
Osman ldrldkdn sonra o mn beyt etmdimi?
(Ondan sonra da Cml dynd itirak etdi.) Mnim onun
beytin ehtiyacm yoxdur. Onun beyt n mn l
uzatma (mkr, hiylgrlik v hdin vfaszl il mhur olan)
yhudinin l vermsi kimi bir eydir. z li il mn beyt
ets d, hr an arxas il hiyl v mkr ildckdir.1 Agah
olun, o, itin burnunu yalamas tk (ox qsa mddt) mirlik v
hakimlik edckdir. (Mrvann hakimiyyti txminn drd ay on
2
gn olmudur) O, drd risin atasdr. ox kmz ki, camaat

Gizlind hd-peymann sndracaq, hdin vfasz xacaq, beytini

klk sanaraq pozacaqdr. Bu cmlni Mrvann alaqln gstrmk
n buyurmudur. Daha sonra, onu mzmmt edrk szn davam
etmidir.
2
Drd ris dedikd olanlar-sonralar xlif olan bdlmlik, Misirin
valisi olan bdlziz, raq valisi Br v Czirnin valisi Mhmmdnzrd tutulur. Onlar da hiyl, mkr v camaat azdrmaqda atalarna
tay idilr.

263

ondan v vladlarnn lindn qanl-qadal gnlr (qtl-qart,

1
onlarn lindn bir ox tinliklr) grrlr.

73-c xtb
mam li leyhis-salamn camaatn Osmana beyt
etmk zmind olduu vaxt buyurduu klamlarndandr.
Siz bilirsiniz ki, xlifliy mn hamdan daha layiqli v
hamdan daha stnm. (Bununla bel, onu xlif seirsiniz.)
Allaha and olsun, mslmanlarn ilri nizam-intizamla
davam edndk (onlarn arasnda fitn-fsad qopmayanadk) v
baqasnn xilafti zamannda mndn baqasna zlm
olunmayanadk xlifliyi (baqasna) buraxram. (z haqqm
tlb etmir, ona gz yumuram.) Bu, (Haqq-talann mzlumlara ta
etdiyi) cr v savab ld etmy, sizin vurunu olduunuz
dnya malna, zintin (balq v rhbrliy) rbtim
olmadna grdir.2

74-c xtb
mam li leyhis-salamn Bni-myynin onu,
Osmann qtlind itirakda ittiham etmlrini eitdikd
buyurduu klamlarndandr.
Bni-myynin mni tanmas onlar mnd eyb
axtarmaqdan kindirmdimi? slamdak kemiim
nadanlarn mni ittiham etmlrinin qarsn almadm?3
1

Bzilrinin dediyin gr, drd ris dedikd hr drd sonradan xlif

seilmi bdlmlik ibn Mrvann olanlar Yezid, Sleyman, Vlid v
Ham nzrd tutulur.
2
Mn xlifliyi ona layiq olmayan kimsy buraxram ki, dnyada
byklk v rhbrlik qazanmaq niyytind olmadm bilsinlr. Bu
szlrim hcctin tamam olmas v aznlar doru yola ynltmk
ndr.
3
Bni-myy szlrimd v mlimd nifaq, ikizllk olmadna
min olduqlar halda, ny gr mni ittiham edib deyirlr ki, Osmann
qtlinin tkilats mn olmuam, zd bir i grmsm d, gizlind
camaat onu ldrmy vadar etmim. Onlar bilmirlrmi ki, mn sz

264

(Mnim szlrimin bu camaata tsiri olmayacaq, nki) Allah-

talann nsiht olaraq buyurduu1 mnim dilimdn

(szlrimdn) daha blatli v gzldir. (Bununla bel tsiri
olmad.) Mn dindn xanlara dlil gtirir, din bh
ednlrl is dmnilik edirm. (Mnim dlil v sbutlarmdan
biri d budur ki, mni Osmann qannn tklmsind rik bilmklri
2
tk) haqqa oxar ilr Qurani-Kriml tutudurular. Allah

bndlri z sinlrind olanlara uyun czalandracaqdr. 3

75-ci xtb

demkd v mld he kimdn qorxmuram? gr Osman ldrmk

istsydim, bunu gizlind etmzdim v akarda onun qatillrin yolda
olardm.
1
Qurani-Krimin Hucurat sursinin 12-ci aysind buyurulur:

Ey Allaha

v Peymbr iman gtirnlr. ox znn-gmana qaplmayn.

bhsiz ki, znlrin bzisi gnahdr. Bir-birinizin eybini, sirrini araybaxtarmayn. Bir-birinizin qeybtini etmyin (yni, baqasnn dalnca
danmayn). Sizdn biriniz z lm qardann v dindann tini
yemy raz olarm? Xeyr. Bu sizd ikrah hissi oyadar. lm
qardanzn tini yemkdn ikrah etdiyiniz kimi, onun qeybtini
etmkdn d kinin. Allahdan qorxun, qeybt etmisinizs, tvb edin,
Allah gnahlar balayan v mehribandr. hzab sursinin 58-ci
aysind buyurulduu kimi:
Mmin kiilri v qadnlar incidilmy layiq
bir i grmdiklri halda incidnlr, bhsiz ki, z zrlrin bhtan,
iftira v aq-aydn bir gnah gtrmlr.
2
Demli, onu ldrnlrl bir yerd olmadm v onun qtlinin
tkilatlarndan he kimin bu id itirak etmyimi demdiklri halda,
gr Allahn kitabnn hr hans bir aysi Osmann qatili olmama
dlalt edirs, siz ona uyun hkm xararaq, mn qar el rftar
edin.
3
nki siz ryinizd xlifliyi, mirliyi l keirmyi arzuladnza
gr, Osmann qann alma bhany evirrk camaat aldatmaq
n mni ittiham edirsiniz. Bel is, Qiyamtd z szlrinizin
czasna atacaqsnz.

265

mam li leyhis-salamn (insanlar dnya v axirt sadti

qazandran byniln siftlr rbtlndirmk n buyurduu)
klamlarndandr.
Allah rhmt elsin o kiiy ki, all sz eidir v qbul
edir, doru yola arldqda ona trf gedir, yol gstrnin
(Hzrti Peymbrin v msum mamlarn) belindn yaparaq
(dnya v axirtin tinliklrindn) xilas olur. Prvrdigarna (onun
mrlrin) itat edir, (Allahn buyurduqlarna uyun rftar edir), z
gnahndan qorxur, xalis mli (riya v zn gstrmkdn uzaq
olan mli) ncdn gndrir, gzl v layiqli rftar edir, onun
n (axirtd) ehtiyat toplananlar (ibadt v bndliyin savab v
mkafatn) qazanr v qadaan edilmilrdn (irkin ml v sz)
uzaq durur. Oxu dz hdf vurur (hmi Allah nzrind
saxlayr), dnya malnn yerin axirt mal toplayr (dnyaya gz
yumaraq bdi sadti qazanmaa alr), z nfsi istklrin qalib
glir v arzularn yalan sanr. Dzm znn nicat v
qurtuluuna, z minik vasitsin evirir, (msibtlrd sbri z
arna evirir, yk dayan dv tk dnyann ar-aclarna qatlar),

tqva v prhizkarl z lm anna azuq yr. Aydn bir

yola (slam ritin) qdm qoyur v parlayan (akar v aydn
olan) sas yoldan uzaqlamr (yolsuzlua ayaq basmr). Hyatn
bir ne gnlk mhltini qnimt sayr v frsti ldn
vermir (Allahn v Peymbrin razlna sbb olan i grr, mrn
bo yer baa vurmur) lm hazr olur (dnyaya bel balayr, onu
qfil yaxalayan lm hazr olur) v mlindn (layiqli ml, Allaha
bndlik v xalqa xidmtindn) azuq toplayr.

76-c xtb
mam li leyhis-salamn klamlarndandr. (Sd ibn As
Osmann tyinat il Kufd hakim olduu vaxt Mdiny Hzrt n
hdiyy v mktub gndrrk bildirmidi ki, mn Osmandan baqa he
kim bel qiymtli hdiyy gndrmmim. Hzrt onun mktubunu
oxuduqdan sonra buyurmudu:)
Bni-myy Mhmmdin (sllllahu leyhi v alih)
mirasndan (o Hzrtin brktindn ld olunmu qnimtlrdn)
mn anas salarkn dv balasna veriln sd qdr az
266

verirlr. Allaha and olsun, onlara hakim olsam qssab cigr

tiklrini v ya torpaa bulam qarn atd kimi onlar
uzaa ataram. (Seyyid Rzi buyurur).
Baqa bir rvaytd gstrilir v bu da
-nin ksindir. Hzrt leyhis-salamn buyurduu
sznn mnas budur ki, beytlmaldan mn
dvnin kimi az verirlr. dv balasna
anasnn sdndn bir df vermy deyilir. sz
klmsinin cm formasdr, yer db torpaa
bulam qarn, yaxud ciyr paras mnasndadr.

77-ci xtb
mam
li
leyhis-salamn
duada
buyurduu
klamlarndandr:1 Allahm, mni (gnahm) bala ki, Sn
onu daha yax bilirsn. Mn yen dnsm (ikinci df onu
trtsm) sn balanma da mn qaytar. Allahm, mn
zml baladm v mnim ona vfal olduumu
grmdiyin hdimi (ml etmyi hdm gtrdym itat v
bndliyi) bala. Allahm, dild Sn yaxnlamaq istyimi,
ryimin onun ksin olmasn (iin vvlind Sn yaxnlamaq
n ibadt v bndlik etsm d, ondan sonra beynim riya v zn
gstrmk kimi fikirlr gldiyin gr) bala. Allahm, gzmn
ucunun iarlrini (gznn ucu il iar edib mmin ziyyt
vermyi v ya onun qeybtini edib arxasnca pis danma), bo

shbtlrimi, ryimin arzularn v dilimin bdrmlrini

bala.

78-ci xtb

O klamlardandr ki, onda camaata tvb etmyin v balanmaq

istmyin qaydalarn yrdir. Peymbr v mamlar leyhimus-salam
kimi msumlarn tvbsi xalq yrtmk mqsdi damdr. nki
onlar he vaxt gnaha batmam, Allah-talaya itatsizlik etmmidilr
ki, tvb v fv dilmk niyytin dydilr.

267

mam li leyhis-salamn Xvaricl dy gedrkn

bzi shablrin (s ibn Qeysin qarda fif) buyurduu
klamlardandr. O, Hzrt rz etmidi:
Ey mirl-mminin, (Xvaricin stn) bu vaxt yola
dsn, qorxuram ki, zfr almayasan v z mqsdin
atmayasan. Bu xbri ncum elmindn ld etmim.
Hzrt buyurdu:
Hmin saatda yola xanlarn bla v pisliklrdn uzaq
olduu hr hans bir saat gstr bilcyini gman edirsn?
O saatda sfr xanlarn ziyan v tinlikl zlcyi bir
saatdanm kindirirsn? Kims snin bu szlrin inanarsa
Quran yalan sanar,1 stdiyini ld etmk v
istmdiklrindn uzaqlamaq n Allahdan kmk
istmy ehtiyac qalmaz. Snin szlrindn bel xr ki,
gstriin uyun rftar edn ks Allahna deyil sn hmd
v kr etmlidir. nki gman edirsn ki, onu xeyir
gtrdy, ziyandan amanda qald saata ynldn snsn.
Bu szlrdn sonra Hzrt zn camaata tutaraq dedi:
Ey camaat, onunla biyabanda v dnizd yolu tapmaq
(sfrd yollar bilmk, ibadt vaxtlarn yrnmk, qiblni tyin etmk,
gminin yolunu myynldirmk v s. kimi ilr) n lazm olan
(ehtiyacnz olan qdr) hddi xmaqla, ncum elmini

yrnmkdn kinin. 2 nki ncumu yrnmk kahinilk

v qeybdn xbr vermkl nticlnr.3 Mnccim kahin
1

Qurani-Krimin Nml sursinin 65-ci aysind buyurulur:

De ki, Allahdan baqa gylrd v

yerd olan he ks qeybi bilmz.

2
Qurani-Krimin nam sursinin 97-ci aysind buyurulduu kimi:

Biyabann v dnizin zlmtind (yol tapmaq) n ulduzlar da
sizin n yaradan Odur. Biz z qdrt nianlrimizi anlayan bir
camaat n byan etdik.
3
Kahinlik el bir pedir ki, ona yiylnnlr cinlrin kmyil qeybdn
xbr verir, camaatn arasnda fitn-fsad salrlar. Qeybdn xbr
vermsi, ulduzlarn xeyir-ziyanla, uurlu v nhs gnlrl
laqlndirilmsi, camaatn Allaha midini itirmsi, z mlin v
szlrin midvar etmsi, bunlarn dzgnlyn inandrmas baxmdan
mnccimin ii kahin bir kimsnin mli v etiqad il eynidir. Demli,
znn aznl v baqalarn azdrmaq baxmdan.

268

kimi, kahin is sehrkar1 kafir kimidir. Kafir (czas) oddadr

(zab kmkdir). (Buna gr d mnccimin szlrin v mllrin
inanmayn.) Allahn adnn kmkliyi v yoldal il sfr

xn.2

79-cu xtb
mam li leyhis-salamn Cml dy baa
atdqdan sonra qadnlar pislyrkn buyurduu
klamlardandr. (Ai v onun arxasnca gednlri d pisldiyi
gman edilir.)

Ey camaat! Qadnlarn iman, irs v aldan paylar azdr.

manlarndak atmazlq heyzli gnlrind namaz
qlmayb, oruc tutmamalarna grdir. Allarnn nqsan
is buna grdir ki, (slamda) iki qadnn ahidliyi bir kiinin
ahidliyi yerindir. rs v pay baxmdan atmazlqlar
onlara atan miras kiiy atan mirasn yars qdr
olduuna grdir. Pis qadnlardan uzaq durun, yaxlarndan
is kinin. Bynilmi sz v mllrd onlara itat
etmyin3 ki, nalayiq sz v mllr tamah salmasnlar (v
sizlri onu yerin yetirmy mcbur etmsinlr).

80-ci xtb
mam li leyhis-salamn (camaat trkidnyala v Allahn
nemt v bxilrin kr etmy tviq etdiyi) klamlarndandr.
1

Sehr sehrkarn dediyi sz, ya yazd tilsimdir ki, bununla rl arvad,

elc d dostlar arasnda ayrlq salr, onlar bir-birin dmn etmk
kimi ziyanlar vurur.
2
lbtt, Haqq-tala sfrin ziyann sizdn uzaqladracaqdr. Hzrt
hmin saat Xvaricl dy yolland v qlb qazand. Bu szn z,
mnccimlrin sznn shv olduunu gstrn n byk dlildir.
3
Bynilmi ml v szlrd onlarn ardnca getmmk bu demkdir
ki, gr bynilmi i vacibatdan olsa, siz onu bynilmi olduuna gr
yerin yetirin v gstrin ki, hmin ii onlara itat gr etmirsiniz.
Bynilmi i msthbb olarsa, yerin yetirmyin. nki onlara itat
etmmy gr msthb ii yerin yetirmmyin z msthbdir.
Xlas, he bir id onlarn szlrin v istklrin etina emyin.

269

Ey camaat! Zhd v dnyaya bel balamamaq (nianlri)

arzular azaltmaq v (Allahn) nemtlrin kr etmk,
haramlardan uzaqlamaqdr. Bu ey nail olmasanz (hr
n yerin yetir bilmsniz, onlardan ikisini trk etmyin: birincisi),
haram sizin dzmnz stn glmsin (dzml olun v
gnaha batmayn) v (ikincisi, Allahn) nemtlrin gr kr
etmyi unutmayn. (nki bunu etmsniz) Allah-tala
(qiyamtd zab n) aydn-akar dlillr (peymbrlr v aln
dlillri) v (hamnzn linin altnda olan) aydn (smavi) kitablar
vasitsil sizlr n zr istmy yer qoymamdr.

81-ci xtb
mam li leyhis-salamn dnyann sifti bard
klamlarndandr.
vvli ziyyt, sonu yoxluq olan bir saray nec vsf
edim? Halalnn hesab-kitab, haramnn czas var (halal
yolla qazandnn Qiyamtd soru-sual edilr, haram yolla
qazanansa axirtd zaba dar olar). Onda varl v ehtiyacsz

olan fitny, blaya dr, mhtac v fqir qmgin olar.

Onu ld etmy alan istyin atmaz, dnya onun n
almayana z tutar. Dnya ona (ibrt gz il) baxan
gzaq v agah edr (ki, doru yolu taparaq zn axirt
hazrlasn), zintin v bzyin nzr yetirni kor edr (ki,
yolunu aszn. Seyyid Rzi buyurur:)

Kim mam li leyhis-salamn dnya

ona ibrt gz il baxan gzaq v agah edr buyruu
zrind drindn dnb-dansa, onda sonuna atmaq
mmkn olmayan heyrtamiz mna v byk mqsd tapar.
Onun hqiqtini drk etmk olmaz. Xsusil d, bu cmlni
dnya, zintin v bzyin nzr
yetirni kor edr cmlsi il yana qoysa,
arasndak frqi heyrtl aq-aydn grr.

82-ci xtb
270

mam li leyhis-salamn Qrra (nurani, grkmli)

xtbsi adlandrlan, heyrtamiz xtblrindndir.
kr etmk z gc v qdrti il (hr ey) qalib gln,
bxi v ehsan il (hr ks) yaxn olan, hr fayda v xeyiri
balayan, btn byk v ar blalar df edn Allaha
mxsusdur. Ard-aras ksilmyn ehsanlarna v bol
nemtlrin gr Ona kr edir, Ona iman gtirirm.
(Varlna v vahidliyin yqinliyim var) ki, vvl (hr bir eyin
balanc) v (varl hamya) akardr. Ondan mni doru yola
ynltmsini istyirm ki, O, (hamya) yaxn v yol
gstrndir. Ondan kmk dilyirm ki, gcl v qdrtlidir
(hr bir ri mndn uzaqladrb, hr bir xeyri mn atdrsn). Ona
tvkkl edirm ki, (mn) kifaytedn v kmkidir.
hadt verirm ki, Mhmmd (sllllahu leyhi v alih) onun
bndsi v elisidir. Onu mr v buyruqlar yerin yetirmk,
dlil v sbutlarn tbli etmk, (gnah i grnlri) oyan
gnndn qabaq Onun zabndan qorxutmaq n
gndrmidir.
Ey Allah bndlri! Sizlr (yol gstrmk) n (QuraniKrimd) misallar kn (qfltdn azad olmanz n hvalatlar
danan),
cllrinizi myyn edn, siz (baqa
yaradlmlardan stn olmaq n insanlq) paltar geydirn,
mitinizi ynglldirn (rahatlnz n vasitlr yaradan),
mllrinizdn (yax v pisindn, byk v kiiyindn) agah olan,
onlara gr vzlri hazr qoyan, sizlr bol nemt v
saysz-hesabsz ehsan bx edn, aq-akar dlillr
(peymbrlr v smavi kitablar) vasitsil sizlri (zabdan)
qorxudan, sizlri (imtahan v snaqda) sayan (onun elmi btn sz
v mllrinizin cziyyatn v klliyatn hat edir), mr v
hyatnzn mddtini snaq evind v ibrt saraynda tyin
edn Allahdan (onun zabndan) qorxma v tqval olma
tvsiyy edirm. Siz (yax ml sahiblrinizin pis ml
sahiblrinizdn ayrlmas n) dnyada imtahan olunursunuz v
(qiyamtd) dnyada dediyiniz szlrin v tutduunuz ilrin
hesab soruulacaq. Bellikl, (dnyaya rk balamayn ki,)
dnya emsinin gz bulanq v palqldr.
(Dnyaprstlrin gznd) onun mnzrrsi heyrtamiz,
271

imtahan v sna is kor edndir. Yox olan bir aldadc,

gizlnn bir iqlq, itn bir klg, dalmaa doru gedn
bir syknckdir (sabitlik v davamllq onun n deyil). (z
alna sasn) ondan uzaqlab, ona rk balamayan kims
onunla nsiyytd olub, arxaynlad zaman dnya at v
yaxud dv kimi (onu yer yxmaq n) ayaqlar il ona zrb
vurar, (yollarda qurduu) tllri il ovlayar, (kamana kdiyi)
oxlar il hlak edr, lm kndirlrini (crbcr xstliklri v
tinliklri catli v igid) kiinin boynuna salar, onu
uyuyaca dar yer (qbr), qaydaca qorxulu yer (axirt)
v bdi mkanna (cnnt, ya chnnm), mllrinin (pis v ya
yax) vzini grmy kr. z ata-babalarnn caniini
saylan glmkd olanlarla da dnyann rftar beldir:
lm (onlar) qrmaqdan (v biar etmkdn) qalmr, yerd
qalanlar is gnah trtmkdn l kmyrk peman
olmurlar. zlrindn vvlkilrin yolu il gedir v axr
fnalq v yoxluq olan sona qdr dalbadal (glib) keirlr
(hams lrlr). lrin kndiri (mxluqatn lm nticsind)
zldkd, zaman tb kedikd, insanlarn oyadlmalar
gn yaxnladqda (qiyamt qopduqda) Allah onlar
qbirlrdn, (onlar yemilrs) qularn yuvalarndan, (onlara
yem olmularsa) yrtclarn maaralarndan, mharib
meydanlarndan (lm olsalar) bayra xarar. Haqq-talann
mr v frmann yerin yetirmy hazr vziyytd srtl
Allahn onlar n ayrd mad v qayd yerin doru
gedrlr. Sakit, dinmz v sraya dzlm (ylmy v
danmaa taqti olmayan) bir dst olarlar. Allah onlarn
hamsn grndir (onlardan he kimsnin dnyadak sz v mli
Allaha gizli deyil) v (hesab-kitab n arldqda) car z ssini
hamya eitdirr. (O gnn qorxusunun tsirindn) onlara
tvazkarlq, itat, zillt v xarlq paltar geyindirilr. O gn
(dnyada tinliklrdn xilas olmaq n ildiln) mkr v hiyl
i yaramaz, midlr ksilr v rklr (zabn qorxusundan)
zgin v qmgin olar, sslr tvazkarln tsirindn
alalar v batar, azlar (atn azndak cilov kimi) kpk basar.
(Gnahlarnn czasna gr) qorxu hdudsuzdur. Haqq
batildn ayrmaq, xeyir v r mlin czasn, savab v
272

mkafatn vermk n carnn ssinin heybtindn

qulaqlar lrzy glr.
(Dnyann onlara qar rftar, qiyamt gn yenidn dirilcklri
v geri dncklri haqda dandnz insanlar Allahn) qdrtdn

yaradlm, ixtiyarsz boya-baa atdrlm, lm dar

olaraq, qbrlrd para-para olan, (ailsindn v vardvltindn uzaq) tkc dirildiln, (yax, pis ml v szlrinin)
czasna atan v hesab-kitabla, thqiql (yax ml sahibi pis
ml sahibindn) ayrd ediln bndlridir. (Onda, yax olar ki,
qflt yuxusundan aylb, gnah v itatsizlik etmyin ki, lndn sonra
pemanln faydas yoxdur. nki insanlara dnyada) aznlqdan
xilas olmaq n mhlt verilmidir, (onlar peymbrlrin
vasitsil) doru yola ynldiliblr. Onlara zndn naraz

olann razln qazanmaq n veriln frst kimi frst

verilmidir. bhlrin (nadanlq v aznln) qaranlqlar (al
nemti v peymbrlrin tblii il) onlar n qaldrlmdr.
Yax atlar cdrda hamn tmk n arqladaraq
hazrladqlar kimi hazrlamalar, Haqq-hqiqti ld
etmk n dnb fikirlmlri, axtarann elm v bilik
nuruna yiylnmkd tlsmmsi n mrlri boyunca
cl glib atana kimi llrind olan frstl (dnyada) z
ixtiyarlarna buraxlmlar. Heyrt, birc bu doru-dzgn
(xta v shvin olmad) rnklr, (nadanlq v aznlq
xstliklrin) fa bx edn bu ydlr tmiz qlblr,
eidn qulaqlara, mhkm dnclr v (doru il fsad birbirindn ayran) gcl allara atsayd. Bellikl, nsihti
eidib ondan boyun qarann, (nadanl ucbatndan) gnaha
bataraq etiraf edn (tvb edib geri dnn) v (gnahdan,
itatsizlikdn) qorxaraq savab i grn (Allahn v peymbrin
razln ld edib) v (ilahi zabdan) kinn, (ibadt v
bndliy) tlsn, (qiyamt gnn) yqinlik hasil edn,
(dnyada) z rftarn yaxladran v ona yd-nsiht
verdikd (doru yola ynltdikd) qbul edn, (lmdn sonrak
tinliklrl) qorxutduqda qorxan (zn tinliy salacaq i
grmyn), (gnah v itatsizliyi) qadaan etdikd (ondan)
uzaqlaan, (Allahn frmanna) boyun yn, (aznlqdan) uzaq
olan, (z alna) mracit edn, (trtdiyi gnahlardan) tvb
273

edrk geri dnn, (rhbrlrin) tabe olan, (eynil onlarn)

yolunu gedn, doru yol gstrildikd onu grn (ona qdm
qoyan), sonra is tls-tls haqq axtaran, (nadanlq v
aznlqdan) qad halda nicat tapan, (qiyamt gnn ehtiyac
n) azuq qazanan, z batinini pakladran, mad v
qaydn (tqva v prhizkarlqla) abad edn, (dnyadan) k
gn, yol (axirt sfri), ehtiyac v kasblq vaxt (qbr v
qiyamt) n azuq (Allaha ibadt v xalqa xidmt) il z
arxasn gclndirn, hmin azuqni zndn qabaq bdi
mkana (axirt) gndrnin qorxduu kimi Allahdan
qorxun. Bel is, ey Allah bndlri, prhizkar olun, onun
n yaradldnz (ibadt v bndliyi) niyyt edin, sizi
qorxutduundan (bdi zabdan) artq drcd qorxun.
Qiyamtin dhtinin qorxusu haqda Ondan hdin vfa
etmsini istmkl sizin n hazrlad cnnt layiq olun.
Onun vdi hmi dorudur.

Bu da hmin xtbnin (insan bdninmn xlq

edilmsi, Haqq-talann nemtlrinin xatrlanmas,
Siratn vhtindn qorxudulmas v tqvaya,
prhizkarla hvslndirilmsi bard) bir hisssidir.
Byk Allah sizin (eitmkdn) faydalanmanz n iki
qulaq (eitm hissi) yaratd ki, lazm olan (cmiyytin hyatnda
i yarayan) qoruyasnz. (Grmk n) iki gz (grm hissi)
yaratd ki, qaranlqdan xilas olub, grsiniz. Hr (zahiri)
zv (batini) zvlrin mhtvasna evirdi. (Hr bir zv bir ne
zvdn ibartdir. Msln, l damar, qan v smkdn v bu kimi digr
hisslrdn ibart olduu kimi.) Hmin zvlri z faydal
hisslri il brqrar olan bdnlr, (al v tdbirl) o
bdnlrin ruzisini istyn (v ya z ruzisin elm v maarif- clb
edn) rklr qurulu v kil verdi, davamllna gr

mnasib yerlrd yerldirdi. Bir halda ki, Onun ucsuzbucaqsz nemtinin minntin sahibsiniz, Onun minntinin
sbblri siz akardr. (Xstliklr) mane olan vasitlrl
onun salamatlq nemtindn faydalanrsnz. (Siz ta etdiyi
nemtlrdn biri budur ki,) mrn v hyatn mddtini sizdn
274

gizli saxlad (n vaxt lcyinizi bilmirsiniz. Bunu bilmmyinizin z

dnyvi ilrinizin nizamlanmas n ox xeyirlidir). Sizdn
nckilrdn sizlr ibrt nianlri qoydu. Dnyadan
aldqlar lzzt v faydadan, lm kndirinin boazlarna
kemsin qdr nsiblri olan vaxtn uzunluundan v
bolluundan. Arzularna atmadan nc lm onlar tlsik
haqlad v onlarla arzular arasna ayrlq sald. Salam
olduqlar vaxt (axirt n) azuq ymadlar, ilkin alarda
(cavan v gcl olarkn) ibrt gtrmdilr (mrlrini bo yer
baa vurdular). Cavanlq v gcnn zirvsind olan
qocalqdan v bklmkdn baqa bir ey gzlyirmi?
Salam olan kimsnin gz mxtlif xstliklrdn qeyri
bir eyin yolunda olarm? Brqrar v mvcud olan kims
yoxluq v fnalqdan baqa bir eyi gzlyrmi? (Xobxt o
ksdir ki, n qdr ki, salam v gcldr, frsti qnimt bilib ilrini
srtlndirsin.) z d (dnyadan) uzaqlamaq ayrlq, (axirt)
k v danma, msibt v tinliyin (can vermnin) arsnn

iztirab v narahatlndan titrmk, qm v kdrin

oxluundan az suyunu axtmaq, fryada atmaa
armaq
n
gzlrini
trafa
dolandrman,
xidmtilrdn (v ya vladlarnzn balalarndan), yaxnlardan,
dostlardan v yaldan kmk istmniz yaxn olduu bir
vaxtda. Qohumlar (lmn tinliklrini) df edcklrmi?
Onlarn vay-ivnlrinin xeyri varm? Bir halda ki,
qbristanda gora taprlm, dar yataqda (qbird) tnha
qalmdr. Gmiricilr (ilan, qrb, qurd v baqa heyvanlar)
bdninin drisini para-para etdilr, tinliklr onun
travtini rtd v mhv etdi. iddtli klklr izlrini,
zmannin msibtlri nianlrini yox etdi. (Ondan qbird
bir iz, camaat arasnda is sora qalmad.) Csdlri travtli,
tz olduqdan sonra dyidi, smklri gclndikdn sonra
rd, canlar ar ykn (gnahn) altnda qald. Qeybdn
v grnmzdn gln xbrlr (qbir, qiyamt, hesab haqqnda
heyran v srkrdan olduqlar Cnnt v Chnnm) yqinlik ld
etdilr. (Bu vaxt) onlardan yax mllrini artrmaq

275

istmzlr, (onlarn) xtalarnn pisliyindn raz v ad

olmazlar.1 Sizlr bu camaatn oullar, onlarn atalar,
qohumlar v qardalar deyilmisiniz ki, onlarn rftarna
ml edib, atlarna minib, getdiyi yolla gedirsiniz? rklr
z nsibini v bhrsini ld etmk n brk v doru yola
ynlmkdn v nicatdan qfltddir. z yolundan qeyri bir
yolla (gnah v itatsizliy doru) gedir. Sanki mqsd (ilahi
vziflr diqqt) onlardan qeyrisi ndr. Sanki, onlarn
nicat dnyan (maln) toplamaqdadr. (Axirt azuqsi qazanmaq,
deyil!)

Bilin ki, sizin yolunuz Siratdan (chnnm krpsndn)

kecck ki, addmlar onun zrind bdrmkdn titrr,
insan byk qorxu v hycana dr. Bel is, ey bndlr,
qorxun Tanrdan! (Qiyamt gnnn) fikir v dncsi
ryini brdy, (ilahi zabdan) xof v qorxu bdnini
incitdiyi, gec ibadt v itatlrinin az olan yuxusunu da
lindn ald, (Prvrdigarn rhmtin) midin gnn gnorta
a (isti v hrartin iddtli anda) onu susuz saxlad
(geclri oyaq, gndzlri oruc olan), dnyaya meylsizliyi nfsi
istklrinin qarsn ald, Allahn zikri dilinin zbri olan
(hmi Allah xatrlayan) all insann qorxduu tk qorxun!
(Qiyamt gnnd) min-amanlqda olmaq n (gnah v
itatsizlikdn olan) qorxunu stn tutdu (qiyamtd zaba mbtla
olmamaq n dnyada gnah etmdi), onu doru v akar yoldan
saxlayan sz v ml gzlrini balad v yax olan,
aydn, doru yola (Allahn razl v adlna) atmaq n n
yax yollar seyr etdi. (Nicat n) byk mane olan
(dnyaya) aldanmaq onu (ibadt v bndlikdn) saxlamad.
bhli eylr ona gizli deyil (he bir id o, nadan deyil),
mzffr v (cnnt) mjdsinin sevincindn, n asud
yatanda (qbird) ox rahat v xo olmana, daha minaman gnd (qiyamtd) addr. Dnyann keidindn kedi
v triflndi. Axirtinin azuqsini vvlcdn gndrrk
xobxt oldu. (Allah) qorxusundan (doru yola tlsdi). Mhlt
1

nki dnya ml meydan, axirt is cza yeridir. Ona gr d, orada

demirlr ki, yax mllrini artr, gnahndan kek v ya gnaha,
itatsizliyin gr sndn incimiik, bizi raz sal.

276

verilmi dnyada (ibadt v bndlik n) srtl irlildi.

Allah raz salmaq n vq gldi. (lahi zabdan) qamaq
n (doru yolla) getdi. Bu gnnd (dnyada) sabahn
(axirtini) qoruyurdu. Onu gzlynlri (qbir, brzx v
qiyamtdki haln) kmmidn qabaq grd. Demli, cnnt
bxi v savablarna gr (xeyir ml sahiblrin) kifayt edr.
(El ilr grn ki, bdi mkannz orada olsun), chnnm d zab
v tinliklrin gr (gnahkar insanlara) bs edr. (El i
grn ki, ora dmysiniz). Yetr ki, Allah (pis ml sahiblrindn)
intiqam alsn v (yax ml sahiblrin) mdd v kmk
olsun. Qurann (ona ml etmynlr qiyamt gnnd) sbut
gtirrk dmn ksilmsi bs edr.
Mnim siz vsiyyt v tvsiyym prhizkarlq v
qorxutduu eyl (qiyamtin zab v tinliklri) zrxahla yer
qoymayan, akar, aydn etdiyi eyl (Qurani-Kriml) hccti
(dlil-sbutu) tamam edn Allahdan qorxmaqdr. (O) sizi
dmnl (eytanla) qorxutmudur

1
ki, gizlinc sinlr nfuz edr,
xeyirxahcasna (azdrmaq n) qulaqlara sz deyr. Sonra,
(dalnca glni) azdraraq pu edr. (Ona) vd verrk (yersiz
istklr) meyllndirr, pis gnahlar (onun nzrind) bzyr,
ldrc byk gnahlar asan gstrr. Tdricn z
ardcln aldadaraq girov kimi z itatinin sartin
keirr.2 (Bu vaxt) zint verib bzdiyini (istklri) danar, asan
qlm verdiklrini (gnahlar) byk sanar, (arxasnca
3
glnlri) min etdiyi il qorxudar.
1

Qurani-Krimin Bqr sursinin 168-ci aysind buyurulur:

eytann lpirlrin qdm qoyub, onun ardnca getmyin. nki O
sizin aq-akar dmninizdir.
2
Girov hr hans maln siri olduu, o verilmyinc girov
qaytarlmad kimi, eytann ardnca gedn d onun gstriin ml
etmyinc eytan ondan l kmz.
3
Bu szlr Allah-talann Qurani-Krimin nfal sursinin 48-ci
aysind buyurduuna iardir.

eytan Qrey mriklrinin

Hzrt Peymbrl mhariby xmalarn onlarn nzrind yax

qlm verib dedi: Bu gn he ks gc v qounun oxluu baxmdan

277

Bu xtbnin bir hisssi insann nec

yaradlmas barsinddir
(Onun dnyadak v qbirdki haln rh edrk
insanlara kemilrdn ibrt gtrmyi xatrladr v onlar
tvb etmy hvslndirib buyurur:)
(Sizi eytann hiylsindn agah etdim, indi) siz insann nec
yaradlmasn xatrladm ki, Allah onu btnlrin (uaqlqlarn) v
(onun n) rtk olan prdlrin qaranlnda (btnlr dedikd
qarn, uaqlq v uala birlikd xan prd kimi cift nzrd tutulur)

tklm ntfdn v naqis qan laxtasndan yaratd. O,

qarnda uaq, daha sonra is sdmr krp oldu v
sdmrlikdn balayaraq yetkinlik yana atd. Sonra ona
anlamas (kemilrdn) ibrt gtrmsi, itatsizlik v gnahdan
uzaqlamas n qoruyan qlb (al), danan dil, grn gz
bx etdi. Kamal hddin atdqda qd-qamtini dzltdikd
tkbbr v qrur ona hakim ksildi, qad (Allaha v peymbr
itat etmdi) v aznlad, (batil yola qdm qoydu, pis ml v szdn)
qorxmad, bel ki, (quyunun banda vedr il su kn kimi) z nfsi
istyini byk vedrd (aznlq quyusundan bayra) kir, z
dnya lzztlrin v istklrin yetimk n ox sy
gstrir v alr, ona nakamln v blann z vercyin
inanmr v he bir gnahdan qorxmurdu. Bellikl d, z
gnah v xtalar il (dnyada) yaad az mddtd Allahn
ona bx etdiyi nemtlrin mqabilind (axirt n) fayda
gtrmdn v ona vacib olan yerin yetirmdn nadanlq,
qflt, aznlqla mrn baa vurdu. tatsizliyin, hvayinfs tabe olman v xohallq annn sonunda lmn kdri
onu yaxalad. Geclr iddtlnn mxtlif xstliklr, ar
arlarla, heyranlq v dalnlqla gndz gecy atdrr,
siz qalib gl bilmz. Mn sizin fryadnza atanam. Onlar Bdrd
slam qoununu grb bir-birin yaxnladqda eytan iki daban
stnd, geri dnrk dedi: Mn sizdn bezmim. Mn mlklrin
nec mslmanlarn kmyin gldiyini grrm, sizs grmrsnz.
Mn Allahdan qorxuram, Allahn zab ardr.

278

gec d sbhdk oyaq qalrd. Qm kn qarda, mehriban

atas, sbirsizlikdn vay-vay deyn hyat yolda, iztirab v
narahatlqdan sinsin vuran qz (yaxud anas) onun trafnda
olduqlar halda o kii ban qatan can vermnin bihuluunda
ox qm v kdr, drdli nal iind, tin can vermy,
ziyytl dnyadan kmy mbtla olmudu. (ldkdn)
sonra midsiz halda kfn bklb (lindn bir i glmdiyindn)
itatkar v sakit vziyytd (qbr doru) kilr. Sonra onu
sfrdn qaydan v xstlikdn arqlayan zgin dv kimi
lacsz v haldan getmi vziyytd tabut taxtalarnn stn
atarlar. (Ondan sonra) qulluunda duran vladlar v qardalar
ylaraq onu qrbt v kimssiz ev (qbr) bir daha
grmycklri yer qdr iyinlrin alarlar (apararlar).
Dfn glnlr v msibt sahiblri (qbristanlqdan) qaytdqdan
sonra, onu (nkir v Minkirin) sual v imtahannda bdrmyin
qorxusundan, vhtindn yava dand halda qbird
oturdarlar.1 Orada n byk msibt nazil olmu qaynar su,
chnnm daxil edilmk, alovun ssinin hycan v
iddtidir. zabda n ona rahatlq vern sstlk, n ziyytlri
aradan qaldracaq asayi, n ona mane olacaq gc, taqti, n
d onu (bu tinlikdn) xilas edck lm, n kdrini silck
azacq yuxu v gzn qrpmaq var. Mxtlif nv lmlr
(ar drdlr) v ardcl zablara mbtladr. (Bu zablardan)
Allaha pnah aparram (v ondan bu tinliklrdn xilas olma
dilyirm).

Ey Allah bndlri, Allahn mr v hyat ta etdiyi, z

nemtlrin sahib etdiyi insanlar haradadr? Bilmli
olduqlarn onlara yrtdi, anladlar. Onlara mhlt verdi,
onlar is oyunla, bo yer frsti ldn verdilr. Salam v
rifah iind olanda (Allahn ta etdiklrini) unutdular? Onlara
uzun mddt mhlt verib, ehsan v yaxlq edib, arl
zabla qorxutdular. Byk nemtlr vd etdilr (onlar is
qflt yuxusundan oyanmadlar).
1

nki qorxudan uca danmaa gc olmaz v ya imtahann, sualn

qorxusundan Allahla raz-niyaz edr ki, Prvrdigara, mni yax ilr
grmyim n dnyaya gndr.

279

lm v puluq gtirn gnahlardan, (Allah)

qzblndirn eyblrdn uzaqlan (ki, nicat tapasnz). Ey grn
gzlri, eidn qulaqlar, salam bdni v dnya mal (mal v
vlad) olanlar, (Allahn zabndan) qamaa, qurtulmaa, pnah
aparmaa, arxalanmaa v ya qaytmaa bir yer var, yoxsa
yox? (Allahn hkmndn) nec dnr, hara qaydr, ny
aldanrsnz?! Sizlrdn hr birinin (torpaqla rtlcyiniz zaman)
torpaqdan nsibi toz-torpaa bulam hr, qamtinizin eni
v uzunu qdr olan torpaqdr. (Bel is, evlr v saraylara sahib
olmaq n bu qdr ziyyt v zhmt n ndr?) ndi ey Allah
bndlri! N qdr ki, kndir (lm) bodur v sizin
boazlarnza kemyib, ruhunuz bdninizddir, doru yola
ynlmy v nicata vaxt var, bdnlriniz rahatdr, toplama
(meydan) geni, hyata mhlt, irad v ixtiyar var, tvby,
qayda vaxt, ehtiyac yerin yetirmy macal qalb frsti
qnimt bilin v frst kemdn, dar yer (qbr) dmdn,
yoxluq qorxusundan nc, cann bdndn ayrlmasndan v
sizi gzlyn gzgrnmzin (lmn) gliindn, qalib v
gcl Allaha (zabna) dar olmamdan qabaq frsti
qnimt bilin. (Seyyid Rzi buyurur:)
Xbrd gstrilib ki, mam leyhis-salam bu xtbni
byan etdikd bdnlr lrzy dd v gzlr yaard,
rklr narahat oldu, iztirab kdi. Bir sra insanlar bu
xtbni Qrra (nurani, grkmli) xtb adlandrblar.

83-c xtb
mam li leyhis-salamn mr ibn As barsind (onun
1
nadrst sz v mllrini pisldiyi v qnad) xtblrindndir:
1

Zahirn mrin atas adlandrlan As ibn Vail Allahn Rsuluna

dmn ksildiyi kimi, mr d mirl-mmininl dmnlik edrk o
Hzrt bard yalan szlr danmaa alrd. O, mirl-mmininin
mhbbt v sevgisini qlblrdn qoparb, onu kiiltmk fikrin
dmd. Onun, Hzrt bard yalanlarndan biri bu idi ki, am
halisin demidi: li ox zarafat etdiyin gr ilrin gediatn islah
etmy o qdr d almr. Buna gr d onu zmz rhbr
semdik. Ancaq mam leyhis-salam burada mrin szlrinin shv,
bhtan v yalan olduunu sbut edir.

280

Zinakar arvadn oluna heyrtlnirm.1 (Bel ataszn biri)

am camaatna yalandan deyir ki, mn zarafatcl, lala bir
adamam v daim zarafatla, oyunla mulam. Nadrst sz
danb, bu szlri il gnahkardr. Agah olun ki, szlrin n
pisi yalandr. mrin dilin alb dand sz yalandr v
(hr ks) vd ets, onun ksin ml edr, z suallar il
naqqallq edr, ondan soruulduqda is (cavabnda) xsislik
edr, hd-peymann pozar, z qohumlarndan uzaqlaar.
Mharib meydanna gldikd qlnclar i dmyn
qdr (fsad v mharib atini alovlandrmaq n) ox mrlr
verr, qadaalar qoyar, sz oynadar. Qlnclar qnndan
xandan, mharib balanandan sonra is onun n byk
hiylsi cinsiyyt zvn camaata gstrmkdir.2 Bilin!
Allaha and olsun, lm xatrlamaq mni zarafatdan v
oyundan saxlayr, axirti unutmas is mr haqq sz
danmaa mane olur. O, hdiyy v bxi rti olmasayd,
dinindn l kmk n (z zmansinin mamnn leyhin
1

Nabi mrin anasnn addr. Onu zinakarlqda mhur olduuna

gr bel adlandrrdlar. Ham onu tanyrd v rblrin adtin gr
analar yaxlqda v ya pislikd ad xardqda vladlarn onlarn
adna xardlar. Nabi sir dm bir kniz idi v Abdullah ibn
Cudan Tyyimi onu Mkkd satn alsa da, zinakar qadn olduuna
gr saxlaya bilmyib azad etmidi. Sonra, bu-Lhb ibn
bdlmttlib, myy ibn Xlf, Hiam ibn Myr, bu Sfyan ibn
Hrb v As ibn Vail eyni bir tuhrda (yni, iki heyz arasndak
mddtd) onunla birlikd oldular v nticd mr dnyaya gldi.
Hmin be nfrin arasna ixtilaf dd v hr biri mrin onun olu
olduunu iddia etdi. As ibn Vail Nabinin xrcini baqalarndan daha
ox kdiyin gr, bu Sfyana daha ox oxasa da uan Asn olu
olduunu bildirdi.
2
Siffeyn dynd mr meydanda mirl-mmininl zldikd,
Hzrt onu ldrmk n stn atldqda mr zn atdan arxas
st yer ataraq, torpan stn srildi. O byk xsiyytin qarsnda
ayaqlarn gy qaldraraq, cinsiyyt zvn gstrdi. Hzrt gzn
yumaraq, geri qaytd. Maviynin qoun balarndan biri Busr ibn
birtah hmin Siffeyn dynd mrin sulundan istifad edrk
lmn ngindn yaxa qurtard. Bundan sonra cmlsi
hadislr zaman zillt v xarl qbul ednlrin haqqnda ildiln
zrbl-msl evrildi.

281

xmas n) azacq rvt (Misirin bir ne gnlk hakimliyi)

balamasayd, Maviyy beyt etmzdi.

84-c xtb
mam li leyhis-salamn (tovhid v Allah-talann bzi
siftlri haqqnda) xtblrindndir.
hadt verirm ki, Allahdan baqa he bir mbud
yoxdur, riki olmayan tkdir. vvldir, ondan nc he bir
ey olmayb (zlidir v hr bir mvcudun mnyidir). Axrdr,
onun n he bir hdd v son yoxdur (bdidir v hr bir
mvcud onda sonlanr). Tsvvrlr onun he bir siftin
yetimz1 v qlblr (allar) onun necliyini tsdiq ed
bilmz (nki onun necliyi yoxdur ki, al onu drk etsin). Blnm
v ayrlma onun n rva deyil (nki hiss v trkib varl
2
mmkn olanlara layiqdir). Gzlr v qlblr onu hat etmz.
Bu, xtbnin (camaata nsiht etdiyi) hisssidir
Ey Allah bndlri, faydal ibrtlrdn yd gtrn,
parlaq v akar lamtlrdn3 ibrt aln, (Quran v snnd)
gln (gnahlardan) hr nv qorxudulduunuz eylrdn (ilahi
zabdan) kinin, xatrlatmalardan v ydlrdn (nsiht
vernlrin ydlrindn) bhrlnin. Sanki lm pnclri
(yrtc heyvanlarn pnclri kimi) sizdn aslb (cl siz yaxndr),
dilk-istk balar sizdn zlbdr, tin rsvayedici ilr
(can vermk, dnyan libo trk etmk, dht v qorxu mkan olan
qbird qalmaq v sair), gedilmli olan yer (qiyamt) srlb
aparlmaq sizi brmdr. (Btn mxluqat ora gedck) v (bu
1

Drk etmz, nki onun zatna lav olunmu sifti yoxdur ki,
tsvvrlr onu drk edib vsf ed bilsin.
2
nki bir hdl mhdudlamr ki, gz onu gr bilsin v al onun
hqiqtini drk ed bilsin. O Hzrt bu bir ne qsa cmld btn
tovhid msllrini fsaht v blatin son drcsindn istifad
edrk byan etmidir v bu, o byk xsiyytin baqalarna mxsus
olmayan byk fziltlrindn biridir.
3
Xeyir v ri, gnah v itatsizlik nticsind kemi mmtlrin bana
gln hadislri byan edn Quran aylri nzrd tutulur.

282

yolda) hr insann bir qvan v bir d hadt verni vardr:

qvan (lm) onu Mhr qovur, hadt vern (bdn
zvlri) onun (yax v pis) ilrin hadt verir.

Bu da hmin xtbnin Cnntin vsfi

barsindki bir hisssidir
Cnntin biri digrindn stn olan drc v zllri,
bir-birinin mqabilind imtiyaza sahib mnzillri var.1
Onda rahatlq v xoluq pu olmur.2 Orada yaayanlar
kmrlr v oradan bayra xmayacaqlar.3 Orada bdi
olan qocalmaz, orann sakini yoxsullamaz.4
1

nki iman hlinin mrift v kamal bir-birindn frqlnir. Demli,

hr ksin dnyadak rftar v ixlasna uyun orada mnzili var.
Qurani-Krimin nam sursinin 132-ci aysind buyurulduu kimi:

Hr ks n etdiyi mllr
gr drclr vardr. Rbbin onlarn n etdiklrindn qafil deyildir.
2
Qurani-Krimin Rd sursinin 35-ci aysind buyurulur:

Prhizkarlara vd ediln Cnntin vsfi beldir: (Onun)

altndan aylar axar, meyvlri d, klglri d daimidir. Bu, Allahdan

qorxub pis mllrdn kinnlrin son mnzillridir. Kafirlrin aqibti
is Chnnm atidir.
3
Nec ki, Qurani-Krimin Hdid sursinin 12-ci aysind buyurulur:

O gn mmin kiilrin
v qadnlarn iman nurunun onlarn nlrindn v sa trflrindn
l sadn grcksn. Bu ona grdir ki, onlarn ml dftri
nlrindn v sa trflrindn verilr. Kafirlrin v mnafiqlrin ml
dftri is, bundan frqli olaraq, balarnn arxasndan v sol
trflrindn verilr. Mlklr onlara deycklr: Bu gn sizin
mjdniz altndan aylar axan balardr. Siz orada bdi
qalacaqsnz! Bu onlar n byk qurtuludur.
4
nki qocalq v yoxsulluq ziyyt v gcszlk gtirr. Bunlarn he
biri Cnntd yoxdur. Qurani-Krimin Fatir sursinin 34 v 35-ci
aysind buyurulduu kimi:

- yni:
Cnnt daxil olanlar deyrlr: qssni bizdn uzaq edn Allaha hmd
olsun. Rbbimiz gnahkarlar balayan v kr ednlr mkafat
verndir. El bir Rbb ki, z ltf v krmi il biz bdi mkanda yer

283

85-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Haqq-talann bzi siftlrinin
byan edildiyi, camaata yd-nsiht verildiyi v onlarn ibadt,
bndliy tviq edildiyi) xtblrindndir.
Byk Allah gizlinlri biln v (rklrdki)
dnclrdn agah, btn eylri hat edn (yann
cziyyatna v klliyyatna hakimdir), hr eydn stndr v hr
bir ey gc yetr. Bel is, lm tezlikl onu
haqlamamdan nc mhlt gnlrind, (qbir v qiyamtin
dhtin, qorxusuna) dar olmamdan qabaq, ld frst
varkn, nfs yolu aqkn, bu yol balanmam (lmmi)
sizlrdn ml ednlr i grmlidirlr (Allahn v Peymbrin
razln qazanmaldrlar) znn rahatl v addmnn
mhkmliyi n yax ilrl mul olmaldrlar. (Allah v
Peymbrin frmanna ml etmlidirlr ki, qiyamt gn rahat olub
ayaqlar Siratda bdrmsin.) zlrinin k yeri olan saraydan
(dnyadan)
bdi mkanlar (axirt) n azuq
gtrmlidirlr (orann azuqsi bu saraydan baqa he yerdn
gtrlmr). Ey Allah bndlri, Allahn z kitabnda
(Quranda) qoruma v riayt etmyi siz mr etdiyindn,
(Quran drindn dnn v fikirlin) z haqqnzdan sizin
yannzda mant qoyduundan qorxun (Allahn mrlrin v
qadaalarna riayt edin). nki pak v mnzzh Allah sizi

bs yer yaratmayb, isiz, bihud buraxmayb v sizlri

nadanlqda, korluqda (aznlqda) zbana qoymayb.
O sizin mllrinizi mlum etdi (xeyir v r, ibadt v gnah
yolunu siz gstrdi) v sizin rftarnzdan (yaxsndan, pisindn,
byk-kiiyindn, gizlin v akarndan) agahdr, hyatnzn,
mrnzn mddtini myyn etdi v Kitab (QuraniKrimi) hr bir ey dlil kimi sizlr gndrmidir. (O z mr
v qadaalarn orada byan etmidir.) Bir mddt smadan yer
gndrdiyi kitabdaklarla dinini peymbr v sizin n
verdi. Orada biz n bir yoxsulluq z verck, n d bir mqqt,
ziyyt toxunacaqdr.

284

kamilldirn qdr diri peymbrini sizin aranzda

saxlad. Bu onun byndiyi bir dindir (dinlrin n kamilidir). O
Hzrtin dili il yax mllrdn sevdiyini, irkin
mllrdn ikrahna sbb olanlar, z qadaa v mrlrini
siz atdrd. Siz zrxahlq n yer qoymad v siz
hccti (dlil-sbutu) tamam etdi. Sizi qiyamt qopmam
zabla thdid etdi, ar zab glmmi qorxutdu. Bel is
(qflt yuxusundan oyann v) mrnzdn qalann qnimt
bilin (Allahn razl n aln) v mrnzdn qalan
gnlrd dzm yolunu tutun (znz gnahdan v itatsizlikdn
saxlayn). nki bu qalan gnlr (ola bilr ki, ldn
buraxlmlarn tdarkn srf edilsin) qfltd (yaadnz), ydnsihtdn z dndrdiyiniz oxlu gnlrin mqabilind
azdr. (tatsiz) Nfslriniz frst vermyin (gnah asan
sanmayn) ki, bu frstlr sizi zlmkarlarn yollarna srklr,
(onlarn rftarnn ardnca aparar) v (he bir id) shlnkar
olmayn ki, shlnkarlq sizi bilmyrkdn gnaha batrar.
Ey Allah bndlri, insanlardan zn n ox yd
verni Prvrdigarna daha ox itat v bndlik edndir.1
nsanlardan zn n ox aldadan Allahna qar daha ox
gnah v itatsizlik edndir.2 Aldanm xs ziyan zn
rva grndir (zn hlak v pu edrk ilahi zaba sbb olan bir
3
i grndir), ad, xohal xs dinini qoruyandr. Xobxt o
xsdir ki, baqalarndan yd alsn (yax ml sahiblrinin yolu
il gedrk pis insanlarn irkin mllrindn uzaqlasn) v bdbxt
1

nki nsiht vernin mqsdi baqasna xeyir vermkdir. n byk

xeyir is bdi sadti qazanmaqdr. Bunu qazanmaq ns Allahtalaya itat v ibadt etmk lazmdr. Demli, Prvrdigarna daha ox
ibadt v bndlik edn bir o qdr ox sadt qazanm olar. Daha ox
sadt qazanm kims zn yd vernlrdn daha ox nsiht
vermidir.
2
nki aldadan xsin mqsdi baqasna ziyan vurmaqdr. n byk
ziyan is bdi arsizliyi qazanmaqdr. Bu, gnah v itatsizliy gtirib
xarar. Demli, Allahna qar baqalarndan daha ox gnah trdn
daha ox arsizliy dar olar. arsizliy daha ox qrq olmu kims
zn onu aldadanlardan daha ox aldatmdr.
3
lahi hkmlr uyun rftar etdiyin gr baqalarnn ona qibt
etdiyi, onun mqamn arzulad xsdir.

285

o xsdir ki, nfsinin istklrin v z nadrstlklrin

aldansn (nfsin itat edrk onun thlksindn xbrsiz olsun).
Bilin ki, (ibadtd v bndlikd) azacq riya v zn gstrm
irkdir. (nki hr ks Allaha ibadtd qeyrisini nzrd tutsa,
bhsiz ki, onu Allaha rik bilmidir.) Nfsin uyanlarla
(gnahkarlarla) yoldalq imann unudulmasna v eytann
gliin sbb olar.1 Yalandan uzaq durun ki, o imandan
uzaqdr.2 Doru danan (zabdan) nicat, qurtulu
mqamndadr. Yalan lm, zlillik v xarlq uxuruna
dmy yaxn olan yksklikddir. Bir-birinizin hsdini
kmyin (baqasnn zavala uramasn arzulamayn). nki alov
odunu diddiyi kimi (yandraraq kl dndrdiyi kimi) hsd d
iman didr (mhv edr, dadar). Bir-birinizl dmnilik
etmyin, nki dmnilik (qohumlarla laqnin ksilmsin v)
hr bir xeyrin, brktin (lgcn sa badan qrxd kimi
dibdn) ksilmsin sbb olar. Bilin ki, arzu aln
yanlmasna v shvin, Allahn zikrini unutmaa gtirib
xarar. Bel is (lm, qiyamt gnnn qorxu v vhtini
xatrlamaqla) arzunu yalan sann. nki (hqiqi olmayan eylrin)
arzu aldadcdr v arzulayan aldanmdr.

86-c xtb
mam li leyhis-salamn (Allahn ox sevdiyi bndnin v
dmn bildiyi kimsnin siftlrini byan edrk camaat mamlarn
leyhimus-salam ardnca getmy tviq etdiyi) xtblrindndir.
Ey Allahn bndlri! Allahn yannda n sevimli (Haqqtalann mrhmt nzri amil olan) bnd z nfsin hakim
1

nki Allahn zikrindn v axirtin xatrlanmasndan qfltd

qalman tsirindn gnahkarlarn qlbindn iman nuru silinr v
eytan onlar azdrmaq n mclislrin glr. Hzrt Peymbr
buyurmudur: nsan dostunun, yoldann
dininin, mramnn ardnca gedr. Nfsin uyanlarla oturub-durmaq
insana z tsirini gstrr.
2
nki iman fziltlr toplusudur, doruluq bu fziltlrdn biridir.
Yalanlq rzillik v bynilmmi siftlrdndir. Buna gr d
imandan frqli v ayrdr.

286

ksilmkd Allahn kmk v yardm etdiyi bnddir

(hvtlr v nfsani istklr uymamaq n onun aln
gclndirmidir). Bellikl, (hmin bnd) hzn v kdri z
arna evirdi (Haqqn rizasn qazanmaq n ona sbb olan ilr
barsind dnd), xof v (ilahi zabdan) qorxunu zn yol
sedi. (He vaxt Allahn v Peymbrin qanunlarna zidd hrkt
etmdi.) Bellikl, onun ryind hidayt ra (ilahi elm v
maarif) iqland (onunla nadanlq v aznln zlmtindn xilas
olub doru yola qdm qoydu) v ataca bir gn n ziyaft
(sfrsini) hazrlayb (ibadt v bndlik etdi ki, lndn sonra libo
1
olmasn), uza zn yaxn etdi v tinliyi (lm, qbri v
qiyamt gnnn qorxu v dhtini ibadtinin, bndliyinin azuqsi
il) asanladrd, (yerin, gyn v onlarda olan hr eyin yaradl
bard) fikirldi, dnd. (Mn v mad barsind) gz
ald.2 V Allah xatrlayb (axirt azuqsi olan) yax mllri

artrd.3 V giri yollar onun n asanlad, tmiz v ffaf

sudan doydu. 4 El ilk df in kimi doydu.5 Doru v
hamar yolla getdi (ibadt v itat yolu biln prhizkarlarn yolu il
addmlad). hvt v nfsi istklr libasn ynindn xard
1

Bixbrlrin uzaq gman etdiyi lm z gz nn gtirib he vaxt

ondan qafil olmad, lmn onu xstlik yatanda haqlamasndan v
ya znn lmn qarsna xaraq Allah yolunda lmsindn
qorxmad.
2
Qurani-Krim Fussult sursinin 53-c aysind buyurur:
Allahn haqq olduu onlara
blli olsun dey, tezlikl Biz z nianlrimizi onlara hm xarici almd,
hm d onlarn z daxilind gstrcyik.
3
He n onu Allahn zikrindn saxlaya bilmdi. Qurani-Krimin Nur
sursinin 37-ci aysind buyurulduu kimi:
O kslr ki, n ticart, n al-veri onlar Allah zikr etmkdn
yayndrmaz.
4
lahi elm v maarifdn bhrlndi, ondan istifad n srgrdan
qalmad, ksin, ona n qdr verils, asanlqla qbul edirdi. Byk
aylarn stnd suya li atmayan, su ld etmk n yollar axtaran
tndn frqli olaraq.
5
nsan mnvi sudan doyduqdan sonra tn olmur ki, yenidn imy
ehtiyac olsun. Susuzluqdan sonra suya atan dvnin ox su iib
doymas, baqa yerd suya rast gldikd ona meyli olmamas kimi. Yni,
ilahi elm v maarifi qazandqdan sonra cahillik v nadanlq onluq deyil
ki, elm yrnmy mhtac olsun.

287

(dnyaya v onda olanlara ryini balamad), yalnz bir

mqsddn (Allahn razln qazanmaqdan) baqa btn
mqsdlri zndn uzaqladrd. (lahi elm v mrift siftini
qazanaraq) korluqdan (chalt v nadanlqdan) v z nfsin

uyanlarla nsiyytdn xilas oldu v z hidayt, nicat

qaplarnn aarna, hlakt qaplarnn qflna evrildi
(baqalarna yol gstrmkl azdranlarn qarsn ald). z yolunu
grb ona qdm qoydu v znn (hidayt v nicat)
lamtlrini, nianlrini tand, iind qrq olduqlarn
(tinliklri v kdrlri) zndn uzaqladrd, n mhkm
halqalardan, n qrlmaz iplrdn (Qurani-Krimdn v
Peymbrin hli-beytindn) yapd (v nicat, qurtulu yolunu tapd).
Onun (Haqqa) yqinliyi gn ina v aydnlna olan
yqinlik kimidir. (Ona he bir kk-bh yol tapa bilmz v Haqq
elmlrdn, ilahi maarifdn bhrlndiyin, camaata yol gstrdiyin
gr.) Hr chtdn byk ilrd z nfsini Allahn
ixtiyarna verdi (ki, ondan n istnils yerin yetirsin v n soruulsa
cavab versin) v hr bir trmni z slin qaytard (doru
saslandrma v ictihadla onun barsind hkm xard). Odur

qaranlqlarn ra, aydn olmayan oxar ilr aydnlq

gtirn, mbhm ilrin aar (ehkam yrdn) v mkllri
df edn (z kamil szlri il msllri, deyiln iradlar aradan
gtrn) v geni byanlarn (qli msllrin) yol gstrni.
Deyir v (mtlbi) baa salr (nadanl v kki artrmr), sakit
qalr ki, (dann bdryiindn v haqsz ftvalardan) amanda
olsun.1 Rftarn Allahna gr (irk, riya v zn gstrmkdn)
tmizldi v Haqq-tala da onu z n sedi (ona crbcr
feyzlr v kamil siftlr bx etdi). Demli, (bu siftlrl) o, dinin
mdnlrindn v yer zndki stunlarndandr.2 dalti
(dzly v doruluu) znn zrurtin evirib (ondan
uzaqlamad v he vaxt, he bir id ifrata, yni, hddini amaa, n d
1

Onun susmas nadanlna gr deyil. Bir szl, danmaq v

susmaqdan z yerind istifad edir. Demli, bo sz danmaz v yersiz
susmaz.
2
Hans ki, baqalar onun vcudundak mdndn elmin v hikmtin
nfis cvahirlrini xz edirlr. Din ilrinin nizam-intizam v yer
znn halisinin asayii onun vcudunun brktindn brqrar olub.

288

tfrit, yni, haqda tqsir, txir yol vermdi) Demli, onun

daltinin ilk mrhlsi budur ki, nfsinin istklrini

zndn uzaqladrar 1 v haqq byan edr (xalqa yax
mllri buyurar v pis mllrdn kindirr), z d ona uyun
hrkt edr.2 He bir yax, xeyir mlin sonunu niyyt
etmmi trk etmdi, he bir yaxlq ehtimaln niyyt
etmmi buraxmad. (Onun btn sylri bundan ibartdir ki,
yaxlq, xeyir yollarn hams il getmkl nicatn n yksk hddini,
gman yolu il olsa bel, qazansn.) z cilovunu kitaba (Qurana)

taprb. Demli, Allahn kitab onun rhbridir. Qurann

yknn endiyi hr mqamda aa enr, Qurann yeri
olduu hr yerd yerlr.3 (Allahn zn dmn bildiyi) bnd
is (o ksdir ki,) nadan olduu halda zn alim, bilikli
adlandrar. Nadanlardan nadanl, aznlardan is aznl
yrnib4 aldadc kndirlrdn v yalan szlrdn camaata
tl qurar.5 Kitab (Qurani-Krimi) z dnclri sasnda
dayb (tfsir edr) v (Quran z fikri il tfsir edn) haqq z
istklrin uyunladrb camaat byk thlklrdn
arxayn salar, byk gnahlar (onlarn nzrind) asanladrar.
ind batd halda (riyakarlqla v zn gstrmkl)
bhlrdn (bhli v qaranlq hkmlrdn) uzaqladn
deyr (hkm verr v rit hkmlri, onun hallar barsind nadan
olduuna gr hr bir qaranlq msl onun nzrind doru olar).
Onlarn arasnda yatd halda bidtlrdn (rit qanunlarna
zidd hkmlrdn) kindiyini sylr (verdiyi hr hkm bidtdir).
1

nki Allah bndsi z ml gcn artrmaq n nfsi istklrin

ardnca getmmli, Allahn qoyduu hddi amamaldr.
2
nki rftar szn uyun olmayann nsihtlrinin tsiri olmaz,
Byk Allahn qnana tu glr. Qurani-Krimin Sff sursinin 2-ci
v 3-c aylrind buyurulduu kimi:

Ey iman gtirnlr!
Etmycyiniz bir eyi niy deyirsiniz? Allah yannda n byk qzb v
dmnilik (yni, Onun rhmtindn uzaq dmk) etmycyiniz bir
eyi demkdir.
3
Allaha doru sfrd Qurandan ayrlmaz v hr yerd (Onun)
hkmlrin, gstrilrin ml edr.
4
Szlri v mllri il onlarn ardnca gedr.
5
Ovu ovunu tora salmaq n aldatd kimi, o da camaat zn clb
etmk n nadrst sz v mllri il aldadar.

289

(Onun) surti insan surti, (onun) qlbi is heyvan qlbidir.

Hidayt qapsn v doru yolu tanmr ki, (ona qdm qoyub)

onun ardnca getsin. Nadanlq v korluq qapsn tanmr ki,

ondan uzaqlasn. O, dirilrin arasnda bir ldr.1 (ndi ki,
haqq v batili tandnz, Allahn sevdiyi v dmn bildiyi bndlri
bildiniz) hara gedirsiniz (hans yola gedirsiniz ki, daha layiqli olsun)
v (haqqn) bayraqlar asld, (hqiqt) nianlri akar
grndy, (hidayt v qurtuludan) mayak qurulduu halda
sizlri (hidayt v nicat yolundan) nec dndrirlr? (V ya sizi n
vaxt v harada doru yoldan dandrrlar?) Bs sizi harada heyran
v srgrdan ediblr? Peymbrinizin hli-beyti (pak
mamlar) aranzda olduu halda nec heyran v
srgrdansnz? (Doru yolu grmrsnz.) Onlar (adamn dvnin
cilovunu lin alb onu istdiyi trf apard kimi camaat) haqq

yola knlr, rhbrlr v dinin nianlri, doru danan

dillridir. (Szlri doru, dzgndr, yalan olmas ehtimal edilmir.
Hzrt Peymbr vhy edilnlri xalq n tfsir edib onlar
hqiqtlrl tan edirlr.) Onlar Qurann n yax
mnzillrin endirin. 2 (Onlar elm v maarif emsi olduqlarna
gr) ox tn dvlrin (su bana) atmaa tlsdiyi tk
onlara doru tlsin (v elmlrindn, biliklrindn bhrlnin).

Ey camaat! Bu rvayti Xatml-nbiya sllllahu leyhi

v alih v sllmdn yrnin (z ailsinin mdhi v zmti
3
bard buyurmudur). Bizlrdn biri (zahirn) ls bel diridir.
V (nadanlarn shv qidlrin gr) bizdn rynlr d
rmdr, halbuki rmmilr.4 Bel is tanmadnz
1

nki hyatn mqsdi insan sadt atdran fziltlri ld

etmkdir. Cahil bu fziltlrdn faydalanmadna gr l kimidir,
blk d hqiqi l odur.
2
Onlarn mhbbt v dostluunu z ryinizd yerldirin. nki rk
tsvvr mqamnda mnzildn, oxumaq vasitsil dild olan
mnzildn v yazda olan mnzildn ibart olan Qurann mnzillri
arasnda n yax mnzilddir.
3
Btn xlq edilmilr, htta peymbr v ailsi n d mtlq olan
lmdn sonra rmzi bdnlri, htta sl bdnlri il d bu dnyada
diridirlr v hyatda olduqlar kimi grr, eidir v danrlar.
4
Bdnlri qalmdr. rhilrin hr biri o Hzrtin Peymbr
istinadn nql etdiyi v mkil, mtabih hdislrdn olan


hdisi rifini saslandrb izah

290

eydn (Hzrt Peymbrin ailsi bard)

danmayn, nki sizin inkar etdiklrinizd hqiqt daha
oxdur. (lahi zab siz atdqda) dlil v sbutunuz olmad
kimsni zrl bilin v o mnm.1
Sizinl byk qiymtli yk (Qurani-Krim) uyun rftar
etmdimmi? (Quran siz yrtmdimmi?) Qiymtli kiik yk
(Hzrt peymbrin ailsini, Hsn v Hseyni) sizlrin arasnda
qoymadmm?2 Sizin aranzda imann bayraq v niansini
asdm (ki, azmayasnz). Sizlri halal v haramn
hdudlarndan hali etdim. z dalt v dada yetimyiml
siz nicat libas geydirdim (zlm v sitmdn xilas olman yolunu
siz yrtdim). z szlrim v rftarmla (Allahn v Peymbrin
raz olduu) xeyir mllri yaydm (gstrdim). z byniln
xlaqm siz akar etdim (layiqli xlaqla tan etdim).
(bilmdiyiniz)

edrkn z elmi sbk v zvqlrin uyun yanam, ona dlillr

gtirmilr. ql v nqli dlillr saslanan n trafl v doru szlri
yuxarda byan etdik. Bu elmi kitablara mracit v byk lmalarn
szlrini tdqiq etdikdn, mxtlif hdislri topladqdan sonra zahir akar
olur. Buna gr d kimsnin deyilnlri z mlumatszlna gr inkar
etmsi yax deyil. Bu bard Hzrt szn davam etmidir.
1
Demli, zrnz yoxdur v o vaxt dey bilmzsiniz ki, Prvrdigara,
bizdn baa dmdiyimiz v bilmdiyimiz ey gr hesab kirsn?
nki mn sizin nicatnz n lazm olan byan etdim, yol
gstrmkd shlnkarlq etmdim. Ancaq siz szlrim ml etmdiniz.
2
Sizin yol gstrniniz olsunlar dey. Burada Hzrtin Quran byk
yk, hli-beyti is kiik yk adlandrmann sbbi budur ki, Quran
peymbrliyin, mamtin sndi, din v ritin asayiidir. Demli,
Quran olmasayd, peymbrlik, imamt, din v rit tsbit edilmzdi.
Eyni zamanda, mzmununun doruluu, shihliyi bard hamnn snni v ilrin eyni fikird olduu Peymbrdn nql ediln hdisi
rif istinad olunmudur. bu Sid Xudridn rvayt olunan hmin
hdis is beldir. " "

Hzrt Peymbr buyurmudur: Mn sizlrin arasnda

iki qiymtli ey qoyuram ki, biri-digrindn daha bykdr. Biri Allahn
Kitabdr. Bu, gylrdn yer kilmi olan ipdir, yni, Allah trfindn
xalqa nazil olmudur. kincisi, mnim ailm v hli-beytimdir. Bu iki
ey qiyamt gn hovuzun banda mn yetin qdr bir-birindn
ayrlmayacaqlar. Yni, hmilik qalacaqlar.

291

Bel is slini bsirt gznn drk etmdiyi, dnc v

fikirlrin yol tapmad eylrd (z nadrst) fikir v
tdbirlrinizi iltmyin. 1

Bu bard znzdn sz demyin. nki ilham v vhy olmadan he

ks onu bil bilmz. Vhy v ilham is Allahn bu mqam n sediyi
insanlara xasdr. Demli, elmin yrdilmsi v onlara ml etmk
qurtulua, xobxtliy sbb olar. zndn sz danmaq, onlardan
qeyrilrin mracit is aznla v bdbxtliy gtirib xarar.

292

Bu da hmin xtbnin bir hissdir

(Bni-myynin xalqa hakim ksilcyini,
hakimiyytinin tezlikl mhv olacan xbr verir.)

onun

(Bni-myy xalqa hakim ksilib hrlri l keirck, Allaha

ibadt edn kiilri ldrb arvadlarn sir, mallarn qart edck.
Onlarn zlmn, sitmin qar qiyam ednlr mlub olub
ldrlcklr.) Gman edn (zahiri grn dnyaprst) dnyann
(dv bnd baland kimi) Bni-myynin lin kediyini,

xeyrini onlara verdiyini, onlar saf v tmiz suyuna

saldn, (xlas, dnya onlara mxsusdur v baqalar ondan
bhrlnmir) qam v qlnclarnn (onlarn trtdiyi qtl, qart v
crbcr tinliklrin) bu mmtin bann stndn
kilmycyini znn edck. Halbuki bunu gman edn
shv dnmdr. Bni-myynin hkumti, dnya
hyatndan bhrlnmlri azacq dadlb sonra (hl
iilmmi) hams l atlan (azdak) su kimidir. (Tezlikl
onlarn zlm v sitm li ksilck, baqalar onlara hakim olacaq,
dvltlri mhv olacaq.)

87-ci xtb
mam li leyhis-salamn (camaat dind ixtilafa, batil
inanclara, fikirlr etimad tnqid etdiyi v peymbr, mama itat
etmmlrin gr qnad) xtblrindndir.
Byk Allaha hmd v krdn, Xatml-nbiyaya
salamdan sonra (bilin, dnyann adti budur ki): Pak v
mnzzh Allah he vaxt zmannin asilrini mhlt
vermdn v xo gzran keirmdn hlak etmdi, he bir
mmtin (peymbr mmtinin) smynn yriliyini
(yaaylarnda) tinlik v ziyyt olmadan dzltmdi. (Bel
is siz d zlmkarlarn zlmn dzn v Allahn onlarn zlmkar lini
qsaldaca gn gzlyin.) z tutduunuz (qarladnz)

tinliklrd,

byk ilrd v arxada qoyduunuz

1
(qurtulduunuz) tinliklrd ibrt vardr. (Lakin) hr qlb
1

Sizi agah edir ki, Allah he bir qvm tinlikd qoymaz, sonunda
zlmkarlar ldn salar, hr bir msibt v blann bir sonu vardr

293

sahibi all deyil (ki, hqiqtlri anlasn), hr qula olan

(haqq) eitmz, hr baxan gz grmz (ki, ruzigarn
1
hadislrindn ibrt alsn). Dini dlillri bir-birin zidd olan bu
mxtlif firqlrin shv ilrin v xtalarna (onlar hr bir
id z dlillrin saslanrlar), he bir peymbrin yolunu
davam etdirmmlrin, he bir caniinin mlin tabe
olmamalarna (gr tabe olsaydlar, dinlrind ixtilaf olmazd, ilahi
zabdan xilas olardlar), qeyb (Allaha v Qiyamt gnn)
inanmamalarna, pislikdn (haram v bhli eylrdn)
kinmmlrin nec heyrtlnmyim?!2 bhlr (onlar
n namlum olanlara z nadrst rylrin sasn) ml edib
nfsi istklrin tabe olurlar. Onlar arasnda yax v
bynilmi zlrinin yax bildiklridir, onlarn nzrind
pis v bynilmyn is zlrinin pis hesab etdiklridir.
tinliklrd snacaqlar, pnah yerlri zlridir.3 rtl
ilrd (ilahi elmlrd) z (nadrst) rylrini (htta ala zidd olsa
bel,) sas gtrrlr. Sanki onlardan hr biri (dini msld)
grdy hr bir eyd (byan etdiyi hr bir mslnin hkmnd)
z znn qrlmaz iplrdn v mhkm dlillrdn
yapm mamdr (onlara istinad edir, z nadrst ryin sasn
ictihad etdiyi hr bir hkmn ilahi hkm kimi olduuna inanr).

88-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Hzrt Peymbrin bestindn,
cahiliyyt

dvrndn

dand

camaata

moiz

etdiyi)

xtblrindndir.
Allah-tala peymbrlrdn he birinin qalmad,
camaatn mxtlif firqlrinin nadanlq v aznlq
zlmtind yuxuya getmsinin uzand bir vaxtda Hzrt
1

Mlumdur ki, hqiqtlri drk etmk n heyvanlarn malik olduu

rklr, qulaqlar v gzlr deyil, ayq rklr, eidn qulaqlar, grn
gzlr lazmdr.
2
Qeyb inansaydlar v pislikdn kinsydilr, dinlrind ixtilafa
sbb olan z nadrst dlillrin saslanmazdlar.
3
tin hkmlrin hllind zlrin mracit edir, Allah v Peymbrin
buyurduqlar il zidd olsa bel, z rylrin uyun rftar edirlr.

294

Peymbri peymbrliy sedi. 1 Fitnlr btn yer zn

brm, ilr bir-birin dymi, mharib alovu
llndirilmi, dnyann nuru, i gizlnmidi. 2 Dnyann
nadrstlklri akar olmu, yarpa saralmd v (camaat)
onun xeyrindn bhrlnmirdi. Suyu sovrulmu,
qurumudu.3 Hidayt v qurtulu nianlri mhv olmu,
hlakt v bdbxtlik bayraqlar akara xmd. 4 Dnya z
hlin pis nzrlrl baxaraq onu istynlr zn
turutmudu. (Hr cr tinliy mbtla olmudular v bir an
rahatlqlar yox idi.) Smrsi fsad v puluq, yemyi is
murdar t idi.5 ar qorxu v xof, yollar qlnc yolu idi.6
brt gtrn, ey Allah bndlri! z atalarnzn,
qardalarnzn (indi) girov v giriftar olduqlar (qiyamt
gnnd) nadrst inanclarn v irkin mllrini yada saln!
(Ondan xilas olmaq n he bir arlri yoxdur.) z canma and
olsun ki, sizin zmannizdn onlarn dvranna qdr uzun
vaxt tmmidir, sizinl onlarn arasndan illr, srlr
kemmidir. Siz bu gn onlarn bellrind olduunuz

nki Admin vaxtndan Hzrt saya peymbrlik veriln qdr

camaat doru yola ynltmk n Allah-tala bir-birinin ardnca
peymbr gndrrdi. Hzrt sann vaxtndan Hzrt Mustafaya
peymbrlik veriln vaxta qdr be yz il mddtind is he ks
peymbrlik verilmmidi.
2
nki bir peymbr yox idi ki, xalq hidayt v qurtulu i olan
ilahi elm v maarifi ondan yrnsin.
3
Elm, hidayt aacn xzan brmd v camaat sadt, nicat yoluna
qdm qoymurdu, xeyir-yaxlq qalmamd.
4
Haqq v doru yolu gstrnlr aradan getmi, aznln nnd
gednlr i bana kemidilr.
5
O dvrn halisinin hyat pozunluqla dolu idi. Sxntnn oxluuna
gr rblrin ksriyytinin xryi murdar t idi v ya qartl, birbirinin maln ourlamaqla dolanrdlar ki, bu da murdar tdn geri
qalmr.
6
Hmin dvrn insanlar hmi narahat v nigaran idilr, bir-birini
ldrmkl, dymkl mul idilr. Xlas, fitn-fsad, nadanlq,
aznlq v arsizlik btn dnyan bana almd ki, Haqq-tala
onlar doru yola ynltmk, dnya v axirt sadtlrini brqrar
etmk n Hzrt Mhmmd peymbrlik verdi.

295

vaxtdan (o qdr d) uzaqda deyilsiniz.1 Allaha and olsun!

Hzrt Peymbr ata-babalarnza mnim bu gn sizlr
xatrlatdqlarmdan baqa bir ey eitdirmdi. (Buna gr d
Allaha, Peymbr qar xmaq n bizlr tbli etmy bir kims
yox idi dey bilmzsiniz.) Bu gn sizin qulaqlarnz dnn

onlarn qulaqlarnn olduundan zif deyil.2 O zaman

onlarn gzlri iti deyildi v bu dvrd sizlr veriln rk
v gzlr kimi rklr verilmidi. 3 Allaha and olsun! Siz
onlardan sonra onlarn bilmdiklri bir eyi grb
bilmdiniz, onlarn mhrum olduu, bhrlnmdiklri bir
ey sahib olmadnz.4 V (bu itatsizlik nticsind) blaya
(Maviy v Bni-myynin fitn-fsadna) rcah oldunuz. (Bu bla
dikba bir dv kimidir ki,) cilovu cvlan edn, yyni bodur
(bel bir dvy minn thlky yaxn olar). Gnahkarlarn
ydqlar ey (srvt v mqam) sizi aldatmasn. (Tsvvr
etmyin ki, hmi bel olacaq.) nki o, myyn bir vaxta
qdr dn klg kimidir (hmilik qalmayacaq v tezilkl yox
olacaq).

89-cu xtb
mam li leyhis-salamn (Haqq-talann bir sra siftlrini
zikr etdiyi, xalqa axirt sfrin azuq toplamaa dair nsiht verdiyi)
xtblrindndir.

Siz vaxtca onlara yaxnsnz. Dnyadan kmlri v sizdn

uzaqlamarndan az vaxt kemsin baxmayaraq, onlarn ruzigarlarn
unutmanzn, yada salmamanzn sbbi ndir?
2
Buna gr d zrxahlq ed bilmzsiniz ki, ata-babalarmz bizdn
daha yax eidn olublar, Peymbrin szn eidiblr v biz snin
szlrini eitmirik.
3
Buna gr d dey bilmzsiniz ki, biz kor idik v onlar Peymbri
grdklri kimi biz sni grmrdk v ya rklrimiz onlar rkli
olduqlarna gr Peymbrin szlrini baa ddklri kimi ayq
deyildi ki, snin szlrini baa dk.
4
Siz yrdilnlri onlara da yrtdilr, siz ta etdiklrini onlara da
ta etdilr. Siz onlardan stn olmadnz halda Allaha, Peymbr
v zamann mamna itat etmmnizin sbbi ndir?

296

Hmd olsun Allaha ki, gzl grlmdn (alla, nianlri

vasitsil) tannmdr. (nki vcudu mmkn olan gzl grmk
olar. He bir hdl mhdudlamayan vcudu vacib olan is grmk
1
olmaz.) Dnc v fikir iltmdn (almlri) yaradandr. O,
el bir Allahdr ki, gylr brclr, mnzillr v byk
qaplar olan hicablara (cazib v itlm qvvsinin kmyi il birbirin czb edilmyn atmosferdki asl krlr) malik olmad
vaxt O hmi olmudur, vardr v brqrardr. Qaranlq
gec, sakit dniz, enli yollar olan da (iki da arasndak byk
drlr), yri-yrlklri olan (hr trf x olan) geni yol,
dnmi yer z, gc-qdrt sahibi mxluqun olmad
vaxtda da (O) var idi. Odur misli v oxar olmayan
mxluqat yaradan (hedn v yoxluqdan varlq yaradan) v ixtira
edn, (mhv olduqdan sonra) onlarn varisi, brqrar v var
olan. Odur mxluqatn mbudu v onlarn ruzi verni.
Gn v ay onun rizas il (iradsin v hikmtin uyun)
hrkt edir v (O) hr bir tzni khnldir, hr uza
yaxnladrr. (Onlarn dvr etmsi il hr eyin mr sona yetr,
mhv v yox olar). Mxluqun ruzisini blb, nianlrini,
ilrini v nfslrinin sayn, gzlrinin xyantini (gizlinc,
rmzl v ya iar il baxmaqlarn), onlarn sinsind
gizlnnlri (fikirlrini, dnclrini), analarnn btnind
yerldiklri v zahir olduqlar (dnyaya gldiklri) yeri,
onlarn ilrini (vvldn axra qdr onlarn btn czi v klli
haltlrini) lap sonuna qdr bilir. Odur rhmtinin geniliyil
yana dmnlr zab ar olan v rhmti dostlarn
bryn Allah. (He bir i onu baqa bir idn saxlamr.) Ona
qar xana qhr edr. Onun leyhin olan hlak edr,
Ondan uzaqlaan xar edr, Onunla dmnlik edn qalib
glr. Ona tvkkl edn hr kimsni qane edr (hr ks z
iini Ona taprsa, onun dnya v axirt ilrini yerin yetirr), Ondan
(bir ey) istyn ta edr, Ona borc vern (Onun yolunda z

Bel ki, namlum eylr bard dnmk lazm glir. Vacibin zatnda
chalt v nadanl olmas qeyri-mmkndr. Demli, he bir ey ona
qaranlq deyil ki, onu baa dmk n dnmli olsun.

297

malndan ken) z borcunu dyr. Ona kr ednlri

mkafatlandrar. Ey Allah bndlri, (Axirtd ml trzisind)
kilmmidn qabaq znz (dnyada dalt trzisind)
kin (doru yola qdm qoyaraq Allaha v Peymbr itat edin).
Sizinl hesab-kitab rdlmmi (arsiz qalmam)
znzdn hesab sorun (z irkin mllrinizdn peman olub
tvb edin). Boazlarnzn yolu daralmam v tutulmam
(lm yetimmi) nfs aln (n qdr ki, sasnz, frsti ldn
vermyin) v sizi zorla, kobudluqla (axirt) aparmam mti

olun. Bilin ki, zn kmk olmayan kimsy z trfindn

yd vern, (gnahdan) kindirn olmasa (Allah ona kmk
etmz, aln mmar nfsin qalib glmk n gclndirmz),

baqasndan ona qadaa qoyan v nsihti xmaz.2

Dnya v axirtd onun vzini verr. Onun yolunda malmzdan

kemyimizin veriln borc kimi izah edilmsinin mqsdi borcun
qaytarlma vacib olduu tk budur ki, Allah yolunda maldan kemyin
d bir vzi olduunu bilk.
2
nsan zn yd verib doru yola, qurtulua hazr olmasa,
baqalarnn sznn ona xeyri olmayacaqdr. Bu cmld ona iar
olunur ki, Allahdan nfsi islah etmk, eytan df etmk n kmk
istmk hr halda vacib v lazm olsa da, kimsnin itat v ya syana
mcbur edilmsi demk deyil. nki bel olsa, i cbr gedib xar.

298

II hiss
Feyzul-slamn II hissy yazd
mqddim

.



Nhcl-Bla mqdds slam dininin v raftli
Cfri mzhbinin btn hqiqtlrini ehtiva edn,
briyyti bdi sadt v aala ynldn bir kitabdr.
Bu, hdr yer deyilmi sz deyil v iki sasa (ql v elm)
syknir. Alimlr v insaf sahiblri onu mtali edib
drindn dndkdn sonra bunu tsdiqlycklr.
Bndniz bir ne il bu yolda addmlayaraq raftli
Seyyid Rzinin (rizvanullah leyh) mvla mirl-mmininin
(leyhis-salam) szlrindn toplayb trtib etdiyi, dzgn
hrklnmi shih nsxsini hamnn faydalana bilcyi
trcm v rhl birg ziz dindalarma, soydalarma
hdiyy etmk istmidir. ndi bu ilahi uur mn d qismt
olmudur. (Lt, rhlr, lyazma v ap nsxlrin mracit
etmk, alimlr v fzilt sahiblril mzakir aparmaqla) kitab he
bir shvsiz, he bir mdaxilsiz (nki mam leyhis-salamn
sznn mqabilind he kimin mdaxil v sz demk haqq yoxdur)

299

v dzgn hrklnmi kild hazrladm. Bu kitab Onun

raz olduu bir trzd tamamlamaq n Allah-taladan
uur dilyirm.

Fani bnd:
liyynnqi Feyzul-slam sfahani AliMhmmd d-Dibac.
1366 H.Q.

300

90-c xtb
mam li leyhis-salamn l-bah ad il mhur
olan xtbsidir.1 Bu, byk v zmtli xtblrdndir.
(mam leyhis-salam bu xtbni ona gr buyurmuudur ki,) bir nfr
o byk xsiyytdn Allah sanki akar grrm kimi
vsf etmyi xahi etmidir. Hzrt bu xahidn (byk Allah
cisimlr xas siftlrl tsvir etmyin mmknlyn xahi sahibinin
inanmasndan) qzblndi.

Msd ibn Sdq Hzrt mam Cfr Sadiq ibn

Mhmmd leyhimas-salamdan bunlar nql edir: mirlmminin leyhis-salam Kufd minbrd bu xtbni ona
gr byan etmidir ki, bir kii Hzrt yaxnlaaraq dedi:
Ya mirl-mminin! Allahmz bizlr el vsf et ki, Ona
olan mhbbtimiz v elmimiz artsn. mam leyhis-salam
(bel cahil sualdan) qzblndi v camaat hamlqla namaza
ard. Camaat o qdr yd ki, mscid doldu. O Hzrt
rngi dyimi v qzbli halda minbr qalxaraq byk
Allaha kr edib Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih)
salam v salavat gndrrk buyurdu:
Hmd olsun Allaha ki, ta etmyi ksmsi v
balamamas maln, dvltini artrmaz, sxavt v bxii
srvtini azaltmaz. nki (bndlritk ta v bxii
topladqlarndan vermz, ta etdiyini yaradar. Buna gr d mam
leyhis-salam buyurur:) Allahdan baqa hr bir bxi ednin

mal azalar. Haqq-taladan baqa bxii ksn hr ks

pislnilmlidir.2 Odur byk nemt, nsib v bhrlri (z
1

bah sz rbc xslr demkdir v bu xtbd mlklrin,

heyranedici mxluqatn tsnifat verildiyin, onlarn nec xlq olunmas
byan edildiyin gr bel adlandrlmdr.
2
nki bxii ksmk ya yoxsulluq xofuna, qorxusuna gr, ya da
xsislik v alaqla grdir. Ancaq bxi Allah-talann xzinlrind
km-ksir yaratmaz ki, yoxsulluqdan qorxsun. Allah paxllq, xsislik v
bu kimi rzil siftlrdn pak, nqsansz olduuna gr Onun ta
etmmsind bir hikmt v mslht var. Demli, bndlrin nyis ta
v ya qadaan ets, hr iki halda bxidir. Bir kii Hzrt mam Rza
leyhis-salamdan sorudu ki, sxavtliliyin mnas ndir? O byk
xsiyyt buyurdu: Snin sznn iki mnas var. Mxluq bard

301

bndlrin) ehsan edn. Yaradlmlar Onun bldy pay

yeynlrdir, (Allah) onlarn rzisinin zmantisidir.
(Varlqlar onun zrind qurulan) yediklrini nsib etmi v
myynldirmidir. Ona yol tapmaq (hidayt olmaq)

istynlr, Onun drgahnda olanlar n alanlara

(peymbr v vsilrin xlaqna, szlrin ml etmkl ld olunan
bdi cnnt v sadtin) yolunu aydn v iql etmidir. Ondan

istniln eydki ta v bxii, istnilmyn eydki

ehsanndan ox deyil.1 lk olan (mvcud olan hr bir eyin
balanc) Odur. Demli, Onun n bir balanc olmayb
ki, Ondan nc ns olsun. Son olan (fani olan hr eyin qayd
yeri) Odur. Demli, Onun n bir qayd yoxdur ki, Ondan
sonra bir ey olsun.2 (nsanlarn onun vasitsil yan grdy)
gzlrin bbklrinin Ona atmasna (Onu zahiri gzl
3
grmlrin) v Onu drk etmsin mane olan Odur. Onun
n ruzigar dyimz (mrin zidd rftar etmz) ki, halnda
(qdrt v gcszlk, yoxsulluq v varllq, salamlq v xstlik v bu
kimi) dyiikliklr olsun. Bir yerd deyil ki, km v (bir

sorumu olsan, sxavtli o xsdir ki, Allah ona vacib etdiyini yerin
yetirsin. Xsis is Allahn ona vacib etdiyi ilrd xsislik edndir. gr
Allah nzrd tutursansa, O, sxavtlidir, istr ta etsin, istr etmsin.
gr bndy nyis ta edibs, bndnin ona haqq atb v onda
olmayb. gr nyis qadaan edib vermyibs, demli, onun haqq
deyildi.
1
nki vacibul-vcudun sxavt sifti mrhmt v qdrt sifti kimidir,
he vaxt artb-azalmaz. Bel olarsa, az baladna qar xsislik
etmi olar. Allah is xsislikdn pak v nqsanszdr. gr kims azn
ab bir ey istms bel, onun ehtiyacndan xbrsiz deyil. Hr ks
onun istedad v qabiliyytin gr haqq olan qdr verr. Ona gr
bndy Allahna dua edib ona daha ox bxi v ehsan istmsi mr
edilib ki, dua v istk bndnin istedadnn, qabiliyytinin artaraq daha
ox bxi v ehsana layiq olmasna gtirib xarar.
2
Dey bilmrik ki, axrdan nc vvldir v ilkdn sonra axrdr. nki
Onun zatnda trm siftlri yoxdur ki, onlardan bzilri digrlrindn
n kesin. Bu bard altm drdnc xtbd rh verilib.
3
nki grnmk v baa dlmk n Ona bir yer, mkan tsvvr
etmk mmkn deyil. Hr ey stn, qalib olduuna gr hissiyyata,
idraka mlub olmur. Qrx doqquzuncu xtbnin rhind d bu mnaya
toxunulmudur.

302

yerdn baqa yer) hrkt Ona rva olsun. Da mdnlrinin

nfs k-k l xartd saf gm, xalis qzl

dnizlrin gl-gl akar etdiyi sdflri, (camaatn byk
ziyytl ld etdiyi) yup-yumru drr v mirvarini, (dniz bitkisi
olan) mrcan salxmlarn (xlas, yerd v dnizd olan xzin v
mdnlrin hamsn bir nfr bx ets) balasa, Onun bxi
v sxavtin tsir etmz, Onun nemtlrini tkndirmz.
Camaatn istklrinin tkndir bilmdiyi (briyytin xbrsiz
olduu) sonsuz gizli nemtlr Ondadr. nki O, el bir
sxavt sahibidir ki, istynlrin istklri Onun bxiini
azaltmaz, israrlarla istynlrin dilklri Onda xsislik
yaratmaz (nki paxllq v nqsan mmkn xasdr, vacib aid
2
deyil).
Ey sual vern, (dnc sasnda Allah vsf etmk istsn)
nzr sal v Qurann sn gstrdiyi (yrtdiyi) yolla Onun
siftlrindn hr birinin ardnca get. (Allah-talan hmin siftl
vsf et). Qurann hidayt nuru il aydnla (sadt, qurtulua)
x. eytann sni yrnmy vadar etdiyi v kitabda
(Qurani-Krimd) onu bilmk sn vacib qlnmad, Hzrt
Peymbr v doru yol gstrn mamlarn snnsind izitozu olmayan (byan edilmyn) siftlr bard elm v biliyi
Allahn hdsin burax. (Onu yrnmy, ona inanmaa alma.)
Bu, Allah-talann snin hdn qoyduu haqqn son
hddidir (ki, Onu Qurani-Krimd, Hzrt Peymbrin, doru yol
gstrn mamn hdislrind byan edilmi adlar v siftlrl
3
arasan, vsf edsn). Bunu bil ki, elm v bilikd qvvtli v
1

O, ruzigar v mkanlar xlq edndir. Onun z n halt v mkan

dyiikliyi qeyri-mmkndr.
2
Allaha hmd v kr etdikdn sonra mam leyhis-salam sual vern z
shv v xtasn baa salmaq, Allah-talaya layiq mdh v krlri ona,
toplaanlara v orada olmayanlara yrtmk, onlar Haqq-talann zat
v siftlri bard dnmkdn kindirmk n szn davam
verrk yuxardaklar buyurur.
3
Msln: Qurani-Krimd, hdislrd Allah-talann smi, bsir,
lim v cvad, yni, eidn, grn, biln v sxavtli olduu
gstrildiyin gr bunlar bilib inanmaq vacibdir. Ancaq Quranda,
dua v hdislrd Onun haqqnda lamis v zaiq, yni, dadan v
toxunub hiss edn szlri ildilmdiyin gr bunlar iltmk dzgn

303

mhkm olanlar (pak mamlar leyhimus-salam) o kslrdir ki,

rtl, prdli olan v tfsirlrin bilmdiklri barsind
etiraflar onlar rtl eylrin qarsnda aslm qaplara
girmkdn ehtiyacsz etmidir. Allah-tala da onlarn elm v
biliklrinin hat etmdiyi eylr atmaqda acizilk v
gcszlklrini etiraf etmlrini mdh etmi v onlarn
hqiqt v zat bard danb, bhs etmyi mr etmdiyi bir
ey haqda dnmmlrini dnmzlik v mtantlilik
adlandrr. 1 Bel is sn d Qurann gstrdiyi yolla
kifaytln (qavrayna uyun glmyn, bilmli olmadn eylr
haqqnda dnm). Pak v nqsansz Allahn zmtini v
byklyn z alnla lm ki, hlak v pu olarsan.
deyil v onlara inanmaq haramdr. Qurani-Krimin raf sursinin
180-ci aysind buyurulur:

n gzl adlar Allahndr. Onu bu
adlarla arn. Onun adlar barsind yolunu azanlar, yni, Ona layiq
olmayan, Onun barsind ildilmsi v etiqad olunmas doru olmayan
adlar v vsflrl adlandrb vsf ednlri trk edin. Onlar tezlikl
etdiklri mllrin czasn alacaqlar. Hzrt Sadiq leyhis-salam
buyurur: Chalt v nadanlna gr Allahn adlarn dyiib Ona
zndn adlar qoan xs mrik olar. Bilmz, bununla kfr edr v
yax i grdyn sanar. Qsas, Quran v hdislrdn xan ntic
budur ki, Allah-talann adlar dyimzdir. Yni, qli chtdn doru
v mnal olsa bel, Onu Quran, hdis v dualarda ilnmyn hr
hans bir adla adlandrmaq, vsf etmk qadaan v haramdr.
1
Onlara elm v bilikd qvvtli v mtantli olanlar dey xitab edir.
nki z hdlrini amamlar v hqiqtini, zatn drk etmli
olmadqlar eylr bard drindn dnmrlr. Qurani-Krimin Alimran sursinin 7-ci aysind buyurulur:

Sn Quran nazil edn Odur. Onun

bir hisssi aydn nianlr v mhkm, yni, aydn v akar mnaya

malik aylrdir, digr qismi is mtabih aylrdir. Yni, zahirin
sasn mnas aydn olmayan aylrdir. rklrind yrilik olanlar
fitn-fsad salmaq v istdiklri kimi mna vermk mqsdil mtabih
aylr uyarlar. Onlarn hqiqi izahn Allahdan v elmd qvvtli
olanlardan baqa he ks bilmz. Halbuki elmd qvvtli olanlar
onlarn izahn bilslr d: Biz onlara inandq, onlarn hams
Rbbimiz trfindndir,-deyrlr. Bunlar ancaq all adamlar drk
edrlr. Onun klamnda ziddiyyt v tzad taplmaz.

304

(nki) O, el gcldr ki, gr btn xyallar Onun qdrt

v gcnn sonunu tapmaq n can atsalar, eytani

vsvslr bulamam dnc v fikirlr qeyb v
grnmyn almlrd padahlnn son hddinin
byklyn varmaq istslr, rklr siftinin keyfiyytini,
necliyini tapmaq n Ona heyran v vurun olsalar,
allar siftlrinin hqiqti akar olmadna gr zatnn
slini baa dmk n ox maraqlansalar, (all insanlar
dnclrini iltslr) Allah-tala, (gc v qdrti) hlakt
yolunu, qeyb almlrinin qaranlqlarn kerk (hr yerdn li
zlrk) ixlasla Ona z tutmu olsalar bel, onlarn al v
dnclrini geri dndrr. (Bu thlkli yollar keib bir yer
atmadqda v Onun zatnn, siftinin hqiqtini drk etmlri)

qadaan edilib geri qaytdqlar vaxt bu yola dmyin shv

olduunu, Onu tanman drinliklrini drk edilmdiyini,
Onun izzt v byklyn lmyin al, dnc
sahiblrinin rklrindn bel kemdiyini (Onu tam drk
etmkdn shbt bel ged bilmz) etiraf edrlr. Odur oxar
yaradlmam, surt v rnkdn iqtibas etmdn, zndn
vvlki xaliq v mbuddan nmun gtrmy l v
ndaz olmad halda mxluqat xlq edn. 1 z
padahlnn gc v qdrti, Onun hikmtinin nmun v
nianlrinin (dil glrk) dediyi qribliklr, mvcudatn
(baqasna) olan ehtiyaclar, z qdrti il onlar ayaq st
saxlamalarn etiraf etmlri kimi zruri sbut v qti
dlillri biz gstrdi v bizi Onu tanmaa ynltdi. Onun
sntinin nmunlri v hikmtinin nianlri yaratd
btn eylrd akardr. Bellikl, yaratd hr bir ey
(cansz eylr v bitkilr kimi) dilsiz olsa bel (zahird bir ey
demslr d), Onun varlna dlil v sbutdur. (Bu mvcudatn)
nzmi, nizam Onun xaliqliyinin bariz sbutu, Onun
yaratmasna mhkm (ala saslanan) dlildir. (ndi Onun btn
mxluqatn yaradcs olan yegan v misilsiz Allah olmas aydnlad
vaxt, Onun pakl v mqddsliyi bard buyurur:)

nki Ondan vvl xaliq olmamd ki, surt yaratsn, l ld etsin

v O da hmin surt, ndazy sasn mxluq yaratsn.

305

hadt verirm ki, Sni z yaratdn mxtlif zv, birbirin birlmi, Snin hikmtinin uzaqgrnliyi, nizam il
(drinin v tin altnda) gizlnn kiik oynaqlar olan mxluqata
bnzdn slind hqiqtn d Sni tanmam, Snin
bnzrin, oxarn olmadna yqinlik ld ed bilmmidir.
(Cism tsvvr etmidir. Cismin is yeni yaran, yox olma v imkan
tlbat vardr.) Sanki btprstlrin (qiyamt gnnd) ibadt

etmi olduqlar btlr nifrt edrk

Allaha and olsun ki, sizi almlrin
Rbbin brabr tutduumuz zaman biz haqq yoldan aqaydn azmdq deycklrini eitmmidir. (Qurani-Krimin
ura sursinin 97-98-ci aylri.) Yalan sylrlr Sni btlrin
bnzdib z bs dnclrin gr yaradlmlar kimi
qlm verrk v fikirlrind Sni hisslri olan cism kimi
gman edrk z naqis allar il Snin n mxtlif
mxluqlar kimi miqdar, l olduuna inanaraq Sni
(mxluqlarla) brabrldirnlr. hadt verirm ki, Sni
yaratdn bir eyl brabr biln Sndn z dndrmidir.
Sndn z dndrn is Snin trfindn nazil edilmi, aqaydn aylr, btn bunlar (Sn bnzr v oxar bilnlrin
kfrn) byan edn Snin akar dlil v sbutlarnn (qli
1
saslandrmalarn) hkmn (qar) kafirdir. hadt verirm:
Sn el bir Allahsan ki, Snin n allarda son v nhayt
yoxdur. Buna gr d dnclrin mnyind keyfiyyt
v necliy malik deyilsn, allarda dnclrd bir hdl
hdudlanmazsan v yerdn yer dyimkl vsf
edilmzsn. (nki mhdudiyyt v dyiiklik mmknl-vcudun
tlbatlarndandr.)

Snin tk olan Allah olduuna inanmr: Qurani-Krimin Fussilt

sursinin 9-cu aysind buyurulur:
De ki, siz yeri iki gnd yaradan
Allah inkar edir, Ona riklr qoursunuz? O ki almlrin Rbbidir!

306

Bu da hmin xtbnin
(yann xilqti v pak Allahn yaradlmlarn
siftlrindn uzaq olmasnn byan edildiyi) bir
hisssidir
Byk Allah yaratdnn varlq v mvcudluunu
myyn etmi v onu gclndirrk mhkmlndirmidir.
(Bel ki, azalb oxalmayacaqdr.) Ltfkarlna (hikmt v
mslhtin) gr onu nizamlam, hr birini, yaradldqlar i
n ayrmdr (gnin nur samas, buludun yamas v arnn
bal toplamas kimi). Demli, (yaradlmlardan he biri) onlar n
tyin olunmu hdlri amad v mqsd atmaqda
shlnkarlq etmdi (z vziflrin uyun ml etdilr). Vzif
taprld vaxt Onun irad v istyini yerin yetirmk n
vzifni tin sanmad (itatsizlik etmdilr). Nec itatsizlik
ed bilr ki, btn yalar Onun irad v istyindn
yaranmdr. (Demli, o, Allahn tkvini mrin itat edrk
tvazkarlq boyunbasn boynundan asmdr.) Odur dnc
iltmdn, vvlc tsvvr etmdn yaradan, ruzigarda
ba vern hadislrin snaq v tcrbsindn istifad
etmdn, heyranedici mxluqlar yaratmaqda kmklik v
yoldalq edck riki, bnzri olmadan mxtlif nv
mxluqat xlq edn Allah. Frmanna uyun olaraq xlq
etmsi v yaratmas baa atd. (Onun irad v istyi sasnda
mxluqlar yarand.) Ona itatl boyun yib dvtini qbul
etdilr. El bir mxluq yox idi ki, mrind lnglik v sstlk
etsin, mrini yerin yetirmyi txir salsn. 1 yann
yriliklrini dzltdi, (onlar hikmt sasnda yaratd) hdlrini
aydn v akar kild myyn etdi (layiq olduqlar eyl onlar
bhrlndirdi). Gc v qdrti il onlarn bir-birin zidd olan
xsusiyytlrini, mxtlif tzadlarn (istilikdn tndmcazlq,
soyuqdan soyuqqanllq, rutubtdn istiqanllq, quraqlqdan myusluq
1

Qurani-Krimin Bqr sursinin 117-ci aysind buyurulduu kimi:

Gylri v yeri
yaradan Odur. Bir iin yaranmasn istdiyi zaman ona yalnz Ol!
deyr. O da drhal olar.

307

nsrlri bir mzacda) uyunladrb yd. Onlar

ayrlmamalar n bir-birin birldirdi. (Biri digrindn stn
olan) mxtlif hdd v llrd, sift v xasiyytlrd
yerldirdi. Xilqtlrini mhkmlndirib z irad v
istyin uyun yaratd (mxluqlar) heyrtamiz mxluqlardr.
kimi

Bu xtbnin bir hisssi

smann vsfi haqqndadr
(Allah-talann yann yaradlmasndak gc v qdrtinin vsfinin
ardnca Hzrt li leyhis-salam ecazkar mxluq saylan v Onun
gcn, qdrtin dlalt edn smann nec yaradldn byan
etmidir:)
Smann geni yollarn (bir eydn) aslmadan nizamlayb

brqrar etdi, byk paralarn bir-birin birldirdi, onunla

oxarlar arasnda ballq yaratd.1 Onun frman il yer
ennlr (rhmt dayan mlklr) v bndlrinin mllrini,
rftarn qeyd alan (yazan) gylr ykslnlr n (gedigli yolunu) tinliyini asanladrd. Sma tst v buxar
olduundan, bir-birindn aras ox olan hisslrin birlrk
toplanmalarn mr etdi.2 Onun balanm qaplarn
1

Atmosferd aslan krlri onlarda yaratm olduu cazib v itlm

qvvsi il bir-biril laqlndirdi.
2
Qurani-Krimin Fussilt sursinin 11 v 12-ci aylrind buyurulduu
kimi:

O, yer znd byk dalar

yaratdqdan sonra hikmt v mslhtin sasn gy yaratmaq

qrarna gldi. Bu zaman gy tst v buxar halnda idi. O, gy v
yer bel buyurdu: istr-istmz glin hazr olun gy v yer itat
edrk v boyun yrk gldik-dey cavab verdi. Allah smalar yeddi
(qat) gy olaraq iki gnd ml gtirdi. O, hr bir gyn iini, tbii
hrktini zn vhy edib bildirdi. Biz dnya smasn raqlarla,
ulduzlarla bzdik v hifz etdik. Bu, yenilmz qdrt sahibi olan v hr
bir eyin hikmtini biln Allahn tqdiridir Burada bilmk lazmdr ki,
Byk Allahn gylr v yer mri, onlarn cavab, razlqlar v
meylsizliklri varlqlar yaratmaqda Onun he bir zhmt, mqqt
dmdiyini, yalnz Onun irad v istyi il yarandqlarn gc v
qdrtini gstrmk ndr. Nec ki, Yasin sursinin 82-ci aysind

308

yldqdan sonra1 ad.2 Parlaq ulduzlardan onun yollarna

gzti qoydu (ki, eytanlarn ora glmsinin qarsn alb
mlklrin szlrini eitmy qoymasn. Sonrak cmllrd mam
leyhis-salam buna toxunur) z gc v qdrti il onu havann
qatlarnda (alm smada) titrmkdn v dalmaqdan

qorudu.3 z yerind dayanb Onun buyruq v iradsin tabe

olman mr etdi.4 Onun hr eyi gstrn (iqlq vern)
gnini gnn lamti, nuru mhv olmu ay is gecnin
niansi etdi. (Ayn inn mhv olmas onun inn bzi geclrd
qismn, bzn d tamamil gizlnmsin iardir). Sonra onlar
getmli olduqlar yolda hrkt gtirdi v getmli olduqlar

buyurulub:
Bir eyi yaratmaq
istdiyi zaman Allahn buyuruu ona ancaq Ol!-demkdir. O da
drhal olar.
1
Rhmtin nazil olmas v ya n.
2
Qurani-Krimin nbiya sursnin 30-cu aysind buyurulur:

Mgr kafir olanlar, Allaha v peymbr iman gtirmynlr

gyl yer yan yama, bitkilrin bitmyi n bal ikn Bizim

onlar admz, hr bir canlnn hyat v varln sudan
yaratdmz grmyiblrmi, bilmirlrmi? Bu tovhid nianlrini
grdkdn sonra yen d iman gtirmzlr? Hdisd buyurulur ki, bir
nfr bu surnin tfsiri bard Hzrt mam Mhmmd Baqir leyhissalamdan soruduqda mam buyurdu: Sn blk d smann yer
bitiik olduunu v sonradan ayrldn gman edirsn? Hmin xs
dedi: Bli. Hzrt buyurdu: Bu shv qidn gr Allahdan
balanman dil. nki Allah-talann sma v yer bal idi
buyurmasnn mnas budur ki, gylr yadrmr v yerlr is bitirmirdi.
Allah-tala mxluqat yaradb, canllar yer znd yaydqdan sonra
gylri ya v yerlri bitirmlri n ad. Sual soruan xs dedi:
hadt verirm ki, sn Peymbr vladlarndansan v onlarn
bildiklrini bilirsn.
3
Qurani-Krimin Hcc sursinin 65-ci aysind buyurulduu
kimi:
Mgr Allahn izni olmadan
yer d bilmmsi n gy tutub saxladn grmrsnmi,
bilmirsnmi? Yni, ists, yer dr.
4
Nec ki, Qurani-Krimin Rum sursinin 25-ci aysind buyurulur:
Onun mri v iradsi il smann
stunsuz, yerin is suyun zrind sabit durmas da Onun qdrt
lamtlrindndir.

309

mnzil v yollarda hrktlrini myyn etdi1 ki, onlarn

hrktlrin gr gecnin gndzdn stnly olsun,
illrin say v ilrin hesab onlarn hrktinin sasnda
bilinsin. 2 Gyn fzasnda flyi (ulduzlarn orbiti olan frlanan
kr v cismi) asl vziyytd saxlad. A drr kimi (biz
nisbtn uzaqlna gr) gizlin olan ulduzlar v (bizlr yaxn
olmalar sbbindn) qndil kimi iql olan ulduzlar onun
zintin, bzyin evirdi. Onun (smann) (ox kimi) den
parlaq ulduzlarn ourluq yolla qulaqlarn dikmi
eytanlara trf atd.3 Hrktsiz ulduzlar, hmi
hrktd olanlar, enib-ykslnlri (batb-domalarn),

Qurani-Krimin Yasin sursinin 38 v 39-cu aylrind buyurulur:

Gn z n myyn olunmu yerd hrkt edr.

Onun hrktini, yenilmz qvv sahibi olan v biln Allah

myynldirmidir. Biz ay n d mnzillr myyn etdik. Nhayt,
o, hmin mnzillri baa vurduqdan sonra dnb xurma aacnn quru
v yri buda kimi hilal klind olar. Gni v ay gec-gndzn
lamti etdi.
2
Qurani-Krim sra sursinin 12-ci aysind buyurur:

Biz gec v gndz qdrtimiz

dlalt edn iki lamt tyin etdik. Gec lamtini (onun nurunu) mhv
etdik, gndz lamtini is iql etdik ki, mitinizin yaxlamasn
Rbbinizdn dilysiniz, illrin sayn v ilrin hesabn bilsiniz. Biz
ehtiyacnz olan din v dnya ilrind hr eyi shvsiz kild byan
etdik.
3
eytanlar smadak vziyytl, mlklrin hval il tan olmaq,
sirlrini ld etmk n gy qalxardlar. Bu cml vvl buyurduu
Parlaq ulduzlardan gylr gzti qoydu cmlsini izah edir. Bu,
hmin cmlnin tkrar deyil, burada Qurani-Krimin Hicr sursinin
16-18-ci aylrind buyurulan mtlb iar olunur:

Biz smada brclr v ulduzlarn hrkti n mnzillr
yaratdq, onu gnin, ayn v ulduzlarn nuru il bzdik ki, ona
baxanlar ibrtl yaradann gc v qdrt nianlrin nzr salsnlar,
Onun tk v riksiz olduunu drk etsinlr. Onu Allah drgahnda
qovulmu, btn eytanlarn yuxar qalxmasndan qorudu. Lakin
eytanlardan hr hans biri smavi xbrlri eitmk n xlvti yolla
yuxar qalxsa, bir parlaq, axan ulduz onu tqib edr v onu yandrar.

310

uurunu v uursuzluunu (mvafiq olanlar v mvafiq

1
olmayanlarn z iradsi v mri il) ram v brqrar etdi.

Bu xtbnin bir hisssi mlklrin

vsfi barsinddir2
1

Bu cml Qurani-Krimin raf sursinin 54-c aysind buyurulana

iardir:

Hqiqtn Rbbiniz gylri v yeri alt gnd

xlq edn, sonra ri yaratmaq qrarna gln, qdrtinin niansi olan

gndzn iqn z zlmti il bryn v onu srtl tqib edn gecni,
gni, ay v ulduzlar mrin tabe edn Allahdr. Bilin ki, mxluqat
yaratmaq da, madd v mddtsiz bir eyin yaranmasna irad v
mr etmk d Ona mxsusdur. Almlrin Rbbi olan Allah n qdr
uca, n qdr bykdr! Burada ulduzlarn uurlu v uursuz
olmamas, yni, dnyada pis v yax ilrin ba vermsi dedikd
onlarn bir-bir il olan ball nzrd tutulur. Msln, rzaqn,
mhsulun bolluuna sbb olan yan lazm olan vaxt yamas kimi,
bzn yaxla, bzn xeyr yamamas nticsind haliy qhtlik
kimi tinliklrin z vermsi nzrd tutulur. Lakin bilmk lazmdr ki,
onlarn nhsliyi v ya uurluluunun ilr tsiri yoxdur. Quraqlq
illrind d bol rzan olmas v ksin, yan vaxtnda yad
illrd d mitd sxntlarn olmas ox ba vermidir. Demli, yalnz
Allahn irad v istyinin ilr tsir etdiyin etiqad olunmaldr. mam
leyhis-salam da xvaricl dy gedrkn bu mtlbi s ibn
Qeysin qarda fif demidir v bu bard yetmi skkizinci xtbnin
rhind verilmidir. Aylri, hdislri bu gnk elmlri thqiq
etdikdn, byk elm v fzilt sahiblri, ustadlarla bhsdn sonra
dediyim v xatrlatma lazm bildiyim mqam budur ki, yeddiqat
smalarn, gydn aslm krlrin, asteroid v parlaq ulduzlar,
eytanlarn dinlmsi, ulduzlarn batb domas v digr bu kimi
msllrin hqiqtini bilmk n ilahi trfindn hr bir elm
yrdilmi
peymbrlr
v
vsilri
leyhimus-salamlarn
buyurduqlarnn doruluunu, dzlyn tsdiq v etiqad etmk,
dediklrinin zahiri mnasna inanmaq lazmdr. nki naqis qillrl
varlqlarn hqiqtini drk etmk istsk v ya mxtlif fikirlri v
crbcr szlri bir-birin uyunladrsaq, bir yer xmaq gcnd
olmayacaq. Aznlq vadisind heyran, srgrdan qalacaq, he bir
ntic ld etmycyik. ( )
2
bn bil-Hdid Nhcl-Blanin rhi kitabnda bu hissd haqqa
v hqiqt uyun olaraq yazr:
Burada
Allahn ay axsa, Bsrd bir arx olan Mqil ay quruyub z

311

Pak Allah znn smavi hakimiyytindn biri olan

gylri yaratdqdan sonra oralar mskunladrmaq v onun
st qatn abadladrmaq n misilsiz v heyrtamiz
hmiyytini itirr. Bu rbbani klam v mqdds sz, yni, Allahn
byndiyi, hr eybdn uzaq olan mam leyhis-salamn szlri rsy
gldikd rbin blati mhv oldu. Yni, o Hzrtin buyurduqlarn
drindn dndkdn sonra rblrin fsahtli v blatli olduunu
sylmk olmaz. rb blatilrinin klamnn o Hzrtin szlri il
frqi torpaqla xalis qzln frqi qdrdir. rblrin d bu szlr yaxn
v mnasib blatli szlr byan ed bildiklrini frz etsk, bel drin
mnalar nec baa d v stlik hmin mnalar bel szlrl izah
ed bilrdilr?! Yalnz cahiliyyt dvrnn deyil, Hzrt Peymbrin
(sllllahu leyhi v alih) shablri v masirlri olan rblr
smalara aid olan bel tin mnalar nec baa d bilrdilr ki,
hmin mnalar byan etmk n bel klamlar iltsinlr? nki
cahiliyyt dvrnd rblrin fsahti yalnz dv, at, da uzunqula,
shra inyi v ya ucsuz-bucaqsz llr v shralar v buna bnzrlrin
vsfindn ibart idi. Yni, onlar bel mrkkb mnalarn zn
qavramadqlar halda onu blatli szlrl ifad ed bilmzdilr.
Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) shabsi v masirlri
olan, blatlri il mhurlaan rblrin fsahtinin n yksk hddi
iki v ya stirdn ox olmazd. O da mtlq lmn xatrland,
dnyann mzmmt olunduu moiz v yd-nsiht mvzusunda, ya
da dy tviq, dmni qorxutmaq v cihada getmmkdn bhs edn
mharib mvzusunda olard. Onlar mlklrin nv v siftlri,
ibadtlri, tsbih etmlri, Yaradan haqqnda biliklri vq v
mhbbtlri v hazrki fsild trafl bhs olunan bu kimi msllri
bilmirdilr. Bli, byk Qurann mlklr bard buyurduu
cmllrini eidib tan olmudular. Amma mam leyhis-salamn
buyurduu qdr trafl mlumatlar yox idi. Lakin bu mnalarla tan
olan Abdullah ibn Salam, myy ibn bi s-Slt v baqa xslrin
bel blatli sz demk qdrti yox idi. Demli, bu dqiqlikd mnalar
bel fsahtli ifadlrl mam li leyhis-salamdan baqa he ksin
demdiyi, bu gc sahib olmad sbuta yetir. And iirm ki, gr all
bir insan mam li leyhis-salamn bu klamn drindn dns,
bdninin drisi titryr, qlbi narahat olar v Allah-talann zmt v
byklyn qlbind v bdn zvlrind yer verr, Ona diqqt yetirr
v el ad olar ki, vqn oxluundan az qalar can bdnindn
ayrlsn. Bu xtbni sylmkdn mqsd Allahn gc v qdrtinin
byklyn, zmtini yada salmaqdr. Mlklr d onun qeyri-adi
mxluqlar, Onun kamil qdrtinin dlili olduqlarna gr mam
leyhis-salam z buyruqlarnda onlarn vziyytini, siftlrini bel
byan edir.

312

mxluq olan bir dst mlk yaratd. Onlara gylrl

fzann geniliyi arasndak enli yollarda yer verdi. O enli
yollarn arasnda pak v tmiz yerlrd zmt v byklk
prdlrinin arxasnda (onlar ibadt v itati n hazrlanm
yerlrd) onlarn tsbih ednlrinin avaz ucalr. Qulaqlar kar
edn o iztirabl v narahat sslrin arxasnda onlarn,
gzlrinin grmy taqti olmad nur v iq parltlar
var. Demli, z yerlrind heyran v srgrdan dayanrlar.1
Allah-tala onlar crbcr surt v kild, qanadl yaratd
ki, zikr ed-ed Onun byklyn v ucalna hmd
etsinlr. 2 Yaradlmlarda Prvrdigarn yaratmann akar
v aydn olanlarn (nianlrini) zlrin xmrlar (insan kimi
Allahlq iddiasnda bulunmurlar). Xaliqi v yaradcs yalnz
Allah olan bir eyi yaratdqlarn iddia etmirlr. (Btlri
Allaha rik xan btprstlrdn frqli olaraq zlrini Allaha rik
bilmzlr.) Onlar szlrind Allahdan n kemyn, Onun

mrin, frmanna uyun hrkt edn sevimli bndlrdir. 3

Onlar (bzilrini) z vhyinin yerlrd qoruyucusu qoyub
z qadaa v mrlrinin mantlrini peymbrlr
atdrmaq n tyin etdi.4 Mlklrin hamsn kk1

z tsbih v krlri il gylrd qova salan, narahatlq v iztirab

yaradan mlklrin Allah-talann byklk, zmt nurunun parltsn
grmy taqtlri yoxdur. nki O, gzl grlmkdn v hqiqti drk
edilmkdn pak v nqsanszdr.
2
Qurani-Krimin Fatir sursinin 1-ci aysind buyurulduu kimi:


Gylri v yeri yaradan,
ikiqanadl, qanadl v drdqanadl mlklri peymbrlr xbr
gtirn eli edn Allaha hmd olsun. Burada mqsd onlarn say
deyil. Nec ki, sonra buyurur: Allah z mxluqatnda istdiyini
artrar. Hqiqtn Allah hr ey qadirdir!
3
Allah-talann icazsi olmadan sz danmr v Onun mrinin ziddin
i grmrlr. Nec ki, Qurani-Krimin nbiya sursinin 26-27-ci
aylrind buyurulur:
Kafirlr chalt v nadanlqla dedilr: Rhman
mlklrdn zn vlad gtrd!. O, bel szlrdn pak v
mqddsdir. Xeyr, mlklr mhtrm bndlrdir. Allahdan qabaq
sz danmaz, yalnz Onun mri il i grrlr.
4
Qurani-Krimin Hcc sursinin 75-ci aysind buyurulur:

Allah vhyi mlklrdn

313

bhdn (eytann vsvssindn) msum saxlad. Onlarn

arasnda Allahn raz olduu yoldan dnn yoxdur. Onlara
kmk edrk ibadtlrin imkan yaratd. Sakitlik v vqar
tlb edn tvazkarl qlblrinin arna evirdi. (eytan
v nfsi-mmar qarsn ala bilmdiyi) asan olan z kr v
hmd qaplarn onlar n ad. znn tkliyin, tovhid
dlalt edn akar lamtlri (qti dlillri) onlar n
qaldrd. Gnahlarn yk onlarn iyinlrini ymdi. (Gnah
etmirlr, nki hvtlr v nfsi-mmary malik deyildirlr). Birbirinin ardnca ken gec-gndzlr onlar dyimdi (buna
gr d insan kimi ziflyib qocalmr, snmrlar). manlarn he bir
kk v bh sarstmad. (Allahn birliyin olan) mhkm v
gcl inamlarna, etiqadlarna he bir znn v gman yol
tapmad (ki, znn v yqinlik bir-biri il dyrk imanlarnda
sstlk yarada bilsin). Onlar arasnda (bir-biri il mqam
stnlyn gr) kin v dmnilik mli alovlandrlmad.
(He biri digrin paxllq etmdiyin gr aralarnda dmnilik
yaranmr.) Heyrt v srgrdanlq onlara aid olmadna gr
rklrind yer verdiklri Allah tanman (he ks) onlardan
ourlaya bilmz. (nki heyranlq v srgrdanln mnyi alla
xyaln mbarizsidir. Xyal is onlara yol tapa bilmz.) Allah-

talann zmti v bykly sinlrinin ortasnda yer

tapb (Allahdan baqa he ks rklrin yol tapmayb). (eytani)
vsvslr onlara tamah salmadna gr dnclrin
hakim ksilmyib (v qlblrini irklndirmyib, onlar Allah yada
salmaqdan kindirmyib). Mlklrin bir dstsi ya dolu
buludlarn arasnda, byk v uca dalarda, yollarn
itirildiyi zlmtin qaranlnda yerliblr.1 Mlklrin
sediyi peymbrlr v elilr vasitsi il insanlardan sediyi
peymbrlr atdrar. Hqiqtn peymbrlrin tbli zaman
szlrini eidr v onlarn mmtlrinin vziyytini grr. mam
leyhis-salamn birinci xtbd buyurduu kimi:
Mlklrin bir dstsi Allahtalann vhyini qoruyur. Onun peymbrlri n dil v
trcmandrlar, hkm v frmann atdrmaq n gedib-glrlr.
1
Onlarn bir dstsi yan v qarn yamasna gr, bzilri dalarn
arasnda onlar qorumaq n, bir dstsi d yolunu azb, srgrdan
qalan insanlara yol gstrmk n msuliyyt dayrlar. Yaxud da bu

314

bzilrinin ayaqlar torpa deib yerin n son nqtlrin

gedib xb. Ayaqlar hava v bo yerin arasndak a
bayraa bnzyir. Ayaqlarnn altnda onlar atdqlar v
yerldiklri yerd saxlayan xotirli klk vardr. Allaha
ibadt v itatt onlar hr eydn saxlayb v imann
hqiqtlri onlarla Allah tanma arasnda vasiti olmudur.
(qidlrinin gzlliyi Allah tanyb ibadt etmlrin sbb
olmudur.) Allaha yqinlklri v inamlar onlar baqasna

diqqt etmkdn dandrm, Allaha vq v sevgilrinin

oxluundan btn diqqtlri Ona ynlmidir. stdiklrini
Ondan istyirlr v baqa birisindn tvqqelri yoxdur.
Allah tanman irinliyini dadmlar v Ona mhbbt,
sevgi il dolu olan doydurucu camdan imilr. (Allahtalann qdrt v zmtini bildiklrin gr) Onun (zabnn) xof
v qorxusu rklrinin xallarna qdr kk atb yer
tutmudur. badt v itatin oxluundan bellri bklm,
Ona rbt v meylin oxluu onlarn ahu-zarn sona
yetirmmidir. (Daima ibadtl muldurlar.) Mqam v
rtblrinin ykskliyi tvazkarlq kndirini boyunlarndan
amamdr (byk mqamlarna rmn ox tvazkardrlar).
Xudpsndlik v zndn razlq onlara yol tapmayb ki, z
ibadtlrini ox hesab etsinlr. Onlarn Haqqn clal v
bykly mqabilind ahu-zarlar v tvazkarlqlar
zlrinin gzl mllrini byk saymalarna (ona hmiyyt
vermlrin) sbb olmamdr. d (ibadt v bndlikd)
gstrdiklri sylrin oxluunun sstly onlara hakim
ksilmmidir. 1 Onlarn Allahlarna olan rbtlri azalmr
ki, Ona olan midlr gz yumsunlar (v baqasna rk
balamrlar). Mnacat v (Allah-tala il) raz-niyazlarnn
uzunluu dillrinin trafn qurutmur, ilr onlar mul
etmir ki, pnhan sslr v Haqla olan raz-niyazlar
ksilsin. badt v itat n dayandqlar yerlrd iyinlri
cmld mqsd mlklri cisimlrinin ltifliyind buluda, xilqtlrinin
bykly v zmtind dalara, qaranlqda zlmt bnztmk olub.
1
Qurani-Krimin nbiya sursinin 20-ci aysind buyurulduu kimi:

Mlklr gec-gndz, yorulub-usanmadan

Rbbini tqdis edib nin triflr deyrlr.

315

bir-birindn ayrlmr (hamlqla iyin-iyin ibadt sralarna

dzlb Allaha ibadtl mul olur v z yerlrindn dnmrlr).
(badtin ziyytindn v itatin oxluundan) rahatlq v dinclik

istmirlr ki, Allah-talann mr v frmanndan boyun

qararaq tqsirkar olsunlar. (nki ziyyt v rahatlq heyvani
mzacn tlbatlarndandr v mlklr bel siftlrdn azaddr.)
Onlarn (ibadtd) qrar v sylrin anlalmazlq v

unutqanlq qalib glmz v mkr v yalan, oxlu hvtlr,

nfsi istklr onlarn (itatdki) sy v zhmtlrini yox ed
bilmz. (nki mlklrin hvt qvvsi yoxdur ki, ona aldanaraq
ibadtdn l ksinlr.) r sahibini (Allah-talan) ehtiyac gn
n ehtiyat saxlayrlar. Yaratdqlar ondan z dndrib
mxluqata z tutduqlar vaxt bel onlarn meyl v rbtlri
Onadr. Ona ibadtin n yksk, son hddin atmrlar.1
Mlklrin Allaha ibadt v itatl mul olmaq vq v
sevgisi onlarn qlblrind olan mhbbtdndir. Bu
mhbbt onlardan he vaxt ayrlmayan Onun rhmtin
middn v zabnn qorxusundan ibartdir (hmi xof v
mid iind olar v bir an bel ibadtdn ayrlmazlar). Onlarn
nzrind zab xofunun v qorxusunun sbblri aradan
getmyib ki, z xidmt v sylrindn l ksinlr v
sstlib tnbllsinlr. (Dnyvi) tamahlar onlar sir-yesir
etmyib ki, (dnyadak) sy v zhmtlrin oxluunu (bdi
axirt sadtini qazanmaq n olan) ciddi-chddn stn
tutsunlar. z etdiklri mllri v yerin yetirdiklri
ibadtlri byk sanmadlar (ki, bu sbbdn mrurlaaraq z
mllrinin mkafatna mid etsinlr). gr byk sansaydlar,
(ibadtlrinin mkafatna olan) midlri crbcr qorxu v xofu
onlardan gtrrdi. (Ancaq onlar hmi qorxu v xof iinddirlr.)
eytann hakimiyyti chtdn onlarn Allahlar bard
ixtilaflar olmamdr. (eytan onlar l keirmyib ki, Allah-tala
bard bir-birinin ziddin sz sylsinlr.) Ayrlqlar v bir-birin
dmniliyin pisliyi onlar ayrmamdr. Bir-birin
1

nki Allah tanman drcsinin hddi hdudu yoxdur. Demli, hr

hans mrtby atb ona uyun Allaha ibadt etmi olsa, ondan daha
yksk mrtb d var. Ona ibadtin n son hddin atmaq he ks
myssr olan deyil.

316

paxllq v kin onlara yaxn dmmidir. Crbcr kk v

bhlr onlar dst-dst etmmi, zm v iradlr,
qrarlar onlar bir ne yer blmmidir. (Byk zm v
iradlri Allaha ibadt v itat srf olunur.) Mlklr imann siryesiridirlr. (Bel ki, ondan l kib ilahi mr v frmann ziddin
rftar etmlri qeyri-mmkndr.) Meyl, (haqdan) dnm,
(ibadtd) sstlk v tnbllik onlar imandan ayr
salmamdr. Gy qatlarnda bir qabq yeri (qdr bel yer)
yoxdur ki, orada scd edn bir mlk v ya tlsik (Allahn
mrini yerin yetirmy) alan, sy gstrn mlk olmasn.
Allahlarna ibadtin v itatin oxluu nticsind elmlrini
v yqinliklrini artrrlar. Allahlarnn izzti v qdrti
qlblrindki zmt v bykly oxaldr. 1

Qsaca, Hzrtin mlklrin mxtlif siftlrini vsf etmkd mqsdi

budur ki, camaat onlarn rftarndan rnk gtrrk Allaha ibadtd
onlarn ardnca getsinlr v eytanlarn vsvslrindn uzaqlasnlar.

317

Bu xtbnin bir hisssind yerin yaradlmas

v su zrin srilmsi byan edilir1
Byk Allah yeri (yerin oxunu) erkk heyvann z diisin
hcum edrkn hycanland kimi alxalanan (su)
dalalarn arasnda erkk heyvanlarn hvani hycan v
mst vaxt az kpklndiyi tk biri digrini itlyn
zmtli dalalar tlatmd olan su il dolu dnizlrd
batrd. Sonra tlatml su ona sriln yerin arl altnda
hycan v dikbalqdan l kdi v tvazkarlq yolunu
sedi. Yer onun iin bataraq srildikd dalann hyacan
v enib-qalxmas sakitldi. z iyinlri il (traflar il)
suyun zrind evrildikd (yerldikd) su (dalalar) zlil
oldu v snd (sakitldi). Dalalar ss-ky v qovadan
sonra sakitlrk mlub oldu v boynunu cilovun dmir
halqalarna qoyaraq itatcil oldu. (Qsas, torpan suda
yerlmsindn sonra onun alxalanmas dayand v dalalar
sakitldi.) Yer ox dalal suyun arasnda yerlib onu
tkbbr, boyun ymmk v byklkdn (z dalalarnn
coub damas nticsind ss-ky salmaqdan) saxlad. Srtl
axmasna (altna-stn evrilmsin) mane oldu. Su

yngllm v enilrdn sonra z yerin oturdu. Boyun

ymmk v sraydan (bir-birinin stn evrilmkdn) sonra
yerin trafn brd. Onun hycan yerin aa
nahiylrind sakitldikd Allah-tala byk v uca dalar
onun iyinlrind (knarlarnda) yerldirdi. Yerin
yuxarlarndan su emlrinin yolunu ad v geni llr,
onun trafna, yan-yrsin yayd. Yerin hrktini brk,
byk v hndr da parasndan olan hrktsiz dalara
gr sabit etdi. Yer d dalarn onun sthinin knarlarna
batmas, drinliklrin sanclmas, onun kklik v
hndrlklrind yerlmsi nticsind hrktdn v
1

Bu fsild yerin yaradlmas v insan n ox faydal olan buludu,

ya, nuru, bitkilri, canszlar v aylar xlq etmkd Allah-talann
hikmti, uzaqgrnliyi Onun qdrti v gc xatrlanmaqla byan
edilmidir.

318

silklnmdn aramlq tapd. Allah-tala gyl yerin arasn

geni aaraq havan onun sakinlrinin nfs almas n
hazrlad. Yer hlini (onun zrind yaamaq n) btn
ehtiyaclarn dyn eylrl birg yaratd. Sonra hndr
olduuna gr su emlrinin enib atmad v kiik
aylarn ykskliklrin yol tapmad bitkisiz torpaqlar z
ixtiyarna buraxmad. Onun lmlrini diriltmk n
havada yaranan buludu xlq etdi ki, (yer su versin) onun
bitkilrini ccrtsin.1 Yer zrin yamaq n hazr v birbirindn aral, danq olan parlaq bulud paralarn
birldirdi. Bellikl, ox sulu a buludlar tlatm glrk
yamaa hazr oldu. Dirildilmi dairvi buludlarn trafnda
Onun i parldad, i byk a bulud paralar il stst db qurtarmam dalbadal yaan buludlar gndrdi.
Arl sbbindn aa enmy meylli olan ya yer
yaxnlad v cnub klyi buludu ard-aras ksilmdn
hrkt etdirrk yan xard (heyvanlarn dndn sd
saan kimi sad). Sonra bulud (ar ykl dv sinsi st yer
kn kimi) z sinsini v traflarn yer sykdi (ya yad).
znd olan oxlu suyu aa axtd. Allah-tala quru
llr otlar, bo dalarda is tz-tr lflr bitirdi. 2
Bellikl, yer z zint verilmi mnliklri il adlanar
(gzl grnr), zrind bitib v onu bzyn parlaq v tztr tumurcuq v gllrl fxr edib ynr (yam-yal olar).
Allah-tala hmin bitkilri insanlarn azuqsin v
heyvanlarn ruzisin evirdi, (istdiklri hr bir yer gedib
glmlri n) yerin trafnda geni yollar ad. Yollarn
arasnda gedib-glnlr n (ulduzlar v dalar kimi)
1

(Nec ki, Qurani-Krimin Scd sursinin 27-ci aysind buyurulur:

Mgr grmrlrmi ki, Biz otsuz torpaqlara ya gndrib

onunla heyvanlarnn v zlrinin yediklri bitkilr yetidiririk? Mgr
Allahn btn bu qdrt nianlrini grmrlr?
2
Qurani-Krimin Hcc sursinin 5-ci aysind buyurulur:
Yer zn
qupquru, otsuz grrsn. Biz ona yamur endirdiyimiz zaman o,
hrkt glib qabarar v hr nv gzl bitki yetirr.

319

lamtlr, nianlr qoydu (ki, traf alm yol tapa bilsinlr).1

Allah-tala yeri adqdan sonra insan yaratmaqla z mrini
yerin yetirdi. Adm leyhis-salam sedi v onu btn
digr mxluqlarndan stn, fziltli etdi. Onu znn ilk
mxluqu edrk cnntd mskunladrd. Orada ruzisini
bol etdi. Yemyi qadaan olan eyi ona taprd, bu ii
grmyinin gnah v itatsizlik olduunu, mqamna
thlk, ziyan vura bilcyini ona yrtdi. Sonra Allahn
vvlcdn onun barsind olan elmin uyun olmaq n
Adm Allah-talann qadaan etdiyi ii grd.2 Tvb
1

Nec ki, Qurani-Krimin Zuxruf sursinin 10-cu aysind buyurulur:

O Allah ki, orada
yerlsiniz dey yeri sizin n beik kimi ad v istdiyiniz yer ged
bilsiniz dey, orada sizin n yollar sald ki, blk doru yola
atasnz.
2

Bu o demk deyil ki, Adm bu ii grmy mcbur idi v ondan

uzaqlamaq gcnd deyildi. nki Allah-talann elmi mlumun sbbi
deyil v bu, Admin hmin ii mtlq grmli olmasna sbb ola
bilmz. Allahn elmi mlumu gstrir. Bel olmasayd, onu bu iin gr
danlayb qnamazd. O da gnah v itatsizliyi zn aid etmzdi.
Qurani-Krimin raf sursinin 22 v 23-c aylrind d bel
buyurulur:

eytan Adm
v Hvvan aldatd. Adm v Hvva o aacn meyvsindn daddqda
libaslar dd. Ayb yerlri grnd. Onlar Cnnt yarpaqlarn birbirin yapdraraq ayb yerlrinin stn rtmy baladlar. Rbbi
onlara mracit edib buyurdu: Mgr siz bu aacn meyvsini yemyi
qadaan etmmidimmi? eytan sizin akar dmninizdir,
demmidimmi? Dedilr: Ey Rbbimiz! Biz zmz zlm etdik. gr
bizi balamasan v mrhmt etmsn, biz, bhsiz ki, ziyana
urayanlardan olarq.
Bu inc mqam, kitabn I hisssind 1- ci xtbnin Adm barsindki
parasnn rhind verilmyib v burada xatrladram: i alimlrin
qli v nqli dlillrin, ortaq fikirlrin sasn peymbrlrin
leyhimus-salam mrlrinin vvlindn axrlarna qdr msum v
hr bir kiik v ya byk gnahdan pak olduqlar sbuta yetirilmidir.
Demli, Allah-talann hmin aacn meyvsini yemyi Adm qadaan
etmsi tnzihi qadaa, baqa szl msthb v daha stn mli trk
etmkdir. Adm o meyvni yedikdn sonra zn zlmkar v ziyankar

320

etdikdn sonra Allah yer zn onun nsli il

abadladrmaq, onu (onunla olan v ya sonradan dnyaya glck)
bndlrin hcct (dlil-sbut) v (balanca v mada)
yolgstrn etmk n Adm leyhis-salam yer endirdi.
Onun ruhunu aldqdan sonra insanlar sbut v dlill
mhkmlnn Allah tanmaq mslsind z balarna
buraxmad. Biri-birinin ardnca Onun mrlrini atdran
peymbrlrinin, seilmilrinin dilindn gndrdiyi dlil
v sbutlarla onlardan hd-peyman ald. (Onlar doru yola
ynltdi.) Bu minvalla peymbrimiz Mhmmd (sllllahu
leyhi v alih) vasitsil hcctini tamama yetirdi v zrxahlq
yeri qoymad. Bununla qorxutmalarna da son verdi. 1
Ruzilri tyin etdi (lsn myynldirdi), onu azaldb
oxaltd v (bndlri arasnda) azlq v bolluqla bld. Bu
blgd daltl rftar etdi (hr ks z hikmtin v mslhtin
uyun, onun bacar mqabilind balad) ki, ruzi qazanman
asanlq v tinliklri il istdiyi hr kimsni snaa ksin,
bununla da varllarn krn v yoxsullarnn sbrini
yoxlasn. (Grsn ki, varllar kr, yoxsullar sbr edirmi?) Sonra
ruzilrin bolluunu yoxsulluq v prianln tinliklril
yana qoydu. nsanlarn salamlqlarn qfil xstliklrl
balad v byk adlqlar boaz qurudan qss, kdrlr
evirdi, (varln kasb, salam xst v ad qmgin etdi). mrlri
myyn edib bzilrin uzun, bzilrin is qsa mr
verdi. Bzilrini qabaa, bir dstsini txir sald v lmn
(batmaq, yanmaq, xstlik, ldrlmk v bu kimi) sbblrini
yaratd. lm (quyudan vedr kn kimi) mrlrin uzun
kndirlrini ksn v onlarn dynlnmi qsa iplrini
adlandrmasna, yaxud da Allah-tala baqa bir yerd d QuraniKrimin Taha sursinin 121-ci aysind: Adm
Rbbinin msthb gstriini yerin yetirmdiyin gr Behitd
qalmadan faydalanmad buyuraraq onu gnahkar adlandrmasna
glinc is mnas budur ki, peymbrlr v onlarn vlilri yax v
stn ilrdn uzaqlama byk, hr bir ibadti is kiik saysnlar.
1
Peymbrliyi Hzrt Mhmmdin pak vcudu il baa atdraraq z
dinini tkmilldirdiyindn he ks zrxahlq yeri qoymad v
gnahkarlar n zab qalmaz etdi.

321

qrana evirdi (ki, mrlrinin uzunluuna midvar olan qvvtli

insanlar bilsinlr ki, lm gcl v zif tanmr).
(mam leyhis-salam bu fsild drin mnal blat v fsahtin n
yksk hddi olan szlrl Haqq-talann btn nv mxluqlarndan sz
aaraq eidnlri Allahn ilrinin xrdalqlarn bel bilmsindn agah
edir1 v buyurur:)

Allah-tala z sirlrini gizldnlrdn, bir-biril

yavadan dananlarn gizli shbtindn, znn v
gmanlarla rklrd olan fikirlrdn, minlikl xarlan
qrarlardan, gzucu oruncasna v yavaca (baqas hiss
etmdn) baxlan baxlardan, rklrd gizlnndn (he ksin
agah olmadndan), hicab v prdlrl rtlm (he bir ks
akar olmayan), grnmz eylrdn qulaq dliklrinin
oruncasna v yavadan eitdiklrindn, yayda kiik
qarqalarn, qda is hratlarn v gmiricilrin zn
yer tapd deiklrdn xbrdardr. vladlar il aralarna
ayrlq dn qadnlarn ah-nal sslri v hnkrtlrindn,
(addmlayanlarn) addmlarnn ahst ssindn, meyvlrin
aaclarn damar v kklrinin qlaflarndak yetim
1

nki gzl grnmyn v ya gizli mxluqlarn yaradlmas, onlarn

hr birinin yetidirilmsi v btn haltlrind hikmt gstrilmsi
onlarn hqiqtlrini bilndn, trfindn olduu ala smazdr.
Qurani-Krimin Mulk sursinin 13 v 14-c aylrind d bel
buyurulur:

Ey Qrey kafirlri, istr Peymbr bard olan
sznz gizli saxlayn, istr aq deyin, Allah n he bir frqi
yoxdur. Olanlar dil gtirmmidn nc bilndir. Mgr sinlri
yaradan onda olanlar bilmzmi? Allah hr eyi incliyin qdr
bilndir, hr eydn xbrdardr! bn bil Hdid burada gzl sz
demidir: Allah-talann szndn baqa bu gzllik, zmt v
byklkd bu sz bnzr bir sz eitmmim. nki mam leyhissalamn klam hmin aacn bir buda, o dnizin bir axar v hmin
atin bir lsidir. Sanki Qurani-Krimin nam sursinin 59-cu
aysini rh etmidir:

nsanlardan gizli olan qeybin xzinlri v ya aarlar Onun
yanndadr. Onlar ancaq Allah bilir. Allah suda v quruda n varsa,
bilir. El bir dn yarpaq yoxdur ki, Allah onu bilmsin. Yerin
zlmtlri iind el bir toxum kilmyib, el bir quru v ya yoxdur ki,
mhz aq-aydn kitabda olmasn v Allahn elmi ona amil olmasn!

322

yerindn, dalarn maara v drlrind heyvanlarn

gizlndiyi yerlrdn, acaqanadlarn aaclarn gvd v
qabqlarnda gizlndiyi yerlrdn, yarpaqlarn budaqlara
(aac budaqlarna) bitidiyi yerdn d agahdr. Bellrdn xb
qanla qarm ntflrin yerldiyi btnlri, havada
qabarm buludlar v onlarn birldiyi yeri, buludlarn stst yld yerd ya dnlrinin yamasn,
burulanlarn yer zn rtdyn (toz-torpaq v r-p),
yalardan trmi sellrin mhv etdiklrini (bina, imart v
bu qbildn tikililri), hratn qumsallqlarda hrktini v
batmasn, qularn uca dalarn bandak yuvalarn v
xossli qularn qaranlq yuvalarnda nm oxumalarn
da bilir. Dnizdki dalalarn yetidirdiyi sdflrin
arasnda olanlardan (ll v mrcandan), gec qaranlnn
rtdklrindn, yaxud gnin zrin sadqlarndan, ardaras ksilmdn qaranln prdlrindn v iq zrin
parltlar dnlrdn, hr addmn niansindn v hr
hrktin asta ssindn, hr szn sdasndan v hr
dodan trpnmsindn xbrdardr. Hr canlnn yerini,
hr zrrnin kisini, zm v iradsi olan hr nfsin ssini
v hay-huyunu, meyv aaclarn v ya aacdan dn
yarpaqlar, yaxud btnin v ntfnin yerldiyi v ya qann
toplab balanaraq t tiksi kimi olduu yeri v ya
mxluqun surtinin yaranaraq doulmas kimi yer zrind
olan hr eyi bilir. Bu elm v biliyin Ona (insanda olduu kimi)
mqqt v ziyyti olmad, yaratdqlarn qoruyubsaxlamaqda he bir mane il zlmdi. Mxluqlarn
ilrini idar etmkd yorulmad, sstlmdi, ksin, Onun
elmi btn yaradlanlar hat edir. dalti onlar bryb,
fzl v krmini onlarn halna amil edib. Onun mqamna
layiq olan (Allah tanma, ibadt, nemt kr etm v tkkr)
drk etmynlrin tqsirlrindn kedi.1
1

Bu cmld yaradann bykly, zmti mqabilind mxluqun

mdh v ibadtinin ox kiik olmasna iar edilir ki, mxluq nemt
krn, ibadt v itatini davam etdirmkl bir an bel qflt
qaplmasn.

323

(mam leyhis-salam Allaha hmd v kr etmk, yaratdqlarn vsf

etmk, zmtini v byklyn, kamal v clal siftlrini byan
etmkl baa sald ki, Onu zahiri gzl deyil, ryin gz il grmk
olar. O, Allaha mnacat v raz-niyaz etmk niyytil rz etdi:)

Allahm, Snsn gzl vsflr v sonsuz nemtlri

saylmaa layiq olan. gr Sni (ltf v krmini)
arzulayrqsa, Sn arzuladmzdan daha yax v daha
stnsn. gr Sn (rhmt v fvin) mid ediriks, Sn
midlrimizdn daha ziz v daha byksn. 1 lahi, Sn el
bir eyd (blatli v aydn nitqd) mn qdrt vermisn ki,
onunla Sndn qeyrisini mdh edib Sndn baqa he ks
hmd-sna demrm. Onunla bhrsiz v midsiz
mvqelr, kk v bdgman yerlr (mxluqun yanna) z
tutmaram. (nki onlarn zlri zavall v mhtacdr.) nsanlarn
mdhindn v (Snin nemtinl) rsy atan mxluqlara trif
sylmkdn dilimi saxlamsan. lahi, hr mddah
triflnndn muzd, haqq umar. Mn Snin rhmt
azuqlri v fv xzinlrin yol gstrmn (ta etdiyin n
byk mkafata) midvaram. Xudaya, bura (tzim v tovhidl
mul olduum yer) Sn xas olan vahidlikl Sni tanyan v
buna gr d kr v snaya Sndn qeyrisini layiq
bilmyn kimsnin yeridir. (Demli, hr ksin minbr xmaa v
oradan hr sz danmaa lyaqti atmaz.) Mnim yoxsulluq v
ehtiyacmn da yolu Sndir ki, onun bdbxtliyini Snin
fzl v ehsanndan baqa (he bir eyl) dmk olmaz, onun
tinliyini Snin sxavt v bxiindn qeyri he n aradan
gtrmz. (Snin zikrin mul olduumuz) Bel bir mqamda,
z razln biz yetir, llrimizi Sndn qeyrisin doru
ynltm. nki Sn istdiyin hr ey qadirsn.2
1

nki Snin evinin qaps hmi aq, nemt sfrn hmi srilmi v
bxi, sxavt lin is btn llrdn ykskddir.
2
Burada cddim mirl-mminindn ruhlanaraq o Hzrti Allah
drgahnda vasit qrar verir v ahu-zarla fryad krk deyirm:
lahi Prvrdigara, mnim xtalarm ox, gnahlarm sayszdr. Sn
balayan, rhimli, ziz v krimsn. Mnim xtalaram bala,
gnahlarmdan ke. Bu raftli kitabn trcm v rhini mhtaclq v
ehtiyac gnmn azuqsin evir. Ey o ks ki, Ondan
qeyrisin mid olunmaz.

324

91-ci xtb
mam li leyhis-salamn Osman ldrldkdn sonra
camaatn ona beyt etdiyi vaxt (hicrtin otuz beinci ilinin
zilhicc aynn iyirmi beind, cm gn) buyurduu
klamlarndandr.
Mndn l kib baqasn istyin.1 Mxtlif siftlri v
rnglri olan bir i qol qoyuruq.2 (Bel ki,) rklrin ona
dzm yoxdur (camaatn bel hadislr dzm yoxdur) v
allar onun ykn kmycklr (inkar edcklr). fqlri
qara bulud (zlm, sitm v bidt) bryb (haqq-hqiqt gni
onun altnda gizlnib), aydn yol (slam hkmlrinin hqiqti)
dyiib. Bilin ki, mn sizin dvtinizi (beytinizi) qbul
etsm, zmn bildiyim kimi rftar edcym.3 V (xlifliyi
1

V onu mir, xlif sein. nki Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi

v alih) bu dnyadan kmsindn sonra haqsz olaraq hakimiyyt
gln xliflr Peymbrin snn v yolunu dyirk beytlmal
riyyt arasnda dalt v dzgnlkl blmdilr. ksin, rklri
istdiyini edib rbi cmdn v gcln zifdn stn tutdular. Osman
znn Bni-myy qbilsindn olan qohum-qrabasn camaatdan
stn tutaraq uzun illr bu minvalla rftar etdi v camaat Peymbrin
adtlrini, yolunu unutdu. ndi d glib mam leyhis-salama beyt
etmkd mqsdlri bu idi ki, o Hzrt d zndn vvlki xlif kimi
rftar etsin. O byk xsiyyt dlil-sbutun tamam olmas v Hzrt
Peymbrin yoluna zidd i tutmayacan v onlarn is beytlrini
pozacaqlarn bilmlri n bu szlri buyurmudur. Buna gr d O
Hzrt Allahn peymbri trfindn xlifliy tyin olunsayd,
hqiqtn mamlq v mirlik ona mxsus olard, bu yolda dayanmaq
ona vacib olard, bel olan halda, nec istefa ver bilrdi? demk
doru olmazd. nki mam leyhis-salam onlarn son nticd hdpeymanlarn pozacaqlarn v onunla birg olmayacaqlarn bildiyin
gr bunlar buyurur.
2
Nakisinl, yni, z hdlrini pozan Tlh, Zbeyr v digr Cml
qounu il dy, Qasitinl, yni, Hzrt dmn ksilmi Maviy
v am qounu il mharib, Mariqinl, yni, kafir olmu Nhrvan
xvaricil dylr kimi tinliklrl zlcyik.
3
Sizlri haqq-dalt atna mindirib doru yola xaracaam, Allahn,
Peymbrin istyinin ziddin sz danmayacaq, bu yoldan knara
addm atmayacaam.

325

qbul edib i balasam) danann (nfsi istklrin uyun v rit

zidd olan) szn, (zmdn vvlki xliflrin yolu il getmdiyim
gr mni) mzmmt ednin qnana qulaq asmayacaam.
gr mni buraxsanz (xlif semsniz), sizlrdn
(insanlardan) biri kimi olaram v blk d sizlrin (haqsz
xlifnin nalayiq rftarlar bard) szlriniz daha ox qulaq
asaram (v hququnuzu qoruyaram), znz vali v hakim
etdiyiniz xsin (slamn buyurduqlarna uyun mr vers)
mrlrini daha yax yerin yetirrm. (Buna gr d) mnim

sizlr vzir v mavir olmam, mir v hakim

olmamdan daha yaxdr.1

92-ci xtb
mam li leyhis-salamn xtblrindndir:2 Allaha
hmd v kr etdikdn, Hzrt Peymbr salamdan sonra,
ey camaat, mn fitn-fsadn gzn kor qoydum. 3 Onun
zlmti tlatm kdikdn, tinliklri artdqdan sonra
mndn baqa he ksin bu fitn-fsad (df etmy) crti
atmrd.4 Mni tapmayacanz vaxt glmmi (hr eyi
1

Xlas, mam dlil-sbutu tamam edir ki, beyt etdikdn sonra

onlarn istklrin zidd i grs, biz bilmirdik ki, sn bel edcksn,
yoxsa sn beyt etmzdik dey irad tutmasnlar.
2
Nhrvan mharibsi baa atdqdan sonra buyurduu mhur
xtblrindndir. Burada z hnr fziltlrini rh edrk onun
gstrilrin uyun rftar etmlri, mrlrin tabe olmalar n z
mqamn cahillr v qafillr byan etmidir. Daha sonra Bnimyynin fitn-fsadlar, onlardan hr birinin hakimiyyti dvrnd
camaata yaradlan tinlik v onlarn dvltlrinin squtu bard xbr
vermidir.
3
Tlh v Zbeyrl Cml mharibsind, Maviy v qounu il
Siffeyn dynd v Xvaricl Nhrvanda dyb fitnfsadlarnn almi brmsin mane oldum.
4
Hr yeri fitn brmd v he ks n edcyini bilmirdi. nki
slam hli ona qdr qibl hli il mharib etmyin hkmn bilmirdi
v buna crt etmirdi. Nec ki, bn mr, Sd ibn Malik v bu Musa
v onlar kimilri Hzrtin yanndan uzaqlaaraq dedilr: Mslmanlar
arasna dn bu fitndn kinmk v uzaq durmaq daha yaxdr.

326

bildiyim gr dini hkmlri v msllri) mndn soruun. And

olsun canm qdrtinin lind olana ki, bu zamandan

qiyamt gnn qdr (ba verck) el bir eyi (bir xbri)
mndn sorumazsnz (ki, cavab vermyim) (hakimiyyt glmkl
insanlarn hidaytin v ya azmasna sbb olan) yz nfri (bir
qdr az v ya oxunu) doru yola ynldnlr v yz nfri
azdranlar bard soru-sual etmzsiniz ki, siz (dvlri
istdiklri yer dartan sarbanlar kimi) hmin dstnin dvt
ednlri, nd gednlri v qovanlar (hakimlri), onlarn
endiklri v yklndiklri (toplama yerlri), onlardan lnlr
v ldrlnlr bard xbr vermyim (ncdn demyim).
Mni tapmasanz (aranzda olmasam), pis hadislrl, tin
ilrl zldikd sual soruduqlarnzn oxu (ox mttl
qaldqlarndan) balarn yer dikck (susacaq v bu pis
hadislrdn v tin ilrdn x yolunu tapmayacaqlar). Cavab
vernlrdn oxu da (cahilliklrin v nadanlqlarna gr, cavab
vermy) qorxacaq (aciz qalacaq). Bu o vaxt olacaq ki, sizin
aranza oxlu mharib, (onun fitn-fsadndan) tinlik
dck, (arsizlik v lacszlqdan) dnya siz dar glck,
bla gnlrini (tin vaxtlar) uzun sanacaqsnz (hr bir saat
sizlr bir gn qdr v daha uzun glck). Nhayt, Allah-tala
sizlrin iindn yax ml sahiblrin qlb nsib edck.
Fitnlr (camaata) z tutduqda (batill haqq, fsadla doru) shv
salnacaq, aradan getdikd is (fitnkarlar mhv olacaq v camaat
batildn, fsaddan) hali olacaq. (Onda haqla dorunu baa dck,
z cahilliklrini v nadanlqlarn etiraf edcklr, nki) fitnlr z
tutduqda (onlarn nadrstlklri) mlum olmaz, arxa
evirdikd (aradan getdikd) tannarlar. (N qdr ki, fitn-fsad
tyan edr, haqq gz grnmz, onun alovu sngiynd haqq akara
qli v nqli hkm sasn minbr xb
mni tapmayacanz vaxt glmmi mndn soruun demk crti
li ibn bu Talib v pak mamlardan baqa kimsd yoxdur. nki
suallar mxtlif v saysz-hesabszdr. Bzilri qli, bzilri nqli, bir
qismi almd mahid olunana, baqa bir qismi is qeyb almin,
elc d kemi v ya glcy, yaxud indiki zamana aid olur. Allah
trfindn
tsdiqlnmi,
elm-hikmt
mnbyi,
kamal-mrift
emsindn vvlkilrin v sonuncularn elmlrini yrnmi xsdn
baqa he ks bu suallara cavab ver bilmz.
1

327

xar.) Fitnlr (hr yerd) klklr tk dolanarlar, bir hr

atar v bir hrdn kerlr.1 Agah olun, fikrimc, sizin

n fitnlrin n thlklisi (n byy v n tini) Bnimyynin fitnsidir.2 O, kor v qaranlq bir fitndir. (Onda
doru qurtulu yolu itib, din v dnyaya ziyan aq-akar grnr.)

Onlarn hakimiyyti hr yan bryck, bla v tinliklri

(prhizkarlara v ilr) mxsus olacaq. Hmin fitnlr
gzaq baxan hr ks (Bni-myynin irkin ilrinin leyhin
xsa) bla v tinlik ona z tutacaq. Kim buna gz yumsa
(onlarn irkin ilrin iradn bildirmyib mr v qadaalarna boyun
ys), bla ondan uzaq olacaq (rifahda v min-amanlqda)

qalacaq. Allaha and olsun, mndn sonra Bni-myy

sizlr n (saarkn sacn) dilyn, li-aya il (bana)
vuran, tpiklyn v sd samaa qoymayan, soncuq atan
qoca dv kimi pis hakimlr olacaqlar. (Xlas, yaxlara
ziyyt verib ldrck, mslmanlarn beytlmalndan haqq atanlara
he n vermycklr.) Daima sizlr hakim ksilcklr ki,

onlara xeyir vern v ziyan vurmayanlardan baqa bir ks

(yer znd) qalmasn. (Onlara itat etsinlr v ya n az
mqsdlrinin leyhin sz danb addm atmasnlar.) Onlarn blas
v hakimliyi (sizin stnzdn) ksilmyck. Bel ki,
sizlrdn birinin onlardan intiqam almas qulun sahibindn
v tabe olann tabe olduu xsdn intiqam almas kimidir.
(Onlarn laltlar satn alm qullarna bnzyirsiniz ki, z haqqnz
qoruya bilmirsiniz.) Onlarn pis, qorxulu, (mharib, qantkm,
qart, ourluq v namussuzluun adt olduu) cahiliyyt dvr

camaatnn rftarna oxayan fitn-fsadlar sizlr tu

glck. O fitndn nicat v hidayt n n bir lamt, n
d (haqq yolu n) grnn bir nian vardr. Biz hli-Beyt o
1

Fitnkarlar hr yerd fsad trdrlr. Bzn bir hrin halisini z

alovlar il yandrar, bzn hmin hrdn kerk baqa bir hrin
halisini yandrarlar.
2
O, Allah Peymbrin hrmtsizlik edrk onun iki nvsini - mam
Hsn v mam Hseyn leyhims-salam qtl yetirdi, Allahn evini
datd, sksn il slamn minbrlrindn mirl-mminin hrmtsizlik
edrk camaat o Hzrtdn uzaqlamaa mcbur etdi. Bu irkin mli
qbul etmynlri hrdn xardaraq yurdlarn viran qoydu.
Peymbrin snnsini bidt, bidti is snn bilirdilr.

328

fitnlrin gnahndan nicat tapacaq (fitnkarlarn mllrindn

bezrk Allah-talann buyruqlarna uyun rftar edcyik) v hmin
vaxtlar (kimsni akarda haqq yoluna) dvt ed bilmycyik.
Sonra Allah-tala onlar zlil v xar edib zorla (trafa)
dartacaq (bla v msibtl) dolu camdan su verck, kimsnin
(Bni-Abbasn) vasitsil drini tdn ayran tk o fitnlri
sizdn uzaqladracaq. Onlara qlnc (zrbsindn) baqa bir
ey hdiyy etmycklr v qorxu, xofdan baqa bir ey
geyindirmycklr. O zaman (Bni-myynin hkumti squt
edib hams zif, gcsz v zlil olduqda) Qrey dnyan v onda
olan btn eylri ldn verib onun yerin bir dvni
ldrmk qdr (bir saat) olsa bel, mni grmyi v bu gn
onlarn bzilrindn istdiyim v mn vermdiklri btn
eylri onlardan qbul etmyimi arzulayacaqlar.1

gr Qrey, yni, Bni-myy Bni-Abbasdan grdklri btn

tinlik, hrc-mrclik, zlillik v arsizlikdn sonra O Hzrti
tapsaydlar, Onun ayaqlarna db xlifliyi v hakimiyyti qbul
edrk dnyadan zlm, sitm, fitn-fsadn pasn silmsi n zar-zar
alayardlar. Tarixilrin nql etdiyi mhur bir hadis deyilnlri
tsdiqlyir: Bni-myynin son padah Mrvan ibn Mhmmd
Xorasan qoununun srkrdsi olan Abdullah ibn Mhmmd ibn li
ibn Abdullah ibn Abbas grdkd ey ka bu cavann yerind, bu
bayran altnda li ibn bu Talib qouna rhbrlik edydi demidi.

329

93-c xtb
mam li leyhis-salamn (Allah-talann bzi siftlrinin
xatrland, peymbrlr v vsilrinin mdh edildiyi v sonda
camaata yd-nsiht verildiyi) xtblrindndir.
Hr eydn stn olan Allahdr, uca himmtlilr bel
Onu drk ed bilmz v zkal insanlarn zirkliyi ona
atmaz. (Zatnn hqiqtinin slini baa dmzlr, nki myyn bir
hdl mhdudlamr ki, onu drk etmk mmkn olsun.) vvldir v
Onun n son yoxdur ki, axrna atlsn. 1

Bu xtbnin bir hisssi

peymbrlr (Hzrt Peymbr v pak mamlar)
haqqndadr
Allah-tala

peymbrlri

stn

saxlanclarda

(atalarnn bellrind) mant saxlad v n yax yerlrd

(analarnn btnind) yerldirdi. Onlar yax bellrdn pak-

pakiz btnlr krd.2 Onlardan biri dnyadan getdikd

baqa birisi ondan sonra Allahn dinini yaymaq n ayaa
qalxmdr (ilahi hkmlrin tblii il mul olmudur). Nhayt,
Allah-tala trfindn peymbrlik v nbuvvt mnsbi
Hzrt Mhmmd sllllahu leyhi v alih yetidi. O
Hzrti n yax mdnlrd (vvlki peymbrlrin belind) v
n ziz kklrd (btnlrd) yetirdi. (O byk xsiyyti)
Peymbrlrini ondan akarlad v z (vhyinin) mant
saxlayanlarn sediyi (yaratd) bir aacdan (Hzrt brahim
leyhis-salamn nslindn) kdi. Onun sli sillrin n yaxs,
onun nsli nsillrin n xeyirlisi, crsi crlrin n
1

yann mnyidir, son deyil ki, Onun vvli olsun. nki vvli v
axr, sonu olmaq cism xas xsusiyytlrdndir v Allah bunlardan
uzaqdr.
2
Hzrt Adm leyhis-salamdan Xatml nbiya Hzrt Mhmmd
sllllahu leyhi v alih qdr btn peymbrlrin atalar Allaha
inanm, irk, kfr bulamam v ail msllrind ilahi qanunlara,
rit zidd rftar etmmilr.

330

yaxsdr. (O Hzrt btn peymbrlrdn fzldir.) O, hrmd

bslnmi v ucalq, raftl (bostannda) boy atmdr.
(Mkkeyi-Mzzmd dnyaya glib trbiy almdr.) O aacn
uzun budaqlar (on iki mam) v hr ksin linin atmad bir
meyvsi var. O Hzrt prhizkarlarn rhbri, grnlrin
gznn i, parlaq raq, nur saan ulduz v lsi brq
vuran axmaqdr. Onun slubu dzmllk, istiqamti is
hidayt v yol gstrmkdir. Onun sz (haqq batildn)
ayran, hkm v frman daltli v dzdr. O byk
xsiyyt el bir vaxtda peymbrlik verildi ki, uzun
mddt idi ki, he ks risalt verilmirdi v camaat z
vziflrini yerin yetirmkd doru yoldan azm, vvlki
peymbrlrin mmti qflt, nadanlq ir srgrdan
olmudu. (Allah-tala Hzrt peymbrlik vermkl onlar doru
yola ynltdi, aznlqdan xilas etdi.)
(Ey Allah bndlri,) Allah siz rhmt etsin, akar nianlr
(mamlar leyhimus-salamn fikirlri) sasnda ml edin. (nki
onlar aznlq zlmtind nicat v qurtulu niansi, radr). Bu,
(sizi) Dars-Slama (bdi cnnt) dvt edn iql v aydn
yoldur (dindir). Siz el bir saraydasnz ki, (gzl mllrinizl)
Allah-talann razln rahatlqla ld ed bilrsiniz. (N
qdr ki, bu dnyadasnz v frstiniz var, bdi cnnt ehtiyat
toplayn.) El bir yerdsiniz ki, (ml) dftrlriniz aq (hl
balanmayb v mhrlnmyib) v (mllrinizi qeyd almaq n
yazanlardak) qlmlr id, bdnlr sa-salamat v dillr
danmaqdadr. (irkin mllr gr) tvblr v (yax)

mllr qbul olunar.1

Bel is vaxt qnimt bilrk frsti ldn vermyin ki, Allahn

razln ld etmk n bir i gr bilsiniz. nki can bdndn
xandan sonra Allahn razln qazanmaq n i grmk mmkn
deyil. Qurani-Krimin Rum sursinin 57-ci aysind buyurulduu kimi:

Qiyamt gn zlm edib

kafir olanlara, ilahi gstri ml etmynlr zrlri he bir fayda
vermz v onlarn zab aradan qaldrlmas n he bir yolu yoxdur.
nki ora i grmk mkan deyil, ora soru-sual v hesab yeridir.

331

94-c xtb
mam li leyhis-salamn (Peymbr salavatullahn vsfi
barsind) xtblrindndir.
Allah-tala insanlarn (doru yoldan) azaraq (z ilrind)
srgrdan qaldqlar, shv v bsirtsizliklrin gr fitnfsad yoluna qdm qoyduqlar bir vaxtda Hzrt
Mhmmd peymbrlik verdi. (Yersiz) stk v arzular
onlar yaxalam, tkbbr v xdpsndlik onlar
yanllqlara vadar etmi, chalt v nadanlqlar onlar
qubeyin v qanmaza evirmidi. Bel ki, prian v z
ilrind narahat (idilr), nigaranlq v nadanla mbtla
olmudular. Sonra Hzrt Mustafa (sllllahu leyhi v alih)
(onlara) nsiht etmy ald, doru yolla hrkt etdi,
(onlar) hikmt, bilik v gzl ydlr dvt etdi (ki,
bdbxtlikdn qurtularaq dnya v axirt sadtini qazansnlar).

95-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Allah-talaya hmd-sna edildiyi v
Hzrt Peymbrin sllllahu leyhi v alih vsf olunduu)
xtblrindn biridir.
Hmd olsun Allaha ki, vvldir (btn varlqlarn
mnyidir), Ondan vvl bir varlq yoxdur v axrdr (btn
yaradlmlarn qayd onadr). Ondan sonra bir ey yoxdur.
(lamt v nianlr gr) grnn v akardr. Ondan daha
akar bir ey yoxdur v (zatnn sli) gizlin v mxfidir.
Ondan daha grnmz olan bir ey d yoxdur. (Baqa szl
desk,) grnn v qdrtlidir. Onun fvqnd bir ey
yoxdur (btn varlqlar Onun gc v qdrti qarsnda acizdir).
yann batinindn v onun cziyyatndan xbrdardr. He
n Ondan (yaya) daha yaxn deyil.
Bu xtbnin bir hisssind Hzrt Peymbrin (sllllahu
leyhi v alih) vsfi verilir:
Onun qrar tutduu mkan (peymbrlik verildiyi MkkeyiMzzm) n yax mkan, yetidiyi yer (ilahi hkmlri yayd
332

Mdineyi-Teyyib) n raftli yerdir. (O byk xsiyyt) Kramt

v alicnablq yataqlarnda (ali mqaml bellr v pak btnlrd
meydana glmi) v (hr cr zahiri v batini eyblrdn, nqsanlardan
tmiz, uca) salam daldanacaqlarda (bymdr). Yax ml
sahiblrinin qlblri Onun vurunudur v (all insanlarn)
gzlrinin bbyi heyranlqla Ona dikilib (ki, btn dnyan bana
alm aznlq v chaltd n etdiyini grsnlr. Grdlr ki,) Allahtala o Hzrtin vasitsil oxdank kinlri mhv etdi (xalqn
arasndan ydrd) v dmnilik atini sndrd. (mirlmmininl Salman kimi) iman qardalar arasnda lft v dostluq
yaratd, znnklr (Hmz il bu-Lhbin) arasna (slama v
kfr gr) ayrlq sald. O byk insann zhuru v rsy

atmas il mminlrin zillt v arsizliyini baucalna,

adlq, stnlk v bykly evirdi, kafirlri is bdbxtliy
dar etdi. Szlrinin byan v susmann (da) dili var idi.1

96-c xtb
mam li leyhis-salamn (zlmkarn son nticd z czasn
grcyini, Allah-talann ondan soru-sual edcyini bildirdiyi, sonra
z qoununu Maviy v qounu il mharibd shlnkarlqlarna gr
danlayb qnad) klamlarndandr.
Allah-tala zlmkara mhlt vers, onun soru-sualndan
he vaxt kemz. Yolunun ortasnda, azn suyunu bel
kemy qoymayan boaz qurudan qmli v kdrli bir
yerd (dnyadak tinliklr v lmn ar anlarnda) pusqudadr.
(Sanki onun yolunun stnd dayanb ki, onu lazm olan vaxtda czasna
atdrsn.) Agah olun. And iirm canm gc v qdrtinin
lind olana ki, bu dst (am qounu) sizlr qalib glck.

Bu, onlarn haqqa sizdn daha layiqli olmalarna gr deyil,

mirlrinin (Maviynin) batilini qazanmaa (frmann yerin
yetirmy) tlsmlrin v sizin mnim haqqm n gec

Sz buyurduqda ilahi hkmlri byan edrdi. Hr hans sz, mli

grb sakit dayansayd, bu, onun doru, dzgn v icaz verilmi
olmasna dlalt edrdi.

333

trpnmniz grdir.1 (Padah v mirin) mmt v

riyytlr(i) hr an z rhbrlrinin zlmnn qorxusu il
sabah arlar (ki, mbada itatsizliklrin gr czalandrsn).2
Ancaq mn shrlri z riyytimin qorxusu il aram
(Allahdan qorxduuma gr onlara zlm rva grmrm, onlar is
mn zlm edir, szm qulaq asmrlar.) Sizi dmnl cihada,
dy getmy ardm, getmdiniz v (dy getmyin
xeyrini v getmmyin ziyann) xatrlatdm, eitmdiniz, gizlind

v akarda sizi dvt etdim, yerin yetirmdiniz, ydnsiht verdim, qbul etmdiniz. Siz burada olsanz da yox
kimi
deyilsinizmi?
(Szlrimi
eitmyib
ydlrimdn
faydalanmrsnz.)

Sizlr qulamlar v riyyt olsanz da byklr v balar

kimisinizmi? (znz ry sahibi hesab edrk mnim kimisin itat
etmirsiniz) hikmtlri (v bykly, dnya v axirt sadtini hat edn
szlri) sizlr n deyirm, (vhi heyvan kimi) ondan rkrsnz,
sizlr gzl ydlrl nsiht verirm, ondan uzaqlarsnz
(qbul etmirsinz). Sizlri fitn-fsad salanlarla (am hli il) cihada
rbtlndirirm, szm sona atmam hamnz Sba
vladlar kimi danq grrm.3 z mclislriniz
qaydrsnz (gedib glirsiniz), bir-birinizi z ydlrinizl
aldadrsnz (hr birisi baqasna el etmk, bel etmk lazmdr deyir,
ancaq z is bir addm bel atmr). Hr shr erkn sizlri (dmnl
1

Xlas, onlarn qlbsinin sbbi birliklri v rislrin tabe

olmalar, sizin mlubiyytinizin sbbi is nifaq, ixtilaf v miriniz
itatsizliyinizdir. Demli, mharibd v hr bir id uurun amili
qid, imann doruluu v shvliyi deyil, qbil basnn mrlrini
yerin yetirmk n olan mumi birlikdir. Bel olmasayd, irk hli he
vaxt tovhid hlin qalib glmzdi. Ancaq kafirlrin, mnafiqlrin
oxunun ilrd mslmanlara, mminlr qlb aldqlarn v nd
olduqlarn grrk.
2
Buna gr d z rislrin mti olub itat edir v hr id nd
gedirlr.
3
Sba - peymbrlri tkzib etdiklrin gr Allahn suyu onlara
hakim qlaraq evlrini, bostanlarn batrd, onlar hrlr prnprn sald Sba ibn Ycb ibn Yrb ibn Qhmann vladlarndan
olan qbilnin addr. Onlarn tfriqsi rblr arasnda zrbl-msl
evrilmi v onlar hddn artq danql yadiy Sbaya - Sba
vladlarna bnztmilr.

334

dy hazr olmanz n mad ubuu kimi) dzldirm, hr

axam yilmi kamann arxas kimi stm qaydrsnz (dy
getmkdn boyun qarrsnz). yd vern aciz qald v qulaq asan
(ii) tin sand. (Bundan sonra, bel rftarla mnim nsihtimin siz
tsiri yoxdur.) Ey bdnlri burada olanlar, allar is
taplmayan, dnclri mxtlif olanlar! (Bir yerd toplab aln
gstriin ml etmyn v ilrd hr biri z nadrst dnclrinin
ardnca gednlr). Onlara (nifaq, ikizllk v fikir ayrlqlarna) gr
balar (fitn-fsada) mbtla v giriftar olanlar. Sizin miriniz
(mam leyhis-salam) Allaha itat edir. Siz is onun gstriin
uyun rftar etmirsiniz. am hlinin bas (Maviy) Allaha

qar gnah v itatsizlik edir, onlar is onun mtilridir.

Allaha and olsun, istrdim ki, Maviy sizlr n srraf kimi
mniml alver etsin, (on gm dirhm brabr olan) bir qzl
dirhm verim v bir gm dirhm alm, sizin on nfrinizi
mndn alsn v qounundan bir nfr versin.
Ey Kuf hli, sizd (rftarnzda olan) ey v (sla sizd
olmayan) iki ey gr qm, kdr batmam. (Sizd olan
eyin birincisi budur ki,) qulanz olsa da karsnz, (ikincisi)
dansanz da lalsnz v (ncs) gznz olsa da
korsunuz (qulanz, diliniz v gznz olsa bel, haqq eitmir, demir
v grmrsnz. Ancaq sizd olmayan iki eyin birincisi budur ki,)
mharib vaxt (dy girrkn) doruluqda v dnmzlikd
azad insanlar kimi deyilsiniz (qorxu v midsizlikdn znz
dmn qarsnda qul v nkr kimi gstrirsiniz, dorulua v
azadla dliliniz yoxdur) v (ikincisi) blada, tinliklrd

etimad oluna bilck hqiqi qardalar deyilsiniz. llriniz

torpaa bulasn (yoxsullua, prianla mbtla olub xeyir
grmysiniz!) Ey sarbanlar uzaqlam, bir trfdn
toplaanda baqa trfdn dalan dvlr bnzynlr
(sizin mnim trafmdan dalmanza glinc is) Allaha and
olsun, gman edirm ki, mharib iddtlns v dy
alovu llns, qadn (doum zaman) qarnndak uaqdan
uzaqlad kimi bu Talibin olundan uzaqlab
dalacaqsnz. (Daldqdan sonra uan anasnn qarnna
qaytmas mmknsz olduu kimi daldqdan sonra sizlri toplamaq
da qeyri-mmkn olacaq.) Mnim Rbbim trfindn (z doru
drstlym) sbutum v dlilim var, z Peymbrimin

335

gstrii il doru yolla gedirm (O Hzrt trfindn xlifliy

tyin olunmuam), aydn v akar bir sulla (mqdds slam
dininin buyurduu kimi) rftar edirm (v z gzaqlmla shv
yollar arasndan), haqq yolu tapmam v onunla gedirm.
(Bel olan halda, nec trafmdan dalb uzaqlar v szlrim ml
etmirsiniz?) z peymbrinizin hli-beytin (mirl-mminin
v onun vladlarna) baxn v onlarn yolundan xmayaraq

mllrin tabe olun ki, he vaxt sizi doru yoldan

xarmaz, hlakt v aznla qaytarmazlar.1 gr onlar
(xliflik, cihad v ya baqa ilrd evd) ylslr (qiyam
etmslr), siz d (evinizd) ylin (v onlara itat edin), gr
ayaa qalxsalar (hr hans id qiyam etslr), siz d qalxn
(onlara kmk v yardm edin) v onlardan n kemyin (z
bildiyiniz sasn rftar etmyin) ki, azn v srgrdan olarsnz.
V arxada da qalmayn (mrlrindn v qadaalarndan qfltd
olmayan) ki, biar v hlak olarsnz. Mn Mhmmdin
(sllllahu leyhi v alih) shablrini grmm v sizlrdn
he birinin onlar kimi olduunu grmrm. (Ona gr ki,)
onlarn shrlr salar danq v tozlu olar, geclri scd
v qiyam halnda oyaq keirrdilr. Alnlar il zlri
arasnda nvb qoymudular. (Gah alnlarn, gah da zlrini
torpaa qoyardlar.) Qayd (qiyamti) xatrlayaraq kz kimi
yanardlar (iztirabl v narahat idilr). Alnlar scdnin
uzunluundan keilrin dizlri kimi (qabar balam) idi. Pak
Allah zikr edilnd zab v czann qorxusundan, savab v
mkafata middn gzlrindn axan yalardan yaxalar

Onlar camaatn n yaxs v itat n layiq olanlardr. QuraniKrimin Ali-mran sursinin 110-c aysind buyurduu kimi:

Siz, Mhmmdin hli-

beyti v siz tabe olanlar insanlarn n yaxssnz. Qeyb almindn

xm v seilmisiniz ki, yax ilr grmyi mr edib pis mllri
qadaan edsiniz v Allaha iman gtirsiniz. gr kitab hli d sizin
kimi iman gtirib siz tabe olsalar, lbtt, onlar n kfrdn daha
yaxdr. Onlarn da irisind bzi iman gtirn xslr vardr, lakin
ox hisssi haqq yoldan xb iman gtirmyib. Qsas, Mhmmd
ailsindn qeyrisinin ardnca getmk zlilliy v aznla sbb olar.

336

islanar v iddtli klkli gnlrd aacn titrdiyi kimi

srdilr.

337

97-ci xtb
mam li leyhis-salamn (camaatn Bni-myynin zlm v
sitmin mbtla olaca bard) klamlarndandr.
Allaha and olsun, Bni-myy (hakimiyytlri dvrnd)
hmi zlm edck, Allahn halal etmdiyi he bir haramn
qoymayacaq, pozmadqlar (mslmanlarla baladqlar) he bir
hd-peyman buraxmayacaqlar. (Maviy mam Hsn leyhissalamla olan mqavilnin ziddin rftar etdiyi kimi, z hd-peymanlarna
xilaf xarlar.) Zlm v sitmlrinin daxil olmad, fsad v

pozunluqlarnn hat etmdiyi v rftarlarnn pisliyinin

hlini prn-prn salmad n bir gildn dzldilmi ev, n
d yundan toxunmu bir adr. (Xlas, n bir hr, n bir knd v
n d bir biyaban) qalacaq. Camaat (onlarn zlm v sitmlrinin
arlndan) gzyal iki dsty evrilcklr: Biri z dinin
(onlarn qorxusundan z dini borclarna ml ed bilmdiyin) gr gz
yalar axdacaq v baqas dnyasndan tr (gznn
qabanda mal-dvltini apb taladqlarna v onun qarsn almaq
gcnd olmadqlarna gr) alayacaq. Sizlrdn birinin

onlardan birin yardm v xidmti aas yannda olanda

(qorxusundan) ona itat edn, olmayanda is (csartlnrk)
dalnca pis danan nkrin z aasna xidmti kimi olacaq.
(Snaq mqamnda aydn olacaq ki,) onlarn fitn-fsadlar
mqabilind sizlrin n byy Allaha hsn-znni daha ox
olandr (Onun istyin tslim v raz olandr). Allah-tala sizlri sa
xarsa (fitn-fsadlardan xilas olsanz), kr edin, gr (msibt v
tinliy) giriftar olsanz, sbr edin v dzml olun. nki
(tinliklr dzn) prhizkarlar v mttqilr nicat taparlar
(Allah onlarn crlrini pu etmz).

98-ci xtb
mam li leyhis-salamn (dnyann etibarszl v ona rk
balamamaq bard) xtblrindndir.
Allah-talaya verdiyi nemtlr gr kr edir, z
ilrimizd Ondan kmk dilyirik. Bdnlrimizin
338

(xstliklrdn) salamln istdiyimiz kimi din v qidd

(xstlik, nadanlq, aznlq v itatsizlikdn) salam olmamz da
Ondan istyirik (bizi z ixtiyarmza buraxmasn ki, doru yoldan
azmayaq).

Ey Allah bndlri! Sizlr, onu trk etmy meyliniz

olmasa da (sizi trk etmsini istmsniz d son nticd) sizi
buraxan (v qiyamtd siz xeyri olmayan) v tz qalmasn
istsniz d bdnlrinizi khnldib rdn dnyadan l
gtrmyi tvsiyy edirm. Sizlrl dnyann hekayti yolla
gedn v (srtlrin v iti getmlrin gr) sanki yolu baa
vurmu, (uzaqdan grnn) bir nianni z mqsdlrin
evirib ona atm syahtilrin hekaytin bnzyir. (Bu
dnyada sizin mrmzn tez kemsi son mnzil olan lm
atmanz kimidir.) z mqsdin atmaq n miniyini

bacard qdr n son msafy apmaq niyytind olan

svari n qdr d midvardr. Ny mid edir o ks ki,
varl, mvcudluu ondan l kmyn (cmi) birc
gndr v onu dnyadan ayrmaq n tlsik v srtl
qovan, borcunu tlb edni vardr. (lm yaxasndan yapaca
v qamaa yolu olmad halda insan dnyann nyin rk balayr?)

Dnyann izztin v onunla ynmy rk balamayn.

Onun br-bzyin v nemtlrin aldanaraq sevinmyin.
V onun zab-ziyytlrindn ahu-fan etmyin. nki
dnyadak izzt v onunla ynmk aradan gedck,
(dnyann) br-bzk v nemtlri mhv olacaq, zabziyytlri sona yetck. Onda ken hr zaman (istr yax
kesin, istrs d pis) sona atacaq, onda olan hr canl yox
olacaq (lck. Demli, all o xsdir ki, hr eyi mvqqti olan
dnyaya rk balamasn). (ln v he bir izi qalmayan)
cdadlarnzdan qalan nianlrdn (xoaglmz ilrdn)

sizlri kindirck bir ey yoxdurmu? Drindn

dnsniz, (onlarn) kemilrind ibrt v yd yoxdurmu?
Sizdn nckilrinizin bir daha qaytmadqlarn v onlarn
caniinlrinin sa qalmadqlarn grmdinizmi? Gndz
gec, gecni d shr edn dnya hlini mxtlif hallarda
grmrsnzm? Birinin ldyn v ona aladqlarn,
baqasna (lnin msibtin gr) basal verdiklrini,
birinin xstlnrk z st torpaa dndiyini v (drd)
339

giriftarln, baqasnn xsty ba kmy getdiyini,

baqa birisinin can st olmasn, birinin dnyan istdiyini
v lmn onun dalnca olduu, baqasnn (qiyamt gnnn
hesabndan v soru-sualndan) qafil v xbrsiz olduunu,
Allahn is ondan qafil olmadn, vaxtn kemsinin
tsirindn qalanlarn da getdiyini (nckilr dnyan trk etdiklri
kimi baqalar da lckdir)...

Agah olun! irkin ilri grmy tlsrkn lzztlri

viran qoyan, ey-irtlri pozan, arzular qran lm yada
saln. Allah-taladan Onun vacib haqqn (ibadt v itat)
yerin yetirmk (buna hazr olmaq uun) v saya-hesaba
glmyn nemt, ehsan v yaxlqlarnn oxluuna kr
etmk n kmk istyin.

99-cu xtb
mam li leyhis-salamn (znn ldrlcyin v qeybi
xbrlrdn olan Hzrt Sahib z-Zamann zhuruna iar etdiyi)
baqa bir xtbsidir.
krlr z fzilt v ehsann mxluqlara spn, sxavt
v bxiini hamya amil edn Allaha mxsusdur. Ondan
atanlara (salamlq, xstlik, adlq v ziyyt) gr kr edir,
mrlrini (vacibat v msthbat) yerin yetirmk n Ondan
kmk istyirik. hadt veririk ki, Ondan baqa (sitayi layiq)
Allah yoxdur v Mhmmd (sllllahu leyhi v alih) Onun
bndsi v elisidir. Onu mr v frmanlarn akar edib
(byan edib) Allah xatrlatmas (Allah tantmas) n gndrdi.
O da mant v dzlkl risalti tbli etdi (ilahi hkmlri
atdrd). Dnyadan yol gstrn kimi getdi v bizim aramzda
Haqqn bayraq v niansini (Allah yolunu gstrn Qurani-Krimi
v mqdds mamlar leyhimus-salam) qoyub getdi. O bayraqdan
n ken (Onun hkmlrin nyis artrb azaldan dindn) xaric
oldu, mxalif olub itat etmyn (o Hzrtin mllrin etinasz
olan) hlak oldu. Onunla birlikd olan is Haqqa qovudu
(sadt tapd). O bayra saxlayan sbrl v ar-ar sz
danar v bir ii grmk n gec yerindn qalxar, (nki
all adam hr iini fikirlr v mslhtl sz danb addm atar v)

340

qalxdqda is (dndkdn sonra qalxma mslht grdkd)

tlsr (tez i grr). (Zahiri xlifliy tyin olunaraq dmnlrl
dydkd v) sizlr Onun frmanna boyun ydiyiniz, onu
barmaqla gstrdiyiniz vaxt1 lm onu yaxalayacaq (mlun
bn Mlcm mbark bann ortasna qlnc endirck) v bu
sbbdn d dnyadan kck. Ondan (ldrlmsindn) sonra
Allah-talann istdiyi bir mddt (Bni-myy, Bni-Abbas v
onlardan sonraklarn hakimiyyti) lahinin sizi toplayaraq
danqlqdan xilas edcyi kimsni (Sahib-z-Zaman cclllahu
frch) akar edn qdr lngiycksiniz (bdbxtlik, arsizlik
v danqla giriftar olacaqsnz). (Btn ilrin nizamlanmas n)
dnyaya z tutmayan (ilrin cilovunu lin almayb xanniin olan)
aranzdak mama tamah salmayn (nki Allah bel mslht
bilib) v qeybd olan mami-Zamandan midinizi zmyin.
nki ola bilsin ki, Onun iki ayandan biri (zahiri hakimiyyti)
yerindn xaraq bdrsin v digr aya (batini hakimiyyti)
yerind qalsn v (el bir gn glib atar ki,) sabitlib
gclnmsi (din v dnya ilri Onun vcudu il nizamlanmas) n
hr iki aya (zahiri v batini hakimiyyti yerin) qaydar.

Agah olun ki, Mhmmd sllllahu leyhi v alihin

ailsi (mqdds mamlar leyhimus-salam) asimanda olan v biri
batdqda digri xan ulduzlar kimidir. (Onlardan biri dnyadan
getdikd baqa birisi onun yerini tutar. V yer z he vaxt onlarn
vcudundan uzaq olmaz.) Bununla da Allah-talann siz olan

nemtlri btvlnck v arzu etdiyiniz siz verilck

(mtlq o Hzrt yetick, Haqq dvltini grmk arzunuza
atacaqsnz).

100-c xtb
mam li leyhis-salamn (zndn sonra ba verck) ar
hadislri ehtiva edn xtblrindndir.

Qounun dzldy v hzrt imam Hsn leyhis-salam on min

nfr v bu yyub nsarini baqa on min nfr srkrd tyin edib,
hr bir dst n ba serk, yz min nfr li qlncl yaraq ama
- Maviy il dy getmk qrarna gldiyi vaxt.

341

Odur hr bir vvldn vvl (balanc, demli, hr bir vvl

Ondan sonra glir) v hr bir axrdan da son olan Allah (demli,
hr son olan da Ona qaydr). vvl (balanc) olduuna gr
Onun vvli (balanc) olmamaldr. (Yoxsa O, hr eyin
balanc olmazd.) Son olduuna (hr bir ey Ona qaytdna)
gr, axrnn olmamas vacibdir. (Yoxsa hr ey Ona qaytmazd.
Qsas, zli v bdidir, Ondan vvl bir ey olmayb v sonra da bir
ey olmayacaq.) Gizlind v akarda, ryin v dilin vhdti
il (nifaq v ikizllkdn uzaq olaraq) hadt verirm ki, Ondan
baqa Allah yoxdur.
Camaat, dmniliyiniz v mn qar olmanz sizlri
gnaha (szlrimi tkzib etmy) vadar etmsin. (Deycyim eylr
barsind) mn itatsizlik sizlri heyran v srgrdan
etmsin. Mndn bir ey (qeybdn xbr) eitdikd gzlrinizi
bir-biriniz dikmyin (heyrt glrk inkar etmyin). And olsun
dnni (yerin altndan) yarana v insan Yaradana ki, siz
xbr verdiyimi (zmdn demirm) Peymbr sllllahu
leyhi v alihdndir. O, mmi olub, (onun btn buyurduqlar
ilahi vhydir v kimsdn yrnmyib) yalan danmayb v (onun
buyurduqlarn) dinlyn (yni, mam leyhis-salam) nadan
olmayb. (Xlas, bu xbr Hzrt Peymbr olan ilahi vhydir)
Sanki mn bir xsi (Maviyni v ya bdlmlik ibn Mrvan) ox
aznlq ir ama ss salrm (camaat toplayrm) v z
bayraqlarn Kufnin trafna sancrm kimi grrm.
Azn aan kimi (camaat qlncdan keirr), cilovu dartlar,
(ox dikba olar) v ayan yer daha mhkm basar (zlm hr
yan bryr). Fitn v axnamalar dvrnn kiilrini
dilrinin dibin qdr sancar (camaat qtl, qart, drd v kdr
mbtla olar), mharib dalalar hrkt glr (ar
mhariblr ba verr), gndzlr (zlm v sitm gr) tutqun v
qarmaqarq, geclr is (drd v kdrdn) barlar yaran
olar. (Qsas, o azn kii Kufni viran edrk camaat bir dqiq bel
asud buraxmaz). O aznn (fitn-fsad toxumundan) kini
gyrnd, onun budaqlar boy atanda (camaata hakim
1
ksilnd) onun eqeqiyysi sslnnd (yni, haqsz frmanlar
1

eqeqiyy dvnin mst olduu vaxt azndan xb ss salan,

qoyunun a ciyrin oxar madddir.

342

vernd), qlncnn qlcmlar parlayanda (quduranl v

zbanal n son hdd atanda v xofu gcl rklr yol tapanda)

xilas mmkn olmayan fitn v fsad bayraqlar

mhkmlnr, qaranlq gec v dalal dniz kimi (bir-birinin
ardnca camaata) z tutar. Beldir, Kufni ne qasralar
yaracaq (viran qoyacaq) v stn n gcl klklr sck
(onda qanlar tklck). Az zamandan sonra bir dst baqa
dstnin stn dck (bir-biril toqquacaqlar) v (insanlq
snblndn) ayaq st olan (gcl olan) biilck (ldrlck).
Biilnlr (zif v gcsz olan, fitnkarlarn l-ayaqlar altnda)
zilcklr. (Qsas, bir-birinin ardnca hlak olacaq, hr il fitnfsad zmilrind kiln toxumlardan insan llri gylr sovrulacaq.)

101-ci xtb
mam li leyhis-salamn bu bard deyilmi
xtblrindndir. (vvlki xtbd olduu kimi ar hadislrdn
xbr verir, balancda qiyamt gnnn tinliklrini xatrladr.)

Qiyamt gn el bir gndr ki, Allah-tala hmin gn

hesablar rtmk v mllrin czasn vermk n
kemidki v glckdki btn yaradlmlar toplayar.
Onlar xarlq v tvazkarlqla ayaq st dayandqlar halda
v (izdihamn oxluundan v istiliyin iddtindn) tr cilov kimi
azlarnn trafn bryr v yerin zlzlsi onlar titrdr.
Onlardan n yaxs v n ox sevinni (dnyadak byniln
mllrin gr) addmn sabit saxlamaa bir yer hazrlam
v z asayii n (oradak tinliklrdn v hmin gnn
iztirablarndan, narahatlndan qurtulmaq n) geni bir yer ld
etmi kimsdir.

Bu xtbnin
(o byk xsiyytdn sonra ba verck
fitn-fsad, qan tklmsi v tinliklr bard olan)

hisssidir

343

bir

(Mndn sonra) Qaranlq gecnin (xilas yolu olmayan) saatlar

kimi fitnlr ba verck, onun qarsn almaq n kims
qiyam etmyck. (He kimin bu fitnlrin alovunu sndrmy v
fitnkarlarla dymy qdrti olmayacaq) v he bir bayraq
(qoun) onlar rdd etmyck (aradan gtrb fitnkarlar mlub
ed bilmyck). Bu fitnlr cilovlanm, zrin palan
qoyulmu, sarbann dartd, ona minmi xsin apd
dv kimi siz z tutacaq (xlas, sizi bdbxt v arsiz etmy
hazr olacaq), fitnkarlar el bir dst olacaq ki, verdiklri
zab-ziyyt qartlrindn daha ox olacaq (fitn-fsad
salmaqda mqsdlri qnimt qazanmaq deyil, daha ox insanlar mhv
etmkdir. Nhayt) Boyun ymynlrin onlar zlil v xar

saydqlar, yer znd qdirlri v mqamlar bilinmyn,

smalarda is mhur olan bir dst (xudpsndlrin hqart
gz il baxdqlar, ilahi drgahna yaxn v canndan kemi
Allahprst insanlar) Allah rizasna gr hmin fitnkarlarla

cihad edck. Bu fitnlrin ba verdiyi vaxt Allah-talann

qzbi nticsind yaranan v izi, tozu, ss-sora olmayan
(qfltn peyda olan) qounun lindn vay snin halna, ey
Bsr! (Onlarn glii il) az sonra sakinlrin qrmz lm
(ldrlmy) v toz-torpaq iind acla (hrlri bozardan v
qaraldan qhtiliy) dar olarlar.

102-ci xtb
mam li leyhis-salamn (dnyann vfaszl bard)
xtblrindndir.
Dnyaya ondan z dndrib uzaq duranlarn nzrlril
baxn (msum mamlarn v ardcllarnn yolundan nmun gtrn
v dnyaprstlrin ardnca getmyin). nki Allaha and olsun,
dnya tezlikl sakinlrini zndn uzaqladrar v nemt,
dvlt, asayi sahiblrini msibt, kdr v hzn salar.
tnlr v arxa evirnlr (gnclik, salamlq, gc v qvvt) geri
qaytmaz. Sonra glnlr is (nemt v ya zab, yax v ya pis
olaca) mlum olmaz ki, onun (yaxn ld etmk) n
gzlysn (aln ki, onun pislrindn uzaqlaasnz). Onun
sevinci kdrl qarb (nki onda ad olan sevdiyi eylrin
344

hmilik qalmayacana gr kdrlidir) v insanlarnn gc,

qdrti, gncliyi zifliy, gcszly v qocala glib xr.

Dnyada xounuza gln eylrin (vzif, mal-dvlt,
alicnablq, qadn, zint v bu kimi eylrin) oxluu sizi
aldatmasn, nki dnyada liniz atan eylrdn sizin
nsibiniz (qiyamt gnnd onun hesabnn zab v tinliyi il
mqayisd ox) azdr.
Allah rhmt etsin o kiiy ki, (dnyann ilri, z vvli v
axr bard) dnr, (dnyann mvqqtiliyindn) ibrt gtrr
v gzlri alr. (nanr) ki, dnyada qalan tezlikl mhv
olacaq. (Onda olan yox kimi sanr.) Axirtd mvcud olan is
sarslmaz v bdidir. (Onda olmayan da olmu sanr.) Hesaba
glnlrin (mrn saatlarnn) sonu atar, gzldiyiniz hr ey
(lm v qiyamt) glndir v bu glck d yaxndadr.

Bu xtbnin
(bilikli v gzan nadan v azndan
stnly bard) bir hisssidir
Bilikli o ksdir ki, z qdrini bilir (Allahn v Peymbrin
gstriin uyun rftar edir). nsann cahilliyi, nadanl ns
zn tanmamas kifayt edr (aznlq yoluna qdm qoyar v
eytann thrikin, nfsi-mmary uyaraq xobxtlik srmaysini bada
verr). Allah yannda n dmn bndlr o bndlrdir ki,
Allah-tala onlar z balarna buraxb (sadt atmaq
xobxtliyini onlardan alb). Bel ki, (onlar din v dnya ilrind)
doru yoldan xaraq yol gstrnsiz hrkt edr (nadanln
ucsuz-bucaqsz llrind aqn v srgrdan qalaraq n edcyini
bilmzlr). Dnyann kin v zmisin (dnyvi xeyri olan ilr)
dvt edildikd i grr, axirtin kin v zmisin (xalqa
xidmt v Xaliq ibadt) arldqda is tnbllik edrlr.
Sanki (dnya ilrind) grdklri onlar n vacibdir (hr bir
ii, htta haram olsa bel, grmy el hazrdrlar ki, sanki vacib bir ii
yerin yetirir v onu trk etmyin zabndan qorxurlar) v (axirt
ilrind) txir saldqlar (msuliyyt) is boyunlarndan
dm kimidir. (lahinin mr v qadaalarna el gz yumurlar ki,
el bil bu bard onlara gstri verilmmidir.)

345

Bu xtbnin (fitn-fsadn qlbsi v iman hlindn

qeyrilri n qurtuluun olmamas bard)
bir hisssidir
Bir zaman glck ki, (mclislrd) itirak etdikd he
ksin tanmad v olmayanda da kimsnin axtarmaq
fikrin dmdiyi adsz-sansz Allahprst mmindn baqa
he ks ondan (zamann fitn-fsadndan) xilas olmayacaq. Bel
insanlar (mminlr) qaranlq gecd hrkt ednlr n yol
gstrn raqlar v aydn nianlrdir. Camaat arasnda
fitn-fsad v sz-shbt yaymr, xalqn eyblrini v
pisliklrini akar etmirlr. (Onlar) sfeh v bo sz danan
deyillr. Allah-tala rhmt qaplarn onlar n ar v
zabnn tinliklrini onlardan knar edir.
Ey camaat! Tezlikl el zaman glck ki, qab
evrildikd iindkilr tkldy kimi slam alt-st olacaq. 1
Ey camaat! Allah sizlri zlm v sitmdn amanda saxlayb,
imtahana kmkdn is siz pnah vermyib.2 Btn
klam sahiblrindn daha zmtli v byk olan Allah
(Qurani-Krimin

Muminun

sursinin

30-cu

aysind)

buyurmudur:

bhsiz ki,
(Nuhun tufan v qvmnn qrlmas) hadissind (baqalarna ibrt
n) nianlr vardr. Biz (bndlrin yaxsn pisini) imtahana
kirik! (Seyyid Rzi buyurur)
mam li leyhis-salamn klam r v
fsad az olan adsz-sansz xsdir. sz
sznn cmidir v fitn-fsad mqsdil camaat arasna
xb, sz-shbt yayanlar bard ilnir. sz
baqasnn eybini v pisliyini eidib fa ednlr v hr

slam addan, Quran drsdn v iman adtdn baqa bir ey

olmayacaq. Allah-tala bel zamanda bndlrini imtahan edck.
2
Demli, fitn-fsada giriftar olsanz, siz zlm etmyib, hqiqi
mminl zahiri mminin v blalara sbr ednlrl digrlrinin birbirindn seilmsi n sizlri imtahana kmk istyir.

346

yerd sylynlr deyilir. - sznn cmidir, ox

sfeh v szlri bo, mnasz olan ks bard ildilir.

103-c xtb
mam li leyhis-salamn (Cml dyn gedrkn Bsr
camaatnn Tlh v Zbeyrl birg Aini dvy mindirrk onun
trafnda toplab mirl-mmininl dymk istdiyi vaxt buyurduu)
xtblrindndir. (Burada mqsd o byk xsin Cml
shablril haqq dirltmk v batili mhv etmk n dydyn
camaata atdrmaq olmudur.)
Allaha hmd v krlr etdikdn, Xatmn-nbiyyin
salamdan sonra: (Agah olun!) Byk Allah he birisinin
haqqn bir kitabn oxumad, peymbrlik v vhy
iddiasnda olmad halda (ki, o Hzrt bard kk drk ona
iftira atsnlar) rblrin arasndan Mhmmdi (sllllahu leyhi
v alih) peymbrliy sedi. Bellik, (o, haqq izhar v slam
sbut etmk n) ardcllar il birg leyhdarlarna qar
dyb onlar nicat yerlrin ynltdi (haqq, sadt v
xobxtlik yoluna dvt etdi). lm kafir v aznlq vaxtlarnda
yaxalamasn dey onlar chalt v nadanlqdan xilas etmk
n (fitn-fsad v aznlq yknn arlndan) aciz, lacsz v
arsiz (ar ykl) dv kimi snana qdr ald (ki, bdi
zaba dar olmasnlar). O Hzrt yalnz he vaxt he bir xeyir
v yaxl olmayan hlak olmudan baqa1 onlar
mnzillrin (sadt v xobxtliy) atdrana, aznlqdan xilas
v qurtulu yolunu onlara gstrn v onlar z yerlrin
yerldirn qdr yollarnn stnd dayand (hkmlrin
tbliind shlnkarlq etmdi, onlar fitrtlri olan slam dinin
etiqada vadar etdi). Sonra dyirmanlar frlanmaa balad
(hyatlar, ilri nizamland) v nizlri dzldi (gclnrk
aznlarn aznlqlarna, zalmlarn zlm v sitmlrin boyun
ymdilr). Allaha and olsun, mn slam qoununun nnd
idim v kfr qoununu hamlqla arxa evirib (z dinlrindn
l kib) toplab ram olana (itat edn) qdr qovdum. (He
1

Fitrtinin pisliyindn nicat qabiliyyti olmayan v he vchl doru

yola glmyn bu-Chl kimilri nzrd tutulur.

347

vaxt) zif v gcsz olub qorxmadm, xyant v sstlk

etmdim. And olsun Allaha, (indi bu dyd d) haqq
byrndn xarmaq n batili yarram.1 (Seyyid Rzi
buyurur:).
Bu xtb daha nc (otuz nc xtbd) byan olunsa da

hazrk rvaytin hcminin az v oxluu baxmndan frqli

olduuna gr yenidn qlm alnmas lazm gldi.

104 - c xtb
mam li leyhis-salamn (Hzrt Peymbrin nin
trifdn sonra Bni-myy dvltinin squtuna toxunduu v daha
sonra camaata yd-nsiht verdiyi) xtblrindndir.
(Hqiqi gnin domasndan v almi fth edn slam gninin
parlamasndan nc camaat aznlq v bdbxtliyin son hddind idi
ki,) Allah-tala (yax v pis ml sahiblrin) ahid v sbut
olmaq, (yax insanlara mllrinin mkafatna gr) mjd
vermk, (gnahkarlar ilahi zabdan) qorxutmaq n
Mhmmdi (sllllahu leyhi v alih) peymbrliy sedi.
Uaqlqda v kiik yalarnda yaradlmlarn n yaxs,
ixtiyar anda (qrx yanda) onlarn n sxavtlisi v
seilmii, tbiti v xilqti btn paklardan daha pak (Adm
leyhis-salamdan Abdullaha qdr hmi peymbrlrin v onlarn
vsilrinin belind olmudur) v bxii rhmt yan
istynlrin tvqqisind daha ox idi. (Ey Bni-myy!)

Dunyan yalnz cvlan edn, ilov v dar balanmam

palanla, tapdqdan sonra onun xoluundan v lzztinin
irinliyindn faydalandnz v onun dndn sd mmyi
bacardnz. (Onu z bana buraxlm, sarbansz dv kimi mft ld
etdiniz. Bu ona gr bel oldu ki,) onun haram (mam leyhissalamdan vvlki xliflr v onlarn ardcllarnn) aillri n
sidr aac tk tikansz idi, (asanlqla onun meyvsindn dadrdlar.
Yni, qadaan olunmu ilri grrdlr v qiyamt gnnn zabndan
qorxular yox idi). Onun halal is onlardan uzaqlab yox
olmudu (szlri v mllri slam dininin ziddin idi). (Siz gman
1

Fitnkarlarn fitn-fsaddan l kmlri v haqqn akar olmas n

onlarla dyrm, ldrmkdn v ldrlmkdn qorxum yoxdur.

348

etmyin ki, dnya hmi bu minvalla gedck v Bni-myy dvlti

olacaq.) Allaha and olsun, dnyan myyn vaxta qdr

uzanan klg tk ryiniz istyn kimi tapmsnz. Yer z

sizlr n bo v sahibsizdir, orada llriniz aqdr.
(Hqiqi) rhbrlrin llri sizdn (siz hakimiyytdn) saxladlb.
Sizin qlnclarnz onlara hakimdir, onlarn qlnclar is
stnzdn ydrlb.1
(Ancaq) bilin ki, hr tkln qann intiqam alan, hr bir
haqqn tlb edni var. Bizim qanlarmz alan z bard
hkm vern hakim kimidir (ki, dlil v sbutsuz elmin sasn z
bard hkm verir). Bizim qanmz v haqqmz alan
istdiyini (tutmaq ists) tutmaqda aciz olmayan, qaan he
bir kimsnin ngindn xa bilmdiyi Allahdr. Allaha and
iirm, ey Bni-myy! Qsa bir vaxtda bilcksiniz ki,
hakimiyytiniz v dnyadak dvltiniz (bir ne gnlk
hakimiyytinizdn sonra) qeyrilrinin lin dck v
dmninizin (Bni-Abbasn) sarayna kck.
Agah olun! Gzlrin n yax grni xeyr v yaxla
nzr salan (fitn v fsada nzr salmayan) gzdr. Bilin ki,
qulaqlarn n yax eidni yd-nsihti saxlayaraq qbul
edn qulaqdr.
Ey camaat! Nsiht vernin rann lsindn qbul
edib (z sadt v xobxtlik yolunuzun) ran iqlandrn.2 V
suyu bulanmam v irklnmmi tmiz emdn kin
(elm v maarifi msum mamlardan yrnin).

Ey Allah bndlri! z chalt v nadanlnza etimad

etmyin, istklrinizin dalnca dmyin. nki bel bir
mnzil daxil olan kims ay sahilind selin altn boaldaraq
yard v umaq zr olan yerd mnzil salan xs kimidir.
(Chalt, nadanlq v nfsi istklrinin dalnca dn adam) hlakti
(onun ar ykn) z belin yklyrk alna gln fikr gr
bir yerdn baqa yer dolandrar (hr zaman bir yol ser, hr gn
yeni fikir v dnclr dr). Yapmayan yapdrmaq,
1

Xlas, sizin zman hakimliyiniz bel olacaq ki, Allah dostlarn v

Allahn Rsulunun sevimli vladn ldrcksiniz.
2
mllri szlrinin ksi olan mnafiq v ikizldn deyil,
syldiklrin uyun rftar edndn yd aln.

349

yaxnlamayan yaxnladrmaq istr (onun fikir v dnclrinin

sasnda nadanlq v nfs dayandna gr lncy qdr aznlq
vadisind heyran v srgrdan qalar). Allahdan qorxun, qm-

kdrinizi dada bilmynin, mhkm dayandnz ilri

(yerin yetirmy borclu olduunuz ilahi hkmlri) z ryin sasn
sndrann (fsad trdnin) yannda ikayt etmyin (din v dnya
ilrind el bir insana mracit etmlisiniz ki, mam v ya mamn
caniini olsun). Allahn buyurduunu dirltmkdn baqa bir
ey mamn hdsind deyil. (Bunlar bedir) moiz (v Hzrt
Peymbrin buyuruqlarn) sylmk, yd-nsiht vermy
almaq, snnni (Allahn Rsulunun hkmlrin uyun rftar)

dirltmk, layiq olduu xslr bard hddin ttbiqi v

(beytlmaldan) paylar yiylrin atdrmaq. Odur ki, (mam v
caniininin vziflri il tan olduunuza gr haqdan baqa yola qdm
qoymayn v dinin kkndn, qollarndan xbri olmayan xslr hrmt
li uzatmayn) elm aac qurumam (mam v caniini dnyadan
kmmi) v elmdn, bilikdn feyz almaqdan (hadislrin v
ruzigarn arl nticsind) mhrum qalaraq banz znz

qarmam elm v bilik xz etmy aln. Qadaan

edilmilri (mqdds ritin haram etdiklrini) trdnlri
bundan kindirin v znz d onlar etmyin. nki siz
znz bu ilri grmdikdn sonra pis mldn
kindirmy mmur olunmusunuz.1

105 ci xtb
mam li leyhis-salamn (slam dinini vsf v Hzrt Peymbri
mdh etdiyi, hminin z shablrini Maviy v am qounu il dyd
shlnkarlqlarna gr mzmmt etdiyi) xtblrindndir.
Hmd slam (onun hqiqtlrini btn all insanlar n)
aydn v akar edn, ona qdm qoyan (mslman olan) n
onun bulaqlarnn yollarn asanladran,2 he ksin (mnafiq
1

nki sz il mli bir-birin uyun glnin yax ilr dvti, pis

ilrdn kindirmsi sz mlinin ksin olandan daha ox tsir
gstrir.
2
Peymbr v msum mamlarn elm v maarif mnbyindn
bhrlnmk ists, onun n he bir mane yoxdur.

350

v kafirlrin) stn v qalib gl (aradan gtr) bilmmsi

n onun stun v dayaqlarn (kk v qollarn qli v elmi dlil
kimi iki stun zrind quran) mhkm v gcl edn Allaha
mxsusdur. zn slama balayan (onun gstriin uyun
rftar edn) n dnyada qtl, qart v ourluqdan, axirtd
is zabdan min-aman (bir yer), ona qdm qoyan (mslman
olan v Allahn birliyn, Hzrt Peymbrin Onun elisi olduuna
hadt vern kafir) n slh v barq (niansi), onun
vasitsil sz danan n dlil v sbut (nki slamda hr bir
iin hqiqiliyin dair dlil-sbut var), onun danan il

dmnilik edn n ahid v sbut, ondan aydnlq

istyn (doru yola qdm qoyaraq aznln zlmtindn xilas olmaq
istyn) n nur v (yol gstrn) iq, dnn n (varln
hqiqtlrini drk etmy) fhm, (yaradlmlar bard) tfkkr
edn n al, frastl haqq yolunu axtaran n nian
(nicat), (shv i grmmk bard) qrar qbul edn n bsirt,
yd alan n ibrt, (onun doruluunu) tsdiq v etiraf edn
n (zabdan) nicat qaplar v tvkkl, (Allaha) etimad
edn n minlik, (iini Allaha) hval edn n asayi v
(tinliklrd) dzml olan n sipr etdi. Demli, slam
yollarn n iqls v dinlrin n aydndr. Onun minarsi
(doruluq v dzly) ykskd (akarda), yollar parlaq
(grnn), raqlar (Hzrt Peymbr v o Hzrtin vsilri
nadanlarn qlblrinin zlmtin) iq saandr, yar meydannda
nddir v sonu (Allah drgahna yaxn olmaqda) ucalqdr.
Yar atlarn (svarilri Allah drgahna yaxnlamaq n birbirindn n kesinlr dey) bir yer yandr. Onun yar n
tyin olunmu mkafat o qdr nfis v gzldir ki, hamda
ona rbt vardr. Onun at apanlar raftli v alicnab,
yolu (Allahn v Peymbri) tsdiq, niansi saleh mllr,
sonu (msuliyytin boyundan ddy an olan) lm v hazrlq
meydan dnya, cdr dz qiyamt, mkafat is cnntdir.

351

Bu xtbnin bir hisssi Peymbrin

(sllllahu leyhi v alih) vsfidir

(Hzrt Peymbr ilahi hkmlrin tbliin ox sy gstrrk)

hidayt v nicat atinin llrini alovlandrd ki, iqtibas

gtrn ondan faydalansn v (hidayt) niansini (elm v
maarif dann zirvsind) iqlandrd ki, (karvandan uzaq dn),
yolda qalb srgrdan olan yol tapsn (bdi xobxtlik
qazansn). (lahi,) o Hzrt (peymbrliyin tbliind) Snin
doru ml sahibi v mantdarn, qiyamt gnnd
(bndlrin haltlrin) ahidin, Snin trfindn (yaradlmlar
n) seilmi nemt v bxi, (camaat n) rhmt v
mehribanlq olan haqqa, dorulua gndrdiyin elindir.
lahi, z daltinl onun qismt v bhrsini (yaxnlq v
mqamnn n yksk hddini) nsib et, ona z fzl v
kramtinl byk mkafat v saysz-hesabsz nemtlr ta
et. lahi, onun binasn vvlki qurucularn binasndan (onun
dinini slflri olan peymbrlrin dinindn) uca (zahir v qalib) et,
onun nemt sfrsini (risaltin tbliind zhmt v ziyytlrinin
mkafatn) z yannda ziz et. Mqam v mnzilini
drgahnda ykslt v onu byklyn n yksk hddin
atdr, (btn yaradlmlarn mqabilind) stnlk ta el! Bizi
onun mmti v dostlar (mminlr v prhizkarlarla) mhur et
ki, (gnah v itatsizlikdn) xcaltli, (pis mllrdn) peman,
(doru yoldan) azm, hdini pozan, yoldan azdran v (bla,
tinlikl) snanmlardan olmayaq. (Seyyid Rzi buyurur:)
Xtbnin bu fsli daha nc (yetmi birinci xtbd) byan
olunsa da iki rvaytd frq olduuna gr burada bir daha
tkrar vermiik.

Bu, xtbnin z shablrin buyurduu

(onlar Maviy v am qounu il dymdiklrin gr
danlad) hisssidir
(Siz kafir, btprst v qdir-qiymtsiz olduqdan sonra) Allahn

kramt v nvazii nticsind mqam, rtb v byklk

352

tapdnz. (He bir hmiyyti olmayan) knizlriniz zizlnir,

qonularnz (sizinl mqavil balayan kafirlr) hmin ilahi
kramtdn bhrlnir, (buna gr d canlar, mal v namuslar
hr bir thlkdn qorunur), onlarn mqabilind he bir fzilt
v (sl-ncabtc) mziyyt sahib olmadnz halda v he
bir yaxlq etmdiyiniz kslr sizlr tzim edrk ba
yirlr. Sizin qlb v hakimiyytinizdn qorxusu
olmayanlar, sltnt v hakimiyytinizin atmad kimslr
sizdn qorxurlar.1 lahi peymanlarn pozulduunu grb
qzblnmirsiniz,2 ancaq (ilahi hd-peymanlarn mqabilind he
bir hmiyyti olmayan) atalarnzn peymanlarnn pozulmasna
raz deyilsiniz v bunu biabrlq sayrsnz. (Siz o xslrsiniz
ki,) lahi hkmlr siz glirdi (sizdn soruurdular), sizdn
keirdi (siz cavab verirdiniz) v siz qaydrd (ikayt kimlri
bard hkm verirdiz). z mqam v rtbnizi zlmkarlara
(Maviy v ardcllarna) verrk ilrinizin cilovunu onlarn
lin taprmsnz. Onlar (rit msllrind) bhlr v
batil inanclara ml etdiklri, hvt v nfsi istklrinin
ardnca ddklri halda ilahi hkmlrd onlara tslim
olaraq itat etdiniz. (Lakin bilin ki, bu hakimiyyt v qdrt onlara
qalmayacaq.) Allaha and olsun, sizlri hr bir ulduzun altna
spslr d (hrlr datsalar da) Allah-tala sizi onlarn n
pis gn n bir yer yar (ki, onlardan nec intiqam alndn
grsiniz).

106-c xtb
mam li leyhis-salamn Siffeyn dynn gnlrinin
birind (z shablrini am qoununa mlub olub qamalarndan,

Demli, yer znn ksr lklrinin padah v byklrinin qorxusu

sizin qdrt v qlncnza gr deyil, slam dvltinin zmtin
grdir. ndi sizin bel nemtlr nakrlk etmyinizin sbbi ndir?
2
am hli ilahi hkmlrin ziddin hrkt edir, Maviy itati vacib
olan mama dmn ksilir v onun mri il mslmanlarn v slamn
pnahnda olan hd-peyman balanm xslrin mallar qart edilir.
Siz onlarn qarsn ala bilck qdr gcl olsanz da sakit
ylmisiniz.

353

qaytmalarndan v fthlrindn sonra danlad)

buyurduu

klamlarndandr.
(Dy meydanndan) qamanz v dmn arxa
evirmnizi sralarnzdan grdm. Pis xasiyytli, alaq
zlmkarlar v shrada yaayan rblr olan am hli sizi
qovdular. Halbuki siz rblrin igid v cmrdlrindnsiniz,
burun (digr bdn zvlrin nisbtn) nd olduu kimi
raftli, dvnin hrgclri kimi hndr v onlardan daha
byksnz. (Bel olan halda, mlubiyyt v qamaq siz yaraan
deyildi.) in sonunda sizi qovmu olduqlar kimi onlar
qovduunuzu, sizi uzaqladrdqlar kimi sngrlrindn
uzaq saldnz, qlnclarla ldrb kklrini ksdiyinizi v
biar etdiyinizi grdkd sinmin drdlri fa tapd. (Qm
v kdrim yox oldu. Qamaqlarnn nticsind) hovuz v
axurlarndan mhrum edilrk uzaqladrlm, qovulan
tn dvlr kimi birincilri sonuncularna minndk (birbirinin stn dndk) onlara niz vururdunuz.

107-ci xtb
mam li leyhis-salamn ba verck fitn-fsad,
tkln qanlar bard buyurduu xtblrindndir. (Allahtalaya kr, Hzrt Peymbri mdh etmi, z kamal v kramtindn
bzilrin toxunmudur.)
Hmd (Rbb olduunun dlili saylan) z xlq etdiklri v

yaratdqlar sbbindn mxluqlara akar olan, z dlil v

sbutlar (qdrtinin nmunlri) il onlarn qlblrind zahir
olub grnn Allaha mxsusdur. Yaratdqlarn fikir v
dnc iltmdn yaratd. nki dnclr batinlri
(daxili idrak qvvsi) olanlardan qeyrisin mxsus deyil v
Allah-tala z-zlynd batin malik deyil. (Bel ki, bir eyi
drk etmk n idrak qvvsin ehtiyac olan, lbtt, mmknlr
qismindndir v vacibul-vcud mmknlrdn ola bilmz.) Onun elmi
grnmzlrin batinin v slin nfuz edr. (Onun n
mane, hicab yoxdur) v n xrda dnc v (he ksin bil
bilmycyi rk) sirlri hat edir.

354

Bu xtbnin bir hisssi

Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) vsfidir
Byk Allah Hzrt Peymbri peymbrlrin (Alibrahim) crsindn, (hidayt v nicat nurunun sad) nur
randan, (baqalarndan daha rfli v fziltli olan) alnn
yuxarsndan, Bthann (Mkkeyi-Mzzmnin) gbyindn,
qaranln randan (o byk xsin ata-babalar srgrdan
xslr yol gstrn raq kimi idi) v hikmt bulaqlarnn
gzndn (hamsnn dini v riti var idi, baqalar elm v hikmti
onlardan yrnirdilr) sedi.

Bu xtbnin (znn vsfi v shablrinin mzmmt

edrk buyurduu) bir hisssidir
(mam leyhis-salam) z tibbi v malicsil (lm saan
xstliklr v crbcr drdlri malic etmk n xalqn arasnda)
hmi gzn (ruhani) bir tbibdir. Mlhmlrini (elm v
maarifini nadanlq v aznlq qlnc il yaralanm rklrin yaras
n) gclndirrk hazrlam, altlrini (pis ilri qadaan
etmyin v ilahi zabla qorxutman atind) qzdraraq basmdr.

Lazm olan hr yerd mlhmlrini, da kn altlrini

malicy ehtiyac olan yaral yerlrin stn qoyar:
(elmdn) kor qlblr, (haqq eitmyn) kar qulaqlara, (doru sz
danmayan) lal dillr. Bu ruhani tbib z drman v
maliclri il qflt, nadanlq, heyrt v srgrdanlq
xstliklrin lac edir. (Ancaq) xstlr hikmt v irfan
nurundan istifad etmyib parlaq elm v maarif tonqallarna
od salmayblar. Demli, onlar otlayan (ursuz v btn sylri
yalnz yeyib-imy ynln) heyvanlara v (he nyi drk etmyn)
brk zl dalarna bnzyirlr.
Gizlinlr bsirt sahiblri n ald v haqq yolunu
shv salanlara akar oldu. 1 Qiyamt z zndn prdni
1

Din dmnlrinin sndrmk fikrin ddklri Haqqn nuru v

gizltmk istdiklri elmin hqiqt v sirlri mamn vasitsil akar
oldu. Demli, cahil v nadana zrxahlq etmy yer qalmad.

355

gtrd v onun lamti, niansi frast sahibin, zirklr

yan oldu.1 N olub ki, sizlri cansz bdn v bdnsiz can
grrm2 v (sizlri) prhizkarlq olmadan ibadt edn
(dyantsiz mharib edn), xeyirsiz tacir (mlub olan), yuxulu
kimi oyaq, yoxmu kimi mvcud, kor tk grn, lal tk
danan (kimi grrm. Dmnin sizi l keirdiyini grr v gcnz
olsa da onun qarsn almrsnz).

(mam leyhis-salam bu fsild axirz-zamanda ba

verck fsadlardan v insanlarn vziyytindn xbr
verir)
Bu fitn-fsad bayra (axirzzmanda) aznlq qtbnd
sanclan v axlri splnn (hr yan bryn), sizlri z
piyalsi il ln (azdran) v li il (ltaq heyvan kimi) dyn (zlil
v xar edn) aznlq bayradr. Bu bayran bayraqdar slam
mmtindn xaric olaraq aznlq (yolunun) stnd
dayanmdr. Hmin gn sizlrdn (mslmanlardan) qazann
dibind qalan (az) qalq v ya uvaln tkind qalan dn
hissciklri tk az miqdardan baqa qalan olmaz. Aznlq
bayra sizlri dabbaqlq gn srtn kimi srtr, biilmi
kinin dylmsi kimi dyr (sizi son drc zif v xar edr).
Allahn sevn mmini (ziyyt vermk n) byk dni kiik
dnlrin arasndan sen qu kimi sizin aranzdan ayrar. Bu
yollar sizi hara aparr? (Batil qidlr v nadrst dnclrl hara
gedirsiniz?) (Chalt v nadanln) qaranlqlar sizi nec heyran v
srgrdan edir? Yalanlar (yersiz arzular) sizi n cr aldadr?
Sizlri (azdrmaq n) haradan gtirirlr? Sizlri (haqq yoldan)
nec dndrirlr? Demli, hr zamann bir taleyi, hr gednin
bir dn var. (Bu fitn-fsadlar myyn bir vaxtda ba verck.)
Bel is z ilahi aliminizdn (mam leyhis-salamdan yd-nsiht)
1

Hzrt Peymbr qiyamt qdr olan hyatn btn hallarn

brin ehtiyac olduu eylri el byan etmidi ki, sanki qiyamt
qopur. Demli, baqa bir peymbrin ortaya xaraq xeyir v fsad
yolunu byan etmsini gzlmy sz yeri qalmr.
2
Bzilriniz llr kimi he nyi baa dmr v dmnin qaban
almr, can olan, yni, al olan bzilriniz is baa drsnz, lakin
dnyaprst olduunuzdan dy getmirsiniz.

356

eidin v z qlblrinizi (qbul etmy) hazrlayn, sizi

ardqda (qflt yuxusundan) oyann. Hr qvmn rhbri, nd
gedni z ardcllarna hqiqti demlidir.1 z danqln
ydrmal, (fikir danqln v bo dnclri zn yaxn
buraxmamal) zehnini hazrlamaldr (ki, eitdiklrini artrb
azaltmadan baqalarna atdrsn). Demli, o ilahi alimin (din v
dnya) ii yumru dnlri (daxili grnn) aan tk sizlr n
ad, irsini xarmaq n aacn qabn soyan kimi
qabn tmizldi (hr bir ii sizlr aydnladrd). Aznlq
bayra qalxd zaman batil v nadrstlk z yerlrini tutar,
chalt v nadanlq z miniklrin minr, (batil hr yan
bryck, chalt brpa olar) tuyan v fitn oxalar, haqq yola
dvt ednlr azalar. Ruzigar paralayan yrtc kimi hcuma
ker (ox qan tklr), batilin erkk dvsi sakitlikdn sonra
sslnr (mst olar, yni, batil gclnr). Camaat gnahlara gr
bir-birin qarda olar, din gr is bir-birindn uzaqlaar,
yalana gr dostlaar, hqiqt dmn ksilr (gnahkarlarla
dost, qarda olarlar, yaxlardan bezib uzaqlaarlar). O alarda vlad
(atasnn) qzb(in) (v qsssin), ya is istilik v hrart
sbb olar (camaat ondan xeyir grmyib ziyann kckdir), alaq
adamlar oxalar, yax insanlar is az taplar. O zamann
adamlar canavar, padahlar yrtc, orta v zif insanlar
(zlmkarlara) yem, kasblar is (tinlik v incikliy gr) l (kimi)
olar. Hqiqt itib-batar, yalan yaylar. Dostluq szd, camaatn
bir-biril dmniliyi is rklrd olar. Fsad v pozunluq
(zina onlar arasnda iftixara v) sil-nsb hesab olunar, ifft v
namusluluq tccb sbb olar. slam dri paltar kimi trsin
geyilr (camaat ynin slam paltar geys d, szlri v mllri slamn
mrlrinin ziddin olar).

108-ci xtb
1

Onlar n suyu, bitkisi olan mslhtli bir yer semli, yd v

nsihtd xyant etmmlidir.
yni, - rhbr z
ardcllarna yalan demz - misalnda olduu kimi. Qsas, burada
olanlar eitdiyi bu elmlri v xbrlri olmayanlara doru-drst
atdrsnlar.

357

mam li leyhis-salamn (Allah-talann kamal v clal

siftlri, mlklrin vsfi, insanlarn dnyaya aldanmas, qiyamt
gnnn soru-sual v Hzrt Peymbrin yax mllrindn bzilri
bard) xtblrindndir.
Mvcud olan hr ey Allah qarsnda boyun yir v
Ondan asldr. (Hr bir mvcudun varl Onun gc v qdrtinin
linddir.) Hr yoxsulu ehtiyacsz edn, hr zlil v xar
hrmtli edn, hr acizi qdrtliy evirndir, hr
mzlumun pnah yeridir. Hr danann szn eidr, hr
dinmzin sirlrindn agahdr, hr canlnn ruzisini vermk
Onun hdsindir, hr lnin qayd Onadr.
Gzlr Sni grmyiblr ki, Sndn xbr versinlr (nec
olduunu byan etsinlr), yaratdn vsf ednlrdn vvl var
idin. Mxluqlar tnhalq qorxusuna gr yaratmadn, onlar
faydalanmaq n xlq etmdin. stdiyin hr bir ey
Sndn qabaa kemz, tutduun ey ngindn xmaz.
Sn qar gnah v itatsizlik edn kims Snin
hakimiyytini azaltmaz, Sn itat edib yolunla gedn, mlk
v padahln artrmaz. Qzav-qdrindn raz, ad
olmayan mrini dndr bilmz, frmanndan z dndrn
Sndn ehtiyatsz olmaz. (ksin, mrindn z dndrmkl bel
sn mhtac olar.) Hr rtl Snin n akardr, he bir
gizlin Sndn gizlin deyil. (Gizlin v akar, hzuru olmaqla
olmamaq Onun n eynidir. nki Onun zat il eyni olan elmi hr
eyi hat edir.) Sn hmi varsan v Snin n son yoxdur,
Sn sonsan (hr eyin qurtaraca Sn qaydr). Demli, Sndn
(mr v frmanndan) qamaq olmaz v Sn (hr eyin) qayd
yerisn. Demli, Sndn (zabndan) Sn (rhmtin)

qamaqdan baqa yol yoxdur. Hr bir canlnn aln tk

Snin (gc v qdrtinin) linddir v hr insann dn Sn
dorudur. lahi, Sn hr eyb v nqsandan uzaq, tmizsn.
Snin yaratdqlarndan grdymz bizim nzrimizd nec
d bykdr! Snin gc v qdrtinin qarsnda onun
bykly nec d kiikdir! Snin padahlndan
(Allahlndan al gz il) grdklrimiz n qdr qorxuludur!
Bu grdklrimiz Snin padahlnda (Allahlnda) bizlr
grnmz olanlarn yannda n qdr miskindir. Sndn
358

dnyaya n qdr d ox nemtlr glib v onlar Axirt

nemtlrinin yannda nec d aadrlar!

Bu xtbnin (mlklrin vsfi bard) bir hisssidir

Mlklrdn bzisini z smalarnda mskunladrdn v
z yer zndn yksltdin. Onlar (btn mlklr) Sni
mxluqlardan (peymbrlr v onlarn vsilrindn baqa) daha
yax tanyr, Sndn daha ox qorxur v (bu baxmdan)
onlardan Sn daha yaxndrlar (mqam v rtblri daha
ykskdir). (Onlar atalarn) bellrind yerlmyib, (analarn)
btnlrindn
xmayblar,
pis
sudan
(spermadan)
yaranmayblar. Ruzigarn hadislri onlar bir-birindn
ayrmayb, danq salmayb. Onlar Snin yanndak mqam
v mnzillri il, btn istklrini Snd cmldirmlrin
(Sndn baqa bir eyi nzrlrind tutmurlar) rmn, Sn
ibadtlrinin oxluu, mr v frmanndan bir an olsa bel,
qfltd qalmamalar il bel yen d onlara gizli olan slini
v hqiqtini akar grslr, mllrini (Snin zmt v
byklynn mqabilind) kiik sanaraq (itatd tqsirlrin gr)
zlrini danlayb mzmmt edcklr. Baa dcklr ki,
Sn (Zatna) layiq olan ibadti yerin yetirmyiblr.1

(Bu fsild camaatn dnya malna aldanmasn

mzmmt edrk lmn tinliklrini xatrladr)
lahi, Sni hr eyb v nqsandan tmiz, yksk hesab
edirm
ki,
mxluqlarn
yaradcs
v
varln
prstigahsan. mtahan v snandan yax xan
mxluqlarn n saray (Cnnt) yaratmsan, orada qadnlar
v xidmtilr, qsrlr, aylar, gmilr brqrar etmisn,
yemli, imli eylrdn v meyvlrdn sfr amsan.
Dvt edni (Hzrt Peymbri) gndrdin ki, (camaat) ona
trf arsn. Dvt edn cavab vermyib tviq etdiyin
1

nki onlarn ibadt v itati Allah tanmalar v mlumatlar

qdrdir; mlumat artdna gr ibadt v itat d artar.

359

nemtlr
rbt
gstrmdilr,
hvslndirdiyin
yaxlqlara mtaq olmadlar. (ksin), murdara (dnyaya) z
tutaraq onu yemkl rsvay oldular, onunla dostlua
razladlar. Hr kim ny aiq olarsa, bu mhbbt onun
gzn kor, ryini xst edr. (Bel ki, onun eybini grmyrk
irkinliklrini d gzl sanar.) Demli, o, (dnyann fsadlarna)
grmyn gzl baxar, (hqiqtlri) eitmyn qulaqla
dinlyr. bs istklr onun aln didib, dnya ryini
ldrrk zn valeh edib. O, dnyann v dnyadan
lind bir ey olann bndsidir. Dnya hans smt dns,
ora dnr, hara z tutsa, ora ynlr. Allah trfindn
qadaanedici v nsihti olandan (Qurani-Krimdn)
qfltdn oyanmayb, yd almr. Halbuki gtrlmlrin
nec d qfil yaxalandqlarn v pozmaq, dn v qayda
imkan olmadqlarn (Xudaya bizi dnyaya qaytarsan, mr v
frmanlarna ml edcyik demlri n imkan olmadqlarn),
tsvvr etmdiklrinin (lmn) onlar nec haqlayaraq
rahatlqla yaadqlar dnyadan ayrdn, vd olunan
axirt atdrdqlarn grrlr. Onlarn bana gln
tinliklr vsf olunmaz. Can vermyin tinliyi, ldn
gedn gr qm v kdr onlar bryr, l-ayaqlarn
sstldirir v rnglrini dyiir. Ondan sonra onlarda
lmn tsiri artr, hr birinin z il sz arasna mane
dr. (Sz dana bilmir.) z hli-yal arasnda gz il
(onlarn iztirab v narahatlqlarn) grr, qula il (onlarn ahnalsini) eidir, al yerind, fhmi brqrardr. mrn nec
baa vurduunu, ruzigarn nec keirdiyini fikirlir.
Toplad mallar, onlar qazanmaq n (halala v harama)
gz yumduunu, onlar (halall v haraml) akar v bhli
yerlrdn ld etdiyini yada salr. Dorudan da o, maldvlt toplaman ziyanlarna (ona gr olan czalara) dar
olub v onlardan ayrldnda (bundan) agah olub. Bu maldvlt ondan sonra hmin naz-nemtdn istifad edib xo
gnlr keirn sa insanlara qalacaq. Demli, o maldvltin rahatl (onun xo gzran) ondan qeyrisi ndr v
o ykn dyri (msuliyyti) is onun kryinddir. Hmin
kii d o mal-dvltin girovundadr. (O mal-dvltin hesab360

kitabndan qurtulmayb v qamaa yolu yoxdur.) lm vaxt ona

akar olanlarn (tinliklrin) tsirindn peman olaraq lini

dilriyl gmirr, hyat boyunca meyl etdiklrin meylsiz

olar. Arzu edr ki, ey ka o mallar z yox, mqam v
rtbsini arzulad, malna hsd apard baqa bir xs
yayd. lm (izlri) onun qulaqlar da dili kimi idn
dn (he bir sz eitmyn) qdr ard-aras ksilmdn
onun bdnind grnr. z hli-yal arasnda el hala
dr ki, n dinib danar, n qula eidr, z gzlrini
onlarn zlrin baxmaq n aar, onlarn dillrinin
hrktini grb szlrini eitmz. Sonra lm (izlri) daha
da artb ondan yapacaq, qulaqlarn brdy (he n
eitmdiyi) kimi gzlrini d bryck (artq he n grmyck)
v can bdnindn xacaq. Bellikl, z hli-yal arasnda
murdar bir t olar ki, ondan qorxaraq uzaq durarlar. N
alayana yoldalq edr, n d arana cavab verr. Bundan
sonra onu gtrb yerdki (son) mnzilin (qbr) gtirck
v onu orada (tnha qoyub) mlin tapracaq, onu
grmkdn l kcklr.
(Daha sonra mam leyhis-salam qiyamt gn yaradlmlarn nec
geri dncyini rh edir.) O zaman ki Allah-talann insanlar

n tyin etdiyi vaxt qurtaracaq, almin mqddrat

bitck v yaradlmlarn axr vvlin qovuacaq (ham
lck) v Allahn istdiyi insanlarn yenilmsi (llrin
dirilmsi) n frman atacaq. (O zaman) Sman hrkt
gtirib yaracaq, yeri alt-st edrk titrdck, dalar
yerindn qopararaq trafa dadacaq, Allahn heybt, clal,
zmt v qlbsinin qorxusundan dalardan bzilribzilrin rplacaq. Yerin altnda kim varsa, hamsn z
xardacaq. Demli, onlar khnldikdn sonra yenildirib,
zvlri daldqdan sonra bir yer yacaq. Sonra gizli i v
mllrin gr soru-sual etmk istdiyi n onlar birbirindn ayracaq. Onlar iki dsty ayrb (dnyada yax ilr
grb itat edn) bir dsty nemt ta edck, (pislik edib
itatsiz olan) dstdn intiqam alacaq. Ancaq itat hlinin
mkafatn rhmtind qrar verck, z bdi cnntind
yerldirck. El bir cnnt ki, daxil olanlar bir daha ondan
361

xmaz, (isti, soyuq, qocalq, cavanlq v bu kimi eylrl) hallar

dyimz, qorxu onlara z tutmaz, xstliy mbtla
olmazlar, thlk il zlmdiklri, sfrlrin onlar
dyiib (qribiliyin qm-kdrini, evdn uzaqln qsssini
kmmlri n) bir yerdn baqa yer aparmaz. Ancaq
gnah hlinin czas budur ki, onlar n pis yer (chnnm)
daxil edck, llrini boyunlarna keirck, alnlarnn
tklrini ayaqlarna balayacaq v yinlrin (ox pis qoxulu
ya olan) qtran kynk, alov saan paltarlar geydirck.
stisi ox yandran zabda, qaplar (l xa bilmmlri n)
sakinlrinin zn bal olan evd qalacaqlar. ox
yandrc, hay-hiri, alovu r xan v qorxunc ssli
atddirlr. O atd olanlar l xmaz, ona sir
dndn fidy (siri azad etmk n veriln mala deyilir) qbul
olunmaz, (nki chnnm odunda yanann zn qurtarmaq n
vermy mal olmaz, tutaq ki, olsa bel, qbul edilmz), qandal v
bndlri snmaz. Onun n bir mddt yoxdur ki, sona
yetsin, n d onun sakinlri n myyn zaman var ki,
baa atsn. (V onlar zabdan qurtarsn.
lahi Snin qzbindn nd olan rhmtin pnah
gtiririk.)

Bu xtbnin bir hisssi Hzrt Peymbrin

sllllahu leyhi v alih (v o Hzrtin vsilrinin)
vsfi barsinddir
Hzrt Peymbr dnyan kiik grrd, onu xrda
sanrd (ona rk balamad) v ona hmiyyt vermyib onu
aa hesab etdi. Bilirdi ki, Allah-tala onu seib v dnyan
(mhbbt v dostluunu) ondan uzaqladrb, kiik v aa
olduuna gr onu Hzrtdn qeyrisinin nzrind
cilvlndirdi. (Dnyan dnyaprstlr nsib etdi.) O byk xs
d qlbn dnyadan z dndrib meylsizlik etdi v ya onu
yada salma z nfsindn uzaqladrd (onu xatrlamaqla
mul olmad). Onun zintindn bznmi paltar istmmk
v ya orada yaama arzulamamaq n dnyann zint v
362

bzyin baxmama sevrdi. Allahnn trfindn (dlil v

sbutla) hkmlri tbli etdi, mmtini v ardcllarn (ilahi
zabla) qorxudub yd-nsiht verdi, onlar mjdlyrk
Behit dvt etdi.
(Biz
on
iki
mam
leyhimus-salam)
Peymbrlik
crsindnik. lahi risalt v sifariin endiyi, mlklrin
gedib-gldiyi bir xandandanq. Biz mrift v bilik
mdnlri, hikmt emlriyik. Bizim dost v yarlarmz
ilahi rhmtin intizarndadrlar. Dmn v bdxahlarmz
Allahn qzbin hazrdr. (hli-beytin dmnlri mtlq qzb
dar olacaqlarna gr bu ilahi zablarn gzlmi olmalar kimidir.)

109-c xtb
mam li leyhis-salamn (Allaha yaxn olman v slamn
lamtlrini qoruyub saxlaman yollar bard) xtblrindndir.
Allah-talaya trf yaxnlaman n yax yolu (ondur,
onlarn birincisi) Allahn birliyini, vahidliyini v Onun elisinin
(Mhmmdin - sllllahu leyhi v alih -) peymbrliyini
tsdiqlyib etiraf etmkdir. (kincisi) slamn (zmtli stununun)
ucalmasna sbb olan Allah yolunda (kafirlr v dinin
dmnlrin qar) cihad v mharib etmkdir. (ncs) (lahi
bndlr n) fitri v tbii olan ixlas klmsidir (La ilah
illllah demkdir). (Drdncs) slam dininin dinlik niansi
(dinin n byk stunu) olan namaz qlmaqdr. (zmt v
hmiyytin gr onu dinin z adlandrmdr.) (Beincisi) Allah
trfindn myyn edilmi pay olan zkatdr. Onu dmk
(imkan olanlara) vacibdir. (Altncs) zab n sipr olan
Ramazan aynn orucudur. (Yeddincisi) Allahn evin Hcc
ziyartin getmk, onun mr mllrini yerin yetirmkdir.
Hcc v mr yoxsulluu, prianl aradan gtrr, gnah
yuyub pakladrar. (Skkizincisi) Maln, srvtin artmasna v
mrn uzanmasna sbb olan sileyi-rhm (qohum-qrbaya
yaxlq edib xeyir vermk). (Doqquzuncusu) Sdqdir (yoxsullara v
lacszlara ediln ehsandr). Gizli veriln sdq gnah rtr.
(Buna gr Allah-tala msibt v gnahn nticlrini azaldar.) Akar
sdq pis lm (qfil lm, suda batmaq, yanmaq, dantlarn
363

altnda qalmaq v bu kimi lmlri) df edr. (Onuncusu) Bynilmi

ilr grmk (yaxlq, xeyirxahlq v qardalarn arasn dzltmk).

Yax mllr insan zillt v xarla dar olmaqdan

qoruyar. (Yax ml sahibi dnyada v axirtd bauca olaraq zillt
v bdbxtliy dar olmayacaq.)

Allah xatrlamaa tlsin ki, Allah anmaq zikrlrin n

yaxsdr. Prhizkarlara vd verdiyin (cnnt) rbt
gstrin ki, Onun vdi n doru vddir. z peymbrinizin
hidayti v gstrdiyi yolla gedin ki, onun yol gstrmyi
hidaytlrin n stndr. Onun snnsi v yoluna uyun
rftar edin. nki onun yolu n doru yolgstrn snn v
yoldur.
n yax deyim olan Quran yrnin. Ondaklar bard
fikirlib dnn ki, Quran qlblrin bahardr. (rkd elm
v hikmtin hr cr gllrini bitirir.) Onun hidayt nuru il (chalt
v nadanlq xstliyindn) fa dilyin ki, Quran sinlrin
(xstliklrinin) fasdr. Onu gzl oxuyun (szlrini shvsiz
oxuyub mnasna riayt edin v hkmlri bard dnn) ki, o,
deyimlrin n faydalsdr. (Quran bilnin rftar onun
gstriin uyun olmaldr. nki) Elminin ziddin hrkt edn
alim chalt v nadanlqdan zn glmyn cahil v
nadana bnzyir. (Elmin faydas olmayan yerd bir tdbir qalmaz.)
ksin, onun aqibti n dlil v sbut (Qiyamt gnnd
cahil zab n olan dlil v sbutdan) daha ox, hsrt v kdri
daha artq, Allah yannda mzmmt v qna daha
boldur.1

110-cu xtb
mam li leyhis-salamn (dnyan mzmmt etdiyi v ondan
uzaqlamaq bard) xtblrindndir.
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra,
sizlri dnyadan (ona rk balamaqdan) kindirirm. nki
1

Bil-bil gnah v itatsizlik edib Allahn gstrilrin hmiyyt

vermyrk onun ziddin hrkt edib. Bunun z gnahlarn n
byydr.

364

dnya (dnyaprstlrin aznda) irin v (onlarn nzrind) yamyaldr. hvtlr v bs istklr brnmdr. Tez tbken mal-dvlti il (istynlrin) dostluq izhar edr, azacq
zivrlri il (camaat) heyrt salaraq ad edr. (Yersiz v
gvnilmyn) Arzular v (nadanlar) aldatmaq n zn
bzmidir (z istynlrinin din v dnya srmaylrini ourlamaq
n zn fahi kimi bzr). Onun adl sabit deyil, drd v
kdrindn rahatlq yoxdur, ox aldadc v ziyankardr.
Hallar dyindir.1 Fani, mhv v pu olacaq. (Hamn) hlak
edn qarnquludur (yerin qarn he vaxt insandan doymaz v
ruzigarn grdii insanlar mhv etmkdn usanmaz). Ondan raz olan
dnyaprstlrin arzusu baa atan zaman dnya olduundan
qabaa getmyck. Nec ki, Allah-tala (Qurani-Krimin Khf
sursinin 45-ci aysind) buyurub:
yni:
Dnya gydn yadrdmz yamura qarb (onunla yetin),
sonra sbh a (shri gn) dnb klyin sovurduu quru
r-p olan yerdki bitkiy bnzyir. Allah hr ey (hr bir
i) qadirdir. (Dnyann rahatl v xogzranl qsa zaman rzind
quruyub varl fanilik klyil sovrulan yam-yal bitkiy bnzyir.)
Kims dnya malndan boaz qurudan gz yalarndan (qm
v kdrdn) baqa sevinc v adlq grmdi. Pisliklrinin

vurduu ziyandan baqa bir kimsy xo z gstrmdi.

(Dnyaya arxa evirrk nemtini ondan almasndan baqa he ks z
istyi il dnyadan z qarnn doydurmad v z arzusuna atmad.) Bu

dnyada bla buludu stn dalbadal ya yadrmaqdan

savay dolu yalar onu xobxt elmdi. (Dnyann ii bel
olduuna gr) layiqdir ki, (dnya) shrin erkn alarnda
insann dostu, yar olub ona yoldalq etsin v gec dyirk
dmnin evrilsin. Onun bir trfi irin v ffaf olsa da
baqa bir trfi ac v (ldrc xstlik olan) vbaldr. He ks
msibt v kdrlrinin ar-acsn dadmaqdan savay onun
xoluundan muradna yetmz, shrini xof v qorxu
qanadlarnda amadan bir gecni bel rahatlq v asayi
qanadnda baa vurmaz. ox aldadcdr. Onda n varsa,
1

mkanln yoxsula, asayii tinliy, hyat lm, sal xstliy

evirir v ya hmilik sadti v bdi cnnti ld etmy mane olur.

365

hamsn aldadar. Fani olasdr, ondaklarn hams fani olar.

Tqva v prhizkarlqdan baqa onun azuqlrinin he
birind xeyir v yaxlq yoxdur. Hr kim dnya malndan
azacq qazansa, onu (qiyamtd hesab-kitabn arlndan) ox
qoruyacaq bir ey ld etmidir. Hr kim ox qazansa, (hesabkitab vaxt) onu hlak edck, (dnyada da) tezlikl zay olacaq
bir ey sahib olmudur. N oxdur dnyaya etimad edib ona
rk balayan, dnyann is drd sald insanlar. N oxdur
dnyadan min olan v dnyann is yer srdiyi insanlar. N
oxdur byk mqam sahibi olan v dnyann is kiildrk
alaltd kimslr. N oxdur fxr edn v zndn raz
olan, dnyann is zlil, xar etdiyi kimslr. Dnyann
sltnti v rhbrliyi dvredicidir (gah ona, gah buna) v onun
xo gzran (kdurtl) bulanqdr. Onun (dnyaprstlr n
tmiz olan) saf suyu (aqil v gzaq insanlar n) or v irklidir.
Onun irinliyi aacn irsi kimi ox acdr. Onun tam
lmcl zhrlr, vasitlri (ona rk balanan eylri) rm
v tik-tik olmu kndirlr kimidir. Onun dirisi lm,
salam is xstliy doru hrkt edir. Onun hakimiyyti
ldn xm, dyrlisi lalt olmu, varls msibt dm,
qonusunun (dnyada yaayann) mal qart edilmidir.
Sizdn vvlkilrin olduu yerlrd deyilsinizmi? Hl
onlarn mrlri daha uzun, izlri daha qalml, arzular
daha ox, insanlar daha hazr v qounlar daha sx idi.
Dnyaya nec vardsa, el d prsti edib sedilr. Sonra
dnyadan zlri il yola gtrck azuqsiz, yol getmk
n miniksiz kdlr (ldlr). Sizlr (ata-babalarnzn
ldy vaxt) dnyann zn (v ya kimsni lmmlri n) fidy
verdiyini v ya onlara yoldalq etdiyini, yaxla gr
onlara kmk etdiyini eitmisinizmi? (Xeyr!!!) ksin,
mrlrinin dirklrini tinliklr v drdli msibtlrl
laxladaraq trpdib v zlrini, alnlarn torpaa srtb,
mehtrlrinin l-ayaqlarn tpikl dyclyib. Kmkliyi
bu olub ki, ruzigarn ar hadislrini balarna gtirib. Bel
is, dnyann ona yaxnlab onu senlr v etimad
ednlr dyidiyini v tanmszln (dmniliyini)
grdnzm? Htta ondan hmilik ayrlaraq kdlr (bir
366

daha onlar n qayd yoxdur). Onlara aclqdan baqa bir

azuq, darsqallqdan (gor) baqa bir yer, qaranlqdan (qbir)

baqa bir iq verdimi? Onlarn dalnca tinliklr gr

pemanlqdan baqa bir ey tdark grdm? Bel bir
(vfasz) dnyan seir, ona rk balayr, onu ld etmy
tamahlanb alrsnz? Ona bdgmanlq etmyib orada
yaayanda thlksindn qorxu-hrks olmayan n pis
bir saraydr. znz bilsniz d agah olun ki, (vvl-axr)
dnyan trk edib ondan kcksiniz. Gc v qdrtd
bizdn stn olan varm? deynlrdn ibrt aln. (Hams
ldlr v) taxta miniklr mindirilib gorlarna trf
aparldlar. Onlara svari demirlr (nki svari miniyinin
ixtiyar lind olana deyilir). Gorlarna qoysalar da onlara qonaq
demirlr. (nki qonaq z aya il bir yer gedr v ona qulluq
edrlr.) Onlar n yerin dibindn qbirlr, torpaqdan
kfnlr, rm v snq smklrdn qonular myyn
olundu. Onlar el qonudurlar ki, arana cavab vermz,
(zlrin ediln) zlm v sitmin qaban almaz, nvhy
etina etmzlr. stlrin ya yasa, adlanmaz, yoxsulluq
z vers, midsiz olmazlar. (Dnyann qm, kdr v tinliyindn
azad, zlrin qapaldrlar.) Hamlqla bir yerddirlr v
tnhadrlar, qonudurlar v bir-birindn uzaqdrlar. (nki
bir-birlrinin vziyytindn xbrlri yoxdur.) Bir-birlri il
yaxndrlar v grmrlr, qohumdurlar v qohumluqlarn
bildirmirlr. Sbrlidirlr v rklrind kin yoxdur,
nadandrlar (he nyi drk edib anlamrlar) v kinlri aradan
getmidir. Onlarn qm v kdrindn kims qorxmur,
onlarn kmyin, yoldalqlarna mid d yoxdur. Yerin
stn altna, (dnyann) geniliyini darla (qbr), z hli v
dostlar il olma qribilik v tnhala, iql qaranla
evirmilr. Torpaqdan lt-ryan ayrldqlar (yarandqlar)
kimi yerin tkin gldilr (qaytdlar). z ml v ilri il
dnyadan hmilik hyata v bdi saraya kdlr. (Orada
yenidn dirilck v bir daha lmycklr, istr yax, istrs d pis
ml sahibi olsunlar.) Allah-tala (Qurani-Krimin nbiya sursinin
104-c aysind) buyurur:

nsanlar ilk df yaratdmz kimi dirildib vvlki

367

halna salarq. Bizim bu vdimiz mtlqdir, onu yerin

yetircyik.1

111-ci xtb
mam li leyhis-salamn lm mlyi (leyhis-salam) v
onun
insanlarn
ruhunu
almasn
xatrlad
xtblrindndir. (Allah-talann zatnn slinin drkedilmz
olmasna da iar buyurur.)
Onu (can almaq n) mnzil daxil olarkn hiss edib baa
drsnmi? Yaxud da onu can alanda grrsnmi? (Xeyr!!!)
(Heyrtlndiricidir ki,) anasnn qarnnda olan uan ruhunu

nec alr? Anasnn bzi zvlrindnmi ona yol tapr? Yoxsa

ruh Allahnn izn v frman il Ona trf gedir? Yaxud
lm mlyi uaqla birlikd onun anasnn daxilind
mskunlab? z kimi olan (yoxluqdan vcuda gln) mxluqu
(lm mlyini) vsf etmk gcnd olmayan z Allahn nec
vsf edr?2

112-ci xtb
mam li leyhis-salamn (dnyan mzmmt v axirt tviq
etdiyi) xtblrindndir.
Sizi dnyadan kindirirm, nki dnya sabit yer deyil.
Ora su v bitki istycyiniz (rahat qalacanz) enilsi yer
deyil. zn aldadc eylrl bzmi v z bzk-dzyi
il (camaat) aldatmdr. Allahnn yannda xar v alaq bir
1

lahi, li leyhis-salamn haqqna xatir btn tinlik v

grginliklrd ilrimizin sonuna qdr biz kmk ol, biziml z fzl v
krminl rftar et.
lahi, z izztin xatir btn hallarda
mniml mehribanlqla v btn ilrd mrhmtl rftar et. lahi v
Rbbim, mnim Sndn qeyri kimim var?
2
Yaradlmlardan biri olan lm mlyini lamtlrindn baqa cr
tanmaq mmkn olmad kimi. bhsiz ki, drkedilmdn uca v
btn mxluqlarn yaradcs olan Allah-talann zatnn slini d baa
dmk olmaz.

368

saraydr. (Bu sbbdn d) Onun halaln haramla, yaxsn

pisl, hyatn lml v irinini ac il qardrd. Allahtala onu dostlar n saf v salam yaratmam (ksin,
darlq v tinliklri onlara nsib etmidir) v onu dmnlrin
vermy xsislik etmmidir.1 Xeyri v yaxl az, (demli,
himmt sahiblrinin ona rbti yoxdur) ri v pisliyi hazrdr
(demli, onda amanda deyillr). Bana toplaanlar fani v mhv,
abadl xarab olar, dvlti ldn xar. (Demli, all insanlar
ona rk balamazlar.) Uuq-skk bina kimi dalacaq
sarayda n xeyir v yaxlq olar? Bs o sarayda azuqsi
yeyilib qurtaran kimi baa atan mrdn nec? Bs yolun
keilmsitk sonu yetin mddtdn nec? Allahn siz
vacib qldn z istklriniz evirin. (badt v bndliyi
qazanmaq n sy gstrib aln.) Sizdn istdiyini (frmanna
ml etmyi) yerin yetirmk n Ondan kmk v yardm
istyin. (He vaxt bu istkdn qfltd qalmaq olmaz. nki bdi
xobxtliyi qazanman mnyi dilyn hr kimsy ta etdiyi
uurdur.) lmn dvtini,
sizlri armam z
qulaqlarnza eitdirin (ox thlkli bir yola azuq yn ki, lnd
libo olarsnz). Zahid insanlar bu dnyada (zahird) glslr
d, rklri (Allah xofundan) alayar, (nzrlrd) ad
grnslr d (ilahi zabdan) kdr v hznlri ardr. Onlara
verilnlr (vziyytlrinin yaxlna) gr qibt edilslr d
(ibadt v bndlikd olan tqsirlr gr) nfslrin olan

qzblri oxdur. lm xatrlamaq qlblrinizdn qabgizlnmi (onun tinliklrini nzr almrsnz) v sizi yalan
arzular brmdr. Demli, dnya sizlr axirtdn daha
ox hakim ksilmi, keici dnya bdi v daimi axirtdn
daha ox sizlri zn trf kmidir. Allahn dinind siz
hamnz (bir) qardasnz. Batinlrin natmizliyi v
dnclrin pisliyindn baqa bir ey sizlrin arasna
ayrlq salmayb. Buna gr d bir-birinizin ykn
gtrmr, (he bir id bir-biriniz kmk etmir), yd-nsiht
vermir, (ehtiyacl gnlrinizd) bir-biriniz yaxlq v xeyiriniz
1

ksin, dnyan onlar n am v bol nemtlr bx etmidir.

Bunun z dnyann zlillik v alaqlnn sbutudur. nki nemti
dostlardan alb dmnlr bx etmk yaraan bir i deyil.

369

atmr, dostluq etmirsiniz! Sizlr n olub ki, dnyann

azn tapanda sevinirsiniz, mhrum qaldnz axirtin
oxunu itirmyiniz is sizlri kdrlndirmir? Dnyann
(malnn) aznn linizdn xmas siz iztirab verib narahat
edir. ldn verdiyinizin narahatl v iztirab sizin
zlrinizd v dzmnzn azlnda akara xr. Sanki
dnya sizin bdi mkannz, onun mal is sizin n
hmilik qalandr!!! Eyblrinizin znz deyilmk
qorxusundan baqa he n sizlrdn he kimi z (din)
qarda il grd onun eybini demkdn v barsind pis
danmaqdan kindirmz.1 Dorudan da axirti ldn verib
dnya il dostlamaqda bir-biriniz sl dost olmusunuz.
Sizin hr birinizin dini onun dili il yalamas qdrdir (dild
etiraf edib ryinizd inanmrsnz). Sizin bel rftarnz z
xlaqndan uzaqlaaraq aasnn razlna rait yaradann
iin bnzyir (buna gr d istdiyiniz hr bir ii minlikl
grrsnz).

113-c xtb
mam li leyhis-salamn (tqva v prhizkarla ard,
dnyan mzmmt etdiyi, dnyadan uzaqlab axirt yaxnlamaa
tviq etdiyi) xtblrindndir.
Hmd v krlr O Allaha mxsusdur ki, hmdi
nemtlrl v nemtlri krl balayb (nemtlrin
mqabilind hmd etmyi vacib buyurub v eyni zamanda kr etmyi
nemtin bolluunun sbbin evirib). Blalarna gr kr

etdiyimiz kimi nemtlrin d hmd edirik.2 Boynuna vzif

1

Bir-birinizin eybini zn demmyinizin sbbi Allahdan qorxu deyil,

z eybinizin fa olmaq qorxusudur. Buna gr d yd-nsiht v islah
etmk niyytil zn demir, Allahdan qorxmayaraq fsad mqsdil
onun arxasnca danrsnz.
2
Mqsd budur ki, hm rahatlq, hm d tinlik vaxt Allaha kr
etmk lazmdr. Blaya gr hmd nemtlrin hmdindn daha
stndr. nki fani v mhv olacaq dnya nemtlrinin artmasna,
bolluuna gtirib xaran nemt hmdindn frqli olaraq blaya,
tinliy gr hmd daima qalan axirt ta v bxilrin sbb olur.

370

qoyulmu ey (ibadt v bndliy) sstlk, tnbllik edn,

yerin yetirilmsi qadaan olunmu ey (gnah v itatsizliy)
tlsn nfslrin mqabilind Sndn kmk v yardm
istyirik. Onun elminin hat etdiyi v kitabnn (bndlrin
mllrinin qeyd alnmas n tyin etdiyi Lvhi-mhfuzun)

hamsn qeyd etdiyi gnahlara gr Ondan balanmaq

dilyirik. El bir elm ki, qsurlu v mhdud deyil (byk v
kiik gnahlar bilir) v he nyi buraxmayan (he nyin qeydi
unudulmayan) kitab gizlinlri (lmn ar-aclarn, qbr evinin
soru-sualnn, qiyamt gn hesab-kitabn arln v s.) akar
grn, vd edilmilr (prhizkarlara bdi cnnt, gnahkarlara
is hmilik yanan at) agah olan xsin iman tk Ona iman
gtiririk. El bir iman ki, ixlas il irki silib atar (insan
tkallahl edr), yqinliyi il kk-bhni aradan gtrr (buna
gr d sil mminlr Allahn, Peymbrin v onun vsilrinin
mrlrin drhal ml edrlr). hadt veririk ki, riki

olmayan tk Allahdan baqa layiqli mbud yoxdur. hadt

veririk ki, Mhmmd (sllllahu leyhi v alih) Onun bndsi
v elisidir. (Smimi qlbdn v saf niyytl verilmi) bu iki
hadt (gzl) szlri v (bynilmi) mllri yksldir. (Allah
drgahnda qbul olunar. Szd v mld ibadtin qbulu da bu iki
aydn sasn deyilmsi v inanlmasndan asldr.) Bu iki hadtin

qoyulduu trzinin gz yngl olmaz1 v iki hadtin

gtrldy trzinin gz ar glmz (bu iki hadt iman
olmasa, he bir ml qbul olunmaz).

Ey Allahn bndlri! Siz (axirt sfrin) azuqni, (ilahi

pnah olan tqvan v Allahdan qorxma
taprram. Bu, (sahibini mnzil bana) atdran azuq v
(tinlikdn) azad edn bir pnah yeridir. n yax eidn,
dvt edn (Hzrt Peymbr) camaat ona dvt etdi v n
yax drk edn (mam leyhis-salam) onu drk etdi (ona ml
etdi). Dvt edn onu eitdirdi, drk edn is nicat tapd.
Ey Allahn bndlri! Tqva v Allah qorxusu Tanrnn
dostlarn haram i grmkdn saxlayr, (zab) xof v
qorxusunu rklrind yerldirir. Bel ki, onlar geclr
zabdan)

Bu iki hadt imana gr shlnkarlq edilmi bzi mllrdn

keilck.

371

(namaz n) oyaq v istinin crhacrnda (oruc n) tn

saxlayr. Demli, (axirt) dincliyini (dnyada) ziyyt v (o
gnn) sirabln (bu gnn) susuzluuna dyidilr. lm

yaxn bilrk yax ilr grmy tlsdilr, arzunu yalan

sanaraq mrn baa atmasn nzrd tutdular. Demli,
dnya mhv olas bir saray, ziyyt, hallarn dyimsi v
ibrtdir. Fanilik v yoxluq vsillrindn biri d ruzigarn
(mhv etmk n) oxunu kamann illsin qoymasdr. Onun
oxlar boa xmaz, yaralar saalmaz, lm oxunu diriy,
xstlik oxunu salama, tinlik v ziyyt oxunu xilaskara
trf atar. Qarn doymayan yeyn, susuzluu yatmayan
indir.
zab-ziyyt vasitlrindn biri d insann yemycyi
bir eyi hazrlamas, yaamayaca evi tikmsi, sonra da
maln gtrmdn v binan z il aparmadan Allahn
yanna getmsidir (dnyadan kmsidir, bo ll, evsiz-eiksiz v
bdi hsrtl kr). Hallarn dyimsinin nmunsi is
budur ki, (yoxsulluuna v prianlna gr) rhm olunan bir
kiiy (indi xo gzranna v imkanna gr) qibt edilir, (srvt v
nemtinin oxluuna gr) qibt olunana is (indi zlilliyin v
arsizliyin gr) rhm edirlr. Bu rk acmas (onun lindn)
getmi nemt v (onun yerin) gln tinlikdn baqa bir
ey gr deyil. brtlrdn biri budur ki, bir insan (mrn
srf edib ox ziyytdn sonra) arzusuna atmaa yaxnlaan vaxt
lm midini ksir. N arzusuna yetir (ki, yax yaasn), n d
(lmn ngindn) xilas olur (ki, hr halda, midsiz olsa bel,
yaasn). lahi, (cba,) bu n olan eydir ki, sevinci v adl
aldadcdr (bel ki, z aiqlrini ibadt v bndlikdn kindirir) v
doyanlar (axirtd) susayar, klgsi (chnnmd) istilik
yaradar? N glck (lm) kendir, n d kemi (ldn
xanlar) qaydandr (ki, bir i grsn). lahi, (cba,) diri ona
qoulmaq n ly n qdr yaxn, l ondan bdi
ayrlna gr diridn n qdr d uzaqdr?1 Czasna gr
1

Bel ki, hr bir canl tezlikl lck, ln is he vaxt geri

dnmyck. Buna gr d diri ly ox yaxn, l is diridn ox
uzaqdr.

372

kiln zabdan baqa (dnyada) pislikdn alaq bir ey,

(axirtd) onun n tyin olunan mkafatndan qeyri
(dnyada) yaxlqdan gzl bir ey yoxdur. Dnya bard
eitdiyiniz hr bir eyin bykly onu grmkdn daha
artq, axirtdn grdynz hr ey onu eitmkdn daha
mhmdr. Demli, (axirtin vziyytini) eitmk v (peymbr,
mam vasitsil) qeybdn, gizlindn xbr tutmanz sizi
grmkdn qane edr. Bilin ki, dnyada az atb axirtd
ox olmas, axirtd az atb, dnyada ox olmasndan
yaxdr. (Mkafat bdi cnnt olan haram dinar-dirhmdn gzn
kmk bdi zab czas il onu ymaqdan daha yaxdr). Demli,
azl xeyir gtirn v oxluu ziyan vuran n qdr ey
var! Siz vzif edilnlr kindirildiyinizdn v qadaan
olmularnzdan daha geni v asandr. Siz halal edilnlr
haram olunmulardan daha oxdur. Bel is ox n azdan
l kin, genilik v asanlq n darl v tinliyi
buraxn. (Dnya maln qazanmaq n bu qdr almayn, nki)
sizin ruziniz zmant verilib (mtlq siz atacaq) v saleh
ml (Xaliq ibadt v xalqa xidmt) borclu edilmisiniz.
Demli, zmant verilmi ruzini istmk sizlr vacib
edilmi saleh mli yerin yetirmkdn vvl
kemmlidir. Ancaq Allaha and olsun, (din v qidlriniz)
kk, bh db v minliyiniz, inamnz sarslb. Sanki
siz zmant verilmi (ruzi istmk) vacib evrilmi, sizlr
vacib qlnm (saleh ml grmk) is boynunuzdan
gtrlmdr. Odur ki, ml (ibadt v xidmt) tlsin v
qfil lmdn qorxun. nki ruzinin qaytmasna mid olsa
da mrn qaytmasna he bir mid yoxdur. (Demli, mld
qsura yol vermk v mr ruzi istmy srf etmk shvdir.) Bu
gnn ruzisindn fvt gednin sabahn ruzisinin
artrlmasna mid var. Dnn mrdn itnin bu gn
qaydacana mid yoxdur. mid glckd (ruzi),
midsizlik is (mrddir) kemiddir. Demli, (QuraniKrimin Ali-mran sursinin 102-ci aysind buyurulduu kimi:)
lahi zabdan qorxun.
Prhizkar olun. Ona layiq bir prhizkar. Mslman olmam

373

lmyin (Allahn v Peymbrin mrlrin ml edin ki, mslman

kimi lsiniz).

114-c xtb
mam li leyhis-salamn ya dildiyi vaxt buyurduu
xtblrindndir.
lahi, dalarmz atlayaraq quruyub, torpaqlarmz toza
blnib. Heyvanlarmz analar vladlarnn msibtind nal
kdiklri kimi susuzluqdan axurlarnda heyran v
srgrdan qalb nal kirlr. Otlaqlara v su idiklri yer
su hvsi il gedib-glmkdn yorulub ldn dblr. lahi,
nal ednlrin nalsin v dilynlrin arzusuna rhm ql.
lahi, heyvanlarn keidlrdki srgrdanlna v
axurlarnda (ot-lf tapmadqlarna gr) kdiklri naly rhm
et.1 llrin qhtiliyi arq (zif, gcsz v biar) dvlr tk
bizlr z tutduu, ya ehtimal olan buludlarn
leyhimiz xd vaxt (buludlar grnb rklrd ya
yaacana mid yaratsalar da yamrdlar) Snin fzl v
krmin olan midl (z evlrimizdn) bayra xdq. Sn
qmlinin midi, istynin dilyini yerin yetirnsn.
Camaatn (hr yerdn) midinin zldy, buludlarn
yamamasndan heyvanlarn ldy bir vaxt Sni arrq
(Sndn istyirik) ki, bizi (irkin) i, ml v gnahlarmzla
mhakim etmysn. ox yamurlu bulud, buludlu bahar,
heyrtamiz brktli iklrinl, lnlri (quruyanlar)
diriltdiyin, aradan gedni (nemt v bolluq) qaytardn iri
dnli bol yanla rhmtini biz amil et. lahi, Sndn
dirildn, doyduran, ox, btv, yax, brktli, imli v
bitki bitirn su istyirik. iklri yetisin, budaqlar meyv
versin, yarpaqlar tz-tr olsun ki, aciz bndlrini
bdbxtlikdn qurtarasan, lm (qhtlik grm) hrlrini
dirildsn (onlarn nemtini bol edsn). lahi, Sndn su
1

Heyvanlarn v btn canllarn acl, susuzluu v tinliklri Allahtala n hmiyytli olduuna gr mam leyhis-salam ya
dilyrkn onlar vasit etmidir.

374

istyirik ki, onunla ykskdki torpaqlarmz ikl dolsun,

enilrimizdn (ay v arxlarda) axsn, traf v dvrmizi
(hr v kndlri) bollua yetirsin, meyvlrimiz oxalsn,
heyvanlarmza yax olsun, bizdn uzaqda olan camaata da
atsn, hmi gnn altnda olan yerlr (shra v tarlalar)
istifad etsin (doysun). Ehtiyac olan mxluqlarna, (llr)
buraxdn (v azuqsi olmayan) vhi heyvanlara geni
brktindn v saysz krmindn bx et. Biz rvan,
aras ksilmdn yaan ya gndr ki, torpaq islansn
(quraqlqdan xilas olsun). El bir ya ki, baqa ya df etsin
(damlalar srtl baqa damclar yusun v srt gtirsin).
yamursuz, fqdki geni buludu faydasz, splnmi
buludlar a, az ya soyuq klkli yadan olmasn ki,
qhtlik grnlr onun iklrinin oxluundan firavanla
(bol nemt) atsnlar, tinlik grnlr onun brktindn
rahatlq tapsnlar. nki Sn mxluqlarn midsiz olduu
vaxt ya gndrir, rhmtini (dnya hlin) amil edirsn.
Snsn hakim v (ehsan il) yln. (Seyyid Rzi buyurur:)
Xtbdki heyrtamiz klmlrin mnas budur:
mam li leyhis-salamn buyurduu yni,
dalar quraqlqdan paraland szlri (rblr arasnda)
paltar skln kimi, elc d
bitki tk soldu kimi d deyilir. O Hzrtin
buyurduu heyvanlarmz tndir sznd
tnlik mnasnda ilnmidir. Hzrtin buyurduu

ifadsind sz
-n cmidir. Yol
getmkdn arqlam dv demkdir. Xtbd is quraqlq
v susuzluq olan il bel dvy bnzdilmidir. (rb
airlrindn biri) Zurrumm demidir:

Yni: Onlar yol getmkdn arqlam dvlrdilr ki,

yalnz aclq axurlarnda v ya onlar susuz, otsuz hrlr
aparanda bir-birindn ayrlrlar. O Hzrtin buyurduu
cmlsindki splnmi buludun kiik
paralarna deyilir. O Hzrtin buyurduu onun
tqdiri (onda gizlnmi sz) demkdir.
soyuq klk az ya mnasn verir. Demli, Hzrt
375

( cmlsind) dinlyicinin msldn xbri

olduuna gr szn xarmdr.

115-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Hzrt Peymbri mdh etdiyi v o
byk xsin bzi siftlrini byan etdiyi) xtblrindndir.
Byk Yaradan Hzrt Mustafan mxluqlar Allahtalann yoluna dvt etmk v (qiyamtd) onlarn
ibadtlrin v gnahlarna ahid, sbut olmaq n
gndrdi. (O, vzifnin icrasnda) he bir sstlk, tqsir v
shlnkarlq olmadan Allahnn hkmlrini tbli etdi,
Allah yolunda onun dmnlri il zr, bhan gtirmdn
v zifliyi, gcszly yaxna qoymadan dyd. Odur
prhizkarlarn rhbri v hidayt olanlarn (doru yolu taparaq
xilas olmaq istynlrin) gz.

Bu xtbnin (Hccac ibn Yusifin meydana glmsini,

Kuf hlin hakim ksilrk onlara etdiyi zlm, sitmlri
xbr verdiyi, irkin mllrinin nticsindn onlar agah
etdiyi) bir hisssidir
Mnim qeybdn bildiklrimi v siz akar olmayanlar
(Hccacn fitnlrini) bilsniz, lbtt, (z evlrinizdn v banz
balnca qoyub yatmaqdan l krk) quru torpaa (biyabanlara) z
tutarsnz (iztirab v narahatlqdan biyabanlarda yaama
hrlrdn stn tutarsnz). Grdynz (irkin) ilr (Hccacn
zlm v qan tkmlri il nticlnck z mamnzn gstrilrin
ml etmmniz) gr ua lnd sin v zlrin ill

vuran, z mallarn basz, gztisiz buraxb gedn

arvadlar kimi alayarsnz. Sizlrdn hr bir kiinin ba
zn el qaracaq, arsiz qalacaq ki, baqasndan xbri
olmayacaq. Ancaq (indi rahat ylmisiniz v narahat deyilsiniz.
nki mnim bildiklrimi bilmirsiniz v) siz veriln ydnsihtlri (mama itat edib ardnca getmk bard Hzrt
Peymbrin mrlrini) unutdunuz. Sizi kindirdiklri
376

(bynilmmi rftarnzn nticsind axr ki, zalm v qddar xliflri

siz hakim edck) ilrdn rahat oldunuz. Buna gr d ry v

dnclriniz bapozuq, ilriniz danq v qarmaqarq

oldu. (Hyatnzda nec rftar etmli olduunuzu bilmirsiniz v z
ayanzla fitn-fsad alovuna girrk dmni znz hakim
edcksiniz. Sizin bu yolunuz rsvaylq olduuna gr) istyirm ki,

Allah mniml sizin aranzda ayrlq salsn v mni

sizlrdn daha layiq olanlara (Hzrt Peymbr, Hmzy,
Cfr v zlm, sitmi qbul etmynlr) qovudursun. (nki)
Allaha and olsun, onlar bynilmi ry v dncli, ox
helmli v sbrli kiilr, zlm v sitmi rva grmyn
doru, haqq sz sahibi idilr (aznlq yoluna qdm
qoymazdlar). Bir-birini tmkl, qabaqlamaqla doru yolla
gedib aydn (hidayt v nicat) yoluna tlsdilr. Demli, bdi
axirt, gzl adla, eyi-nua atdlar (cnnt onlarn nsibi
oldu). Agah olun! And olsun Allaha, (cihadda sstlk v
shlnkarlnza, zalmlarn qarsn almadnza gr iiniz o yer
atacaq ki,) Bni-Sqif qbilsindn bir olan (Hccac ibn Yusif)

sizlr hakim ksilck, tkbbrndn paltarn yerl

sryck. Haqdan z dndrrk ox zlm, sitm
trdck, sizin gyrtinizi yeyck, (malnz qsb edck) v
piyinizi ridck. (Sizi hmi zlm v sitm mruz qoyub
1
incidck.) Nyin varsa gtir, ey bu Vzh. (Seyyid Rzi
buyurur:)

Vzh rbc sidik v peyinin qarmas nticsind qoyunun

quyruunun altnda balanb quruyan qartmaa deyilir. mam leyhissalam z shablrindn incidiyin gr bu cmlni buyurmu,
Hccacn gliini istmkl qeybdn bu heyrtamiz xbr iar
etmidir. Ancaq camaat vzhnin n olduunu, Hzrtin kimi
nzrd tutduunu baa dmmidir. Yalnz Hccacn peyin qurdundan
kiik, rbc xunfsa adl heyvanla olan hvalat, Hccacn
xunfsa adlandrlmas v vzh sznn dillr dmsindn
sonra mamn mqsdini baa ddlr. bn Meysm Bhrani
rhmtullah Nhcl-Blanin rhi kitabnda bu bard yazr: Bir
gn Hccac z sccadsind namaz qlrd. Bu vaxt bir xunfsa ona
trf yaxnladqda dedi: Onu mndn uzaqladrn. O, eytann
peyinindn balanan qartmaqdr. Bel rvayt olunur ki, o, bu
heyvann Allahn yaratd mxluq olmasn gman ednlri Allah

377

Deyirm: Vzh demkd mqsd xunfsadr. (Bu

szn ltd mnas xunfsa deyil, Hccac onu xunfsaya aid
etmidir).
Bu szlr Hccacn gliin iardir. Hccacn vzh
il hvalat olub v burada onu byan etmyin yeri deyil.

116-c xtb
mam li leyhis-salamn (z shablrini mzmmt etdiyi)
klamlarndandr.
(Siz son drc paxl v xsissiniz. Bu sbbdn d) mallar onlar
(mxluqlara) ruzi qrar vern n balamr (kasblara v
ziflr ehsan etmirsiniz). Canlar onu yaradann yolunda
thlky salmrsnz (znz Allah yolunda cihada
hazrlamrsnz). Allahn dininin sbbin Onun bndlrinin
yannda ziz, hrmtlisiniz, amma Allah bndlrinin
yannda ziz tutmursunuz (Onun mr v qadaalarna ml
etmirsiniz). El is sizdn vvl olmularn mnzillrind
qrar tapmanzdan, n yaxn qarda v dostlarnzdan
ayrlmanzdan ibrt gtrn (ki, siz d onlar kimi bu dnyadan
1
gedck v mllrinizin czasna atacaqsnz).

117-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Cml dy qurtardqdan
sonra z shablrini yrkn) buyurduu klamlarndandr.
Siz haqqa yardm, dind qarda, tin gnd (dy
meydannda) sipr, sirr shablrinin xaslar v baqalarnn
deyil, (mnim) dostlarmsz. Sizin kmyinizl (haqqa) arxa
evirnlr qlnc alr, (haqqa) z tutanlarn itat v
ldrsn szlrini d iltmidir. Kimin mxluqudur? dey
soruduqda is eytann peyinidir dey cavab vermidir.
1
Qurani-Krimin brahim sursinin 45-ci aysind d bel buyurulur:


Siz zlrin zlm ednlrin, ilahi gstri uyun rftar
etmynlrin yurdlarnda sakin oldunuz, onlarn bana nlr
gtirdiyimiz v nec hlak etdiyimiz d siz blli oldu. Bu bard sizin
n msllr d kdik ki, ibrt alasnz.

378

tabeiliyin mid balayram. Bel is nadrstlk v

bhnin yol tapmad ydl mn yardm edin (dediklrimi
qbul edin). Allaha and olsun, mn (mamlq v onlara rhbrlikd)
camaat n n layiqli insanam.

118-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Nhrvan dyndn sonra, am
hlinin raq trafna hcum krk camaata zlm v sitm etdiyi vaxt)
buyurduu klamlarndandr.
O byk xs (qoun gndrmidi v onlara kmk n baqa
bir qoun da gndrmk istyirdi) camaat yaraq cihada tviq
etdi. Onlar uzun mddt sakit dayanaraq he n demdilr.
Sonra mam leyhis-salam buyurdu: (Siz n olub?) Dilsizazsz olmusunuz, lalsnz (ki, bir sz danmr v cihada getmy
sstlk edirsiniz)? Onlarn bir dstsi dedi: Ya mirlmminin. gr sn getsn, biz d sninl gedrik. (Bu sz
hqiqt uyun deyildi v dy getmmk n bir bhan idi.)

Sonra mam leyhis-salam buyurdu:

Siz n olub ki, haqqn yoluna glmir, doru yola hidayt
olmursunuz? Bel bir vaxtda mnim (dy n hrdn)
xmam yaraan idirmi? Bel vaxtda sizlrdn mnim
byndiyim v gcl, qdrtli bir igid srkrd dy
gedr. Mn yaramaz ki, qounu, hri, beytlmal,
torpaa gr xracn (yer vergisinin) ylmasn,
mslmanlarn idariliyini, mracitilrin hquqlarnn
tminini balbana buraxm v qounla bayra xaraq
(vvl gndrdiyim baqa) qounun ardnca gedib bo qutuda ox
kimi hrkt edim. (Xlas, narahat v nigaran qalm.) Mn
dyirmann qtb v mismaryam ki, dyirman mnim
trafmda frlanr (ilrin nizam-intizamla davam etmsi, camaatn
asayii v qounun dy meydannda sraya durmas mnim burada
olmama grdir). Mn z yerimdym. Mn buradan

ayrlsam, dyirman mhvrindn xar, aadak da

titryr (gr olmasam, ilrin nizam pozular). Allaha and olsun,
mnim sizinl getmyim bard fikir pis bir ry v fikirdir
(onun fitn-fsad aydn grnr). And olsun Allaha, dmnl
379

grd hadt (Allah yolunda lm)-gr nzrd

tutulubsa-midim olmasayd, hr an atma minib cnub v
imal klklri sn vaxta qdr (hmilik) sizlrdn
uzaqlaar, siz yolda olmaq istmzdim. (nki) ox tn
vuran, eyb axtaran, haqdan z dndrn, mkrli v
hiylgrsiniz. Sizin saynzn ox, qlblrinizin birliyinin az
olmasnn xeyri yoxdur. Sizlri yalnz (fitrtc haqq istmyn)
aznlardan baqa kimsnin hlak v pu olmad haqq v
akar yola ynltdim. Mqavimt gstrib dayanan behit
gedck, aya bdryn (batil yola qdm qoyan) chnnm
oduna salnacaq.

119-cu xtb
mam li leyhis-salamn (zn v msum mamlar
leyhimus-salam mdh, camaata, onlara itat etmyi mr etdiyi, saleh
mllr hvslndirdiyi v qiyamt gnnn zabnn arln
xatrlatd) klamlarndandr.
Allaha and olsun, gstrilri atdrma, vdlr vfa
etmyi v btn mnalar (Qurani-Krimin tfsiri v tvilini)
yrndim (Hzrt Peymbr mn yrtdi). Elm v mrift
(biliklr v Allah tanman) qaplar, (dind v dnyada qurtulu
n) iql yol biz hli-beytin (mam v o byk insann on bir
vladnn leyhimus-salam) yanndadr. (Demli, bdi sadt
atmaq v bdbxtlikdn xilas olmaq n biz itat olunub ardmzca
gedilmlidir.) Agah olun! Byk Allahn dininin hkm v
qanunlar bir (bizim dediklrimiz el Allahn Peymbrinin
buyuruqlardr v onlarda frq yoxdur) v yollar is hamardr
(onda yri-yrlk, yni, aznlq yoxdur). (Demli,) hr kim bu

hkmlr tabe olub bu yola qdm qoydusa, haqqa qovuub

ondan bhrlndi. Hr kim bunu qbul etmdis (hkmlr
itat etmyib bu yola qdm qoymad), azn v peman oldu.
Azuqlrini onun n topland v fikirlrin (yax v pis
niyytlrin, r v xeyir mllrin) akar olduu gndn
(qiyamtdn) tr (Allah Peymbr v msum mamlarn gstriin)
ml edin! Hr kimsy onun bandak al v dncsi
xeyir yetirms, ondan uzaqda, gizlind olan al xeyir
380

vermkd daha aciz olar.1 Hrarti yksk, drinliyi ox,

bzyi dmir v imyi zrdab olan oddan qorxun.
Agah olun! Camaatn arasndan Allah-talann bir
kimsy ta etdiyi yax ad ona minntdar olmayan kims
n miras qoyduu var-dvltdn daha yaxdr.2

120-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Siffeyn dynd ba vermi
Hrir gecsi hadissindn sonra buyurduu) klamlarndandr.
(Hadis haqda otuz altnc xtbnin rhind ycam mlumat
verilmidir. am ordusu mlub olub raq qoununda qlb v fthin
nianlrini grdkd mr ibn Asn mkri, hiylsil dydn l
kdilr v Quranlar nizlrin sancaraq iki hakimin qzavtini xahi
etdilr. raq qoununun oxu xahii qbul ets d, mam leyhis-salam
buna raz deyildi v onlar xahiin qbulundan kindirdi. Onlarsa ox
israr edrk onlarn xahiini qbul etmsn, Osman ibn ffan
ldrdymz kimi sni d ldrrik dedilr. Hzrt onlarn israr v
irkin szlrinin nticsind hakimlikl razlaaraq ordusuna onu qbul
etmy icaz verdi.) Shablrindn biri ayaa qalxaraq dedi:
Bizi (iki hakimin) qzavt razlamaqdan kindirib sonra

ona mr etdin. Baa dmdik ki, bu iki mrdn hans doru

yola, hidayt daha yaxndr? mam leyhis-salam lini
lin rparaq buyurdu:
Bu (heyrt v srgrdanlq) ayqlq v ehtiyatn ldn vern
kimsnin (szm tabe olmayaraq iki hakimin-yni, bu Musa v
mr ibn Asn hakimliyini qbul etmy mni vadar ednin) czasdr!!
Bilin ki, Allaha and olsun, aldanmayaraq qzavt
1

Hr kim bu gn i grmyib vaxt fvt vers, sabah i qarsnda daha

aciz qalacaq v onun dzlmsin mid daha da azalacaq. Bel is
Allah, Peymbr v mamlarn gstrilrin ml edin ki, blk sabah
sizlri lm haqlad v frst linizdn xd.
2
Dnyada yax ada v axirtd savaba sbb olan yax mllr, Allah
yolunda liaqlq v bxi baqasna miras qoyulan var-dvltdn
daha yaxdr. nki camaat arasnda yax ad xarmaq ona sbb
olar ki, qohum v yad onun ad glnd balanmasn dilsin. rs is
yalnz atd kimsy smr verr. yirmi nc xtbd

cmlsinin rhind bu
mvzu daha geni izah edilmidir.

381

razlamamanz mr etdiyim vaxt sizlri Allahn xeyir v

yaxlq bx etdiyi (nsibiniz fth v qlb idi) meylinizin is
olmad bir i (am hli il dy) vadar etmidim.
Mqavimtiniz olsayd (mnim ardmca glsydiniz), siz yol
gstrrdim, yri olsaydnz, dzldrdim. Mndn (mn
itatdn) imtina etsydiniz, sizlri mcbur edrdim (mrlrimi
yerin yetirmniz n sizi ldrr v ya zlm verrdim). Bu yolun
hr an (mnim v sizin n) minlik idi, ancaq kimin kmyi,
yoldal il? Kimdn yardm istmkl?1 Sizin znz
mn drd v xstlik (mlubiyytimin sbbkar) olduunuz
halda sizinl (kmyiniz v yoldalnzla mlubiyyt v dmnin
zm hakim ksilmk xstliyini) malic etmk istyirm.
Tikann meylinin tikanda olduunu bils d, tikanla
ayandak tikan xarmaq istyn bnzyirm.2
lahi, bu lacsz drdin tbiblri usandlar, kndirl
quyudan su knlr yorulub taqtsiz qaldlar (bu qvmn
doru yola ynlcyin midimiz yoxdur, Sn zn lac ql). Han
slama arlanda onu qbul ednlr, Quran oxuyub onu
mhkmlndirnlr (ona uyun ml etdilr) v cihada
ruhlandranlar (onlar tviq etdilr). Sonra (dmnl dy,
mharib meydanna getmy) aiq oldular, dvlr (onlar birbirindn ayranda) balalarna aiq olduqlar kimi. Qlnclarn
qnlarndan xararaq dst-dst, sf-sf yerin trafn
(dy meydann) brdlr. (Dmni mhasiry aldlar. Bu
fthlr v qlblr mslmanlara yalnz ona gr nsib oldu ki,)

Yoldam, kmyim olmadan v siz razlamadan sizin n xeyirli,

mslht olan am hli il dymyi nec mr ed bilrdim?
2
Bu bir zrbl-msldir. nsann dmn meyl v rbt bslyn
kimsdn kmk istdiyi vaxt ildilir: Atalar sz orijinalda beldir:

Yni: Tikan tikanla xarma, nki
tikann meyli tikanladr. Burada mam leyhis-salam shablrindn
ox incidiyin gr Allah-talaya ikayt edrk Hmz, Cfr,
Salman, buzr, Miqdad v mmar kimi din balarnn xidmtlrini
v bynilmi siftlrini xatrlam, kmk v yardm n onlarn
olmamasndan tssflnmidir. Sonda yd-nsiht verrk szn
davam etmidir.

382

bzilri hlak oldu (ldrld),1 bzilri is sa qald. 2 Sa

qalmalarna (dyd lmdiklrin) sevinmzlr. (Desydilr
filanks dydn sa xb, buna sevinmzdilr. nki bdi hyat
haqq yolunda lmkd grrdlr.) lnlr gr basal
istmzdilr. 3 Gzlri (Allahn xofundan) alamaqdan aard.

Qarnlar oruc tutmaqdan arqlad, dodaqlar dua etmkdn

qurudu. Rnglri oyaq qalmaqdan sarald, zlrin
tvazkarln qubar (izlri) yldi. Onlar (imanda)
qardalarm (v dostlarm) idilr ki, getdilr. Layiq olan
budur ki, onlarn (onlarla grn) tnsi olub ayrlqlarna
v uzaqlqlarna gr llrimizi eynyk. (nki sizin
aranzda onlar kimilri taplmaz.) eytan z yollarn (aznl)
sizlr asanladrr v klfdn bir-bir dyn amaqla
dininizin mhkmliyini sarstmaq, sizlrd birlik, ittifaq
vzin tfriq, ayrlq v ayrln nticsind fitn-fsad
yaratmaq istyir (ki, nticd haqdan l kib kafir olasnz). Bel
is onun vsvs v fsunlarndan z dndrin (ona aldanb
mril oturub-durmayn). Siz yd-nsihti hdiyy, rman
edndn (mam leyhis-salamdan) onu qbul edib qoruyun
(dnya v axirt sadtini qazanmaq n onu qbul edib ml edin).

121-ci xtb
mam li leyhis-salamn Nhrvan xvaricinin iki
hakimin qzavtin razlqlarn inkar edib z szlrinin
stnd durduqlarna (v Maviy il, am ordusu il dy
hazrladqlarna) gr onlarn qrargahna trif apard vaxt
onlara dediyi klamlarndandr. mam leyhis-salam sonra
1

beyd ibn Harisin Bdr dynd, Hmz ibn bdlmttlibin

hd dynd v Cfr ibn bu Talibin Mut dynd hid
olmalar kimi.
2
mam leyhis-salam kimi. Qurani-Krimin hzab sursinin 23-c
aysind d bel buyurulur:
Mminlr irisind ellri d
vardr ki, Allahla etdiklri hd sadiq olarlar. Onlardan kimisi (kafir v
mnafiqlrl dyb) hid olmu, kimisi d hid olmasn gzlyir.
Onlar hd-peyman sla dyimz, dnmzlikdn l kmzlr.
3
Filanks dyd hlak oldu desydilr, kdrlnmzdilr ki, onlara
tskinlik versinlr. nki Allah yolunda lmyi bdi sadt bilirdilr.

383

buyurmudur: Sizin hamnz Siffeyn dynd biziml

idinizmi? Dedilr ki, bzilrimiz olub, bzilrimiz yox.
mam buyurdu: ki dsty blnn. Siffeynd olanlar bir
crgd, olmayanlar da baqa crgd dursun ki, hr dst
il szlrin uyun danm. Sonra qqraraq camaata
buyurdu ki, danmaqdan kinin v szlrim (eitmk) n
sakit olun, rklrinizi mn ynldin. Hr kimsni hadt
vermsi n istsm, biliyin v mlumatna uyun o
bard dansn. Sonra mam leyhis-salam onlara ox
mtlblri, o cmldn bunlar buyurdu:
am hli hiyl, klk v yalanla Quran nizlrin
taxanda onlar bizim qardalarmz, bizim kimi
mslmandrlar, mharibni qurtarb dy son qoymaq
istyirlr, Qurana z tutmular v rahatlq, asayi dilyirlr,
istklrini qbul edib qm, kdrlrini datmamz
mslhtdir demdinizmi? Mns siz dedim: (Quran
nizy keirmkl bizdn slh istyn) am hlinin bu iinin zahiri
iman, allahprstlik, batini is zlm v sitmdir. vvli
mehribanlq, sonu pemanlqdr.1 z gediatnz izlyin,
getdiyiniz yolu davam etdirin v (onlarla) cihad, mharib
n dilrinizi bir-birin sxn (dzml olun ki, qlb
qazanasnz). Fryad kn harayya (sizi Quranla aldadan
Maviy v mr ibn Asa) fikir vermyin ki, onun istyi qbul
edils, sizi azdrar (hyatnz arladrar v srgrdan qoyar),
saymasanz, zlil v xar olar. (Lakin szlrimi v nsihtlrimi
qbul etmdiniz v) bu i (iki hakimin qzavti il razlamanz) ba
tutdu v sizlri onda alan grdm. Allaha and olsun ki,
iki hakimin qzavtindn imtina edib onun yknn altna
getmzdim v onun hr vacib ii mn frz olmazd. Allahtala o ii trk etmyin gnahn mn yklmzdi. (nki
haqqn leyhin hrkt etmmidim, ksin, ilahi gstri uyun
olaraq bu i qar xmdm.) And olsun Allaha! gr bu ii

grsydim, mn itat edilmy layiq olardm v Allahn

Kitab (Qurani-Krim) mnimldir. Onunla hmshbt v
1

ndi mlub olduqlarna gr dostluq v birliklrini gstrirlr. stn

gln kimi siz zlm, sitm edcklr v onda onlara ryiniz yandna
gr peman olacaqsnz. Bununsa he bir xeyri olmayacaq.

384

yolda olandan ayrlmamam.1 Sonra (mam leyhis-salam

Hzrt Peymbrin shablrinin iman v dnmzliklrini xatrladaraq
mxaliflrin szlrini rdd etmk n buyurur:) Biz Hzrt
Peymbrl (sllllahu leyhi v alih) birg idik v (kafirlrl,
mriklrl dyrdk v) atalarla oullar, qardalar v qohumqrabalar bir-birini qtl yetirir, qanlarn axdrdlar. (slamn
irlilyii n bunlara hmiyyt vermir, o byk xsin mrlrin
qar xmrdq.) (zldiyimiz) hr msibt v tinliy (Allaha v
Peymbr) imandan, haqq i grmkdn, (o Hzrtin) mr v

frmanlara tslim olmaq v yaralarn yansna dzmkdn

baqa bir ey artrmrdq. Ancaq (indi biz kafir v mriklrl
kimirik ki, onlarla hmin yolla dyk, ksin,) bu gn kfr
meyl, yrilik (haqdan l kmk), shv salnma (haqqn batill) v
(shv) tvil (yni, haqq-daltin ziddin sz danmaq) kimi slama
daxil edilnlrin nticsind z mslman qardalarmzla
dyrk.2 Hrgah, onun sbbin Allahn bizim
danqlmz bir yer yaca, onun tsirindn aramzda
qalanla (lft v dostluqla) bir-birimiz yaxnlaacamz
vasitni tapsaq (slh, mehribanla v slamn gclnmsin sbb
olan yol tapsaq), ona meyl, rbt gstrib qeyrisindn
3
(mharibdn) imtina edcyik.

122-ci xtb
mam li leyhis-salamn dy vaxt shablrin
buyurduu klamlarndandr.
Sizlrdn hr bir kii dmnl zlnd znd
qlbinin qvvtlndiyini (cat) hiss edib qardalarndan
birind xof, qorxu grs, Allahn ona ta etdiyi stnlk v
igidliy gr dmni qardanzdan da znzdn
1

Hzrt Peymbr iman gtirndn Qurana zidd olan i

grmmim. Ona gr d sizin birin vacib, thkim v digrin haram
dediyiniz iki dsty blnmniz yersizdir. nki mnim rftarm
Qurana uyundur, vacibi yerin yetirirm v haram i grmrm.
2
Qsas, bu gn slamn olduu kimi qalmas v cahiliyyt dvrndkin
qaytmamas namin vuruuruq.
3
nki mqsdimiz qan tkmk deyil, doru yol gstrmkdir. lli
drdnc xtbd d buna iar olunmudur.

385

uzaqladrd kimi df etmlidir. Odur ki, (mn n, hr ks

zn mdafi etmlidir v qorxaa dmnin hakim olmas layiqdir
demsin). (Demsin ki,) Allahn istyi olsayd, onu da bel
1
(catli v qorxmaz) edrdi. (nki) lm tlsknlikl
axtarandr, (hamn tapar), durub dayanan (lcyindn qorxaraq
bel bir vaxtda z qardan mdafi etmyn igid) ngindn xa
bilmz, ondan qaan onu aciz edib gcdn salmaz. (Onun
lindn qab xilas olmaq mmkn olmadndan) n ziz lm
ldrlmkdir. (nki dnyada yax adn qalmasna v axirtd
savaba sbb olur). And olsun bu Talibin olunun can lind

olana ki, min qlnc zrbsi mn Allaha itatdn qeyri

yataqda lmdn daha asandr.2

123-c xtb
mam li leyhis-salamn (z shablrini pislyib danlad)
klamlarndandr.
Sanki sizlri (yolda) bir-birin srtln krtnkllrin
drisinin ssi tk (dydn qamaq n hr eyi bir-birin
qatarkn) ss-ky salan (hay-hir qoparan) grrm kimiym.
Haqq qbul etmir (dmn mqavimt gstrmir) v zlmn,
sitmin (zlmkarn) qarsn almrsnz. Sizi (cnnt gedn)
yolda azad buraxblar. Nicat v qurtulu zn ona atan
(Allah yolunda dyn), lm v bdbxtlik is dayanan
(cihaddan imtina edn) ndr.

124-c xtb
mam li leyhis-salamn z shablrini cihada (v dy
qaydalarn yrnmy) hvslndirdiyi klamlarndandr.

Demli, gr onu igid yaradbsa, bu byk nemtin kr olaraq z

vzifsini yni, dmnin aciz v qorxaq xs hcumunun qarsn
alma - yerin yetirmli, bu yolda lm hmiyyt vermmlidir.
2
nki qlncn ars yox olub gedn dnyvi ardr, bel bir yataqda
can vermk is bdi zab gtirr.

386

(Dy meydannda dmnl zbz gldikd) zirehlinizi n,

zirehsizinizi arxaya keirin, dilrinizi bir-biriniz sxn
(dyd dnmz olmaqla tinliklri znz asanladrn). nki
dyd dnmzlik qlnclar balardan daha da uzaqladrar
(dy meydannn tinliklrin dzmk qlb v fth n hr
tbdirdn daha yaxdr). Nizlrin trafnda yilib-bkln,
(dmn niz il zrb vurarkn znz endirib qaldrn v yaxud
dmn siz niz endirnd znz uzaq tutun), nki nizlri bu
sulla vurmaq (onlar yilib-bklmdn vurmaqdan) daha tsirli
olur (v yaxud zn az dyir). Nzrlrinizi yer dikin (hr trf
baxmayn), nki gz yummaq qlbin gcnn v rklrin
rahatlnn artmasna (dmndn qorxmamaa) sbb olar.
Sslrinizi aln (hay-ky salmayn), nki mtant v sakitlik
(hr eydn) xofu, qorxunu daha tez uzaqladrar (qorxaqlar
dy meydannda hay-ky salar, igidlr is sz danmayb z ilrini
grrlr). Bayranz yerindn hrkt etdirib trafn
boaltmayn (ki, hamnn diqqti bayraa ynldiyin gr qounun
mlubiyytin sbb olar). Onu dilavrlrdn, hr pis hadisnin

siz yetimsin mane olanlardan v qorunub saxlanlmas

lazm olan mdafi edndn baqa hr ks taprma.
(lbtt, bel insanlar zfr almaqdan v ya hlak olmaqdan baqa
he vaxt bayra llrindn vermzlr.) nki (dyn) bla v

tinliklrin o adamlar dzr ki, bayran trafna

dolanaraq onu sadan, soldan, arxadan v qabaqdan
qorusun. (Dmn) tslim olmasn dey ondan dala qalmasn
v onu tnha qoymamaq n qabaqa kemsin. Kii (dy
meydannda) onunla zbz gln dmndn qorunmal v
(onu mlub etdikdn v ya ldrdkdn sonra) z qardana
(yoldana) kmk etmlidir. z dmnini buraxb qardana
trf ynlmmlidir ki, qardann dmni il lbir olub
(onu aradan gtrb) birlikd ona qsd etsinlr. Allaha and
olsun, dnyann qlncndan qasanz, axirtin qlncndan
salamat xmayacaqsnz (cihada gedib Allah yolunda qlnc
almasanz, bdi zabdan xilas ola bilmycksiniz. Ny gr znz
qlnc almaa v dmnin qarsn almaa hazrlamrsnz? Bir halda
ki,)
siz rbin zadganlar v byk (hrmtli)
xslrindnsiniz. Hqiqtn d (dydn) qamanz
Allahn qzbin (Allah-talann rhmtindn uzaqlamaa), zillt,

387

arsizlik v bdi rsvayla sbb olar. Qaann mr

artmaz v qamaq onun lmn mane olmaz. Allaha doru
gedn (cihad ednin vq) suya atan tn kimi olmaldr.
Cnnt nizlrin traflarnn altndadr.1 Bu gn xbrlr
akar olacaq (qlnc vurarkn, lrkn, ldrrkn hr ksin sznn
dzly v shvliyi aydnlaar). Allaha and olsun, mnim onlarla
(dmnlrl) gr olan hvsim onlarn hrlrin olan
hvslrindn daha oxdur. lahi, gr onlar haqq rdd edib
onunla dmnilik niyytind olsalar, insanlarn prnprn et, aralarna fikir ayrl sal v onlar z gnahlarnda
hlak et. Onlar dayandqlar yerdn he vaxt uzaqlamazlar
(fitn-fsad trtmk qrarlarndan l kmzlr. Siz, mnim
trfdarlarm, onlarla dyb etiraz etmsniz), dmnin cann

bdnindn xaran dalbadal nizlr vurulmasa, beynini

yarb smklrini sndran, ayaqlarn, bilklrini v
qlarn qran qlnclar alnmasa (z pozunluqlarn davam
etdirib sizlri mlub edcklr). Qounlar dst-dst v ardaras ksilmdn onlarla zlms, saysz-hesabsz sgrlr
qlb v yardm n hr bir yandan toplanb arxada
saxlanan ehtiyat atlarla onlarla dyms, yerlrindn
trpnn deyillr. Trpnmzlr-arxasnda byk ordunun
dayand (be smti yni, nlri, arxalar, salar, sollar v
qlblri nizaml, dzml olan) oxlu qounlar onlarn
hrlrin daxil olana qdr. Atlar drnaqlar il bir-birin
yana torpaqlarn (evlrini) v heyvanlarnn rlrini
tapdaq-tapdaq edn qdr (qsas, onlarn hr eyin hakim
ksilrlr. Seyyid Rzi buyurur:)

Deyirm: sznn mnas dyb zmkdir, yni,

atlar onlarn torpaqlarn drnaqlar il dyb zrlr.
is zbz torpaqlar mnasnda ilnmidir.
dedikd is filanksin oullarnn
evlrinin bir-birinin qarsnda olmas mnasn verir.

125-ci xtb
1

Demli, sadt v bdi cnnt istyn Allah yolunda dydn v

lmkdn qamamaldr.

388

mam li leyhis-salamn mr ibn As v bu Musann

qzavtin razladqlarn inkar etdiklri vaxt1 buyurduu
szlrdndir. Onda z shablrini mzmmt edrk
buyurur:
nsanlar hakim etmdik, ksin, Quran hakim qldq.
Bu Quran iki cildin arasnda yazlm v dil ab
danmayan xtdir. Ona (mqsdini byan etmk n) trcmi
lazmdr v ondan sz dananlar insanlardr. am hli
bizdn Quran aramzda hakim etmyi istdi. (Xahilrini
qbul etdik, nki) Allahn kitabndan z dndrnlrdn (Onun
hkmn tabe olmayanlardan) deyildik. Allah-tala da (QuraniKrimin Nisa sursinin 59-cu aysind) buyurub:

gr bir iin stnd mbahis v
dmnilik etsniz, (onun islah n) Allaha v Peymbr
(Qurana v snny) mracit edin. Mnaqi v
dmnilik zaman Allaha mracit etmyimiz Onun
kitabna uyun hkm xarmamz, Peymbr z
tutmamz is onun snnsini v yolunu tutmamz
demkdir. gr doruluqla Allahn kitabndan hkm
xarlarsa (z ryin uyun tfsir v nadrst izah deyil, Onun
hqiqtlrini byan etmk istslr), o hkm (mamt v xilaft)
biz (mam leyhis-salam v o Hzrtdn sonrak mamlar) hamdan
daha layiqik.2 gr Allahn Peymbrinin snnsin
sasn hkm verils, biz o hkmd camaatdan daha

Allahn sni tyin etdiyi mamt camaat hakim qldna gr kfr

v aznlq ba verdi dediklri vaxt nzrd tutulur.
2
nki Qurani-Krimin Yunus sursinin 35-ci aysind buyurulur:

Doru
yola ynldn ks ardnca gedilmy daha ox layiqdir, yoxsa doru yol
gstrilmdikc z onu tapa bilmyn ks? Siz n olub ki, hr ikisini
eyni bilirsiniz v bu id nec hkm verirsiniz?. Zumr sursinin 9-cu
aysind d buyurulur:

He bilnlrl bilmynlr eyni ola bilrmi? Al sahiblri

bundan agahdr. Demli, Qurann hkmn sasn biz haqq yolunu
gstrn v onun btn biliklrin sahib olduumuza gr mam, rhbr
olmalyq.

389

stnk.1 Deyirsiniz ki, znl onlar (am hli) arasnda

hakimlik n mhlt qoydun (ki, i bu yer glib atd. Hmin
gn v ya hmin hft mr etmliydin ki, Allahn kitabna nzr salb
hkm aydnladrsnlar. Cavab budur:) Mhlt verdim ki, cahil

gtr-qoy etsin v alim gclnsin, blk bir-birindn l

kib mehribanladqlar bu mddtd Allah-tala bu
mmtin iini islah etdi. Nfs yollar tutulmasn (haqqa
atmalar n onlar mcbur etmyim) ki, haqq tanmaq n
tlsib (dnb aradrmadan leyhimiz olan v biz qar dy
alan) ilk aznlarn ardnca getmsinlr. (Onlara mhlt
verdim ki, bu ii dzgn aradrsnlar.)

Hqiqtn d Allah yannda insanlarn n stn odur ki,

haqq ona ziyan yetirib kdrlndirs d, batils ona xeyir
verib faydaya yetirs bel haqq batildn ox istsin. Bel
is ny gr daln v srgrdansnz, sizlri haradan
gtiriblr (ki, z mam v rhbrinizi tanmayaraq bel irkin szlrl
onun leyhin xrsnz)? Haqdan (uzaq drk) mat-mttl
qalan, didrgin drk onu grmyn, zlm v sitm
rcah olub ondan dnmyn, Allahn kitabndan uzaq olan
(onu baa dmyn), (doru) yoldan xan bir dst il
(amllarla) dy getmy hazr olun. (Ancaq fsus ki,) siz
min olas, etimad edilsi deyilsiniz ki, siz l uzatmaq
mmkn olsun (qeyrtiniz yoxdur ki, sizdn kmk istyim), n d
(tin dnd) yoldalq umulacaq adamlar deyilsiniz. Siz
mharib atini alovlandrmaq n yaramrsnz (dmnin
istilasnn qarsn almrsnz). Off, sizin linizdn! (irkin sz v
mllrinizdn tng gldim.) Sizlr gr tinliy v
giriftarla ddm. Bir gn (din kmk n) sizi arr,
bir gn is (dmnl dymk bard) sirrini deyirm.
arldqda (mn cavab vermk n) azad v doru danan

nki Hzrt Peybmr Qdir-Xumda v baqa vaxtlarda da

mamla v xlifliy mni tyin etmidir. Qsas, biz iki hakimin
qzavti il z nfslrin uyun sz deyib istdiklri hr bir ii grmk
n deyil, yalnz Qurana v snny uyun hkm xarmalar n
razladq.

390

insanlar v sirr verrkn min olunas, etimad edilsi

qardalar deyilsiniz (ki, mnim sirrimi saxlayb fa etmysiniz).

126-c xtb
mam li leyhis-salamdan ta v bxilri (beytlmal,
sdq v qnimtlri) ny gr camaat arasnda brabr
bldyn, slam dinini oxdan qbul ednlr (dylrd
itirak ednlr v ya) raftli, byk insanlara stnlk
vermdiyini kskin kild soruduqda buyurduu
szlrdndir:1
Rhbri olduum kimsy zlm, sitm edilmsind
yardm olmam mr edirsiniz?2 Allaha and olsun, n
qdr ki, mxtlif zmanlrd gec gndz, smadak bir
ulduz (cazib qvvsi il) baqa bir ulduza doru gedir,
grmrm bu ii (he vaxt bel i grmrm).
Beytlmal mnim xsi malm olsayd da onu
mslmanlar arasnda brabr blrdim. O, Allahn mal
olduu (limin altnda olanlar v mhtaclar ondan blg il pay
yediklri) halda bunu nec etmy bilrm? (Birini baqasndan
nec stn tuta bilrm?) Daha sonra mam leyhis-salam
(beytlmaln ona dmyn xslr verilmsinin trtdiyi fsadlar
haqda) buyurdu:

Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) adti v yolu bu idi ki,

beytlmal blrkn mslmanlar arasnda frq qoymazd. bu Bkr d
xlifliyi dvrnd bu yolla getdi. Lakin mr xlif olduqda Hzrtin
yolunu dyirk bzilrini baqalarndan stn tutdu. Osman da
xlifliyi illrind mrin bu sulunu daha da genilndirrk ryi
istdiyin nyi istyirdis verirdi. mam leyhis-salam xlifliy tyin
olunanda Hzrt Peymbrin snnsin uyun rftar etdi. Bu yol
fitnkarlarn adtlrin, istklrin zidd idi. Bu sbbdn d Tlh v
Zbeyr beyti pozaraq o byk insandan uzaqladlar v bir dst d
Maviyy qouldu. Sonra bir dst shabsi Hzrtin qulluuna
glrk beytlmaln blnmsind bzilrin stnlk vermsini ondan
xahi etdilr. mam leyhis-salam bunlar buyurdu.
2
Allahn Peymbrinin snnsin uyun rftar etmyib tabeiliyimd
olanlara zlm rva grmkl Allahn qzbini qazanm?

391

Agah olun ki, beytlmaln ona dn xsdn qeyrisin

balanmas rva deyil, israflqdr.1 Bu mal layiq
olduundan qeyrisin vermk vernin dnyada (zahird)
nini ucaldar, (alan kims ona xo glmk n boyn yrk
tvazkarlq edr) axirtd yer vurar (bdi zab v arsizliy
sbb olduundan onu alaldar). Camaat yannda xtir-hrmtli,
Allah yannda xar edr. (nki Allah yannda hrmtli xs Onun
qanunlar il oturub-durandr). Allahn, z verdiklrinin
krndn mhrum qld v dostluunu zndn
qeyrisin ynltdiyi kimslrdn baqa he ks z maln
hdr srf etmdi, haqq atmayana vermdi. Bir gn
ayaqqabs srs, (bana pis hadis gls), yardmlarna,
yoldalqlarna mhtac qalsa, el onlardan pis yolda, ox
baa qaxan dost olmaz.

127-ci xtb
mam li leyhis-salamn yen d Xvaric bard
buyurduu klamlarndandr:2
Sizin (mniml) mxalifliyiniz (iki hakimi tyin edib onlarn
qzavti il razlamaqla) xta edib yolumu azmam gman
etdiyiniz grdirs, ny gr Mhmmdin (sllllahu leyhi
v alih) btn mmtini d (z gmannzda) mnim azmamla
azn sanr, onlara mnim xtama gr yanar, mnim
gnahma gr (onlar) kafir adlandrrsnz? (Bel ki,)
iyinlrinizdki qlnclarnz hm salam, hm d xst
1

Allah-tala Qurani-Krimin sra sursinin 26-27-ci aylrind

buyurur: sraf etm v maln
Allah rizasndan qeyri saa-sola splm. Hqiqtn israflar
eytanlarn qardalar v dostlardrlar.
2
nki Nhrvan xvaricinin qidlrin, mzhbin gr xta edib
gnah trdn hr kims kafirdir. Qzavt olunmas il razlama
gnah saydqlarna gr mirl-mminin leyhis-salam v
shablrinin uzu billah- kafir olduqlarn deyir, oran darl-kfr
adlandrrdlar. Onlardan l kmyrk bacardqlar hr eylrini
uaqlarn, heyvanlarn ldrrdlr. mam leyhis-salam onlarn
szlrini ifa etmk n buyurmudur.

392

yerlr endirir, (z znninizl gnahkar sandnz da, tqsirsizi d

ldrrsnz. z gmannzda) gnah ednl gnahsz
qardrrsnz. (Mqdds slam riti, byk gnah trtmi olsa
bel, he ksi kafir saymasa da hamn kafir hesab edirsiniz. Nec ki,)
bilirsiniz, Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih) arvad

ola-ola zina edni da-qalaq edib sonra onun namazna

durard (sizin qidniz gr is varis mslman olsa bel, kfr irs
atmasnn qarsn alar), mirasn (onun) yaxnlarna verrdi.
Qatili ldrb irsini varislri arasnda blr, orunun lini
ksr, arvad olmayan zinakara qam vurard. Bundan
sonra is mslmanlarn qnimt gtrdklrindn onlarn
payn verr, onlar da mslman qadnlarla nigah
balayardlar. Demli, 1 Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v
alih) onlar (kafir saymayb, ksin,) onlarla gnahlarna uyun
rftar edib, onlar bard Allahn haqqn yerin yetirmi,
onlarn slamdak paylarnn qarsn almam v adlarn
mslmanlarn arasndan xarmamdr. 2 Demli, (bundan
sonra onlar pislyib danlamaq n buyurur) sizlr eytann z
aznlqlarna (nadanlq v z nadanlna inanmamaa) atd,
heyrt v sfilliy mcbur etdiyi n pis insan v n pis
camaatsnz. (eytann arxasnca getmyin tsirindn) tezlikl iki
tayfa mn gr hlak olacaq: dostluqda ifrata varan dost.
Bel ki, sonsuz mhbbti onu batil yola (onu Allah v ya
peymbr sanmalar kimi) kck. Digri is z hddini aan
v sonsuz dmniliyinin nahaq yola vadar etdiyi (xvaric v
nvasib kimi) dmndir. Mnim haqqmda n yax i

Byk gnahlardan olan zina, ourluq v qtl kfr sbb olsayd,

Hzrt Peymbr zinakarn namazna durmaz, onun v qatilin mirasn
yaxnlarna vermz, arvad olmayan zinakara v li ksilmi oruya
qnimtdn pay ayrmaz, onlar da mslman qadnlarla nigah
balamazdlar. nki kafir namaz qlmaq caiz deyil. Kfr miras sahibi
olmaa v mslman qadnla nigaha, qnimtdn yararlanmaa mane
olan sbblrdndir.
2
Bel ki, siz znz mslman v bu Peymbrin davams
sayrsnzsa, ny gr gnah tsvvrnz gr mslman kafir
hesab edrk cann, maln halal sanrsnz?

393

grnlr mtdil dstdndirlr.1 Bel is bu mtdil

dsty yolda olub byk ktlnin (adil sultann ardcllarnn)
ardnca gedin. nki Allahn li (bu) camaatn stnddir.
(Onlara qar) mxaliflikdn v ayrlqdan kinin. nki tk
qalan qoyun canavara yem olduu kimi, camaatdan tcrid
olan, tnha qalan da eytana dar olar. Agah olun, bir
kimsni bu yola dvt edn (dind bidt yaradan) hr ksi
ldrn, mnim mmammin altnda olsa bel. (Bidtini
mn olsam bel ldrn. Bundan sonra qzavt bard buyurur:)

ki hakim Qurann diriltdiklrin hyat vermk,

ldrdklrini dfn etmkdn qeyri bir i n tyin
olunmadlar. Quran diriltmk onunla hmmqsd olmaq
(ona ml etmk), onu ldrmk is ondan ayrlmaqdr (ona
uyun rftar etmmkdir). gr Quran bizi onlara doru ks,
onlarn arxasnca gedk, onlar biz trf ks, bizim
arxamzca glsinlr.2 Bel is ey ataszlar, mn r i grb
sizi aldadb, shv dar etmdim. ksin, bu iki kiini (bu
Musa v mr ibn As) semk z fikriniz idi. Biz d onlardan
Qurandan knara xmayacaqlar bard hd-peyman aldq.
Hr ikisi haqq gzlri il grslr d yollarn azaraq
haqdan l kdilr. Onlarn zlm v sitmlri (Allahn
qanunlarna zidd rftarlar) nfslrin gr idi v ona uyun da
rftar etdilr. Qabaqcadan (slhnamd) hd-peyman aldq ki,
hakimiyyt dalt v dzlk zrind qurulmal, haqq
nzrd tutmaldr. Ancaq onlarn pis fikirli olmalar v
zlm, sitml hkmranlq etmlri biziml onlarn arasna
ayrlq sald. (Mqavily zidd rftar etdiklrin gr pislnmy v
danlaa layiqdirlr.)

128-ci xtb
1

O byk xsi mam v rhbrlri, Hzrt Peybmrin vsisi, onu v

on bir vladn msum, hr bir gnahdan uzaq sayan, n ilahildirn,
n d dmn ksiln mamilr kimi.
2
Tbiidir ki, Quran onlar biz tabe edck. Lakin iki hakim mxalif
xaraq Qurann diriltdiklrini dirildib ldrdklrini basdrmadlar.

394

mam li leyhis-salamn klamlarndandr. (Cml

dyndn sonra Bsrd buyurub. Qeybdn verdiyi xbrlr
silsilsindndir.) Bsrd ba verck ar hadislrdn xbr
verir:1 Ey hnf! Onu (zncilrin qoununun basn) toztorpaql, haray-hirli, cilov v atlar sssiz, (atlar v silahlar
olmayan), z ayaqlar il yeri dyclyn (ox fitn-fsad
trdn) bir qounla qiyam edirmi kimi grrm. Ayaqlar
(barman enliliyi, qsal v yastl baxmdan) dvquu ayana
bnzr. (Seyyid Rzi buyurur:) mam leyhis-salam bu szlri
il zncilrin basnn qiyamna iar edir.2 Bundan sonra
mam leyhis-salam buyurur: lnlrin kimsnin
1

Burada sahibi znci, yni, zncilrin miri li ibn Mhmmd

Boreyinin qiyamna toxunur. Onun hmshbti hnfdir. Lqbi
Snhir ibn Qeys ibn Maviy, knysi bu Bhr olan bu xs BniTmim qbilsindn, Bsr hlindn, mirl-mmininin byk
shablrindn v Bni-Tmim qbilsinin bas olmudur. BniTmim qbilsi Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) dvtini
qbul etmmi, tayfadan ilk df o, slama glmi, baqalarn da
mslman etmidir. Bu xbr Hzrt Peymbr atdqda onun
haqqnda dua etmidir. Qsas, z elmi, hikmti v bynilmi mrift
keyfiyytlri il Siffeyn dyn qoulmudu. mam leyhis-salamdan
sonra da Msb ibn Zbeyrin hakimiyyti dvrn qdr raqda hyat
srm v hicrtin altm yeddi ilind Kufd vfat etmidir.
2
Tarixilrin yazdna gr Rey hrinin hlindn olan bu xs zn
lvi adlandraraq atasnn Mhmmd ibn hmd ibn sa ibn Zeyd ibn
li ibn Hseyn ibn li ibn bu Talib olduunu iddia edirdi. bu
Talibin nslindn olanlar onun bu sl-nsbin tn il yanaaraq onu
dzgn saymrdlar. Bel ki, sl-nsb bilicilri olan lmalar onun
znn li ibn Mhmmd ibn bdrrhim, anasnn babasnn is
Zeyd ibn li ibn Hseynl birg Hiam ibn bdlmlik qar qiyam
edn kufli Mhmmd ibn Hkim sdi olmas haqda yekdil ry
malikdirlr. O, Zeyd ldrldkdn sonra Rey hrin qam v
Vrznin adlanan kndd qalmdr. Bu kndd d zncilrin bas li
ibn Mhmmd dnyaya glmi, onun babas bdrrhim is
Taleqanda anadan olmudur. bdrrhim raqa getdikdn sonra bir
knizi satn alm v ondan linin atas Mhmmd olmudur. Qsas,
iki yz lli beinci ild Bsrni hdf gtrm v Bsr hlinin
iilrindn olan znci qullardan kmk istmidir. Onun gstrii il
bir gn qullar hamlqla z sahiblrini ldrrk onun trafna
toplam, Kuf hlin qar crbcr fitnlr trtmilr. O is zn
rtdy niqaba (rbc bore) gr boreyi kimi mhurlamdr.

395

alamad (nki onlarn hams qara qul olduqlarna gr

lnlrin alamaq n qohumlar yox idi), yox olan
axtarlmayan1 qounun lindn vay olsun sizin quzun
qanadlar tk qanadl (tal), fil xortumu tk xortumlu
(navdanl), bzkli evlriniz v abad klriniz (onlarn
hamsn dadb viran qoyacaqlar). Mn dnyan uzaa atb onu
lmm (onun zahiri v batinini, kemiini v glcyini bilirm)
v hqiqtlrini grrm (onun etibarszln, vfaszln hr
zaman grrm).

Bu szlr Hzrtin klamnn tatarlarn

(v monqollarn kitablarda v tarixd hkk olunmu
axtdqlar mslman qanlarnn) vsf edildiyi bir
hisssidir
Mn sanki onlar grrm kimiym. zlri qalxan kimi
(yast v yumru) kiclnmi (ox tli v nianl), ipk v diba
(rngli ipk) paltarlar geyinn, gzl yedkli atlar srn bir
dstdir. Orada (ayaq qoyduqlar yerd) yaralananlar lnlrin
st il yeriyndk, (onlarn lindn) qaanlar sirlrdn az
olanadk oxlu qanlar axdlar. (Camaatn oxu onlarn zlm v
sitmlrin mbtla olar, qamaa yerlri olmaz.)
O Hzrtin (mam leyhis-salamn qeybdn buyurduqlarnn
mllimsiz v zndn demsindn bhy dm) shablrindn

biri dedi: Ya mirl-mminin! Allah sn qeyb elmini ta

etmidir. mam leyhis-salam gld v (bhsini aradan
gtrmk n) Klb qbilsindn olan o kiiy dedi:
Ey Klbi qardam! Dediklrim elmi-qeyb deyil, elm v
bilik sahibindn yrniln eylrdir. (Onlar Hzrt
Peymbrdn - sllllahu leyhi v alih yrnmim.) Elmi-qeyb
qiyamt gnnn vaxtn v Allah-talann z buyuruunda
saydqlarn bilmkdir. (Loman sursinin 34-c aysi:)

1

Onlardan biri ldkd da rkli olduqlarna gr ln bard

sorumadan baqa birisi onun yerini tuturdu.

396



Qiyamtin qopaca vaxt ancaq Allah bilir. Ya gydn
O yadrr, btnlrd olan O bilir. He ks shr n
edcyini, hans torpaqda lcyini bilmz. Allah is,
bhsiz ki, biln v xbrdardr! Demli, btndkilrin
olan v ya qz, irkin, yoxsa gzl, sxavtli ya xsis,
bdbxt ya xobxt olduunu biln Allahdr. Kimin
chnnm odu n odun, kimin cnnt drclrind
peymbrlr yolda olacandan agahdr. Sadalanan
(nmun kimi birini rh etdiyimiz) eylr Allahdan baqa
kimsnin bilmdiyi elmi-qeybdir.1 Ancaq bundan baqa
Allah-talann z Peymbrin (sllllahu leyhi v alih)
yrtdiyi (amaa icaz verdiyi) bir elm d var. Peymbr bu
elmi d mn yrdrk sinmin onu saxlamas v
traflarmn onu hat etmsi (zbrlyrk saxlamam) n
dua etmidir.

129-cu xtb
mam li leyhis-salamn peymanlar v trzilr bard
xtbsidir:2
Ey Allah bndlri! Siz v sizin bu dnyadak arzularnz
qalaca mddt blli olan qonaq v borc sahibinin
alacan (borcunu) sizdn tlb etdiyi borclularsnz. Qonaq
qalmanzn mddti qsa, borclarnz is (yazanlarn yannda)
qorunan mllrdir. (badt v bndlikdir.) N oxdur bir
1

Buna iar olunur ki, Peymbr vhyl atan v onun da mn

yrtdiyi bel elmlri aa bilmrm. Buna gr d bilmmi kimiym.
2
Ancaq xtbd bu bard bir ey deyilmmidir. Sbbi blk d bu
ola bilr ki, Seyyid Rzi leyhir-rhmnin metodu mam leyhis-salamn
btn buyurduqlarn deyil, ondan semlri qeyd etmk olduu n bu
bala aid hissni ixtisara salmdr. Blk d he Seyyid Rzi mtn
toxunmayb v xtbnin bal haradadrlar z ticart v alverilrind prhizkarlar, z mllrini bzyn paklar

cmlsindn gtrlmdr. Ola bilr ki,
camaatn kid aldadlma v bu irkin iin geni yayld bard
Hzrtin yannda sz dm, Hzrt is bu xtbni buyurmudur.

397

mld alan v (onu) zay edn (riyakarlar kimi). N oxdur

ziyyt kn v zrr grn (Xvaric v Nvasib tk). Siz xeyir
v yaxln arxa evirdiyi, r v pisliyin z tutduu,
eytann insanlar hlak v pu etmy tamarzd bir
ruzigarda vaqe olmusunuz. ndi onun i altlrinin
gclndiyi, mkr v hiylsinin hr yana yol tapd, ovunun
asanlad bir vaxtdr. Camaata istdiyin hr bir yerd
dzgn nzr sal: kasblq v fqirlikdn ziyyt
kmyn yoxsul (dzm yoxdur v Allahn istyin raz deyil),
Allahn nemtin gr kr edn, kfr varmayan varl, z
varidatn artrmaq n Allahn malna xsislik etmyn,
xsis qula yd-nsiht eitmmk n arlamayan asi
v dikba kimsni grrsnmi? Haradadr sizin yax v
lyaqtlilriniz, azad insanlarnz v kramt sahiblriniz?
Haradadr al-verid prhizkar, yollar pak olanlarnz?
Hams bu alaq dnyadan v ziyyt, bdbxtlik
sarayndan tlsik kmdilrmi? Siz mgr alaqlqlarna,
lyaqtsizliklrin v adlar kilmy layiq olmadqlarna
gr onlar pislyib qnamaa dodaqlarn bel glmdiyi pis
ovuntu kimi olan camaat arasnda caniin olmusunuz? (El
yax insanlarn caniini olan sizlr o qdr rzil v alaq olacaqsnz
ki, adnz kmk n sizlri danlamaa bel layiq deyilsiniz. Bel bir
msibtd demliym ki,) Yni, biz hammz

Allahn bndlri, qullaryq v Onun hkmn, frmanna

doru qaydacaq. Fsad v pozunluq akar olmudur
(yax ilr qadaan, qadaalar mr olunub). Bunu dyidirck bir
kims, n d bunu qadaan edck xs yoxdur!! (Yax i
dvt etmir v pis idn kindirmirlr.) Bu minvalla da cnntd,
Allahn rhmtinin saysind v Onun n dyrli
dostlarndan olmaq istyirsiniz? Sizin dnclriniz n
qdr uzaq v nadrstdr!! Allah Onun cnntin getmk
n (irkin ilr grb rhmli, krmli v balayandr demkl)
aldatmaq olmaz. Onun razl itat v bndlikdn baqa
he n il qazanlmaz. Allah lnt etsin, (Allahn rhmti
onlardan uzaq olsun) yax ilr mr edib z onlar yerin
yetirmynlr v pis ilrdn kindirib z bel ilri
grnlr.
398

130-c xtb
mam

li

leyhis-salamn

buzr

rhmtullah

(Mdindn) Rbzy srgn ediln zaman ona buyurduu

klamlarndandr.1
1

Rbz Mdinnin rq istiqamtind, ona raq haclarnn yolu

trfdn yaxn, buzr Qffarinin dfn olunduu v slamn ilk illrind
abad olmu bir knd olub. ndi ondan he bir sr-lamt qalmayb.
buzr Mdind Osmann qzbin gldiyin gr xlif onu ama
srgn etmidir. buzr orada da Osmann irkin mllrini xalqa
atdrm, onu olduu kimi tantdrmdr. Osman trfindn ama vali
tyin olunan Maviy onun hrktlri bard Osmana xbr gndrdi.
Osman ona mktub yazd ki, mktubum lin atan kimi buzri yaln
dvy mindirrk Mdiny qaytar. Maviy onu palansz dvy
mindirrk yola sald. Mdiny atana kimi zif, arq, ucaboy, sa v
saqqal aarm buzrin budlarnn ti yeyilmidi. Osmann gz ona
satadqda dedi: Ey Cunydb, Allah sni z nemti il
sevindirmsin. buzr cavab verdi: Mnim adm bilmirsn? Mnim
adm Cndb idi, ancaq Peymbr mni Abdullah adlandrd v mn
bu ad sedim. Osman ondan z bard eitdiklrini sorudu. buzr
demmi olduqlarn tkzib edrk dedi: Ancaq Allahn
Peymbrindn eitmim ki, sizin tayfanz Bni-myydn el bir
adam xacaq ki, Allahn maln z ixtirayna keirib bndlri zlil v
dinlrini zay edck. Sonra Allah z bndlrini onun lindn xilas
edck. Osman trafndaklardan sorudu ki, siz Peymbrdn bel
bir sz eitmisinizmi? Onlar dedilr ki, yox, eitmmiik. Osman dedi:
Ey Cundb. Vay olsun snin halna! Allahn Peymbrinin adndan
yalan danrsan? buzr yalan danmadn dedi. Sonra Osman bir
nfri mirl-mminin leyhis-salamn yanna gndrdi. O Hzrt trif
gtirdikd ondan bel bir hdis eidib-eitmdiyini sorudu. Hzrt
buyurdu ki, eitmmim, ancaq buzr doru danan insandr.
Dedi ki, doru danan olduunu haradan bilirsn? Buyurdu:
Allahn Peymbrinin onun haqda dediyi bu szlrdn:
Yni, gylr
buzr Qffari kimi daha doru danan dil sahibin klg salmad, yer
is zrind gzdirmdi. Sonra mclisd olan Peymbr shablri
bu szlri Peymbrdn eitdiklrini v buzrin dzdanan olduunu
dedilr. Osman zn onlara tutub dedi: N deyirsiniz, mslmanlar
arasnda tfriq, ayrlq salan bu eyxi neylyk? Onu dydrsm, hbs
etsm, ldrsm, ya Mdindn xarsam yaxdr? mirl-mminin
leyhis-salam buyurdu: Ey Osman. Mn sn Firon ailsindn olan bir

399

mminin Musa bard Firona dediklrini deyirm. Qurani-Krimin

Mumin sursinin 28-ci aysi
gr o yalan deyirs, yalan
demyinin czas z boynunadr. Yox gr doru danrsa, xbr
verdiyi eyin bir hisssi siz toxunar. bhsiz ki, Allah hddi aan v
ox yalan danan doru yola ynltmz, rsvay edr. Osman bu
szlri eitdikdn sonra mam leyhis-salama csart etdi. Hzrt d
cavab verrk buyurdu: Ey Osman, sn n deyirsn, grdyn bu
buzr Allahn Peymbrinin yaxn dostlarndandr. Osman zn
buzr tutaraq dedi: Bizim hrimizdn x. buzr dedi: And
olsun Allaha, mn d snin qonuluunda olmaq istmirm. Osman
ona dedi: raqa get v istdiyin qdr orada qal. buzr dedi: Hara
gedirms gedim, haqq sz demkdn kinmycym. Osman ona
dedi: Hans yerdn acn glir? buzr dedi: Rbzdn. Orada
slamdan qeyri dind olmuam. Sonra Osman Mrvan ibn Hkm
gstri verdi ki, onu lpaq dvy mindirrk Rbzy aparsn. O,
Osmann xlifliyinin skkizinci ilind vfat edn qdr orada qald.
lm ayanda, hyat yolda v ya bzilrinin szlrin gr qz
tnhalqdan v kimssizlikdn alad vaxt buzr ona demidir:
Alama, Hzrt Peymbr mn tnhalqda lcyimi v layiqli
insanlarn mnim dfnimi hdlrin gtrcklrini xbr vermidi.
Daha sonra dedi: Mn dnyadan kdkdn sonra bir qoyunu qovur
v yolda yl. Bir dst mslman oraya atacaq v sndn n ba
verdiyini soruacaq. Onlara de ki, Hzrt Peymbrin shablrindn
olan buzr Qffari vfat etmidir. Onlar bu xbri eitdikd sninl
birg mnzilim glcklr. Onlara yemk ver, mnim dfnimi z
hdlrin gtrcklr. buzr ldkdn sonra hmin qadn yol stn
xd. Mkkeyi-Mzzmdn qaydan bir dst iraql oraya atd.
hnf ibn Qeys Tmimi, Ss ibn Sauhan bdi, Xaric ibn Slt
Tmimi, Abdullah ibn Slm Shmi, Hilal ibn Malik Mozni, Crir ibn
Abdullah Bclli, svd ibn Qeys Nxi, Malik ibn Haris tr Nxi
onlardan ayrlaraq hmin qadna doru glib dedilr: Snin bana n
glib? O dedi: Allahn Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih)
shabsi buzr Qffari dnyadan kb v mn tnha qalmam.
Onlar alaya-alaya onun evin getdilr. Ona qsl verib kfnldilr v
namazn qlb dfn etdilr. Sonra Malik tr yerindn qalxaraq xtb
oxudu v onun bynilmi siftlrini, mzlumluunu xatrlayb dua etdi.
Sonra rk yeyrk yola ddlr. Qsas, Osman onun Mdindn
xarlmasn mr edrk kimsnin onunla danmasn, maiyt
etmsini qadaan etdi. O, Mdindn xdqda mirl-mminin, mam
Hsn v mam Hseyn leyhimus-salam, qil, Abdullah ibn Cfr v
mmar ibn Yasir onunla vidalamaq n hrdn xdlar. mam
leyhis-salam ona tskinlik verrk bunlar buyurmudur:

400

Ey buzr! Sn Allaha (razlna) xatir, qzbdn

kkrdin. El is, Ondan tr qzblndiyin mid bala.
Bu qvm (Osman, Maviy v ardcllar Hzrt Peymbrin
snnsin, yoluna zidd rtfar etdiklrin gr) sndn (onlar biabr,
rsvay etmyindn) z dnyas n qorxdu, sn is z dinin
n onlardan qorxdun (ki, mbada aldanb onlarn ardnca
gedsn). Sndn ona gr qorxduqlarn zlrin ver (onlarn
dnyasna gz yum) v qorxduun ey gr onlardan qa.
Snin onlara qadaan etdiyin eylr mhtac olan (onlara pis
ilri qadaan etmisn v bunda hamnn mhtac olduu saysz xeyirlr
var) v sn qadaan etdiklrin (dnyaya) ehtiyac olmayan
n qdr d oxdur. Sabah (qiyamt gnnd) kimin xeyr

atacan, kiminin byk hsrt dcyini bilcyin gn

yaxndadr. Smalar v yer bndnin zn balanarsa,
hmin bnd Allahdan qorxan v prhizkar olarsa, Allah
ona xilas yolu aar.1 Haqdan baqa bir ey sninl lft
balamaz, batildn baqa he n sndn hrkmz. Onlarn
dnyasn qbul etsydin (onlarla mkdalq etsydin), sni
sevr, dnyadan zn n bir ey ayrsaydn (dnyaprst
olsaydn), sni dinc qoyardlar (sn bir bel ziyyti rva
bilmzdilr).

Qurani-Krimin Talaq sursinin 2 v 3-c aylrind buyurduu kimi

...Kim Allahdan qorxsa

v prhizkar olsa, Allah ona bir x yolu ta edr. V ona gmanna

glmyn yerdn ruzi verr.

401

131-c xtb
mam li leyhis-salamn (shablrini danlayb mzmmt
etdiyi v znn bzi siftlrin iar etdiyi) klamlarndandr.
Ey bdnlri grnn v allar is zlrin gizlin olan
(bir-biril hmry olmayan) danq qlbli crbcr insanlar!
Sizi byk mehribanlqla haqqa doru ynldirm, ondan
kei irin ssindn hrkn kimi hrkrsnz. Sizlrin
kmyi il gizlin dalti akar etmyim v ya (aznlarn)
ydiklri haqq dzltmyim n qdr d tindir! lahi, Sn
bizim ilrimizdn (dy v toqqumalardan) agahsan. Bunlar
n hakimiyyt, xlifliy meyl, rbt v n d dnya
malndan bir ey sahib olmaa grdir, (hrlrd fitn-fsad
yayldna, camaata zlm, sitm edildiyn, halalla haram dyidiyin
gr) Snin (dyimi dininin) nianlrini qaytarmamz,

zlm grm bndlrin min-amanlqda, rahat olmas,

pozulmu hkmlrin icra olunmas, hrlrini islah edib
asayii brqrar etmyimiz ndr. lahi, mn haqqa atan,
onu eidn v qbul edn ilk xsm. Allahn
Peymbrindn (sllllahu leyhi v alihdn) baqa he ks
namazda mndn nd olmayb.1
Sizlr (mndn vvlki xliflrin tutduu yoldan) bildiniz ki,
camaatn namusuna, canna, qnimtlr v slamn
hkmlrin hakim, mslmanlara mam olana paxllq
yaramaz ki, onlarn maln toplamaa tamah sala. N d
cahil olmaldr ki, z cahilliyi ucbatndan onlar aznla
salsn, n zalm olmaldr ki, z zlm il onlarn kkn
ksib prian etsin. N d gnlrin dyimsindn
qorxmaldr ki, bir dsty yolda olub baqasn xar etsin
(gcllrin dostu olub mhtaclar saymasn), n hkm n rvt
alan olmaldr (mal alb haqq batil v batili haqqa evirmsin) ki,
xalqn haqq tapdanaraq ritin hkm byan edilmsin, n
1

Hzrt Peymbrin dvtini qbul edib mslman olan v o Hzrtl

namaz qlan ilk xs mn olmuam. in vvlind Allahn mrini yerin
yetirmk v Onun razl n slam qbul edn mrnn axrnda
hakimiyyt v dnya malna gr qan tkmz.

402

d Hzrt Peymbrin yolunu getmynlrdn olsun ki,

mmt onu ldrsn.

132-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Allah-talaya kr v Onun bzi
siftlrin iar etdiyi) xtblrindndir.
kr edirik Allaha, ald, verdiyi, ehsan etdiyi v
snad hr bir ey n.1 Odur hr gizlin eydn agah v
hr sirri, fikri biln, sinlrd gizlnnlri, gzlrin orunorun baxdqlarn grn (xrdan v btv, akar v gizlini hat
edn). hadt verirm ki, Ondan baqa Allah yoxdur v
Mhmmd (sllllahu leyhi v alih) Onun trfindn seiln
v peymbrlik verilndir. El bir hadt ki, akar gizlini
il v rk dill razdr (dild deyib rkd inanmayanlardan
deyilik).

Bu xtbnin (dnyann vfaszl bard v tqvaya,

prhizkarla dair vsiyytin olduu) bir hisssidir
Allaha and olsun, ox mhm mtlbdir. Hqiqtdir,
haqdr, oyun v zarafat deyil, dorudur, yalan deyil. Bu
mhm mtlb ardna eitdirn, qovduunu tlsdirn
lmdn baqa bir ey deyil. Camaatn oxluu (onlarn
srvti, hkmranl v br-bzklri) sni aldatmasn. Sndn
vvl olan v var-dvlt toplayb yoxsulluqdan,
kasblqdan uzaq duran, uzun-uzad arzular bslyrk iin
sonuna min olan v mrnn baa catacan gman
etmyn xs lmn nec atdn, onu vtnindn
ourladn, istiraht yerindn xardn, lm
ubuqlarnda (tabutda) dandn, camaatn onu bir-birinin
lindn aldn, iyinlrin gtrrk barmaqlar il
saxladqlarn grmsn. Grmdinizmi, oxlu arzularda
1

nki Allahn istdiyi hr bir ey hikmt, mslht uyundur v bu

bir nemtdir. Buna gr d btn hallarda Ona kr etmk lazmdr.

403

olanlarn, mhkm binalar tikrk ox var-dvlt

toplayanlarn gor evind nec yaadqlarn, ydqlarnn
zay olduunu, mallarnn irs sahiblrin atdn,
arvadlarnn baqalarna r getdiklrini? N yax ilrini
(ibadt v bndliklrini) artra, n d pis ilrin (trtdiklri
gnaha) gr zrxahlq edib razlq uma bilirlr. (nki lndn
sonra tvb v qayd qbul edilmir.) Hr kim tqvan v
prhizkarl ryinin arna evirdis, xeyir mllrd
baqalarndan n kedi v xlaqn xilas etdi. Tqvann,
prhizkarln bhrlrini qnimt bilin v cnnti nsibiniz
edn ilr grn. nki dnya qalmanz v yaamanz
n yaradlmayb. bdi mkanda (axirtd) srf etmk
n zn yol azuqsi toplamaqdan tr bir keiddir. Bel
ki, (ondan kmy) tlsnlrdn olun (nki onda sstlk qflt
v mnzil bandan qalmaa sbb olur) v ayrlmaq n
atlarnz hazrlayn (nicat tapb getmy hazr olmaq n Allahn
v Peymbrin gstrilrin ml edin).

133-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Allah-talaya sitayi barsind)
xtblrindndir.
Dnya v axirtin itati v cilovu (tvazkarln son hddi
il) Allah-talann qdrtinin linddir. (Sarvan dvnin
cilovunu istdiyi trf kdiyi kimi, Onun da istdiyi ey olar.) Gylr
v yerlr z aarlarn Ona thvil vermilr (Ondan baqa
qeyrisinin onlara tsiri v sahibliyi yoxdur). Yamyal aaclar hr
shr erkn Ona scd qlrlar (dil glrk Ona sitayi edirlr).
Onun mril aaclar budaqlardan iq saan (lli) alovlar
yandrar.1 V hmin aaclar Onun iradsi, tkvini mrlri
il yemli, yetimi meyv verirlr.

Su damlalarnn olduu yal aac yandranda alov llrinin

xmas Onun qdrtinin nianlrindndir.

404

Bu xtbnin (Qurani-Krimin zmti bard)

bir hisssidir
Sizlrin aranzda olan Allah Kitab dili yorulmaq
bilmyn natiq (dnya v axirtin hr bir eyi, mvzusu bard yol
gstrir), dirklri xarab olmayan bir ev (hmi qalacaqdr v
mhv olas deyil), dostlar mlub olmayan qalibdir (onun
ardnca gednlr hmi ziz v hrmtlidirlr).

Bu xtbnin (Hzrt Peybmrin vsf edildiyi)

bir hisssidir
Allah-tala he bir peymbrin qalmad, sz davas,
kim v mcadilnin (mxtlif qid v fikir ayrlqlarnn)
olduu bir zamanda Hzrt Peymbri gndrdi. (nki
cahiliyyt dvrnd bir dst btlr, baqa dst eytana, ayr dst
gn, bir tayfa Hzrt Msih v baqalarna sitayi edirdilr.) Onu

btn peymbrlrdn sonra gtirrk vhy o Hzrtl

xitam verdi (ondan sonra peymbr gndrmdi). O byk
xsiyyt Allahdan z dndrib uzaqlaanlarla v Ona
oxar, tay tutanlara qar Allah yolunda cihad etdi.

Bu xtbdn (dnyan grmk v axirti istmk

barsind) bir paradr
Dnya qlbi korlarn grmklrinin son hddindn baqa
bir ey deyil. O, arxasnda n olduunu grmr (dnyadan
krk bdi saraya gedcyin inanmr). Gzaq insanlar is
gzn dzgn ab onu (faniliyini v puluunu) grr v onun
arxasnda baqa bir sarayn olduunu bilirlr. Demli,
gzaq nzr salaraq dnyadan uzaqlaar (ona rk
balamaz), korun is btn diqqti onda olar. Grn (dnyann
qalmaq yeri olmadn bildiyindn) ondan (axirt sfri n) azuq
toplayar (tqva v prhizkarl ser), kor is (dnyan bdi mkan
tsvvr etdiyin gr) onun n azuq yar (var-dvlt
toplamaq n Allahn v Peymbrin gstrilrin gz yumar).
405

Bu xtbnin (Allahn Kitabna syknmk bard)

bir hisssidir
Bilin ki, o (kor qlbli dnyaprst), yalnz hyatda
yaamaqdan baqa sahib olduu hr eydn doyar, usanar.
nki lmd rahatlq tapmaz (dnyada Allahn v Peymbrin
mrlrin uyun rftar etmdiyin gr lmdn sonra rahatlq
tapmaz). Dnyada bsirtli olmaq (lmdn sonra olanlara
inanmaq) hikmt mislind olmaqdan baqa bir ey deyil. O,

kor qlb n hyat v yaay, kor gz n bsirt, kar

qulaq n eitm, (ilahi rhmt susayan) tn n doymaq
demkdir. Onda (dnyadan) tam ehtiyacszlq v (zabdan)
salamlq var. (Sizin qurtulu v nicat yolunuz) Onun vasitsil
(haqq) grdynz, dandnz v eitdiyiniz Allah
Kitabdr. (Qurani-Krimdir). Onun bzi hisslri digr bzi
hisslrindn danr (onun aylrindn bir qismi baqa aylri izah
edir) v bzilri is bzi baqalarnn ahididir. (Bir aynin
mqsdini baa dmk n baqa bir ay sbut gtirilir.) (Buna gr
d) Qurann ilahi maarif v ehkamda ixtilaf yoxdur, z
ardnca glni, mmini Allahdan ayr salmr. (ksin, onu
hidayt v qurtuluun sas yoluna xarr.) Siz (linizd bel byk yol
gstrn olduu halda) z aranzda kin saxlamaq n
birlmisiniz v heyvanlarnzn peyinind ot bitib. (Sizin birbirinizl dostluunuz zd yam-yal, slind is iyli, ziyytverici tzk
stnd bitib v he ksin meyl salmad ot kimidir). Arzularn

dostluuna gr bir-birinizl dostladnz v var-dvlt

toplamaq stnd dmnilik etdiniz. Sizlri irkin olan
eytan heyran, sfil etmi v (nfsi-mmar il) aldadaraq
azdrmdr. zm v sizlr n (eytann rindn v nfsimmardn xilas olmaqdan tr) Allahdan kmk istyirm.

406

134-c xtb
mam li leyhis-salamn mr ibn Xttab rumlularla
dy gedrkn o byk insanla mslhtldiyi vaxt
buyurduu klamlarndandr.
Allah slam hlinin srhd v hdudlarn qorumaa,
vrtlrini (dmnin bilmmli olduu eylri) rtmy zamin
olmudur. Allah az olduqlar v (dmndn) intiqam ala
bilmdiklri vaxt onlara yardm etdi. Az olduqlar v
zlrini qorumaa gclri olmad vaxt onlar yenilmkdn
saxlad. (slamn ilk illrind bugnk kimi saysz-hesabsz haliy,
gc-qdrt malik olmayan mslmanlara kmk edn Allah indi d
yardm olacaq. nki) diridir v he vaxt lmyck. (Demli,
dy meydanna getm. nki) sn zn bu dmn (Rum qeysri
v qounlarna) doru gedib onlarla grd mlub olsan,

ucqar hr v srhdlrdki mslmanlar n pnah yeri

qalmayacaq. Onlarn (fitn-fsadn qarsn almaq n) sndn
sonra mracit etmy yerlri yoxdur. (Mslht budur ki, sn
burada qalasan v z yerin) onlarn stn bir mharib
grm igid gndr. Dyn bla v tinliklrin taqti
olan, yd-nsiht eidnlri onunla yola sal. gr Allahtala (ona) zfr yetirs, bu el snin istdiyin olacaq. Baqa
bir hadis ba vers, sn mslmanlarn kmyi v pnah
olacaqsan (yenidn qoun toplayb onlarla dy gndr bilrsn).

135-ci xtb
mam li leyhis-salamn klamlarndandr. O byk
xsiyytl Osman arasnda mbahis ba verdikd
Myr ibn xns Osmana dedi: Mn sni mdafi
etmy onun n kifayt edrm. 1 Sonra mam leyhissalam ona buyurdu:
1

Myrnin mam leyhis-salama kin saxlamasnn sbbi qarda

bulhkm ibn xnsin hd dynd Hzrt trfindn
ldrlmsi idi.

407

Ey zndn sonra vlad qalmayann, Allahn

rhmtindn qovulmuun olu!1 Ey kksz-budaqsz
crnin (layiqli sil-nsbi olmayann) olu! Sn zn
mniml brabr sanrsan?! Allaha and olsun ki, snin dost
olduun kimsy Allah uur v zfr nsib etmz, ayaq st
saxladn kims dayanmaz. Mclisimizdn bayra x,
Allah xeyir v yaxl sndn uzaq etsn! z sylrin (v
dmniliyin) son qoy. (Mniml) mehribanlq etsn, Allah
rhmtini sn amil etmsin.

136-c xtb
mam li leyhis-salamn (beytdn mqsdlri mqdds
slam dinini yaymaq deyil, hakimiyyt v dnya mal toplamaq olan
shablrin buyurduu) klamlarndandr.
Sizin mniml beytiniz fikirlmdn v dncsiz
deyildi. 2 Mniml sizin iiniz bir deyil. (nki) mn sizi
Allah (dini qaydalarn yaylmas) n sizs mni znz
(dnyanzn bhrlrini ld etmk) n istyirsiniz. Ey camaat,
z nfsinizl mbarizd mn kmk edin (nfsi istklrinizin
ardnca getmyib mn itat edin). Allaha and olsun, mzlumlarn
haqqn zalmlardan almaq n dalt v insafla hkm
vercym. Zalm (dvnin burnuna hlq keirib cilovunu
kdiklri kimi) burnunun halqasndan dartb ona meyli olmasa
bel, haqqn su arxna atdrana qdr gtircym (zlmkar
zlil v xar edcym ki, zavalllarn haqqn ondan alm).
1

zndn yaxlq yadigar qoymayb v snin kimi r vladn olmas

el vlad olmam kimidir. mam leyhis-salam xnsi ona gr
mlun adlandrr ki, o, mnafiqlrin balarndan idi. Mnafiq lnt
yadrmaq is caizdir. On doqquzuncu xtbnin rhind d bu qeyd
olunmudur.
2
ksin, toplaaraq dzgn fikir v dnc sasnda bu ii
grmsnz. Demli, sizlrdn he biriniz beytini pozmamal v ya
peman olmamalsnz. Bu, bu Bkr dnmdn etdiyiniz beyt kimi
deyil. Onda mr d demidi:

yni, bu Bkr dnlmdn beyt edilmidir. Allah
onun rindn saxlasn. gr kims onun mislin qaytsa, onu ldrn.

408

137-c xtb
mam li leyhis-salamn Tlh v Zbeyr bard (beyti
pozduqdan sonra, Osmann qtlini onun adna xmalar bard
szlrini rdd edrkn) buyurduu klamlarndandr.
Allaha and olsun! Haram ii (adma xma) mndn
sirgmdilr (Osmann ldrlmsi v onun qtlin razl
yalandan mnim adma xdlar) v mniml zlri arasnda
insafla, daltl rftar etmdilr. (nki insaflar olsayd,
iddialarnn puluu aydn idi. ddialarnn shvliyi bundadr ki,)
zlrinin trk etdiklri haqq v tkdklri qan (mndn)
tlb edirlr. gr mn bu qann tklmsind (Osmann
qtlind) onlarla birg itirak etmims, onlar da bundan
faydasz qalmayblar.1 gr mnsiz bu ii grblrs, onda
zlrindn baqa he kim soru-sual edilmmlidir. 2 lk
dalti bu olsun ki, daltl hkm vermyi zlrind icra
etsinlr. Bsirtim v gzaqlm mnimldir, (ml zidd
olan szn ziyann bilirm v buna gr d kimsni) shv
ynltmdim (Tlh v Zbeyr kimi bir sz deyib ksin i grmdim)
v (onlarn ardcllar kimi) shv yola salnmadm. Onlar
zlmkar v gnahkar bir dstdirlr. (Hzrt Peymbrin mn
xbr verdiyi kimi) Qara gil (gil saf suyu bulandrd kimi mmtin
dincliyini lindn alan fitn-fsad), qrb zhri (kin v dmnilik)
v zlmt bhsi (nadanlq v aznlq) onlardadr. Bu i
(camaat adrdqlar Osmann qannn alnmas bard szlri alim,
zkal insanlarn yannda) akar oldu. Batil (haqqn ziddin olan
3
sz) kkndn qopardld v r yayan dili ksildi. Allaha
and olsun, (fitnkarlarn qarsn almaq mn vacib olduuna gr)
onlara bir hovuz dzldib suyunu zm krm, (onlar
1

Ona gr d onlar Osmann intiqamn tlb etmmlidirlr. nki

onlar da qatildirlr. Varis deyildirlr ki, intiqamn tlb ed bilsinlr.
2
Biz mama yax ilr dvt, pis ilrdn kindirm v daltl
hkm vermk n dmn ksilib beytdn xmq deyrk beyti
pozmalarna sbb kimi gstrnlrin.
3
Demli, onlarn zhmt v sylri faydaszdr. nki beyti pozaraq
hay-ky yaratmaqda v fitn-fsad salmaqda mqsdlrinin Osmann
intiqamn almaq deyil, dnya sevgisi v hakimiyyt olduu mlum oldu.

409

dy

meydannda

el

mhv

edrm

ki,)

ondan doymu

qaytmazlar v baqa yerd d su imzlr.1

Hmin klamn (yen d Tlh, Zbeyr v ardcllar

bardsindki) bir hisssidir
(Osmann qtlindn) sonra (beyt etmk n) yeni domu

heyvanlar balalarna trf gedn kimi mn z tutub

dalbadal beyt etmy glmiik deyirdiniz. limi limin
stn qoydum, adnz, arxaya apardm, znz trf
kdiniz. 2 (Mn d sizdn Allaha ikayt edrk deyirm:) lahi,
(Qrey tayfasndan olan) Tlh v Zbeyr mniml (mn d
hmin tayfadanam) qohumluq laqsini ksib zlm etdi, hdpeymann pozdu v camaat mnim stm qaldrd. Sn
onlarn baladqlarn a, sstldirdiklrini mhkm et.
Arzularnda olub etdiklri rftarlarnda onlara (dnya v
3
axirt) pisliyi nsib et. (Onlarla dydym gr mni sla
danlaya v qnaya bilmzlr. nki) dy balamamdan
onlardan pozduqlar beyt qaytmalarn istyib hadisdn
qabaq (bu i bard) dnb-danmalarn tlb etdim.
Demli, (mnim yd-nsihtlrimi qbul etmyib z shv fikirlrinin
ardnca getdilr), nemti (Allah, Peymbr v zmannin mamna
itati) xar sayb (dnya v axirt) salamatlqlarn ldn
verdilr.

nki bu hovuz baqa hovuzlar kimi deyil ki, hr gln doyub qaytsn
v ya doymasa, baqa yerd isin. Bu, el bir hovuzdur ki, ona daxil
olan batar, hlak v ya mhv olar.
2
Xlas, siz mniml beyt byk rbt gstrsniz d buna meylim
yox idi. El is beyti niy pozdunuz?
3
Dnyada z arzularna, xlifliy v hakimiyyt atmasnlar, axirtd
is bdi zaba dar olsunlar.

410

III

411

Feyzul-slamn III hissy yazd

mqddim:

.




Nhcl-Bla qaranlqlar iqlandran, yolunu
azanlarn mayak v gnahdan kinnlrin rnyidir. Hr
all insan v tdqiqat onu drindn dndkdn sonra
bu mqdds kitabn (Qurani-Krimdn v Xatml-nbiya
salavatullahn szlrindn sonra) kitablarn n stn v dnyada
misilsiz olduunu tsdiqlyib etiraf edckdir. Btn br
vladlar trfindn mtali olunmas daha yaxdr. nki
dnya fitn-fsaddan xali deyil v insanlar yalnz z rftar
v szlrind mirl-mminin leyhis-salamn yolunu
tutmaqla min-amanlq, rahatlq v aala ata bilrlr. Bu,
(o byk xsin ltfn mhtac olan) mn bndnin sz deyil,
hr insafl al sahibi (lap mslman v imzhb olmasa bel)
bunu etiraf edrk Hzrt Peymbrdn sonra Hzrt li
leyhis-salamn elm v mrift emsinin dnyann sonuna

412

qdr hr iin fsad v mslhtini bilib byan etmi

olmasna inanr.
Onun sz v mllrinin nmunsini raftli Seyyid
Rzi (rizvanullah leyh) bu rfli kitabda toplamdr. Elm,
bilik sahiblri mam leyhis-salamn el bu hcmd olan
sz v mllrinin d dnya v axirt sadtin, aala
atmaa kifayt etdiyini bilirlr. Buna gr d tn
dvrlrin lma v alimlri (Allah onlara rhmt etsin, o
cmldn hdisnas alim Nurinin - Allah ona rhmt etsin Mustdrkul-vsail kitabnda byan etdiyi kimi) bu mqdds
kitab barsind xul-Quran (Qurann qarda) ifadsini

iltmilr. Baqa szl, Qurani-Krim smavi kitab

olduu v Allah-talann insanlarn islah n peymbri
Hzrt Mustafann (sllllahu leyhi v alih) dilindn
buyurduu kimi, Nhcl-Bla d szlri ilahi elm
mnbyindn szlrk elm hrinin qaps olan linin
(leyhis-salam) dilindn axan bir kitabdr. Demli, (indiy qdr
iki hisssini ap edib yaydmz v indi d ilahi qdrt il nc
hisssin baladmz) bu kitab oxuyaraq hyatnn tlimin

evirmk hamya vacibdir.

Fani bnd:
liyynnqi Feyzul-slam sfahani
Ali-Mhmmd d-Dibac.
1366 H.Q.

413

138-ci xtb
mam li leyhis-salamn ba verck ar hadislr (v
on ikinci mamn-cclllahu frch-zhuruna) iar etdiyi
xtblrindndir.
Camaatn doru yolu z nfsin evircyi (Mhmmdin
ritindn l krk z nfsi istklrinin arxasnca gedcklri) vaxt
(mami-Mntzr qeyb prdsinin arxasndan xaraq) hvayi-nfsi
doru yola v qurtulua ynldck (yolunu azmlar doru
yola gtirck). Camaatn Quran z dnc v ryin
evirdiyi vaxt1 ryi Qurana qaytaracaq.2

Bu xtbnin (mami-Zaman leyhis-salamn zhuru

rfsindki fitnlr iar olunduu) bir parasdr
(Hzrtin-rvahuna fdah-zhurundan vvl ox cinaytlr olacaq.)

Sizlr (sonra glnlr qzbli yrtc ir kimi) dilrini qcayan

(v ya dv tk) sdl dolu dlri olan ar mharib v
qrnlar (yrtc ir tk hr eyi mhv etmy hazr olan dylr, dv
dlri kimi dlri lm rbti il dolu olan mhariblr) z
tutacaq. Onun sdn imk (iin vvlind, dy meydanna
atlanlarn v fth, qlby midi olanlarn damanda) irin, iin
sonunda (toqqumann, lb-ldrmnin v onun msibtlrinin hr
yan brdy vaxt) ac v pis dadandr (ziyytlidir).
Agah olun, (xbr verdiyim) sabah (bundan sonra) ba
verck v sabah tanmadnz (barsind xbriniz olmayan)
bir eyl glck: Padahlar tayfasndan olmayan bir hakim
(mami-Zaman leyhis-salam) onlarn ilrini idar ednlri
mllrinin pisliyin gr soru-sual edck.
Yer ciyrinin paralarn onun n bayra xaracaq
(btn qzl, gm v s. mdnlr z xaraq o Hzrtin ixtiyarnda

Qurandan z dndrrk ilri z nadrst dnclrin uyun

grdklri vaxt nzrd tutulur.
2
Allah kitabnn buyuruqlarna uyun rftar edib ona zidd olanlardan
uzaqlamaq n camaat shv dnclrin ttbiqindn kindirck
v Qurana z tutmaa mcbur edck.

414

olacaq) v aarlarn o byk insana tslim edck. (Btn

hrlr onun ixtiyarna keck.) Sonra mmlktin daltl

idar olunmas yolunu siz gstrck v kitabn v

snnnin trk edilmilrini (qanunlarn) dirildck (Qurann
hkmlrini v Hzrt Peymbrin snnsini icra edck).

Bu xtbnin bir hisssidir1

Sanki onu (bdlmliki) amda qqran (qoun toplayb) v
bayraqlar il Kufnin trafnda gzn grrm. (raq l
keirib) bdxasiyyt, dikba dvnin yerimsi tk o diyarn
hlin doru z tutur. Yer balardan xala srib (oxlarn
qtl yetirib). Azn (didmy hazrlaan yrtc kimi) ab v
ayan yer brk basb (qounu oxdur). Onun cvlan uzaq
v uzun, hmlsi ar olar.2
Allaha and olsun, sizlri (sonra glnlri) gzdki srm
tk azacq qalana kimi hr trf (hr v kndlr) prnprn salacaq. (Sizin vladlarnzn Bni-myynin lindn kdiyi)
tinlik v ziyyt rblrin gizlnmi allar onlara
qaydana qdr davam edck.3 (He bir zaman msuliyytin
zriniz dmmsini v fitn-fsaddan xilas olma istyirsinizs)
bdi v brqrar snnsi, yollar, aydn nianlri (Quran v
1

Sfyaninin qiyamna iar edildiyi gman olunur. rhi Xoyi

rhimhullah z rhind mrhum llam Mclisidn bel nql ets d,
rhilrin oxu bdlmlik ibn Mrvann fitn v qan tkmsindn sz
getdiyini bildirirlr. Mrvan xlifliy atdqda Muxtar ibn bi-beyd
Sqfnin qatili Msb ibn Zbeyrl dymk n Kufy getmi,
Kufnin bir blgsi olan Mskin deyiln yerd onunla z-z
glmidir. Msb ldrlm v Kuf hrind camaat onunla beyt
etmidir. Bu vaxt Abdullah ibn Zbeyrl dymk n Hccac ibn
Yusifi Mkky gndrmidir. Hccac Mkkd Abdullah ldrm v
Allahn evini mancanaqla datmdr. O, oxlarn ldrmkl
mslmanlara hakim ksilmi v uzun illr boyu onlara ox zlmlr
etmidir. mam leyhis-salam onun zlmkarlndan xbr verir.
2
Hccac z mir v qoun balarn Xorasan, Kabil v Trkstan kimi
ucqar yerlr gndrib oxsayl insanlar ldrtdy tk uzaq hrlri
l keirib zlm edck.
3
Abbasilr hakimiyyt glrk al, dnc il, iranllarn yardm il
Bni-myynin mhv edrlr.

415

snnsi), btn peymbrliyin zrind durduu yaxn hdpeyman (haqq mam v Hzrt Peymbrin caniini) z

yolgstrniniz evirin. Bilin ki, eytan z qdminin izin

ayaq qoyub arxasnca getmniz n (aldadc) yollar
sizlrdn tr asanladrr (ki, rahatlnz itirib dnya v axirtd
arsiz v zavall olasnz).

139-cu xtb
mam li leyhis-salamn (mrin vfatndan sonra mrin
tapr il xliflik n) ura keirildiyi vaxt (hmin mclisin
ziyan bard) buyurduu klamlarndandr.
He ks mndn qabaq haqqn dvtin, qohumlarla
birlmy, ehsan v yaxla (bir szl Allaha xo gln ilr)
tlsmmidir. (Yaradlmasna mrin mr verdiyi bu mclis kimi
yerlr qatlmramsa, bu id haqq, hqiqt grmrm. Buna gr d)

szlrim qulaq asb, dediklrimi nzrinizd saxlayn.

Tezilkl, (bu mclisin keirildiyi) bu gndn sonra xliflik
mslsinin stnd qlnclarn kilcyini, hdpeymanlarn pozulacan grcksiniz. Htta sizlrdn
bzilri (Tlh v Zbeyr) aznlara rhbrlik edck, bzilri
is nadanlarn (Osman v baqalarnn) arxasnca gedckdir.
(Btn bu fitn-fsadn, qrnlarn sas batil v nadrstlk zrind
qurulan bu mclisin nticsidir.)

140-c xtb
mam li leyhis-salamn camaatn qeybtini etmkdn
kinmk bard klamlarndandr:1
Layiqlisi budur ki, gnahdan uzaq duranlar 1 v Allahn
gnahlardan prhiz saxlamaq nemtini bx etdiyi insanlar
1

Qeybt baqalarnn dalnca danlan doru szlrdir. Bu szlr

yalan olarsa, ona bhtan deyilir. Qeybt byk gnahlardandr. Ona
gr ki, onun trtdiyi fsadlar baqa yasaqlanmlardan daha oxdur.
nki onun zrri ictimai, digr gnahlarn ziyan is ksr hallarda
srf frdi xarekterlidir. Buna gr d mam leyhis-salam ondan
kinmk n tkid edir.

416

gnahkarlarla v Allahn, peymbrin mrlrin boyun

ymynlrl mehriban olsunlar.2 Layiqlisi budur ki, (Allah
onlara nemt bx etdiyin v gnahlardan uzaq qalmaq uuru nsib
etdiyin gr) onlara kranlq v tkkr hakim ksilsin
(baqalarndan danmaa onlara macal vermsin), gnahkarlarn

qeybtini etmy mane olsun.

(Gnahdan uzaq olanlara v gnahszlara baqasnn qeybtini
etmk yaramad bir halda) z qardann (dindann) qeybtini

edib onu trtdiyi gnaha gr qnayann hal nec olar?!

(Bel bir gnahkar xsin z qeybt daha layiq olduu halda)

Allahn onun qardann etdiyi gnahdan daha byk olan

z gnahlarnn stn rtdyn xatrlamrm?3 Onu
trtdiyi gnaha gr nec qnaya bilr ki, z d ona
bnzrini etmidir. Eynil hmin gnah etms d, baqa
trzd qardann gnahndan daha byk gnah olan
Allaha itatsizlik etmidir (baqa bir gnaha batmdr). And
olsun Allaha, byk gnaha batmam, yalnz kiik gnahla
itatsizlik gstrmi olsa bel, camaatda eyb axtarma v
onlar bard pis danmaa olan crti (trtmdiyi byk
gnahdan) daha bykdr. (Sonra, mam leyhis-salam yd-nsiht
olaraq buyurur:)

Ey Allah bndsi! Trtdiyi gnaha gr he kimsnin

eybini axtarb, haqqnda pis danmaa tlsm ki, blk o
(batd gnaha gr tvb edr) balanar. z nfsind kiik
gnahdan arxayn db, rahatlanma (ona hqart v kiiklik
gz il baxma) ki, blk onun nticsind zaba dar
olarsan. zndn qeyrisinin eybini v pisliyini biln
sizlrdn hr birisi z eyblrin gr (baqalarnda eyb axtarb,
tn vurmaqdan) kinmli, baqasnn mbtla olduu
gnahdan kindiyin gr krl mul olmaldr. (Bu

Gnah i grmyrk al v dnc saysind nfsi-mmary qalib

gldiyin gr gnahn eyiblrini, itatin faydalarn bilnlr nzrd
tutulur.
2
Onlarn qeybtini edib bhtan atmasnlar. ksin, onlar doru yola
ynltsinlr.
3
Qeybt edn Allah-talann onun gnahlarn rtrk rsvay
etmdiyini unudubmu ki, gnah trtmi qardan rsvay edir?

417

nemt gr kr etmk baqasnn eybini demy ona macal

vermmlidir.)

141-ci xtb
mam li leyhis-salamn (qeybti dinlmkdn kinmk v
insanlarn pisliyin dananlarn szlrin qulaq asmamaq bard)
klamlarndandr.
Ey camaat! Hr kim z qardan (dindan) tanyb onun
dinind (etiqadnda) mhkm v szlri, mllri il doru
yolda olduunu bils, camaatn onun barsind szlrin
(qeybtin) qulaq asmamaldr. Agah olun! (Szn vurduu ziyan
oxun ziyanndan daha ar v ox olur. nki) bzn kamandan ox
atan oxunun oxu boa xr v (ancaq) sz (yalan olsa bel,)
tsirsiz qalmr, onun batili v yalan aradan gedir. (Bununla
bel, onun gnah deynin boynunda qalr. nki) Allah (deyilnlri)
eidn v ahiddir. Bilin ki, haqla batil arasnda drd
barmaqdan (bu qdr msafdn) baqa bir ey yoxdur.
Bu szlrinin mnasn mam leyhis-salamdan
soruduqda o Hzrt (bunun cavabnda) barmaqlarn bir-birin
birldirrk qulaqlar il gzlri arasna qoyaraq
buyurmudur: Batil v shv eitmim dediklrin, haqq
v doru is grmm syldiklrindir.1

142-ci xtb
mam li leyhis-salamn (maln bo yer srf edn mal
sahibini mzmmt etdiyi) klamlarndandr.
Haqdan qeyri yolda ehsan edib haqq atmayana bxi
vernin alaq, pis insanlarn trifindn, onlara bxi verdiyi
surtd nadanlarn onun barsindki szlrindn savay bir
nsibi, bhrsi olmaz. Allah yolunda xsislik etdiyi halda
1

Buna gr d mmin doru olsa bel, dindann eybi bard pis ml

sahiblrinin v qeybtcil insanlarn szlrin etimad gstrmmli,
grmmidn qabaq onu ifa etmmlidir.

418

(slind sxavt gstrmyib, ksin, maln tlf v israf edn) liaq

v sxavtli olan n qdr d oxdur!1 Allahn srvt

yetirdiyi kimslr, hmin maldan qohumlarna yardm
etmli v o maldan (tanlarn hr ks z vziyytin uyun)
layiqli qonaq etmlidir. Onunla siri, zavalln azad
etmlidir. Ondan yoxsula v borcluya vermlidir. Haqqn
(zkat kimi vacib v sdq kimi msthb) qaytarmaqda, hadislri
df etmkd dzml olmaldr. Bunlar da (riyakarlq v
zn gstrmk n deyil) savab v ilahi mkafat qazanmaq
n etmlidir. (Byan ediln) bu bxilrl zfr almaq
dnyada ucalmaa, yax ad-sana, yaxla v axirtd is
yksk drclr atmaq vasitsin sbb olar. gr Allah
ists.

143-c xtb
mam li leyhis-salamn ya istrkn buyurduu
xtblrindndir.
Agah olun ki, sizi zrind saxlayan yer v sizi klglri
altnda qrar vern gy sizin Allahnza itat edir. (Sizin istk
v arzularnza tabe deyillr ki, istdiyiniz zaman yer ccrsin v ya
gylr yadrsn.) z brkt v xeyrini (torpan gyrmsi v
gylrin yadrmasn) n siz ryi yandna, n siz
yaxnlamaa, n d sizdn xeyir v yaxla (faydaya) mid

etdiklrin gr siz balayrlar. Siz xeyir atdrmaa

(Allah trfindn) mmur ediliblr. mr itat edrk sizin
mnafeyinizi dmk n qalxmlar.2
(Buna gr d) Allah nalayiq ilrl mul olan
bndlrini meyvlrin azalmas, brktin saxlanlmas v
yaxlqlar xzinsinin qapsnn balanmas il snayr ki,
tvb edn yuxudan oyanaraq tvb etsin, gnah zndn
1

Maln bo yer, Allahn razl olmayan yer xrclynlr eytann

dostlardrlar. Yz iyirmi altnc xtbnin rhind d bu mqam qeyd
olunmudur.
2
Demli, zruri vaxtlarda gyn yadrmamas v yerin bitirmmsi
bndnin pis mllrin v gnahna grdir. Bu da rhmtdn v
Haqq-talann bxiindn bhrlnmy mane olur.

419

uzaqladrsn (bir daha gnaha batmasn). yd alan ibrt

gtrsn, aya zn saxlayan (gnah edib irkin ilr
meyllnmsin). Allah istifar (Allahdan balanmaq istmyi)
ruzinin artmasnn v mehr v rhmt, yetimsinin
sbbin evirmidir. (Qurani-Krimin Nuh sursinin 11-12-ci
aylrind) Allah-tala buyurur:
Rbbinizdn
balanmanz dilyin. O, gnahlar balayandr. (Tvb
etdikdn sonra) O siz dalbadal yaan bulud gndrr. Siz
mallar v oullarla kmk edr (sizin mal-dvlt, ouluaqlarnz ox edr).
Allah rhmt etsin (balasn) tvby v (gnahdan)
dnmy z tutan, trtdiyi gnahn silinmsini dilyn
(Allah-taladan z pis mlinin czasndan kemsini istyn) v
lmn qabaqlayan kiiy.1
lahi, biz (suyun, otun v yaay ehtiyaclarnn qhtliyindn)
heyvanlarn v balalarmzn fryadlarnn ucald
prdlrin v rtklrin (evlrin) altndan rhmtini dilyn,
nemtinin artmana midli v czandan, qzbindn
qorxan halda Sn z tutduq.
lahi, z yanla biz su yetir, bizi midlri
ksilmilrdn etm. Bizi qhtilik v tinlik illrind
hlak etm. Bizlrdn olan alszlarn (pis ml sahiblrinin)
etdiyi ilr gr bizlri czalandrma, ey mehribanlarn
mehriban!
lahi Prvrdigara, sn doru gldik. Sxntlarn,
tinliklrin bizi zavall etdiyi, mqqtli quraqlq illrinin
bizi ynltdiyi, tin mtlb v istklrin acizldirdiyi,
bamza dalbadal ar fitnlrin, blalarn gldiyi bir vaxtda
Sn gizlin olmayan eylrdn (tinliklrdn) Sn
ikaytimiz var (xbr veririk).
lahi, Sndn istyirik ki, bizi (evlrimiz) midsiz
qaytarma, kdrli yollama, gnahlarmzla tutudurma
1

lm glib atmam gnahlarna gr tvb edib saleh mli v

gzl ilri z arna evirn. Burada is mam leyhis-salam dua
etmyin v rhmt dilmyin v ya istmyin yolunu yrdir.

420

(istyimiz gnahlarmza uyun cavab verm) v mllrimizl

mqayis etm (istklrimizi fzl v krmin uyun qbul et).

lahi, ya, brkt, ruzi, mehr v rhmtini biz ta et,

biz su yetir. El bir su ki, xeyir vern, doyduran v (bitki)
bitirn olsun v onunla ldn gednlri (qurumu bitkilri) bitir
v lni (qurumu torpaqlar) dirilt. Biz el bir yala su ver
ki, susuzluu yox etsin v bol meyvlr yetirsin. Hamar
torpaq ondan doysun, enilrdn (aylar v drlrdn) axsn.
Aaclar yarl-yarpaql (yamyal), qiymtlri ucuz etsin.
Hqiqtn Sn istdiyin hr ey qadirsn.

144-c xtb
mam li leyhis-salamn (msum mamlarn fziltlri
bard) xtblrindndir.

Allah-tala peymbrlrini seib vhyi onlara mxsus

etdi. Peymbrlri camaat n sbut v dlil evirdi ki,
onlarn (mllrind) dlili olmasn. (Snin mr v qadaalarnla
tan deyildik deyilmsin.) Hamn peymbrlr vasitsil
haqq yola dvt etdi.
Agah olun ki, Allah-tala camaatn haln bilir.
rklrind olan gizli saxladqlar sirlrdn v
dnclrdn xbrsiz deyildir, ksin, (peymbrlri
gndrmsi) kimin mlinin daha yax olduunu snamaqdan
trdr.1 Ondan trdr ki, mkafatn (yax mlin) savab
(cnnt) v czann (pis mlin) zab (at) olsun. (Bu byanla
ilahi snan sbbinin n olduunu bildiyiniz gr.) Hardadr biz
hli-beytdn baqa elmd (xilqtin sirlri, Qurani-Krimin tfsiri
v tvilind) zlrini bilikli sayanlar: Onlarn iddias yalan v
biz zlmdr. nki Allah-tala biz stnlk verib v
onlar aa tutmudur. (Bu mqam v rtbni) biz ta edib
onlar bundan bhrsiz etmidir. Bizi daxil edrk onlar
1

Allahn snann mnas budur ki, kim dnyada Onun frmanna itat
ets, nicat tapacaq v kim itatsizlik ets, zaba dar olacaq. Bu snaq
onlarn iinin sonundan xbrsiz olmasna gr v bunu bilmk istmsi
demk deyil. Altm ikinci xtbnin rhind d bu qeyd olunmudur.

421

xarmdr. Bizim vasitmizl doru yol istnilr, korluq v

aznlqdan gzn almas dilnr. Hqiqtn d dinin
balar - mamlar Haimdn yaranm Qreydndir. (li
v Fatim leyhimas-salamn nslindn yaranmlar.) mamlq v
xliflik onlardan qeyrisin layiq deyil, onlardan baqa
(haqsz olaraq hakimiyyt glmi) xliflrin (Hzrt Peymbr)
caniin olmaq slahiyytlri yoxdur.1

Bu xtbnin (Bni-myy v trfdarlarn pislyib

mzmmt etdiyi) bir hisssidir
Dnyan seib axirt arxa evirdilr. Saf, imli suya
(tqva v prhizkarla) gz yumub, iylnmi sudan idilr
(bdi zabla razladlar). Sanki onlardan pis ilrin ardnca

gedrk onlarla lft balayb, ram olan v razlaan fasiq

v gnahkar birini (bdlmlik ibn Mrvan) grrm. Sa bel
irkin ilrd aarm, xlaq onunla boyanmdr. (Onun
hakimiyyti uzun kmi, irkin ilr onun tbitin v zatna kemidir.
Hr bir irkin ii grmkl) batracandan qorxusu olmayan

dalal, byk dniz v yandracan dnmdiyi quru ota

dn alov kimi az kpkl halda (srxo) v qorxmadan
z tutar. (Bel bir zamanda) hardadr hidayt ra il
iqlanan allar, tqva v prhizkarlq niansi il baxan
gzlr? Hardadr Allah n ayrlan v Allaha itat edn,
bndliy qapanan rklr?
(Hardadr Allaha ibadt v itatdn baqa ii-pesi olmayan din
rhbrlrinin trfdarlar? Bir halda ki, Bni-myy) dnya malna

hcum krk haram urunda bir-biril vuruurlar.

Behitin v alovun nianlri onlara grnr. Amma onlar
cnntdn z dndrrk z mllri il at z tuturlar.
Allah onlar (nicat yoluna) dvt edib. Onlar hrkrk arxa
evirdilr. eytan onlar (zlillik v bdbxtlik yoluna) ard,
onlar dvtini qbul edrk ona z tutdular.
1

nki xliflik v mamlq n lazm olan xsusiyytlr on iki

mamdan qeyrisind yoxdur. mam leyhis-salamn bu buyuruu
mamln on iki mamdan qeyrisin layiq olmadn aydn gstrir.

422

423

145-ci xtb
mam li leyhis-salamn (dnyann mzmmti v vfaszl
haqda) xtblrindndir.

Ey camaat! Siz bu dnyada lmlrin oxlarn atd

hdfsiniz (mxtlif nv lmlr: xstlik, qtl, yann, batmaq,
quyuya dmk, uqunun altnda qalmaq v sair buna oxarlar sizi
mhv etmy hazrdrlar). Hr iilnd boaza srayan bir su

vardr. Hr lomada boazda ilin bir smk vardr.

Dnyada bir nemti ldn vermmi baqa bir nemt
yiyln bilmzsiniz. 1 (Hminin) sizin uzun mrllrinizin
(yalnz ya ox olann deyil, hl mr qalan gncin v ya qocann)
mrnn, hyatnn bir gn mhv olmadan mrn (yeni)

bir gn verilmz.2 vvlki gn yediyi aradan getmdn ox

yemk yeyn n yeni bir lzzt gtirmz.3 Bir nian v
izi aradan getmmi onun baqa bir nian v izi yaranmaz.
Tzsi khnlmmi onun n he n tzlnmz (msln,
vqar, sbr v helm qazanmaq n gnclik adl itirilir). Onun
n bir salxm bitmz, biiln aradan getmmi (bir kin
biilmmi, baqa kin yaranmaz. Ata-analar bu dnyadan getmmi
vladlar onlarn yerlrind ylmzlr). Kklr olub keiblr
(ata-analar lblr) v biz budaqlarq. (Onlarn vladlaryq.)

Budaq kk getdikdn sonra nec qala bilr?4

hrlr shayt etmyi arzulayb buna nail olsanz, vtninizdn v

ailnizdn ayrln drdil zlcksiniz. Mal v vlada atsanz,
rahatlq nemtindn ayr dcksiniz.
2
Bu gn kemdn sabaha atmaq mmkn deyil. Bu gndn kemkl
is insan lm bir gn yaxnlar. Demli, lm yaxnlamaqla
qazanlan lzzt slind lzzt deyil.
3
Baqa lzztli xrklr gz yummadan lziz bir xrkdn bhrln
bilmz. Bdnindn bir paltar xarmam baqa bir paltar geyinmz.
Bir evdn xmadan baqa bir evd mskunlamaz.
4
Xlas, hr biri oxlu drd, kdr, bla il qarm dnyvi lzztlr
bir kims n ylmaz. Demli, onlara rk balayb o dnyann bdi
lzztin gz yman nadan v ziyana dndir.

424

Bu xtbnin (bidt itat etmkdn kindirn v

snnnin ardnca getmyi tviq edn) bir parasdr
El bir bidt (dind olmayan bir eyin dind yaradlmas)
yaranmayb ki, onun sbbin bir snn (Hzrt Peymbrin
yol v slubu) aradan gtrlm olmasn. Bel is bidtdn
kinin v iql yola qdm qoyun (Hzrt Peymbr sllllahu
leyhi v alihin yolu il gedin. nki Hzrt Peymbrin zamannda
olan) khn ilr ilrin n yaxsdr, yeni bidtlr is n
pis eylrdir. (rit zidd olduuna gr hrc-mrclik, fsad v ox
pozunlua sbb olar.)

146-c xtb
mam li leyhis-salamn ran hli il dy gedrkn
buyurduu klamlarndandr. Onunla mslhtln mr
ibn Xttaba demidir:1
1

Tarixilr arasnda mam leyhis-salamn bu szlri buyurduu tarix

bard fikir ayrl var. Bzilri bu szlrin Kuf yaxnlnda, qrbd,
shra trfd yerln Qadisiyydki dyl laqdar deyildiyini
bildirirlr. Bu dy hicrtin on drdnc ilind olmudur. mr
znn dy getmsi haqda mslmanlarla mslhtldikd mam
leyhis-salam onu bu idn kindirdi. Sonra Sd ibn bi Vqqas
qouna ba tyin etdi v o, yeddi min nfrlik qounla dy
meydanna daxil oldu. ran ah Yzdigrd d Rstm Frruxzad
oxsayl qounla birg onunla dy gndrdi. Nhayt, slam qounu
qlb ald v Rstmi oxlu sgrlr il birg qtl yetirrk zfr
qazand. Bundan sonra mslmanlar v Sd Mdain doru gedrkn
Ksra eyvanna daxil oldular. Orada olanlar qart etdilr v Yzdigrd
oradan qad. Bzi tarixilr gr is bu, Hmdan yaxnlndak
Nhavnd dy il laqdar deyilmidir. Bu dyn qsa mzmunu
beldir: ran ah Yzdigrd slam ordusuna qar dymk n
Firuzann srkrdliyi altnda Nhavnd hrin oxlu qoun toplad.
Hmin vaxt Kufnin hakimi olan mmar Yasir bunu bildikd mr
mktub yazaraq xbr atdrd. mr shablri toplayaraq znn
dy getmyi bard onlarla mslhtldi. Hr ks z fikrini,
mnasibtini bildirdi. Osman dedi ki, am, Ymn, Mkk, Mdin,
Kuf v Bsrnin btn mslmanlarna dy hazr olmalar n
mktub yaz v zn d onlarla birg hrkt et. mirl-mminin

425

Bu i (mqdds slam dinin) yardm v ya onu xar etmk

(lap vvldn qounun) azlq v oxluu il olmamdr (ki,
kafirlrin qoununun oxluundan v z qounumuzun azlndan
qorxaq). O, Allahn dinidir ki, onu (digr dinlr) qalib edib. O,
Allahn qounudur. atmal olduu mrtby atana, akar
olmal olduu yerd akarlanana qdr onlar hazrlad v
kmk etdi. Biz Allah trfindn veriln vdi gzlyirik.1
Allah z vdin vfa edrk qoununa yardm edr. (mrin
dy meydanna getmmli olduu haqda fikrini sbutla
saslandraraq bel byan edir:) Din basnn v mmlktin

hkmdarnn yeri fqrlri toplayb onlar bir-birin

birldirn ip bnzyir. gr ip qrlsa, fqrlr birbirindn ayrlaraq dalar v he vaxt bir yer ylmaz.2

leyhis-salam is buyurdu ki, Mdindn xman mslht deyil.

nki bu hr mmlktin mrkzi v slamn paytaxtdr. amdan
qoun istmyin d mslht deyil. tinlikl l keirilmi hrin
qounsuz qalmas dzgn deyil. Mbada Rum padah Herakl bundan
xbr tutsun v pusqudan xaraq yenidn oran tutsun. mr dedi: Ya
li, bs gstriin ndir? Buyurdu: Fikrim budur ki, sn Mdind
qalasan v igid bir insan slam ordusuna srkrd tyin edrk
iranllarla dy gndrsn. gr mlub olsalar, sn z yerind
qalaraq ikinci df qoun toplayb gndrrsn. slam qoununa
rhbrliy Nman ibn Mqrn layiqdir. mr bu fikri qbul edrk
Bsrd olan Nmana mktub yazd v onu slam qoununun rhbri
kimi iranllarla dy getmy mmur etdi. Nman mktubu
oxuduqdan sonra otuz min nfrdn artq qounla Nhavnd yola
dd. ox ar dydn sonra nhayt, qlb mslmanlara nsib
oldu v onlar bu dy fthul-futuh adlandrdlar. Yzdigrd is
qad. Xlas, buradak szlr, mrin mslhtldiyi vaxt mam
leyhis-salamn buyurduu szlrdir.
1
Qurani-Krimin Nur sursinin 55-ci aysind buyurulur:

Allah aranzdan iman

gtirib yax ilr grnlr Onlardan vvl srail vladn Misir v am

torpanda hakim etdiyi kimi onlar kafirlrin torpaqlarna v
hrlrin hakim edcyini vd vermidir. Onlar n bynilmi v
seilmi dini mhkmlndircyini vd buyurmudur. Kafirlrdn olan
xof v qorxudan sonra onlara min-amanlq, rahatlq ta edckdir.
2
Sn gr Mdindn xsan, fitn-fsad ba verck v mslmanlarn
birliyi pozulacaq. Bundan sonra (o Hzrt) slam qoununun azlna v

426

rblr bu gn az olsalar da, slam dinin (v onun baqa

dinlr qlb almasna) gr oxdurlar. (Nifaqn, ikizllyn yol
tapmad) birlik v btvlyn gr qalibdirlr. Sn
dyirmann ortasndak mismar kimi (sakit v tmkinli) ol.
(Mharib) dyirmann rblrin vasitsil frlat (qounu tchiz
etmy v ilrind nizam-intizam yaratmaa al). Onlar
mharib alovuna daxil edrk zn dy meydanna
getm. nki sn bu torpaqdan (slamn paytaxt MdineyiTeyyibdn) bayra xsan, traf v nahiylrdn rblr (frst
ld edib) sninl olan peymanlarn pozacaq v fitn-fsad
salacaqlar. (Sn itat etmkdn boyun qaracaqlar v mmlktin
nizam-intizam iplri bir-birindn qopacaq). o yer atacaq ki,
arxada qoyduun srhdlri qorumaq snin n dy
meydanna getmkdn daha mhm olacaq.1 (Baqa chtdn
d Sn dy meydanna daxil olsan,) iranllar sni grck v
deycklr: Bu rblrin rhbridir. (Ondan baqa rhbrlri
yoxdur.) Onu aradan gtrsniz (qtl yetirsniz), rahatlq
taparsnz. Bu dnc onlarn sn (sninl dy) olan
hrisliyini v sni (mhv etmk) tamahn daha da artrar.2
ranllarn mslmanlarla dy glmlri bard
xatrlatmana glinc is, (qorxusu yoxdur, nki) sndn daha
ox Allah-tala onlarn gliini xolamr v O, bynmdiyi
eyi (raz olmadn) aradan gtrmkd daha qdrtlidir.
Saylarn oxluu bard dediyin glinc is, (bunun n d
narahatlq yeri yoxdur, nki) biz bundan vvl (Hzrt
Peymbrin vaxtnda v slamn ilk illrind kafirlrl) qounun
dmn qoununun saynn ox olmasna gr mrin narahatln
aradan gtrmk n szlrini davam edir.
1
Qsas, l xsan rblrin fitn v qarqlq salaraq mmlktin
sabitliyini pozmas qorxusu var. Htta o hdd qdr ki, bu i n
tdbir tkmyin hmiyyti sn kafirlrl mhariby tdbir
grmkdn daha artq olar.
2
mrin Hzrtdn soruduu suallar arasnda ranllar
mslmanlarn stn hcuma keib onlarla dymk qrarna
glmilr. Onlarn bu qrar qounlarnn oxluuna, gc v
qdrtlrin dlalt edir. Onlarn dy birinci balamasn
bynmirm. qnatind olduuna gr mam leyhis-salam onun
cavab (olaraq szn davam edir).

427

oxluu il dymrdk, ksin, Allah-talann yardm,

kmyi il dyrdk. (ndi qounun azlndan narahat olma.
Allah biz yardm gstrck v sonda qlbni, zfri biz nsib
edck.)

147-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Hzrt Mhmmd peymbrlik
verilmsin dair dediyi, glckd ba verck hadislrdn xbr
verdiyi, camaata yd, nsiht etdiyi, onlar itat hvslndirdiyi)
xtblrindndir.
(Allaha kr v snadan) sonra, Allah Mhmmdi (sllllahu
leyhi v alih) haqqa v dorulua sedi ki, bndlrini btlr

prstidn kindirsin v Ona ibadt, itat dvt etsin.

eytann ardnca getmyi qadaan edrk Ona itat
ynltsin. Bndlrinin nadan olduqlar halda Allahlarn
tansnlar dey, inkar etdikdn sonra Onu etiraf v
inanmadqdan sonra varln sbut etmlri n onu (btn
fqlrd) aydn, mhkm v gcl etdiyi Quranla gndrdi.
Sonra z grlmdn, onlara gstrdiyi gc v qdrtil
zn kitabnda onlara akar etdi.1 (z kitabnda) onlar z
zmt v vkti il qorxudub mhv etdiyi qvm mxtlif
zablarla nec pu etmsindn, aralarna qzb ora atd
dstni (aradan gtrdyndn) agah etdi.2 Mndn sonra
1

Qurani-Krimin Bqr sursinin 164-c aysind buyurduu kimi:

Gylrin v
yerin yaradlmasnda, gec il gndzn bir-birini vz etmsind,
irisind insanlar n mnftli eylr olan gmilrin dnizlrd
zmsind, quruyan yer zn Allahn gydn yamur gndrrk
yenidn diriltmsind, yam-yal etmsind, hr trpnni onun hr
trfin yaymasnda, klyin smsind, gyl yer arasnda saxlanlm
buludlarn hrktind bhsiz al sahibi v onun nianlri bard
dnn insanlar n lamtlr vardr.
2
Nec ki, Qurani-Krimin nkbut sursinin 34-35-ci aylrind
buyurulur:

Biz etdiklri pozunlua, itatsizliy gr bu

hrin hlinin (Hzrt Lutun-la nbiyyina v alihi v leyhis-salam-

428

tezlikl sizin n el bir zaman glck ki, onda haqq v

doruluqdan daha gizli, batil v nadrstlkdn daha akar,
Allaha v Onun Peymbrin qar yalandan daha ox bir
ey olmayacaq. O zmannin camaat n doru-dzgn
oxunan (dzgn tfsir v tvil ediln) Qurandan qiymtsiz,
mnasn thrif edib dyidiklrindn (onu nfsi istklri v batil
qrzlri il uyunladrsalar) bol mhsul olmaz. hrlrd
lyaqtli ilrdn daha pis v pis ilrdn daha lyaqtli i
olmaz. Quran dayanlar (onunla tan olub mlumat olanlar)
ona etinasz olar (gstriin uyun rftar etmzlr) v hafizlri
is (onu zbrdn avazla oxuyanlar ml vaxt) unudarlar. Demli,
Quran v onun hli (yol gstrn mamlar leyhimus-salam v
1
ardcllar) uzaa atlmlar v cmiyyt arasnda deyillr.
Bunlarn hr ikisi bir yolda bir-birin yoldadr. (Qurann
gstriin uyun rftar edirlr. Hmin zman hlindn) bir kims
Qurana v hlin hrmt qoymayb yannda saxlamayacaq.
(nki nfsin uyun glmir.) Demli, Quran v onun hli
hmin zmand (zahird) camaatn arasnda, onlarla olsalar
da (slind) aralarnda olmayb, onlarla deyillr. nki
zlillik v aznlqla doru yol, hidayt bir yer smaz.
Hmin (azn) camaat (Qurandan) ayrlmaq n l-l
verck v insanlardan (Qurana tabe olanlardan) prn-prn
dcklr. Sanki (itat edib ardnca getmli olduqlar) Quran
onlarn rhbri deyil, onlar Qurann rhbrlridir!!! (nki
onu z batil qrzlri v nadrst dnclri sasnda tfsir, tvil
edirlr.) Demli, (Quran arxaya atb onun mddalarna ml
etmdiklrin gr) onlar n onun adndan baqa bir ey

qalmayb v yazsndan, xttindn qeyri bir eyini

tanmrlar. Bu zman glmmidn qabaq (Bni-myy v
Bni-Abbasn zlm, sitmi nticsind) yax insanlara crbcr
zlmlr olunacaq. Onlarn doru szn Allaha yalan v
bhtan sanacaq, yax mllrini irkin ilrin czas il
mkafatlandracaqlar. (nki hvt v nfslrin tabe olaraq yax
qvmnn) bana gydn zab endirdik. Biz dnn bir qvm n o
hrd zabdan akar bir nian qoyduq.
1
nki hmin dvrn adamlar batil z tutaraq haqdan uzaq
dmlr v uzaq durmalar onlarn qovulmas v yoxluqlar demkdir.

429

insanlarn layiqli mllrini nalayiq sanacaq v onlar qtl yetirck,

incidcklr.) Sizdn vvl olanlar uzun arzularna v

lmlri namlum olduuna gr hlak olub zab krlr

(uzun arzulardan ox asl olub, lmdn xbrsiz qalarlar) lm
onlar yaxalayar. El bir lm ki, he bir zr qbul etmz,
llr tvby, (irkin mllrdn) qayda atmaz (zrxahla v
tvb etmy macal olmaz) v msibt, zab (can vermk v bdi
zab) onunla yolda olar.
Ey camaat! Allahdan yd-nsiht istyn kims (nsiht
qbul ednin mllri v szlri Allahn buyuruqlarna uyun olsa, hr
xeyir id) uur qazanar. Onun szn (Qurani-Krimi) kim z

yolgstrnin evirs, yollarn n davamls olan bir yola

ynldilr.1 nki Allah tanyan (Onun szlrini z bldisin
evirn xs bdi zabdan) rahat v asud olar. Onun dmni
(Ona ibadt v bndlikdn boyun qararaq yoluna qdm qoymayan)

is qorxudadr. Allahn zmt v byklyn tanyan

(Onun hr ey qadir olduunu biln) kimsnin zn byk
sanmas (Onun mr v qadaalarna tabe olmamas) yaraan deyil.
Allah-talann byklynn hddi-hdudunun olmadn
biln xslrin lyaqt v mqamlarnn aliliyi Onun
mqabilind tvazkar olmalarndadr (mrlrin uyun rftar
etmlrinddir). Onun gc v qdrtinin hr imkann fvqnd
dayandn biln kslrin sal (zabdan xilas olmalar) Ona
tabe olmalarndadr. Salam insan qoturludan, fa tapan
xstdn uzaq durduu kimi haqdan (Onun hlindn, yni, din
balarndan) uzaqlamayn. Bilin, n qdr ki, Onu trk
edni (Ona itat etmynlri) tanmamsnz, doru yolu (haqq
dini) drk etmycksiniz. He vaxt Quranla hdpeymannza sadiq qalmayacaqsnz (Allaha v peymbr iman
gtirmycksiniz), n qdr ki, hdini pozub peymann
sndran (onlara meyl etmyni) tanmamsnz. Onu uzaa
atan (onun hkmlrin ml etmyni) tanmayana qdr he
vaxt Allahn Kitabna l vurmayacaqsnz (onun gstriin
uyun rftar etmycksiniz). (Doru yola glmyni, Quranla hdpeymanlarn pozub onu trk ednlri tandqda v onlardan
1

Allah-tala Qurani-Krimin sra sursinin 9-cu aysind buyurur:

Bu Quran n doru yola ynldir.

430

uzaqladqda) doru yolu, hd-peymana sadiqliyi, Qurana

balanman sulunu onun hlindn (yol gstrn mamlar
leyhimus-salamdan) dilyin. nki onlar elm v biliyi diri
saxlayanlar, chalt v nadanl ldrnlrdir. (Buna gr ki,)
onlardr hkmlri (byan etdiklri rit hkmlri v ilahi vziflr)
sizlri elm v biliklrindn (sz demmli olduu yerlrd) sakit
dayanmalar szlrindn (byanlarnn gzlliyindn) v
zahirlri batinlrindn agah edn. (Szlri il mllrinin birliyi
etiqadlarnn dzgnly v imanlarnn doruluundandr.) Dinin
leyhin deyildirlr (nki dinin rhbrliyi onlarn lind olub v
hr eybdn, gnahdan msumdurlar) v (hkmlrin he birind) birbiri il ixtilaflar yoxdur. (nki onlarn elmlri vahid
peymbrlik mdnindn qaynaqlanr.) Demli, din onlarn
barsind doru danan ahid (onlarn birliyin v ixtilaflarnn
olmamasna hadt verir) v danan bir skutdur. (Zahird bir
sz demslr d, slind din haqqn onlarla v onlarn haqla olduunu
deyir.)

148-ci xtb
mam li leyhis-salamn Bsr hli (Tlh v Zbeyrin
mzmmti) bard klamlarndandr.

Tlh v Zbeyrin hr ikisi zlrinin xalqn miri v

hakimi olacaqlarna midvar olaraq, bunu dostlar n
deyil, zlri n istyirlr.1 (Buna gr d bu dyd) Allaha
trf getmyib bir kndir v ipl zlrini Ona
yaxnladrmrlar.2 Hr biri z dostuna ryind kin
bslyir. Tezlikl ilrin stndn prd gtrlck, kinlri
z xacaqdr.3 Allaha and olsun, istdiklrini ld etslr
1

nki hr biri znn xlif olmas n alr. Demli, hdpeymanlarn pozmalar v mn dmn ksilmlri zlrinin dediklri
kimi din v iman mdafi etdiklrin gr deyil, dnya sevgisin v
vzif hvtin grdir.
2
Nahaq qanlar tkdklrin gr Allah yannda dlil, sbut gtirmy
bhanlri, zrlri yoxdur.
3
Bsry daxil olduqda Osman ibn Hunyfi mkrl hbs edib
beytlmaln qoruyucularndan v qoundan oxunu ldrdklri kimi.

431

(hakimiyyt atsalar), hr an hr biri baqasnn cann alar,

hr biri dostunu pu v mhv edr. (ndi) zlmkar bir dst
(fitn v qarqlq n) qiyam etmidir (biz d mdafi olunmaa
v qarlarn almaa hazrq). Haradadr (pis ilrdn kindirrk
Allahdan) cr v savab istynlr (ki, biz kmk v yardm
etsinlr?) Hqiqtn d snnlr (hidayt v qurtulu yollar)
onlara aydndr (ham bilir). Bu xbr daha vvldn onlara
byan olunmudur.1 (Buna gr d Osmann qtlini hdpeymanlarn pozmaq n bhany evirn bu insanlarn szlrin
qulaq asmaq lazm deyil. nki) hr aznlq n bhan v

sbb, hr hd-peyman pozmaq ns bir bh var.2

(Ancaq) Allaha and olsun, mn li baa, z v siny
vurman ssini matmlrd v lm xbrini qasiddn
eidn,
(inanmayaraq)
alayann
bann
stn
3
ksdirnlrdn (buncaya qdr inanmayandan) deyilm.

Pinamazlq stnd ixtilaflar dd v dmniliklri z xd.

Nhayt, bir gn Mhmmd ibn Tlhnin, nvbti gn is Abdullah ibn
Zbeyrin pinamaz olmas rti il Ai onlar bardrd. Onlardan hr
biri Aidn xahi etdilr ki, camaat onu salamlasn v onu mir kimi
tansnlar. Sonra Ai mr etdi ki, camaat onlarn hr ikisini salamlasn
v onlar birlikd mir kimi qbul etsinlr. Qsas, onlarn arasnda bel
ixtilaflar ox olurdu. Buna gr d mam leyhis-salam (szlrin
davam verrk) bunlar buyurmudur.
1
Hzrt peymbrin barlrind xbr verdiyi hd-peymanlarn
pozan nakisin yni, Cml shablri, Tlh, Zbeyr v ardcllar,
zlm v sitm trdn qasitin yni, Maviy v am qounu v
dindn xan mariqin yni, Nhrvan xvarici mniml dyb
aznlq yoluna dcklr.
2
Batili v shvi iddia edn hr kims ona gr camaat bhy
salmaa v batili haqq klin salaraq bhany evirmy mcburdur.
3
Mn ellrindn deyilm ki, fitnnin, qarqln ba vercyini bilim,
izlrini mahid edim v onu akar grn qdr qarsn almaa
almaym. ksin, fitn-fsadn lamtlrini grn kimi zm onun
qarsn almaa hazrlayram. Qsas, Tlh, Zbeyr v ardcllarnn
bu nadrst szlrdn mqsdi fitn v qarqlq salmaqdr v mn
onlar mqsdlrin atmaa qoymayacaam.

432

149-c xtb
mam li leyhis-salamn (ibn Mlcm qlncla o byk xsin
bana zrb endirdikdn sonra) vfatndan nc (lmn hamya
ataca bard dediyi, Allah v Peymbr tabe olma tvsiy etdiyi
v z vfatn xbr verdiyi) klamlarndandr.
Ey camaat! Hr insan lmdn qaa-qaa onunla
grr. mrn mddti cann cdr meydandr. (Mnzil ba
mrn baa atmas v lm qbul etmkdir.) lmdn qamaq
ona yaxnlamaqdr.1 N ox gnlrimi bu gizli mtlbl
maraqlanmaqla keirmim. 2 (Bu sirri tapdm v) Allah-tala
onun (sizdn) gizli qalmasndan qeyri bir eyi istmmidir.3
Ondan agah olmanz n qdr d uzaqdadr. (nki) gizli
bir elmdir. (Onu hr ks amaq olmaz.) Mn (sizlr) Allah
(barsind) vsiyyt edib taprram ki, Ona he nyi rik
qomayasnz. Mhmmd (sllllahu leyhi v alih) (haqqnda)
vsiyyt edirm ki, onun snnsini (hkmlrini) qdirqiymtsiz v pu etmyin. Bu iki stunu (Allahn birliyi v
4
Hzrti Peymbrin ritini) qoruyub saxlayn. V yandrn
bu iki ra (nadanlq v aznlq zlmtind srgrdan qalmayasnz
dey). Bir-birinizdn (bu iki eydn) uzaq v prn-prn
dmyn qdr qnaq v mzmmt olunmazsnz. (Allahn
1

nki insan qamaq n lac tapmaq niyytin dr. Hrkt edib

alr v bunun z mrn mddtini gdltmkl nticlnir. mrn
anlarn ldn vermk is lm yaxnlaman tlb edir. Xlas, lm
he ksin-n haqqn, n d batilin sinsindn imtina etmir.
2
Camaatn haqqa etinaszlnn, haqq hlinin mzlumluunun, batil
tapnmalarnn v batil hlinin qlb v qdrtinin sbblrini thqiq
edib axtarmam.
3
nki qzav qdrin mrkkb msllrindndir. Sizin al v
fhminiz onu drk etmk n mhduddur. Buna oxar cml Hzrtin
beinci xtbsind ilnmidir:

Yni, mnim skutum gizli bir elmd qrq

olmama grdir. Bildiklrimi zahir edib gstrsm, sizlr drin
quyuda titryn kndirtk sib iztirab krsiniz.
4
nki slamn qalmas v mslmanlarn dnya v axirt ilrinin
nizam-intizam Allah-talann birliyind v Hzrt Peymbrin
snnsin tabe olmaqdadr.

433

v Peymbrin gstriin tabe olma tin sanmayn, nki) Allah-

tala sizlrdn hr birin taqti v qdrti qdr vzif

taprm, nadanlara gzt etmidir. (Bel is, nadanlarn
bilnlr qdr mkllfiyyti yoxdur, nki) sizin Allahnz
mehriban bir Allah, dininiz mhkm bir din (yrilik ona yol
tapmayb) v rhbriniz (Hzrt Peymbr v yol gstrn mamlar
leyhimus-salam btn ilahi hkmlrd) bilikli bir rhbrdir. Mn
dnn sizinl yolda v hmniin idim. (Salamlq, igidlik v
gcml siz xidmt edirdim.) Bu gn is sizlr n ibrt v
ydm. (Btn bu igidlik v qdrtim baxmayaraq, lrm.)
Sabah sizdn uzaqlaaraq ayrlacaam. (lcym.) Allah
mn v sizlr rhmt etsin. 1 Bu bdryn yerd ayaq
qoyduum yer mhkm olsa, (bu dnyada sa qalsam,) demli,
(Allahn qza- qdrin raz olduuma v Onun istdiyindn baqa eyi
istmdiyim gr) bu sizin muradnzdr, siz yaxdr. gr
ayam bdrs (lm mni haqlasa), demli, biz aac

budaqlarnn klgsind, klklrin sdiyi yerd v yerl

gy arasnda toplanb, mhv olan v nianlrini yerdki
klklrin yox etdiyi buludlarn saysind olmuuq.2 Mn
Bu cml yni, sabah sizin aranzdan gedcymdir.
Srahti v akarl bundadr ki, O Hzrt lm vaxtn v hr eyi
bilirdi. nki mam ba vermilr, ba
vernlr v vercklri bilirdi. Bu mzmunda baqa cmlni doxsan
ikinci xtbd d buyurmudur: yni, mni
tapmayacanz gndn vvl soruun. Bunun rhi verilmidir. Eyni
zamanda, snni v i alimlri, byk xsiyytlri o Hzrtin v digr
mamlarn - leyhimus-salam - kemidn, glckdn v hazrki
dvrdn qeyb xbrlrinin olduunu z rvaytlrind etiraf edib
tsdiqlyirlr.
2
Qsas, gr lsm, tccbl bir ey olmaz. nki bu i kimi tezlikl
mhv olan ilrin ox olduu bir dnyada olmuuq. Bu iki cmldki
bh, mamn kemii, indiki zaman v glcyi bilmsi haqda
dediklrimiz zidd deyil. nki bu kimi szlr alimin z mslhtin
uyun olaraq zn bir id trddd olan kims kimi gstrmsin
bnzr. Allah-talann Qurani-Krimin Ali-mran sursinin 144-c
aysind buyurduu kimi

Mhmmd zndn vvl peymbrlr kimi olan
v ln elidn baqa kims deyil. gr o ls v ya mharibd
ldrls, siz gerimi dncksiniz? Dininizdn dnb cihad trk
edcksiniz? Hyatn qorumaq qli v ri chtdn vacib olduu,
1

434

sizin qonunuz idim v bir mddt bdnim d siz yolda

idi. Tezlikl hrktdn sonra sakitlmi, dandqdan
sonra susmu cansz bdnimi grcksiniz. Mnim
hrktsizliyim, gzlrimi nm dikmyim v zalarmn
sakitliyi sizlr n ibrt olsun. nki bu hal ibrt
gtrnlr n hr blatli shbtdn, hr qbul edilmi
szdn daha nsihtlidir. Mnim sizlrl vidalamam,
ayrlmam dostlar grn gln bir kiinin ayrlna v
vidalamana bnzr. (Qiyamt gnnd Allahn dalt
drgahnda sizinl grcym.) Sabah mniml olduunuz
gnlri xatrlayacaqsnz. (Mn dnyadan kdkdn, Bnimyy v baqalar hakimiyyt gldikdn sonra mnim qdrimi
bilcksiniz.) Mnim fikirlrim siz atacaq. (Mlum olacaq ki,
bu dylrd Allah-talann razln qazanmaqdan baqa mqsdim
olmayb.) Mnim yerim boaldqdan v orada baqa birisi

dayandqdan sonra mni tanyacaqsnz.1

150-c xtb
mam li leyhis-salamn (zndn sonra) ba vern
hadislr iar etdiyi (mami-Zaman cclllahu frchun qeyb
kilmsindn xbr verdiyi) xtblrindndir.
(Dnyaprstlr) tutdular aznlq yollarn sadan, soldan,
gz yumdular hidayt v qurtuluun dm-dz yollarna.2
bir kimsnin bilrkdn zn thlky atmas caiz olmad halda, bn
Mlcmin onu qlncla hid edcyini bilmsin baxmayaraq, mirlmminin hmin axam mscid niy trif apard? dey etiraz
ednlrin cavab budur ki, Allah-tala bqa il liqan, yni, bu dnyada
qalma v ya ilahinin yanna, drgahna getmyi onun ixtiyarna
buraxmd. O Hzrt getmyi sedi. Bu, bzi rvaytlrin d mnasn
tkil edir. Buna gr d hyat qorumaq hr yerd vacib deyil v bel
hallarda aln el bir hakimiyyti olmadna gr ala tabe olmaq
lazm deyil. nki mtlq cldn qamaq mmkn deyil.
1
Mn dnyadan getdikd v baqas mqamm qsb edrk hamya
zlm edib divan tutduqda mnim qdrim, mqamm, daltim, dada
yetmyim v mehribanlm akar olacaq.
2
sas yola qdm qoymadqlarndan fitn-fsad tryck. Yaxlara
zlm-sitm edib nahaq qanlar tkcklr.

435

(Dinlynlr bu szdn heyrt glrk bu hadislrin n vaxt ba

vercyini Hzrtdn soruanda buyurdu:) Tlsmyin. Ba

verck pozunluqlar, olmas gzlnilnlri v sabahn

gtircklrini (bundan sonra akar olacaqlar) gec sanmayn ki,
bir ey urunda tlsn onu tapdqda ona atmama qalr!1
Sabahn nianlri (o zamanlarn ataca v hmin pozunluqlarn
ba vercyi zmannin insanlarnn mlindn aydn grnr) bu gn
nec d yaxndr! Ey zman camaat, hr vd olunmuun
gliinin vaxt, xbriniz olmad fitnlrl gr
yaxnlamaq andr. 2 Agah olun, bizdn fitnlri grn
kims (Sahib z-zaman cclllah frch) hmin fsadlarn
zlmtind aydn raqla (mamt v vilayt nuru il) hrkt
edck, yaxlar kimi rftar edck ki, o tinliklrin bir
dynn asn (aznla dar olan xilas etsin) v bir siri
(chalt v nadanln buxovlarndan) azad etsin. (Kafirlrin)
birliyini dadb dan (haqq) bir yer yacaq.
Camaatdan gizlind olar, axtaran arxasnca n qdr nzr
salsa da bir izini, niansini grmz. 3 Bir dst bu fitnlrd
dmiri qlnc cilalad kimi cilalanacaq (doru yola glib
xilas olacaq v o Hzrtin ardnca getmy hazr olacaq. Bel ki,)

onlarn gzlri Qurann nuru il iqlanacaq, tfsiri

qulaqlarnda sslnck (Quran aylrini oxuyub drindn
dnck, tfsirini z hlindn yrnck). Shr erkn idikdn
sonra axam da hikmt camn onlara iirdcklr.4
Bu xtbnin (cahiliyyt dvrnn insanlar v Hzrt
Peybmrin shablri haqda olan) bir hisssidir
1

Glcyin fitnlrini grsydiniz, o dvrn mzlumlar kimi ey ka,

bu dnyada olmayaydq deyib arzulardnz.
2
Hl slamn ilk illrind baqalar mnim haqqm qsb edib, hr
layiqsiz insan xliflik iddiasna drs, dnyann hr yerind fitnfsad balaybsa, vaxt kedikc mnim siz xbr verdiyimi
anlayacaqsnz.
3
N qdr alb zhmt kslr d grmy layiq olanlardan v
ilahi hikmt sahiblrindn baqa he kim Onu grmyck.
4
Onlar n gizlind v akarda sadt, xobxtlik, elm v ml
hazrl grlck.

436

(Mqdds slam dini yaranmamdan vvl btn dnyan aznlq

brmd v insanlar mxtlif pozun ilrl mul olurdular.)
Onlarn (gnah v itatsizlik) zmansi (z) gnah v czalarn

baa atdrmalar n uzun kdi. 1 Zmanlrinin sonu

yaxnlaana qdr ruzgarlarnn ar hadislrin layiq
olmalar n. (Ris v balarndan) bir dst pozunluqlara
bel balayb ondan rahatlq tapd. Mharib atini
alovlandrmaq n llrini qlncla gy qaldrdlar. 2
(Hzrt Peymbr z shab v ardcllarn mqdds slam dinini
tbli edib yaymaq n el trbiylndirdi ki,) lahi qzav-qdr

bla v tinlik dvrnn baa atmasn tlb edndk

(mslmanlar gclnib dinlri dnyada mhurlaana qdr
tinliklrd v dmnl dyd) dzmlrini Allaha minnt

qoymadlar, haqqn yolunda candan kemyi byk

saymadlar. 3 (Dylrd) qlnc almalar bsirtlrin
(nadanla v hvt gr deyil, Allaha v Peymbr inamlarna)
gr idi. Yol gstrn v nsiht vernlrinin (Hzrt
4
Peymbrin) mril Allahlarna yaxnladlar. Allah-tala bu
Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) ruhunu aldqdan sonra
bir dst geriy qaytd (Hzrt Peymbrin mr v qadaalarna
arxa evirib yenidn aznlq yoluna qdm qoydular) v (aznlq)
yollar onlar mhv etdi. (Dnyada pozunlua, axirtd is bdi
zaba dar oldular.) z nadrst dnc v rylrin etimad
1

Qurani-Krimin Ali-mran sursinin 178-ci aysind buyurduu kimi:

Kfr ednlr onlara verdiyimiz mhlti he d zlri n xeyirli
sanmasnlar! Bizim onlara verdiyimiz mhlt ancaq bacardqlar qdr
gnah v itatsizlik etmlri ndr. Onlar rsvayedici bir zab
grcklr.
2
Hamil qalmaq n quyruunu yuxar qaldran dii dv kimi he bir
irkin idn kinmdilr. Dnyann bel hrc-mrclikl qalacan
gman etdiklri vaxt, qfildn Hzrt Mhmmd peymbrlik verildi.
O, dnyada fsadn kkn ksmk n he bir fdakarln
sirgmdi.
3
Allahn dininin zmt v byklyn nzrd saxlayaraq onun
irlilmsi n zlrini kiik sanb he bir fdakarlqdan kinmdilr.
4
O Hzrtin mr v qadaalarna tabe olub Allahn razln
qazandlar v bu minvalla ruzigarlarn keirdilr.

437

etdilr (hkmlri zlrindn shv byan etmkl insanlar ona tabe

olmaa mcbur etdilr. Hzrt Peymbrin) qohum-qrabasndan
qeyrisin tabe oldular.1 (Onlar) sevmy mr edilmi
vasitdn (yni, hidayt v qurtulu vasitsi olan Hzrt Peymbrin
2
hli-Beytindn) uzaq durdular. Binan (din v iman) mhkm
bnvrsindn krrk layiq olmayan yerd tikdilr.3
Onlar hr gnahn mnbyi, hr tinliy v nadanla daxil
olann qaplardr. (Batili v nadrstly istyn hr kims onlarn
ardnca gedr. nki onlar zlillik v aznlq qaplar, fitn-fsadn,
din v dnya ilrind pozunluun mnyidirlr.) Heyrt v sfalt
ir (dnizin dalalar kimi) get-gl edirdilr (nki haqdan l
kmidilr v dinin rhbrin tabe deyildilr) v bihuluqda (chalt
v nadanlqda) Fironun ardcllar kimi (z mllrinin zab v
4
czasndan) qafil idilr. Bzilri (xliflr kimi) axirt gz
yumub dnyaya ynldilr, bzilri d (Bni myy kimi)
dindn l kib (doru yol v qurtuludan) uzaqladlar.
1

hvt v dnyaprstliy gr mam leyhis-salam xanniin edrk

xlifliy layiq olmayan baqalarn hakimyyt gtirdilr.
2
Qurani-Krimin ura sursinin 23-c aysind buyurulur:
De ki: mn risalti tbli etmyimin
mqabilind he kimdn qohumluq mhbbtindn baqa bir haqq
istmirm. bn Abbasn syldiyin gr bu ay nazil olduqdan sonra
shablri Hzrt Peymbr dedilr: Ya Rsulllah! Snin sevmli
olduumuz qohumlarn kimlrdir? Buyurdu: li, Fatim v vladlar
Hsnl Hseyn. bn bil-Hdid Nhcl-Blay verdiyi rhd bu
bard yazr: cmlsi Peybmrin sllllahu leyhi v alih -

Yni: Sizin
aranzda iki qiymtli ey qoyuram: biri Allahn Kitab, digri is
qohumlarm, hli-Beytimdir. Bunlar gydn yer kilmi iki kndirdir
cmlsin iardir. Yni, Behitdki hovuzun banda mniml
grn qdr bir-birindn ayrlmayacaq, bu iki ey dnya hlinin yol
gstrnidir. Peymbr - sllllahu leyhi v alih - burada Allahn
Kitab v hli-Beytini yni, iki kndir adlandrb. mirlmminin d hli-beyt szn leksik mnas kndir olan sbb kimi
izah etmidir.
3
Hzrt Peymbrin Allah trfindn xlifliy tyin etdiyi mam
arxaya keirrk nalayiq adamlar hakimiyyt gtirdilr.
4
Fironun tabeliyind olanlar Bni srail zlm, sitm edib onlar Allaha
doru aran Hzrt Musaya dmn ksildiklri kimi.

438

151-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Hzrt Peymbri vsf, rblr
nsiht etdiyi v tin hadislrdn xbr verdiyi) xtblrindndir.
Allahdan eytan uzaqladrd v saxlad yerlrd,
(ibadt, bndlik vaxt v eytana tabeiliy mane olan layiqli ilrd
Allahdan uur dilyirm) onun yalanlarna v tllrin (nfsi
istklr v dnyann xo grn) dmmkd kmk

dilyirm. hadt verirm ki, Mhmmd Onun bndsi,

elisi, seilmii v byndiyidir. Fzlinin v byklynn
tay-brabri yoxdur, yoxluunu he n vz etmz.
hrlr (sakinlri) zlmt aznlndan v (btprstlikdn),
byk nadanlqdan, nsiyytd kobudluq v pis xlaqdan
(da qlblilik v qan tkmdn) sonra Onunla (doru yolun nuru il)
iqlandlar. nsanlar (o Hzrtin peymbrliyindn vvl) haram
v nalayiq olan halal bilr, alimi v biliklini xar sayardlar.
(Onlar doru yola ynldck) peymbrin olmad bir dvrd
yaayb, zlmtd (kfr v aznlqda) lrdlr. Siz, ey rb
camaat! (Grnmsi) yaxnda olan blalarn (fsad v
pozunluqlarn) nianlrisiniz (oxlarsnz). Qfltdn v
(insann mhvin, tknmsin sbb olan) nemtin mstliyindn
uzaq durun (arsiz qalmamaq n z dininiz hmiyyt verin) v
(din etinaszla gr) czanzn arlndan kinin.
bhnin tozunda v qaranlnda (batilin haqla shv
salnmasnda), fitnnin (yolunun) yriliyind v klktrlynd, gizlinin akar olub z xmasnda, qtbn
aslmasnda v onun oxunun frlanmasnda lngiyin
(dnb-danmadan dolaq v fitn-fsadn balanc olan ilr
girimyin). (nki) fitn v pozunluq gizli yollarda z xar
v rsvaylq, irkinlik yaradar. (Fitn trdn shv ilr vvld
az olar v yava-yava artar.) Onun byyb artmas (tdricn
gclnn) gncin bymsin, nianlri is (rpld hr eyi
dadb sndran) dan nianlrin bnzr. Zlmkarlarn hr

biri baqas n balad hd-peymanla hmin fitnni

miras gtrr. Onlarn (v aznla aparan) ilki
sonuncularnn rhbri, sonuncular is (yaxlara zlm etmkd)
439

ilklrinin ardnca gedndir. Alaq dnyaya (sahib olmaa)

meylli, rbtlidirlr v (bu id) bir-birini tb keirlr.
ylnmi, pis qoxulu murdar t ox tamah salaraq, onun
stnd bir-biril dmnilik edirlr. Az zamandan sonra
davam z rhbrindn, rhbr is ardclndan bezr, sonra
dmnilikl bir-birindn prn drlr. Grnd biri
digrini lntlyib syr.1 Mqddim olan bu fitndn
sonra daha bir mhvedici, qrc fitn glr. (Bu fitn insanlar
ox prian v pu edr.) rklr gclndikdn sonra tutulmaa
v daralmaa meyl edr, kiilr saaldqdan sonra
aznlaarlar. O fitnnin z tutduu vaxt istklr korlanar.
Onun yarand vaxt dnclr (dorusu nadrst il) shv
salnar. (Nadan ban itirr) onu df etmk niyytind olan hr
kimsni fitn sndraraq pu edr, onunla llib (unutmaa)
alan zib mhv edr. Hmin fitnd insanlar vhi
uzunqulaq kimi bir-birinin boazn gmirib ziyyt
vercklr. Birldirn iplr (dinin qaydalar v rit hkmlri)
qrlb qopacaq, ilrin st rtlck. (Qurtulu yolu grnmz
olacaq.) Bu fitnd (alimlrin sz demy qdrtlri olmadna
gr) elm, bilik azalacaq, zalmlar dil aacaqlar. O fitn
llrd yaayanlar z cilovunun dmiri il dyck, sinsi
il onlar zck. (Pozunluq dikba atn insan ayaqlar altna salb
ldrmk n onun stn xmas kimi hr yan bryck.) O
fitnnin toz-torpanda (nian v lamtlrind) tk yol
gednlr (alimlr v fazillr) pu olacaq (aradan gedck) v
atllar (igidlr v gcllr) onun (qarsnn alnmas) yolunda
hlak olacaqlar (ldrlcklr. Qsas, bu fitndn az adam sa
xacaq). O fitn ac tale (n ar ilahi hkml) il glck, yeni
v pak qanlar saacaq (ox qan tklck), dinin nianlrin
(rit hkmlrin) nfuz edck (bel ki, rit qanunlarna uyun
rftar olunmayacaq). Yqinlik hd-peymanlarn (haqq inam v
Hac eyx Abdullah Mamqani rhmtullah
kitabnda qeyd edir ki, Maviy ibn Yzid ibn Maviy atasndan sonra
xlif olduqda minbr xaraq atasn, babasn lntlyib sym,
onlara nifrtini bildirmidir. Bu vaxt anas demidir: Ey oul, ka ki,
sn el qan klind khn qalaydn. O dedi: Ey ana, mn d el onu
istrdim.
1

440

qidlri) bir-birin vuracaq (onlar dyick). Alllar v

uzaqgrnlr ondan qaacaq, natmizlr v bdxahlar al,

dnc ildrk hmin yola qdm qoyacaqlar. imk
kimi axacaq (qoval v hay-kyl olacaq v yaxud qlnclarn ssi
qnlarndan xarlarkn v qan axdlarkn hr yerd eidilck) v ox
ar, tlsik olacaq (lini belin qoyub iind tlsn insan kimi). Onda

qohumlar v yaxnlar bir-birindn ayrlacaq. slam dini

ondan uzaqlab ayr duracaq. (nki dinin qaydalarna ziddir.)
Ona nifrt edn (gnahdan v qarqlqdan uzaq olan) xstdir
(mxtlif tinliklr dmdr), kn (ondan qamaq istyn) is
qalandr (nicat v xilas yoxdur).

Bu xtbnin (mminlrin v yax insanlarn axirzzamanda vziyyti bard olan) bir parasdr
(Mminlrdn) bzilri ldrlck v qanlar hdr
gedck, bzilri is (zlmkarlardan) qorxaraq aman
istycklr. Veriln andlara (mnafiq v ikizl insanlarn
zahirn gstrdiklri) yalan imana aldanacaqlar (hiylgrlr yalan
andlarla v zlrini imanl gstrmkl onlar arxayn salar, son
nticd hlak edrlr). (Hmin zamanlarda ilahi zabdan xilas olmaq
istyirsinizs) fitn v bidtlr bayraq, nian olmayn
(pozunlua sbb olmayn v dind hkm yaratmayn). Vhdt

ipinin baland v ibadtin, itatin stunlarnn zrind

qurulmu eydn (mqdds slam dinindn) l kmyin.
Allahn hzuruna zlmkar deyil, mzlum kimi glin. 1
eytann yollarndan (tl v yalanlarndan) v zlm, sitm
mkanlarndan uzaq durun. Qarnlarnza (az da olsa) haram
loxma daxil etmyin. nki gnah siz haram etmi, (n
xrda ilrinizi biln v mllriniz ahid olan), sizlr itat v
ibadt yolunu asanladrm (hkmlrin he birini
srtldirmyn) Allahn nzrindsiniz.

Soru-sual n dirildilcyiniz qiyamt gnnd zlmkar deyil, zlm

ediln olun. Bel ki, dnyada he kim zlm, sitm etmyin. nki zlm
qli v ri chtdn irkin idir, sitm trdn is mlun v bdi
zaba mhkumdur.

441

152-ci xtb
mam li leyhis-salamn (tovhid v Allahn siftlri haqqnda)
xtblrindndir.
Hmd o Allaha mxsusdur ki, yaratdqlarnn vasitsil
z vcuduna v varlna yolgstrndir.1 Yaratdqlarnn
sonradan ml glmi v yeni yaranm olmas Onun
zliliyin v balancnn olmamasna dlalt edir. 2
Yaranmlarn bir-birin bnzmsi Onun misli olmadn
gstrir.3 Hisslr Onun slin vara bilmz.4 rtklr Onu
rtmz.5 nki Xaliql mxluq, Hdd-hdud tyin ednl
tyin olunmu v mhdud, Yaradanla yaradlm arasnda
frq var.6 (O Allaha krlr olsun ki,) Birdir, hesabla saya gln
1

nki hr bir mxluq mmknul-vcuddur. Mmknl-vcud zzlynd var ola bilmz. Aydndr ki, onun bir yaradan vardr.
2
nki yaradan zli olmayb, sonradan yaranm olsa, o z baqa bir
yaradcya mhtac olmu olar, yarann mnyi ola bilmz.
3
nki btn cisimlr cismiyytd bir-biril rikdirlr. Bel ki, gr
onlardan Ona bnzyni olarsa, O da cisim olmu olar. Cismiyyt
mmknl-vcuda xasdr. Mmknlk is vacibil-vcuda rva deyil.
4
nki idrak qvvsi istr hisslri v duyular drk edn maddi,
istrs d dnc v fikirlri qavrayan qli idrak-yalnz cisimlri
anlayr. Allah is cisim deyil ki, hisslrl qavranlsn.
5
nki rtlmk cismiyyt aiddir. Bzi hdislrd Allah-talann
gzlrdn gizli olduu tk allardan da rtl olmas, insanlarn Onu
istdiyi kimi drgahna yaxn olan mlklrin d Onu istdiyi gstrilir.
Bu, mam leyhis-salamn buyurduqlar il tzadda deyil. nki Allahtalann allara v gzlr rtl olmas dedikd Ona atmaa, Onu
drk etmy mane olan maddi hicab, rtk nzrd tutulmur. Burada
mqsd insanlarn qsurunu, al v gclrinin mhdudluunu, Allahn
zatnn kamilliyini, nurunun v zahir olmasnn oxluunu gstrmkdir.
Demli, zahir olmasnn oxluu Onun prdli v gizli qalmasna sbb
olmudur.
6
Demli, yaradlmaq, pu olmaq, bir-birin oxayb brabr olmaq,
hisslrl qavranlmaq mxluqun xsusiyytlrindndir. Yaratmaq,
bdilik, misilsizlik, hisslrl baa dlmmk v rtlmmk Xaliqin
siftlrindndir. Mxluqun sifti Xaliqd, Xaliqin sifti is mxluqda
olarsa, sonradan yaradlm olma mslsind bir-biril eynilr v
onlarn arasnda frq olmaz. Sonradan yaranm olmaq mmkn, o
is baqa birin ehtiyaca gtirib xarr. Bu is batil v shvdir.

442

deyil.1 Yaradandr, hrktsiz v ziyytsiz (nki hrkt v

dyim mmknl-vcuda xasdr v vacibl-vucudda qeyrimmkndr). Eidn v grndir, qulaq (eitm) alti olmadan
v gz hdqsi evrilmdn. (nki alt ehtiyac tlb edir.)
Hzuru var, grl (v yerin yaxnl il) deyil v ayrdr,
yolun uzaql il deyil. (z zatnda hr eydn baqadr, nki O
kamaln fvqnddir v Ondan qeyrisi son drc nqsanldr.)
(Qdrtin niansi il) grnndir, grmkl deyil. (Zatnn sli)
gizlindir, ltaftin (hcminin kiikliyin v drisinin ffaflna)
gr deyil. yadan ayrdr, (yaratmaq v yox etmkd) onlara
qalib, stn, qdrtli olmaqla (nec ki, vacibin nin
layiqdir). ya Ondan ayrdr, tvazkarlq v Ona doru
qaytmaqla. Onu (zatndan trm siftlrl) vsf edn Onu
mhdud sanmdr (Onun n mkan tyin etmidir). Onu
mhdud sanan is Onu sayar (ddlr v oxluqlara salar). Onu
sayan (oxluun balanc v hisssi hesab edn) Onun zli
olmasn (inamn) pozmudur. Necdir? deyn Onu
(zatndan trnn siftlrl) vsf etmk istmidir. Haradadr?

deyn Onun n mkan ayrmdr. Mlum, yaradlm v

qdrt verilmilr olmad vaxt biln, yaradan v qdrtli
olmudur. (nki Onun zat kamal il eynidir. Demli, O, zli v
bdi biln, yaradan v qdrtlidir.)

Bu xtbnin (xlifliyin o Hzrt kemsi, yol

gstrn mamlarn mdhi v camaata nsiht barsind
olan) bir hisssidir
(Agah olun) gn (mam leyhis-salamn xilafti zahirn) fq
saaraq akarland v parldayan (haqq v dalt) parlad, z
xan (Hzrtin dvrnd ba vern fitn v dylrin nianlri)
akar oldu, yri-yrlk (nadanlq v aznlq) dzldi (aradan
getdi). Allah-tala bir dstni (xlif v yoldalarn) baqa bir
dsty (mam leyhis-salam v ardcllarna), bir gn is baqa
bir gn dndrdi. Biz qhtlik knlr v quraqlq
1

Saylmaz. Yni, hqiqi birdir, vahiddir v Onun n ikinci tsvvr

olunmaz. dd gstricisi v oxluun balanc, bir hisssi olan vahid
deyil. Altm drdnc xtbnin rhind buna toxunulmudur.

443

grnlr ya gzldiyi kimi, (slam dininin yaylmas n)

vziyytin ruzigarn dyimsini gzlyirdik.1 (Haqq mam
mmtin ilri n qiyam etmlidir v mmt d onu sevib tabe olmaq
vacibdir. nki) rhbrlr (on iki mam leyhimus-salam)
yaradlmlara (yol gstrmk) n Allaha (mr v qadaalarna)
tabe olub Onu bndlrin tantdrrlar. (Onlarn vasitsi il
Allah-tala tannr v Ona sitayi olunur. Buna gr d) onlar

tanyandan baqa kims cnnt daxil olmaz. 2 Onlar da onu

3
(onlara mti v tabe olmasn) tansnlar. Onlar inkar edn v
Onlarn da (davt v dmniliyin gr) zlrindn saymad
kimsdn baqa he ks atin iin girmz.4

Gzmz yolda idi ki, nadanlq, aznlq yyam kesin v hidayt,

qurtulu ruzigar glsin.
2
mirl-mminin v Onun on bir vladnn Hzrt Peymbrin
caniini v haqq xliflrin olmasna inam, qidsi olsun v onlar
sevsin.
3
Demli, kims onlar sevib haqq xlif olmalarna inansa, ancaq
onlara itat etms, onlar tanmamdr. Bu srsri dostluq v
etiqaddan is he bir fayda ld etmyck. Dnyadan kmmi tvb
etms, yni, onlar tam tanmasa, cnnt daxil olmayacaq, tvb
edrs, onlar da qiyamtd Allah-talann izni v frman il ona yolda
olub fat edcklr. Allahn peymbrinin - sllllahu leyhi v alih

-yni, li ibn bu
Talibi sevmk alov odunu yandran kimi pisliklri yox edr sz d
bunu tsdiqlyir.
4
nki vilayt etiqad, yni, yol gstrn mamlar tanmaq,
mamlqlarn, on ikisinin (leyhimus-salam) hr birinin itatinin
vacibliyini qbul etmk imann n byk stunu v daya, mllrin
qbul rtidir v onsuz ibadtlrin he birinin xeyri yoxdur. nki
rit tabe olandan qeyrisinin cnnt getmsi mmkn deyil. ritl
tan olub ona uyun ml etmyin yolunu bilndn qeyrisinin rit
tabe olmas mmkn deyil. Bu da rit sahibinin szndn xz
etmkdn savay qeyri-mmkndr. Bu is insann rit sahibinin
szn ondan yrnmk n mamn v rhbrini tanmaqdan baqa
yolla mmkn deyil. Lakin onlar tanmayan, ancaq fitrtinin paklna
v ya rftar onlarn mramna uyun olduuna gr onlar trfindn
inkar edilmyn ks oda dmyck. nki bel insan son nticd
tvby nail olub bir vasit il onlar tanyacaq. Bundan sonra mam
leyhis-salam slam dininin Allahn n byk nemti olmas haqda
buyurmudur.

444

Allah-tala sizlri slam n ayrb, sizin onun n

(irkinlik, kfr v irkdn) pak v layiq olmanz istyib. Bu,
slamn adnn (dnyann fitn-fsad v tinliklrindn, axirtin
zabndan) salamatlq olduuna v bykly, baucal

ehtiva etdiyin grdir. Byk Allah onun yolunu

(Mhmmdin ritini digr yollardan v peymbrlrin
ritlrindn) stn (onunla digr dinlri qvvdn salaraq, slam
dnyann sonuna qdr saxlad) v zahiri elmdn (Quran v
snndn) v batini hikmtdn (qldn) ibart olan dlillrini
(hqiqtlrini) akar etdi. Onun srarngizliyi (alimlri v bilik
sahiblrini heyrt salan lamt v nianlri) mhv olub aradan
getmz. Onda (lm qlblr travt gtirn, bunun nticsind
mslmanlarn bykly v xobxtliy atd) nemtlrin bahar
ya mvcuddur, zlmtlrin raqlar (yol gstrn mamlar
leyhimus-salam)
ondadr. Yaxlqlarn qaps onun
aarlarndan (hkmlrin tabe olmaqdan) qeyri bir aarla
almaz (dnyadak rahatlq, byklk v bdi cnnt qazanlmaz),
qaranlqlar (aznlq) onun raqlarndan (sl din rhbrlrinin
buyurduqlarna ml etmkdn) baqa bir eyl yox olmaz. Allah
onun haramlarn qadaan etdi, rlrini bitirdi. (Onun
mubahatn, yni, onun halal olanlarn qadaan etmdi.) Ondadr
fa axtaranlarn fas (nadanlq v aznlq xstliklrinin lac)
v (dnya v axirtd) ehtiyacsz olmaq istynin
ehtiyacszl. (Mqdds slam dininin ardnca gedn aznlq
xstliyindn fa tapar, dnya v axirt sadtindn mhrum qalmaz.)

Bu xtbnin (aznlq yolunda srgrdan

qalan insann tsvir edildiyi) bir parasdr
Allah-talann mhlt verrk clini uzatd azn
kims (ilahi zab nzr almayan) qafillrin yoluna qdm
qoyur. Mqsd yetirn yol olmadan, (yolda hrkt etmdn)
onu sadt doru kn rhbr olmadan (rhbr itat
etmdn) gecni gnahkarlarla shr edir.

445

Bu xtbnin (gnahkarlar bard sylniln v

eidnlr yd olan) bir hisssidir
(Aznlq
yoluna
qdm
qoyan
gnahkarlar)
Allah
aznlqlarnn czasn onlara gstrrk onlar qflt v
itatsizlik prdlrinin arxasndan xarmaq istyn qdr
(he bir itatsizlikdn kinmzlr. lm onlar haqlayar). (Bu zaman)
onlara arxa evirn (zab v bdbxtliyi onlarn nsibi etdiyi)
axirt z tutar, onlara z tutan (onlara zahiri adlq v sevinc
vern) dnyaya arxa evirrlr. Demli, istdiklri v ld
etdiklri eydn (dnyann lzzti v xoluundan) xeyir gtr
bilmdilr, (nki zlri il gtirmmidilr), atdqlar
arzularndan (nfsi-mmarnin istklrindn) bhrlnmdilr.
(nki onlarn getmsi il btn arzular bada gedr.) Mn zm v
sizi bu hadisdn (sfillik, zab v arsizlikdn) kindirirm (ki,
qflt yuxusundan oyann, dnyann keici lzzt v adlna bel
1
balamayn). nsan zndn xeyir gtrmlidir (bdbxtlikd v
ziyanda qalmasn). nki (hqiqi) grn o ksdir ki, (Allah,
Peymbr v pak mamlarn ydlrini) eidib (onlar bard)
dnsn, (dnyaya) nzr salaraq (onun vfaszl il) tan
olsun v (kemilrdki) ibrtlrdn faydalansn. Onda aydn,
doru (Allaha v peymbr itat) yolda hrkt edr. Bir rtl
ki, bu yolda uxur v drlr (nfsi istklr) dmkdn v
(eytani) shv ilrin iind azmaqdan uzaq dursun. z

ziyanna i grb aznlara kmk etmsin. Haqqdan

yolsuzlua getmkl (onlar pisliklrdn kindirmmkl), ya
szn dyimk (Allahn razlna zidd olsa bel, onlarn ryi
istdiyi szlri danmaqla) v ya (slind qorxmasa da) doru sz
demy qorxmaqla. Bel is, ey eidn, husuzluqdan
(aznlqdan)
zn gl, z qflt (yuxundan) v
xbrsizliyindn (irkin ml v szlrinin czasndan) oyan,
(qalml v varl az, mhvi v yoxluu yaxn olan dnya ilrind)
1

mam leyhis-salamn zn bu crgy qomas mvzuya hmiyyt

vermsin grdir ki, camaat hr xtadan pak olan bel byk insann
da dnyaya rk balanlmasndan keirdiyi narahatl duysun.
Demli, dnyann onlar aldadacandan ehtiyatlanmaa baqalar
daha layiqdir.

446

tlsknlikdn rahatlq tap. (He ksdn he nyi v o cmldn

yazma yrnmyn) mmi peymbrin - ona v hli-beytin
Allahn salam olsun - dili il sn atdrlan, qalmaz olan
haqda diqqtl dn. Peymbrin buyurduqlarn
dnmkdn z dndrn v diqqtini ondan qeyrisin
(eytana v nfsi-mmary itat) ynldn mxalif ol, ondan
uzaq dur. Onu ad olduu eylrl (aznlq v bdbxtlikl)
ba-baa burax. (nki bel bir xsl nsiyyt dnya v axirtd
bdbxtliy sbb olar.) Fxr, qrur, tkbbr v xudpsndliyi
zndn uzaqladr. z qbrini yada sal ki, yolun oradan
keck. Nec ml etsn, el d vzini alacaqsan, kdiyini
bicksn. Bu gn (dnyada) qabaqcadan gndrdiyini
sabah (qiyamtd) ld edcksn. Bel is, zn n
(mhrd) yer hazrla v (indi frstin varkn) z (dn) gnn
azuq gndr. Demli, ey dinlyn, (Allaha v peymbr
itatsizlikdn) kin. Ey bixbr, (itat v ibadt) al v he
ks sni (qiyamt gnndn) agah insanlar (Peymbr v msum
mamlar) kimi xbrdar etmz. (Bel is, indi sni kinmli
olduun bzi eylrdn xbrdar edirm.)
Allah-talann Quranda (ona ml ednlr) mkafat
verdiyi, raz qald (z rhmtini amil etdiyi) v onlar (leyhin
xanlar) n cza tyin etdiyi v qzbin gln mhkm,
qti (almas mmkn olmayan) hkmlrindn biri budur ki,
dnyadan kn bnd (ibadt v bndlikl) zn ziyyt
verib mlini (zahirn) safladrsa bel tvb edib
qaytmad (aada gstriln be) xisltdn biri il Allahnn
grn getdiyind fayda grmyck. (Birincisi) zn

ibadt v sitayid vacib etdiyi eylrd Allaha rik

qomaq.1 (kincisi) z qzbini baqasn ldrmkl (aradan
2
gtrmkl) soyutmaq. (ncs) baqasnn etdiyi irkin bir
1

str akarda, istrs d gizlind baqasn Ona rik qomaq. Bu da

riyakarlq v zn gstrmk demkdir. Khf sursinin 110-cu
aysind buyurulur:
-Kim Rbbinin rhmtinin halna amil olacana mid bslyirs,
yax i grsn v Rbbin etdiyi ibadtd he ksi rik qomasn!
2
Nisa sursinin 93-c aysind buyurulur:

Hr ks bir mmin
xsi qsdn ldrrs, onun czas bdi qalaca Chnnmdir. Allah

447

ii demk.1 (Drdncs) z dinind bidt yaratmaq yolu il

z ehtiyacn istmk n camaata z tutmaq.2 (Beincisi)
camaatla nifaq v ikizllkl grmk v ya onlarn
arasnda iki dild danmaq.3 Bu (xatrlanan) mslin zmt
v byklyn baa d v onu dn.4 nki msl
zn bnzynin, oxarnn gstricisidir.5 (mam leyhissalamn buyurduu msl is budur:)
Heyvanlarn mqsdlri (hvt qvvsinin oxluuna gr)
qarnlardr. (Hmi suyun v ot-lfin siridirlr.) Yrtclarn
mqsdi (qzb hissinin gcl olduuna gr) dmnilik v
baqalarna ziyyt vermkdir. (Qarnlarn doydurmaqla
kifaytlnmir, qlb v istila istyirlr.) Qadnlarn mqsdi (hvt
qvvsinin oxluundan v qzb hissinin iddtindn) dnyadak

gzranlarn bzyib orada fsad v pozunluq etmkdir.6

(Ancaq itat edilmli olan siftlr) mminlrin siftlridir ki,
ona qzb edib rhmtindn uzaq saxlayar v (axirtd) onun n
byk zab hazrlayar!
1
Nur sursinin 19-cu aysind buyurulur:
man gtirnlr haqda irkin,
nalayiq ilri fa etmk istynlri dnya v axirtd iddtli bir zab
gzlyir.
2
Qss sursinin 50-ci aysind buyurulur:
Allah trfindn bir yol gstrn olmadan z arzusuna uyandan
haqq yolunu daha ox azm kim ola bilr?!
3
zd zn onlara dost v minntdar gstrmk, arxalarnca is
nalayiq szlr danmaq. Nisa sursinin 145-ci aysi:

yni: ikizl adamlarn yeri Chnnm
atinin n aa tbqsinddir. He vaxt oradan xmalar n
onlara yardm edni tapmazlar!
4
nsanlarn idraknn mhdudluu ucbatndan hqiqtlr he ks gizli
qalmasn dey Allah-tala, peymbrlr v onlarn vsilrinin
hqiqtlrini drk etmk n onlar msllrl byan edrdilr.
5
Deyildiyi kimi, mnvi qida olan elm ana sd kimidir. Uaq anasnn
sd il gclndiyi kimi insann ruhu da elml kamillir.
6
mam leyhis-salam bu msll buyurmaq istyir ki, insan zn
hisslr dnyasndan uca tutmal, dnc qvvsini ildrk rzil
siftlrdn uzaqlamaldr. gr hvt v qzb hisslrin tabe olarsa,
heyvanlar v yrtclarla he bir frqi olmaz. Dnyada bzk-dzyi
amalna evirib pozunluq v fsada alanlar qadnlarn
zmrsindndir.

448

(Allah-talann mqabilind) tvazkar (boyun qarmayan),

(camaata) nsiht vern, mehriban v (Allahn qzbindn)

qorxandr.

153-c xtb
mam li leyhis-salamn (camaata yd-nsiht verib pak
mamlar ydy) xtblrindndir.
All insann iinin sonunu (lm v qiyamt gnnn haqqhesabn) grn, z eni-yoxuunu (xeyir v rini) tanyan
qlbinin gz, (camaat slam dinin) dvt sslyn (xeyri v
ri, sadt v bdbxtlik yolunu onlara byan edn) car (Hzrti
Peymbr) v (o Hzrtin ritinin saslarn dmnlrin fsad v
pozunluundan) qoruyan keikidir. Bel is, dvt edni
qbul edin v keikiy tabe olun (ki, dnyada bauca, axirtd
xobxt olasnz. Bilin ki,)

kizl insanlar fitn dnizlrinin dibin gmlm1 v

snnlr (Hzrt Peymbrin hkmlrin) gz yumaraq
bidtlrdn yapmlar (onlar nfslrin uyaraq hr hkm icra
edcklr). Mminlr (batil haqqa qalib gldiyi n) knara
kilrk sakit dayanm v azn yalanlar dil amlar.
Biz hli-Beyt (Hzrti Peymbr yaxnla gr onun bdnind)
kynk kimiyik, (o Hzrtin) shablriyik (Allah trfindn ona
nazil olanlara iman gtirib tsdiqldik), o, xzindir v (biz elm,
2
maarif alan) qaplarq. Evlr onlarn qaplarndan qeyri
yerdn daxil olmaq olmaz. Evlr qapdan baqa yerdn
girnlr oru deyrlr. 3
1

Aznlq yolunu tutaraq baqalarn da azdrm v nahaq qanlarn

axdlmasna zmin yaratmlar.
2
Bununla bel bizdn llrini zmlr. Biz Qurani-Krimin tvil v
tfsiri il tanq v ilahi hkmlri bilmkl camaata doru yolu
gstririk. Buna gr d Hzrt Peymbr, btn mslmanlarn da z
hdis v rvaytlrind gstrdiyi kimi, buyurmudur.

Mn elm, bilik hri, li is onun qapsdr.
Kim bu hr daxil olmaq istyirs, qapdan iri kemlidir.
3
Bizim yolumuzdan qeyri yolla Allah v peymbrl tan olmaq
istyn hr ks dindn fayda gtrmyrk axirtd zaba dar olacaq.

449

Bu xtbnin (hli-Beyt leyhimus-salamn fziltlri

haqda olan) bir hisssidir
Qurann elm v doru yolun trifi, mdhi bard olan
aylri Onlarn barsind nazil olmudur v Onlar
balayan Allahn xzinlridir.1 (Buna gr d) sz demk
n azlarn asalar, dorunu deyrlr, sakit otursalar,
he ks onlardan qabaa getmz.2 Hr qvmn nd
gednlri v rhbrlri z ardcllarna doru demlidir.3 z
aln ynltmli (dediklrimizin doruluunu drk etmk n
szlrimizi diqqtl, dnc il dinlmlidir) v axirt
vladlarndan olmaldr. nki oradan glib v ora da
dnr. (Allah nzrind saxlayb, ondan, xmal olduu dnyaya rk
balamaz. Axirti is zn bdi mkan sanar.) ryinin gzn
ab bsirtl bir i grrs, onu grmmidn qabaq
ziyanna, yoxsa xeyrin olduunu bilmlidir. Xeyrindirs hmin ii grmli, ziyannadrsa - ondan uzaqlamaldr.
Nadancasna i grnlr baqa yolda hrkt ednlr
kimidir. ql yoldan uzaqlamaq onun yaxlqlarndan
uzaqlamaqdan baqa ona bir ey artrmaz. (yri yolda olanlar
n qdr ox yol getslr, mnzil bandan bir o qdr uzaqlaarlar.)

Bilikl bir ii grn iql yolda addmlayan kimidir.

Demli, gz olan insan (qlbinin gzn aaraq dnb i
grnlr) yolda hrkt etdiklrini, yoxsa yolsuzlua
getdiklrini grmlidir. (in vvlind gtr-qoy etmlidir. Allahn
byndiyi ilrdndirs,
uzaqlamaldr.)

grmli,

ks

tqdird

is

ondan

Allah-tala btn bahal gvhrlri - yni, elm, helm, sxavt, cat,

fsaht, blat, ismt, tmizlik v bu kimi btn bynilmi siftlri
onlarda cmldirib.
2
nki skutlar hikmt v mslht grdir. Acizliy v gcszly
gr deyil ki, baqas onlardan qabaa keib sz dansn.
3
Bu cmlnin rhi 106-c xtbd verilmidir. mam leyhis-salamn
bu misal kmkd mqsdi budur ki, burada olanlar olmayanlara
yd-nsiht vermk v yol gstrmkl dorunu demli, onlar aznlq
v nadanlqdan xilas etmlidir.

450

Bil ki, hr zahir v akarn mqabilind batin v gizlin

var. Zahiri yax olann batini d yaxdr. Zahiri irkin v
pis olann batini d irkin, natmiz olar. (Bzn d zahiri
batinin uyun olmur. nki) doru danan Peymbr
(sllllahu leyhi v alih) buyurmudur: Allah-tala bndni
sevr (z rhmtini onun halna amil edr), onun mlindn
(haram v gnahndan) ac glr v (bzn d) mlini (yax
ilrini) bynr, onun sahibini sevmz. Bil ki, hr ml,
rftar n bir bitki var v hr bitkinin d suya ehtiyac var.
Sular mxtlifdir. Saf sudan inin aac yax, meyvsi
irindir. Natmiz v pis su inin aac pis, meyvsi acdr.1

154-c xtb
mam li leyhis-salamn (Allah-talann siftlrindn biri v)
yarasann yaradlnn srarngizliyi haqda olan
xtblrindndir.
Hmd O Allaha mxsusdur ki, vsflr Onu tanman
hqiqtlrind aciz qalb, zmt v bykly allar
(Onun drkindn) tutub saxlayb. Onun sltnt v
hkmranlnn slin yol tapmayblar. (nki allar mhdud,
O is qeyri-mhduddur.) Odur (varl zkallarn nzrind)
grnn, gzlrin grdy hr bir eydn daha sabit v
akar olan Allah, haqq v doru olan padah.2 Allar hdd
v hdudunu sbut etmk n Onun zatnn slini qavraya
bilmdilr ki, bnzrini tapa bilsinlr. (nki onun hddihdudu yoxdur.) Xyallar onu tsvir etmk n Ona yol
1

mam leyhis-salamn bu cmld v Peymbr leyhis-salamn

buyuruundan sonra mli bitkiy bnztmkd mqsdi budur ki, ml
aac onun sahibinin qid v daxilindn su iir. qid dz, batin yax
olsa, layiqli mldn v bynilmi idn fayda gtrr. qid shv,
daxil is natmiz olarsa, yax i Allah onu byns d, ii grn xeyir
vermz. Yni, onun nticsind bdi sadt nail olmaz.
2
Onun varln bilmk qli yolla mmkndr. Al shvin ox olduu
zahiri grn gzn ksin, shvin v yanlln yol tapa bilmdiyi
batini gzdr. Nec ki, zahiri gz hr bir byk eyi uzaqdan kiik
grr, yan yaman dz xtt sanar.

451

tapmadlar ki, Onun bnzrini xyallarnda canlandra

bilsinlr. (nki Onun oxar yoxdur ki, Ona bnzdilsin.)
Mxluqlar nmunsiz (baqasnn yaratd numun olmadan v
nzrd tutmaqla tsvir etmdn), baqas il mslhtlmdn
v bir yardmdan kmk istmdn yaratd. 1 (lahi) mr v
iradsi il yaratdqlar nizamland, brqrar oldu v Ona
boyun ydilr. mrini qbul edib rdd etmdilr v tabe
olaraq boyun qarmadlar. 2 Dnlsi, diqqt yetirilsi,
yaratdqlarndan biri d biz gstriln srarngiz
yaradllarndan olan yarasalardak qribliklridir. (Onlarla
btn heyvanlar arasnda frq var. nki) hr eyin gzn aan
gn i onlarn gzn balayr, hr canlnn gzn
balayan gecnin qaranl onlarn gzn ar. Nur saan
gndn getdiklri yollara nur v iqlq istmkd,
gnin fqlri saan zaman istdiklrin atmaqda
gzlri nec d kor v qaranlqdr? Nec d Allah-tala
gnin alarnn parldamasyla onlar gnin
fqlrinin sad yerlr getmkdn saxlam, onlar z
yerlrind gizltmidir? Onlar gndzlr gzlrinin
qapaqlarn oyuqlarna qoyaraq gecni raa dndrib
onunla ruzi axtarmaq n yola drlr. Gecnin
qaranlnn zlmti onlarn gzlrin mane olmaz (ksin,
hr eyi grr), gecnin qaranlq zlmtlrind getmkdn
usanmazlar. Gn z rxsarndak prdni kdikd
(qaranl yox edrk parlayanda) fqlri grnnd, parlts
v iqlar krtnkllrin d yuvasna atanda (gn hr yana
saanda) gz qapaqlarn gzlrinin trafna evirr, gecnin
qaranlnda topladqlar il kifaytlnrlr. Gecni onlar
n ruzi vasitsin, gndz is istiraht, rahatlq
vasitsin evirn, ehtiyaclar olanda umalar n
tlrindn onlara qanadlar yaradan Allah pakdr. Qanadlar
1

nki Allahdan vvl mvcudiyyt olmayb. Tsvir etmk,

mslhtlmk v kmk istmk vcudu mmkn olanlara xas
xsusiyytdir.
2
Xlas, btn mxluqlar Onun gc v qdrti altna kerk Ona
tslim oldular.

452

sanki (insann) qulan tin bnzyir, llyi v smy

yoxdur. Ancaq damarlarn yerini aydn-akar grrsn
(qularn qanadlarndak llklr vzin yarasann qanadlarnda
damarlar var). Onlarn iki qanad nazik deyil ki, (qanad alanda)
crlsn, qaln da deyil ki, ar olsun (onlarn uuuna mane
olsun). Balalar onlara yapm v snm halda uurlar.

Anas ylnd ylr, anas uanda da uar. Bdnlri

gclnib qanadlar umaa hazr olana kimi, hyatn
yollarn v xeyirlrini biln qdr analarndan ayrlmazlar.
Xaliqliyi Ondan nc qeyrisi trfindn yaradlm nmun
olmadan btn varlqlar yaradan pakdr. (Varl hikmtin v
mslhtin uyun yaratmdr.)

155-ci xtb
mam li leyhis-salamn Bsr hlin xitabn
buyurduu v ar hadislrdn xbr verdiyi
klamlarndandr.
O fitn v pozunluq dvrnd kimin Allaha itat v
bndliy gc atarsa, bunu etmlidir. Mn itat edib tabe
olsanz, mn Allahn istyi il sizlri ox ar v ac bir yol
olsa da cnnt (bdi aalq v sadt) yoluna aparacaam. 1 O
qadn (Ainin mn dmn ksilmsinin sbbi budur ki,)
qadnlarn dncsinin sstly yaxalam, sinsind kin
v dmnilik dmirinin qazan qaynayan tk cua
glmidir.2 gr onu mn etdiklrini baqasna qar da
1

nki camaatn oxu batili, pozunluu istycyindn Allaha,

Peymbr tabe olmaq onlara tin glck.
2
Aid Hzrt qar kin v dmnilik yaradan sbblrdn biri bu
idi ki, Hzrt Peymbr mscid alan qaplar balamaq mr
olunduqda btn qaplar, htta bu Bkrin qapsn balayb mirlmmininin qapsn aq saxlamdr. Bundan baqa, bu Bkri Tvb
sursini oxumaq n Mkky gndrmi, sonra bu vzifni ondan
alaraq Tvb sursini mirl-mminin vermi v onu gndrmidir.
Eyni zamanda, Fatim leyhas-salamn vladlar olduuna, Ainin is
he bir vlad olmadna gr Hzrt Peymbr Fatimnin
vladlarn z vladlar bilirdi. Xlas, bu qbildn olan ilr Aid

453

grmy vadar etsydilr, bunu etmzdi. 1 Bundan (btn bu

irkin mllr, dmn ksilmk, fitn trtmk, mslmanlarn qann
tkmk v bu kimi ilrdn) sonra bel, vvlki (Allahn
peymbrinin vaxtndak) hrmti v bykly qalr,
(peymbrin zvcsi v mminlrin anas olduuna gr mllrinin
czasn vermirik. Ancaq axirtd) hesab v soru-sual

Allahladr.2

Bu szlrin (iman bard olan) bir hisssidir

man yolu (Allaha v Peymbr meyl etmk) yollarn n
iqls (bdi aalq v sadt atmaq n) v raqdan daha
parlaqdr. (Yolusu he vaxt azmaz.) man sbbindn layiqli
mllr yol alr, layiqli mllr imana yol gstrir.3
(Smrsi saleh mllr olan) iman sbbindn elm v bilik
abad olur.4 Elm sbbindn lmdn qorxu v xof yaranr.5
lmn tsirindn dnya sona yetir. (nki mzar dnyann son
mnzili, axirt mnzilinin is ilkidir.) Dnyann vasitsil axirt

hsd v dmnilik yaratmd. Buna gr d mam leyhis-salam

(szn davam edrk bunlar) buyurmudur.
1
nki onun mn dmn ksilmsi n bhan Osmann
ldrlmsi, dymsi is mn bsldiyi dmnilik v kin gr idi.
2
Qiyamtd Allah-tala onun n zab myyn etmidir. Bu bard
Qurani-Krimin hzab sursinin 30-cu aysind buyurulur:




Siz, ey
Peymbrin zvclri. Sizdn hans biriniz aq-akar bir nalayiq i
grs, onun zab ox v baqalarndan ikiqat artq olar. Bu, Allah n
asandr!
3
Saleh mllr imann ntic v smrsidir. Bu mllrin mmin bir
bnd trfindn icra edilmsi onun qlbind imann olmasna dlalt
edir.
4
Onun sahibi xeyr atr. nki imansz v mlsiz elm insana Allahn
rhmtindn uzaqlamaqdan baqa bir ey vermir.
5
nki balanc v mad bilmk lm xatrlama tlb edir.
lm xatrlamaq ondan qorxmaa, qorxu yax ml v szlr, bu is
lmn tinliklrindn xbrsiz cahildn frqli olaraq bdi sadt
atmaa sbb olur. nki cahilin btn sylri dnyaya srf olunub v
bdi xobxtlikdn mhrum qalmdr.

454

(d bdi sadt) ld olunur.

Qiyamt sbbindn cnnt

prhizkarlara yaxn, chnnm is aznlara v
nfsprstlr akar olar.2 O meydanda son mnzil doru
(bdi cnntd sadtli v xobxt, chnnm atind bdbxt
olmaa) tlsslr d camaatn qiyamtdn qab canlarn
qurtarmaa yeri yoxdur (ham ora daxil olmaldr).
Bu szlrin (qbir hlinin qiyamtdki hal, camaatn yax ilri
grmy v pis ilrdn kinmy, Qurani-Krim tabe olmaa
hvslndirildiyi, fitn-fsadn ba vercyi haqda Hzrt Peymbrin
buyurduunun byan edildiyi) bir hisssidir:
(Qiyamtd llr) qbirlrdn l xar v son
mnzillrin (cnnt v ya chnnm) gedrlr. Hr sarayn
(cnnt v ya chnnmin) z hli var. (Oraya getmy hazrdrlar.
Xobxtlr v Allaha, Peymbr tabe olanlar cnnt, bdbxtlr v
gnahkarlar chnnm.) Onu baqa saraya evirmzlr. (Cnnt
hli chnnm getmz, chnnmdkilr is cnnt ged bilmzlr.) O
saraydan l xmazlar. (Cnnt hlindn olmaq istyirsinizs,
Allaha, Peymbr tabe olub camaat yax ml v szlr ynldin,
nalayiq ilrdn kindirin. nki) yax mllr dvt v pis

ilrdn kindirmk
Allahn
byndiyi,
sevdiyi
xasiyytlrdn olan iki sift v xlaqdr. (lk baxda he bir
ziyan olmayaca halda xeyir ilr dvt etmk v pis ilrdn
kindirmkdn qorxmaq doru deyil. ldrlcyini v ruzisinin
azalacan ehtimal etmk d yersizdir. ksin, bilmk lazmdr ki,) bu
iki i lm yaxnladrmaz v ruzini azaltmaz.3 (Dinin
hkmlrini yrnmk n) Allahn Kitab (Qurani-Krim
mracit) sizinl olsun. nki Allahn Kitab (bndnin Allahla
birlmsi n) mhkm (he vaxt qrlmayacaq) bir kndir, (haqq
1

nki dnya ml meydandr v onda axirt n azuq toplamaq,

Allahn v Peymbrin razln qazanmaq olar.
2
Qurani-Krimin ura sursinin 88-91-ci aylrind buyurduu kimi:

Qiyamt el gndr ki, n mal-dvlt, n d oullar bir fayda

vermz! (88) Ancaq salam, kfr v gnahdan tmiz bir qlbl Allahn
hzuruna glndn baqa! (89). Cnnt Allahdan qorxub pis mllrdn
kinnlr yaxnladrlr (90). Chnnm d aznlara gstrilir
(91).
3
nki hr ksin lm v ruzisi myyn olunub, onda bir dyiiklik
olmaz.

455

yolda hrkt n) akar (qaranln yol tapmad) bir nur, (Allah

v peymbrin elmind cahil v nadan olmaq xstliyin) fa bx
edn drman, (haqq elm v maarifin tn olanlar n)
susuzluu aradan gtrn sirablq, (ona) l uzadana (xta v
bdrmlrdn) qoruyucu, ondan aslan (hkmlrin tabe olan)
n (ilahi zabdan) nicatdr. Onda yrilik yoxdur ki,
dzlsin. (Onda ixtilaf taplmaz ki, dzli ehtiyac olsun.)

Haqdan, hqiqtdn dnmr ki, ondan l kilsin.

(Dillrd) ox tkrarlanmaqdan v qulaqlar dymkdn
khnlmz. 1 Onu dilin gtirn doru danandr. (nki
Qurani-Krimd hqiqt zidd he n byan olunmamdr.) Hr kim
ona tabe olsa, (bdi cnnt) n kemidir (xilas olmudur.).
(Seyyid Rzi buyurur:)
Bir kii (mam leyhis-salam danarkn) z Hzrt dayanb

dedi: Biz fitnlrdn xbr ver. Hzrt Peymbrdn

(sllllahu leyhi v alih) onun nec olaca bard
sorumusanm? Sonra mam leyhis-salam buyurdu: Pak
olan Allah (nkbut sursinin 1 v 2-ci aylrind)
lif, lam, mim! Mnm
byk Allah. nsanlar yalnz (Allaha v peymbr) man
gtirdik! -demlri il onlardan l kilcyinimi sanrlar?
Onlar (fitn-fsadla) imtahan olunmayacaqlarm? klamn
buyurduqda bildim ki, Hzrt Peymbr - sllllahu leyhi
v alih - bizim aramzda olduqca hmin fitnlr bamza
yamayacaq. Sonra sorudum: Ya Peymbr! Allahn
sn, haqqnda xbr verdiyi bu fitnlr ndir? Buyurdu:
Ey li! Mndn az sonra mmtim (shv dnclrin
tsirindn) fitn v pozunlua dck. Sonra dedim: Ya
Peymbr! hd gnnd2 bir dst mslman hadt
mqamna atanda, mn Allah yolunda ldrlmkdn
saxlandqda, ldrlmmyim mn ar glnd (buna gr
qmgin olanda) mn mjdlr olsun sn ki, bundan sonra
1

Hr sz ox deyib eitslr, khnlr. Yalnz btn vaxtlarda tz

olan v qiymti artan Allahn klamndan baqa.
2
hd Mdin hrind am yolunun stnd bir dan addr. Orada
hicrtin nc ilinin vval aynn vvllrind Qrey qbilsinin
kafirlri il mslmanlar arasnda dy olmudur.

456

ldrlcksn dey buyurmadnm? Sonra mn

buyurdu: Dediklrin dorudur. hidliyi qbul edrkn
dzmn nec olacaq? Dedim ki, ya Peymbr! Bu i
sbrlik deyil, mjd v krdr. (Allah yolunda ldrlmk
mnim n n byk nemt v ilahi bxidir.) Sonra buyurdu: Ey
li! Mndn sonra mslmanlarn var-dvltlri ucbatndan
fitn-fsada dcklri gn yaxndadr. (Mal-dvltin azl v
oxluu, halal v ya haram yolla qazanlmas, xeyir v r ilr srf
edilmsi il snaa kilcklr.) Dindarlqlarna gr Allaha

minnt qoyub, Onun rhmt v mehribanln Onun

qzbindn amanda, asud qalma arzulayarlar (halbuki
dind qorxu, hminin Allaha v Peymbr itatsizlikl rhmt
arzusunda olmaq shvdir). Onun qzbindn xatircm olarlar
(halbuki Onun qzbindn xatircm olmaq v rhmtindn uzaqlamaq
da rhmtin midsiz olmaq kimi byk gnahlardandr). Nadrst
bhlr v (haqdan v qiyamt gnnn czasndan) qflt
salan istklr gr haram halal edcklr. Sonra (buna gr
d) rab zm v xurma suyu(-na bnztmkl), rvti

hdiyy v rman, slmi alver ad il halal sayacaqlar.

Sonra dedim: Ey Allahn Peymbri! El bir zmand
onlar hans tbqnin insanlar saym? Onlar mrtd v
kafir, yoxsa fitny uyanlar hesab edim? Buyurdu ki,
1
(dind) fitn v snaq mqamnda olanlardan.

156-c xtb
mam li

leyhis-salamn (yd-nsiht, gnahlardan

kinmk v axirt azuq toplamaq bard) olan xtblrindndir.
krlr O Allaha mxsusdur ki, kr etmyi zn
xatrlaman aarna, yaxlq v bxii artrma vasitsin,
nemt v byklyn aparan yola evirmidir.2 Ey Allah
1

nki onlar rab, rvt v slmin halal olduunu demirlr ki, dinin
zruri bildiklrini inkar edib kafir olsunlar. ksin, z shv yollarna
gr rab zm suyu, rvti hdiyy, slmi is alverin xeyiri
sanrlar. zm suyu, hdiyy v alverin xeyri dind halal olduundan
onlar da halal bilirlr.
2
nki Ona kr edib xatrlayan hr bir insan Onun daha ox
yaxln qazanr, saysz nemtlrini, byklyn baa dr.

457

bndlri! Ruzigar indikilrdn d vvlkilrdn tn kimi

tckdir. (Sizdn vvlkilr ldlr, siz d diri qalmayacaqsnz.)
Gedn (ken mr) geri dnmz, olan is (yax, yaxud pis)
hmi qalan deyil. Onun sonunun rftar ilkinki kimidir.
(Kemidkilr v glckdkilrl eyni cr rftar olunacaq.) lri
bir-birini tr, nianlr is bir-birinin yanndadr. (Onun
ilri tez mhv olar. Demli, all insanlar ruzigarn grdiindn ibrt
alaraq ona rk balamasnlar. Dnya yoxlua v yenilmy el srtl
gedir ki,) sanki qiyamtdsiniz. Sizlri sarvan doularndan

yeddi ay kemi v sdlri qurumu dvlrini qovan kimi

qovur. (Hamilliyinin son aylarnda olduqlarna gr mehribanlqla,
yava-yava srln dvlrdn frqli olaraq bu dvlri yngl
olduqlarndan brk, srtl qovurlar.) Ban baqa eylrl (nfsi
istklr v dnyann br-bzyi il) qatanlar bdbxtliyin
zlmtind srgrdan qalar, (xilas ola bilmycyi)
pozunluqlarla qarar. (Azdranlarn) eytanlar onu
itatsizliy mcbur edr, pis mlini gznd bzyr. (Ey z
ban baqa eylrl qatan, bil ki, ibadt v bndlikd) nd
gednlrin sonu cnntdir, tqsirkarlarn (gnahkarlarn) sonu
is atdir. (bdi cnnt yalnz gnahlardan kinilmkl
qazanldna gr buyurur:)

Ey Allah bndlri! Bilin ki, tqva v gnahlardan

kinm mhtrmliyin hasarl saray, gnahkarlq is z
sakinini (bla v tinliklrdn) saxlamayan, ona pnah gtirni
qorumayan hasarl zlil saraydr. Agah olun, prhizkarlq
gnahlarn zhrli diindn uzaqladrar, yqinlik v inamla
(Allaha v peymbr iman gtirmkl) yksk mqamlarn sonu
(bdi cnnt) ld olunar.
Ey Allah bndlri, Allahdan qorxun! Sizlr n ziz
olan insanlar v onlardan sizin n n sevimlisindn tr
qorxun Allahdan (znz fikirlib z haynzda olun. nki tbii
olaraq, he ks zndn daha zizi v sevimlisi yoxdur). nki Allah
sizin n haqq yolunu akar edib onun yollarn
iqlandrd.1 Demli, (iinizi asan sanmayn ki, lmdn sonra ya)

Yax v pis yolu Qurani-Krimd byan edib, Peymbr v onun

vsilrinin szlrini liniz yetn yerd qoydu.

458

bdbxtlik v zavalllq yol yoldanz olacaq (Allahn v

Peymbrin gstrilrin uyun rftar etmynlr n), ya da
bdi sadt v xobxtlik (Allaha v peymbr itat ednlr
n). Bel is, mhv olan gnlrdn (dnyadan) qalacaq
gnlr (axirt) n azuq yn ki, azuq ymaq yolunu
sizin n qoyublar.1 (Bu dnyadan) kmy mhkumsunuz
v sizin (bu dnyadan) getmyiniz n tlsirlr. Demli, siz
dayanm (getmy hazr olan v), getmy n vaxt hkm
olunacan bilmyn atllar kimisiniz (bu dnyadan
gedcksiniz).
Agah olun: axirt n yaradlmn dnya il n ii var?
Tezlikl ondan alacaqlar, gnahnn ziyan v sorusualnn qalaca var-dvlti neylyir?!2
Ey Allahn bndlri! Allahn vd etdiyi xeyir v
mkafat (itat v bndlik) trk olunas deyil. (nki Allahn
fzilti v yaxl n byk, n yax ehsandr.) Pislik v czadan
kindirdiklri (gnah v itatsizlik) is istnilsi deyil. (nki
Allahn czas n ar czadr.) Ey Allah bndlri, mllr gr
haqq-hesab olunacaq gndn kinin (hr ksin ml dftrin
baxb, onlarn n xrda yax v pis mllrini aradracaqlar). Hmin
gnd saysz-hesabsz iztirab v narahatlq olar, uaqlar
qocalarlar.3 Ey Allahn bndlri, bilin ki, siz znzdn
olan gztilr v ndamnzdan olan casuslar qoyulub.4
(Mlklrdn) qoruyucular var ki, sizin mllrinizi v
1

Byk Allah Qurani-Krimin Bqr sursinin 197-ci aysind

buyurur:
Tdark grn.
n yax tdark is tqvadr Ey al sahiblri, Mndn qorxun! V
gnahlardan kinin.
2
Demli, al sahiblri dnyan sevmk n bu qdr sy gstrmz,
var-dvlt toplamaa ox alb, z ziz mrn hdr srf etmz.
3
Qurani-Krimin Muzzmmil sursinin 17-ci aysind buyurulur:
Kfr etmi olsanz, uaqlar qocalara
dndrck gndn znz nec qoruyacaqsnz?! Bu hmin gnn
ox ar v qorxulu olmasna iardir.
4
Qurani-Krimin Nur sursinin 24-c aysind buyurulduu kimi:

Qiyamt gn dillri,
llri v ayaqlar etdiklri mllr barsind (onlarn leyhin) hadt
verck.

459

nfslrinizin sayn dzgnlkl qeyd alrlar (yazrlar).1

Gecnin qaranl sizin tknz bel bu mlklrin
gzndn yayndrmaz, mhkm balanm byk qap sizi
onlardan gizltmz. (Qsas, hr yerd v hmi sizinldirlr.
Dnya keici olduuna gr) sabah (lm) bu gn yaxndr.
Bir gn onda olanlarla (yax-pis, xeyir-ziyan) keir, sabah
da onun ardnca glir. (Sabahn yaxn olma v lmn atmas
eldir ki,) sanki, sizlrdn hr biriniz torpaqdan olan tnha
mnzilin v gorunun uxuruna atmdr. Heyhat, tnha
eviniz, qorxunc mnziliniz v kimssiz mkannzdan.
Sanki (qiyamt gnnn hamn dirildn uca ssi) fryadlar
qulanza atm, qiyamt sizi tapm v haqla batil
arasnda hkm vermk n z xmsnz (qbirlrdn
xmsnz). Bu vaxt sizdn (yersiz) bhanlr v nadrstlklr
(bs sbutlar) uzaqlam, aradan getmi v hqiqtlr sbut
olmudur. Sizin hr yax v pis iiniz z yerin qaydar. 2
Bel is, (lm v ondan sonrak tinliklrdki) ibrtlrdn drs
aln, ruzigarn dyimsindn yd gtrn v (Allah v
Peymbrin) qorxutmandan faydalann. (El bir i grn ki,
znz ilahi zabdan qurtarasnz.)

157-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Hzrt Mhmmd peymbrlik
verilmsi v Qurani-Krimin trifi haqda) xtblrindndir.
Allah-tala bir mddt peymbrin glmdiyi, camaatn
mxtlif firqlrinin qflt, aznlq v nadanlq yuxusunun
uzand, mhkm zllrin (ilahi hkm v gstrilr) viran
Qurani-Krimin Qaf sursinin 16-18-ci aylrind buyurulur:

Biz insana ah damarndan da yaxnq! ki mlk onu

haty alm v hmi biri sanda v biri solundadr. El bir sz

danmaz ki, yannda bir hazr keiki olmam olsun. Bu hccti tamam
etmk ndr, yoxsa Allah hr eydn, onun xrdalqlarna qdr
agahdr.
2
Qsas, hmin gn haqq-hqiqt olan z xacaq, cza v mkafatdan
atas olan atacaqdr.

460

olduu vaxtda peymbrini gndrdi. 1 Peymbr lind

olanla v itat etmli olduqlar nuru tsdiqlyib etiraf
etmkl camaata trf gldi. O (lind olan v Hzrtin
peymbrliyinin sbutu, nadanlq v aznlq zlmtini iqlandran)
Qurandr. styin ki, dil glsin.2 He vaxt (Quran z-zn
v hqiqi rhi olmadan) dil glmz, ancaq (biz hli-Beyt onun
hqiqt v sirlrini bildiyimiz gr) mn sizlr ondan xbr
verirm (onun elm v hkmlrini byan edirm). Agah olun,
Qurandadr (bundan sonra) glnin elmi, kemiin xbrlri
(smalarn v yerin, onun zrind olanlarn yaradl, sizdn
nckilrin vziyyti), drdin (nadanlq v aznln) drman v
siz aid olanlarn (dnya v axirt ilrinin, xeyir v ziyanlarn)

nizama salnmas.

Allah trfindn peymbr gndrilmdiyi, camaatn aznlq v

nadanlq yoluna qdm qoyaraq peymbrlrinin szlrini unutduqlar
bir vaxt, Allah Hzrt Mustafan (sllllahu leyhi v alih)
peymbrliy sedi.
2
Quran, onun tvilini, nasix v mnsuxunu, mhkm v mtabihini,
zahir v batin aylrini bilndn hr n istyirsiniz soruun ki, siz
byan etsin.

461

Bu xtbnin (Bni-myy, onlarn zlmkarlqlar v

hakimiyytlrinin squtu bard olan) bir hisssidir
O zamanlarda (Bni-myynin camaata hakim ksilcyi vaxt)
zlmkarlarn qm, kdr, tinlik v sfalt gtirmdiklri
n gildn bir ev, n d bir adr ev (hrlrd tikiln ev v
biyabanlarda salnan adrlar) qalmayacaq. Hmin zmand
gylrd onlar n zr istyn, yerd is kmk edn
qalmayacaq. (Zlm hr yan brdyn gr sma v yer hli qar
edck. Sonra Allah-tala onlarn kkn ksib prn-prn salacaq.
Onlarn hakimiyytlri dvrnd trtdiklri zlm is onun nticsidir
ki,) siz xlifliy layiq olmayan adam semisiniz v (dnyada
dost v haqq hlin dmn olduu halda) onu z n olmayan
bir yerd yldirmisiniz. Allah-tala zlm ednlrdn (istr
Bni-myy olsun, istrs d qeyrilri) tezlikl intiqam alacaq,
yeyilndn yeyilnl, iilndn iilnl. (ox ac bitki olan)
Hnzlin yeyilnlrindn v (ac olan) sbr aacnn irsinin

zhr dadan iilnlrindn. Geyilnlrdn is qorxu libas

v qlnc paltar.1 (nki) onlar gnah ykn kn heyvan
v gnah azuqsini dayan dvlrdir. (Buna gr d) and
iirm, bir daha and iirm ki, Bni-myy mndn sonra
xlifliyi azdan l atlan sin xlt kimi atacaq (ldn
verck). Ondan sonra is onu he vaxt dadmayb, gec v
gndz bir-birini vz edn qdr onun dadn
bilmyck.2

158-ci xtb
mam li leyhis-salamn (camaatla mehribanlq v nsiyyt
bard buyurduu) xtblrindndir.
1

Xlas, Allah-tala onlarn nemt v dvltini ziyyt v tinliy,

adlqlarn qorxuya, asayilrini dyd mlubiyyt dndrck.
Bu, onlarn dnyadak czasdr, axirtd is ilahi zaba mbtla
olacaqlar.
2
Bni-Abbas trfindn mlub edildikdn sonra bir daha hakimiyyt
glmyck v bdbxtliy, arsizliy mbtla olacaqlar.

462

Mn sizlr n yax yolda v trf mqabili olub sizi

z sylriml arxadan qorudum. (Glck pozunluqdan v
hadislrdn xbrdar etdim ki, znz onlara dar etmysiniz.)

Sizlri zillt, xarlq kndirlrindn v zlm, sitm

zncirlrindn (irkin olmaqdan) xilas etdim. Bu (sizlrin
etdiyiniz) az sayda yaxlqlarn mqabilind tkkr
etdiyim, mnim yanmda trtdiyiniz v gzlriml
grdym oxlu irkin ilriniz gz yummama grdir.1

159-cu xtb
mam li leyhis-salamn (Allah-talann siftlri haqda)
xtblrindndir.
Allahn mri lazmi (rdd edilmyn) v Onun mslhtin,
razlna uyun hkm, mehribanlq v (blalardan,
tinliklrdn) min-amanlqdr. Elm v bilik sasnda (hr
eyin) hkmn buyurur. Helm v sbrl (fv layiq gnah)
balayr. lahi, aldn v bx etdiyin hr bir ey,
mlhm verdiyin v mbtla etdiyin xstliklr gr Sn
krlr olsun.2 El bir kr ki, Snin n n bynilmi,
Sn doru n sevimli, Snin yannda n stn kr olsun.
El kr ki, (smada v yerd) yaratdn doldursun, istdiyin
atsn. El kr ki, Sndn gizldilmz v hzurunda yasaq
olunmaz. El kr ki, onun say ksilmz, kmk v
yardm yox olmaz. (Qsas, Sn hr krdn stn olan krl kr
edirm.) Demli, (n qdr alsaq da Snin Allahlna layiq kr
ed bilmrik. nki) biz Snin byklk v zmtini drk
etmirik.Yalnz bunu bilirik ki, hr bir ey (imkan v ehtiyaca
gr) Sninl dirlib, Sn baldr, Snin yuxudan qabaq
sstlmdiyini (mrglmdiyini), yuxuya getmdiyini
1

nki hkmdarn yax insanlar mkafatlandrmaq v pis ml

sahiblrini balamaqdan baqa arsi yoxdur.
2
Hr bir halda Sn kr etmk lazmdr. nki Snin insandan
alman, ona balaman, saaltman v xstlik vermyin hikmt v
mslhtdir. Hr biri z-zlynd kr v tkkr layiq olan nemt,
bxidir.

463

bilirik.1 Dnclr Snin slin v zatna atmayb, he bir

gz Sni anlamayb, gzlri Sn anlamsan. 2 (Bndlrin)
mllrin hesabn saya alrsan. 3 (Gnahkarlar) kkillrindn
v (mllrinin czas n) ayaqlarndan tutarsan.4 Snin
yaratdqlarndan grdymz, onun n iltdiyin gc v
qdrtdn heyrt glmyimiz, onu sltnt v
hakimiyytinin bykly sanaraq vsf etdiyimiz ndir ki?
Bir halda ki, bizdn gizlin olanlar, gzlrimizin grmdiyi
v allarmzn onda durub qald (drk etmdiyi), biziml
onlarn arasnda prdlrin asld eylr daha bykdr.
Hr ks ryini boaldb (he ny diqqt yetirmyib) z rini
(yeddi gyn stndki) nec yaratdn, mxluqlarn nec
xlq etdiyini, smalarn havada nec asl saxladn, su
dalasnn stn nec bzk vurduunu bilmk ists
gzlri nb qalar, al mlub olar, qula idn dr v
dncsi srgrdan qalar.5

Qurani-Krimin Bqr sursinin 255-ci aysind buyurulur:

Onu n yuxuqaba sstlk, n

d yuxu tutar. Gylrd v yerd n varsa, hams Onun ndr.

Onlarn varl Onun irad v qdrtinddir.
2
Qurani-Krimin nam sursinin 103-c aysind buyurur:
Gzlr Onu drk etmz. O,
gzlri drk edr. Odur hr eyi grn v gizlinlri biln!
3
Qurani-Krimin Mucadil sursinin 6-c ayisnd buyurur:
Allahn
btn bndlri dirildcyi, etdiklri mllri onlara xbr vercyi
gn yada sal. Allah onlarn mllrini qeyd alm, onlar is
etdiklrini unutmular. Allah hr bir ey ahiddir!
4
Qurani-Krimin Rhman sursinin 41-ci aysind buyurur:
Gnahkarlar nianlrdn
tannacaq, kkillrindn v ayaqlarndan tutulub yaxalanacaqlar.
Qiyamtd mlklr onlar lamt v nianlrin gr tanyacaq,
kkillrindn tutub arxadan ayaqlarna bnd edrk chnnm
atacaqlar.
5
Xlas, gr bir kims hr idn l kib btn dncsini xilqtin
hqiqt v sirlrindn yalnz birini drk etmy ynlts, heyran v
srgrdan qalar. O ki qalsn onlarn hamsn baa dmy.

464

Bu xtbnin (sz mli il uyun glmynin

iddiasnn rdd edildiyi, camaatn dnyaya rk
balamamaa v peymbrlr itat hvslndirildiyi)

bir hisssidir
(Camaat arasnda elsi var ki, nfsi istklrin tabe olaraq gnahn
iind itib-batmdr. Bununla bel) z gman il Allaha mid

baladn iddia edir! Byk Allaha and olsun ki, yalan

danr! Nec ola bilr ki, midinin Allaha olmas onun
ml v rftarnda grnmsin?1 Hr ksin (ny) midvar
olduu mlindn z xar, yalnz Allaha olan saf deyil,
qarq middn baqa. Hr qorxu aydn olar (onun nianlri
qorxanda grnr), yalnz Allahdan olan namnasib qorxudan
baqa (qorxan kimsd qorxudan sr-lamt grnmr). Byk
ilrd midini Allaha balayr (bdi cnntd yksk
mqamlarla birg iki dnya rahatln arzulayr) v kiik eylrd
(fani dnya malnda midini) Allahn bndlrin balayr.
Allahn bndsi il el rftar edir (tvazkarlq v itat gstrir)
ki, Allaha qar el etmir. Allahn nin n olub ki,
bndlri n ediln (tvazkarlq v mid) Ondan sirgnir?
Allaha mid bslmkd yalan olmaa qorxursan?2 Yoxsa
Onu mid bslmy layiq bilmirsn? (gr Onu z midini
dorultmaqda aciz sanrsansa, bu, sl kfrdr.) Allahn
bndlrinin birindn qorxan, bu qorxuya gr d onunla
Allah il etmdiyi rftar edn bndnin hal da Allaha
midvar olduunu iddia edn kimsnin hal kimidir.3
Demli, bndlrdn olan qorxusunu nad v mvcud,
Allahn qorxusunu is nisy v vd sanmdr. Hminin
nzrind dnyaya hmiyyt vern, onun mvqeyi
1

Bu xs dz desydi, Allahn razln qazanmaa alard v Onun

qzbin sbb olan i grmzdi.
2
Gman edirsn ki, etinaszlq gstrrk sni midsiz qoyar? Bu
gmann z byk xtadr. nki Onun fzl v rhmti, xbr verdiyi
kimi, yax ml sahiblrini midsiz qoymaqdan ykskdir.
3
Bnddn qorxduuna gr onu raz salmaa v qzbini
uzaqladrmaa alar, ancaq Allahdan qorxmal olduu yerd
rklnrk ii baqa gn saxlayar.

465

qlbind byk yer tapan, onu (maln) Allahdan (Allahn

byndiyi itat v ibadtdn) stn tutan, yalnz ona ynln v
ona (sahib olan hr ks) bndlik, itat edn d Allaha mid
bsldiyini iddia edn kims kimidir. (nki midi v qorxusu
dnyadan, dnya sahiblrindndir.)
Allahn Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih) ardnca

getmk sn kifayt edr. Dnyann mzmmti, onun eybli

olmas, rsvaylq v pisliklrinin oxluunda snin n
sbut v yol gstrn olar. nki onun traf (ballq v sevgi)
o Hzrtdn alnm v onun trflri (onun hr eyin ballq)
o byk xsiyytdn qeyrisi n hazrlanmdr. Sdn
(onun lzztini) imsi qadaan olunmu, onun bzkdzklrindn uzaqladrlmdr. Bir daha peymbrin
ardnca getmk istsn, Allahla danm (buna gr d
Klimullah lqbi verilmi) Musa leyhis-salamn ardnca get. O
demidir: (Qurani-Krimin Qss sursinin 24-c aysi)
-Ey Rbbim! Mn Snin mn nazil
edcyin xeyr mhtacam. Allaha and olsun, Musa
Allahdan yemy rkdn baqa bir ey istmdi. nki
torpaqda bitn otu yeyirdi. Arqlna, tinin azlna gr
otun yall qarnnn daxili drisinin nazikliyindn
grnrd. gr nc df itat etmk istyirsns,
Zburun sahibi v cnnt hlinin xanndsi olan Davud
leyhis-salama itat et. z llri il xurmann liflrindn
znbillr toxuyaraq yoldalarna deyrdi: Sizlrdn hans
biriniz bunlar satmaqda mn kmk edr? Onlarn puluna
alnandan onun xryi bir arpa ryi idi. sa ibn Mrym
leyhis-salama tabe olmaq istyirsns, de (yadna sal) ki,
(yatarkn) da bann altna qoyaraq yastq edrdi. Cod
paltar geyinr, dadsz xrk yeyrdi. Yavanl aclq idi (son
drc ac olanda yemk yeyrdi ki, onu yemkdn lzzt alsn v lav
yavanla ehtiyac olmasn). Geclr onun ra ayn i idi.

Qda daldalanaca gnin doduu v ya qrub etdiyi yer

idi. (Evi yox idi.) Onun tirli meyv v gyrtisi yerin
heyvanlar n bitirdiyi ot idi. N onu fitn v fsada
salmaa arvad var idi, n d kdrlndirmy vlad. N
var-dvlti var idi ki, onu (Allaha diqqtdn) dndrsin, n
466

(dnya v onun hlin) tamah yox idi ki, onu xar etsin. Onun
miniyi iki aya (piyada gedrdi), xidmtilri is iki li idi.
(stdiyi hr ii z grrd.)
(Peymbrlrin slubunun byanndan vvl Hzrt Mhmmd
peymbrin dnyaya bel balamamaq yolunu mumi kild bildiyin
gr, bir daha eit:) Daha yax v (btn mxluqlardan) daha
tmiz olan z Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) tabe ol, o

byk xsin ardnca get. nki o Hzrt tabe olan n

itat layiqdir. Onunla ball olmasn istyn n n
layiqli ballqdr. (Onun sbri v dzm dzml insan n
nmundir.) Allah yannda n sevimli bndlr z
peymbrlrin tabe olub onun nianlrinin ardnca
gednlrdir.1 (Ancaq Hzrtin niansi bu idi ki,) dnyann
tiksini dilrinin traf il yeyrdi (az dolusu yemzdi.
Dnyada istifad etmy mcbur olduundan ox istifad etmzdi).
Dnyaya gznn ucu il baxard (dnyaya he cr rk
balamazd). Bel baxmdan n arq v qarn baxmdan
dnyann n ac insan idi. Dnya ona tklif olundu, (Allahtala Cbrailin vasitsil dnyan semyi ona tklif etdi). O is onun
qbulundan imtina etdi. Allah-talann bir eyi (dnya
sevgisini) dmn saydn bildikd, o da dmn sand. Xar

bildiyini o da xar bildi. Kiik qrar verdiyini o da kiiltdi.

(Buna gr d) Bizd Allah v Peymbrin dmn sand
dnya sevgisindn, Allah v Peymbrin kiik bildiyi
dnyan bytmyimizdn baqa bir ey olmasayd bel,
bunlar Allaha itatsizlik v Onun frmanna qar xmaq
n bs edrdi. Peymbr (sllllahu leyhi v alih) quru
yerd (sfr amadan) yemyini yeyr, bnd kimi oturard.
(Dizi st oturard v ayan ayann stn armazd.) z li il
ayaqqabsnn crn tikr, paltarna yamaq vurard. lpaq
uzunqulaa minr, tkin d (baqasn) alard. Evinin
qapsndan surtlrin tsvir edildiyi prd asmd. Sonra
arvadlarndan birin buyurmudur: Ey qadn, bu prdni
1

Onun yolunda hrkt ednlrdir. Qurani-Krimin Ali-mran

sursinin 31-ci aysind buyurulduu kimi:
De ki: gr siz Allah
sevirsinizs, mn tabe olun ki, Allah da sizi sevsin v gnahlarnz
balasn. Allah balayan v mrhmtlidir!

467

mnim gzmdn gizlt. nki gzm ona sataanda

dnyan v onun bzk-dzklrini yada salram. rkdn
(dorudan) dnyadan uzaq durmu, onun xatirsini zndn
uzaqladrmd. Onun br-bzyinin gznn nndn
itmsini istyirdi ki, hmin gzl paltardan tsirlnmsin v
orann dinclik yeri olmasna inanmasn, orada lngimy
mid balamasn. Onu (ona mhbbti) zndn qopararaq
ryindn uzaqladrd v (br-bzklrini) gznn nndn
itirdi. (nki ona qar ox bdbin idi.) Bir eyi dmn biln
(ksin rftar) beldir. Ona gz satamaqdan, yannda adnn
kilmsindn ac glir.
Allahn peymbrinin (sllllahu leyhi v alih) yolunun hr
an dnyann pislik v irkinliklrind snin yol
gstrnindir. nki o Hzrt dnyada z yaxnlar (hliBeyti) il qarn dolusu yemdi, mqam v (Byk Allahn
yannda) rtbsinin byklyn rmn onun br-bzklri
o Hzrtdn uzaqlad. Bel is, dnn kims z alna
mracit edrk baxmaldr ki, Allah-tala Mhmmdi
(sllllahu leyhi v alih) bu vziyyti il sevdi, yoxsa xar
edrk kiik sand? gr des ki, xar etdi, byk Allaha
and olsun, yalan danaraq byk bhtan atm olar.1 gr
onu sevmidir des, bilmlidir ki, Allah-tala o Hzrtdn
qeyrisini dnyan ona balamaqla xar etdi. Demli,
itatkar z peymbrin tabe olmal, onun nianlrinin
ardnca getmli, gldiyi hr bir yerd ona qoulmaldr.
(Szlri v mllri onun gstriin uyun olmaldr.) O Hzrtin
ardnca getms, (dnya v axirtd) pu olmaqdan amanda
qalmaz. nki Allah Mhmmdi (sllllahu leyhi v alih)
qiyamtin niansi (nki ondan sonra peymbr olmayacaq),
cnntin mjdisi v zabla qorxudan qrar verib. (Demli,
hr eydn agah olub.) Ac qarnla bu dnyadan l xd (onun
lzzt v xoluqlarndan bhrlnmdi) v axirt (btn
gnahlardan) salam qalmaqla daxil oldu. z yolunu tapana
(z mrn baa vurana) v Allahnn dvtini yerin yetirn
1

nki Allah-talann znn msum v hr xtadan ucada v pak

olan n yax mxluqunu xar etmsini dnmk nec mmkndr?

468

(dnyadan gedn) qdr da da stn qoymad (ev tikmdi).

Demli, Allah-tala o Hzrtin nemtinin vcudunu biz

rhbr olmaq v onun ardnca getmyimiz n biz ta
buyurmaqla n byk ehsan v yaxlq etmidir. El bir
rhbr ki, addmmz onun ayann izin qoyaq. (Mn btn
mrm boyu o byk insann ardnca getdim. Bel ki,) Allaha and
olsun, bu cbbm (kynyim) o qdr yamaq vurdurdum ki,
onu tikndn utandm. Birisi mn dedi: Onu (bu qdr
yamaqdan sonra) zndn uzaqladrmrsanm? Dedim ki,
mndn uzaq ol yni, gec yol
gednlr shr erkn tkkr edilr.1

160-c xtb
mam li leyhis-salamn (byk Peymbri mdh etdiyi v
camaata yd-nsiht verdiyi) xtblrindndir.
Allah-tala Hzrt Mustafan (dnya hlinin qlblrini)
iqlandran (peymbrliyin) nur, akar dlil v sbutu il
(mczlrl), aydn yolla (slam dini) v yol gstrn kitabla
(Qurani-Krim) sedi. Onun hli-beyti n yax hli-beyt,
crsi (o Hzrtin ata-babas) n gzl crdir. Bu
crnin budaqlar birbaa v dz, (o byk xsin hli-beyti
haqq id ifrat v azlqdan-yni, hddi amaq v tqsirdn uca v
tmizdir) meyvlri yer dalmdr. (Elmlrin v maarifin
hamnn li atandr). Dnyaya glmyi Mkkd, hicrti
Mdiny olmudur. Orada onun ad ucalm, dvtinin sssdas yaylmdr. (Orann nsarlar adlanan sakinlri kafirlrl
dylrd v dmnlri mlub etmkd Hzrt kmk etmidir).
Allah-tala onu kifayt edn dlil (o Hzrtin digr
mczlrindn lav Qurani-Krim d peymbrliyini sbut etmk
n kifaytdir) v fa vern nsihtl, (qlblrin xstliklrin
fa bx edn o Hzrtin snnsi v ehkamlar il) v (slama doru)

cmlsi rahatlq tapmaq n ziyyt

qatlaan haqda ildiln msldir. Karvan yayn istisind geclr yol
gedib ziyyt kdikd, shr erkn mnzil bana atdqda istinin
arlndan xilas olduqlar kimi eidnlrin tqdiri il rastlaacaqlar.
1

469

tdark grn dvtl gndrdi. (Cahiliyyt dvrnd aradan

getmi din v dnya ilrini brpa etdi.) O Hzrtin vasitsil
mlum olmayan rit hkmlrini akarlad, (cahiliyyt
dvrnn) nadrst bidtlrini mhv etdi v (Quran v
snnd) byan etdiyi ehkamlar z xard. slamdan qeyri
bir din istyn kimsnin bdbxtliyi qti, (sadt v xobxtlik)
ipi qrq, (at) z st dmsi ardr. Onun (qiyamtd)
qayd drin kdr v arl zabladr. (Buna gr d) mn
gzn hr ey yumub Ona trf aan kimsnin tvkkl
etdiyi kimi Allaha tvkkl edir, (yolunu) cnnt (slama
ml etmk xobxtliyin) atdran, razln v adln nsib
edn bir yolu Ondan dilyirm.
Ey Allahn bndlri! Sizlr Allahdan qorxma v Ona
itat etmyi tvsiy edirm. nki Onun mrlrin tabe
olmaq sabah (qiyamtd) nicata v hmilik (zabdan)
qurtulua sbb olar. (Camaat qiyamt gnnn czasndan)
qorxutdu, sonra (peymbrin vasitsil z hkmlrini) tbli v
(onlar sadt v xobxtlik yoluna) tviq edib (onu)
tkmilldirdi. (bdi sadt atmaa aid olan byan etdi.) Sizin
n dnyan, onun ayrlb mhv olmas v baqa ey
evrilmsini vsf etdi. Sizi bu dnyada heyran ednlrdn
uzaqlan, nki ondan az bir ey sizinl glck (dnyann
zngin mallarndan yalnz kfndn artq bir ey qazancnz olmayacaq,
o da torpan altnda ryck). Dnya (hvt v nfsi istklr
tabeiliy gr) Allahn qzbin n yaxn saray, (haqqa,
hqiqt tabe olanlarn azlna gr) Allahn razlndan (bdi
cnntdn) n uzaq saraydr. Bel is, ey Allahn bndlri,

onun ayrlna, halnn dyicyin inandnza gr

(dnyadan tezlikl ayrlacanz, kdiyiniz zab-ziyytin baqasna
nsib olacan bilirsiniz) tinliklr v (sizi axirtdn saxlayan)
ilr gz yumun. Dnyadan (ona aldanb, vurun olmaqdan)

kinib qorxun, yd vern, alan v zhmt kn

xeyirxahn (mam leyhis-salamn) kindiyi kimi. (Camaatn
tinliklrdn xilas olmasna alb, onlarn doru yola ynlmsi v
nicat n zhmt kir.) Sizdn ncki ruzigarlarn hlinin

korlanmasndan grdklrinizdn ibrt gtrn ki, onlarn

da iplri bir-birindn ayrlm, gz v qulaqlar sradan
470

xm, raft v byklklri llrindn getmi, adlq v

sevinc onlardan uzaq dmdr. vladlar il olmaqlar
onlardan uzaqla, arvadlar il yoldalqlar ayrla dnd.
Bir-biri il ynb naz etmir, vlad kmir, bir-birini
grmy getmirlr. Qonu v yolda da deyillr.
Ey Allahn bndlri! (Bu szlrdn) qorxun! z nfsin
hakim olub nfsi istklrinin qarsn alaraq aln v
zkann kmyi il dnnin (xeyrini v ziyann baa dnin
qorxduu) kindiyi kimi. nki (dinin) mri akar, (qurtulu)
niansi asl, (zabdan nicat) yolu hamar, (Allah v peymbrin
razln qazanman) vasitsi grnn v dorudur.

161-ci xtb
mam li leyhis-salamn (Siffeyn mharibsindki)
klamlarndandr. Shablrindn biri o Hzrtdn sorudu:
trafnzdaklar ( xlif v onlarn davamlar) sizi xilaftdn
nec knarda qoydular, halbuki siz bu mqama (onlardan v
baqalarndan) daha layiq idiniz? mam leyhis-salam (hm
soruana, hm d digrlrin mlum olan v ya aradrlmas mslht
olmayan bu yersiz sualdan xolanmad v tnd kild mxtsr cavab
verib bel) buyurdu:
Ey Bni-sd (tayfasndan olan dini) qarda! Sn (atnn)
rkni bo v yralanan bir xssn (az bir bh il iztirab v
nigaranla dar olan bir nadansan) v cilovu (z miniyinin
1
cilovunu) yersiz buraxrsan. Amma bununla bel (sual
sorumaq yeri olmamasna baxmayaraq,) snin (Peymbrl)
ballq v qohumluuna ehtiram sbbindn (Hzrt
Peymbrin zvclrindn biri, yni, Zeynb Bni-sd tayfasndan
olan Chin qz idi) v sorumaq haqqna malik olduun v
bilmk istdiyin n bil: Biz nsil (Peymbrl qohumluq)
baxmndan stn v Allahn Peymbrin (sllllahu leyhi
v alih) yaxnlq (v mqam) baxmndan daha mhkm
olmamza baxmayaraq, ( xlif trfindn) xilaftl biz

hkmranlq edilmsinin sbbi xilaftin rbt bslniln v

1

Lazmsz yerd v biz dmnl dy mul olduumuz tin bir

vaxtda el bir mtlb soruursan ki, ona cavab vermy frst yoxdur.

471

istniln olmas idi. (Htta lyaqti olmasa da ham onu istyirdi.

Bellikl,) bir dst onda paxllq etdi (v hmin mqama layiq
kimsni hmin krsd oturmaa qoymad) v digr bir dst (mam
leyhis-salam) bxi edrk (slamn sasn qorumaq n)
gzn ondan kdi. 1 (Biziml onlar arasnda) hakim Allahdr
v Qiyamt gn qayd Ona trfdir. (mam leyhis-salam
sonra mrul-Qeysin erini misal gtirir:)

trafnda fryad qoparlan qartinin hekaytini

burax, danma. 2 V gl bu Sfyann olundak
(Maviydki v onunla mharibdki) bu byk (v tccblndirici)
mtlbi eit ki, hqiqtn ruzigar mni aladandan sonra
gldrd. (Dvrann rftarndak qribliklrin oxluuna glmyim
1

V haqq tlb etmk n yardms olmadna gr sbr yolunu

sedi. nc xtbd bu nqty toxunulub.
2
Bu erin ikinci misras beldir ki: Minik
dvlrinin qart edilmsindn ibart o maraql hvalat gtir v
dan. Bu qsidnin tarixsi beldir: rblrin byk airlrindn
olan mrul-Qeys, atas ldrlndn sonra intiqam almaq v ya
dmnlrin qorxusundan rb qbillri arasnda gzirmi v nhayt,
o, Bni-Cdil Tyy qbilsindn olan Trif adl bir kiinin evin gedir.
Trif ona ox hrmt gstrir. mrul-Qeys d onu triflyir v bir
mddt onun yannda qalr. Sonra fikirlir ki, birdn Trif ona kmk
ed bilmz. Gizlinc Xalid ibn Sdusun yanna gedib onun evind qalr.
Sonra Bni-Cdil qbilsinin vladlar onun dvlrini qart edirlr.
mrul-Qeys msldn xbrdar olandan sonra Xalid ikayt edib onu
dvlrinin qart edilmsindn agah edir. Xalid deyir: Yannda olan
minik dvlrini mn ver, onlara minib Cdil vladlarnn yanna
gedim v dvlrini geri alm. mrul-Qeys onun tklifini qbul edib
qalan dvlri ona verir. Xalid z dostlarndan bir ne nfrl birlikd
hmin dvlri minib Bni-Cdilnin yanna gedir. Onlara atanda
deyir: mrul-Qeys mnim qonamdr, onun dvlrini geri qaytarn.
Deyirlr: O snin qonan deyil v sn snmayb. Xalid deyir: Allaha
and olsun ki, o mnim qonamdr v indi mindiyimiz dvlr d
onundur. Sonra Bni-Cdil onlara hcum edrk hamsn dvlrdn
drdb hmin dvlri d qart edir. V deyirlr ki: Xalid BniCdil il szlib v hiyl-klkl dvlri onlara thvil verib. mrulQeys ikinci qartilikdn xbr tutandan sonra bu bard bir qsid
yazr ki, onun ilk beyti yuxarda deyiln idi. Xlas, mam leyhissalamn bu erdn misal kimi istifad etmkdn mqsdi budur ki,
xlifnin Sqif hlinin barsind hay-ky salb o qdr sz-shbt
apardqlar hvalatn burax.

472

gldi.) Allaha and olsun ki, qriblik qalmayb. Odur ki,

qribliyi aradan aparan (onu son hddin atdran v nticd
ondan bir ey qalmayan) v yriliyi oxaldan bu byk i
tccb dourandr. nsanlarn bir dstsi (Maviy v onun
trfdarlar) hiyl v klk il Allahn nurunu randan

sndrmk v Onun suyunun qaynaq mnbyi v yolunu

emsindn balamaq niyytin ddlr. (slamn hkmlrini
aradan gtrrk Hzrt Peymbrin caniinini ev dusta etmk
istdilr.) Mniml zlri arasnda vba gtirn suyu birbirin qatdrdlar (fitn-fsad, mharib v qan axdlmasna sbb
oldular). Buna gr d qm v kdrlrin tinliklri bizdn
v onlardan gtrls, onlar tam haqq yola kcym (ki,
Allah v Peymbrin razln ld edrk xobxt olsunlar). Baqa
cr olsa1 is (kinmli bir ey yoxdur. nki Allah Qurani-Krimin
Fatir sursinin 8-ci aysind buyurur):

Bel is onlarn aznlqlarna gr

oxlu qm-qss kmkl zn hlak v mhv etm.

nki Allah onlarn etdiklrini bilndir (v onlar mllrinin
czasna atdracaqdr).

162-ci xtb
mam li leyhis-salamn (ni uca olan Allahn bzi
siftlrinin byan barsindki) xtblrindndir.
kr bndlri yaradan, yeri dyn, bol suyu alaq
yerlrd axdan v bitkilri ykskliklrd bitirn Allaha
layiqdir. Onun vvl olmasnn balanc v bdiliyinin
sonu yoxdur.2 (Buna gr d buyurur:) Hmi olmu vvl v
sonu olmayan bdi Odur. (zmt v byklyn gr ibadt
layiq olduu n) alnlar torpaa qoyularaq Ona scd edib v
qlblr Onun tovhid v tkliyi barsind yekdildir. eylrin
1

Haqq yola qdm qoymasalar v ilahi ba il dy v mharib

vziyytind qalsalar
2
nki balanc v son mmkn varla mxsusdur, yoxluu qeyrimmkn v vcudu vacib olan varla yox. nki yoxluq kemiin
malik olan ey hadis, yni, sonradan yaranm, meydana xm
varlqdr v bel bir varlq vcudu vacib olan varlq ola bilmz.

473

hr birini yaradan zaman onlarn hdlrini myynldirdi

ki, z onlara oxarlqdan v bnzrlikdn stn olsun.
(Demli, eylrin mhdud olmalar Onun bnzrinin olmamasna bir
dlildir.) Dnclr Onu hdd, hrkt, zv v altlrl
(zahiri v batini qvvlrl) frz ed bilmz. (nki Onun mmkn
varln tlblrindn olan hdd, hrkt, zv v alti yoxdur.) Onun

barsind n vaxt olub? deyilmir. Hminin n vaxta

kimi olaca myynldirilmz.1 (Al qarsnda el) yandr
ki, ndn zahir oldu? demk olmaz. (Gzlrdn el)
mxfidir ki, nd gizlnib? deyilmz. (nki O, btn
sbblrin sbbidir v yer v mkanda olmaqdan uzaqdr). Cisim
deyil ki, uzaqdan gz arparaq sonra yox olsun. Hminin
prdnin altnda deyil ki, ns onu hat etsin. Onun eylr
yaxn olmas yapmaqla v uzaq olmas ayrlqla deyil. 2
Bndlrindn (ba vern) gzalt bax, sz tkrar edrk
bir ne df demk v torpaq tpy yaxnlamaq Ona gizli
deyil. Hminin O, qaranlq gecd v (ya) iq saan ayn
klg sald (zlmtini yox etdiyi) v arxasnca nurlu gnin
gldiyi skutlu gecd, batan v xan zamanda (ay batan kimi
gn xanda v gn batan kimi ayn grnmsind) v ruzigarn
gnlrinin gecnin glmsi v gndzn getmsi il olan
dvrnd bir addm atlmasndan xbrsiz deyil. 3 O, hr bir
son v mddtdn, hminin hr bir saydan v saylandan
qabaq olub. (nki O, hr bir eyin yaradan olduu n
yaranmlardan qabaq olmaldr.) Hdlri tyin ednlrin
llri, trf v chtlrin sonunu, yerlrin hazrlanmasn
v mkanlarda yerlrk mskunlama Ona nisbt

nki O, zlidir v zamann yaradandr. Buna gr d zaman Onu

hat etmir. Hminin sonu olmayan bdidir. gr bel olmasayd,
hdd il mhdudlaard v vacib varlq olmazd.
2
nki yaxnlq v uzaqlq mmkn varln xsusiyytlrindndir. O
is mmkn varlq deyil. Buna gr d Onun yaxn olmasnn mnas,
hr bir eyi hat etmsi v hr eyin Onunla var olmasdr. Uzaq
olmasnn mnas is Onun zatnn hqiqtinin drk edilmmsidir.
3
Xlas, gec il gndz, gizli il akar v ruzigarn dyim v vz
olunmas Onun elmi mqabilind czi v klli olmaq baxmndan
brabrdir v Ona he n gizli deyil.

474

vermlrindn uca v uzaqdr.1 (Buna gr d buyurur:) Hdd

v son Onun yaratd varla layiqdir v Ondan baqasna
(mmkn varlqlara) nisbt verilir. yalar zli v bdi sas,
mn v nmunlr sasnda yaratmayb (nki Onun
yaratmasnn mnyi olmayb), blk yaratdn v hddini
tyin etdiyini (nmun v mnyi olmadan, srf istmkl) yaradb.
Vcuda gtirdiyin surt v kil verdi v onun surtini
gzl v mnasib etdi. He bir ey Onun (frman)
mqabilind itatsizlik etmz (hr bir ey itatkar v tabedir).
tat v tabeilikdn Ona bir xeyir v mnft nsib olmur.2
Onun ken llr barsindki elmi qalan dirilr
barsindki elmi kimidir. Hminin Onun uca gylrd
olanlara elmi, alaq yerlrdkilr elmi kimidir.3

Bu da hmin xtbnin (insann yaradlnn

heyranediciliyi v yaradann zmt v bykly
barsindki) bir hisssidir
Ey brabr yaradlla (he bir nqsan v atmazl olmadan)
yaradlan insan! Ey qaranlq uaqlqda v oxlu prdlrd
(btn, uaqlq v ciftin, yni, insann dnyaya glrkn ana btnindn
onunla birlikd xd prdnin qaranlnda) qorunmu mxluq!
Xalis gildn (v torpaq nsrlrindn tkil olunmu insan
bdnindn) balanmsan v mlum ly (en, uzun, naziklik v
qalnlq akar olana) v blnm mddt (yeddi v ya doqquz ay,
yaxud ondan az v ya ox hamillik dvrn) qdr mhkm yer
(anann uaqlna) qoyulmusan. Anann qarnnda dl

olmana baxmayaraq, trpnirdin. Sz cavab vermir, ssi

eitmirdin. Sonra z yerindn (anann uaqlndan)
1

nki l, sonu olmaq, mkan ld etmk v onda yerlmk cismin

v mmkn varln xsusiyytlrindndir.
2
nki O, baqasna mhtac deyil. Ona gr ki, mhtac olmaq kamaln
naqisliyin sbb olur v bu, mmkn varln xsusiyytlrindndir.
3
Onun l v diri, kemi v glck, alaq v hndr olan elmi birdir.
Onun zat zamann v zamana aid eylrin hisslrin nisbtd yeksan
olduu n zatnn eyni olan elmi d hmin crdr.

475

grmdiyin v xeyir yollarn bilmdiyin ev xarldn.

Sn anann dlrindn sd mmk yolunu kim gstrdi?
Sni ehtiyacn olan zaman mhtac olduun v istdiyin
eyl kim tan etdi? (Mgr btn bunlar yaradann varlna v
mvcud olmasna bir dlil deyil ki, sn Onun zatnn hqiqt v
mahiyytini aradrb drk etmk istyirsn? Onun zatnn hqiqt v
mahiyytini drk etmk) nec d uzaqdr! (nki) kil, surt v
ndam sahibinin siftlrind (onlar tanmaqda) aciz qalan ks,

onu yaradann siftlrind daha aciz v Onu, yaratdqlarnn

hdd v siftlri vasitsi il drk etmkdn daha uzaqdr.1

163-c xtb
mam li leyhis-salamn yanna toplaaraq Osmann
nalayiq mllrindn ikayt edilrkn buyurduu
klamlarndandr. (Osmann znn v nmayndlrinin fitn-fsad
v yriliklri Mdin v digr hrlrd yayldqdan sonra Mdinnin
Hzrt Peymbrin shablrindn olmu v digr sakinlrinin bir
dstsi, baqa hrlrin halisin bel bir mktub yazdlar: Siz ki Allah
yolunda cihad edrk din dmnlri il vurumaq istyirsiniz, tez bizim
yanmza glin. Sizin xlifniz dini mhv edib v aradan aparb.
Bellikl, xalqn qlbi Osmandan snd v onu mqamndan
uzaqladrmaq qrarna gldilr. Misir, Bsr v Kuf halisinin byk
bir dstsi Mdiny gldi.) Onlar (Osmandan mama gileylnrk) o

Hzrtdn onlarn trfindn Osmanla shbt etmsini v

onun onlarn razln tmin etmsini (pis davranmaqdan l
krk dind yaratd bidtlri yox etmsini, Hzrt Peymbrin
shablrin bu qdr zlm etmmsini v hrlrin hakimi vzifsin
dz insanlar gndrmsini) istmsini xahi etdilr. Buna gr

d mam leyhis-salam Osmann yanna gedib bel

buyurdu:
Xalq mnim arxamdadr v mni sninl zlri arasnda
eli v vasit tyin edib. (Mndn onlarn szlrini sn atdraraq
fsad aradan qaldrmam istyiblr.) Allaha and olsun ki, sn
1

Yaradlmlarn heyranediciliklrini drk etmy bir yol tapa bilmyn

ks yaradana nec yol tapa bilr? Halbuki Onun bnzr v oxar
yoxdur ki, zat v siftlrinin hqiqti tannsn.

476

n deycyimi bilmirm. (N dil il danm ki, sn tsir etsin?

Snin bidt v irkin mllrindn) snin znn xbrsiz
olduun bir ey bilmirm. Sn tanmadn v bilmdiyin
bir i (yerin yetirdiklrinin haram olmas) barsind bldi
deyilm. (Blk zn davrannn haram v din zidd olmasn
bilirsn.) Bizim bildiyimizi sn d bilirsn. (Snin grdyn
ilrin irkinliyi biz mlum v akar olduu kimi snin zn d akar
v mlumdur.) Bir eyd sndn qabaa dmmi, sni

tmmiik ki, sni ondan xbrdar edk. He bir hkmd

xlvt kilmmiik ki, onu sn atdraq.1 Sn bizim
grdklrimizi grm v eitdiklrimizi eitmisn. Allahn
Peymbri (sllllahu leyhi v alih) il biz nsiyytd
olduumuz kimi, sn d nsiyytd olmusan. N bu
Quhafnin v n d Xttabn oullar dzly sndn layiq
deyildi. 2 Halbuki sn qohumluq baxmndan Allahn
Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) onlardan daha
yaxnsan.3 Hminin sn Peymbrin krkni olmaqla
bu Bkr v mrin atmadqlar bir mqama atmsan.4
Odur ki, z barnd Allahdan qorx, Allahdan qorx! nki
1

Hm biz, hm d sn Hzrt Peymbrin hzurunda olmu, xalq il

rftarn grm v hkmlrini eitmiik. Buna gr d o Hzrtin
davrann sn tbli etmk lazm deyil.
2
Hzrt Peymbrin buyurduunun ziddin xb bhan il xilafti
qsb etmlrin baxmayaraq, dind snin kimi bidtlr yaratmadlar v
mslmanlara bu cr zlm v sitm etmdilr.
3
nki Osman, ffan ibn bil As ibn myy ibn bd ms ibn bd
Mnafn oludur v bd Mnaf Hzrt Peymbrin - Mhmmd ibn
Abdullah ibn bdlmttlib ibn Haim ibn bd Mnaf ibn Qusyy ibn
Kllab ibn Murr ibn Kbin nc babasdr. bu Bkr is Abdullah
ibn bu Quhaf Osman ibn Amir ibn mr ibn Kb ibn Sd ibn Tym
ibn Murr ibn Kbdir. Murr Hzrt Peymbrin altnc babasdr.
mr is Xttab ibn Nufyl ibn bduluzza ibn Riyah ibn Abdullah ibn
Qurt ibn Zurrah ibn diyy ibn Kbin oludur. Kb Hzrt
Peymbrin yeddinci babasdr. Demli, Osmann Hzrt Peymbrl
qohumluu bu Bkr v mrdn daha yaxndr.
4
Osman mhur nzr sasn Peymbrin qzlar - Rqyy v Umm
Glsm alb. vvlc Ruqyyni alb v bir mddt sonra o mzlum
xanm vfat etdikdn sonra Umm Glsm bacsnn yerin ona
veriblr. Buna gr d Osmana snnilr iki nur sahibi lqbini
veriblr.

477

Allaha and olsun ki, sn kor olub sonra grn v nadan olub
sonra yrdiln olmayacaqsan. 1 Hqiqtn yollar (Allahn
hkmlri) akar v dinin nianlri (Quran v hli-Beyt)
mhkm v brqrardr. Odur ki, (gr qflt dmsns) bil:
Allah yannda bndlrin n stn (haqq yola) hidayt
olunmu v (baqalarn) hidayt edn, mlum snn (qayda)
v yolu (Hzrt Peymbrin snnsini) brqrar edn (onun
sasnda davranan) v batil v shv bidti ldrn (aradan
qaldraraq xalq onun shvliyindn xbrdar edn) daltli v dz
badr. Hqiqtn snnlr aydn v akardr v onlarn z
nianlri var. Hminin bidtlr akardrlar v onlarn (da)
z nianlri vardr. Allah yannda bndlrin n pisi is
z azn olan v baqalar onun vasitsi il aznla
dn, (Allahn Peymbrindn) gtrlm snnni ldrn
v mhv olmu bidti dirildn (haqdan l gtrb batili yaymaq
istiqamtind
alan)
zalm badr. Mn Allahn
Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih) bel buyurduunu
eitmim ki: Qiyamt gn zalm ban gtircklr v
onun n kmk edni olacaq (ki, onu chnnm odundan xilas
etsin), n d zrxah (ki, zab ondan df etsin). Bellikl, o,
chnnm oduna atlacaq v dyirman frlanan kimi onda
frlanacaq. Sonra chnnmin quyusunda v dibind hbs
olunaraq saxlanlacaq. Sni Allaha and verirm ki, bu
mmtin ldrln bas olmayasan. nki bundan vvl
deyilirdi (Hzrt Peymbr buyurub) ki: Bu mmtd bir ba
qtl yetirilck v (onun ldrlmsi nticsind) qiyamt
kimi qan axdlmas v dy (qaps) alacaq, ilr onlara
bhli v qaranlq grnck, aralarnda fitn-fsad
yayacaq v onlar haqq batildn se bilmycklr. Hmin
fitn-fsadlarda oxlu axnama trdr, haqdan l
gtrrlr. Hminin ox iztirabl v nigaran olarlar. Buna
gr d (sksn ildn artq olan), uzun illrdn v mr baa
vurduqdan sonra (katib v mmurun) Mrvan (ibn Hkm) n
1

Sn haqq yola nabld deyilsn ki, sn yol gstrim v dz rftardan

xbrsiz deyilsn ki, onu sn yrdim. Blk bil-bil din zidd
davranrsan.

478

dmnin qart edrk srtl srdy dv kimi olma ki,

sni istdiyi yer srsn.
Osman o Hzrt dedi: Xalqla dan mn mhlt
versinlr ki, onlara edilmi zlmlri aradan qaldrm. mam
leyhis-salam buyurdu:
Mdind olana mhlt lazm deyil. Onda olmayann
mhlti is snin mrin ona atana kimidir. 1

164-c xtb
mam li leyhis-salamn tovuz quunun yaradlnn
heyranediciliyini xatrlatd xtblrindndir.
Allah tccbl v qrib varlqlar yaradb: bzilri (insan
v heyvanlar kimi) canl, bzilri (cansz tbit kimi) cansz,
bzilri (dalar kimi) hrktsiz v bzilri (ulduzlar kimi)
hrkt edndir. Onun yaradlnn gzlliyi v qdrtinin
byklyn hadt vern akar dlillrdn allarn,
qarsnda tabe olaraq inandqlar eyi brqrar etdi. Bel ki,
(allar) Onun varln iqrar edrk mrin tabedirlr v
allarn inandqlar eyin Onun birliyin olan dlillri,
bizim qulaqlarmzda fryad qoparrlar. Hminin qularn
yerin dliklrind, (iki dan arasnda yerln) geni drlrd
v dalarn banda yerldirdiyi mxtlif killilrini
yaratd. Onlarn crbcr qanadlar v mxtlif grkmlilri
vardr. Onlarn boyunlarna itatkarlq v tabeilik cilovu
salnb v aq hava v geni fzann boluqlarnda qanad
alrlar.2 Onlar bu akar heyranedici surtlrd yaratd,
1

Mdind olan kimslr barsindki nqsan v atmazlqlarn

aradan qaldrlmasna bala, buna mhlt lazm deyil. Burda olmayan
barsind is, snin mrin atana kimi he bir zr v bhan yeri
yoxdur. Deyirlr ki, Osman Mrvana aldanb mslmanlara zlm
etmkd crtlnrk mirl-mmininin szlrin qulaq asmad v i o
yer atd ki, Misir halisi v baqalar onu evind mhasiry alaraq
acnacaql kild ldrdlr.
2
Qurani-Krimin Nhl sursinin 79-cu aysind buyurur:

Mgr onlar yerl-gy arasnda ram olmu qular grmrlr? Onlar

479

halbuki bundan nc yox idilr. (Onlar yoxdan yaratd.) Onlar

(t v drilrind) gizlnmi oynaqlarn mhkm smklri il
bir-birin birldirdi. Onlarn bzisini (dvquu v hacleylk
kimisini) iti yerimk v asan umaq n yksklikd
umaqdan saxlad v onu el yaratd ki, yer yaxn uur.
Nvbnv qular hikmt v mslht saslanan qdrt v
yaradl il mxtlif rnglrd sralad. (Hr birini mxsus bir
rngd yaratd.) Bellikl, onlarn bzisi el bir rngin
qlibin salnb ki, ona baqa bir rng qarmr, 1 bzisi is
bir rng salnb v boynunda el bir boyunba cizgilnib
ki, onun rngi bdninin digr yerlrinin rnginin
ksindir.2
Qularn yaradl baxmndan n heyrtlndiricisi tovuz
quudur ki, Allah onu n mhkm ld yaradb v
rnglrini kkn (piy, smk v damarla) bir-birin
birldirdiyi qanadla v uzunluunu ox etdiyi quyruqla n
gzl qaydada nizama salb. N vaxt (ctlmk ists v) dii
tovuzquuna trf gets, quyruunun burulann aar v
onu qaldraraq bana klg salar. Hmin quyruq (bir yer
ylanda v alaraq yaylanda) sanki Daryn (gmisinin)
yelknidir ki, gmii onu bir trfdn digr trf evirir. 3
O, rnglri il lovalanaraq zn yr. Quyruunun
hrkti il ynr v nazlanr. Xoruzlar kimi ctlir v
bala vermsi n z diisi il ox hvtli erkklr kimi
yaxnlq edir. (mam leyhis-salam burada tovuzquunun
ctlmsinin bel olmamasn gman edn xsin szn pu etmk
n
buyurur:)
Tovuzquunun ctlmsi barsind

dediklrimd sni mahid etmk v gz il grmy

havada yalnz Allah saxlayr. Hqiqtn onlarn bu uularnda (Allahtalann gc v qdrtinin sbutu n Allah v Peymbr) iman
gtirnlr nianlr vardr.
1
Bir rngddir: ya a, ya qara, ya qrmz, ya da baqa bir rngd.
Sanki rng qlib kimi onu hat edib, bryb.
2
Onlarn bzilri blbl kimi iki v ya ox rnglidirlr. Xlas, Allah
hikmt v mslht sasnda onlar mxtlif kil v rngd yaradb ki,
bunlarn hams Onun gc v qdrtinin byklyn dlildir.
3
Daryn Bhreynin hrlrindn olan Qtifin sahillrind ada olub v
kemid ora gmilrin liman v lvbr atd yer olub.

480

gndrirm v (szn) etimad edilmyn zif v shv dlil

saslandran ks kimi deyilm. (nki hmin xs deyir: Bel
deyirlr. Mn is deyirm: Get gr!) gr onlarn znn etdiklri
kimi olsa - erkk tovuzquunun z diisini mayalandrmas,
erkyin gzndn axaraq gz qapaqlarnn knarlarnda
ylan gz ya vasitsi il olsa v dii tovuzquu onu z
dimdiyi il gtrb daddqdan sonra yumurta qoysa v
erkk tovuzquunun ctlmsi gzdn xan yadan baqa
bir yol il olmasa, hr halda bu (yanl) gman ala qarann
ctlm sulundan (onlarn dimdiklrini bir-birinin stn
1
qoyaraq ctlmlrindn) daha tccbl v qrib deyil.
(mam leyhis-salam sonra yen d tovuzquunun vsfin davam edrk
buyurur: Alq v ffaflnn oxluundan) onun llklrinin

smklrini gm millr tsvvr edr v hminin hmin

llklrin stnd bitnlri - heyrtamiz dairlr v
boyunbalar (sarlq v parlaqlqda) xalis qzl v (yallqda)
zbrcd (qzla alar yamtl rngli qiymtli da) paralar
sanarsan. Buna gr d gr onun qanadn yerin bitirdiyi
gl v iklr oxatsan, deycksn ki: O, hr baharn
iklrindn toplanm bir dst gldr. gr onu
geyimlr oxatsan, (deycksn ki:) rsm v kil ilnmi
bzkli v ya Ymnd toxunmu gzl rngli v qng
paltar kimidir. gr zint yalarna bnztsn, (deyrsn ki:)
cvahirl bzdilmi gm arasnda yerldirilmi
rngarng zk qalar kimidir. ox ivli sevinck xsin
nazlanmas kimi yol gedir. Tam diqqt v mlahiz il z
quyruq v qanadna baxr. Kynyinin v paltarnn (mxtlif)
rnglrinin gzlliyindn qhqh il glr. Gz
1

Ala qarann ctlmsi grnmdiyi n el arasnda msl kimi

bu i ala qarann ctlmsindn d gizlidir

deyilir v bel znn edirlr ki, onun ctlmsi erkk qarann hzm
orqannda olan su vasitsi il olur. Bel ki, dii qara dimdiyi il onu
gtrr v onun vasitsi il yumurta qoyub bala xarr. mam leyhissalamn mqsdi budur ki, camaat ala qarann ctlmsini grmdiyi
n bu cr szlr danr. gr tovuzquu barsind d onlardan bel
eylr nql edilirs, bu, tccb dourmur. nki onlar nadanlq
zndn dlil-sbutsuz eitdiklri ey inanaraq bu cr szlr
danrlar.

481

ayaqlarna sataanda is haray qopararaq uca ssl alayr,

sanki akarcasna, kmy bir kims arr v (bu mli il)
znn (ayaqlarnn irkinliyindn olan) qm-qssnin
hqiqiliyin hadt verir. nki ayaqlar (n a, n d qara,
blk torpaq rngind olan) xoruzun ayaqlar kimi nazikdir (v
irkindir) v onun baldrnn smy trfdn (xoruzun ayanda
olan v el d akar olmayan tikan kimi) gizli bir tikan qabarr.
Boynunun arxasnda yalnn yerind nq edilmi bir yal
kkil var. Boynunun xaca bardaq kimidir (nazik v
uzundur). Boynunun bataca is qarnnn altna qdr (ox
yal olan v rng qoyulmasnda istifad ediln) Ymn basmas v
ya cilal gzgy bklm rngli v bzkli ipk kimidir.
Tovuzquu sanki zn qara adraya bryb. Amma
travt v parltnn oxluundan, ona oxlu gzl yal
rngin qatdrld gman edilir. (ffaflq v aydnlnn
oxluundan onun qaral yala alr v baxanda hr an bir rngd
grnr. Odur ki, buyurur:) Qulann yarnda qlmin ucuna
bnzr (nazik) bir xtt var v o, rng baxmndan ox a olan
obanyast gldr (onun kimidir). O, qara rng iind

parldayan a xtt kimidir. Tovuzquunun bhrlnmdiyi

rng ox azdr. O, ox cilal, parlaq, iql v gzl olduu
n hmin rngi daha yax gstrib. Bellikl, o, (rnglr
boyanmasnda) bahar yalarnn v ox isti gnlrin
yetidirmdiyi (blk eyb v nqsanlardan pak v uzaq olan Allahn
hikmt sasnda yaradln vvlindn badan-ayaa mxtlif
heyranedici rnglrl yaratd) danq iklr kimidir. O,

bzn z tk v llklrindn xaric olaraq paltarn xarb

ltlnir. Bellikl, tklri bir-birinin ardnca tklr v yen
bir-birinin ardnca bitir. Tklri yarpaqlar aacdan tkln
kimi tklr. Sonra bir-birinin ardnca tklri
tklmmidn qabaqk klin dn kimi bitir. (Bel ki,)
onun he bir rngi vvlki rnglrin ksin olmur v he bir
rng z yerindn baqa yerd durmur. (Dn hr bir tk v
llyin yerin hmin kil v rngd olan bir tk v llk xr.) gr
onun llklrinin tklrindn birin diqqtl baxsan, (onlarn
rng boyanmalar) sn (bir df) qzlgl qrmzs, bir df
zbrcd yal, bzn is qzl sars rngind grnr.
482

Buna gr d drin v dqiq drraklr bu heyvann

yaradlnn necliyini nec qavraya, qli dnclr onu
nec drk ed v ya vsf ednlrin szlri onun necliyini
nec nzm k bilr?! Halbuki hmin heyvann n kiik
hisssi (tk) fikirlri onu drk etmkd v dillri z
vsfind aciz qoyub. Buna gr d eyb v nqsan
siftlrdn pak v uzaqdr o Allah ki, allar gzlr nnd
cilvlnn v onlarn mhdud, yaranm, mrkkb v
rnglnmi kild drk etdiklri varln vsfind mlub
edib, dillri Onun hqiqtinin necliyinin byannda
bacarqsz v siftlrinin rhind aciz edib. Hminin eyb
v nqsan siftlrdn pak v uzaqdr o Allah ki, kiik
qarqa v balaca acaqanadlarn ayaqlarn, elc d
onlardan byklrin - balq v fillrin yaradln mhkm
edib. zn vacib edib ki, ruh v can verdiyi he bir css,
onun n lm vdsi v yoxluq sonluu
myynldirmyincy qdr hrkt edib trpnmsin.

Bu da hmin xtbnin Cnntin necliyi

barsindki bir hisssidir
gr qlb gz il snin n Cnntdn vsf edilnlr
baxsan (v onlar barsind fikr dalaraq dnsn), nfsin mtlq
bu dnyada olan v onun, nzrd cilvlnn istk, lzzt v
br-bzklrindn uzaqlaar. Fikir v dnc il kklri
Cnnt arxlarnn knarnda mk dfinlrind basdrlm
aaclarn yarpaqlarnn bir-birin dymlrinin ssindn,
tz v travtli mirvari salxmlarn nazik v qaln
budaqlardan aslmasndan, he bir tinlik olmadan (aacn
bana xmadan v ya da v ubuq vasitsi il salnmadan) ylan
v yann arzusuna uyun olaraq onun ixtiyarnda duran
(onu zhmtsiz ymas n arzulamas il yaxnlaan) rngarng
meyvlrin hmin aaclarn gllrinin tumurcuqlarndan
zahir olmasndan a-ba qalar. Cnnt hli n onun
saraylarnn qarsnda pak v tmiz ballar v safladrlm

483

rbtlr dolandrlr (ki, istyn gtrb isin).1 Cnnt hli

hmilik ev (bdi Cnnt) daxil olana v yerdyim v
sfrlrdn qurtarb rahatlanan zamana kimi ilahi ta v
bxilr daim hallarna amil olan dstdir (v onlar Allah v
Peymbr tabedirlr). (nsan lndn sonra qiyamt balanana kimi
sfr tinliklrin dar olan xs kimidir v lm, brzx almi v
qiyamtin tinliklrindn nicat tapb, ykn Cnntd aandan sonra
yolun ziyytlrindn qurtulur, rahatlq tapr.) Buna gr d ey

dinlyici, gr qlbini qfltn sn atacaq ey heyranedici mnzrlr mul etsn (fikr dalaraq onlarn
barsind dnsn), cann onlara atman vqndn
bdnindn xar v hmin mnzrlr atmaa tlsdiyin
n mnim bu mclisimdn qbristanlq hlinin
qonuluuna gedrsn (dnyaya v onda olanlara gz yumaraq
lm gzlyrsn). Allah fzl v mehribanl zndn bizi v
sizi yax ml sahibilrinin mnzillrin (bdi Cnnt)
getmk n qlbn sy gstrib alanlarn (Allah v
Peymbrin razln ld ednlrin) zmrsind yerldirsin.
(Seyyid Rzi deyir:)

Bu xtbnin bir ne qeyri-adi klmsinin

mnas beldir:
O Hzrt leyhis-salamn buyuruundak
yurru bimulaqhti birlmsind yurrunun
kk olan rr klmsi yaxnlq etmk barsind
metaforadr. rblr kii qadn il yaxnlq ednd onun
barsind rr r-rculu l-mrt
deyirlr. O Hzrt leyhis-salamn digr
buyuruundak qil klmsi yelkn
mnasndadr. Dariyy Daryn mnsub
1

Nec ki, Qurani-Krimin Saffat sursinin 45-47-ci aylrind

buyurur:
Onlar n grnn axar aydan (doldurulmu) rbt dolu
piyallr dolandrlacaqdr: aappaq, z d inlr lzzt vern (bir
rbt). Onun iind zrr-ziyanl, baars, sstlk vern he bir ey
yoxdur. Onlar ondan mst d olmazlar.

484

demkdir. O, dniz knarnda olan bir hrdir ki, oradan

tir gtirilir. nchunun mnas is
dndrmkdir. rblr birin dvnin ban dndrdiklrini
atdrmaq istynd deyirlr.
Nutiyy is gmii mnasndadr. O Hzrt
leyhis-salamn zffty cufunihidn
mqsdi tovuzquunun gz qapann iki trfidir.
Zfftan hr iki trf mnasndadr. mam leyhissalamn
filz z-zbrcd birlmsindki
filz klmsi filznin cmidir v onun
mnas tik v para demkdir. Kbais klmsi
kbasnin cmidir v o,
izq xurma
salxm mnasndadr. salic budaqlar demkdir
v onun tki uslucdur.

165-ci xtb
mam li leyhis-salamn (shablrin yd-nsiht verdiyi)
xtblrindndir.
Grk kiiyiniz byynzn arxasnca getsin v
byynz kiiyiniz qar mehriban olsun. Cahiliyyt
dvrnn (Hzrt Peymbr ilahi eli kimi gndrilndn qabaqk
zamann) zalmlar kimi olmayn ki, (onlar) n din v ritd
aradrma aparr, n d Allah tanmaqda al ildirdilr
(nadan idilr v eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allahn
hkmlrindn xbrsiz idilr) - qularn yumurtladqlar yerd
taplan (v qu yumurtas olmas tsvvr ediln) yumurta kimi ki,
sndrlmas (kimins onu sndrmas) gnahdr v (gr salamat
1
saxlanlsa) iindn ziyanverici bala xacaq.

nki ola bilr ki, zhrli ilan yumurtas olsun. Cahiliyyt zalmlar
dvquunun yumurtlad yerd taplan zhrli ilan yumurtas
kimidirlr. Ona gr ki, onlarla mxalift etmk v onlar devirmk
dy v qan tklmsi il nticlnir, yumaq davranmaq is aznlq
v fitn-fsada sbb olurdu.

485

Bu da hmin xtbnin (mslmanlarn

paralandqdan sonra yenidn birlrk Bni-myyni
aradan gtrmlrindn xbr verdiyi v shablrini
mzmmt etdiyi) bir hisssidir
(Mslmanlar) bir-birlri il isiniib birldikdn sonra birbirlrindn ayrlacaq v z kklrindn (haqq mam v dinin
tmlinin trafndan) dalacaqlar. Bellikl, bzilri bir
budaqdan (hidayt v doru yol imamlarnn - leyhimus-salam birindn) tutar v hara gets, onunla birg olar (gstrilrin
uyun davranar). Nhayt, Allah onlar tezlikl, payz fslind
bulud paralar bir-birin birldiyi kimi Bni-myynin
n pis gn (hakimiyytlrinin devrilmsi) n bir yer
toplayar. Allah onlar bir-birinin zrind yerln buludlar
kimi bir-birlrin qar mehriban edr, birldirr v
oxaldar. Bundan sonra, Allah onlar n qaplar aar ki,
qaldrldqlar yerdn selcsin, iki ban (Allahn QuraniKrimd hvalatn byan etdiyi Sba hlinin iki bann) seli kimi
yola drlr (hrkt edrk bir-birlrinin kmyin tlsrlr). (O,
ox zmtli bir sel idi ki, Sba hlinin hamsn hlak etdi v) he bir
tpcik ondan salamat v he bir yksklik z yerind
brqrar qalmad. Onun yolunu n dan mhkmliyi, n d
yerin hndrly balad. (ndi hmin dstni d he ks mlub
ed bilmz.) Allah onlar yaratd (v el selin d yata olan)
drlrin arasnda splyr v emlr kimi yerd axdar.
(Xlas, saylarn oxaldar v onlara gc v qdrt ta edr.) Onlarn
vasitsi il bir dstdn (zalmlardan) digr dstnin (zlm
mruz qalmlarn) haqqn alar v bir dstnin (Bni-myynin)
hrlrin digr bir dstni (Bni-Abbas) qoyar, tyin edr.
And olsun Allaha ki, onlarn llrind olan ey padahlq v
hkmdarlqdan (onlarn padahlq v hakimiyytlrindn) sonra
quyruq odda riyn kimi riyr (onlarn izzt, dvlt, srvt v
btn eylri aradan gedr).

Camaat! gr bir-birinizi haqqa (mam leyhis-salama)

kmk etmkdn saxlamasaydnz (kmk etsydiniz) v batil
v nahaqq (Maviyni) alatmaqda sstlk etmsydiniz,
(qdrt v dzlk baxmndan) sizin kimi olmayan ks siz
486

(hrlriniz) tamah salmazd v siz aalq edn kims

gclnmzdi. Lakin siz (z mam v banzn mrlrin tabe
olmadnz n) Bni-srailin srgrdanl kimi avarasrgrdan qaldnz (aznla ddnz. srail oullar Musa
leyhis-salama qar itatsizlik etdiklri n qrx il avara-srgrdan
qaldlar v Allahn Qurani-Krimd hvalatn byan etdiyi hmin
llkdn bir yer yol tapa bilmdilr). Canma and iirm ki,
mndn
sonra
sizin
srgrdanlnz
(Bni-srailin
1
srgrdanlndan) bir ne qat artrlacaqdr. Ona gr ki, siz
haqq arxaya atdnz, (Hzrt Peymbr) daha yaxn olan
(znzdn) ayrdnz v (o Hzrt) uzaq olanla birldiniz.
(mam leyhis-salama tabe olmayb fitn-fsaddan baqa bir mqsdlri
olmayan xliflrin v Maviynin arxasnca getdiniz.) Bilin! gr

z bldi v yol gstrninizin arxasnca getsydiniz, o sizi

Allahn Peymbrinin (bdi mhtrmlik v sadt) yoluna
aparard v siz yoldan azmaq ziyytindn qurtular v ox
ar yk boyunlarnzdan uzaa atardnz (dnyada
yazqlnza, axirtd is zaba dar olmanza sbb olan gnah
etmzdiniz).

nki onlarn srgrdanlqlar qrx il idi. Sizin v vladlarnzn

srgrdanl is zhuru gzlniln on ikinci mamn - Allah-tala onun
zhurunu tezldirsin - zhur edcyi zamana kimi davam edckdir.

487

166-c xtb
mam li leyhis-salamn xilaftinin vvlind
buyurduu xtblrindndir.
Allah-tala Kitab (Qurani-Krimi bndlr n) bldi
olaraq gndrdi v onda yax v pisi (etiqad, sz v mlin
hansnn pis v hansnn yax olmasn) byan etdi. Buna gr d
yaxlq yolunu tutun ki, (Allah v Peymbr trf) hidayt
olunub (mqsd) atasnz. Hminin pislik trfdn uzaq
olun ki, (sizi haqq v hqiqt atdran) doru yol il hrkt
edsiniz. Vaciblri yerin yetirin, vaciblri yerin yetirin!1
Onlar (riya v zn gstrmk n deyil) Allaha gr (Onun
rhmtin yaxnlamaq n) yerin yetirin ki, sizi Cnnt
atdrsn. Allah (Quranda v Hzrt Peymbrin snnsind)
mchul olmayan (blk hamya mlum olan) eyi haram etdi
(buna gr d ondan xbrsiz olan zrl saylmr) v he bir eyb v
nqsan olmayan eyi halal buyurdu. Mslmann
ehtiramn (slamn zmtin gr) btn hrmtlrdn stn
etdi. Mslmanlarn hquqlarn (dind) ixlas (yni, riyakarlq
olmadan tam sdaqt v saflqla ibadt v bndlik etmk) v tovhid
(Allah-talan tk bilmk) il z yerlrind bir-birin balayb.
Buna gr d (tkallahl v ixlas olan xs mslmanlarn
hquqlarna riayt etmk vacibdir. Bel olmasa, bu onun ixlas v
tovhidi il ziddiyyt tkil edr. Odur ki, buyurur:) Mslman o
ksdir ki, mslmanlar (Allah v Peymbrin buyurduu) haqq
(yerlr) istisna olmaqla onun dilindn v lindn salamat v
rahat olsunlar (dili il yalan, qeybt v bhtan danmasn v
baqalarn incitmkdn v zlm etmkdn l saxlasn). Allahn vacib

etdiyindn baqa, mslmana ziyan vurmaq halal deyil.

(Amma gr kims mslman nahaq yer ldrs, ondan qisas alnmas
v ldrlm xs kimi onun da ldrlmsi vacibdir.) Ham n

mumi olan v sizlrin hr biriniz mxsus hadisy tlsin.

O, lmdr (lm v dnyadan kmy hazr olun). nki
1

Namaz, oruc, xums, zkat, hcc, mr be mruf, nhy z mnkr v

sair ibadtlr ml edrk onlar yerin yetirin. Bu cmlnin tkrar
edilmsi msly tkid etmk v onun hmiyytini bildirmk ndr.

488

insanlar (onlarn bir dstsi) sizin qarnzdadr (sizdn qabaa

dblr) v qiyamt sizi arxadan qovur. (Sanki bir karvan
qabaqcadan gedib v karvann bas arxada qalanlar qabaqda
gednlr atmalar n srtl aparr. Buna gr d) yngllin
ki, (znz ar yklr altndan nicat verib karvana) birlsiniz.

Sizin birinciniz saxlanlb v onlar axrncnzn yolunu

gzlyirlr (ki, ham toplasn v birlikd qiyamt daxil olasnz).
nki (qiyamtd) sizdn (hr eyi) soruacaqlar, htta yerlr
v drdayaqllar barsind. 1 Allaha itat edin v Ona qar
itatsizlik gstrmyin. Yaxlq grn zaman onu ld edin
(ki, dnya v axirtiniz xeyri var) v pislik grnd ondan uzaq
olun (ki, sizi zaba dar edr).

167-ci xtb
mam li leyhis-salamn xilaftind beyt edildikdn
sonra buyurduu klamlarndandr. (Tlh il Zbeyr beytlrini
pozaraq Bsry getdilr, orada fitn v axnama yaradaraq
mslmanlarn mallarn qart etdilr v yax insanlar ldrdlr.)

Shablrdn bir dstsi o Hzrt dedi: Ka ki, Osmana

qar (onu ldrmy) toplaanlar czalandraydn (v
beytlrini pozan kimslrin he bir bhanlri qalmayayd). mam
leyhis-salam buyurdu:
Qardalar (dindalar)! Mn sizin bildiyinizdn xbrsiz
deyilm (blk hm kemii, hm glcyi, hm d indini bilirm).
Lakin mnim (Osman ldrnlrdn intiqam almaa) nec gcm
atar, halbuki (onu ldrmk n) toplam (v bu axnaman da
yaradan) dst z gcllynn son hddind qalmaqdadr
v biz onlara deyil, onlar biz aalq edirlr?!2 Bilin!
1

Soruacaqlar ki: filan tarlan n n datdn? N n filan evi qsb

etdin? Yaxud n n filan hrdn kb irk v kfr hrlrind
mskunladn? Hans sasla dili-az bal heyvan incitdin?
2
nki hmin id Mdin halisinin oxu, elc d Misir, Kuf v
digr hrlrin sakinlrinin ksriyyti v ld yaayan tayfalar
itirak etmidilr. Deyirlr ki, mam leyhis-salam bir gn camaat bir
yer toplad v onlara xtb oxuyaraq dedi: Osman ldrnlr ayaa
qalxsnlar. ox az hissdn baqa ham ayaa qalxd. O Hzrt bu ii
yd vernlrin cavabn mli kild vermk n etmidi.

489

Osman ldrnlr sizin qullarnzn kmk olduu v ld

yaayanlarnzn birldiyi bir dstdir (bu ii ham lbir olaraq
grb). Onlar sizin aranzdadrlar (hl Mdindn xaric
olmayblar v gr mqsdinizi baa dslr), siz istdiklri
ziyyti verrlr (v he ksin onlarn qarsn almaq qdrti
yoxdur). stdiyiniz ey gcnz var? (Bu bard fikirlib
onlarla vurumaq n bir kmk nzrd tutmusunuz? Sizin istdiyiniz)
bu i nadanla saslanan bir idir v onlarn (oxlu) kmk
v yardmlar var (ki, ehtiyaclar olan zaman onlardan kmk
istyirlr). Camaat bu intiqam shbti ortaya glnd bir ne
dst olur. Bir dst sizin grdklrinizi grr (nzrlri budur
ki, grk intiqam alnsn). Bir dst sizin grmdiyinizi grr
(deyir ki, grk onun qatillrin kmk edilsin). (Digr) bir dst (is)
n bunu, n d onu grr (bu id susub dayanb v he bir nzri
yoxdur). Buna gr d (Osmann qatillrindn intiqam almaq,
hmiyyti onun ldrlmsindn d ox olan bir byk fitn-fsadn
yaranmasna sbb olacaq. Odur ki,) xalqn rahatlq tapmas,

qlblrin z yerind qrar tutmas v haqlarn mnasib

yerd asanlqla alnmas n sbrli olun. Mnim yanmda
sakit v rahat olun (tlsmyin v bu cr yd-nsiht vermyin),
siz nec mr vercyim baxn (gstrilrim tabe olun). Gc
v qvvni mhv edrk aradan aparan v sstlk v
xarlqla nticlnn bir i grmyin. Tezlikl, n qdr ki,
yumaqlqla mmkndr bu ii yumaqlq v mlayimlikl
dzldcym. Baqa bir ar v x yolu tapmadm
zaman (mlayimlik bir fayda vermynd) is, son drman
dalamaqdr.1

Beyti pozanlarla vuruacaam. Son drman

dalamaqdr cmlsi mhur bir msldir v onu son tdbir l atlan
yerd ildirlr.
1

490

168-ci xtb
mam li leyhis-salamn Cml hli (dvy minmi
trfdarlar) Bsry gedn zaman buyurduu
xtblrindndir.
Allah (briyyt n) doru yol bldisi olan
Peymbri natiq (xeyir v r yolu aqlayan) Kitab (QuraniKrim) v brqrar (qiyamt kimi qalacaq v yriliyin yol tapa
bilmdiyi) i (din v qanun) il gndrdi. Onunla mxalif olan
ksdn baqa he ks mhv olmaz. Hqiqtn (Hzrt
Peymbrin snnsi kimi gstriln) namlum v qaranlq
bidtlr Allahn onlardan qoruduu (onlara ml etmmy nail
etdiyi v nticd salamat qalan) ks istisna olmaqla (insanlar n)
mhvedicidir. Allahn hcctin (mam leyhis-salama) tabe
olmaq sizin (din v dnya) ilrinizin qorunmasdr. Buna gr
d mzmmt v mcbur edilmi olmadan ona tabe olun.1
And olsun Allaha, (ya) grk (mn) tabe olasnz, ya da
Allah haqq xilafti sizdn baqasna keirsin. Bellikl, o,
sizdn baqasna (Bni-myy v Bni-Abbasa) qaydana kimi,
he vaxt onu siz qaytarmaz.
Hqiqtn onlar (Tlh, Zbeyr v onlarn trfdarlar Osmann
intiqamn almaq n deyil) mnim xilaftim raz
olmadqlarna gr toplaaraq bir-birlrin kmk edirlr v
mn sizin birliyiniz xll glmsindn (dininizd ziddiyyt
yaranaraq tfriqy dar olmanzdan) qorxmayana kimi (onlarn
itatsizliklrin) sbr edirm (ki, blk peman oldular v hl d bu
sbrimd qalmaqdayam). nki gr onlar (gerkldirmk
istdiklri) bu zif v shv fikri sona atdrsalar (davam
etdirslr), mslmanlarn (din v dnya ilrinin) nizamintizam bir-birin dyck (onlarn birlik v vhdt kndirlri
qrlacaq). Hqiqtn onlar Allahn onu ta etdiyi xs
paxllq etdiklri v hsd apardqlar n bu dnyan
(xilaft v mirliyi) istyirlr. Buna gr d hkmlri (slamn
Ainin

Daxili istk olmadan deyil, niyyt v qlb safl v smimiyytl onun

gstrilrin ml edin. nki bel olmayan xsi mnafiq v riyakar
sayr v mzmmt edirlr.

491

hkmlrini) baaa evirmk (Allahn mn mxsus etdiyi xilafti

mndn almaq) istyiblr. (gr biz tabe olsanz) sizin bizim

boynumuzda olan haqqnz Allahn Kitabna v Onun

Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih) davran suluna ml
etmk, Onun haqqn da etmk (gstrilrini yerin yetirmk)
v Onun hkmlrini ucaltmaqdr (yaymaqdr ki, bunlarn
nticsind nicat tapasnz).

169-cu xtb
mam li leyhis-salamn klamlarndandr. O Hzrt
Bsrnin yaxnlna atanda, hmin diyarn halisinin bir
dstsi onun yanna bir rb gndrdilr ki, onlar n o
Hzrtl Ainin trafndaklarn vziyytlri barsindki
hqiqtlri yrnrk aydnladrsn (ki, onlarn bu mharibni
etmk haqlar var, ya yox?) v bellikl, halinin kk-bh v
trdddlri aradan qalxsn. mirl-mminin leyhis-salam
da znn onlarla olan rftarn byan etdi. Bununla da
hmin xs o Hzrtin haqq olmasn (v Cml hlinin batil v
nahaq olmalarn) baa dd. (Dlil-sbutdan) sonra (mam
leyhis-salam) ona buyurdu: Beyt et. Hmin xs dedi: Mn
bir dstnin elisiym v onlarn yanna qaydana (v
mslhtln) kimi zbana bir i grmrm. mam leyhissalam buyurdu:
Bax (de grm), gr trfindn mnim yanma gldiyin
kslr, sni onlar n ya yam (ot v suyu olan) bir yer
tapmaq n qabaa gndrslr v sn onlarn yanna
qaydb ot v su (tapdn yer) barsind xbr versn, amma
onlar sn tabe olmayb otsuz-susuz yerd oturaq salsalar,
n edrsn? Hmin xs dedi: Mn onlar buraxb mxalift
edrk otu v suyu olan yer gedrm. mam leyhis-salam
buyurdu: Onda (mniml beyt etmk n) lini uzat.1 Hmin
1

nki gr sninl insann cisim v bdninin hyat ona bal olan ot

v su tapmaqda mxalift ednd, sn onlara tabe olmayacaqsansa, bs
onda ruhun qidas olan elm v mrift nurunu tapdqdan sonra sninl
mxalift etslr nec, mxalift edcksn?

492

xs dedi: And olsun Allaha ki, mn hrtrfli dlil

gtirildiyi n beytdn z dndr bilmdim v bellikl,
mam leyhis-salamla beyt etdim. (Bli, yd-nsiht v haqq
sz hidayt v nicat tapmaa layiq olan ks mtlq z tsirini gstrir.
Seyyid Rzi deyir: Hdis v tarix kitablarnda Bni-Crm ibn Zban ibn
Hlvan qbilsin mnsub) hmin xs Kulyb Crmi ad il

tannr.

170-ci xtb
mam li leyhis-salamn Siffeynd am hli il
qarlamaq (mharib etmk) qrarna gldiyi zaman
buyurduu klamlarndandr.
(Bnd hr halda-akar v gizlin, pis v yax, tin v rahat
hallarn hamsnda Allah-talaya z tutaraq dua etmlidir. nki istr
mvcud, istrs d ehtimal ediln zrrin df edilmsi hm al, hm d
tcrb baxmndan vacibdir. Dua zrr-ziyan df edn, uzaqladran
bir amildir. Btn bunlara gr mam leyhis-salam hallarn n tini
olan mharib, qan axdlmas v dmnl qarlamaq zamannda tk
olan Allaha bel z tutur:)

Allahm! Ey uca gyn v hminin gec il gndzn

dolanma, gnl ayn seyr etm v frlanan ulduzlarn glget yeri etdiyin v sakinlrini Sn ibadt v bndlikd
yorulmayan bir dst mlk etdiyin saxlanlan smann
Rbbi! Ey insanlarn qrar tutma mkan v hrat,
drdayaqllar, gz il grnnlr v (ox kiik olduundan) gz
il grnmyn saysz-hesabsz varlqlarn get-gl yeri
etdiyin bu yerin Rbbi! Ey yerin (hrkt v trpnmkdn
qorunmas n onun) mismarlar v (mnb, bitki v digr
faydalarndan istifad etmlri n) yaranmlarn sykncyi
etdiyin mhkm dalarn Rbbi! (Ey qadir Allah, Sndn
istyirm ki:) gr bizi dmnlrimiz qalib etsn,
zlmkarl bizdn uzaq et v bizi haqq v dzlkd
mhkmlndir! gr dmnlrimizi biz hakim etsn,
hidliyi bizim ruzimiz edrk bizi fitn-fsaddan qoru!
(Sonra z shablrini dmnlrl dy hvslndirrk buyurur:)

Haradadr kiiy lazm olan eyi qorumaq n

dmnin qarsn alan? Haradadr tinliklr zaman bal
493

olduu ey riayt edn qeyrtli? (gr dydn z evirsniz)

ar arxanzdadr (qamanz eidn hr bir ks sizi mzmmt
edck) v (gr Allah yolunda din dmnlri il cihad etsniz)
Cnnt qarnzdadr (yeriniz bdi Cnntdir)!

171- ci xtb
mam li leyhis-salamn (eyb v nqsan siftlrdn pak v
uzaq olan Allahn bzi siftlri barsindki) xtblrindndir.
kr olsun o Allaha ki, gyl yer Ondan baqa bir gy v
yeri gizltmir.1

Bu da hmin xtbnin (o Hzrtin mrin zndn

sonra yaradlmas gstriini verdiyi urann zvlrindn
biri il shbti barsindki) bir hisssidir
Bir nfr (Sd ibn bi Vqqas) mn dedi: Ey bu Talibin
olu, sn xilaft hrissn! Dedim: Allaha and olsun ki, siz
daha hris v (xliflik lyaqtindn v ya Peymbrdn) daha
uzaqsnz. Mn is (xilaft) daha layiq v (mnsub olma
baxmndan Allahn Peymbrin) daha yaxnam. Mn z
1

Onun elmi hr eyi hat edir v Ona he bir ey gizli deyil. nki
gr bundan baqa cr olsa, Onun elminin mhdud olmas nticsini
verr. Mhdudiyyt is mmkn varln xsusiyytlrindndir. mam
leyhis-salamn yer baqa bir yeri gizltmir
buyuruunun zahirindn bel mlum olur ki, yer d gy kimi yeddidir.
Qurani-Krimin Talaq sursinin 12-ci aysind d buyurulur ki:


Yeddi (qat) gy v bir o qdr d
yeri yaradan Allahdr. Bzilrinin qidsin gr yer birdir v yeddi
yerdn mqsd yeddi iqlim v yerin yeddi hisssidir. Amma hr bir
mslmana bu cr msllrd Allah, Peymbr v o Hzrtin haqq
caniinlri leyhimus-salamn klamlarnn zahirin iman gtirrk
dzlyn tsdiq etmk lazmdr. nki gr z naqis allarmz v ya
mxtlif nzr v szlrl bu cr msllrin hqiqtini drk etmk
istsk, ninki bir yer xmaz v bir xeyir ld etmrik, blk hm d
doxsannc xtbnin rhind deyildiyi kimi a-ba v avara-srgrdan
qalarq.

494

haqqm tlb edirm v siz mniml onun arasnda

maneilik yaradrsnz. N vaxt onu almaq istyirms,
zm dndrirsiniz (z haqqma atmaa qoymursunuz).
Bellikl, orda olanlarn hzurunda dlil-sbutu onun
qulana rpdqdan (cavabn dlil il verdikdn) sonra aylaraq
(qflt yuxusundan) oyand. El a-ba qald ki, mn n
cavab vercyini bilmdi. (mam leyhis-salam sonra Allaha
ikayt edrk bel deyir:)

Allahm! Qrey v onlara kmk ednlr qar Sndn

kmk istyirm (ki, onlardan intiqam alasan). nki onlar
mnim qohumluq laqlrimi ksdilr (mnim Allahn
Peymbri il olan qohumluumu nzr almadlar), mnim
mqam v drcmin byklyn kiik saydlar (mni zlri
il bir drcd hesab etdilr) v mn mxsus xilaft
mslsind mniml dmnilik etmk n birldilr.
Bundan sonra dedilr: Bil ki, snin aldn da haqdr, trk
etdiyin d! (ddia edirdilr ki, haqq onlarn linddir v mnim onu
almamla trk edrk haqqmdan vaz kemyim birdir. Ka ki,
aldqlarnn mnim haqqm olmasn etiraf edydilr. Onda onun
msibt v tinliyin dzmk daha asan olard.)

Bu da hmin xtbnin Cml yoldalar

(Tlh, Zbeyr v onlarn trfdarlar) barsindki
bir hisssidir
(Tlh il Zbeyr mirl-mminin leyhis-salamla beytlrini
pozub mxalift etmk fikrin ddkdn sonra hcc bhansi il
Mdindn Mkky getdilr.) Sonra (Aini byk bir qounla birg
Mkkdn gtrrk) hrkt etdilr v Allahn Peymbrinin
(sllllahu leyhi v alih) zvcsini (Aini, satclar) knizi alan
zaman (ora-bura) kdiklri kimi kirdilr (bir hrdn digr
1
hr aparrdlar). Onunla birlikd Bsry trf getdilr.
1

Mkk il Bsr arasnda yerln drglrdn olan Haub

suyuna atanda orann itlri hr-hr Ainin kcavsin trf
cumdular. O, hmin suyun adn sorudu. Dedilr ki, Haub suyudur.
Dedi: Mni qaytarn. nki Allahn Peymbrindn (sllllahu leyhi
v alih) eitmim ki: Zvclrimdn biri mnim caniinim il

495

(Xlas, Tlh il Zbeyr) z arvadlarn evlrind qoydular.

Allahn Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih) evd

qoyduunu is zlrin v baqalarna gstrdilr. El bir

qounun iind ki, aralarndaklarn hr biri mn itat
etmk v tabe olma z hdsin gtrm v mcburi
deyil, knll kild mniml beyt etmidi.1 Bellikl,
mnim Bsrdki mmur v icramn (Osman ibn Hneyfin),
mslmanlarn beytlmallarnn xzindarlarnn v hmin
diyardan olan digrlrinin yanna getdilr. Bir dstni sbrl
ldrdlr (zindanda saxladlar v ya o qdr dyb incitdilr ki,
2
nhayt ld). Bir dstni hiyl v klkl hid etdilr. (Odur
ki, mam leyhis-salam Cml yoldalarnn zlm v haqszlqlarna
gr buyurmudur:) And olsun Allaha, gr mslmanlardan
(htta) bir nfri l keirib onu he bir gnah olmadan,

bilrkdn ldrsydilr, hmin qounun hamsn ldrmk

mn halal olard. nki hmin qoun orda olub v nhy z
mnkr edrk pis i grmkdn (gnahsz mslman
mhariby gedn zaman Haubin itlri ona hrr. al ki, o sn
olmayasan. Tlh il Zbeyr onu adrdlar v yetmi nfri gtirib
ahidlik etdirdilr ki, hmin suyun ad Haub suyu deyil. Bu, slamda
veriln ilk yalan v nahaq ahidlik idi. Mcmul-bhryn kitabnn
mllifi onu Hzrt Sadiq leyhis-salamdan nql edib.
1
Hzrt Peymbrin hrmtini saxlamadlar v Allah-talann
gstriin zidd davrandlar. nki Qurani-Krimin hzab sursinin
33-c aysind buyurulur ki:
Ey Peymbrin zvclri! Evlrinizd qrar tutun v bundan vvlki
cahiliyyt qadnlar kimi z brbzk v zintlrinizi yadlara
gstrmyin.
2
Tlh, Zbeyr, Ai v onlarn trfdarlar Bsry daxil olanda
Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) shablrindn olmu v
hmin vaxt mirl-mminin leyhis-salam trfindn hmin blgnin
vali v hakimi olan Osman ibn Hneyf o Hzrtin z mktubunda
yazd gstri sasn onlarla vurudu v sonda bel qrara glindi
ki, mam leyhis-salam gln kimi onlar bir-birlri il mlayim
davranaraq dy knara qoysunlar. Amma Cml hli hiyl v klkl
beytlmaln xzindarlarn tutdular v Ainin mri il onlarn
balarn ksdilr. Digr bir dstni d ldrdlr. Osmann da ba,
saqqal, qa v kirpiklrinin tklrini yonaraq hrdn xartdlar. O,
yolda mam leyhis-salamla gr bildi. O Hzrt Osmann halna
alad v dedi: Yanmzdan qoca getmidin, cavan qaytdn.

496

ldrmkdn) kindirmyib v onun (yer znd fitn-fsad

trtmk v mniml mharib etmk qsdi il ki, bu hm d Allah v
Peymbrl mharib etmk kimidir) ldrlmsinin qarsn n
dil, n d l il almayb. (Bir nfr gnahsz mslmann
ldrlmsi mqabilind hmin qounun hamsn ldrmyin halal
olmas mslsini) burax! (Onlarn hamsn ldrmk hm d bu
chtdn halaldr ki,) onlar mslmanlardan qounlarn daxil
olannn say qdr ldrblr. (Buna gr d hmin qounun
hamsn ldrmk lazmdr.)

172- ci xtb
mam li leyhis-salamn (Hzrt Peymbrin mdhi, mamt
vziflri, prhizkarla tviq v dnyann mzmmti barsindki)

xtblrindndir.
Hzrt Peymbr Allahn vhyinin mantisi,
peymbrlrinin sonuncusu, rhmtinin mjdisi v
zabndan qorxudandr. 1 Camaat! nsanlarn xilaft
mqamna n layiqlisi, onlarn hmin id (dvltilik siyasti,
dmnl mharib, dy tdbirlri v riyytin ilrinin nizama
salnmas baxmndan) n gcl v bacarqls v Allahn mrini
(v hkmlrini) n yax bilnidir. Buna gr d gr hr hans
bir fitnkar (bu bard) fitn trtmy balasa, (vvlc) ondan

haqqa qaytmas istnilir. gr o imtina edrk boyun

qarsa, ldrlr.2 (Maviy am hlin mirl-mminin leyhissalamla mxaliftinin dlilini bel aqlayrd ki: Mnim o Hzrtin
xilaft mslsind itirakm olmayb v ona beyt etmmim. Tlh
il Zbeyr is beytlrini pozmaa bel bhan gtirirdilr ki: Beyt
etmyimizdn peman olaraq shvimizi baa dmk. mam leyhis1

O, eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allahn hkmlrini tam

dzlkl v azaldb-oxaltmadan xalqa atdrd. Ondan sonra bir
peymbr glmyck. O, yax ml sahiblrini bdi Cnnt il
mjdlyir, pis ml sahiblrini is bdi zab il qorxudurdu.
2
ldrlmlidir. Bu dlil sasn deyirik: Xliflr hmin mqama
layiq olmadan nahaq yer yiylniblr. nki dvltilik siyasti v
riyytin ilrinin idariliyind gcl v bacarql, elc d dinin btn
hkmlrini biln xsdn baqasnn hmin mqama sahib durmaq
lyaqti yoxdur. Onlarn bu iki sift malik olduqlarn is he ks
demir.

497

salam onlarn z mntiqlrin saslanaraq szlrinin pu v shv

olmasna toxunaraq buyurur:) Canma and olsun ki, gr mamt

camaatn hams toplamaynca gerklms, onda he

vaxt ba tutmaz. (nki imam tyin ediln zaman camaatn
hamsnn bir yer toplamas qeyri-mmkndr.) Lakin ondan ba
xanlar (shablrin byklri v xeyir-r yollarna bld olanlar,
el ki biri il beyt etdilr) mam tyin ediln zaman orada
olmayanlar barsind hkm edrlr (onlar grlm ii qbul
etmy mcbur edrlr). Buna gr d bel olan halda, orada
itirak edn qaytmamal (beytini pozmamal) v qaib olan
1
(baqasn) semmlidir.
Bilin ki, mn iki nfrl
vuruuram: Biri onun n olmayan eyi iddia edir (Maviy
kimi ki, lyaqti olmadan xilaft iddiasnda idi) v digri, hdsin
gtrdy eydn z dndrir (Tlh il Zbeyr kimi ki, vfa
etmlri zruri olan beytlrini pozmudular).
Ey Allahn bndlri! Siz tqval olma v Allahdan
qorxma tvsiy edirm. nki tqva bndlrin birbirlrin tvsiy edrk taprdqlar n yax eydir v o,
Allah yannda, aqibtlrin n yaxsdr (ilrin n yaxs
dnyada tqva il sona atandr). Hqiqtn sizinl (zahird
mslman olan) qibl hli arasnda mharib qaps alb v
bu bayra (onlarla mharibni v onun rtlrini, hqiqtlrdn)
agah v gzaq, (tinliklrd) sbrli, haqq v hqiqti biln
xsdn (mam leyhis-salamdan) baqa he ks lin
gtrmz.2 Odur ki, siz mr olunan eylri yerin yetirin
v kindirildiyiniz eylr ml etmyin. Aradrma
aparmaynca (bizim mr etdiklrimizi v kindirdiklrimizi baa
dncy qdr) he bir id (onu qbul v ya rdd etmkd)

Mxaliflr aln, dzly barsind hkm verdiyi ey tabe olmur v

bundan vvlki xliflr barsind hyata keirilmi v gerklmi
eyi qbul etmirlr. Demli, onlarn bu bhanlrindn mqsdlri
xilafti haqsz kild z llrin keirmkdir.
2
Xlas, bizim qibl hli olan syankarlarla sizin gznzd byk
grnn mharibmiz Allahn hkmlrindn nadan v xbrsiz
olduumuza gr deyil, blk Onun gstrilri sasndadr.

498

tlsmyin. nki sizin (nadanlq zndn) inkar etdiklrinizi

dyidirmy bizim haqqmz var.1
Bilin ki, sizin arzulayaraq rbt bsldiyiniz v sizi
bzn qzblndirn, bzn d ad edn bu dnya, sizin n
mskunlamaq v qalmaq evinizdir, n onun n
yaradldnz yer v n d dvt olunduunuz mkandr.
Bilin ki, n dnya sizin n qalacaq v n d siz onda
qalacaqsnz. gr sizi z (z zint v br-bzyi) il aldadbsa,
z pisliyindn (drd, ziyyt v tinliklrindn) d kindirib.
Odur ki, kindirmsin gr aldatmasn trk edin v
qorxutmasna
gr
tamahlandrmasn
znzdn
uzaqladrn (yalan br-bzyin aldanmayn v onun mxtlif bla
v tinliklrini gznzd canlandrn). Trfin arldnz
ev doru (getmk n) bir-birinizi tn (bdi yer olan axirt
rahatln ld etmk n dnyada Allaha v Peymbr tabe olun).
Qlblrinizi ondan (dnyan sevmkdn) uzaqladrn. Sizlrdn
he biriniz, dnyadan, ondan alnm ey gr (lindn xan
hr ey gr ba-gzn vurub alamaq ssini ucaldan) kniz kimi
nal etmmlidir (lindn xan he bir ey gr qm-qssy
batmamaldr). Allahn itatin (itatinin tinliklrin) sbr
etmk v z Kitabnda (Qurani-Krimd) qorunmasn mr

etdiyi eyi qorumaqla Onun nemtinin kamilldirilmsini

istyin. (nki itat sbr v Qurann gstrilrin ml etmk
saysz nemtlr ld edilmsin sbb olur.) Bilin ki, dinin sas v
tmlini mhkmlndirmi olsanz, dnya malnn mhv
olmas v ldn xmas siz bir ziyan vurmayacaqdr.
(Hminin bunu da) bilin ki, z dininizi zay etdikdn sonra
dnyadan qoruduqlarnz siz bir xeyir vermyck. Allah
bizim v sizin qlblrinizi haqq v qurtulua doru
ynltsin v (hm) biz v (hm d) siz (itat, msibt v gnahla
qarlaanda) sbr ta etsin.

Ola bilr ki, siz bir eyi inkar edsiniz, amma xeyir onu qbul etmkd
olsun v hminin siz bir eyi qbul edsiniz, amma xeyir onu rdd
etmkd olsun. Buna gr d hqiqtlrdn xbrdar olmadnz n
btn ilrd bizim szlrimizi qbul edin.

499

173- c xtb
mam li leyhis-salamn (Tlh il Zbeyrin Bsry trf
hrkt edrk onu mharib il hdlmlri xbri atanda) Tlh
ibn Ubeydullah barsindki klamlarndandr.
(ndiy kimi) mharib il hdlnmmidim v he ks
mni qlnc zrbsi il qorxutmamd. V mn Rbbimin
verdiyi kmk (v dmn qalib glmk) vdsin arxaynam. 1
(Tlhnin Bsry trf getmsinin sbbin gldikd is:) Allaha and
olsun ki, o, zn Osmann intiqamn almaa hazrlamaq
n tlsmyib. Blk onun zndn intiqam alnmasndan
qorxur. nki onun Osmann qatillrindn biri olmas
gman edilir. Osmann qatillri arasnda (onu ldrmy)
ondan hrisi yox idi. Buna gr d Osmann intiqamn
almaq ad altnda qoun toplamaqla mslnin bhli v
qaranlq qalmas v kk v trddd yaranmas n xalq
yanltmaq istyir. Allaha and olsun ki, o, Osman barsind
(yerin yetirmsi lazm olan v haqq da onlardan biri olan) idn
he birini yerin yetirmdi. gr ffann olu onun gman
etdiyi kimi zalm idis, onda grk onun qatillrin yardm
edydi v onun kmkilrindn uzaqlaaraq onlarla
dmnilik edydi.2 gr (indi z dilin gtirdiyi v xalqn
arasnda yayd kimi Osman) mzlum idis (v onu ldrmk haram
saylrdsa), grk onun qatillrinin qarsn alaraq (Osmann
irkin mllrin gr) zr istynlrdn olayd. gr bu iki
id kk v trdddd idis ( Osmann zalm v ya mzlum
olmasn bilmirdis), grk ondan uzaqlaaraq bir knara
kilydi v xalq onunla z ixtiyarna buraxayd. Lakin o,
bu iin he birini etmdi (ksin, fitn alovunu aldrd v xalq
onu ldrmy hvslndirdi) v (indi) yolu tannmam v
1

Buna gr d mharib il hdlmk v qorxutmaq o xs aiddir ki,

lm v ldrlmkdn qorxur v din yqinliyi yoxdur.
2
Amma Tlh bu ii grmdi. nki Osman zalm hesab etmsin
baxmayaraq, onu ldrdkdn sonra onun qatillri il dmnilik etdi
v Osmann yardmlarna kmk edrk onun intiqamn almaq fikrin
dd.

500

(beytini pozmaq n gtirdiyi Osmann intiqamn istmk v onun

mzlum ldrlmsi kimi) bhanlri shv olan i giriib.

174- c xtb
mam li leyhis-salamn (dinlynlr yd-nsiht verdiyi v
z fziltlrin toxunduu) xtblrindndir.
Ey (qiyamt, hesab v soru-sualdan) qafil olan, amma (sz v
ml dftrind he bir artrma v azaltma olmadan qeyd olunmaqla)
nzrdn qarlmayanlar!1 Ey (dnyaya aldanmaq nticsind
eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allahn mr v
qadaalarn) knara qoymu v (dnyann mal, zint v brbzklri, elc d rk baladqlar eylr tezlikl) geri alnacaq

kslr! N olub ki, sizi Allahdan uzaqlam v Ondan

baqasna z tutaraq dostluq edn grrm? Siz obann
vbal otlaq v drd vern emy trf apard (hara
aparldqlarn bilmyn) drdayaqllar kimisiniz. O qoyun kimi
ki, baqlar (ban ksmk) n hazrlamaa gr ona ot
verilir
v o, bu
yaxln edilmsindn v
yetidirilmsindn mqsdin n olmasn bilmir, gnn
hyat v iini yeyib doymaq gman edir.2 And olsun
Allaha ki, gr sizlrdn hr birinizin haradan glib hara
gedcyini, btn hallarn byan etmk istsm, bacararam.
Amma mnim barmd Allahn Peymbrin (sllllahu
leyhi v alih) kafir olmanzdan (mni ondan stn hesab
etmyinizdn) qorxuram (halbuki mn kemi, glck v indikilr
barsind xbr vercyim hr bir eyi ondan yrnmim). Bilin ki,
mn hmin xbrlri z shablrimin kfr v mbalinin
yol tapa bilmdiyi seilmilrin atdracaam. And olsun
Hzrt Peymbri haqq v doru olaraq gndrmi v onu
1

Qflt yuxusundan oyann v z mrnz bo v faydasz keirmyin!

in sonundan qafildir, olduu gndn uza grmr v yemkdn
baqa bir mqsdi yoxdur, halbuki sahibinin onu kkltmkdn mqsdi
baqadr. Pis ilr mr edn nfs oban, sizi drd-qml dolu
dnyann otlaqlarna aparb v onun mhv olacaq zint v br-bzyi il
aldadb. Siz d iin sonundan xbrsiz qalmsnz v el gman edirsiniz
ki, hmi burda qalacaqsnz.
2

501

yaranmlardan stn etmi Allaha ki, (bu sz) doru

deyirm. O Hzrt bu xbrlrin hamsn, hlak olacaq
(zaba dar olacaq) xsin mhvini, nicat tapann (yeri Cnnt
olann) qurtuluunu v xilaftin iinin sonunu mn xbr
verib. Bama glck (ilrin hamsn) he bir eyi
saxlamadan istisnasz olaraq iki qulama deyrk mn
atdrb. (Xlas, mn kemi, glck v indiki zamandan xbr
verib.)

Camaat! Vallah sizi bir itat hvslndirirms, onda

zm sizdn qabaa keirm. Hminin sizi hr hans bir
gnahdan kindirmmidn qabaq zm ondan kinirm. 1

175- ci xtb
mam li leyhis-salamn (xalqa yd-nsiht verdiyi v
Qurani-Krimin fziltlri barsindki) xtblrindndir (ki, onu z
xilaftinin vvllrind buyurub).
Allahn (Qurani-Krimdki dnya v axirt barsindki)
shbtindn faydalann (ki, o, fayda v mnftlrin n yaxsdr).
Allahn (Hzrt Peymbrin dili il olan) ydlrindn
bhrlnin (ki, nicat tapasnz). Allahn nsihtini qbul edin
(ki, zabn tinliklrindn qurtulasnz). nki Allah (hamya)
akar olan dlillrl siz (gnahkarlarnza gr) zab vermk
n bhan yeri qoymayb (onlar biz bilmirdik, biz n n
zab verirsn?dey bilmycklr) v (btn) dlillri siz
atdraraq tamamlayb. 2 Hminin mllrdn hansn
sevdiyini (yerin yetirilmsini mr etdiyini) v pis hesab etdiyini
(yerin yetirilmsini qadaan etdiyini Qurani-Krimd v Hzrt
1

nki yax bir ii yerin yetirdikdn sonra baqalarn ona mr etmk

v elc d irkin idn baqalarn kindirndn qabaq xsin znn
kinmsi qlblr sz il mli bir-birin zidd olan xsin mr be
mruf v nhy z mnkr etmsindn daha ox tsir gstrir v fayda
verir. Bundan lav mam leyhis-salam yz iyirmi doqquzuncu xtbd
bel xs lnt d oxuyub.
2
Qurani-Krimi nazil edib, Hzrt Peymbri onun rhisi v hm
insanlarn, hm d cinlrin bldisi edib, xeyir v ri hamya gstrib
ki, onlarn vziflrini trk etmk n he bir dlil v bhanlri
olmasn.

502

Peymbrin snnsind) sizin n byan edib ki, Onun

sevdiyin tabe olub pis hesab etdiyindn uzaqlaasnz.

nki Allahn Peymbri (sllllahu leyhi v alih) buyurard
ki: Cnnt tinliklr (narahatlq v ziyytlr dzmk, itatd
sbrli olmaq v gnahlardan kinmy), od is (nfsi) istklr (v
gnah v itatsizliklr) brnb. Bilin ki, Allahn itati olan
eylrin hr birinin yerin yetirilmsi (insana) ar glir v
Allaha itatsizlik olan hr bir ey meyl v isty mvafiqdir.
(nki nfsin hvt qvvsin tabe olmas al qvvsin
tabeiliyindn oxdur.) Buna gr d Allah o xsi balasn

ki, hvti zndn uzaqladraraq nfsin istk v arzularna

tabe olmur. nki nfs, (hvtprstliyinin) cilovlanmas n
tin eydir v o, hmi istk v arzular nticsind
itatsizliy meyllidir. Ey Allahn bndlri, bilin ki, mmin
z nfsin qar bdbin olmaynca, ona hmi nqsan
tutmaynca v ondan yerin yetirdiyindn (ibadt v
bndlikdn) daha artq tlb etmyinc gecni shr etmz v
shrini axama atdrmaz. (Odur ki, nfs mmin hakim ola v
onu aldada bilmir.) Bel is (Allahn rhmtin qovumaqda) sizdn
qabaa dm v nnzdn kemi o kslr kimi olun ki,
dnyadan adrlarn kn adamn z adrn skmsi kimi
skdlr v onu (onun yaay mddtini) mnzillrin qt
edilmsi kimi sona atdrdlar (dnyaya v onun malna qtiyyn
ballqlar olmad). Bilin ki, bu Quran (dz yola
istiqamtlndirmsind)
xyant
etmyn
ydvern,
azdrmayan bldi v (shbtind) yalan demyn natiqdir.
Bu Quranla oturan (onu oxuyaraq barsind fikr dalb dnn)
el bir ks yoxdur ki, onun yanndan duranda hidayt v
qurtuluu artmam v ya korluq v aznl azalmam
olsun. He ks Qurandan (onu yrnndn, mnalarnda
dnndn v hkmlrin ml edndn) sonra (z dnya v axirti
n bir ey yrnmy) mhtac olmaz. V (hminin) he ks
Qurandan (onunla tan olandan) qabaq (z xeyir v ziyan yolunu
mxtlif elm v kitablar vasitsi il tapacan gman edib ondan)
ehtiyacsz olmaz. Buna gr d (zahiri v batini, ruhi v cismani)

xstlik v drdlrinizin saalmasn ondan istyin v

tinliklrd,blalara mruz qalanda ondan kmk dilyin.
503

nki Quranda n byk xstlik olan kfr, nifaq

(ikizllk), hlakt v aznlq n fa v lac mvcuddur.
Odur ki, onun vasitsi il (Qurana tabe olmaqla fan)
Allahdan istyin v onu sevmkl (Qurana ml etmkl)
Allaha z tutun. Onu (Allahn) bndlrindn bir ey istmk
vasitsi etmyin. nki bndlr Quran kimi he bir eyl
Allaha z tutmayblar. (Allahdan bir ey istmk v Ona
yaxnlamaq n Quran n yax vasit hesab ediblr.) Bilin ki,
Quran (qiyamtd) fati qbul edilck fati v sz
tsdiq edilck doruudur. Quran qiyamt gn kim
fat ets (kimin sz v mlinin doruluuna hadt vers), onun
hmin xs barsindki fati qbul olunar. Hminin
Quran qiyamt gn (eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan
Allahn hzurunda) kimi irkin v nalayiq bils (kfr, ikizllk,
pis davran v hvtprstliyi barsind hadt vers), sz hmin
xsin ziyanna tsdiqlnr. nki qiyamt gn bir car
bel fryad qoparar ki: Bilin! Quran kinilrindn baqa
hr bir kini z mlinin v kdiyi eyin nticsinin
siridir. Bel is siz onun kinisi v arxasnca
gednlrdn olaraq onu Rbbiniz trf bldi edin, ondan
yd-nsiht gtrn, ona zidd dnclrinizi ittiham edin
(sz v mld dnclr etimad etmyin) v nfsi istklrinizi
onun qarsnda xyantkar bilin (onu nfsi istklr sasnda
yozub tfsir etmyin ki, zaba dar olarsnz).
Yax ml, yax ml! (Allaha ox ibadt v bndlik edin v
onun az il kifaytlnmyin.) Sonra onu sona atdrn, sona
atdrn! Mhkm v mtin olun, mhkm v mtin olun!
(Din iind mhkm v mtantli olun v ayanz doru yoldan knara
qoyub hara gldi z tutmayn. Gnahlar qarsnda) sbrli olun,
sbrli olun (v nfsi istklr tabe olmaqdan kinin)! kinin,
kinin (Allahn kindirdiklrindn uzaq olun)! Sizin n son v
axr var, znz ona (bdi Cnnt) atdrn. Sizin n
bayraq v lamt (Hzrt Peymbr v o Hzrtin haqq caniinlri)
var. Buna gr d (gzl son v nticy atmaq n) z

lamtinizl hidayt olunun v nicat tapn. slamn fayda v

mnfti (bdi aalq v xobxtliyi) var, onu ld edin. Allaha
z tutun v siz vacib etdiyi haqqn v (Quran v snnd)
504

byan etdiyi hkmlrini yerin yetirin. Mn qiyamt gn

sizin n ahidlik edcym v (zabdan qurtularaq nicat
tapmanz n) sizin trfinizdn dlil-sbut gtircym.
Bilin! Bundan qabaq tqdir edilmi ey (xliflrin xilafti
v onun o Hzrt kemsi) ba verdi. Hminin barsind
Allahn hkm v istyi olan ey (fitnlr v qan tklmsi bundan
sonra) bir-birinin ardnca qarya xacaqdr. Mn (sizinl)
Allahn vdi v Onun dlili (Qurani-Krim) sasnda
danram. Allah-tala (Fussilt sursinin 30-cu aysind)
buyurur:

Rbbimiz Allahdrdeyn (Onun Rbb olmaqda tkliyini iqrar edn), sonra (hmin szn
stnd) duran (Allahn mrlrini yerin yetirrk qadaan
etdiklrindn uzaq olan) kslr (lm zaman) mlklr nazil
olacaq (v deycklr) ki, (tinliklrdn) qorxmayn v (linizdn
xanlara) kdrlnmyin. (Dnyada) vd olunduunuz
Cnntl gznz aydn olsun. Siz Rbbimiz Allahdr
demisiniz. Odur ki, (z etirafnza sasn) Onun Kitabna, aydn
yol olan hkm v gstriin v layiqli ibadt v bndlik
yoluna ml etmkd sabitqdm olun. Ondan xaric
olmayn, onda bidt qoymayn v onunla mxalift
etmyin. nki ayaqlarn hmin yoldan knara qoymu
kimslr qiyamt gn Allahn rhmin yol tapa bilmzlr.
Buna gr d xasiyytlrin dyimsindn v vz
olunmasndan kinin (doruuluq, yalanlq, sz gzdirm v
islahatlqda ikizllkdn uzaq olun). Dilinizi bir edin (bir cr sz
dann). Kii grk z dilini qorusun (yersiz danmasn). nki
dil, sahibin qar itatsizdir. (gr cilovunu buraxsa, onu
thlkli yer ataraq mhv edr.) Allaha and olsun ki, prhizkar
bnd dilini (yalan, thmt, qeybt, sy, dedi-qodu v bu kimi
eylrdn) saxlamaynca prhizkarlnn ona bir xeyir
vermsini grmrm. (Prhizkar gr dilini saxlamasa,
prhizkarlnn he bir xeyri olmaz. nki prhizkar ancaq btn
gnahlardan uzaq olub kinmk nticsind z mllrindn bhrln
bilr.) Dorudan da mminin dili qlbinin arxasndadr (sz
qlbindn glir v etiqadna saslanr), mnafiqin qlbi is dilinin

505

arxasndadr (dediyin etiqad yoxdur). nki mmin bir sz

demk istynd fikr dalar v dnr. gr yax v
mslht olsa, onu deyr, pis v nalayiq olsa is, gizldr
(onu demkdn kinr). Mnafiq is dilin glni deyr v
hans szn ona xeyirli v hansnn ziyanl olmasn bilmz.
Hminin Allahn Peymbri (sllllahu leyhi v alih)
buyurub: Bndnin qlbi mhkmlnmyinc iman
mhkmlnmz. Onun qlbi is dili mhkm olmaynca
mhkmlnmz. (nki dil qlbin dilmancdr v onun mhkmlik
v sbat dildn asldr.) Buna gr d sizlrdn li
mslmanlarn qan v malndan pak, dili is onlarn
abrlarn tkmk v rflrin hrmtsizlikdn uzaq halda,
eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allahla
grmy (Onun rhmin layiq olmaa) qadir olan ks grk
el etsin. (slamn rtlri v imann zrurtlrindn biri mslmann
digr bir mslmann lindn v dilindn min-amanlqda olmasdr.)

Ey Allahn bndlri! Bilin ki, mmin ken il halal

bildiyini bu il d halal bilir v ken il haram hesab etdiyini
bu il d haram hesab edir.1 nsanlarn yaratdqlar (xliflrin
sasn qoyduqlar) bidtlr (hkmlr) siz haram olan eyi halal
etmir, blk halal yalnz Allahn halal buyurduu v haram
ancaq Allahn haram etdiyidir.2 Tcrb v snaq il ilri
mhkmlndirmisiniz (fikrinizi i salmsnz v nticd sizin n
yax pisdn v haqq batildn ayrlb). znzdn qabaqklarla
yd-nsiht verilmisiniz (eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq
olan Allah Qurani-Krimd yax ml sahiblrinin xobxt, pis ml
1

Hr hans bir eyin halal v ya haram olmas Qurana v snny

saslanaraq iman sahibin mlum v blli olduqdan sonra o hmi
hmin sasda hkm edr. Bunun ksin olaraq mmin olmayan ks is
qidsi xarab olduu n z shv ry v ictihad il halal v haram
olmas Quran v snnd sabit olan eyi dyidirr.
2
Xliflrin bidtlrin misal olaraq bu Bkrin Hzrt Fatim
leyhas-salamdan Fdk barsind dlil v ahid gtirmsini istmsini
-halbuki dlili
iddia gtirmlidir,
mrin
Peymbrin
myynldirdiyindn artq vergi almasn, Osmann Fitr v Qurban
bayramlarnda xtb oxunmasn namazdan qabaa salmasn - halbuki
xtb namazdan sonra oxunmaldr, xlas, bu qisim bidtlri
gstrmk olar.

506

sahiblrinin is zaba dar olacaqlarn buyurub). Siz misallar

kilib (Qurani-Krimd haqqn batildn seilmsi n misallar
kilib). (Dzly hamya blli olan) aydn i (slam dinin) trf
dvt olunmusunuz. Buna gr d (qlbinin qula) kar
olandan baqa he ks ona (mnasibtd) kar qalmaz
(qulaqlarn tutmaz) v (qlbinin gz) kor olan ksdn baqa he
ks ona (mnasibtd) kor qalmaz (gzlrini yummaz). Allahn

tinliklr dar etmk v ilrd snamaq il fayda atdra

bilmdiyi ks moiz v yddn bhrlnmz (nki blann
v hiss olunan ilrd ediln snan tsiri yd-nsihtin tsirindn
daha oxdur). Ona qarsndan (bir-birinin ardnca) nqsan v
ziyan dyr v nticd (nadanlq v aznlnn artmas
nticsind) nalayiq v irkini yax, byniln v yaxn is
irkin bilr. nsanlar iki dstdirlr: (Birincisi) rit tabe
olan (sz v mli Quran v snn sasnda olan) ks v (ikincisi)
bidt yaradan ki, (pis ilr mr edn nfs v eytana tabe olar v)
lind n Allahdan akar bir dlil olar, n snndn (Hzrt
Peymbrin snnsindn) v n d Qurani-Krimdn. Eyb v
nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah (kemi
peymbrlrin davamlarndan) he ks bu Quran kimi (onda
1
olan ydlr kimi) yd vermyib. O, Allahn (he vaxt
qrlmayan) mhkm ipidir (v hr kim ondan yapsa, dnyann
bdbxtliyindn v axirt zabndan qurtular). O, Allahn (qdm
basana) xyant etmyn yoludur. Qlbin bahar v elm v
bilik emlri ondadr. (nki aylri oxumaq v onlarn
mnalarnda fikirlrk dnmk mxtlif elm v mrift iklrini
bitirir. Hminin onun aylrinin hr biri elm v hikmt mnbyidir ki,
ruhlarn hyat onlara baldr.) Qlbin ondan baqa cilas
yoxdur.2 (Quran) yada salanlarn (v ona ml ednlrin)

getmlrin v unutqanlarn v ya zlrini unutqanla

1

nki yd-nsihtlrdn mqsd xalq haqqa svq etmk v onlar

sadt v xobxtlik yoluna istiqamtlndirmkdir v Quran bu hdf
atmaq istiqamtind hrtrflidir. Bunun z Allah-talann
mslmanlara n byk ltflrindndir.
2
Onun barsind dnmk qlblri nadanlq v aznlqdan cilalayar.
Quranda elm v maarif emlri olduu n gr digr elmlr d
qlbi cilalayarsa, onun sbbi hmin elmlrin mnb v mnyinin
Quran olmasdr. Demli, Quran hqiqtn qlbin cilavericisidir.

507

vuranlarn qalmalarna baxmayaraq, (ydn siz he bir tsiri

olmasa da hr halda mn deyirm): Xeyir v yaxlq grnd
ona kmk edin (onu yerin yetirin), r v pislik grnd is
ondan kein (uzaqlan. Yni, mam leyhis-salamn mr v
qadaalarna tabe olaraq onun mxaliflrindn v beytlrini
pozanlardan z dndrin). nki Allahn Peymbri (sllllahu
leyhi v alih) buyurard: Ey Adm vlad! Yaxlq et v
pisliyi burax (trk et). Bel edndn sonra sn xorftarl v
orta yol il gednsn (haqq yolun ortasna qdm qoymusan v he
vaxt azmazsan).

Bilin ki, zlm qisimdir: Balanmayan zlm,

msuliyyt alnacaq zlm v msuliyyt alnmadan
balanm zlm. Balanmayan zlm gldikd, o,
Allaha rik qomaqdr. Eyb v nqsan siftlrdn pak v
uzaq olan Allah (Nisa sursinin 48-ci aysind) buyurur:
Allah Ona rik qoanlar balamr.
Balanan zlm gldikd, o, bndnin bzi kiik gnahlar
etmkl zn olan zlmdr.1 Msuliyyt alnan zlm is
bndnin digr bndy olan zlmdr. Axirtd olan qisas
v vzxma tin v ardr. Orada qisas baq yaras v
qam vurmaqla deyil, yara v qam onun yannda kiik
saylan bir qisasdr. 2 Odur ki, Allahn dinind ikirngli v
ikizl olmaqdan kinin.3 nki meyl v rbtiniz
olmayan haqq barsind bir yer toplamaq (l-l verrk bir
olmaq) sevdiyiniz batil gr paralanmaqdan daha yaxdr.
Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah tfriq v
paralanmaya gr kemilrdn v qalanlardan he ks
xeyir ta etmyib.
Camaat! Xo o adamn halna ki, z nqsan v eyblri
onu xalqn nqsanlarndan saxlayr. Hminin xo o adamn
halna ki, evind oturar (fitn-fsad yaratmaz, mr be mruf v
1

O halda ki, o, hmin gnahda israrl olmasn. nki byk

gnahlardan uzaq olmaq kiik gnahlar rtrk nzr arpdrmayan
balanma amilidir.
2
Buradan mlum olur ki, Mhmmd hli-beyti leyhimus-salama zlm
ednlr ar msuliyyt alnacaq v iddtli zaba dar olacaqlar.
3
Bu cml o Hzrtl beyt etmkd durub mahidi mvqe tutanlar,
elc d beytlrini pozanlara iardir.

508

nhy z mnkr etmk, elc d pozunluqlarn qarsn almaa hazr

olar), z ruzisini yeyr (baqalarnn malnda gz olmaz),
Rbbin itatl mul olaraq z gnahna alayar (tvb
edrk qaydar) v nticd ba z ilrin qarar v xalq
ondan (onun lindn) rahat olar.

176- c xtb
mam li leyhis-salamn bu Musa ri v mr ibn
As barsind (Nhrvan Xvarici il) olan klamlarndandr.
(Nhrvan Xvarici mam leyhis-salama qar syankarlq edib n
n Allahn dini barsind insanlar hakim etdin v indi ki snin
leyhin hkm xarblar, onlarn hkmlrini qbul etmirsn? deyib
etiraz etdikdn sonra, o Hzrt onlarn cavabnda buyurdu:) Sizin
byklrinizin nzri iki kiini (bu Musa ri v mr ibn As)
semk oldu (ki, onlar haqq il batil arasnda hkm xarsnlar) v

biz onlardan Quran sasnda davranaraq ondan knara

xmamalar, dillrinin onunla olmas v qlblrinin ona
tabe olmas hdini aldq. (Onlarla hd baladq ki, zahird zlrini
Qurana tabe kimi gstrrk batind z fikirlri sasnda davranb
hkm xarmasnlar.) Amma onlarn hr ikisi yollarn azb

Qurandan l krk haqq trk etdilr, halbuki onu

grrdlr (bilirdilr ki, xilaft mndn baqa he ksin lyaqti
yoxdur). Meyl v istklri zlm v zlmkarlq, adt v yollar
yrilik v yanllq (aznla qdm basmaq) idi (v buna gr d
haqq bil-bil ona zidd hkm xardlar). Dzgn v haqq hkm
xarmaq v Qurana ml etmk barsind bizim onlarla
olan rtimiz onlarn zlm v haqszla saslanan dnc
v hkmlrindn qabaqdr. Onlar haqq yoldan xb
rtimiz zidd olaraq batil v nahaqqn xeyrin hkm
xaran zamandan bizim limizd dlil var.1

Xlas, onlarla Quran sasnda davranmalarn rt ksdiyimiz v

onlar z nfsi istklri zndn hkm xardqlar n bizim onlarn
xardqlar hkm qbul etmmk haqqmz var.

509

177- ci xtb
mam li leyhis-salamn (xilaftinin vvlind eyb v nqsan
siftlrdn pak v uzaq olan Allahn siftlri, Hzrt Peymbrin
(sllllahu leyhi v alih) mdhi barsindki v eidnlr yd-nsiht
verdiyi) xtblrindndir.
Allah-talan bir i digr bir idn saxlamr.1 Zaman onu
dyidirmir. (nki O, zamann yaradandr, zaman hat edib v
vacibl-vcud varlqdr. Dyimk is vcudu mmkn olan varln
xsusiyytlrindndir.) He bir yer v mkan Onu hat etmz.
(nki haradasa yerlmk v qrar tutmaq cisim v maddi varlq
olma tlb edir. O is cisim deyil.) He bir dil Onu (Onun zatnn
mahiyyt v hqiqtini) vsf ed bilmz. Su damclarnn say,

gyn ulduzlar, klyin havaya spldiyi ey, qarqann

srt dalar zrind hrkti v zlmt v qaranlq gecd
kiik qarqalarn yataqlar Ona gizli deyil. Yarpaqlarn
ddklri yeri v gzalt baxlar bilir. Bnzri olmam,
varlnda kk-bh olmayan v din v yaratmas
inkaredilmz olan Allahdan baqa bir mbudun (ibadt
olunann) olmamasna hadt verirm, niyyti dz (smimi
qlbdn), batini (riyakarlq v zn gstrmkdn) saf, yqin v
inam (kk v trddddn) pak v trzilri ar (gzl mllri
ox) olan xsin hadti kimi! Hminin hadt verirm ki,
Mhmmd Onun bndsi v elisidir ki, Onun yaratdqlar
arasndan seilib, hkmlrinin byan edilmsi n
bynilib, qiymtli ltflrin mxsus edilib v gzl xbr
v taprqlarnn atdrlmas n seilib. Onun vasitsi il
hidayt v nicat nianlri akar olub v korluq v aznlq
zlmtlri iqlanb.
Camaat! Dnya onu istyni v ona arxalanan aldadr,
onun vurunu olan (v onu z n istyn) kimsy simiclik
etmir (irkinliklr dar edir) v ona qalib gln (maln ld
edn) qlb alacaqdr (mhv edckdir). And olsun Allaha
ki, he vaxt nemt bolluu v hyatn adlnda olan he
bir tayfann firavanlq v adl etdiklri gnahlardan baqa
1

nki hr hans bir i o xsi digr idn saxlayr ki, onun elm v
biliyind naqislik v ya gc v qdrtind mhdudluq olsun.

510

bir ey sbbindn zavala uramayb. 1 nki (gr onlar

nemt nankorluu v gnah etmkl yen nemt layiq olsaydlar,
nemtin onlardan sirgnmsi birindn layiq olduu eyi sirgmk
olard ki, bu da zlmdr. Allahn zlm etmsi is qeyri-mmkndr,
nec ki, nfal sursinin 51-ci aysind buyurulur:)

Allah bndlr sla zlm edn deyildir.2 gr

insanlar tinliklr onlara z tutanda v nemtlr onlardan
alnanda dzgn niyyt v vurun qlblrl Rbblrin
pnah aparsalar, O, ldn xan onlara qaytarar v hr bir
fsad onlar n islah edr, dzldr. Mn sizin (xilafti qsb
edrk Hzrt Peymbrin vsiyytin uyun davranmayan kslr
tabe olmaq kimi nalayiq mllriniz nticsind cahiliyyt dvrnn
insanlar kimi) durunluq v bolua dar olmanzdan
(Peymbrin dinindn uzaqlaaraq zaman kedikc dindn l gtrb
nadanlq v aznlq nticsind pu v yanl dnclr tabe
Nec ki, Rd sursinin 11-ci aysind buyurur:
Hr hans bir tayfa z canlarnda olan
dyidirmyinc (yni, z gzl xisltlrini irkin xisltlr
evirmyinc) Allah onlarda olan dyidirmir. Hminin Nhl
sursinin 112-ci aysindd buyurulur:
1

Allah bir kndi misal gtirir. Onun halisi

tinliklrdn xatircm v arxayn idi v hr trfdn onlara bol-bol

ruzi glirdi. Amma onlar Allahn nemtlrinin krn yerin
yetirmdilr. Allah da onlara aclq v qorxu libas geydirrk onlara
tinlik v blann dadn daddrd v etdiklrin gr onlar hr cr
tinlik v acla dar etdi.
2
mam leyhis-salamn klamndan mqsd budur ki, ox vaxt nemtin
zavala uramasna sbb, insanlarn gnah etmlridir, amma bu,
hmi v mtlq kild bel deyil. nki Allah bzn d bzi
bndlrini snayaraq imtahan etmk, yaxud kiik gnahlarnn
balanmas, yaxud da onlarn mqam v drclrini yksltmk n
nemti onlardan alr v rahatlqlarn tinliklr dar etmkl vz
edir. Nec ki, Qurani-Krimin Bqr sursinin 155-157-ci aylrind
buyurulur:



Biz sizi qorxu, aclq, mal, can v
mhsul qtl il imtahan edrik. Bu imtahanda sbrli olanlara mjd
ver. O kslr ki, onlara qm-qss z tutan zaman deyrlr: Biz
Allahnq (Onun razl olan ey razyq) v Ona trf qaydacaq.
Rbblrindn onlara salam, rhmt v mehribanlq olsun ki, onlar
doru yolda olanlardr.

511

olmanzdan) qorxuram. Bir sra ilr olub kedi (xliflr

haqlar olmadan i stn gldilr) ki, siz onlara meyl gstrrk

haqdan l gtrdnz v mnim yanmda bynilmyn v

xoaglmz insanlar idiniz. gr (Allahn Peymbrinin sllllahu leyhi v alih - zamannda) malik olduunuz sul v
qayda (irkinliklrdn sonra) siz qaytsa, xobxtlrdn
olacaqsnz. Mnim vzifm ancaq (ilrin dzlmsi v ydnsiht vermk istiqamtind) sy v tla gstrmkdir. gr
(sizin xlifnin zamanndak irkin sz v mllrinizi) demk
istsydim, deyrdim. (Lakin onlar fv etmk v onlara gz
yummaq mslhtdir.) Allah olub kenlri fv etsin,
balasn.

178- ci xtb
mam li leyhis-salamn Zilb Ymni ondan ey
mirl-mminin, Rbbini grmsn? soruan zaman
buyurduu klamlarndandr. mam leyhis-salam buyurdu:
Mgr grmdiyim ey ibadt edrm?! (Halbuki ibadt
mbudla danma, elc d rhmt, balanma v tvazkarlq
istnilmsini tlb edir. V bu cr ilr ibadt olunann hzurunda
olma v onu grmyi tlb edir.) Buna gr d (sual vern xs el
znn etdi ki, Rbbi grmkdn mqsd Onu gz il grmkdir. Odur ki)
dedi: Onu nec grrsn? (Halbuki Onu grmk qeyrimmkndr.) mam leyhis-salam buyurdu:

Gzlr Onu akar drk etmzlr, lakin qlblr imann

hqiqtlri vasitsi il (Onun vcudunu, tkliyini, hr eyin sahib v
idar edni olmasn v digr siftlrini tsdiqlmkl) Onu drk
edrlr. Hr ey yaxndr (hat edib), amma yapmayb.
Hr eydn uzaqdr, amma ayr deyil. (nki yapmaqla olan
yaxnlq v ayrlqla olan uzaqlq cismin xsusiyytlrindndir.)
Danr (sz yaradr, amma) tfkkr v dncsiz. (nki
dnmk nadanln, naarln nticlrindndir v Allah ondan pak
v uzaqdr.) styndir (yaradandr, amma) qrara glmdn v
hazrlamadan.1 Yaradandr (amma l, ayaq v bu kimi), hr
1

nki qrara glmk bir ii grmk istmyin mqddimsi olan

istkdn ibartdir v o, iin yerin yetirilmsi barsind trdddd

512

hans bir zvn rolu (kmyi) olmadan. (nki kmy, mhtac

varln ehtiyac olur. O is zat zngin v mtlq ehtiyacszdr. Zahir v
akar olmasnn oxluu sbbindn) gizlilikl vsf edilmyn
ltifdir. (nki bir ey Onu hat etmyib. z li altnda olanlara zlm
edn zalmlar kimi) zlmkarlqla vsf edilmyn bykdr.
(nki mtlq daltlidir.) El bir grndir ki, (hiss orqanlarndan)
he bir hiss malik olmaqla vsf edilmz. (nki hisslr
mmkn
varln
siftlrindndir.)
Mehribandr, (amma)
ryiyananlq v acma il yox (fzl v ltf il)! Yaranmlar

Onun zmt v bykly qarsnda xar v

tvazkardrlar (nki onlarn hams Onun istk v iradsi
mqabilind ramdrlar) v qlblr (Onun izzt v zmti qarsnda)
Onun (zabnn) qorxusundan iztirabl v nigarandrlar.

179- cu xtb
mam li leyhis-salamn z shablrinin mzmmti
barsindki xtblrindndir.
Vacib etdiyi i, tqdir etdiyi ml v mni sizinl (sizin
nifaq v ikizllynzl) snadna gr Allaha kr edirm,
ey o dst ki, n vaxt mr etdims tabe olmadnz v
arm qbul etmdiniz. gr (dmnl mharibd) siz
mhlt verils, bo szlr danmaa balayrsnz
(boboazlq edib mnasz szlr danrsnz), gr qarya dy
xsa, ziflik v sstlk gstrirsiniz (qorxudan gizlnirsiniz).
(Hminin) mamn yannda toplaan insanlara (mam leyhissalama tabe olanlara) tn vuraraq onlar mzmmt edirsiniz.
gr naar kild tinliy (mhariby) dar olsanz,
geriy dnr, dal-dala qaydarsnz. (Sizin sabitqdm insanlar
olmadnza v he cr yola glmmyiniz baxmayaraq, mn ltf
etmk v riyytsevrlik sbbindn deyirm: Siz yox,) dmniniz
atasz (trbiyisiz) qalsn! Kmk etmk (onu gecikdirmk) v
haqqnz (onu almaq) n alaraq sy gstrmk barsind
olan cism mxsusdur v onun zrurtlrindndir. Amma elmi zatnn
eyni olan Allah-tala barsind qrara glmyin tsvvr edilmsi dz
deyil. Ona gr ki, O, trdddd deyil.

513

he biri istiqamtind addm atmamaqla) nyi

gzlyirsiniz? Ya lm, ya da xarl semlisiniz.
(bunlarn

(Bunlardan biri sizi tapmaldr. Ya dy meydannda lmk, ya da

dmn trfindn xar edilrk alaldlmaq ki, ikincisi lmkdn daha
tin v ardr.) Allaha and olsun, gr clim atsa, lbtt,

atacaq da mniml sizin aranzda el bir halda ayrlq

salacaq ki, sizinl bir yerd olmaqdan bezmim v tk
qalmam (sizin mnafiqlik, ikizllk v irkin mllriniz
nticsind dnyadan he bir kmkisi olmayan kimi gedcym).
mllrinizin vzini Allah verck! Sizi (bir-biriniz kmk
etmk n) bir yer toplayacaq bir din v sizi (dmnin
qarsn almaa) hazr edn bir qeyrt yoxdur? Mgr
tccbl deyil ki, Maviy he bir kmk etmdn v
bxi vermdn (ixtiyarlarnda dy sursat qoymadan v pul
vermdn) alaq v nancib zalmlar arr v onlar ona tabe
olurlar, amma mn slam mmtinin yadigar v mslman
xalqn yerd qalan olan sizlri, kmk etmk v hr
birinizin pay miqdarnda bxi vermkl arram, siz is
mnim trafmdan dalaraq mxalift edirsiniz?!1 Mnim
mr v frmanmdan raz deyilsiniz v ondan ad
olmursunuz v n d qzb v inciklik trafnda
toplarsnz. 2 Mnim n mniml grmsini istdiyim
n sevimli ey lmdr (ki, onunla sizin linizdn qurtulum. nki
sizin qm-qssnizdn lmdn baqa bir eyl qurtulmaq mmkn
deyil). Hqiqtn siz Quran (onun maarif v hqiqtlrini)

yrtdim, sizin aranzda dlil-sbutla hkm xardm, sizi

1

Maviy tk-tk insanlara bir ey vermirdi. rb qbillrinin ancaq

balarna oxlu bxi verrk onlar z trfdar edirdi v digr
adamlar qohumluq tssb sbbindn, yaxud qbil balarndan
aldqlar az bxi gr, yaxud qbil adt-nnlrin gr, ya da
Osmann intiqamn almaq hiylsin aldandqlar n hmin balara
tabe olurdular. mirl-mminin leyhis-salam is hm balara, hm
d onlara tabe olanlara brabr miqdarda kmk edir, bxi verirdi.
Buna gr d balar o Hzrtdn el d raz deyildilr. Tabe olanlar
da onlarn yolu il gedirdilr.
2
Mnim ilrimd hmi riyakarlq v ikizllk edirsiniz. N itat
edrk tabe olmaqda qdminiz sabitdir, n d mxalift etmkd
birzl v yekdil! Ka ki, bir yol il gedydiniz v mni bu drd v
kdrin kimsindn xilas edydiniz.

514

tanmadnz eyl tan etdim v azlarnzdan xarb

atdnz eyi sizin n dadl-taml etdim (nadanlq zndn
pis sandnz eylrin yaxlqlarn siz akar etdim). Ka ki, kor
grydi v ya yatan oyanayd!1 Balar Maviy v
mllimlri zinakar arvadn olu (mr ibn As) olan dst
Allaha (Onun hkmlrin) nadan olmaa n qdr d ox
yaxndr!2

180- ci xtb
mam li leyhis-salamn klamlarndandr. O,
shablrindn birini (Abdullah ibn Quyni) gndrdi ki, (Siffeyn
mharibsind) Kuf qounundan olan v (am hli il
mharibdn sonra) Nhrvan Xvaricin birlmk istyn,
amma o Hzrt leyhis-salamdan qorxan dstdn (Bni
Naciynin bas Xirrit ibn Raid v onun trafndaklardan) bir
xbr gtirsin. Hmin xs qaydanda o Hzrt sorudu:
Onlar qorxmayb z yerlrind qalblar, yoxsa qorxub
kblr? Hmin xs dedi: Ya mirl-mminin, kblr.
mam leyhis-salam buyurdu:
Onlar grm (Allahn rhmindn) uzaq dsnlr, nec ki,
Smud tayfas (itatsizlik edrk Salehin dvsinin ayaqlarn ksdi
v bununla da Allahn rhmtindn) uzaq dd (v mhv oldu)! Bil
ki, nizlr onlara trf uzananda v qlnclar tplrin
ennd etdiklri idn peman olacaqlar. Bu gn eytan
onlar (bizdn) ayrb paralamaq (v z davams etmk) istyib.
Sabah (qiyamtd is) onlarla laqli olmasn inkar edrk
onlardan uzaqlaacaq. Buna gr d onlara (onlarn zaba layiq
olmalar n) hidayt v nicatdan (hidayt yolundan) xaric
olmalar, aznlq v korlua (aznlq v korluq drsin)
dmlri, haqdan (ona tabe olmaqdan) z dndrmlri v
1

Mn doru yol gstrmk v ona istiqamtlndirmyin rtlrini

yerin yetirdim. ndi gr kor grms v yatan oyanmasa, mnim
gnahm deyil.
2
mr ibn Asn anasnn hvalat yetmi nc klamn rhind byan
edilib.

515

aznlqda (aznlq yolunda) tyan v itatsizlik etmlri

kifaytdir.1

181- ci xtb
mam li leyhis-salamn Nauf (ibn Fuzal) Bikalidn
nql edilmi xtblrindndir.2 (Nauf) deyir:
mirl-mminin leyhis-salam bu xtbni biz Kufd
(o Hzrtin bacs Umm Haninin olu) Cd ibn Hbyr
Mxzuminin dikltdiyi dan zrind dayanaraq oxuyub. O
Hzrtin ynind uzun yun paltar var idi. Qlncnn qay
v ayaqqabs xurma aacnn yarpaqlarndan idi
(toxunmudu). Onun aln (scdnin oxluundan) dvnin
dizlrinin qabar kimi idi. Bellikl, (eyb v nqsan siftlrdn
pak v uzaq olan Allahn mdh v trifi v qdrt v gc, tqva v
prhizkarla hvslndirmk v dnyaya rk balamamaq barsind)

buyurdu:
kr o Allaha layiqdir ki, btn yaradlmlarn v
ilrinin sonunun (yaradlmlarn ilrinin sonunun) qayd
Ona trfdir. Ltfnn bykly, (tkliyin olan) dlilinin
akarl, bxiinin oxluu v (slam dini il boyunlara
qoyduu) haqqa gr Ona kr edirik. El bir kr ki, Onun
haqqn da edrk krn yerin yetirsin3 v Onun
mkafatna yaxnladraraq bxiinin artmasna sbb
olsun. Onun fzl v bxiin midvar olan, xeyir vermsini
arzulayan, (tinliklri) df etmsin arxalanan, ltf v
krmini etiraf edn v sz v mli il Ona tabe olan
xsin istmsi kimi Ondan kmk dilyirm. Yqin v
inamla Ona (Onun fzl v krmin) midvar olan, kamil imanla
1

Xirrit ibn Raidin v onun trfdarlarnn Mql ibn Qeysin li il

ldrlmsi hvalat qrx drdnc klamn rhind deyildi.
2
Nauf mam leyhis-salamn xas v n yaxn shablrindn olub.
Ymnin Sna hrinin qrb trfind Himyr adl bir yer var v Bikal
orada mskunlam qbilnin addr.
3
Ltf v krmi il bizim layiq olmayan krmz qbul etsin. Onsuz
da slind bndlrin Onun haqqn da etmk v krn yerin
yetirmk gclri yoxdur.

516

Ona (Onun Allahlna) z tutan, itatkarlqla Ona qar

tvazkar olan, tkliyin etiqad bslmkl Ona qar tam
sdaqtli v smimi olan, kr etmkl Onu byk biln v
(Ondan baqa bir snacaq v pnah yeri tanmad n
tinliklrd) rbt v syl Ona pnah aparan xsin iman

gtirmsi kimi Ona iman gtiririk. Eyb v nqsan

siftlrdn pak v uzaq olan Allah doulmayb (atadan
yaranmayb) ki, Onunla izzt v zmtind rik olsun.
(nki ata vladn cinsindndir v izzt v byklklri bir-birin amil
olur.) Domayb (dnyaya uaq gtirmyib) ki, aradan gedrk

zndn sonra miras qoysun.1 Vaxt v zaman Onu tmyib.

(nki O, vaxt v zamann yaradandr.) Artmaq v azalmaq birbirinin ardnca Onu hat etmyib.2 Blk (gyn, yerin v
digr varlqlarn yaradlnda) biz gstrdiyi gzl nizam v
mhkm qanunlarla (vcudunun varl) allara akar olub.
Odur ki, Onun yaratmasnn dlil v ahidlrindn biri
stunsuz sabit v brqrar qalm v dirksiz dikldilmi
gylrin yaradldr. Allah onlar ard (yaratmaq istdi).
Onlar da itat v tabeilikl dayanb durmadan v
duruxmadan (Onun arn) qbul etdilr (var oldular). gr
onlar (vziyytlri il) rbubiyyti tsdiq v qbul, itat v
bndliyi iqrar etmsydilr, onlar z rinin yeri, (yaxn)
mlklrin mkan v bndlrinin gzl sz v mllrinin
qaldrld yer etmzdi. Onlarn ulduzlarn nianlr edib
ki, a-ba qalm xs yer znn geni yollar il get-gl
ednd onlarla yol axtarsn. Gecnin prdsinin ox
qaranl onlarn nurunun in rtmyib v qaranlq
geclrin zlmt prdlri, gyd grnn ayn nurunun
iltsn aradan qaldrmaa qadir deyil. Buna gr d pak v
qsursuzdur o Allah ki, n zlmt gecnin qaranl, n d
gecnin, drin yerlrin knclrind v bir-birin yaxn
1

nki domaq, mhv olmaq v baqasn caniin etmk cismin

xsusiyytlrindndir.
2
nki artmaq v azalmaq dyimy sbb olur v dyimk hadis
olma tlb edir. Hadis olmaq is mmkn varln
xsusiyytlrindndir. Xlas, Onu yaranmlar kimi vsf ed bilmrik,
nki Onda cismin v sonradan ml gln xasslrin he birinin he
bir sifti yoxdur.

517

tutqun rngli dalarn qlllrind rahatlq tapanlar Ona

gizli deyil. fqd v gyn bir trfind gy
gurultusundan gln ss, buludun splnrk yox olan
(gzlr
grnmyn)
ildrmlar, qopmas ulduzlarn
dmsin nisbt veriln klklrin v yan yamasnn
z yerindn uzaqladrd (yer) tkln yarpaqlar Ona gizli
deyil.1 Yan hr bir damcsnn hara db harada qrar
tutacan, kiik qarqann (z ykn) haradan kib hara
apardn, acaqanadn ruzisi n nyin kifayt etmsini
v diinin (dll olarkn) qarnndaknn n (erkk, yoxsa dii)
olmasn bilir.
kr o Allaha layiqdir ki, krs, r, gy, yer, cin v
insan mvcud olmamdan olub. (nki yaradann yaradlmdan
qabaq mvcud olmasnn zruriliyi tam aydn msllrdndir.)

Dnc il drk edilmir v zka il myynlmir. He

bir istyn Onu yayndrmr. (nki Onun zat elminin zdr v
Onun elmin qflt yol tapa bilmz.) ta v bxi etmk Onu
(Onun nemt xzinsini) azaltmr. (nki istyn an istdiyini
yaradr.) Gz il grnmr. Haradasa olmasn demk olmaz.
Bnzri olmaqla vsf edilmz. (l v ayaq kimi) bir zvn
kmyi il yaratmr. Hisslrl drk edilmir. (Cisim olmad
n cismin xsusiyytlrindn olan bu siftlrl vsf edilmir.)
nsanlarla mqayis edilmz (onlara oxadlmaz. nki Onun
oxar yoxdur). O Allah ki, Musa il (yaratd) bir szl
dand v ona zv v altlrsiz, danqsz v (boazda
yerln v vasitsi il ss xan) dilklrsiz z nianlrindn
byk bir ey gstrdi (ki, o sz idi). Ey Rbbini vsf etmk

n zn zhmt salan ks! gr dz deyirsns, pak

hcrlrd mskunlam (v Allahn zmt v byklyndn)
balarn aa salan v allar yaradanlarn n yaxsn
vsf etmkd a-ba v aciz qalan Cbraili, Mikaili v
Allahn drgahna yaxn olan mlklr qoununu vsf et.
(gr onlar Onun zatnn hqiqtini drk ed bilmirlrs, sn zif bnd
1

Cahiliyyt dvrnn bdvi rblri, shv qidlrin saslanaraq

klk, ya, soyuq v isti kimi sma hadislrini ulduzlarn dmsin
nisbt verirdilr v onlarda ulduzlar tsirli bilirdilr. Buna gr d
mam leyhis-salam burada onlarn qidlrin iar edib.

518

onlardan qabaq Onun hqiqtini drk etmkd aciz v zifsn.)

Siftlrl o kslr drk edilirlr ki, kil v altlri var v o

ks ki, mr sonu yoxlua doru kilnd baa atr. Buna
gr d Ondan baqa bir tanr yoxdur. (nki gr olsayd,
lbtt ki, drk edilrdi.) O, hr bir qaranl z nuru il
iqlandrb v hr bir nuru z qaranlqladrmas il
zlmt bryb (hidaytin iqll Onun ltfnn, aznln
qaranl is Onun qzbinin nticsidir).
Ey Allahn bndlri! Siz prhizkar olma v (isti v
soyuqdan qorunmanz n) siz gzl paltarlar geyindirmi v
sizin n yaay vasitlrini hazrlam Allahdan
qorxma tvsiy edirm. (Sizin n bel bir rait yaratd
halda n n gnah v itatsizlikl Onun nemt v bxilrin
nankorluq edirsiniz? N n Ondan uzaqlaaraq dnyaya rk
balamsnz, halbuki) gr kims dnyada qalmaq n bir

vasit ld ed bilsydi v ya lm df etmy bir yol

tapsayd, o, Davud leyhis-salamn olu Sleyman olard ki,
peymbrlik vzifsindn v byk mqam v drcy
malik olmaqdan lav cin v insanlara hakim v padah idi.
(O, dnya v axirt aid btn vasitlr malik olmaqla dnyada
qalmaa hamdan ox layiq idi. Amma) el ki znn tqdir

edilmi rzisini istifad etdi v hyat mddtini sona

atdrd, yoxluq yaylar lm oxlar il onu diz kdrd (v
o, dnya il vidalad). hrlr onsuz v evlr bo qald v
baqalar onlar irs apardlar. Sizin n ken dvrlrd
ibrt vardr (ki, kemilrin bu dnyadan nec zlmlrin nzr
1
salasnz). Haradadr maliq v onlarn vladlar?
Haradadr (Misir ahlar olmu) Fironlar v (onlarn he bir
nianlri qalmam) vladlar? Haradadr peymbrlri
ldrn, Allahn elilrinin hkmlrini sndrn (mhv edn)
v zalmlarn nnlrini dirildn (hmin sasda davranan)
Rss hrlrinin halisi?2 Haradadr o kslr ki, qounlarla
1

maliq mliq ibn Lavz ibn rm ibn Sam ibn Nuhun vladlarndan
ibart bir dst olublar v onlar ox byk bir dvltl Ymn v
Hicazda padahlq ediblr. Sonralar onlarn kk ksilib.
2
Rss byk bir quyunun ad idi ki, insanlar onun trafna toplaaraq
ah aac dediklri v Yafis ibn Nuhun kdiyi kknar aacna ibadt
edirdilr. Allah onlar mhv etdi.

519

hr trf gedrk minlrl nfri mlub edirdilr v ordu

toplayaraq hrlr tikirdilr?!

Bu da hmin xtbnin (zhuru gzlniln mam cclllahu tala frch - barsindki) bir hisssidir
(mami-Zaman leyhis-salam) hikmt (eylrn hqiqtlri
barsindki elm, zahidlik v ibadt) qalxann geyinib v onu ona
z tutmaq, tanmaq v zn (dnyaya ballqdan) azad etmk

kimi rtlri il mnimsyib. Hikmt o Hzrtin axtard

itik v istdiyi arzudur.1 O Hzrt (fitn-fsad oxalaraq) slam
qrib (zif) dnd v (dv zab-ziyyt grn zaman etdiyi kimi)
z quyruunu trpdrk boaznn qaban yer qoyanda
gzlrdn uzaqlaaraq bir guy kilr.2 O Hzrt Allahn
dlilinin qalanlarnn (hidayt v nicat mamlar leyhimus-salamn)
yerd qalan v peymbrlrin caniinlrinin caniinidir.
(




Allahm! Onun vasitsi il dalti
brqrar et. Onu z kmyinl gclndir. Ona kmk edn kmk et v
onu kmksiz qoyan kmksiz qoy. Onu sndranlar sndr. Onun
vasitsi il kfr zlmkarlarn mhv et. Onun li il kafirlri, mnafiqlri
v btn dinsizlri ldr. Amin, ey rhimlilrin n rhimlisi!)

Onun fikri hmi ona ynlib v ondan baqasna baxmr, nec ki,
mam leyhis-salam bu kitabn sonunda buyurub:

Hikmt mminin itiyidir ki, o, hmi onu ld etmk fikrinddir.
2
Xlas, slam el bir ziflik bryr ki, o ldn drk yerindn
qalxa bilmz. Bu cml Hzrt Peymbrin bu buyuruuna iardir ki:

slam qrib v tk zhur etdi v tezlikl
yen d tk qalar. Yni, onun hqiqi davams olmaz.

520

mam leyhis-salam sonra buyurdu:

Camaat! Mn siz peymbrlrin z mmtlrin
verdiklri ydlri verdim. Vsi v caniinlrin
peymbrlrdn sonraklarla davranda etdiklrini
(mlayimlik v mehribanl) sizinl etdim. Sizi z (yd-nsiht)
qammla dblndirdim, dz yola glmdiniz. Sizi
qorxutmaq vasitsi il (haqq yola) svq etdim, toplamadnz
(mn tabe olmadnz)!!
criniz Allah yannda! Gzlyirsiniz ki, mndn baqa
bir mam glib sizi yola gtirrk doru yol gstrsin?!
Bilin! Dnyann z tutan arxa evirdi v arxa evirni
z tutdu. (Haqq mama tabe olmamaq nticsind dnyann yaxl
arxa evirdi v onun pisliyi, yni, cahiliyyt dvrnn mli meydana
xd.) Allahn yax ilr grn bndlri k etmk
(dnyadan getmk) qrarna gldilr v dnyann davaml

olmayan azn axirtin fani olmayan oxuna satdlar

(dyidilr v onun qm-qsssindn nicat tapdlar. Deysn mam
leyhis-salamn bu cmldn mqsdi znn hid edilmsindn xbr
vermkdir).
Qanlar Siffeyn mharibsind tkln
qardalarmz (dindalarmz) bu gn diri olmayb qm-qss
kib bulanq su immkl (bu dvrn tinliklrini grmmkl)
n ziyan ediblr?! (Xlas, dnyadan kb bel bir gn
grmynlrin xo halna!) Allaha and olsun ki, onlar Allah
(Onun rhmini) ld etdilr. Allah da onlarn mllrinin
mkafatn verdi v (dnyada olan) qorxu v vahimdn sonra

onlar qorxusuz v rahat evd yerldirdi. Haradadrlar

mnim haqq yolu z miniklri etmi v (mrlrini) dzlk
v doruluqla (sona atdrb) km qardalarm? Haradadr
mmar (ibn Yasir)? (O, doxsandan yuxar ya il Siffeyn
mharibsind hid edilib.) Haradadr (bulhysm Malik) ibn
Tyhan? Haradadr Zuhadteyn?1 Haradadr onlarn
1

O, bu Umar Xuzym ibn Sabit l-nsaridir ki, Hzrt Peymbr

onun ahidliyini iki kiinin ahidliyinin yerin qbul edib. Hzrt
Peymbr bir rbdn at albm v rb bunu inkar edirmi. Hzrt
buyurub: Ey Xuzym, ahidlik edirsn? Deyir: Xeyr, ey Allahn
Peymbri, amma at alman bilirm. Nec ola bilr ki, sni Allah
trfindn gtirdiyin eyd tsdiqlyim, amma bir rbl etdiyin alverd

521

qardalarnn (dindalarnn) onlar kimilri (bn Bdil, Haim ibn

Utb v digrlri) ki, (hams Siffeyn mharibsind hid oldular v)
bir-birlri il lm (haqq yolda hid olmaq) barsind hd
baladlar v balar (ldrldkdn sonra) gnahkarlara
(Maviy v trfdarlarna) gndrildi?
Nauf deyir: mam leyhis-salam bu szdn sonra lini
mbark saqqalna vuraraq ox alad v buyurdu:
Heyf v fsus, o qardalarm (dindalarm) n ki,
Quran oxuyaraq onu mhkm bildilr (mhtrm saydlar),
vacib olan eyd dnrk onu brqrar etdilr (onun
sasnda davrandlar), snnni dirildrk bidti mhv etdilr,
cihada arlanda (onu) qbul etdilr v baya inanaraq
ona tabe oldular. Sonra uca ssl (bel) fryad qopard:
Ey Allahn bndlri, cihad, cihad! Bilin ki, mn el bu
gn qoun hazrlayacaam. Kim Allaha trf getmk
istyirs, grk getsin.
Nauf deyir: Bundan sonra Hseyn leyhis-salam on min
nfrlik qouna, Qeys ibn Sdi on min nfr, bu yyub
nsarini on min nfr v onlardan baqalarn da baqa
sayda qounlara mir v ba tyin etdi. Hzrt (am hli il
vurumaq n) Siffeyn qaytmaq istyirdi. Bellikl, hl
cm gn glib atmamd ki, bn Mlcm mlun (Allah
ona lnt etsin) o Hzrti zrbtldi. Buna gr d qounlar
geri qaytdlar. Biz z obann itirmi v hr bir trfdn
canavarlarn ourladqlar qoyunlar kimi idik. 1

182- ci xtb
mam li leyhis-salamn (Allah-talann hmd v kr
barsindki) xtblrindndir.

tsdiqlmyim? Sonra o Hzrt buyurdu: Snin ahidliyin iki kiinin

ahidliyi kimidir.
1
Deyiblr ki: Bu xtb mirl-mminin leyhis-salamn ayaq st
buyurduu son xtbdir.

522

kr o Allaha layiqdir ki, (gz il nian v lamtlri)

grnmdn tannb v ziyyt kmdn (v alt v
vasitlrsiz yaranmlarn) yaradan()dr. Varlqlar gc v
qdrti il yaradb v byklk v stnly il itatsizlik
v aalq ednlrdn itat v bndlik etmlrini tlb edib.
(nki Onun qarsnda hr bir byk kiikdir. Buna gr d
tvazkarlq v itatkarl mr edib.) O, z bxii il byklrin

aa v byydr. Yaratdqlarn dnyada yerldirn v

(hikmt v mrhmtin sasn) peymbrlrini (hidayt etmk
n bir-birinin ardnca) cin v insanlara trf gndrn Allah
Odur. (Peymbrlri gndrdi) ki, onlar (insan v cinlr) n
dnyann (nadanlq v aznlq) prdsini aradan qaldrsnlar,
onlar dnyann pislik v tinliklrindn qorxutsunlar
(xbrdar etsinlr), onlar n onun (dnyann vfaszl)
barsind msllr ksinlr (hekaytlri aqlasnlar ki, onlar
dnyaya aldanb vurulmaqdan nicat tapsnlar), onlar onun
(dnyann) eyb v atmazlqlarndan xbrdar etsinlr v
onlar (gnah v itatsizliyin ziyanndan) xbrsiz v qafil olan
zaman onlarn vasitsi il ibrt gtrcklri (aylaraq zlrin
glcklri) sz - salamlq, rahatlq, xstlik v tinlik
kimi hallarn dyicyini, onun halal v haramn (bu
yollarla qazanlmas), itatkarlar n Cnnt v mhtrmlik,
gnahkarlar n is od v xarlq hazrlanmasn
xatrlatsnlar.
Allaha z tutub bndlrin mr etdiyi kild kr
edirm. Hr bir ey n miqdar v l, hr bir l n
mddt v hr bir mddt n yaz myynldirib (ki,
onda dyiiklik ola bilmz).

Bu da hmin xtbnin Qurann vsfi (v xalqa

yd-nsiht) barsindki bir hisssidir
Quran (yaxlqlara) mr edn (v pisliklrdn) kindirndir
(Allah onda insanlar yax ilr mr edrk pis ilrdn kindirib).
(Zahird) dinmz (slind is) natiqdir. (nki zahiri baxda
hrflrdn baqa bir ey deyil. Amma onda btn ilahi mr v
qadaalar mvcuddur v o, onlarn hamsn byan edir.) Allahn
523

bndlrin olan dlil v sbutudur ki, onlardan onun

barsind (ona ml etmk barsind) sz alb v onlar onun
girovunda qoyub. (Odur ki, ona tabe olmaqdan baqa bir yolla
zabdan nicat tapmaq mmkn deyil.) Onun nurunu kamilldirib
(onda qiyamt kimi olan sadt v xobxtlik, elc d bdbxtlik
yolunu gstrib). Hminin z dinini (slam) onun vasitsi il
kamala atdrb. z Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih)

cann o vaxt ald ki, o, Qurann hidayt v qurtulua sbb

olan hkmlrinin xalqa tbli olunmas v atdrlmasn
bitirmidi. Buna gr d Allahn zmt v byklyn (O,
z) z byklyn (Qurani-Krimd) zikr etdiyi kimi yad
edin. nki O, z dininin (hkmlrinin) bir hkmn (d)
sizdn gizli saxlamayb v byniln v bynilmyn he
bir eyi onun n (kitab v snnd) akar nian v blli
lamt qoymadan trk etmyib ki, ondan (bynilmyndn)
saxlasn v digrin (byniln) mr etsin. Odur ki, Onun
razlq v istyi, elc d qzb v qadaas, glckd (d
1
kemidki il) birdir. Bilin ki, Allah sizin n he vaxt
sbbindn sizin kemilriniz qzblndiyi ey razlq
vermyckdir. Hminin kemilriniz razlq verdiyi
ey gr he vaxt siz qzblnmyckdir.2 (Odur ki, mam
1

Onun hkmlri qiyamt kimi dyimyck, blk hr bir mslnin

hkm Hzrt Peymbrin dvrnd Quran v snnd byan olunan
kimidir. Bu cml Mxttdn olan doru fikir sahiblrinin
nzrlrinin dzlyn bir dlildir. Onlar deyirlr ki, eyb v nqsan
siftlrdn pak v uzaq olan Allahn hr bir msld myyn v blli
bir hkm var. Onu elmi saslar rivsind kf edrk z xaran
mcthid haqdr. Elmi rivd hmin hkm kf edrk z xarmaq
istiqamtind alm, amma hqiqi hkm ld etmmi mcthid is
shv dar olub. Amma bununla bel bu i gr ona he bir zrrziyan dymz. Msvvbdn olan shv dnc trfdarlarnn
nzri is yuxarda deyilnlrin ksindir. Onlar deyirlr ki, Allahn hr
bir msld mcthidlrin frqli nzrlrin sasn mxtlif hkmlri
vardr.
2
Allahn Peymbrinin zamannda haram olan ey siz v glck
nsillr d haramdr v elc d vaciblr vacibdir. nki Mhmmdin (sllllahu leyhi v alih) riti qiyamt kimi davam edck v
onun bir nfr barsindki hkm hamya aiddir. Buna gr d hr bir
mslnin hkm birinci gnnd myynldirildiyi, Kitab v snnd

524

leyhis-salam buyurur:) Akar yolda hrkt etmkdn v

znzdn qabaqk kiilrin szlrini tkrar etmkl

danmaqdan baqa bir arniz yoxdur.1 Hqiqtn Allah
sizin yaay ruzinizin ld edilmsin zmant verir. 2
Hminin sizi kr v hmd etmy hvslndirib v siz,
z dillrinizl Onu yada salma vacib edib. 3 Siz tqval v
prhizkar olma taprb. 4 Onu z razlnn son drcsi
edib v bndlrindn istyib (ki, gnahlardan kinrk Ondan
qorxsunlar, Ona itat istiqamtind alsnlar). Buna gr d
nzrlri altnda olduunuz v aln tklriniz, yatb-durmaq
v oturub-qalxmanz lind olan (sizin barnizd istdiyi eyi
drhal gerkldirmy qadir olan) Allahdan qorxun. gr (z
sirrinizi) gizltsniz v he ks demsniz, bilr (v yaxya
savab, pis cza verr). gr (onu) akar etsniz, yazar. (Yni,)
byan edildiyi kimidir v hkmlr he bir ks v zamanla bal olaraq
dyidirilmzdir. He ksin z ry v ictihad il onu dyidirmk
icazsi yoxdur. gr kims bel bir i grs, dind bidt qoyub.
1
Grk znzdn qabaqklarn yoluna qdm qoyasnz, onlarn
davran sullar il davranasnz, yoxsa zbana bir sz deyib baqa
yol il getmysiniz.
2
Sizi ruzi ld etmyin qm-qsssindn nicat verir, nec ki, Zariyat
sursinin 22-23-c aylrind buyurulur:

Sizin ruziniz v vd olunduunuz
ey gyddir. Buna gr d gyn v yerin Rbbin and olsun ki, bu,
sizin dannz kimi dz v hqiqtdir. Yni, sizin dannzda kk
v trddd olmad kimi, deyilnlrin d dz v doru olmasnda he
bir kk-bh yoxdur.
3
Nec ki, Qurani-Krimin Bqr sursinin 152-ci aysind buyurulur:


Mni yada saln ki, Mn d sizi
yada salm. Mnim nemtlrimin krn yerin yetirin, nankorluq
etmyin.
4
Nec ki, Qurani-Krimin Nisa sursinin 131-ci aysind buyurulur:


Biz sizdn vvl Kitab
verilnlr (yhudi, xristian v bu kimilr) v siz Allahdan qorxma
tvsiy etdik. gr Allah inkar etsniz bel, (yen d) gylrd v yerd
n varsa, hams Allahndr. Allah ehtiyacszdr v kr olunmaa
layiqdir. Demli, tqvaya mr olunmas sizin znzn nicat
tapmanz ndr, yoxsa Allahn sizin ibadt v prhizkarlnza
ehtiyac yoxdur.

525

siz mhtrm gztilr (mlklr) tyin edib ki, (onlar sizin

sz v mllrinizi yazrlar v) he bir haqq qlmdn salmaz v
nahaq v edilmmii yazmazlar. (Onlar el diqqtlidirlr ki, yax
ml htta kiik olsa bel, insan trfindn yerin yetiriln kimi yazlar
v qlmlrindn dmz.) Bilin ki, hr kim tqval olaraq

Allahdan qorxsa, Allah-tala fitn-fsadlardan xmaq

yolunu v zlmtlrdn (nadanlq v aznlq zlmtlrindn)
iqlq v aydnl ona gstrr, onu arzulad yerd
(Cnntd) bdi olaraq saxlayar. Onu z yanndak ziz
mnzild - z (z dostlar) n sediyi ev daxil edr.
Hmin evin klgsi Allahn ri, i is Onun razldr.
Orann zvvarlar mlklr, dostlar is Onun
peymbrlridir. Buna gr d (Allaha ibadt v xalqa xidmtl)
axirt trf tlsin v lmlri (lm sbb olan xstliklri)
qabaqlayn (lmdn qabaq azuq gtrrk el i grn ki, Allah v
Peymbr raz olsunlar). nki insanlarn arzularnn
qrlmas, lmn onlar haqlamas, tvb v qayd
qapsnn onlarn zn balanmas (v onlarn qm-qssd
qalmalar) yaxndr. Odur ki, siz (qfltn, dnyaya) qaytma
istyn kemilriniz kimi olacaqsnz. 1 Siz qalmaq yeriniz
1

N qdr ki, dirisiniz, z iiniz bir ar qlaraq yol n azuq

gtrn. Yoxsa kemilr kimi olmayn ki, onlar pemanlqlarnn bir
faydas olmayan v istklri qbul edilmyn bir zamanda z
gnahlarndan peman olaraq dnyaya qaytmaq istyirlr. Nec ki,
Qurani-Krimin nam sursinin 27-28-ci aylrind buyurulur:

gr oda

(daxil olmaa) mcbur ediln gnahkarlar grsn, (eidrsn ki, bel)

deyirlr: Ka ki, bizi dnyaya qaytaraydlar v biz Rbbimizin aylrini
yalan hesab etmyydik v mminlrdn olaydq. Dz demirlr, blk
etiraf ona grdir ki, bundan qabaq onlara gizli olan ey akar olub.
gr qaytsalar, yen onlara qadaan olunmu eylri yerin yetirrlr
v onlar yalan deyirlr. Hminin Muminun sursinin 99-100-c
aylrind buyurulur:

Onlar lm
onlardan birini haqlayana kimi irkin ilr grrlr. Sonra o,
pemanlq zndn deyr: Prvrdigara! Mni dnyaya qaytar, blk
ldn xardmn mqabilind yax bir i grm. Xeyr, onu
qaytarmazlar. nki qaytmaq istyi onlarn tinliy dar olduu

526

olmayan dnyada yol ken msafirsiniz. Sizin ondan

kmyiniz elan v azuq gtrmyiniz mr olunub. (Odur
ki, tlsin, yol n azuq gtrn v Allaha v Peymbr tabe olun
ki, avara-srgrdan qalmayasnz.) Bilin ki, bu nazik drinin
(bdninizin drisinin) oda dzm yoxdur. Bel is (ona dar
olmaqla) znz rhm edin ki, siz znz dnyada msibt
v tinliklrl snamsnz (onun n kiik uursuzluuna dz
bilmmisiniz). Mgr hr hans birinizin bdnin batan

tikandan, qana bulamasna sbb olan srmkdn v onu

yandran isti qumdan (shra qumunun onu yandrmasndan) nec
nal edib inildmsini grmmisiniz? Bs onun hal odun
iki tbqsi arasnda-yandrc dala yataq yolda v
eytanla yolda olanda nec olacaq?!1 Bilirsinizmi ki,
chnnm sahibi oda qzblnnd, od onun qzbindn
(coub tlatm glrk) bir-birin rplr (st-st ylr) v onu
incidnd (onun stn qqranda) sbrliliyi ldn verrk
onun verdiyi ziyyt nticsind chnnmin qaplar
arasnda fryad qopararaq srayr?
Ey qocaln zifliyin dar olmu pirani qoca! Od
boyunbalar boyunlarn smklrin yapanda v qandal
v zncirlr yaparaq bazularn tlrini yeynd nec
olacaqsan? (gr gnah v itatsizlik nticsind bu zaba dar
olsan, n edcksn?) Buna gr d ey bndlr dstsi, n
qdr ki, xstlikdn (lmdn) qabaqk salamlq v
(qbrdki) sxnt v tinlikdn qabaqk genilik v
n dediyi bir szdr. Onlarn arxasnda qbr hesab n
qaldrlacaqlar gn kimi mane olacaqdr.
1
Nec ki, Qurani-Krimd Thrim sursinin 6-c aysind buyurulur:

Ey iman gtirnlr!
Gnahlar trk etmkl znz v yd-nsihtl vladlarnz el bir
oddan qoruyun ki, onun odun v yanaca insanlar v yonulub bt
edilrk ibadt olunan dalardr. Hmin odun stnd Allahn onlara
verdiyi mrlr asi olmayan, buyurulduqlarn yerin yetirn qaba szl
srt mlklr vardr. Hminin Zuxruf sursinin 36-c aysind
buyurulur: Hr ks
mehriban Allahn zikrindn boyun qarsa, Biz eytan onun yolda
edrik.

527

rahatlqda dincsiniz (Allahn v Peymbrin razln ld edrk

lmdn sonrak tinlikdn nicat tapmaq imkannz var), Allahdan
qorxun, Allahdan qorxun! z boyunlarnz, onlar girov
qoyulub getmmidn (qurtulmas qeyri-mmkn olandan) qabaq
(chnnm odundan) azad etmy aln. Gzlrinizi oyaq
saxlayn (gec oyaq qalanlardan olun), qarnlarnz arqladn
(oruc tutun), qdmlrinizi i saln (xeyir id addmlayn),
mallarnz (Allah yolunda) balayn, cisminizi ruhunuza
qurban verin v bu id simiclik etmyin. 1 nki eyb v
nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah (Qurani-Krimin
Mhmmd sursinin 7-ci aysind) buyurur:
gr Allaha yardm gstrsniz (itat v
bndlik etsniz), O da siz yardm gstrr v
srknliklrd qdmlrinizi mhkmlndirr (v sizi
tinlik v giriftarlqdan qurtarar). Hminin (Hdid sursinin 11ci aysind) buyurur:

Kimdir o ks ki, (itat v bndlikd) Allaha
(riyakarlq v zn gstrmk olmadan) gzl borc versin, Allah
da onun vzini qat-qat artrsn. Onu hm d ox qiymtli
bir mkafat gzlyir. O, sizdn zillt v xarla gr
yardm, maln azl v ehtiyac zndn borc istmyib.
Gylrin v yerin qounlar Ona mxsus v (hamya) qalib v
alim ola-ola O, sizdn yardm istyib. Sizdn borc istyib,
halbuki gyn v yerin xzinlri Onundur v O, ehtiyacsz
v triflnndir. Onun yardm v borc istmsi ona grdir
ki, O, sizin hans birinizin daha ox yax ilr grmyinizi
snamaq istyib. Bel is Allahn evind (Cnntd) Onun
qonular (gzl ml sahiblri) il olmaq n yax ilr
tlsin. Allah, peymbrlrini onlarla tan edib,
mlklrin onlarn grn getmyi mr edib v onlarn
qulaqlarn hmi odun ssini eitmkdn qoruyub (ki,
2
mbada hmin ssi eitmkl solun olalar). Hminin onlarn
1

Tezlikl yox olaraq torpaq altnda ryck bdnlrinizi ibadt,

bndlik v din dmnlri il cihad yolunda srf edin ki, bdi zabdan
qurtularaq bdi Cnntd olasnz.
2
Nec ki, Qurani-Krimin nbiya sursinin 101-102-ci aylrind
buyurulur:

528

bdnlrini tinlik v ziyyt grmkdn qoruyub. (QuraniKrimin Hdid sursinin 21-ci aysind buyurulur:)
Bu, Allahn ltf v
bxiidir ki, onu istdiyi kimsy ta edir. Allah ox byk
mrhmt, krm sahibidir. Eitdiklrinizi deyirm v
Allahdan hm zm, hm d sizin n (yax ilr grmy
nail olmaq v pis ilr mr edn nfs v eytana tabe olmamaq
istiqamtind) yardm dilyirm. O, (Ondan yardm istmk) biz
kifaytdir v O, (ilri hval etmk n) gzl vkildir.

183- c xtb
mam li leyhis-salamn Bni-Tyy qbilsindn v
Xvaricdn (onlarn airlrindn) olan Brc ibn Mshir
buyurduu klamlarndandr. Brc ibn Mshir hkm ancaq
Allaha mxsusdur deyrkn o Hzrt onun szlrini eitdi.
Sonra buyurdu:
Ey mrx (batini irkin olan alsz), sus! Allah
irkinldirsin sni! And olsun Allaha ki, haqq (mam leyhissalam) zahir oldu v sn onda (qounun iind) arq v aciz idin
(he ks sn etina etmirdi) v ssin gizlin idi (szn qulaq asan
yox idi). El ki batil v nahaq fryad qopartd, (bu szlri
demy crt tapdn v) keinin buynuzunun akar olmas kimi
zahir oldun. 1

Buradan balayaraq xtblr fslinin sonuna

kimi Nhcl-Blanin lyazma v ap
nsxlrind xtblrin sralar bir-birindn

nd olanlara Bizim trfimizdn gzl

mkafat vardr. Onlar chnnm odundan uzaqladrarlar ki, onun
ssini eitmsinlr. Onlar arzuladqlar eyd bdi qalarlar.
1
mam leyhis-salam onu alaqlq v nanciblik baxmndan keinin
buynuzuna oxadb. Bu, rblrd bir adtdir. Onlar bir eyi byk
hesab etmk istynd is onu gzl v hrmtli bir ey oxadarlar.
Msln, deyirlr ki:
yni, o, ulduz kimi zahir oldu.

529

frqlidir. Bzi nsxlrd yz yetmi skkizinci

klamdan sonra sralar bir-birindn frqlnir

184- c xtb
mam li leyhis-salamn xtblrindndir. Rvayt
edilib ki, mirl-mminin leyhis-salamn Hmmam
deyiln abid shab v ardcllarndan biri o Hzrt dedi:
Ey mirl-mminin, prhizkarlar (onlarn siftlrini) mn
el vsf et ki, onlar grm kimi olum. mam leyhis-salam
onun cavabnda duruxdu v gec trpndi. (nki cavab
gecikdirmyi daha mslht bilirdi.) Sonra qsa kild buyurdu:
Ey Hmmam, sn zn Allahdan qorx v yax ilr gr ki
(Qurani-Krimin Nhl sursinin 128-ci aysind buyurulur):
Allah prhizkarlar v yax
ilr grnlrldir.1 Hmmam bu cavaba qane olmad (z
istyind israr etdi) v nhayt, o Hzrti and verdirdi. Buna
gr d o Hzrt Allaha hmd v kr edib Peymbr
(sllllahu leyhi v alih) salam gndrdikdn sonra buyurdu:
Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah
mxluqat yaradarkn onlarn itat v bndliyindn
ehtiyacsz, gnah v itatsizliklrindn qorxusuz v amanda
idi. nki gnahkarlarn itatsizliyinin Ona bir ziyan yoxdur
v tabe olanlarn itati Ona bir xeyir gtirmir (blk itat mr
etmk v itatsizlikdn kindirmkdn mqsd bndlrin zlrinin mnft
ld etmlridir). Buna gr d ruzi v asayi vasitlrini onlarn
arasnda bld v dnyada hr bir ksi (hikmt v mslht
sasnda yoxsulluq v varllq, yaxlq v pislik kimi layiq bildiyi) bir

mrtbd yerldirdi. Prhizkarlar dnyada fziltlr

malikdirlr (baqalarndan stndrlr). (nki) danqlar
dorulua saslanr (Allahn v Peymbrin razlna mvafiq kild
danrlar), geyimlri ortadr (hyatlarnda ifrata varmaq v ya hddn

Sn lazm olan ey tqva, Allahdan qorxma z arn etmk v

yax ilr grmkdir. Sn bundan artq bir ey lazm deyil.

530

aa olmaq yoxdur) v (xalq arasnda) tvazkarlqla davranarlar.

Onlar Allahn onlara rva bilmdiyi ey gz yumar (harama
2
mrtkib olmaz) v onlara xeyir vern elm qulaq verrlr.

tinlik zaman baqalarnn asayi v rahatlqda olduqlar

kimidirlr (ilahi tqdir boyun yrk Allahn istdiyin razdrlar v
onlar n tinlikl rahatlq birdir). gr Allahn onlar n
(dnyada) myynldirdiyi cl olmasayd, savab vq v
zabn qorxusundan canlar bir gz qrpm bel bdnlrind
qalmazd. Onlarn nzrind Allah byk, Ondan baqas is
(hr n olmasndan asl olmayaraq) kiikdir. Onlarn Cnnt yqin
v inamlar onu, sakinlrinin rahatlq iind olmalarn grn
xsin yqin v inam kimidir. Hminin oda imanlar onu
sakinlrini zaba dar halda grn xsin iman kimidir.
Qlblri qmgin, zrr-ziyanlar thlksiz (ham onlarn zrrziyanndan xatircm v qorxusuzdur, nki baqalarn incitmk v hr bir
gnahn mnyi dnyan sevmkdir ki, onlarn da ona meyllri yoxdur),
bdnlri (oruc tutmaq, oxlu ibadt v bndlik etmk v qnat
nticsind) arq, (dnyadak) istklri az (naarlqdan mhtac
olduqlarndan artq bir ey istmirlr) v nfslri pak v tmizdir
(hvt arxasnca getmirlr). (Dnyada olan) bir ne qsa gn sbrl
baa atdrarlar v onun arxasnca hmilik rahatl (sonsuz
Cnnt nemtini) ld edrlr. Bu i Rbblrinin onlar n
hazrlad ox qazancl v mnftli bir ticartdir. (Onlar
zlrini ibadt v bndliy hazrladqlar n Allah da sadt qovumaq
yolunu onlara gstrib.) Dnya onlara z tutdu (z mal v br-bzyini
onlara gstrdi), onlar is ondan z dndrdilr (ona gz yumdular);
1

nki Allah Qurani-Krimin sra sursinin 37-ci aysind buyurur:

Yer znd
tkbbrl yol getm. nki sn he vaxt (ayaqlarnla) yeri yara bilmz
v he vaxt (boynunu n qdr uzatsan da) boyca dalara ata
bilmzsn.
2
Allah v Peymbrin qzbin sbb olan bo szlrdn uzaq olarlar.
Nec ki, Qurani-Krimin Furqan sursinin 72-ci aysind buyurulur:

Allahn bynilmi
bndlri o kslrdirlr ki, faydasz v yyalq mclislrind, nahaq v
batil szlr danlan v ya irkin ilr grln yerlrd itirak etmz,
orada olmazlar v bo v xoaglmz bir eyl qarladqlar zaman
uzaqlaaraq ker, durmazlar.

531

onlar tinliklr sir etdi, onlar is canlarn qurban verrk

(onun tinliklrin dzdlr v sonda) zlrini ondan qurtardlar.
Gec olanda (namaz n) ayaq st duraraq Qurann aylrini
diqqt v dnc il oxuyarlar v onu oxumaq v barsind
dnmkl zlrini qmlndirrlr. Onun vasitsi il z
drdlrin lac etmy alarlar (Quran oxumaq v ona ml
etmkl qiyamtin zab v tinliklrindn nicat tapmaq istyrlr).
Bellikl, vq gtirn v midverici (yax ml sahiblrinin
mkafatn byan edn) bir ay il rastlaanda ona tamah salarlar
v vql ona baxarlar, sanki aynin, barsind xbr verdiyi
mkafat onlarn gzlri nnddir v onu grrlr. Hminin
qorxu v vahim olan (pis ml sahiblrinin czasndan danan) bir
ay il rastlaanda qlblrinin qulaqlarn ona el aarlar ki,
sanki chnnmin (onun hlinin) nal v fryadlar qulaqlarnn
dibinddir. (Allah qarsnda rku etmk n) qamtlrini yr v
(scd etmk n) aln, llrinin ii, diz v barmaqlarnn uclarn
yer qoyaraq Allah-taladan zlrinin (qiyamt zabndan) azad
olmalarn istyrlr. Gndz olanda is sbrli, alim, yax
mlli v prhizkardrlar. Qorxu (Allah qorxusu) bdnlrini,
yonulmu oxlarn nazikliyi kimi arqladb. Grn onlarn xst
olduqlarn gman edr, halbuki he bir xstliklri yoxdur
(blk zabn qorxusundan arqlayblar), (onlardan eitdiyi szlri baa
dmdiyi n) srsri v dli olduqlarn deyr, halbuki dli
deyildirlr, blk byk i (qiyamtin fikri) fikirlrini qardrb.

zlrinin az ilrindn raz olmurlar v oxu ox saymrlar.

Bellikl, zlrini (itatd shlnkarlq gman il) gnahlandrarlar
v z mllrindn qorxarlar (ki, mbada bynilmy). gr
onlardan birini (yax mlin gr) triflslr, barsind
deyilnlrdn qorxar v deyr: Mn zm baqalarndan
daha yax tanyram v Rbbim mni mnim zmdn d
yax tanyr. Allahm, (zndnrazla sbb olan bu) deyilnlr
gr mni czalandrma, mni onlarn gman etdiklrindn d
stn et v onlarn bilmdiklri gnahlarm bala!
Prhizkarlarn birinin niansi budur ki, sn onu din iind
gcl, yumaqlq v gzl xasiyytlilikd uzaqgrn, imanda
yqin sahibi, elmd (elm axtarnda) hris, sbrlilikd alim,
znginlikd mtdil (israf etmyib varn yersiz xrclmyn), ibadt
532

v bndlikd tvazkar grrsn v o, yoxsulluq v

imkanszlnda bznmi grnr (ki, he ks onun yoxsulluundan
1
xbrdar olmasn). Onlar tinlikd sbrli, halal axtaran, hidayt
v qurtuluda ad, tamah v hrislikdn uzaqdrlar. (Belsi)
yax ilr grmsin baxmayaraq, qorxu iinddir. Gec,
onun sy v tla (Allah-talann nemtlrin gr) kr etmy
srf olunur. Gndz, istyi Allah zikr etmk, yada salmaqdr.
Gecni z qfltindn qorxan halda (ki, mbada vziflrind
shlnkarlq etmi olar) baa vurar v gndz Allahn ltf v
mehribanlndan (onu mslman v Mhmmd v Mhmmd hlibeytin tabe olanlardan etmsindn) ad v sevinck olar. gr nfsi
meylli olmad eyd ona qar itatsizlik ets (ibadt v
bndlikd tinlikl ram olsa, o da) nfsin sevdiyi ey barsindki
istyini yerin yetirmz. Onun gznn i bdi olan eydir
v iyrindiyi, qalmayan eydir (gzn axirt dikib v dnyaya arxa
evirib). O, sbri elml v sz ml il qardrr. (nki elm v
ala saslanmayan sbr v ml il birg olmayan sz xoaglmzdir.)
Onu arzusu qsa (mhdud), shv v xtas az, qlbi tvazkar,

nfsi qane, yemyi az, ii asan, dini qorunmu, hvt v istyi

yox v qzbi yatrlm grrsn. Xalq onun yaxlna gz
dikib v pisliyindn rahat v xatircmdir. gr (Allah v
Peymbrdn) qafil v xbrsiz insanlar irisind olsa,
xbrdarlarn zmrsind saylar. (nki onun qlbi Allah zikr
etmkl muldur.) gr xbrdarlarn irisind olsa,
qafillrdn saylmaz.2 Ona zlm edni balayar, onu
mhrum edn yaxlq v ehsan edr v ondan ayrlana
birlr. Sy symkdn v irkin szdn uzaqdr v sz
1

Nec ki, Qurani-Krimin Bqr sursinin 273-c aysind

buyurulur:

Allah yolunda ibadt v bndlikl mul olan v ticart

etmk n yer znd hrkt ed bilmyn yoxsullar ifftli v

(mnn) zngindirlr. Bel ki, nadan onlarn varl olmalarn znn
edr. Sn onlar zlrinin nianlri il tanyarsan ki, xalqdan israrla
bir ey istmzlr. Allah, sizin, mallarnzdan onlara verdiklrinizi
bilir.
2
nki o, Allah zikr etmkd tkc dil il kifaytlnmir, blk onun
qlbi dili il birdir.

533

mlayim olar. Ondan xoaglmz bir i grnmyib v

byniln ii akardr. Onun yaxl z tutub v pisliyi arxa
evirib. tinliklrd vqarl v dzml, ac anlarda sbrli,
dinclik v rahatlqda kr edndir. Nifrt etdiyi kimsy zlm
etmz v sevdiyi xs gr gnaha dmz. (z nfsi istklrin
tabe olan v zalm insanlarn ksin olaraq sevmk v ya nifrt bslmk
onun z ri vzifsini yerin yetirmsin mane olmur.) ahid

gtirilmmidn qabaq haqq qbul edr.1 Ona taprlan eyi

zay etmz v yadna salnan eyi unutmaz. He ksi
xoaglmz lqblrl (kafir, fasiq, mnafiq v irkin klmlrl)
armaz v qonuya ziyan vurmaz. nsanlarn bana gln
ac hadislr sevinmz. Batil v nahaq yola qdm qoymaz
v haqq yoldan knara xmaz. gr sakit otursa, sakitliyi onu
qmlndirmz v gr gls, gl ssi ucalmaz. Ona zlm
edils, Allah onun intiqamn alana kimi sbr edr. Nfsi onun
lindn zab v tinliy dardr. (nki onun istklrin zidd
davranr.) Xalq onun lindn rahatlqdadr. (nki xalq incitmk
nfsi istklr tabe olmaq nticsind mmkndr.) Axirt iind zn
ziyyt salar v xalq zndn (z iindn) dincliy atdrar.
Onun xslrdn uzaqlamas (dnyaprstlr) rbtinin
olmamasna v (onlardan) uzaq olmasna grdir. Tanlarla
yaxn olmas (Allah adamlar il) xorftar v mehriban olmaa
grdir. Uzaqlamasnn sbbi zndn razlq v zn
byk tutmaq deyil v yaxnlamas (ikizl adamlarda olduu
kimi) hiyl v klk yolu il deyil.
Bu xtbni nql edn deyir: (Sz bu yer atanda) Hmmam
zndn getdi v el hmin zndn getmkl d dnyadan
kd. Sonra mirl-mminin leyhis-salam buyurdu:
Bilin! Vallah onun n bundan (bel bir hadisnin ba
vermsindn) qorxurdum. Daha sonra buyurdu: Dzgn
nsihtlr hlin bel (tsir) edir. Orada olanlardan biri
(Xvaricdn olan Abdullah ibn Kvva) dedi: Ey mirl-mminin,
snin vziyytin necdir? (N n bu nsihtlr sn tsir etmir
v ya gr bel olacan bilirdins, n n onun lmn sbb
oldun?) mam leyhis-salam buyurdu: Vay olsun sn! Hr
1

nki ahid inkar edilrkn gtirilir, haqq inkar etmk is

yalanlqdr. Yalanlq is tqva v prhizkarla ziddir.

534

bir clin z vaxt var ki, ondan kemir (gec v tez olmur) v
sbbi var ki, onu amr. Odur ki, zn eytann snin
dilin frdy bu cr szlrdn saxla (bir daha dem. nki
mama etiraz etmk eytann azdrmalar v gstrilrindndir).

185- ci xtb
mam li leyhis-salamn mnafiq v ikizl insanlar
vsf etdiyi xtblrindndir.
Biz itat v tabeilik uuru nsib etdiyi v bizi gnah v
itatsizlikdn saxlad n Allaha kr edirik. Ondan, biz
olan nemtini kamil hdd atdrmasn v limizi ipin
(Qurani-Krim) birldirmsini istyirik. V hadt veririk
ki, Mhmmd Onun bndsi v elisidir ki, Allahn
razln ld etmk n hr bir tinliy qatlad v Onun
(hkmlrinin tblii) yolunda hr bir qm-kdri qurtumqurtum idi (peymbrlik dvrnd qarlad hr bir tinliy
sbr etdi). Yaxnlar v qohumlar ne cr idilr. (Bir dstsi
fdakar v onu sevnlrdn ibart idi ki, can v mallarn o Hzrtin
yolunda verirdilr. Bzilri is dmn v mnafiq idilr v onu mhv
etmk istyirdilr.) Uzaq v yadlar o Hzrtl dmnilik

etmk n bir yer topladlar. rblr noxtalarn qraraq

o Hzrt trf z qoydular v onunla mharib etmk n
z yk dvlrinin qarnn dycldilr (ki, tez atsnlar).
Nhayt n uzaq mkan v get-gl yerlrindn
dmnilikl o Hzrtin yaad yer v yurda daxil
oldular. (Xlas, onunla dmnilik n uzaq yollardan mharib
etmy gldilr.)

Ey Allahn bndlri! Siz tqval olaraq Allahdan

qorxma tvsiy edirm v (zahird mslman, batind is kafir
olan) ikizl insanlardan (onlarn hiyl v klklrindn)
kindirirm. (Mbada onlarn sz v mllrin aldanaraq onlarn
arxasnca gedsiniz.) nki onlar azn v azdran (zlri zlalt
v aznlq yolu il gedir v baqalarn da doru yoldan saxlayaraq
zlrin yolda edirlr), hminin srm v srdrndirlr
(zlri gnah v shv ilr grrlr v baqalarn da shv salrlar).
zlrini mxtlif rnglr v hallara salarlar (hr an v hr bir

535

mclisd z danq v davranlar il, pu mqsd v yanl fikirlri il

sadlvh insanlar aldatmaq n bir rng drlr). Sizin n

btn vasitlri nzrd tutublar v btn pusqularda

gdkddirlr. (gr onlarn fikirlrini baa db onlardan
uzaqlasanz, sizi digr vasitlrl aldatmaq qrarna glrlr ki, hr n
cr olur-olsun sizi zlrin qosunlar. Paxllq, ikizllk, dmnilik
1
v kk-bh iind olmaqdan) qlblri xstdir. Onlarn
zahirlri is pak v tmizdir. (Bel ki, onlarn hqiqti sevn v
haqq istyn olmalar gman edilr.) Gizli yol gedirlr (z
planlarn he ksin baa dmdiyi kild i salr v fitn-fsad
yaradrlar) v menin sx aaclar arasnda (ovu tutmaq n
yava-yava hrkt edn ovu kimi) trpnirlr. Siftlri drmana

oxayr v szlri favericidir. Amma mllri lac

olmayan bir drddir.2 Rifaha (insanlarn rifah iind olmalarna)
paxllq edirlr (onlarla dostlaaraq rahatlqlarn llrindn alrlar)
v (onlarn) tinlik v bdbxtliy dmlrin alrlar
(aralarnda sz gzdirrlr ki, birliklri dalsn v onlar bdbxtliy
dar etsinlr). Hminin midlri (xalqn midlrini) qrarlar
(onlar Allahn byndiyi ilrdn saxlayarlar). Hr bir yolda birini
torpaa sriblr (mhv etmk n oxlu yollar nzrd tutublar),
hr bir qlbd vasitlri var (hr bir xsl onun meyl v istyin
uyun kild dana bilirlr) v hr bir qm-kdrd gz ya
tkrlr (ki, onun vasitsi il z mqsdlrini hyata keirsinlr). Bir-

birlrini triflmyi bir-birlrin borc verr v onun vzini

gzlyrlr (z irilrindkilrdn birini triflyrlr ki, o da
vzind onu triflsin). stklri olanda onda (mqabil trfi
istklrini yerin yetirmy mcbur edn kimi) israr edrlr.
Danlayanda (birinin shvini baa salmaq istynd) prdlri
1

Nec ki, Qurani-Krimin Bqr sursinin 10-cu aysind buyurulur:

Mnafiqlrin
ryind xstlik var. Allah da hmin xstliyi daha da artrar. Onlar
n yalan sanb inkar etdiklri ey gr arl bir zab vardr.
2
Xoagln szlri il xalq z traflarna toplayaraq nadrst
mqsdlrini hyata keirrlr. Nec ki, Qurani-Krimin Bqr
sursinin 204-c aysind buyurulur:
nsanlarn elsi vardr ki,
onun dnya hyat haqqndak szlri snin xouna glr v o, qlbi il
dilinin bir olmasna Allah ahid gtirr, halbuki dmnlrin n
qddardr.

536

gtrrlr (btn eyblrini aaraq rsvay edrlr). gr onlar (bir

id) hakim tyin etslr, israf edrlr (haqqa zidd hkm
xararlar). Hr bir haqqn qarsnda bir batil, hr bir
dzlyn mqabilind bir yrilik, hr bir dirinin qarsnda
bir qatil, hr bir qapya bir aar v hr gec n bir raq
hazrlayblar (mqsdlrin atmaq n mxtlif hiyl v
klklrdn istifad edrlr). midsizlik v (xalqn malndan)
ehtiyacszl z tamah v hrisliklri n vasit edrlr ki,
bazarlarn qoruyaraq nfis sandqlar mallarn i salsnlar
(hiylbazlqla zlrini dnyaya rbtsiz gstrrk ehtiyacszlq
nmayi etdirirlr ki, z mqsdlrin atsnlar). (Shv sz) deyirlr
v (onu haqqa) bnzr v oxar gstrirlr. (Mqsdlrini)
aqlayrlar v onu bzyirlr (haqq klin salrlar). Batil yolu
asan gstrrlr (ki, ham ona qdm qoysun) v dar (zlalt v
aznl) yrlr (ki, aznlqdan qurtarmaq, nicat tapmaq mmkn
olmasn). Bellikl, onlar eytann ardcllar v odun
llridirlr. (Qurani-Krimin Mucadil sursinin 19-cu aysind
buyurulur:)

O dst eytann yolda v ardcllardr. Bilin ki, eytann

ardcllar ziyana urayanlardr.

"NHCL BLA"

537

mam li leyhis-salamn xtb, mktub v hikmtli

klamlar
(trcm v rh, 2 cildd)
II CLD

Toplayan:
Seyyid Rzi
rhi:
Aytullah Feyzul-slam
Trcmilr:
Aabala Mehdiyev
Drdan Cfrli
Etibar Quliyev
Redaktolar:
xtisas redaktoru:
Hcctl-islam vl-mslimin
Hac Adil Mvlayi
dbi redaktor:
Akademik Hac Bkir Nbiyev
Texniki redaktor:
Rauf Krimov

538

Feyzul-slamn IV hissy yazd

mqddim:

.


Kim diqqt v dnc il Nhcl-Blani mtali
ets, bdi sadt yol tapar. Kim ona ml ets, Allah v
Peymbrin razln ld edr v onun nticsind dnya
hyatnda ba uca v qlbi diri, qbr v qiyamtd rahat,
Cnntd is kam alan olar. Bu mqdds kitab,
briyytin hidayti v bldisi olan slam elm v
hikmtlrinin xlassidir v o, sadt v xobxtliy atmaq
n cahilcsin tssbdn l kn v bu kitab zn
rnk edn ksi mqsdin atdrr. nki onda nadanlqlar
zrindn prd gtrlb, hqiqtlr akar edilib v oxucu
bu srd hr bir hadisdn xbrdar olur. Buna gr d
onunla tan olan v ona ml edn ks aznlq yoluna
qdm qoymaz v avara v srgrdan qalmaz. Onun bir
fslini diqqtl mtali edn insafl ks bizim szmzn
539

dzgnlyn v doruluuna inanar. Allaha kr edirm

ki, uzun illrdn bri onun mziyyt v xsusiyytlri il
tan olub btn mclis v yncaqlarda hamn mirlmminin leyhis-salamn klam v mllrini aradrb
onlara tabe olma tvsiy edn mni rb dilini
bilmynlr n trcm v rh etmy mvffq edib.
ndi drdnc hissnin trcm v rhin balayr v qadir
Allahdan istyirm ki, bu v sonrak iki hissni baa
atdrmaa mni mvffq etsin.

Fani bnd: liyynnqi Feyzul-slam sfahani

Ali-Mhmmd d-Dibac.

540

186- c xtb
mam li leyhis-salamn (Allah-talann vsfi, Hzrt
Peymbrin mdhi, nsiht, tqva v prhizkarlq barsindki)
xtblrindndir.
Hmd o Allaha layiqdir ki, sltntinin nianlrindn v
byklynn zmtindn qdrt v bacarnn
heyranlqlarn akar etdi, gzlri mat v heyran qoydu v
insanlarn zehnlrindn ken fikirlri z siftinin
hqiqtlrinin drkindn saxlad. (Al sahiblri Onun
yaratdqlarnn mqabilind mat-mttl qalblar v onlarn allar
Onun hqiqtlrini drk etmkdn acizdirlr.) hadt - iman, inam,

niyyt safl v itat zndn olan bir hadt - verirm ki,

Allahdan baqa bir tanr yoxdur. (Bu hadtd qlbiml dilim
birdir v onda tqlid v riya yoxdur.) hadt verirm ki,
Mhmmd Onun bndsi v elisidir. Onu o vaxt gndrdi
ki, qurtulu nianlri v dinin akar yollar aradan getmi,
viran olmudu (insanlar zlalt v aznlqda addmlayr, nfsi
istklrin arxasnca gedirdilr). Bel olan halda, o, haqq akar
etdi, xalqa nsiht verdi, (danq v davranda) dzlk v
dorulua hidayt etdi v mtdil yolu tutma mr etdi.
Allah ona v onun hli-Beytin salam gndrsin.
Ey Allahn bndlri! Bilin ki, Allah sizi bo yer
yaratmayb, (heyvanlar kimi) zbana buraxmayb (blk sizin
n vzif v hkmlr myynldirib ki, hr birini z vaxtnda yerin
yetirsiniz), siz verdiyi nemt v bxilrin miqdarn bilir v
mrhmt v ltfn sayb (ki, sizin kr etmyinizi v
nakrlynz snasn). Bel is zfr v qlbni (dmn qalib
glmyi) v hactin rva olmasn Ondan dilyin, z istyinizi

Ondan istyin v ta v bxii Onda axtarn ki, sizinl Onun

arasnda asl prd v bal qap yoxdur. O, hr yerd v hr
bir vaxt v zamanda hazrdr v hr bir insan v cinl
birlikddir. ta v bxi Onu (onun nemtlrini) azaltmr v
(onlarda) nqsan yaratmr; Ondan istyn Onun nemtini sona
atdrmr; arzulayan Onun xzinlrinin sonuna atmr; he
ks Onu digrindn saxlamr; bir ss Onu zn mul

541

edrk Onun digr ssi eitmsin mane olmur;1 (nemt)

balamaq Ona (eyni zamanda digr nemti) almaa mane
olmur; qzb etmk Ona rhm etmy mane olmur;
mehribanlq Onu zab etmkdn saxlamr; gz grnmzlik
Onun akar olmasna mane deyil v akar olmaq Onu gz
grnmzlikdn ayrmr.2 Hm yaxndr, hm uzaq, hm
yuxardadr, hm d aada, hm akardr, hm gizli v hm
gizlindir, hm d akar. Czalandrb, amma czalanmayb.
(Hamnn hesabn O edir. Amma he ksin Onun hesabn aparmaq drki
v qdrti yoxdur.) Yaradlmlar fikirl yaratmad v he bir
id onlardan yardm istmy mhtac deyil. (nki vcudu
vacib olan varlq acizlikdn uzaq v pakdr.)

Ey Allah bndlri! Siz tqval v Allaha itatkar

olma tvsiy edirm. nki tqva (sahibini sadt kn)
cilovdur v (ilrin nizam-intizamn saxlayan) stuna bnzyir.
Bel is onun mhkm balarna sarln v hqiqtlrindn
yapn ki, gzlrin (qorxu v vahimdn) brli qalaraq
qrplmad v trafna nzr sala bilmdiyi, qaranln hr
yeri brdy v domaqlar yaxn olan on aylq hamil
dv srsnn sahibsiz qald gnd3 sizi rahatlq v
min-amanlq mkanlar, geni yerlr, qorunan hasarlar v
hrmt bslniln mnzillr atdrsn (he bir tinliyi v
giriftarl olmayan bdi Cnnt aparsn). V Sur (srafilin suru)
alnacaqdr. Hmin vaxt btn canlar bdnlrdn xacaq
v btn dillr lal olacaqdr (lm hamn bryck); uca
dalar v mhkm dalar paralanaraq dalacaq, onlarn
srt da parlaq ilm kimi grnck v onlarn durduqlar
v sakin olduqlar yerlr hamar (alaq-hndrsz) olacaq
(abadlq v he bir nian qalmayacaq). Bellikl, (hmin gn) n
fat edck (gnahn vf edilrk balanmasn istyn)
fati, n tinliyi df edck qohum, n d xeyir verck
1

nki bir i mul olaraq digr idn qalmaq qfltdn dour v bu,
cismin xsusiyytlrindndir.
2
nki O, hm akardr, hm gizli; nianlri il akar, hqiqti is
gzlrdn gizlindir.
3
Hamnn tinlik v giriftarln oxluundan z nicat v qurtuluu
il mul olduu v n nfis mallarna gz yumduqlar (gn).

542

zr v bhan olacaq. (Xlas, tqva v prhizkarlqdan baqa bir

snacaq yoxdur.)

187- ci xtb
mam li leyhis-salamn (Hzrt Peymbrin Allah
trfindn gndrilm zamanna toxunaraq tqva v prhizkarla
tvsiy etdiyi, dnyann irkinliklrini aqlad v lm atmamdan
yax ilr grmy tviq etdiyi) xtblrindndir.
Allah, Hzrt Peymbri o vaxt gndrdi ki, n bir
nian qalmd (axrnc peymbrl o Hzrt arasndak zaman
fasilsi insanlar haqq yoldan uzaqladrmd), n parldayan bir
iq (haqq rit gizlin qalmd v he ks Allaha itat etmirdi), n d
aydn bir yol var idi. (Ham aznlqda v nadanlqda srgrdan idi.
Bel bir vziyytd o Hzrt briyyti hidayt edrk bdbxtlikdn
nicat verdi.) Ey Allahn bndlri! Siz tqval olma v

Allaha itat etmyi tvsiy edirm v dnyadan

kindirirm. nki dnya k etmk diyar v qm-qss
v drd yeridir. Onun sakini gedn, mskunlaan ayrlandr.
O z hlini brk klklr gmilri dnizlrd hrkt
gtirib titrtdiyi kimi titrdrk kimy salar. Bellikl,
srniinlrin bzilri boularaq hlak olarlar. Bzilri is
nicat taparaq dalalarn zrind abalayarlar v klklr
onlar bir trfdn digr trf apararaq qorxu v
nigaranlqlara dar edr. Boulan bir daha tapmaq
mmkn deyil. Nicat tapan is hlak olmaa trf gedir.1
Ey Allahn bndlri! ndi ki, dillr aq, cisimlr
salam, bdn itatkar, get-gl yeri genidir v frst
qalmaqdadr, yoxluun tlsmsindn v lmn glib
atmasndan qabaq i grn (Allaha ibadt v xalqa xidmt edin).
Onun sizin yannza glmsini gerklmi bilin v
intizarn kmyin. 2
1

Xlas, insanlar dnyada dnizd gmisi xarab olmu kslr

kimidirlr ki, bzilri mhv olaraq aradan gediblr v onlardan he bir
xbr v lamt yoxdur. Bzilri is nfsi istklr dar olublar v
hlakt yolunda hrkt edirlr.
2
lmn sizi haqlayaca qti olduu n onu glmi bilin. Amma
intizar kn adam kimi gz yolda olub bekar oturmayn.

543

188- ci xtb
mam li leyhis-salamn (znn Peymbr yaxnlqda tk
olmas, xilaft daha layiq olmas v baqasnn bu mqama layiq
olmamas barsindki) xtblrindndir.
Mhmmdin (sllllahu leyhi v alih) qoruyucu olan
(Quran v onun snnsini qoruyan v onun sirlrindn xbrdar)
shablrinin byklri bilirlr ki, mn he vaxt bir saat
bel Allah v Peymbrin mrindn knarda olmamam
v igidlrin qadqlar v addmlarn qaytdqlar (he ksd
dmnin qarsn almaq crti olmayan) yerlrd (tinlik v
mhariblrd) Allahn mni ziz tutduu cat v igidlikl
z canm Hzrt Peymbrdn sirgmmim. Allahn
Peymbri - sllllahu leyhi v alih - ba mnim sinmd
olan halda cann taprd v onun ruhu o mnim llrim
zrind olanda bdnindn ayrld v mn (tbrrk v trbt
kimi) limi zm kdim. O Hzrtin (sllllahu leyhi v alih)
qsln z hdm gtrdm v mlklr mn kmk
etdilr. Sonra ev v onun traf (orada olanlar v get-gl edn
mlklr) alayaraq nal qopardlar. Mlklrin bir dstsi
enir, digr bir dstsi is yuxar qalxrdlar. Onlarn o
Hzrt qldqlar namazn ssi, onu qbrin qoyana kimi
qulamdan getmirdi. Bel olan halda, kim o Hzrt hyat
v lmnd mndn daha yaxn v layiqdir?! (Kim layiq v
yaxn olmaq iddias ets yalan deyib v zn nahaq yer onun xlif v
caniini hesab edib.) Gzaqlq v bsirtl (kk v trddd
etmdn) tlsin. Grk dmnl mharibd sizin
niyytlriniz dz olsun (nifaq v ikizllk olmadan z haqq
imamnza tabe olasnz). Ondan baqa bir tanr olmayan Allaha
and olsun ki, mn haqq yoldayam (sz v mllrim eyni il
Allah v Peymbrin buyurduqlardr). Bizim dmnlrimiz is
batil srknliklrddirlr (pis ilr mr edn nfs v eytana
tabedirlr). Eitdiklrinizi deyirm (ki, haqq batildn sesiniz)
v Allahdan (siz giriftar olmu) zm n v siz (kemi

544

mllriniz n) balanma istyirm (ki, bir d aznlq yoluna

qdm basmayasnz v haqq imama tabe olasnz).

189-cu xtb
mam li leyhis-salamn (Allahn elminin varlqlar hat
etmsi, tqva v prhizkarla tviq, mqdds slam dininin vsfi,
Hzrt Peymbrin Allah trfindn gndrildiyi zaman v QuraniKrimin mdhi barsindki) xtblrindndir.
Allah, otlayan heyvanlarn llrdki ss v nalsindn,
bndlrin gizlindki gnahlarndan, balqlarn byk
dnizlrdki get-gllrindn v suyun brk klklr vasitsi
il dalalanaraq bir-birin dymsindn xbrdardr.
hadt verirm ki, Mhmmd Allahn seilmii, vhy
(hkm) gtirni v Onun rhmt v mehribanlq elisidir.
Allah-talaya hmddn v Hzrt Mustafann mdhindn
sonra, sizi prhizkarla v yaradlnzn balanc Ondan
olan, qayd v dn yeriniz Ona trf olacaq, ehtiyac v
istklrinizin hyata kemsi Ondan asl olan, arzu v
dilyinizin sonu olan, doru yolunuz Ona trf olan v
pnah v snacanz O olan Allahdan qorxmaa tvsiy
edirm. nki tqva v Allahdan qorxmaq rklrinizin
drdlrinin drman, qlblrinizin korluunun grmsi,
cisimlrinizin xstliyinin fas, sinlrinizin fsadnn
dzlmsi, nfslrinizin irkinin tmizlnmsi, gzlrinizin
rtklrinin aydnl, qlblrinizin qorxusunun minamanl v (nadanlq) zlmtlrinizin qaranlqlarnn
nurudur. Buna gr d Allaha itat v tabeiliyi (bdn
yapmayan) st paltar deyil, alt kynyi kimi z adtiniz
edin. V (htta onu) kynyin altnda bdninizin daxili bir
hisssi edin, ndamnzda gizldin onu. (Xlas, el bir i grn
ki, sizin btn bdn zvlriniz Allaha itatkar v tabe olsun.)
lrinizd Onu hakim bilin (btn ilrd Allahn mr v
qadaalarna tabe olun) v (onu qiyamt) daxil olacanz zaman
n em, istyinizi almaq vasitsi, (tin hadislrdn)

qorxu gnnz n qalxan, qbirlriniz arasndak raqlar,

qorxu v vahimnizin uzunluunda nsiyyt yolda v
kdrli yerlrinizin ynglly tyin edin. nki Allaha
545

itat v tabeilik z tutan thlkli (v mhv sbb olan)

yerlrdn, qarya xmas gzlniln qorxulardan v
(gnahkarlar n) yandrlm odun istiliyindn qoruyucudur.
Buna gr d kim tqva v prhizkarl z pesi ets,
tinliklr ona yaxnlaandan v z tutandan sonra ondan
uzaqlaar; ilr aclqdan sonra onun n irinlr;
dalalar (fitn-fsad) ardcl gldikdn sonra ondan uzaqlaar,
tinliklr incidrk ziyyt saldqdan sonra ona asanlaar;
ltf v ehsan (Allahn ltf v mrhmti) qhtlikdn sonra ona
oxalar; rhmt v mrhmt uzaqladqdan sonra ona z
tutar; nemtlr azalandan sonra ona artar v brkt az
yadan sonra yaan dolu ya kimi ona atar. Bel is
znn (Qurani-Krimdki) ydlri il sizi bhrlndirmi,
(peymbrlr vasitsi il) siz z hkmlri il nsiht vermi
v nemt vermsi il siz minnt qoymu Allahdan qorxun.
Buna gr d Ona ibadt v bndlik n z nfslrinizi
ram edin v Ona itat haqqn yerin yetirin (mr etdiklrini
yerin yetirrk qadaan etdiklrindn kinib uzaq olun).
(Tqva v itatin vsfindn) sonra (bilin), bu slam Allahn
dinidir ki, (O ondan baqasn bynmir v) onu z (zn
tantdrmaq) n seib, z qays il bslyib, onun tblii
n yaratdqlarnn n yaxsn (Hzrt Peymbri-sllllahu
leyhi v alih-) seib v onun stunlarn (qanun v hkmlrini)
z mhbbti zrind qurub. (Buna gr d Allah sevn ks
slamn hkmlrin tabedir.) Onun izzti il (baqa) dinlri xar v
hqir (nsx) edib; onun bykly il milltlri clzladrb;
onun qlbsi il dmnlri qdir-qiymtsiz v kiik edib;
onun kmyi il mxaliflri mlub edib; onun stunu (sas
kk v qanunlar) il aznlq (nadrst qidlr) dirklrini viran
edib; tenlri (elm v maarif susuzlarn) onun hovuzlarndan
doydurub; onun su dayanlar (imamlar leyhimus-salam)
vasitsi il hovuzlar doldurub (Qurani-Krimin aylrinin tfsir,
yozum v hkmlrinin yerlrini byan edib). Sonra onu el (mhkm
v qvvtli) edib ki, dstyi ayrlan v zncirlri alan deyil.
Tmli viran, stunlar xarab olmaz. Onun aac yerindn
xarlmayacaqdr. Onun mddtinin sonu yoxdur (qiyamt
kimi

brqrar

olacaq

onu

546

nsx

etmk

peymbr

gndrilmyckdir). Hkmlri khnlmyck v budaqlar

sndrlmayacaq. (He vaxt hanssa bir alim, elmi saslarla onun
hkmlrindn hans birinins dzlyn inkar ed bilmz.) Yollar

daralmayacaq, asanlqlar tinlmyck, al qara,

dzly yri, ubuu yilmi, geni yolu qumluq, raqlar
sndrlm v irinliyi aclq olmayacaq. Buna gr d
slam, Allahn onun tmlini haqda yerldirdiyi (batil v
yriliyin ilmdiyi) v zln mhkm etdiyi stunlardr. O,
arxlar su il dolu olan emlr, iqlar parlaq olan
raqlar, gednlrin, vasitsi il yol axtardqlar nianlr,1
vasitlri il yollar taplan lamtlr v daxil olanlarn
onlarla doyduqlar (tabe olanlarn dnya v axirtd xobxt
olduqlar) bulaqdr. Allah razlnn sonunu, hkmlrinin n
stnn, itat v bndiliyinin n yksyini onda qoyub.
Buna gr d Allah yannda bu dinin tmli mhkm, binas
uca, dlili akar, i parlaq, sltnti ziz v nianlri
ucadr. Onu yox etmk mmkn deyil. (He ksd onu mhv
etmk v ya ona tn vurmaq qdrti yoxdur.) Bel is onu
mhtrm v byk tutaraq ona tabe olun. Onun haqqn
da edin (mrlrini yerin yetirrk qadaan etdiklrinin trafna bel
frlanmayn). Onu z yerin qoyun (hkmlrindn he birini
dyidirmyin ki, dnyada ziyan grr, axirtd is zaba dar
olarsnz).
(slam dininin raft v byklynn byandan) sonra (bil ki,)
eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah (onun tblii
n) Mhmmdi (sllllahu leyhi v alih) haqq olaraq
gndrdi, o zaman ki, (axnama, giriftarlq v nahaq qan
tklmsinin oxluundan) dnyann bitmsi (hr bir milltin
dnyasnn sonu, fsad nticsind) yaxnlamd, (onlarn, lmlri
vasitsi il) axirt iindn xbrdar olmalar (onlara) z

tutmudu, onun adlq v sevinci parladqdan sonra

qaranlqlamd, z hlini (tinliklr dar etmidi v x yolu
tapa bilmirdilr), onun yata narahatlamd v cilovu qatilin
lin verilmidi. Bu, mddtin sona atd, (viranlq)
1

Yol gedn sfr adam llkd yolu nianlrl tapd kimi onun da
dlil v sbutlar vardr ki, alimlr onlara saslanaraq dlil gtirir,
fikirlrini saslandrrlar.

547

lamtlrin(in) yaxnlad, halinin ldn getdiyi, halqann

snd, kndirin qrld, nianlrin khnldiyi v mhv
olduu, eyblrin akar olduu v onun uzun mddtinin
qsald zamanda idi.1 Eyb v nqsan siftlrdn uzaq v
pak olan Allah o Hzrti z peymbrliyinin tbliats,
mmtin kramtlilik amili, zman hlinin bahar (sevinci),
kmkilrin ba ucal v yardmlarnn izzti etdi.
Sonra ona Quran nazil etdi. Quran, nuru azalmayan raq,
i snmyn ml, dibi bilinmyn dniz, gedrkn
aznla aparmayan yol, nuru tknmyn parlaq a, dlili
azalmayan ayran (haqq batildn ayran), tmli viran olmayan
bina, (hlinin) xstliklrind qorxu olmayan fa (nki o,
cismi v ruhi olmasndan asl olmayaraq qarya xa bilck btn
xstliklr fadr), yardmlar mlub olmayan rf v

izzt, kmkilri baslmayan haqdr. Buna gr d Quran

imann mdni v onun mrkzidir; dalt balar v onun
hovuzlardr; elmin emlri v onun dnizlridir; slamn
binasnn dalar v onun stunlardr; haqqn shralar v
onun hamar llridir. O, el bir dnizdir ki, su dayanlar
onu boaltmazlar; el bir bulaqdr ki, su knlr onun
suyunu azaltmazlar; el bir emdir ki, daxil olanlar onu
skiltmzlr (alimlr onun btn sirrini drk ed bilmycklr), el
mnzillrdir ki, msafirlr onlarn yolunu itirmzlr; el
nianlrdir ki, yol gednlr onlar nzrdn qarmazlar;
el tplrdir ki, z tutanlar onlardan aa bilmzlr. Allah
onu alimlrin susuzluqlarnn yatrcs, mcthidlrin
qlblrinin bahar, yaxlarn yollarnn mqsd v sonu,
sonrasnda ar qalmayan drman, onunla zlmt olmayan
nur, tutacaq yeri mhkm olan ip, hndr qalas mhkm
olan snacaq, onu sevnin izzt v ba ucal, ona daxil
olann slh v min-amanl, tabe olann hidayt v
qurtuluu, onu zn nisbt vernin zr, ona saslanaraq
danann dlili, onun vasitsi il dmnl mbahis
1

Xlas, Allah Hzrt Peymbri dnyann hr yerini nadanlq v

aznlq brdy bir zamanda gndrdi v o Hzrt az bir mddtd
insanlar hidayt v qurtuluun sas yolu il, elc d ilahi elm v
maarifl tan etdi.

548

ednin ahidi, onu dlil gtirnin qlbsi, ona ml ednin

qoruyucusu, onu ildnin iti miniyi, nian axtarann
niansi, baa tutann qalxan, yadnda saxlayann elmi, nql
ednin xbri, (xalq arasnda) hkm vernin hkm edib (nki
Quran hr bir i barsind haqq olan hakimdir v ondan baqa bir
eyin hkm vermk haqq yoxdur. Buna gr d Qurandan baqasndan
olan hkm nadrstdr).

190- c xtb
mam li leyhis-salamn (namaz, zkat v manti da etmk
barsind) z shablrin tvsiy etdiyi klamlarndandr.
Namaz iin riayt edin (ki, o, mminin merac, dinin stunu
v qiyamtd bnddn soruulacaq ilk eydir. gr qbul olmu olsa,
digr mllr d qbul olar. Qbul edilmyib hesaba alnmadqda is
mllrin he biri insana bir fayda vermz). Onu qoruyun (onun
qlnmasnn fziltli vaxtndan qafil olmayn) v onu ox yerin
yetirin. Onun vasitsi il (Allaha) yaxnlan. nki (QuraniKrimin Nisa sursinin 103-c aysind buyurulduu kimi
) namaz mminlr yazlm v vaxt
myyn edilmi bir vacibdir. Mgr Chnnm hlinin
(Qurani-Krimin Muddssir sursinin 42-43-c aylrind olduu kimi

) onlardan sizi

Chnnm salan ndir? soruularkn verdiklri bu cavaba

ki, onlar deycklr: Biz namaz qlanlardan deyildik (canidildn) qulaq asmrsnz? Namaz gnahlar yarpan (aacdan)
tklmsi kimi tkr v ilmlrin (heyvanlarn boyunlarndan)
almas kimi ab boaldr. Allahn Peymbri (sllllahu
leyhi v alih) namaz insann qapsnn aznda olan v
insann gn rzind be df iind imdiyi su emsin
bnzdib. Bel olan halda, (mlumdur ki,) hmin xsd he
bir irk qalmayacaqdr. Onun haqqn mminlrdn o
xslr tanyblar ki, maln (dnya malnn) zinti, vlad v
var-dvlt kimi gz aydnl olan eylr onlar ondan
saxlamr. Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah
(Qurani-Krimin Nur sursinin 37-ci aysind) buyurur:
O kslr
ki, n ticart, n al-veri onlar Allah zikr etmkdn,
549

namaz qlmaqdan v zkat vermkdn yayndrmaz.

Allahn Peymbri (sllllahu leyhi v alih) Cnntl
mjdlnmsin baxmayaraq, zn namaz n tinliy
salrd (ox namaz qlrd). Sbb eyb v nqsan siftlrdn pak
v uzaq olan Allahn (Ta-ha sursinin 132-ci aysindki) bu
buyuruu idi ki: hlin (hlibeyt v mmtin) namaz qlma mr et v zn d onun
yerin yetirilmsind sbrli ol. Buna gr d o Hzrt hm
z hlin namaz mr edirdi, hm d zn onun
tinliklrin sbrli olmaa mcbur edirdi.
Sonra, zkat mslmanlar n namazla birlikd tanlq
vasitsi edilib (onun da edilmsi namaz kimi Allaha yaxnlama
vasitsidir). Zkat, onu z istyi, rbt v sevincl da edn
ks n kffar (v gnahlarn rty), elc d oddan
(Chnnm odundan) saxlayan v qoruyandr. (Onu dyn) he
bir ks onun fikrind olmamal v ona gr ox
kdrlnmmlidir. nki (maln fikrind olmaq v kdrlnmk
var-dvlt ballq sbbindndir v ona bal olmaq Allaha
yaxnlamaa ziddir v) onu knlsz verib (vzind) ondan
stn olan ey (bdi Cnnt) midvar olan ks (Allah sevmk
iddiasnda yalan v) Hzrt Peymbrin snnsin
nadandr.1 O, (yni, zkat rksiz vern xs) savab v mkafat
ld etmkd ziyana urayb (nki savab v mkafat ml
mqabilind verirlr, bu ml is Allahn razlnn ksindir) v
mld azndr (nki gstrilr zidd davaranb). Onun
pemanl oxdur (nki vzifsini yerin yetirmsin
baxmayaraq, onun nticsindn mhrumdur).
(Namaz v zkat yerin yetirdikdn) sonra manti da edin.
nki onun hli olmayan (ona xyant edn) ks namid

edilr. Hqiqtn mant ucaldlm gylr, srilmi

1

nki onun verilmsinin snnsi budur ki, o ikrah v narahatlqla

deyil, knl xoluu v sevincl verilmlidir. Nec ki, Qurani-Krimin
nsan sursinin 8-9-cu aylrind buyurur:

Onlar Allah
sevdiklri n (mslman) yoxsul v atasz uaa v (mrik) sir
yemk verrlr, (bu niyytl ki,) sizi ancaq Allah sevgisin gr
yedirdirik v sizdn he bir mkafat v tkkr istmirik.

550

yerlr v yksldilmi mhkm dalara tqdim v tklif

edildi. Onlardan hndr, geni, uca v byk bir ey
yoxdur. gr bir ey yksklik, ya genilik v ya
qvvtlilik, yaxud da qdrtlilik sbbindn (o manti qbul
etmkdn) imtina etsydi, mtlq gylr, yerlr v dalar
imtina edr, tslim olmazd. Lakin (onlarn manti qbul
etmkdn kinmlrinin sbbi mrdn boyun qarmaq v itatsizlik
deyil, zrxahlq chtindn idi v) onlar czadan (ona xyant
etmkdn) qorxdular v onlardan daha zif olan insann
bilmdiyi eyi bildilr. O, ox zalm v nadandr.1 (mam
leyhis-salam burada namaz, zkat v mantin da edilmsinin ksin
xmaq barsind bel buyurur:)

Bndlrin gec v gndz rzind etdiklri, eyb v

nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allaha gizlin deyil. O,
onlarn n kiik ilrindn agah, mllrindn xbrdardr.
Sizin bdn zvlriniz Onun ahidlri, bdnlriniz qoun
v mrin tabe olanlar, dnclriniz gztilridir v sizin
gizlilriniz Onun yannda akardr.2
1

Qurani-Krimin hzab sursinin 72-ci aysind buyurur:

Biz manti gylr, yer v dalara tklif etdik. Onlar
onu gtrmkdn qorxub kindilr. ox zalm v cahil olan insan is
onu gtrd. Bu mbark aynin tfsir v izahnda deyiblr ki:
mantdn mqsd bndlrin hr birinin istedad miqdarnda eyb v
nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allaha itat v bndlik etmk
vzifsidir. tat v bndliyin n mhm is onun hli n ilahi
xilafti qbul etmk v hmin mqam z n iddia etmmkdir. Onun
gylr, yer v dalara tklif edilmsi v onlarn qbul etmmlrindn
mqsd is onlarn lyaqtlrinin olmamasn baa salmaqdr. nsann
tslim olaraq onu qbul etmsindn mqsd ona layiq olana tkbbr
gstrib lyaqti olmadan onu zn nisbt vern ksdir. Zalm v
nadan olmaqdan mqsd is qzb v hvt qvvlrinin ona hakim
olmasdr. mantin mnas barsind digr szlr d deyilib v oxlu
rvaytlr nql edilib ki, onlarn barsind drindn fikirlrk
dnmk lazmdr. Demk olar ki, mantin tqdim v tklif olunmas
aysi Qurani-Krimin mtabih aylrin bnzyir.
2
Buna gr d el gman etmyin ki, yoxlan gn sizin dnc, sz
v mllrinizdn ns yaddan xacaq v barsind soru-sual
edilmyckdir. Bu gman shvdir v onun nticsi bdi pemanlq
v bdbxtilikdir.

551

191- ci xtb
mam li leyhis-salamn (Maviynin fikirlrinin daha
dolun v tkdy tdbirlrin o Hzrtin tdbirlrindn daha yax
olmasn gman edn ksin znninin shv olmas barsindki)
klamlarndandr.
Allaha and olsun ki, Maviy mndn zirk deyil, ksin,
o, vfaszlq v xyant edib, gnah v itatsizlikl
muldur.1 gr hiylgrlik v vfaszlq xoaglmz
olmasayd (Allah ona zab myynldirmsydi), mn insanlarn
n zirngi olardm. Amma (bilin ki,) btn hiyl v
vfaszlqlar gnahdr v hr bir gnah itatsizlikdir. Qiyamt
gn hd-peymann pozmu hr bir ks n bir bayraq v
nian olar v o, onunla tannar (gnah z xaraq onu oda
aparar). Allaha and olsun ki, mn (hmi onlarn mkr v
hiyllrindn xbrdar olduum n) qflt db qfillnmirm
ki, barmd klk v hiyl iltsinlr v tinlik v
giriftarlqlarda aciz qalmr v zif dmrm.2

192- ci xtb
mam li leyhis-salamn (nicat yoluna tviq etdiyi, haqqa
tabe olanlarn azlndan nigaran olmamaq barsindki v pis ilrdn
kindirmyi taprd) klamlarndandr.
Ey insanlar! Hidayt v nicat yolunda ona tabe olanlarn
azlndan (v mxaliflrin oxluundan) qorxub vahimy
dmyin. nki insanlar toxluu az, acl is ox olan bir
sfrnin bana toplablar.3 Ey insanlar! (Gnah v itatsizliy)
1

Btn ilrd hiyl v klk ildir v hd-peymanna vfa etmir. Buna gr

d nadanlar el bilirlr ki, bu, onun zirklik v alimliyindn irli glir.
2
nki hamdan daha gclym. Lakin Allah v Peymbrin
gstrilrin tabe olmaq n Onlarn razlqlar olmayan eydn z
dndrirm. Bu, baqasnn nzr v dncsinin mndn stn v
gcl olmasna dlil deyil. nki o, eytana v nfsi istklrin tabedir.
Mn is hr bir id Allah nzrd tuturam.
3
Dnyann tezlikl fani olacaq zint v bzyin rk balayblar v bu
balla v haqqa tabe olmamaa gr qiyamtd sonsuz zab v
tinliy dar olacaqlar.

552

raz olmaq v (itat v bndlikdn) qzb glmk insanlar bir

yer toplayr (zaba hazrlayr, htta hmin mli yerin yetirn bir
nfr olmu olsa bel! nki o, raz olmaq v ya qzblnmkl hmin
ii grm ks kimidir.) Smudun (bu qbilnin peymbri olmu
Hzrt Salehin) dvsini bir nfr ksib ldrd. Allah is

onlarn hamsn zaba dar etdi. Ona gr ki, onlar dvni

ldrmy raz olmudular. Bu sbbdn eyb v nqsan
siftlrdn pak v uzaq olan Allah (Qurani-Krimin ra
sursinin 157-ci aysind) buyurur:
Smud tayfas dvni ksib ldrdlr v sonrak shrd
(Hzrt Salehin onlara xbr verdiyi zabn nianlrini mahid edn
kimi) peman oldular. Bellikl, (dvnin ldrlmsini onlarn
hamsna nisbt verib. nki imkanlarnn olmasna baxmayaraq,
dvni ldrn mane olub qarsn almadlar. Htta onun mlin raz
da oldular v) zablar bel oldu ki, onlarn yerlri, (zlzl v
imartlrinin) batmas nticsind qzm kotan dz yerd ss

edn kimi ss etdi.

Ey insanlar! Kim dz yol il hrkt ets, abadla atar
(v susuzluqdan qurtular). Kim shv v yri yol il gets (ayan
dz yoldan knara qoysa), otsuz-susuz lly dr (susuzluqdan
lr. Xlas, kim Allah v Pembrin gstrilrin uyun davransa,
xobxt olar. eytana v pis ilr mr edn nfs tabe olan ks is
zaba dar olacaq).

193- c xtb
mam li leyhis-salamn, xanmlar xanm Fatim
leyhas-salam torpaa taprarkn buyurduu nql edilmi
klamlarndandr. O, sanki Allahn Peymbri (sllllahu
leyhi v alih) il, o Hzrtin mzar mqabilind dayanb sir
danrd:
Salam olsun sn, ey Allahn Peymbri, mndn v
snin knarna enmi (Bqi qbristanlnda, ya evind, ya da
Hzrt Peymbrin hrmind dfn edilmi) v sn tez qovumu
qzndan! (Alimlrin mhur nzrin sasn, Hzrt Fatim
atasndan sonra dnyada yetmi be gn yaayb.) Ey Allahn
Peymbri! Mnim snin seilmiin (onun ayrlna)
sbrim azald v ona (onun getmsin) gr taqt v gcm
553

ldn xd. Amma mnim n, sndn ayrlma v snin

msibt v qminin tinliyini grdkdn sonra sbrliliyin
yeri var.1 Halbuki snin ban qbirinin lhdin (uxuruna)
mn qoydum v ruhun bdnindn mnim boynumla sinm
arasnda xd. (Bu qdr mhbbt v ballqla nlr kdiyim
mlumdur. Amma yen sbr v dzmlly yer var. nki) Biz
Allahnq v Ona trf qaydacaq.2 Hqiqtn mant
(Fatim leyhas-salam) geri qaytarld v girov thvil alnd.
Amma (bu msibtd) bundan sonra hmi qm-qssd
olacaq v Allah mnim n snin mskunladn diyar
sen (mni sn birldirn) kimi gecm oyaqlqla keck.
ox tezlikl qzn sn, mmtinin o mzluma zlm
etmkd birlmlrindn (onun haqqn tanmamalarndan,
qabrasn sndrmalarndan, btnindki ua salmalarndan v
Fdyini qsb etmlrindn) xbr verck. Buna gr d ondan

ba vernlrin hamsn soru v biziml nec rftar

etmlrini xbr al. Onlar biz bu qdr zlm etdilr,
halbuki snin getmyindn bir (o qdr d ox) mddt
kemmidi v snin xatirlrin unudulmam, itmmidi.
Sizin hr ikiniz salam olsun, qzblnmi, incimi v qlbi
sxlm xsin deyil, (mhbbt v sevgi il) vidalaann
salam! Buna gr d getsm, bu, mhbbtin
olmamasndan deyil. Hminin gr qalsam, bu, Allahn
sbrlilr vd etdiklrin qar pis gmanda olmaqdan deyil.
(Sizin yannzdan gedirm. Amma hr yerd sizi xatrlayacaam.)

194- c xtb
mam li leyhis-salamn (dnyaya rk balamamaq v itat
v bndliy hvslndirmk barsindki) klamlarndandr.

Fatim leyhas-salamdan ayrlmaq msibtinin ar v byk

olmasna baxmayaraq, bu, sndn ayrlmaq msibtindn tin deyil.
Hmin msibt sbr etdiyim n bu msibt d sbr edcym.
2
Bizim canlarmz Onun ixtiyarndadr v bu dnya qalmaq yeri deyil.
Buna gr d hammz snin yanna glcyik v ml ykn orada
aacaq.

554

Ey insanlar! Hqiqtn dnya keid evi, axirt is

qalmaq yeridir. Buna gr d keid yerindn qrar tutulacaq
yeriniz n (azuq) gtrn. (N qdr ki, dnyadasnz, axirtd
xobxt olmanz n Allaha ibadt v xalqa xidmt edin.) Sizin
sirlrinizi bilnin yannda prdlrinizi tam gtrmyin
(Allaha
itatsizlik
etmyin).
Bdnlriniz
dnyadan
xarlmamdan, qlblrinizi ondan xardn. (lm
asanlqla qarlamaq n dnyaya rk balayaraq vurun olmayn.
nki) siz dnyada snaq qarsndasnz v ondan baqas
(axirt) n yaradlmsnz. Biri ln zaman (dnyaprst)
insanlar deyirlr: (Mal-dvltdn) yerd n qoydu? Mlklr
is deyirlr ki: Qarya (ibadt v bndlikdn) n gndrdi?
Allah atalarnz balasn! Bir hissni (mallarnzn bir
hisssini) qarya gndrin (Allahn gstrii sasnda paylayn) ki,

sizin xeyriniz ondadr. Hamsn yerd qoymayn ki, sizin

ziyannzadr (bunun oxlu tinliklri vardr).

195- ci xtb
mam li leyhis-salamn (axirt sfri n azuq tdark
grmy hvslndirdiyi) klamlarndandr ki, z shablrin
(ia namazndan sonra) onunla yd-nsiht verrdi:
Allah sizi balasn! Sfr (axirt sfrinin) tchizatlarn
hazr edin. nki aranzda k etmk ar ucalb. 1
Dnyada qalma az sann (ona rk balamayn) v liniz
atan layiqli azuq (itat v bndlik) il (Allaha trf) qaydn.
nki sizin qarnzda kl-ktr keid v dnglr,
qorxunc v dhtli mnzillr vardr (lmn tinliklri, qbr
v Brzx alminin giriftarlqlar v qiyamt gnnn soru-sual
mntqlri qarnzdadr) ki, onlara daxil olmaq v onlarda

dayanmaq mcburiyytindsiniz. Bilin ki, lmn gzucu

baxlar siz trfdir v sanki onun siz batrd
caynaqlarnda sirsiniz (ondan qurtula bilmzsiniz). irkin, ox
1

Allah Qurani-Krimin Nisa sursinin 78-ci aysind buyurur:

Harada olursunuz olun, htta
uca v mhkm qalalar irisind olsanz bel, lm sizi haqlayacaq.

555

tin v ar ilr sizi ondan gizldib. Buna gr d dnyaya

ballqlar (znzdn) uzaqladrn v znz prhizkarlq
azuqsi il gclndirin. 1 (Seyyid Rzi deyir:)
Bundan qabaq (84-c xtbd) bu klamn bzilri bu
rvaytdn frqli bir rvaytd kedi.

196- c xtb
mam li leyhis-salamn Tlh il Zbeyr onunla
xilaftd beyt edib onlarla mslhtlmyi trk etmsi v
ilrd onlardan kmk istmmsindn ikaytlndikdn
sonra, onlara buyurduu klamlarndandr.
Hqiqtn siz azdan (mslhtlmmkdn v siz byk
grnn meyl v istklriniz uyun davranmamaqdan) naraz idiniz
v oxu arxaya atdnz.2 Mn deyin grm, sizin nd
haqqnz olub v mn onu sizdn sirgmim? Yaxud
(mslmanlarn beytlmalndan) hans pay zm gtrb siz
vermmim? Yaxud hans haqq v ixtilafl msl olub ki,
mslmanlardan biri onu mnim yanma gtirib v mn
onda (onun hkmn byan etmkd) aciz qalmam v ya onu
bilmyib hkmnd shv etmim? (O adam mslhtlr ki,
iin yolunu bilmir; kmyi o adam istyr ki, aciz qalr.)

Allaha and olsun ki, mn xilafti istmirdim,

hakimiyyt meylim yox idi. Amma siz mni dvt edrk
ona mcbur etdiniz. Xilaft mn atandan sonra is mn
Allahn kitabna (Qurani-Krim) v bizim n (onda)
myynldirdiyi v onun sasnda hkm xarmamz
mr etdiyi gstrilr nzr salaraq tabe oldum. Hminin
Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) qoyduu snny baxb
(onun) arxasnca getdim. Bu bard sizin v sizdn
baqasnn nzr v fikirlrin mhtac deyildim v el bir
hkm qarya xmayb ki, onu bilmyib sizinl v digr
1

Var-dvlt, vlad v dnya malnn mhbbtini qlbinizdn qovub

xarn, zahidlik v prhizkarl z peniz edin.
2
Allahn vacibi haqlara riayt etmk v mn tabe olmaqla ld etmli
olduunuz razlq v adlna gz yumdunuz.

556

mslman qardalarla mslhtlm aparm. gr bel

olsayd (hkmlrdn hanssa birini bilmsydim) sizdn v
baqalarndan z evirmzdim (mslhtlm aparardm).
Beytlmaln bldrlmsind brabr v yeksan
davranmamn (sizi digr mslmanlarla brabr bilib he ksi
digrindn stn tutmamamn) sbbi barsind dediklriniz
gldikd is (bilin ki): Mn bu msld d z nzrim v
nfsi
istklrl
hkm
xarmamam.
Allahn
Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih) gtirrk brqrar
etdiyi hkmlr hm mnim, hm d sizin linizddir (onlar
dyidirmk, vz etmk olmaz). Allahn, bldrlmsi v
myynldirilmsi barsind gstri verdiyi v barsind
hkm imzalad eyd d siz ehtiyacm yox idi. Buna gr
d Allaha and olsun ki, mnim yanmda sizin v sizdn
qeyrisinin mndn ikaytlnrk mzmmt etmyiniz
n he bir haqqnz yoxdur. Allah bizim v sizin
qlblrinizi haqqa ynltsin (ki, sz v mld Onun razln ld
edk) v hm biz, hm d siz sbr ta etsin (ki, dnya v onun
malna gr Onun gstrilrin zidd davranmayaq).

mam leyhis-salam sonra bel buyurdu:

Allah haqq grb ona kmk edni (ona qar bir sz
danmayb bir addm atmayan) v ya grdy zlmn qarsn
alb zalma qar mzluma yardm olan balasn!

557

197- ci xtb
mam li leyhis-salamn Siffeyn mharibsi gnlrind
shablrindn bir dstnin am qoununu symsini
eidrkn buyurduu klamlarndandr.
Mn sizin (am halisin qar) sy symyinizi
bynmirm.1 (Sonra mam leyhis-salam buyurur:) Amma gr
onlarn mllrini aqlasanz v vziyytlrini (zlm v
sitmlrini, hvt v nfsi istklr tabe olmalarn, haqq yoldan
xmalarn v bu kimi szlri) xatrlatsanz, bu, danarkn
(symkdn) daha yax v (etiraz edrk onlarla n n mharib
edir, vuruursunuz? deyn ks) dlil gtirmk mqamnda daha

tutarl v yetrli olar. Yax olar ki, onlar symyin vzin

bel deysiniz: Allahm! Bizim v onlarn qanlarn
tklmkdn qoru; biziml onlarn aralarn dzlt; onlara
aznlqlarndan nicat ver ki, haqdan xbrsiz olan onu
tanya bilsin v aznlq v dmnilik hrisi v vurunu
olan ks ondan l ksin.
1

Bu cml onlar symyin haram olmasna dlalt etmir. nki

mmindn baqasn, yni, kafir v fasiqlri, Mhmmd hli-Beytinin
(leyhimus-salam) dmnlrini symyin mmkn v icazli olmasnda
he bir kk-bh yoxdur v onlardan uzaq olaraq onlara nifrt
bildirmk vacibdir. O Hzrtin bu mharib v vurumadan mqsdi
hakimiyyt v sltnti l almaq deyil, insanlarn hidayti, onlar dz
yola istiqamtlndirmk v slam klmsini ucaltmaq olduu n mam
leyhis-salam hmin klam il syn dmnilik v kin-kdurtin
artmasna sbb olmasn nzrd tutur. nki bel olan halda, onlar da
nadanlq zndn o Hzrti v onun qoununu syrlr. Allahn dostunu
symk d Peymbri symk demkdir. Peymbri symk is Allah
symkdir v oda girmy sbb olur. Xlas, Allahn, Peymbrin v o
Hzrtin haqq caniinlrinin dmnlrin tn vurmaq v onlar symk
rit baxmndan icaz verilmi v msthbbi bir idir v onlardan uzaq
olaraq onlara nifrt bslmk vacibdir, nec ki, on doqquzuncu klamda
mam leyhis-salam z qounu arasndak mnafiqlrdn olmu s ibn
Qeysi lntlyib. Amma can v mala zrr dymsi qorxusu olanda v
zn mdafi etmy qadir olmayanda onlardan kinrk uzaq olmaq
da vacibdir. Buna gr d Qurani-Krimin nam sursinin 108-ci
aysind buyurur:
Allahdan baqalarna tapnanlar symyin. Yoxsa onlar da bilmdiklri
zndn Allah dmncsin syrlr.

558

198- ci xtb
mam li leyhis-salamn Siffeyn mharibsi gnlrinin
birind olu Hsn leyhis-salamn dy meydanna
tlsdiyini grrkn buyurduu klamlarndandr.
Mnim yerim bu gnc sahib durub onu saxlayn (onun
dymsinin qarsn aln). Mbad mni kdrlndirsin.
nki mn bu iki gncin yni, Hsnl Hseyn leyhimassalamn lmn xsislik edirm (raz deyilm) ki, onlarn
lm il Allahn Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih) nsli
ksilmsin. (Seyyid Rzi-rhimhullah-deyir:)
O Hzrt leyhis-salamn mnim
yerim bu gnc sahib durun klam n gzl v fsih
klamlardandr.

199- cu xtb
mam li leyhis-salamn (Siffeyn mharibsind),
shablri onunla hkmiyyt (dyn trflr arasnda
hakim tyin etmk) mslsi barsind mxalift edrkn
buyurduu klamlarndandr.1
Camaat! Mnim mr v frmanm hmi - indi
mharib sizi zif v aciz salana kimi - zm istyn
kild olub. Allaha and olsun ki, siz mhariby knll
glmisiniz, (onu) trk edn d sizsiniz, halbuki o,
dmnlrinizi daha zif v aciz salb. (Buna gr d gr
1

am qounu raq qounu il dymkd aciz qalaraq mlub olan

zaman mr ibn Asn hiylgrliyi il Quranlar nizlrin bana keirib
onlar Qurann hkmn dvt etdi v slh v barq edilmsini istdi.
Buna gr d raq qoununun bzilri am qoununun dz demsin
inand n, bzilri mharibdn yorulduuna gr, bzilri is zn
zahird itatkar gstrmsin baxmayaraq, batind mam leyhis-salamla
dmniliyinin olmas sbbindn onlarn Qurana dvtlrini bhan
edrk birlikd o Hzrtin yanna glib dedilr: Grk mharibdn l
krk Malik tr v digr dylri vurumadan geri qaytarasan.
Bel olmasa, sni d Osman kimi ldrcyik. mam leyhis-salam Malik
v digrlrinin dy meydanlarndan qaytmalar gstriini verdi v
onlar da qaytdlar. Ondan sonra bunlar buyurmudur.

559

mxalift etmsydiniz Maviyy v am qoununa qalib glrdiniz v

zfr sizinl olard. Amma n edim?!) Dnn mr vern idim, bu

gn is mr ediln; dnn kindirn v qadaan edn idim,

bu gun is kindirilrk saxlanlan. Siz sa qalma
sevdiniz. Mn sizi xolamadnz bir ey mcbur etmk
istmirm. (Sizi mharib aparmaa mcbur etmy gcm atmr v
ya mcbur etmyim mslht deyil.)

200- c xtb
mam li leyhis-salamn Bsrd shablrindn olmu
la ibn Ziyad Harisi xst ikn lann yanna gednd,
onun evinin geniliyini grb buyurduu klamlarndandr.
Dnyada bu evin geniliyi il n etmisn? Halbuki sn
onun geniliyin axirtd daha mhtacsan. (nki bu evd bir
ne gndn artq qalmayacaqsan. O birind is hmilik qalacaqsan.)

Bli, gr bu evin geniliyi il axirt evinin geniliyini d

ld etmk istyirsns, onda qonaq qbul edrk qohumqrabanla laqd ol, ondan ritin (xums, zkat, sdq v
digr vacibi v msthbbi) haqlarn ver ki, bel olan halda, bu
evin geniliyi vasitsi il axirt evinin geniliyini d
qazanm( olar)san.
Sonra la o Hzrt dedi: Ey mirl-mminin, qardam
Asim ibn Ziyaddan sn ikayt edirm. O Hzrt buyurdu:
N n? Dedi: O, (trkidnya rahiblr kimi) cod paltar
geyinrk dnyadan uzaqlab. Hzrt buyurdu: Onu mnim
yanma gtirin. O glnd (Hzrt ona bel) buyurdu: Ey
znn dmnciyzi! Murdar v xbis (eytan) sni avara
edib (v sni bu yola svq edrk onu snin gznd gzlldirib).
(Tklik v drviliyi z pen etmkl) arvad-uana rhm
etmirsn? Bel gman edirsn ki, Allah pak eylri sn halal
edib, amma snin onlardan bhrlnmyini xolamr?1 Sn,
Allahn bir nemti sn halal edrk snin ondan
1

Halbuki Qurani-Krimin raf sursinin 32-ci aysind buyurur:

De ki: Allahn z
bndlri n yaratd zinti v tmiz ruzilri kim haram
buyurmudur?

560

bhrlnmyini

istmmsindn

aasan!

(nki

bu,

peymbrlrin v onlarn caniinlrinin mqamdr.)

Asim dedi: Ey mirl-mminin, mnim iim sninki

kimidir ki, paltarn cod, yemyin is brk v dadszdr!
Hzrt buyurdu:
Vay olsun sn! Mn snin kimi deyilm. nki Allahtala haqq rhbr v imamlara zlrini yoxsullarla bir
tutma vacib edib ki, yoxsul v kasbn qm-qsssi onu
sxb narahat etmsin.

201- ci xtb
mam li leyhis-salamn, bir xs xalqn lind olan v
onlarn arasnda yaylm (bir-birin zidd) uydurma hdislr v
mxtlif rvaytlr barsind sual edrkn buyurduu
klamlarndandr. mam leyhis-salam (onun cavabnda)
buyurdu:
Hqiqtn xalqn lind olan hdislr haqq v batil,
doru v yalan, nsx (lv) edn v nsx ediln, mumi
(hamya amil olan) v xsusi (bzilrin amil olan), mhkm
(mnas akar olan) v mtabih (mnas aydn olmayan), (shv v
yanllqdan) qorunmu v mvhumdurlar (gman v xyala
saslanrlar). Dorudan da Allahn Peymbrinin (sllllahu
leyhi v alih) z zamannda o Hzrt yalanlar
quradrdlar v nhayt, o qalxb xtb oxuyaraq buyurdu:
Kim qsdn v bilrkdn mn yalan nisbt vers, yann
mtlq oda (Chnnm oduna) qoyacaqdr.
Hqiqtn sn hdisi (Hzrt Peymbrdn) drd nfr
(drd dstdn biri) nql edck ki, beincisi yoxdur:
(Birincisi:) kizl xs ki, zahird iman gtirrk zn
slamn qaydalar il nmayi etdirir, (halbuki) gnahdan
kinmir v qsdn Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v
alih) yalan nisbt verir. gr camaat onu mnafiq v yalan
hesab etsydi hdisini qbul etmz v dediklrin
inanmazdlar. Lakin (onun batinindn xbrdar olmadqlar n
barsind bel) deyirlr: O, Hzrt Peymbrin-sllllahu
leyhi v alih - shablrindndir ki, onu grb v hdisi
561

ondan yrnib. Bellikl (bu sbbdn), onun dediklrini

qbul edirlr. Hqiqtn Allah sn mnafiq v ikizl
adamlar barsind xbr verib, onlar vsf edib v sni
ondan agah edib.1 Hzrt Peymbrdn sonra qalm
mnafiqlr aznlq balarna v (insanlar) yalan v
bhtanla oda (Chnnm) aran kimslr (Maviy v
baqalar kimilrin) yaxnladlar. Sonra (hdis uydurmaqla)
onlar ilrin ixtiyar sahibi v xalqn mal v canna hakim
etdilr. V onlarn vasitsi il dnyan yedilr (onun maln
zlm il ld etdilr). (eytann rindn v pisliklr mr edn nfsdn)

Allahn qoruduqlarndan baqa insanlar hmi ahlar v

dnya il yoldadlar. (Buna gr d Allahn v Peymbrin
razlnn ksin olan he bir idn kinmirlr.) Bellikl, bu
mnafiq drd nfrdn biridir.
(kincisi:) O xsdir ki, Allahn Peymbrindn bir ey
eidib v onu dzgn zbrlmyib; onda shv dar olub,
amma bilrkdn yalan demyib. Bellikl, o, lind olan
nql edir, ona ml edir v bel deyir: Mn onu Hzrt
Peymbrdn (sllllahu leyhi v alih) eitmim. Buna gr d
gr mslmanlar bilsydilr ki, o, hdisi shv baa db,
(hmin hdisi) ondan qbul etmzdilr. gr o z d shv
etmsini bilsydi, onu trk edr, nql etmzdi.
(ncs) O xs ki, Allahn Peymbrindn (sllllahu
leyhi v alih) bir ey mr etmsini eidib. (O Hzrt) sonra
hmin eyi qadaan edib, o is hmin qadaadan
xbrsizdir. Yaxud qadaan etdiyi bir eyi eidib.
(Peymbr) sonra hmin eyi mr edib v o, bunu bilmir.
Bellikl, o, nsx edilmii yadnda saxlayb, nsx edni is
ld etmyib. Amma gr hmin hdisin nsx edilmi
olmasn bilsydi, onu nql etmzdi. Hminin mslmanlar
1

Qurani-Krimd bu bard oxlu aylr vardr, o cmldn Tvb

sursinin 102-ci aysind buyurur:


trafnzdak bdvilr v Mdin halisi irisind ikizlly
zlrin adt etmi mnafiqlr vardr. Sn onlar tanmazsan, Biz is
onlar tanyrq. Onlara iki df (dnyada v qbr evind) zab
vercyik. Sonra qiyamtd byk zaba urayacaqlar.

562

da onu ondan eidn zaman hdisin nsx edilmi olduunu

bilsydilr, ona ml etmzdilr.
(Drdncs) Digr xs is Allaha v Peymbr yalan
nisbt vermyib, Allahn qorxusundan v Hzrt
Peymbr (sllllahu leyhi v alih) ehtirama gr yalana
nifrt edib, shv v xta da etmyib, ksin, eitdiyini
olduu kimi zbrlyib; ona bir ey artrmayb v ondan bir
ey azaltmayb; nsx edni zbrlyrk ona ml edib v
nsx edilmii nzrd saxlayaraq ondan kinib, mumi v
xsusini tanyaraq hr birini z yerin qoyub (mumini
xsusinin, xsusini muminin yerind iltmyib); onun mtabih
v mhkmini bilib (mtabihd diqqtli v ehtiyatl olub v
mhkm v mnas akar olan hdis ml edib). (Bzn zamann
tlbin uyun olaraq) Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih)

iki mnas olan bir sz deyirdi. Biri myyn ey v zamana

mxsus olan, digr biri is hr ey v btn zamanlara amil
olan sz. (O szlrin hr ikisi bir kild grnrd. Amma deyilm
yerindn v digr chtlrdn mqsd mlum olurdu v shv aradan
qalxrd.) Buna gr d Allah v Onun Peymbrinin
(sllllahu leyhi v alih) hmin szdn mqsdinin n olmasn

bilmyn ks onu eidirdi v baa dmdiyi n onu

olduunun ksin, nzrd tutulann ziddin v deyilndn
baqa cr izah edirdi. Allahn Peymbrinin (sllllahu leyhi
v alih) shablrinin (he d) hams o Hzrtdn (bir ey)
soruub onu baa dmk n sy gstrmirdi. (O Hzrtdn
bir ey sorumamalar v alqanlq gstrmmlri o hdd idi ki,)

htta bdvi rb v bir qribin glib o Hzrt leyhissalamdan onlarn eitmlri n bir ey sorumasn
istyirdilr. Amma mn bu bard qarma xanlarn
hamsn o Hzrtdn soruaraq zbrldim. Demli,
insanlarn ixtilaflar v onlarn rvayt v hdislrd aba
qalmalarna bu amillr sbb olur.

202- ci xtb
mam li leyhis-salamn (eyb v nqsan siftlrdn pak v
uzaq

olan

Allahn

gylr,

yer

563

dalarn

yaradlnn

heyranediciliyind qdrt nmayi etdirmsi v bacar barsind)

xtblrindndir.
Allah-talann qdrt v sltntinin (nianlrindn) v
Onun gzl yaradlnn heyranediciliyindn biri, ox
lplnn qarmaqarq drin dnizin suyundan quru v
hrktsiz yeri yaratmasdr. Ondan sonra (onun buxarndan)
gylrin bir-birinin stnd yerlmi qatlarn yaratd v
onlar, birg olmalarndan sonra bir-birindn ayraraq yeddi
sma etdi. Sonra onlar Rbblrinin mri il zlrini
saxladlar v onlar n myynldirdiyi yerd qrar
tutdular (dalaraq bir-birlrindn ayrlmadlar). Qdrsiz mavi
su v (Allah-talann mrin) mtlq kild tabe olan dnizin
z qoynuna ald yeri mhkmlndirdi. V hmin dniz,
Allahn mr v frman mqabilind ram, zmti
qarsnda itatkardr v Onun qorxusundan onun axmas v
hrkt etmsi dayanmdr. Hminin onun (yerin) byk v
srt da paralarn, hndr tplrini v dalarn yaratd v
onlar z yerlrind mhkmlndirrk qrar tutmal
olduqlar yerd saxlad. Bellikl, onlarn balar havaya
ucald, kklri suda batd. V hmin dalar hamar v alaq
yerlrdn qaldrb dikltdi, onlarn kklrini traflarndak
yerlrd v mhkm mkanlarda basdrd. Bellikl, hmin
dalarn balarn ox ucaltd, onlarn ucalqlarn trafa
kdi. Onlar yerin stun v diryi etdi v yerin mxlar kimi
onlar ona batrd. Bellikl, hrktd olan yer z hlini
silklmkdn, yaxud yk il (suda) batmaqdan v ya bir
yerdn digr bir yer getmkdn durdu. Yeri, sular
dalalandqdan sonra saxlayan, traf rtubtlnib
islandqdan sonra qurudaraq yaratdqlar n rahatlq yeri
edn v onu onlar n drin, sakit, axarsz v hrktsiz
dayanm (qoynundak yeri silklmmk n hams birdn z
yerindn hrkt etmyn) dnizin zrin srmi Allah hr bir
eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaqdr. Mhkm klklr
hmin dnizi alt-st v o trf-bu trf edir v ya dolu
buludlar (yamalar nticsind) onu hrkt gtirir. Bu
nianlrd Allah-taladan qorxan ks n ibrt v yd
vardr. (nki Allahdan qorxmayanlar onlara diqqt etmirlr.)
564

203- c xtb
mam li leyhis-salamn (shablri am hli il mhari-bd
sstlk edib bhan gtirrk onun mrlrini yerin yetirmkdn boyun
qararkn onlardan ikaytlndiyi) xtblrindndir.
Allahm, Snin bndlrindn kim bizim zlm v sitm
deyil, dalt v dzlk, fitn-fsad deyil, din v dnyann
islah n dediyimiz szlri eidndn sonra onu qbul
etmirs, onun mxalift etmsinin sbbi Sn yardmdan
boyun qarmaq v Snin dinini izztli etmkd tnbllik
gstrmkdn baqa bir ey deyil. Buna gr d ey btn
ahidlrin n byy, Sni v yer v gylrind sakin
etdiyin eylrin hamsn (cin, insan v mlklri) ona qar
(onun, Snin dinin etinaszlq mnasnda olan mn qar mxalift
etmsin) ahid tuturam (ki, mn Snin mrlrinin tbliind
shlnkarlq etmmim). Bel olan halda, bu ahid tutmaqdan
sonra Sn (bizi) onun yardmna ehtiyacsz edn v onu
gnahna (biziml mxaliftin) gr czalandransan.

204- c xtb
mam li leyhis-salamn (Allah-talann bzi siftlri
barsindki) xtblrindndir.

Hmd o Allaha mxsusdur ki, (zat v siftlrind)

yaratdqlarna bnzr olmaqdan uca, vsf ednlrin
szlrindn yksk v (onlar) aciz edndir. (He ksin Onun
hqiqtini vsf etmk qdrti yoxdur.) Yaradlnn (yaratdqlarnda
olan) qriblik v heyranediciliyi il grnlr n akar,
izztinin bykly il xyal v gman sahiblrinin
dnclrindn gizlindir. Baqasndan yrnmdn, (elmini)
artrmaa ehtiyac olmadan v (baqasnn elmindn)
bhrlnmdn (hr eyi) bilndir.1 Fikr dalb dnmdn
btn yaranmlarn yaradandr. O, el bir Allahdr ki,
1

nki yrnmk, artrmaq v bhrlnmk nadanlq v naqisliyin

tlblrindndir v vcudu vacib olan deyil, mmkn olan varln
xsusiyytlrindndir.

565

qaranlq v zlmtlr Onu hat etmir, aydnlqlardan iq

istmir, gec Onu brmr v gndz Ona amil olmur. 1
Onun (yalar) drk etmsi grm vasitsi il deyildir.2
Hminin Onun elmi baqasndan xbr almaq nticsind
deyil.3

Bu da hmin xtbnin Peymbr (sllllahu

leyhi v alih) barsindki bir hisssidir
Allah Hzrt Peymbri nur (elm v peymbrlik nuru) il
gndrdi v onu (peymbrliy) semkd (btn
yaranmlardan) stn etdi. Onun vasitsi il btn
danqlqlar bir birin balad (almd olan nizamszlq v fitnfsadlar islah etdi) v onunla (onun qdrti il) hmi qalib
olanlar mlub etdi. (O Hzrti kafir, mrik v mnafiqlr hakim
etdi.) Onun vasitsi il tini asan v kl-ktr hamar etdi
v nhayt, aznl sa v soldan (rq v qrbdn)
uzaqladrd.

205- ci xtb
mam li leyhis-salamn (eyb v nqsan siftlrdn pak v
uzaq olan Allahn bzi siftlrin iar etdiyi, Hzrt Peymbrin
mdhi, yaxlarn v Allah-talann dostlarnn vsfi barsindki v
yd-nsiht verdiyi) xtblrindndir.
hadt verirm ki, Allah-tala (he bir id zlm v sitml
deyil, btn ilrd) daltl (mumi qurulua, hikmt v mnft
uyun) davranan adil v (Qurani-Krimd haqq il batili birbirindn) ayran hakimdir. V hadt verirm ki,
Mhmmd Onun bndsi, elisi v bndlrinin basdr.
Allah mxluqat (bellrdn btnlr) gtirn zaman onlar iki
1

nki O, cisim olmaqdan, zamandan v hrktdn pak v uzaqdr.

nki Onun zat eyni il grmsidir v elc d grmsi zatnn
zdr.
3
nki bel deyil ki, O, ndns xbrsiz olsun v sonra xbr alsn.
Bundan lav bir eydn xbr almaq nadanln tlblrindndir ki,
vacib varlqda bel bir ey ola bilmz.
2

566

crg (xeyir v r) etdi v o Hzrti xeyir dstsin sald. O

Hzrtin nsbind zinakarn pay yox idi v gnahkar rik
olmad. 1
Bilin ki, Allah xeyir v yax (ilr) n onun hli olan
adamlar (mmin v prhizkarlar), haqq (din) n stunlar
(peymbrlr), itat v bndlik n qoruyucular (hidayt
2
imamlar leyhimus-salam) myynldirib. Hr bir itatd
(yax id) sizin n Allah trfindn bir kmk vardr
(Allahn ltf v yardm sizin halnza amildir) ki, dillri iti v
qlblri (haqqa) arxayn edir.3 Hmin kmkd ehtiyacszlq
istyn n ehtiyacszlq v (xstliklr boyun yrk az ey
gr Allah v Peymbrin itatindn l gtrb zlrini dnya v
axirtd bdbxt ednlr n deyil, mnvi xstliklrdn) fa

istynlr n fa vardr.
Hminin bilin ki, Allahn elminin qoruyucular olan
bndlri (elmin qorunmas onlara taprlm hidayt imamlar
leyhimus-salam v din balar) qorunmal eyi (istedad v
drketm qabiliyyti olmayan ksdn) qoruyurlar (yaxud onu
hadislrin zay edib aradan aparmamas n yrdilmsi mnasib
olmayan ksdn gizli saxlayrlar); onun emlrini cari edirlr
(istedad olan ks yrdirlr); bir-birlrin (elm v hikmt) dolu

piyallr iirdir v sudan doymu halda qaydrlar. Onlar

kk, thmt v pis gmanlara dmrlr, qeybt v
baqasnn pisliyin danmaq onlarn yanna tlsmir.
(Xlas, onlarn mclislri kk, thmt, pis gmanlar, qeybt v pis
danqlardan bo olur.) Allah onlarn fitrt v xasiyytlrini bu
gzl siftlrl yaradb (bu siftlrl el trbiy ediliblr ki, sanki
1

Hzrt Peymbrin Hzrt Adm leyhis-salama kimi btn ataanalar tkallahl olublar v mam leyhis-salamn tam akar kild
buyurduu kimi onlar irk, kfr v gnah irkinliklrin bulamayblar.
2
Buna gr d Allahn itati yer zndn birdflik ydrlmaz. gr
bir dst onu trk ets, digr bir qrup ondan yapar; gr bzilri
mxalift etslr, digrlri onu himay edrk onun tlblrin riayt
edrlr.
3
Buna gr d gr Allahn ltf olmasayd, batilin hcumu v qalib
gldiyi vaxt v haqqn ziflik v sstly zaman insanlar Allaha
itatdn, peymbrlr v onlarn caniinlrin tabe olmaqdan l
gtrrdilr v ona rk balamazdlar.

567

bu, onlarn fitrt v tbitlridir) v bir-birlri il bu cr dostluq

edir v nsiyytd olurlar. Bellikl, onlar (xalqn iind,
yaxs) gtrln v (i yaramayan) l tkln tmizlnmi

toxum v dnin stn olmas kimidirlr. Hmin toxumu

digrlrindn tmizlmk seib frqlndirib v imtahan
xalisldirib. (Xlas, onlar seilmi insanlardrlar.) Buna gr d
grk insan, rf v bykly bu siftlri qbul etmkl
qbul etsin, qiyamtin tinliyindn, o glib atmam
kinsin (zaba dar olmasna sbb olan bir i grmsin).
Hminin insan grk gnlrin qsalna v bu mnzild
(dnyada) dayanmann azlna nzr salb dnsn (qflt
yuxusuna getmsin) ki, bu mnzili digr mnzil (axirt) il vz
ed bilsin. Grk digr mnzil n, elc d hmin evd
lazm olmasn bildiyi ey n gzl ml yerin yetirsin.
Buna gr d (rzil siftlrdn uzaq qalm) o salam qlb
sahibinin xo halna ki, onu (haqq yola) hidayt edn tabe
olur, mhv srklyndn uzaqlar; onu gzaq ednin
gzaql v ona gstri vern tabe olmaqla (tinlik v
giriftarlqlardan) salamatlq yoluna atb v qaplar
balanmam v vasitlri ldn xmam (lmmi) nicat
(zabdan qurtulu) yoluna tlsib, tvb v (Allaha) qayd
qapsnn almasn istyir v (tvb il) gnah (zndn)
uzaqladrr. Hqiqtn onlar yol stnd dayanblar v
aydn yol akar olub.1

206- c xtb
mam li leyhis-salamn (eyb v nqsan siftlrdn pak v
uzaq olan Allahn nemtlrin kr barsind) ox oxuduu
dualarndandr.
Hmd o Allaha layiqdir ki, lmdiyim, xstlnmdiyim,
bdnimin narahat olmad, zmn n pis mlim (onun
1

Haqq yol ham n akardr, sanki iki yol ayrcnda yol gedni
istiqamtlndirmk n bldi dayanb. Yaxud yolu gstrn bir
nian mvcuddur. Buna gr d yolu itirnin zr v bhansi qbul
olmaz.

568

czasna) dar olmadm, vladsz qalmadm, dinimdn

qaytmadm, Rbbimi inkar etmdiyim, imanmdan

nigaran olmadm, dli olmadm v mndn qabaqk
mmtlrin zabna dar olmadm bir halda gecmi
shr etdi. xtiyarsz v (itatd shlnkarlq baxmndan) z
nfsin zlm edn bir bnd olduum halda shri amam.
Allahm, mn etiraz etmk haqq Sn mxsusdur v
mnim bir zr v bhanm yoxdur; Sn mn verdiyindn
baqa bir mnft ld etmk qdrtim yoxdur; Sn mni
qoruduundan baqa bir pislikdn kin bilmirm.
Allahm, Snin znginliyind libo v kdrli, Snin
hidayt v nicatnda azn, Snin sltnt v qdrtind
mzlum, ixtiyar Snin lind ola-ola (Snin, istdiyini etmyin
baxmayaraq,) mlub v xar olmamdan Sn pnah
aparram.
Allahm, mnim canm (gz, qulaq, l, ayaq v digr bdn
zvlri kimi) ziz zvlrimdn aldn ilk ziz ey v mnim
yanmda qoyduun mant nemtlrin qaytarlanlarnn
birincisi et.1 Allahm, Snin szlrindn xmamzdan
(gstrilrin ml etmmyimizdn), yaxud Snin dinindn (xb)

fitn v aznla dmyimizdn v ya Snin trfindn

glmi hidayt v nicatdan qabaq nfsi istklrimizin biz
hakim olmasndan Sn pnah aparrq.

207- ci xtb
mam li leyhis-salamn Siffeynd (eidnlr yd-nsiht
verdiyi v onlarn dnya v axirt xeyirlrinin aqlanmas barsind)
buyurduu xtblrindndir.
Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allaha hmd
v Hzrt Peymbr salamdan sonra: Allah-tala mni
siz hakim etmkl sizin boynunuzda mnim n bzi
1

nki insann bdn zvlrindn hr hans biri onun lmndn

qabaq sradan xsa, o, tinlik v ziyyt dr. Buna gr d Allahn
bndy ltf onun bdn zvlrini almamdan cann almasdr ki, o,
yar l-yar diri qalmasn.

569

haqlar tyin edib. 1 Mnim sizin boynunuzda haqqm olduu

kimi, sizin d mnim boynumda haqqnz vardr.2 Haqq,
vsf edilrk barsind danlan zaman hr eydn geni,
ml etmk zaman is n dar eydir. 3 Kimin baqasnn
boynunda haqq varsa, baqasnn da onun boynunda haqq
var. Hminin baqasnn onun boynunda haqq varsa, onun
da (hmin baqasnn boynunda) haqq var.4 gr birinin,
boynunda baqalarnn haqq olmadan baqalarnn
boynunda haqq olsa, bel bir haqq ancaq eyb v nqsan
siftlrdn pak v uzaq olan Allaha mxsusdur. Onun
yaratdqlarnn (htta peymbrlr v vliyalarn Onun boynunda
he bir) bel bir haqlar yoxdur. nki Onun qdrt v
qvvsi vardr.5 Onun mxtlif qza-qdri hr n barsind
cari olsa, o, daltlidir. 6 Amma eyb v nqsan siftlrdn
1

Fitn-fsadn ba vermmsi v qarmaqarqlq v sstlyn

yaranmamas n siz, mn itat etmyi vacib edib.
2
Din v dnyada zrr-ziyana sbb olan eyi siz gstrib dalt v
dzlkl davranmam vacibdir. Otuz drdnc xtbd bu nqty
toxunuldu.
3
nsanlarn oxu zlm v sitm yolu il gedib onu dalt sand kimi,
danq zaman da haqq dil ox gtirirlr. Amma ml zaman onu
hyata keirmirlr.
4
Kimin baqasnn boynunda haqq olsa, baqasnn da onun boynunda
haqq olar. Msln, riyytin valinin boynunda olan haqq budur ki, o,
grk riyytin ilrinin sahmana salnmas istiqamtind alsn v
lknin ilrini nizam-intizama salsn. Valinin riyytin boynunda olan
haqq is budur ki, onlar haqq v dzgn yerlrd valinin gstrilrin
tabe olsunlar. Arvadn r boynundak haqq, rin onun dolann
tmin etmsidir. rin arvadn boynunda olan haqq is onun r tabe
olmasdr.
5
Buna gr d gr yaratdqlar Ona itat etmslr, O, yaratdqlarn
itat mcbur etmk qdrtin malikdir. Nec ki, Qurani-Krimin
Yunus sursinin 99-cu aysind buyurur:
gr Rbbin istsydi, yer
znd olanlarn hams iman gtirrdi. nsanlar iman gtirmy snmi
mcbur edcksn?! Yni, snin kimis mcburi kild mmin etmk
qdrtin yoxdur.
6
Buna gr d gr bndlrin mllrin mkafat verms, yen d
adildir. nki btn hyat boyu Ona prsti edn bnd, Onun
nemtlrinin n kiiyinin bel haqqn da etmyib.

570

pak v uzaq olan Allah, ltf v krmin gr v ox

sxavtli, bxi sahibi olduu n itat etmyi bndlrin
boynundak z haqq edib v znn onlarn etdiklrin
verdiyi mkafat bir ne qat artrb.1 Sonra eyb v nqsan
siftlrdn pak v uzaq olan Allah z haqlarnn bzilrini,
insanlarn bzilrinin mqabilind digrlrin vacib edib v
haqlar mxtlif vziyytlrd brabr myynldirib.
Onlarn bzilrini digr bzilri mqabilind vacib edib v
hmin haqlarn bzilri ancaq digr bzilri mqabilind
gerklir. 2 Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan
Allahn vacib etdiyi haqlarn n byy valinin riyytin v
riyytin valinin boynunda olan haqqdr.3 Eyb v nqsan
siftlrdn uzaq v pak olan Allah bu hkm vali il
riyytin hr birin vacib edib v onu, onlarn bir-birlrini
sevmlri n nizam-intizam v rahatlq vasitsi v
dinlrinin izzti edib. Buna gr d riyytin hal,
hkmdarlarn gzl rftarlarndan baqa bir eyl
yaxlamr. Hminin hkmdarlarn hallar riyytin
onlarn gstrilrini yerin yetirmkd zmkarlq
gstrmlrindn baqa bir eyl yaxlamr. Buna gr d
riyyt valinin v vali riyytin haqqn da ets,
aralarndak haqq mhtrm, dinlrinin qayda-qanunlar
brqrar, dalt v dzlyn nianlri brpa v snnlr
(Hzrt Peymbrin hkmlri) z yerind icra olar v onun
1

Nec ki, Qur'ani-Krimin Nisa sursinin 173-c aysind buyurur:

Allah iman gtirnlrin v yax ilr grnlrin mkafatlarn
bsbtn verck, stlik z fzl v krmindn onlar n
artracaqdr. Amma iman gtirmyi zlrin sdrmayanlar v yax
mldn uzaqlab lovalq ednlri ac bir zaba dar edckdir.
Onlar zlrin Allahdan baqa n bir dost, n d bir yardm edn
tapacaqlar!
2
Msln, arvad ri mqabilind ancaq rin tabe olduu zaman
dolanq xrci haqqna malik olur. Atann vladn boynunda olan
haqq, aann nkr, qonunun qonu, qohumun qohum v bu kimi digr
haqlarda da msl beldir.
3
nki onda fitn-fsad mumi v ktlvidir. Digr haqlarda is
czidir.

571

nticsind dvran dzlr, dvlt v hkumtin

daimiliyin mid bslnilr v dmnlrin tamahlar yoxa
xar (yadlar onlara hakim ola bilmzlr). gr riyyt valiy
qalib gls (onun mr v kindirmlrini yerin yetirms), yaxud
vali riyyt qar hddi aaraq zlm ets, onda sz ayrl
ba verr (szlri bir olmaz v onlar bir-birlri il yekdil olmazlar),
zlm nianlri z xar, dind fitn-fsadlar oxalar v
snny ml etmk trk edilr. Bellikl, nfsi istklr
ml edilr v ritin hkmlri icra edilmz. nsanlarn
drdlri (ourluq, qan tklmsi, thlk, bahalq v tinlik) oxalar
v byk haqqn da edilmmsi v batil v nahaqqn
hyata kemsi n he ks kdrlnmz. Nticd hmin
zamanda yax ml sahiblri xar, pis ml sahiblri is
mhtrm olarlar v (gnahlarn saysz-hesabsz olmasna gr)
Allahn, bndlri msuliyyt almas oxalar. Buna gr d
hmin haqqn da edilmsind sizlr bir-birlriniz ydnsiht verin v kmk edin (ki, nticd dnya v axirt sadt
v xobxtliyini ld edsiniz). nki he ks Allaha layiq itat
v tabeiliyin hqiqtin atmr, htta Onun razln
qazanmaa hris olub ml v bndlikd ox alsa bel!1
Amma Allahn bndlr vacib etdiyi haqlardan biri d
onlarn z aralarnda imkan olan v gclri atan qdr
haqq icra etmk n bir-birlrin yd-nsiht vermlri
v kmk etmlridir. He ks - htta mqam v drcsi
hr n qdr byk olsa v dind stnly malik olsa bel,
Allahn z haqqndan ona kmk edilmsini vacib etdiyi
yardmdan ehtiyacsz deyil. (Buna gr d haqq yolda v ona
vacib olan eyd baqasnn yardmna ehtiyac olmayan bir kims
yoxdur.) Hminin he ks, htta xalqn kiik sayd v

gzlrd balaca grnn xs, haqqn da edilmsind

baqasna yardm gstrmkd v ya onun zn yardm
gstrilmsind hmiyytsiz deyil.2 Sonra (hmin vaxt) o
1

Buna gr d he ks gman etmmlidir ki, baqasna yd-nsiht

vermk v yardm gstrmkd Allaha layiq olan eyin haqqn yerin
yetirib.
2
Buna gr d haqqn da edilmsind qdir-qiymtsiz insanlardan
kmk istnilmsin ehtiyacn olmamasn v ya onlara kmk etmyin

572

Hzrt leyhis-salamn shablrindn biri uzun bir

shbtd o Hzrt cavab verib onu ox trifldi v mama,
eitdiklrin tabe olduunu bildirdi. Sonra mam leyhissalam buyurdu:
Yannda Allahn clal byk olan v qlbind Onun
mqam uca olan ksin gznd Allahn bykly v
yksk mqamllna gr Ondan baqa hr bir ey kiik
grnmy layiqdir. Bel olmaa daha layiqli (Allahn
bykly mqabilind he bir byklk grmmli) ks, barsind
Allahn nemti ox olan v Allahn gzl ehsanlar etdiyi
kimsdir. nki Allah kim ox nemt veribs, Allahn onun
boynunda olan haqqnn bykly d artb. Saleh insanlarn
gznd hkmdarlarn n pis vziyytlri onlarn ynmyi
v zlrini triflmyi sevmlrinin gman edilmsi,
hminin onlarn mllrinin lovalq v zndn razlq
kimi baa dlmsidir. Mn sizin mnim, triflmyi v
(sizdn) trif eitmyi sevmyimi gman etmyinizi
xolamram. Allaha kr olsun ki, mn bel deyilm. gr
zmn mdh edilrk triflnmyimi sevsydim d, bu
istyimi zmt v bykly daha layiq olan, eyb v nqsan
siftlrdn pak v uzaq olan Allaha tvazkarla gr trk
edr, zmdn uzaqladrardm. nsanlarn oxlar bir id
alb sy gstrdikdn sonra mdh v trifi irin hesab
edirlr.1 Amma hl qalm v yerin yetirmdiyim haqlar v
icrasnda naar olduum vacibi mllrin mqabilind
Allaha itatim v sizinl xo rftarma gr mn gzl
triflr demyin. Mn zlmkarlara (xo glmk n) deyiln
szlri demyin. Qzbli insanlardan (qzblnmlrin gr)
kinrk gizldiln eylri mndn gizltmyin. Zahird
dostluq gstrmk, yaltaqlq v (dil il) rvt vermkl
mniml nsiyytd olmayn. Mnim barmd bel gman
etmyin ki, gr haqq deyils, o mn ar glck v mn
grksizliyini gman etmk olmaz. nki hkumt v xalqn trqqisi
byk v kiiyin, elc d zif v gclnn kmyi nticsinddir.
1

nki byk bir i grm v ya Allahn nailiyyt qazandrd bir

xsin triflnmyi sevmsi, fitri bir eydir.

573

zm byk tutmaq istyirm. (Mniml haqq sz deyilmyn

itatsiz hakimlr kimi davranmanz istmirm.) nki deyiln haqq
sz v ya tklif ediln daltlilik v dzly ar sanan ks
haqq v dalt ml etmk daha ardr. Buna gr d haqq
demkdn v ya daltli mslhtlrdn kinmyin. (Qorxub
kinmdn mniml haqq sz dann, dzlk v dalt hesab etdiyiniz
eyi byan edin.) nki mn, Allahn mnim nfsim daha

malik v gcl olduu yerlrd kifayt etmsi istisna

olmaqla, n shv etmkdn ykskdym, n d z iimd
ondan amandayam. 1 (Buna gr d buyurur:) Hm mn, hm d
siz Ondan baqa trbiy edn v yetidirn olmayan Rbbin
ixtiyarndak bnd v quluq. O, bizim zmzn ixtiyarmz
olmayan eylrimizin maliki v ixtiyar sahibidir. (Buna gr d
byklk Ona layiqdir v Ondan baqalarnn vzifsi bndlik v
itatkarlq etmkdir.) O bizi (iind) olduumuz nadanlqdan

xardaraq xeyrimiz olan elm svq etdi; bizim

aznlmz hidayt v doru yola evirdi v biz korluqdan
sonra grm bx etdi.2

208- ci xtb
mam li leyhis-salamn (Allah il mnacatnda Qreydn
v o Hzrtin haqqn qsb ednlrdn ikayt kimi buyurduu)
klamlarndandr.
lahi, Qrey v onlara kmk ednlr qar (onlardan
intiqam almaa) Sndn kmk istyirm. nki onlar mnim
(Hzrt Peymbrl) qohumluq laqlrimi qrdlar (v mni
tyin etdiyi xilafti qsb etdilr), mnim qabm (mqam, drc v
abr hrmtimi) datdlar v baqasndan daha layiq olduum
haqqa gr mniml vurumaq n bir yer topladlar. V
1

mam leyhis-salamn burada imamn msum v pak olmasna

baxmayaraq, z n shv etmyi mmkn hesab etmsindn mqsd,
o Hzrtin msumluunun Allah-talann nemtlrindn biri olmasn
etiraf etmsidir.
2
Din, dnya v axirt ilrind nadanlqdan sonra Allah Hzrt
Peymbri (sllllahu leyhi v alih) gndrrk bizi hr ey il tan
etdi.

574

dedilr: Bil ki, snin onu ld etmyin d haqdr, onun

sndn alnmas da!1 ndi istyirsn qm-qss il sbr et,
istyirsns d tssf v kdrl l. (Yni, xilaftin qsb
edilmsin raz olmasan sbr etmk v ya lmkdn baqa bir arn
yoxdur.) Bellikl, hmin zamanda hli-beytimdn baqa bir

dost, mdafi edn v kmkinin olmamasn grdm v

lmn onlar haqlamasna heyfim gldi. (hli-Beytimin mhv
olmamas n dava-dalaa raz olmadm.) Buna gr d tikan
batm gzlrimi yumdum v boazmda smk qalmasna
baxmayaraq, azmn suyunu uddum; qzbi yatrmaq n
(ox ac bir bitki olan) buchl qarpzndan da ac olan v ry
byk baqlardan da ox ar vern ey sbr etdim. (Seyyid
Rzi deyir:)

Bu klam (v Cml hli barsindki aadak hiss) bundan

qabaq byan edilmi (yz yetmi birinici) xtbd kedi. Amma
mn bu iki rvaytd olan frqlr gr onu burada bir daha
gtirdim.

Bu da hmin klamn o Hzrt

leyhissalamla mharib etmk qsdi il
Bsry gednlr barsindki bir hisssidir
(Tlh, Zbeyr v onlarn trfdarlar) mnim trfimdn tyin
edilmi hakimlrin (Osman ibn Hneyf v baqalarnn),
mslmanlarn mnim ixtiyarmda olan beytlmallarnn
xzindarlarnn v halisinin hams mn tabe olan v
beyt etmi hrin sakinlrinin yanna getdilr. Onlarn
arasnda tfriq salaraq mn mnasibtd olan birliklrini
paraladlar.2 ilrim v trfdarlarma hcum edrk
onlarn bir dstsini (beytlmaln gztilrini) hiyl v
haqszlqla ldrdlr. Onlarn (ilrin) bir hisssi is qlnc
almaq n dilrini sxdlar, (mxaliflr qar) hmin
1

Snin haqq ld etmyin v ya ldn xarman eynidir. Buna gr

d gr vali olsan snin hakimiyytin haqdr. Hminin gr sndn
baqas vali olsa, o da haqdr.
2
Cml hli Bsry daxil olduqdan sonra orann halisinin bir hisssi
o Hzrtl olan beytlrini pozdu.

575

qlnclarla vurudular v nhayt, sdaqtl (pak iman v etiqad

il) Allaha qovudular (ldrldlr).

576

209- cu xtb
mam li leyhis-salamn Cml mharibsind Tlh il
bdrrhman ibn ttab ibn Usydin ldrlm csdlrinin
yanndan kerkn buyurduu klamlarndandr.
Hr halda bu Mhmmd (bu, Tlhnin knysidir) burda z
diyarndan uzaq v qrib db. Bilin, Allaha and olsun ki,
mn yer znd Qrey tayfasndan birinin meyidinin
srilmsini istmirdim. ntiqam bdl Mnaf vladlarndan1
aldm. (Cml mharibsind Ai il birg olan v onlardan
bdrrhman ibn ttab v Abdullah ibn Rbidn baqa he biri
ldrlmyn) Cumh qbilsinin byklri is limdn

qadlar. Hqiqtn d onlar layiq olmadqlar i boyun

uzatdlar v ona atmam boyunlar sndrld. (Dnyaprstlik
n xilaft v mirliyi l almaq istdilr, amma arzularna atmadlar.)

210- cu xtb
mam li leyhis-salamn (sl arif v hqiqi mmin barsind
buyurduu) klamlarndandr.
Hqiqtn (mmin) z aln (prhizkarlqla, Allah v
Peymbr tabeilikl) el dirildib v nfsini (zahidlik, bndlik v
nfsi istklr tabe olmamaqla) el ldrb ki, onun eni (bdni)
naziklib, brki (ryi) yumalb v ox nurlu (bir) parlt
iq sab ona. (O, yksk tovhid v Allah tanmaq mqamna atb.)
Bellikl, onun nuru ona yolu (hidayt v nicat yolunu) gstrib.
O, hmin nurla (haqq) yolda hrkt edib. V mrtblr
(zahidlik, prhizkarlq v ibadt) onu (yksldrk) min-amanlq
qaps v yaay yerin svq edib. (Zahidlik v ibadtin
mrtblrindn hr biri onu digr mrtby atdrar v o, nhayt,
bdi Cnnti ld edr.) Hminin ayaqlar bdninin rahatl
il, z qlbini mcbur etdiyi i (haqqn nianlrind fikirlrk
dnmk) nticsind v Rbbini raz sald ey (itat v
bndlik) vasitsi il thlksiz v rahat yerd mhkmlnib.
1

rhilrin frqli nzrlrin sasn ana trfdn bdl Mnafa atan

Tlh v Zbeyrdn v ya digrlrindn.

577

211- ci xtb
mam li leyhis-salamn z shablrini cihada (Allah
yolunda vurumaa) hvslndirdiyi klamlarndandr.
Allah sizdn Onun (nemtlrinin) krn

yerin
yetirmyinizi istyir v z hkmdarlq v sltntini sizin
n saxlayb (yer znn ba v rhbri olmaa ancaq Onun
dostlar layiqdirlr). Geni msabiq meydannda (dnyada) siz
ovqan (balq v aal) l almaq n bir-birinizl
yarmaq mhlti verib. Buna gr d paltarlarnzn
balarn mhkm balayn1 v (paltarlrnzn) beldn aa
dn artn byrklr kimi qatlayn (paltarlarnzn ayan
stn dn tyini yn, yaxud ox yeyib-imkdn kinin, nec ki,
buyurur:) fikrind olmaqla qonaqlq bir araya smaz.
(Buna gr d gr bir i grmk fikrindsns, canna qulluq etmyi
trk et). Yuxu gndzn qrarlarn nec d ox pozur v bir-

birin vurur.2 Qaranlqlar nec d ox qrarlarn yada

dmsini zehnlrdn silir.3

212- ci xtb
mam li leyhis-salamn (kemilrdn yd v ibrt
gtrmk barsindki) klamlarndandr ki, onu (Tkasur sursinin
1 v 2-ci aylrini yni,) birbiriniz ynmyiniz sizi (Allah v qiyamt gnn yada
1

Dy meydannda cld v evik olun, yaxud gnahdan kinrk uzaq

olun.
2
Sfrd olan xs dostlar il bel qrara glir ki, axam tez yola
dsn v shrisi gn istinin iddti artmam evin atsn. Amma
axam dn kimi irin yuxu ona qalib glir v hmin qrarlar yox edir.
3
Sst iradli insanlar gndz hanssa bir ii axam grmk qsdin
drlr. Amma axam, qaranlq hr yeri brynd, z fikirlrin gz
yumaraq qflt yuxusuna gedrlr. Himmtli insanlar is z
mqsdlrin nail olmaq n sy v tla gstrrk yuxu v rahatl
zlrin haram edrlr.

578

salmaqdan) yayndrd, o vaxta qdr ki, qbrlrin ziyartin

getdiniz aysini oxuduqdan sonra buyurmudur.1

Qribdir, bu, (llrl ynn n al v dncdn) n qdr
d uzaq bir niyyt v mqsddir! (Allahn zabndan) nec d
ox qafil v xbrsiz ziyartilrdirlr! Nec d hdsiz
rsvay bir i! Hqiqtn diyar v hrlri gednlrdn
bo grdlr, halbuki yada salmaq v xatrlamaq yeri idi.
sl yada salmaq v xatrlamaq yeri!! (Fxr etmk v ynmk
2
mqsdi il) onlar uzaq yerdn ardlar. Onlar atalarnn
torpaa gmldklri yerlrl fxr edirlr, yoxsa bir-birlri
qarsnda mhv olanlarn say il ynrlr?! (llrl
ynnlr pis v qanmaz adamlardrlar ki,) cansz dm
csdlrdn v onlarn taltd olan hrktlrindn
(dnyaya) qaytmalarn istyirlr (halbuki bu, adi halda v Allahtalann istyi olmadan qeyri-mmkndr). Hr halda llr
ynmy sbb olmaqdansa, ibrt alnmaa daha
layiqdirlr; onlarn grnd tvazkarlq etmk onlar
an-hrt vasitsi etmkdn daha all addmdr!!
Hqiqtn onlara qaranlq baxlarla baxdlar v onlar
barsind nadanlq v chalt dryasna daxil oldular (v
buna gr d onlarn qbrlri il yndlr). gr onlar (onlarn
balarna glnlri) viran olmu geni hrlr v bo qalm
evlrdn sorusalar, (bu eylr vziyytlri il) deycklr ki:
Onlar itkin v niansiz halda yerin altna getdilr (mhv
oldular) v siz nadanlq v xbrsizlikl onlarn arxasnca
gedirsiniz; siz onlarn balarn tapdalayr, csdlrinin
1

Bu surnin nazil olma sbbi barsind bel deyilib ki: bd Mnaf ibn
Qusyy qbilsi il Shm ibn mr qbilsi z qbil zvlrinin
saylarnn ox olmasna gr bir-birilrin ynrdlr. Hr iki qbil
z adamlarn saydqdan sonra bd Mnaf tayfasnn adamlarnn say
ox gldi. Bundan sonra Shm ibn mr tayfas dedi: Bizim
adamlarmzn oxu cahiliyyt dvrnd ldrldy n biz hm
llri, hm d dirilri sayacaq. Bu cr saydqdan sonra onlarn
qbil zvlrinin say ox gldi. Deyirlr ki, onlar qbristanla gedib
orada llri sayblar.
2
Torpan altnda ryrk dalm, nalayiq mllrinin girovunda
olan ldn ibrt gtrmk lazm olduu halda, onlar qflt v
xbrsizliyin oxluundan hmin llrl yndlr.

579

stnd dayanr, knara atdqlarnda otlayr (dnya malndan

yerd qoyduqlarna rk balayr) v xarabalqlarnda (kdklri
evlrd) mskunlarsnz. Hqiqtn sizinl onlar arasnda
olan gnlr ox alayr v sizin n nalandrlar.1 Onlar
sizin hyatnzn sonunun qabaa getmilridir ki,
emlriniz (lm, qbir v Brzx almin) sizdn tez atblar.
Onlar hrmtli mqama, iftixar v ynm vasitlrin
malik idilr, bzilri padah, bzilri is onlarn riyyti
idilr. Brzxin2 drinliklrind el yol il getdilr ki, hmin
yolda yer onlarn tlrini yeyib v qanlarn iib. Bellikl,
qbirlrinin uxurlarnda inkiaf v hrkti olmayan
cansz, akar olmayan gizlin v itkin halda shri aarlar.
Qorxu onlar qorxutmur v vziyytin pisliyi onlar
qmlndirmir. Zlzllrdn iztirab keirib narahat olmur
v mhkm gy gurultusunun ssin qulaq vermirlr. Qaib
v gizlidirlr ki, he ks onlarn qaydn gzlmir.
Zahird hazrdrlar (gordadrlar v uzaa getmyiblr), amma
mclislrd hazr olmurlar (itirak etmirlr). Bir yer
toplamdlar, daldlar; bir-birilrin adt etmidilr,
ayrldlar. Xbrlrinin glib atmamas v hrlrinin
skuta batmas mddtin uzunluu v mnzillrinin
uzaqlna gr deyil, blk onlara el bir piyal iirdiblr
ki, danqlarn lalla, eitmlrini karla v hrktlrini
talt evirib. Buna gr d onlar, vziyytlri
dnlmdn vsf edilslr, torpaa db yatm xslr
kimidirlr.
Qbristanlq hli, bir-birlri il laq saxlamayan
qonular v bir-birinin grn getmyn dostlardrlar.
Onlarn aralarndak tanlq nisbtlri khnlib v qardalq
laqlri qrlb. Bellikl, onlarn hams bir yer
toplamalarna baxmayaraq, tk v kimssizdirlr, dost
olmalarna
baxmayaraq,
bir-birlrindn
uzaqdrlar.
Geclrinin gndz v gndzlrinin gecsi yoxdur. Gec
1

nki gndzl gec dirilri llr atdrr, sanki siz lm xbri

verib v sizin ayrlnza alayaraq nal edir.
2
lmdn qiyamt balanana kimi dnya il axirt arasnda keid
rolunu oynayan v nzrimizdn gizlin olan almin.

580

il gndzn hansnda kblrs (v qbristanlq yoluna

dblrs), o, onlar n hmilikdir. (gr gec olubsa, onun
gndz olmaz v gr gndz olubsa, onun gecsi glmz.) Hmin
evin tinliklrini tsvvr etdiklrindn daha ar
mahid etdilr v hmin dnyann nianlrini (savab v
czasn) fikirldiklrindn daha byk grdlr. Bellikl,
hyatn o iki sonluu (lmdn sonrak zamann xobxtlik v
bdbxtliyi) onlar n qayd yerin (Cnnt v Chnnm)
kimi uzanr v hmin mddtd (Chnnmliklr n) qorxu
v (Cnntliklr n) midvarln son drcsi v hddi
mvcuddur.1 Buna gr d gr lmdn sonra dil
glsydilr (dana bilsydilr), gzlri il grb drk
etdiklrini byan ed bilmzdilr. Onlarn nianlrinin
gzdn itmsi v xbrlrinin ksilmsin (he ksin onlar
grmmsin v szlrini eitmmsin) baxmayaraq, ibrt alan
gzlr onlar grr v al qulaqlar onlar eidir ki, onlar
nitqdn ayr digr bir yolla (z vziyytlri v ibrtl bel)
deyirlr: O glmsr v travtli zlr tutularaq irkinldi;
o inc v nazik bdnlr cansz qalb; khn v crq
paltarlar geyinmiik (kfnimiz ryb v bdnlrimiz dalb);
yatamzn (qbrimizin) darl bizi ox ziyyt salb;
vahim v qorxu biz irs qalb (bizdn vvlkilrin kdiklri qbr
zab biz d glib atb); skuta dalm mnzillr stmz
viran olub (qbirlrimiz dalb); gzl bdnlrimiz mhv v
gyk zlrimiz irkin olub v qorxulu mnzillrd
qalmaq mddtimiz uzanb. Qm-qssdn qurtula v
sxntdan geniliy xa bilmdik!! ndi gr al v
dnc il onlarn vziyytlrini tsvvr etsn v ya prd
arxasndaklar (yni,) onlarn qulaqlarnda torpaq altndak
1

Nec ki, Quran Krimin ura sursinin 7-ci aysind buyurur:

Hr bir peymbr onun z tayfasnn dilind
vhy etdiyimiz kimi Quran sn rb dilind gndrdik ki, Mkk
hlini v onun trafnda olanlar zabdan qorxudasan v glmsind
he bir kk-bh olmayan v hamnn (hesablarnn aradrlmas
n) bir yer toplaaca qiyamt gnndn kindirsn; yax ml
sahiblri Cnnt, pis ml sahiblri is Chnnm gedcklr.

581

heyvanlar trfindn nqsan yaranmas v (qulaqlarn) kar

olmas, gzlrin torpaqdan srm kilmsi v batmas,
dillrin itilikdn sonra azlarda para-para olmas,
qlblrin oyaqlqdan sonra sinlrd lrk hrktdn
dmsi, zvlrinin hr birind onu irkinldirn v mhv
edn yeni rntlrin yaranmas, ona ziyan dymsi
yollarnn asanlamas, bel ki, bdnlrinin zrr-ziyanlar
mqabilind tslim olmas v onlar df edck llrin, nal
v fryad qoparacaq qlblrin olmamas - sn akar olsa,
qlblrdki kdri v gzlrdki tikan grrsn ki, onlar
n bu rsvaylq v mqqtlrin hr birind
dyimyn hal v aradan qalxmayan tinlik vardr.
Yer, dnyada naz-nemt iind olan, kef kmk v
ucaln yetidirmsi olan n ox mhtrm bdni v
heyranedici rng sahibini yeyib! O, qm-kdr zaman
adla z tutard v hyatnn gzlliyin xsis, bo v bs
ilr hris olduu n ona msibt v kdr glnd kef
kmy z tutar v zn qm-qssdn yayndrard.
Bellikl, dnya ona v o, dnyaya gldy halda (hr birinin
diqqti digrind olanda) ox qflt iind olan hyatn
adlqlar snasnda birdn flk onu z tikan il sancd v
qvvlrini darmadan etdi (mxtlif bla v drdlr dar
etdi). lm altlri ona yaxndan tamaa edirdilr. Bellikl,
o, tan olmad kdr dar oldu v bundan qabaq
zlmdiyi gizli zab-ziyytlrl yolda oldu. Xstliklr
nticsind onda oxlu ziflik v sstlk yarand. Amma
bel olan halda, yen d z salamlna tam inam var idi
(lmk ehtimal vermirdi). Qorxub tez tbiblrin istiliyin
soyuqluqla malic edilmsi v soyuqluun istilikl aradan
qaldrlmas kimi ona adt etdirdiklri ey z tutdu. Amma
soyuq drman istilik xstliyini sndrmr, ksin, onu
artrrd. Hminin isti drman soyuqluq xstliyin onu
oynadaraq arladrmaqdan baqa bir ey etmir,
saaltmrd. Mnasib mrkkb v bsit drmanlarn birbirin qatdrlmas il onun tbiti mtdillmdi v
ksin, hmin trkiblr hr bir drd kmk edrk onu
gclndirirdi. Nhayt, (xstlik v drdin tinlik v uzunluu
582

nticsind) onun tbibi sstlrk aciz qald (onun saalmas

n hans drmandan istifad edcyini bilmdi), xidmtisi

yaddan xard (lini ondan zd), arvad-ua v onun qmini

knlr drdini aqlamaqdan yoruldular v onun
vziyytini soruanlarn cavabnda lal oldular (nticsi olan bir
sz demdilr). V onun yannda bir-birlri il gizltdiklri
qmli xbrdn dandlar. Biri deyirdi: Onun vziyyti el
olduu kimidir. Digri onlar onun yaxlaacana midvar
edirdi. Baqa biri onlara onun lmn gr tslli verirdi
v hmin xstdn qabaqklarn yolu il gedilmsini
yadlarna salrd. (Deyirdi ki: Bizdn qabaqklar bu dnyadan kb
gediblr. Biz d onlara tabe olub bu dnyadan getmy naarq.) O,
bu vziyytd dnyadan ayrlq v dostlardan uzaqlq
(quunun) qanadlarna mindiyi snada, birdn qmqsslrindn biri ona hcum edr. Bellikl, onun zirklik
v dnclri srgrdan qalaraq idn dr, dilinin
rtubti quruyar. N ox mhm suallar ki, onlarn cavabn
bilr, amma byan etmkd aciz qalar. N ox qlbini
ardan sslr ki, onlar (ata kimi) ehtiram gstrdiyi
bykdn v ya (vlad kimi) mehriban olduu kiikdn
eidr, amma (cavab vermk qdrti olmad n) zn karla
vurar. Hqiqtn lmn, hamsnn byan edilmsi v ya
dnya hlinin allarnn onlar drk v qbul etmsi ox
tin olan mkllri vardr.

213- c xtb
mam li leyhis-salamn (Allah zikr etmyin fzilti v
Allahn

zikrin

mul

kimslrin

vsfi

barsind

olan)

klamlarndandr ki, onu (Nur sursinin 37-ci aysi)

o kslr ki, n ticart, n alveri onlar Allah zikr etmkdn yayndrmaz aysini
oxuyarkn buyurmudur:
Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah z
zikrini v Onu yada salma qlblrin cilas v nuru edib ki,
onun vasitsi il (Onun mr v qadaalarn) karlqdan sonra
eidr, qaranlqdan (nadanlqdan) sonra grr, dmnilik v
583

davtdn sonra itatkar v ram olarlar (Onun razln

qazanarlar). Nemt v bxilri ziz olan Allahn hmi
bzi zaman mrhllrind v ritlrin nianlrinin itdiyi
zamanlarda, dnclrind onlarla gizli dand v
allarnn drinliklrind shbt etdiyi bndlri vardr.
(Onlar hmi Allah zikr edrk al v dnclri il Onunla
danarlar.) Onlar ra (hidayt v nicat ran) gz, qulaq v

qlblrindki oyaqlq v sayqlq nuru il iqlandrblar. 1

(Xalqa) Allahn gnlrini (msibt v itatsizlik nticsind mhv
olmu kemilrin hvalatlarn) xatrladrlar (byan edirlr ki, ibrt
gtrsnlr) v (onlar) Onun zmt v bykly il
qorxudurlar (deyirlr ki: Allahdan qorxun v gnah etmyin. nki
O, hr yerd var v hr eyi grr v sizi mhv etmy qadirdir). Onlar
ldki bldi kimidirlr ki, orta yol il gedn (dalt v
sdaqtl davranan) ksin yolunu mdh edirlr v (onu
aznlqdan) nicat tapd n mjdlyirlr. Sa v sol
trf gedn (hr bir id ifrata varan v ya shlnkarlq edn) ks
n is yolunu pislyrk onu mhv olmaqdan
kindirirlr. Onlar bu siftlrl hmin qaranlqlarn
(nadanlq zlmtlrinin) raqlar v bhlrin (aznlq
bhlrinin) bldilridirlr. Hqiqtn Allah zikr etmyin
z adamlar var ki, onlar onu dnyann vzind gtrblr.
Ticart v al-veri onlar Ondan yayndrmr. Onlar mr
gnlrini Allah zikr etmkl keirirlr. Allahn haram v
qadaan etdiklrindn kindirn szlrl xbrsizlrin
qulaqlarnda fryad qoparrlar. Baqalarn dalt v
dzly buyurur v zlri onu yerin yetirirlr.
Bynilmynlrdn (irkin sz v mllrdn) kindirir, zlri
d kinirlr. (Axirt el iman v yqinlri var) sanki dnyan
sona atdrb axirt daxil olublar, oradadrlar v (bu)
dnyadan sonra olanlar (baqalarnn xbrdar olmadqlar axirt
ilrini) gzlri il grblr. El bil ki, Brzx hlinin orada
olduqlar mddtdki gizli hallarndan xbrdardrlar v
1

Allahn zikri raq kimi onlarn gz, qulaq v qlblrini iqlandrb.

Buna gr d Ondan baqa bir ey grmr, Onun mr v
qadaalarndan baqa bir sz eitmir v O istdiyindn baqa ey rk
balamrlar.

584

qiyamt, vdlrini onlara sbut edib (onun barsind he bir

kk-bhlri yoxdur). Bellikl, dnya hlinin gzlri
qarsndan hmin shnlr zrindki prdlri el
gtrblr (iman v yqin nuru il grdklrini el fa ediblr) ki,
sanki onlar (digr) insanlarn grmdiklrini grr v
baqalarnn eitmdiklrini eidirlr. gr onlar aln il,
byniln mqamlar v layiqli mclislrind tsvvr etsn
(onlarn ibadt v bndlik hallarn nzrind canlandrsan) - ki,
mllrinin hesab dftrini ablar v mr edilib yerin
yetirmdiklri v ya kindirilib shlnkarlq etdiklri hr
bir kiik v byk i n nfslrinin hesabn aparmaa
hazrdrlar, z ar gnahlarn arxalarna yklyiblr v onu
gtrmkd aciz qalblar, alamaqlarn boazda boublar,
(hesab aparan zaman) alayaraq nal ed-ed zlrindn sorusual edirlr v tqsirlrindn peman olub onlar etiraf
edrk zlrinin Rbbin ah-nal edib fryad qoparrlar
(balanmalarn istyirlr, xlas, onlar bu halda gznn nn
gtirsn) - hidayt v nicat nianlri v gec raqlarn

grrsn ki, mlklr onlarn trafna toplablar, onlara

rahatlq v (zabdan) xatircmlik nazil olub v gyn (brkt)
qaplar onlarn zn alb. V onlar n Allahn
xbrdar olduu yerd rfli mkanlar hazrlanb.
Bellikl, Allah onlarn (zlri il Allah arasndak hesablarn
aradrlmasndak) sylrindn raz v mmnundur v onlarn
(gnahlardan peman olma) sullarn bynib. Allah il
mnacat etmkl (gnahlardan) balanma mehini hiss
edirlr. Onlar Allahn fzl v krmin mhtaclq girovu v
Onun zmt v bykly mqabilind tvazkarlq
sirlridirlr. Qm-qssnin oxluu qlblri v alaman
oxluu gzlri yaralayb. Onlarn Allaha meyl v rbt
yolu olan hr bir qapn dyn llri var. (Ona yolu olan hr bir
qapn dyrk daxil olarlar.) stklrini o ksdn dilyirlr ki,
geniliklr Onun yannda daralmr (hr n qdr balasa v ta
ets sxavt v krm dryasndan bir ey skilmir) v istynlr
ondan namid olmurlar. Bel is sn zn z hesabn apar.
nki baqalarnn hesabn sndn baqa bir mhasib
aparacaq. (Baqalarnn hesabn aradrman sn he bir xeyri
585

yoxdur. Grk hmi z fikrind olasan v z hesabn diqqtl

aradrasan.)

214- c xtb
mam li leyhis-salamn (xalqa yd verdiyi)
klamlarndandr ki, onu (nfitar sursinin 6-c aysi)
Ey insan! Sni Krim olan
Rbbin qar aldadan ndir (ki, gstriin ml etmir, itatsizlik
gstrirsn?) aysini oxuyarkn buyurmudur:
Ey insan! Sni Krim olan Rbbin qar aldadan
ndir? aysinin xitab etdiyi gnahkarn dlil v sbutu n
shv dlillrdndir.1 V o, bhansi he qbul edilmyn
aldanm kimsdir. Hqiqtn o znn nadan qalmasna
israr edib.2
Ey insan! Sni gnah etmy n crtlndirdi? Rbbin
mqabilind sni mrur edn n oldu? Sni, zn mhv
etmy n aldrd? Mgr drdinin drman yoxdur, yaxud
yuxudan aylmayacaqsan? Baqasna rhm etdiyin eyd z
canna yazn glmir? ox vaxt birini gnn altnda grr
v onun stn klg salrsan v ya birini bir drd dar
olmu grrsn ki, drd onun bdnini yandrr v sn
mehribanlq sbbindn ona alayrsan. Bel is sni z
drdin (gnahlarna) sbrli edn, msibtlrin dzml
edn v sni, snin n canlarn n ziz v istklisi olan z
canna alamaqdan saxlayan, tmkinli edn ndir? Allahn
1

nki Onun Snin krmin mni mrur etdi demsi dz deyil. Ona
gr ki, krm gnah v nakrlk edilmsini deyil, itat v kr
edilmsini tlb edir. Aynin Sni intiqam alan Rbbin qar aldadan,
mrur edn ndir? buyurmamasnn sbbi, krim olan Rbb qar
itatsizlik edilmmsinin zruriliyini bildirmk ndr. gr insan
mni eytan aldatd, mrur etdi des ona cavab verilck ki: Mgr
biz Qurani-Krimd eytana tabe olmayn ki, o sizin akar
dmninizdir demmidik? gr nadanlq mni mrur etdi des
cavabnda deyilck ki: Mgr bizim hkmlrimizi siz yrtmk n
peymbrlr gndrmmidik? Qsas zr v bhan gtirmk yolu
baldr.
2
V buna gr d fani dnyann lzzt v sevincini bdi sadt v
Cnntdn stn tutub.

586

qzbinin gec ikn haqlamas qorxusu sni nec

qorxutmur, halbuki Ona qar itatsizliklrl Onun qzb
yollarna dmsn? Buna gr d z qlbinin sstlk
drdini zm v (itatd) alqanlqla, gznn qflt
yuxusunu oyaqlqla drman et. Allaha itatkar ol v Onun
zikri il nsiyytd ol. Sn Ondan z dndrrkn Onun
sn z tutmasn tsvvrnd canlandr (v fikir yolu il bax)
ki, sni z fv v bxiin araraq fzl v krmin
bryb, amma sn Ondan z dndrrk baqasna z
tutmusan. Btn bunlarla yana Allah uca, stn v
qdrtli olmasna baxmayaraq, n qdr d ox krimdir v
sn, alaq v aciz olmana baxmayaraq, ox itatsizlik
etmkd n qdr d crtlisn, halbuki Onun (fv v
balama) prdsinin pnahnda yaayr v ltf v ehsannn
geniliyind gzirsn! Amma O, ninki bxi v
mrhmtini sndn sirgmyib v znn (balama)
prdsini snin (gnahlarn) zrindn gtrmyib, blk
snin n yaratd nemt v bxid v ya rtdy
gnahlarnda, yaxud uzaqladrd blalarnda bir gz
qrpm Onun ltfndn uzaq olmamsan (halbuki sn yen d
Ona itatsizlik istiqamtind alrsan). ndi Ona (Onun
gstrilrin) tabe olmaq barsind n dnrsn? Allaha
and olsun ki, gr bu sift (Allahn sn z tutmas v snin Ondan
z evirmyin) qvvlri bir v qdrtlri brabr olan iki
xsd olsayd (v onlardan z tutandan uzaqlaan sn olsaydn) el
zn xoaglmz xisltlr v rftarlarnn pisliyin gr z
ziyan v pisliyin (z leyhin) hkm vern ilk ks olardn.
(Bs snin zn z pisliyin hkm verdiyin bir halda, eyb v nqsan
siftlrdn pak v uzaq olan Allah mqabilind zn nec hiss
edirsn?) Haqq v dz deyirm (ki, hqiqtn) dnya sni

aldatmayb, blk sn ona aldanmsan. Dnya sn ydnsihtlri akar edib v sni dalt v brabrlikl xbrdar
edib. Sn cisminin drd dar olaca v gcnn
azalaca kimi verdiyi vdlrd daha doruu v vfaldr
v sn yalan demir v aldatmr sni. N ox nsiht vern
ki, sn onu tqsirlndirirsn (onun ibrtlrindn ntic
xarmrsan v snin nfsi istklrin zidd olduu n ona hmiyyt

587

vermirsn). V n ox doru xbr ki, sn onu yalan sanrsan.

gr dnyan xaraba hrlr v bo evlrl tanmaq

istsn, onun gzl nsihti v yd vern olduunu
grrsn ki, mehriban yolda kimi sni mhv kmy
qymr. 1 (Buna gr d buyurur:) Dnya ona rk balamayan
n gzl ev v onu vtn (z hmilik yaay yeri) etmyn
n gzl yerdir. Dnya hlinin sabahk (qiyamtdki)
xobxtlri bu gn dnyadan qaan (v onun malna rk
balamayan, vurulmayan) kimslrdir.
Yer mhkm titrynd v onun qorxu v tinliklri il
qiyamt gerklnd, hr bir din hli z dinin, btn
sitayi ednlr z mbudlarna v btn tabe v davamlar
z rhbrlrin qovuanda (sz v mllrinin aradrlmas n
bir yer toplaanda) Allahn dalti mqabilind havaya
salnan hr bir nzr v yerd atlan hr bir yava addma
dzlk v doruluqla vz verilck. (Hmin gn hr bir pis v
yax i, htta kiik olsa bel, akar olacaq v onun barsind sorusual edilck.) Bellikl, hmin gn ox dlil v sbutlar batil

olacaq v insann snd ox zr v bhanlr qbul

edilmyck. Buna gr d z mlindn, vasitsi il
bhanlrin qbul edilck v dlilin mhkmlnck eyi
ist. Snin onun n qalmayacan eydn (dnyadan) snin
n qalacaq eyi (Allaha itat v xalqa xidmti) gtr. z
sfrin n hazr ol. (tinliklrindn) nicat v qurtulu
ina nzr sal (gr hardan sar v hara gedir) v yhri cld
v evik dvlrin belin bala (axirt sfri n azuq v minik
tdark gr ki, yolda qalmayasan v tinliklrl qarlamayasan).

215- ci xtb
mam li leyhis-salamn (z vsfindki) klamlarndandr (ki,
onda zlm, sitm v haqszlqdan uzaq olmasn byan edib).
1

Buna gr d dnya mni aldatd demmlisn. nki gr dnya

sni aldatsayd, ibrtlrini sndn gizldrdi. Bu klam Allah-talann
Qurani-Krimin Casiy sursinin 35-ci aysindki
dnya hyat sizi aldatd buyuruu il ziddiyyt tkil etmir. nki
dnyann aldatmasnn mnas slind ona aldanmaqdr.

588

And olsun Allaha ki, gecni (iti tikanlar olan)

dvtikannn stnd oyaq keirmyim v (l, ayaq v
boynumun) zncirl balanaraq ldrlmyim, mnim n
qiyamt gn Allah v Peymbr, bndlrin bzilrin
zlm edib dnya malndan bir ey qsb etmi halda
qovumaqdan daha xodur. Srtl khnlmy v
rmy doru gedn (cavanlq v gclly ox tez qocalq v
ziflikl vz olan) v torpaq altnda qalmas uzun kck
nfs gr kims nec zlm edim?!
And olsun Allaha, (qardam) qili ox yoxsul v prian
halda grdm v mndn sizin budanzdan (beytlmaldan)
bir batman istdi. Hminin onun uaqlarn qm-kdrdn
tutqun rngd, toz-torpaql salarla grdm, sanki zlri
mavi rngl (indiqo il) qaraldlmd. qil z istyind tkid
edrk szn tkrar edirdi v mn onun shbtin qulaq
asrdm. Gman edirdi ki, mn z dinimi ona sataraq z
yolumdan l gtrb onun arxasnca gedcym (hr n des
yerin yetircym). Buna gr d onun n bir dmir paras
qzdrb bdnin yaxnladrdm ki, ibrt gtrsn. O,
qzarm dmir parasnn arsndan xstnin nal etmsi
kimi nal edib fryad qopard v az qalmd ki, ondan
yansn. Ona dedim: Ey qil, analar matmind alasnlar!
nsann oynamaq n qzdrd dmir parasndan nal
qoparrsan, amma mni qdrtli Allahn qzbindn
yandrd oda trf kirsn?! Sn bu (az) ziyyt gr
nal qoparrsan, amma mn Chnnm odundan fryad
qoparmaym?! qilin hvalatndan daha tccbls bir
xsin1 axam, azbal qabdak hdiyy il v nifrt edib
barsind bdbin olduum, sanki ilann tprcyi v ya
qusma il qatdrlm halva il yanmza glmsidir. Ona
dedim: Bu hdiyydir, zkatdr, yoxsa sdq? Zkat il
sdq biz hli-beyt haramdr. Dedi: Sdq v zkat deyil,
hdiyydir. (Bu hdiyyni gtirmkdn mqsdi batil olduu v
slind onun hdiyy adlandrd ey rvt olduu n) dedim:
1

Mnafiq, ikizl v mam leyhis-salamn dmnlrindn olan v o

Hzrtin d dmn bildiyi s ibn Qeys (nzrd tutulur).

589

Anan matmind alasn. Mni Allahn dininin yolu il

glib aldadrsan? (Mni bu yolla aldatmaq istdiyini) drk edib
anlamrsan, yoxsa dlisn v yaxud bo-bo danrsan?
Allaha and olsun, gr yeddi iqlimi onlarn gylrinin
altnda olan btn eylrl birlikd mn verslr ki, bir
qarqann azndan arpann qabn xarmaqla Allaha
itatsizlk edim, etmrm. Hqiqtn sizin dnyanz mnim
yanmda yirtgnin aznda eyndiyi yarpaqdan da ucuz
v dyrsizdir. linin ldn xan nemt v qalmayacaq
lzztl n ii? Aln yuxuya getmsindn (v onun dnyann
fitn-fsadlarn baa dmkdn xbrsiz qalmasndan) v
srmnin (v aznln) irkinliyindn Allaha pnah
aparram v (btn hallarda) ancaq Ondan kmk dilyirm.

216- c xtb
mam li leyhis-salamn (var-dvltli olma istmk v
yoxsullua dar olmama dilmk n olan) dualarndandr.
Allahm, mnim abrm varllqla qoru v xsiyytimi
yoxsulluqla alaltma ki, Snin ruzi verdiklrindn ruzi
istmyim, yaratdqlarnn pis mllrind mehribanlq
axtarmaym, mn bir ey ta edn ksi mdh etmy
mcbur olmaym v mn bir ey vermyn kimsnin
pisliyin danmaa dar olmaym. 1 Btn bunlardan sonra
Sn verib vermmkd ixtiyar sahibisn. nki hr bir
eyin ixtiyar v qdrti Snin linddir.

217- ci xtb

Bu iki sift mzmmt edilmi siftlrdndir v byk gnahlardan

saylr. nki bir ey verni mdh etmk Allahdan baqasna z tutmaq
v Ona rik qomaqdr. N ox bxi edn adamlar var ki, dvrn
pislrindndirlr. Bir ey vermyn ksi pislmk d rva v dzgn
deyil. nki ola bilr ki, o yax insanlardan biridir v bir ey
vermmsinin zrl sbbi var.

590

mam li leyhis-salamn (dnyann mzmmti v llrin

hallarnn byan barsindki) xtblrindndir.
Dnya, (hli) qm-qssy brnm, hiyl v xbislikl
mhurlam (vfaszl gzaq insanlara gizli olmayan) bir
evdir. O, hmi bir halda qalmr.1 Ona glnlr (onun
yanmaq, batmaq, umu tavanlar altnda qalmaq v mxtlif
xstliklr dar olmaq kimi drd v ziyytlrindn) salamat
qalmazlar. Onun hallar mxtlifdir v nvblri
dyimkddir (bzn nemt verr, bzn d zhmt). Onda kef
kmk (nfsin istklrin tabe olmaq) mzmmt edilib v onda
rahatlq taplmr. Onun hli, onda bla oxlarna hdfdir ki,
dnya z oxlarn onlara trf atr (hr birini bir drd dar
edir) v lml mhv edir.
Ey Allah bndlri! Bilin ki, hm siz v hm d bu
dnyada sizi hat edn eylr (onun mal, bina v br-bzyi)
sizdn qabaq kenlrin yolundasnz. Onlarn mrlri
sizinkindn daha uzun, hrlri daha abad v nianlri
daha mhm idi. Onlarn sslri ksilib (danmrlar),
klklri yatb (tkbbr v mrurluqlar aradan gedib),
bdnlri ryb, hrlri bo qalb v nianlri yoxa
xb. Ucaldlm qsrlr, mhkm tikililr v byk
ballar mhkm dalar v lhd (qbrin iind olan uxura)
birlmi qbirlrl vz ediblr. O qbirlr ki, onlarn
astanas viran olub v binas torpaq il mhkmlnib.
Hmin qbirlr bir-birlrin yaxndrlar. Amma sakinlri
qrib v tnhadrlar. (Hr birinin qbrinin digrinin qbrin yaxn
olmasna baxmayaraq, onlar bir-birlri il grmrlr.) Onlar el
bir mhll sakinlri arasnda mskunlablar ki, (bir-birlri
il qaynayb-qarmadqlar n) qorxu iinddirlr; zahird
rahat olan bir dstnin iinddirlr, amma zabziyytddirlr (bir ilri yoxdur, amma slind saysz zhmt v
mqqtlr dardrlar). Vtnlr (zlrinin hmilik yaay
yerlrin) uyumurlar. Yaxn v qonu olmalarna
baxmayaraq, qonular kimi bir-birlri il qaynaybqarmrlar. rnt onlar z sinsi il yediyi v da-ksk
1

Onun hyat lm, varllq v znginliyi yoxsullua, sevinci kdr,

salaml xstliy, gclly zifliy v hrmtliliyi xarla evrilir.

591

onlar udduu (mhv etdiyi) halda onlarn arasnda nec gr

ola bilr?! znzn onlarn getdiklri yer getmi
olduunuzu, hmin yatan (qbrin) sizi girov gtrmsini v
hmin mant yerinin sizi qoynuna almasn tsvvr edin.
Bel is (ey dnyaya aldananlar) gr sizin ilriniz (qbir v
Brzx almi) sona atsa v llri qbirlrdn (hesablar
aradrmaq n) xarsalar, sizin vziyytiniz nec olacaq?
(Qurani-Krimin Yunus sursinin 30-cu aysind deyilir ki:)

Hmin vaxt hr bir ks vvlcdn qabaa
gndrdiyi ey (yerin yetirdiyi ml) il imtahan edilck (onun
xeyir-ziyann grck) v hqiqi ixtiyar sahibi olan Allahn
hzuruna qaytarlacaqdr. Onlarn uydurduqlar ey (btlri
Allahn riki bilib onlarn fatlrin gz dikmlri) ilrin
yaramayacaq.

218- ci xtb
mam li leyhis-salamn (Allahn mdhi v fv edilrk
balanma istmk barsindki) dualarndandr.
Allahm, Sn z dostlarnla btn dostlardan ox dostsan
v onlarn Sn tvkkl etdiklri ilrinin islah edilmsin
onlarn zlrindn d hazrsan (hr bir ey qadir olduun n
istyn kimi hr bir ii grrsn). Batinlrini grr,
dnclrindn xbrdarsan v gzaqlq v allarnn
miqdarn bilirsn. Bellikl, onlarn sirlri Snin yannda
akardr v qlblri Sn doru ynlib. Tnhalq onlar
vahimy salanda Snin zikrin onlarla nsiyytd olur,
qm-qss onlara qalib glnd Sn pnah aparmaa
snrlar. nki bilirlr ki, ilrin skan Snin (qdrt v
qvvt) linddir v onlarn mnyi Snin qzavqdrindir.
Allahm, gr n istycyimi bilmsm v z istyimd
a-ba qalsam, mni xeyrim olan ey ynlt v qlbimi
xeyir v yaxlm olan ey trf dndr ki, gr mni
istiqamtlndirsn, bu Snin hidayt etmlrinin mnasib
592

olmayan v istklri rva etmklrinin qrib v

tccbls deyil. (nki Sn hidayt edn v istklri rva
ednsn.)

Allahm, mniml daltinl deyil, fv v balamanla

davran. (nki daltl rftar etmk czalanmama v tinliy
dmyim sbb olar.)

219- cu xtb
mam li leyhis-salamn (mr barsind tvriy yolu il
buyurduu, yni, zahird onu triflmsi kimi grnn, amma batind
onu mzmmt etdiyi v buna gr d nc xtbd buyurduqlar il
he bir ziddiyyt tkil etmyn) klamlarndandr.
Allah filanksin (mr ibn Xttabn) hrlrin brkt
versin v qorusun ki, o, (Bzilrinin fikrinc) yriliyi dzltdi
(aznlar yola gtirdi), xstliyi malic etdi (bir sra hrlrin
halisini slam dinin qovudurdu), snnni brqrar etdi
(Peymbrin hkmlrini icra etdi) v fitn-fsad arxaya atd
(onun zamannda bir fitn ba vermdi). Dnyadan pak paltar v
az eybl getdi (Osman kimi zn irkinliklr buladrmad).
Xilaftin xeyrini ld etdi v onun rini qabaqlad (n qdr
ki, var idi xilaft ii nizam-intizamda idi v onda he bir pozunluq
yaranmad). Allahn itatini yerin yetirrk itatsizlikdn
kinib Onun haqqn da etdi. O (dnyadan) kd, (lakin)
onlar (mslmanlar) el haalanm yollarda qoyub getdi ki,
o yollarda yolunu azan hidayt, hidayt edilmi is yqinlik
tapmaz.

220- ci xtb
mam li leyhis-salamn xalqn onunla beytinin
necliyi barsindki klamlarndandr v bundan qabaq (lli
nc v yz otuz yeddinci klamda) bunun bnzri baqa
klmlrl kedi.
(Mniml beyt etmk n) limi adnz, mn yumdum,
onu kdiniz, mn saxladm. Ondan sonra susuz dvlr su
nohurlarna daxil olanda basabas saldqlar kimi izdihamla
593

stm tkldnz. Nhayt, ayaqqabnn ipi (ayaqlardan)

ald, ba (iyindn) dd, zif ayaq altnda qald v xalqn
mniml beyt sbbindn sevinci o hdd atd ki, uaqlar
ad oldular v zif qoca, tinlik v mqqtd olan xst
v yeni yetimi qzlar rbndsiz onun tamaasna gldilr.1

221- ci xtb
mam li leyhis-salamn (prhizkarla yiylnmk v lm
haqqnda, elc d dnyaya aldanmamaq barsind buyurduu)
xtblrindndir.
Prhizkar olmaq v Allahdan qorxmaq (dnya v axirtd)
hidayt v nicat aar, qiyamt gn n azuq, hr bir
sirlikdn (hvtlr v nfsi istklrdn) azadlq vasitsi v hr
bir mhvdn qurtuludur. Tqva il hact istynin dilyi
rva olur, (zab v tinlikdn) qaan nicat tapr v (Allahtaladan) oxlu ta v bxilr ld edilir. Buna gr d indi
ki, ml yuxar qalxr (qbul edilir), tvb v (gnahdan)
qayd xeyir verir, dua eidilir (hactlri qbul edirlr), dinclik
v rahatlq vaxtdr (arada lm iztirab v nigaranlq yoxdur) v
qlmlr (yax v pis mllri yazanlarn qlmlri) ilyir (lndn
sonra idn dn kimi deyil) i grn (axirt sfri n azuq
gtrn). (Cavanlqdan qocala, gcllkdn zifliy) dyin
mrn, yaxud (idn) saxlayan xstlik v drdin v ya
(hyat) ourlayan lmn mqabilind ibadt v itat
tlsin! nki lm sizin sevinc v lzztlrinizi mhv
edrk istklrinizi yox edck v dnclrinizi
uzaqladracaq. O, sevilmyn gr, (hr n qdr catli
v gcl olsan da) mlub olmayan mbariz v soru-suala
tutulmayan intiqamdr. Onun tllri sizi tutub, qm-qss
v hlaktlri sizi hat edib, (oxlarnn) uclar sizi hdf alb,
stnlk v qdrti aranzda hmiyytlidir v zlm ardcl
olaraq siz atr. Qlncnn zrbsinin boa xmas ox az
1

Buna gr d tam meyl v rbtl edilmi, sevincin oxluundan

hamnn zndn xd beytl mxalift etmmli v onu
pozmamalsnz.

594

mmkndr. Buna gr d klglrinin qaranlnn,

drdlrinin llnmsinin, tinliklrindn yaranan
zndn getmlrin tutqunluqlarnn, drdlrin can
almalarnn, qara geyindirmlrinin v pis dad
daddrmasnn sizi haqlamas yaxndr. (lm istyibistmmkdn asl olmayaraq hamn tapacaq) sanki qfltn sizin
yannza glib, sir dananlarnz susdurub, mavirlrinizi
dadb, nianlrinizi mhv edib, hrlrinizi sahibsiz
qoyub v varislrinizi, irslrinizi (hmin vaxt sn) xeyri
olmayan mxsus qohumlar, (snin lmnn) qarsn
almayan qmli qohumlar v (snin lmndn) kdrlnmyn
xohallar arasnda bldrmk n gndrib. Bel is
(itat v bndlikd) sy v tla edin v azuq gtrln yerd
(axirt sfrin) hazr olaraq azuq gtrn. Dnya hyat
keib gednlrinizi aldatd kimi sizi aldatmasn. O kslr
ki, onun sdn sadlar (ondan ox bhrlndilr), ona
aldandlar (lzzt v adlq onlar qiyamt gnnn hesabndan qafil
etdi), onun sayn lv etdilr (gnlrini qflt v xbrsizlikl sona
atdrdlar) v onun tzsini khnltdilr (cavanl qocala
atdrdlar). Evlri gorlar, var-dvltlri is baqalarnn
miras oldu.Qbrlrinin stn glni tanmazlar, onlara
alayana hmiyyt vermzlr v onlar arana cavab
vermzlr. Buna gr d dnyadan kinin. nki o, ox
hiylgr, aldadan v l salandr. O, baladn geri alan
v geyindirdiyini soyundurandr.1 Onda olan rahatlq
hmilik deyil v onun tinliklri sona atmr, drd-blas
sakitlmir. (Buna gr d all adam bel bir dnyaya rk
balamaz v mmkn olan qdr Allah v Peymbrin razln ld
edr.)

Bu da hmin xtbnin zahidlr

barsindki bir hisssidir

gr bir ne gn birin z tutub ona bir ey vers, tez arxa evirr v

verdiklrini geri alar.

595

Zahidlr (zahird) dnya hlindn olan, amma (batind)

onun hli olmayan bir dstdirlr. Buna gr d dnyada
onun hli olmayan ks kimidirlr (nki ona rk balamayr,
onu mvqqti ev sanrlar). Onlarn dnyadak mllri (lmdn
sonra) grdklri ey ndr. Qorxduqlar zab df etmy
tlsirlr. (Dnya hli il oturmalarna baxmayaraq, slind)
bdnlri axirt hli arasnda seyrddir (i-gclri onlarladr).
Dnya hlinin, bdnlrinin lmsin hmiyyt vermsini
grrlr. Onlar is z diri qlblrinin lmsin hmiyyt
verrlr. (nsanlarn hmi qalacaq qlbi buraxb fani bdn
yapmalarn grrlr. Amma onlarn fikirlri bu olar ki, qlbin
lmsin n sbb olub v ona ar qlmaq n n etmlidirlr.)

222- ci xtb
mam li leyhis-salamn (Hzrt Peymbrin-sllllahu
leyhi v alih-mdhi barsindki) xtblrindndir ki, onu
Bsry gedrkn (Bsr yaxnlndak) Zi-qarda buyurub.
Vaqidi onu Cml kitabnda nql edib.
Hzrt Peymbr mmur edildiyi eyi byan edib v
Rbbinin sifarilrini (hkmlrini xalqa) atdrb. Bellikl,
Allah onun vasitsi il bir-birindn ayrlm eyi nizamintizama sald, danqlar bir yer toplad v sinlrd
llnn dmnilikdn v qlblrd alovlanan kinkdurtdn sonra qohumlar arasnda birlik yaratd.

223- c xtb
mam li leyhis-salamn, shablrindn olmu
Abdullah ibn Zmy buyurduu klamlarndandr.
Abdullah o Hzrtin xilafti zamannda onun yanna glrk
(beytlmaldan) bir mal istdi. mam leyhis-salam buyurdu.
Bu mal n mnimdir, n d snin, blk mslmanlarn
(mharibd kafirlr qalib glib ld etdiklri) qnimtlri v
onlarn qlnclarnn mhsuludur. Buna gr d gr sn
dylrind onlarla rik olmusansa, onda onlar kimi snin
596

d payn var. ks tqdird (snin payn yoxdur, nki) onlarn

llrinin topladqlar baqalarnn az n deyil.

224- c xtb
mam li leyhis-salamn (dilin natiq deyil nitq vasitsi olmas
barsindki, elc d z zmansinin adamlarn v glck insanlar
vsf etdiyi) klamlarndandr. (mirl-mminin leyhis-salam bir
gn bacs olu Cd ibn Hbeyr Mxzumiy camaata xtb oxumas
gstriini verdi. Cd minbr xanda dana bilmdi. Sonra o
Hzrt z ayaa durub minbr xd v mfssl bir xtb oxudu ki,
onun bir hisssi beldir.)
Bilin, dil insann bir parasdr ki, gr xs aciz olsa, sz
onunla yoldalq etmz.1 Hminin gr xs bacarql olsa,
sz dil imkan vermz. Biz (Peymbr hli-Beyti) sz
ahlaryq (sz bizim mrimiz tabedir) v onun kklri biz
batb v budaqlar bizim stmz srilib (hr bir mslni
lazm olan zaman fsaht, blat v dolunluun son hddind byan
ed bilirik).

Allah sizi balasn, bilin, siz el bir zamanda

yaayrsnz ki, onda haqq danan az, dil doruuluqda sst
v haqq axtaran xardr. nsanlar (Allah v Peymbr)
itatsizliy hazrlablar v (nfsi istklr tabe olmaq n) birbirlri il uyumaqda yoldalq edrk birliblr. Cavanlar
pis xasiyytli, qocalar gnahkar, alimlri ikizl v
dananlar yaltaqdr. Kiiklri byklrin hrmt qoymur
v varllar yoxsullarna l tutmur.

225- ci xtb
mam li leyhis-salamn klamlarndandr. Zelb
Ymani, hmd ibn Qutybdn, o, Abdullah ibn Yziddn
v o, Malik ibn Dihydn nql edib ki: Biz mirlmmininin yannda idik v insanlar arasndak frqlrdn
1

Natiqlmz, yni, gr birinin danq bacar olmasa, danq v sz

d onun dilin glmz, nec ki, gr birinin yerimk qdrt v bacar
olmasa, ayaq z-zn yol getmz.

597

(bdnlrinin, xlaqlarnn v davranlarnn yax v pisliyindn) sz

dd. O Hzrt buyurdu:

Maya v yaradllarnn mn v balanc onlar
arasnda ayrlq salb. (Onlarn frqlrinin sbbi vcuda gldiklri
v yaradldqlar nsrlrin mxtlif olmasdr.) Bu, onlarn or v
irin yerin v brk v yumaq torpan bir paras olmalarna
grdir. (Xlas, onlarn mxtlif olmalarnn sbbi mxtlif yerlrd
yetin qida mhsullarndan tkil olunmu ntflrdir.) Buna gr d
onlar (ntflri tkil olunan qidalarn yetim) yerlrinin yaxn
olmas qdr bir-birlrin yaxndrlar (v xasiyytlri birdir).
Elc d hmin yerin frqliliyi miqdarnda (siftlrind) birbirlrindn frqlidirlr. Buna gr d (bzn) gzl zl al
az, uzun boylu az himmtli, gzl mlli irkin zl, qsa
boylu uzaqgrn, gzl tbitli pis xislt brnm, avarasrgrdan v aqn qlbli al danq v tutqun v xo dilli
qlbi iti (bilikli v gzaq) olur.

226- c xtb
mam

li

leyhis-salamn Allahn Peymbrini

(sllllahu leyhi v alih) qsl verib kfnlyrkn buyurduu
klamlarndandr.
Atam-anam sn fda olsun, ey Allahn Peymbri!
Hqiqtn snin lmnl baqalarnn (digr peymbrlrin)
lm il ksilmyn ey - nbvvt, ilahi hkmlr v sma
xbrlri ksildi.1 (Sn z msibtind) tk v yegansn. Bel
ki, digr msibtlr tslli vernsn. (nki snin msibtin
btn msibtlrdn bykdr.) (z vfatnla dnyadan kmyinl is)
mumisn. Bel ki, insanlar snd (snin matmind)
yeksandrlar. (Bu msibtd he ks kdrsiz deyil.) gr

sbrliliy mr edib nal, fryad v fan qoparmaqdan

kindirmsydin, (snin ayrlna gr ox alamaqla) hmi
gz yalarmn bulaqlarn qurudardm v drd-qm daimi
1

nki hr bir peymbrdn sonra ondan sonrak peymbr vhy

nazil olurdu. Amma sn peymbrlrin sonuncusu olduun n snin
vfatndan sonra he ks vhy nazil olmayacaq.

598

v hzn v kdr hmi brqrar olard. Snin msibtind

gz yann qurumas, hzn v kdrin daimi olmas azdr.
Amma lm el eydir ki, onu aradan qaldrmaq mmkn
deyil v onu df etmk imkanszdr. Atam-anam sn fda
olsun, bizi Rbbinin yannda yada sal v z yadnda saxla
(bizi unutma v Allah-taladan gnahlarmzn balanmasn ist).

227- ci xtb
mam li leyhis-salamn (Allah-talann bzi siftlri
barsind v Hzrt Peymbrin-sllllahu leyhi v alih-mdhindki)
xtblrindndir.
kr o Allaha layiqdir ki, hiss v duyular Onu (Onun zat
v hqiqtini) drk etmz, mkanlar Onu hat etmz, gzlr
Onu grmz v prdlr Onu rtmzlr. 1 V yaratdqlarnn
yaranmas v zahir olmas il z vcudunun qdimlik,
bdilik v varlna dlildir.2 Hminin yaranmlarn birbirlrin oxamalar Onun bnzrinin olmamasna dlildir. 3
O, z vdin ml edn v bndlrin zlm etmkdn
uzaq olan Allahdr. Yaratdqlar il daltl davranr v z
hkmn onlara dzlk v doruluqla icra edir.4 yalarn
hadis (sonradan yaradlm) olmalar il z zliliyin, onlarn
nianlri etdiyi acizliklri il znn qdrtliliyin v
onlarn naarlq zndn barsind narahat olduqlar
faniliklri il z bdiliyin (allardan) ahidlik etmlrini
istyib (ki, onlar hr bir hadis v yaradlmn yaradannn olmas v
Allahn hadis olmaqdan v naqislikdn pak v uzaq olmas qrarna
glsinlr). O, bir v tkdir, amma dd v say sasnda olan
1

nki drk edilmk, hat olunmaq, grnmk v rtlmk cismin

xsusiyytlrindndir.
2
nki yaranm mxluq onu yaradan qdim varla mhtacdr. Hmin
yaradann znn yaranm olmas v ya qadir olmamas mmkn
deyil. nki bel olan surtd o, yaradan olmaa layiq olmaz.
3
nki bnzri olmaq mmkn varlq olma tlb edir v bu xsusiyyt
vacib varlqda yoxdur. Bu mslnin byan yz lli ikinci xtbnin
rhind kedi.
4
Onlar hikmt sasnda yaradb v onlara tyin etdiyi yaradl v
rit qanunlarn daltl myynldirib.

599

birlik v tklik yox!1 Hmi olub v var, amma mddt v

zaman hesab il yox! (nki zamann yaradcs Odur.) Durub
v brqrardr, amma stun v hamilrl (onu saxlayan eyl)
yox! (nki hr bir ey Ona syknir v arxalanr.) Zkalar Onu
drk edr, amma (hisslrl) drk etmk yolu il yox. (nki O,
zehinlrd smaqdan pak v uzaqdr.) Grnnlr (v ya gzlr)
Onun vcudunun varlna hadt verirlr, amma birg, bir
yerd olmasna gr yox. (nki mhdud deyil ki, bir yerd olsun,
digr bir yerd is olmasn v ya gz Onun ban grsn.)
Dnclr Onu hat etmyib (Onun zatnn drinliyini v
hqiqtini drk etmyiblr), blk dnclr vasitsi il
dnclr akar olub. (Al dnc yolu il Ona yol tapb, amma
Onun zatnn hqiqtini drk etmyib. nki cisim deyil v buna gr d
dnclr Onu hat etmir.) Hminin dnclrl
dnclrdn (onlarn Onu hat etmsindn) imtina edib. (nki
mmkn varln dncsi vacibul-vcud varla yol tapa bilmz v
buna gr d Onu hat ed bilmz.) Elc d dnclri

dnclrin yannda mhakimy gtirib. 2 Onun

bykly, nhaytlrin Ona atb Onu cisim olaraq byk
gstrmlri klind deyil. Hminin Onun zmti
sonluqlarn Onda sona atmalar v Onu bdn malik
byk kimi gstrmlri qismindn deyil. 3 Blk Onun
n, sltnt v padahl bykdr.
V hadt verirm ki, Mhmmd Onun bndsi,
seilmi elisi v saleh mlli sevimlisidir. Allah ona v
onun hli-beytin (xalq hidayt etdiklri n) salam atdrsn.
Allah onu (insanlarn qbul etmlri labd olan v dlil gtirmk
mqamnda kifayt edn) vacib v lazmi dlillr, akar
qlblr v aq-aydn yol il gndrdi. Buna gr o Hzrt
1

O, dd biri deyil ki, azlq, balanc v ox hiss siftlri il vsf

edilsin, blk oxluu olmayan v onun n ikinci frz edilmyn
hqiqi birdir.
2
Dncdn, mmkn varlqlar barsind etdiyi hat etmk v fikr
gtirmk iini yaradan barsind d edib-etmmsi hkmn vermsini
istyib. Dnc d dil glib deyr ki, Allah dncy glmkdn pak
v uzaqdr.
3
Xlas, Allah-talann bykly cisimlrin bykly kimi deyil ki, O
nhayt v knara malik olsun v ox byk, uzun v enli olsun.

600

d Allahn hkm v sifariini onun vasitsi il haqq

batildn ayraraq atdrd; insanlar nmayndsi olduu
doru yola apard; doru yol v akar nianlr dlalt
edn bayraqlar sancd (ki, he ks batili haqq il v aznl
dzlkl shv salmasn). Hminin slamn kndirlrini
mhkmlndirdi, iman v yqinin dstklrini brkitdi (ki,
hmin kndir v dstklrdn yapan hr bir ks aznlq v
bdbxtlikdn nicat tapsn v baqas ona hakim olmasn).

Bu da hmin xtbnin (qarqa, yirtk v bu kimi) bir

qism heyvanlarn yaradllarnn qriblik v
heyranediciliyinin vsfin dair bir hisssidir
gr insanlar Allah-talann qdrtinin zmti, nemt
v bxiinin bykly barsind fikirlrk dnslr,
(aznlqdan doru) yola qaydar v (qiyamtdki) yandrc odun
mqqt v tinliklrindn qorxarlar (Allah v Peymbrin
gstrilrin zidd davranmazlar). Amma qlblr xst v gzlr
kordur!1 Mgr yaratd kiik heyvann yaradln, elc
d onun (bdn zvlrinin) bir-birin birlmlrini nec
mhkm etmsin, (btn kiikliyin baxmayaraq,) onun n
qulaq v gz yaratmasna v onu mtnasib smk v dri
il bzmsin baxmrlar?!
Gz ucu baxla grnmyn v fikirlmkl drk
edilmyn kiik gvdli v nazik bdnli qarqaya baxn
ki, z yolunu nec gedir v ruzisini ld etmk n nec
tlsir. Dni z yuvasna dayr v onu (tin gn n)
anbarnda hazr saxlayr. Yayda q v (isti gnlr) glnd
qaytmaq (soyuq gnlrin qaytmas) n dnlri toplayr.
Allah onun ruzisin zamindir v halna uyun olaraq onun
ruzi yolunu ab. Nemt v bxii ox olan Allah, ondan
qafil deyil. vz vern Allah onu mhrum v paysz
qoymaz, htta (bir ey bitmyn) quru dan v ya (bir yerdn
digr yer aparlmayan) srt dan iind olsa bel! gr
1

Bu sbbdn, haqq yoldan xaraq Allahn qdrtinin nianlri

haqqnda dnmr v Onun nemtlrinin krn yerin yetirmirlr.

601

qarqann qida borular, yuxar v aas, qarnnda olan

qabralar v banda olan gz v qula barsind
fikirlsn, onun yaradlndan (Allahn onun yaradlndak
hikmt v tdbirindn) heyrt glrk onu vsf etmkd
tinliy drsn. Buna gr d qarqan, yaradlnda
he bir yaradan rik olmadan (yaradan) v he bir qdrtli
kmk etmdn l v ayaqlar zrind saxlayan, dirk v
bdn zvlri zrind quran Allah (fikir v dncy
yerlmkdn) ox-ox uca v stndr. gr z dnc
yollarn qt edrk onun sonuna atsan (btn fikir v
dnclrini i salsan), dlil v sbut hr bir eyin (digrindn)
frqlnmsind ildilmi dqiqliy v canllarn nvbnv
olmalarnn hmiyytin gr sni ancaq v ancaq bu
nticy gtirib xaracaq ki, qarqann yaradan el hmin
xurma aacnn yaradandr. 1 (Buna gr d mam leyhis-salam
buyurur:) Onun yaratdqlar arasnda byk-kiik, aryngl v gcl-zif yoxdur v onlarn hams (Onun kamil
qdrti mqabilind) brabrdirlr. (Buna gr d bel gman etm
ki, bu kiik olduu n tin, digri is byk olduu n asandr.)
Hminin (Onun qdrti mqabilind) gy, hava, klk v su
(bunlarn hr birinin yaradlmas) da brabrdir. Hminin gn,

ay, bitki, aac, su v daa, gec il gndzn dolanmasna

(bir birini vz etmsin), dnizlrin axmasna, dalarn
oxluuna, qlllrin uzunluu v dillrin mxtlifliyin
baxn.2 Buna gr d yaradan inkar ednin v nizama
salana inanmayann vay halna! Bel gman edirlr ki,
onlar, (shra v dalarda zbana bitn v) kni, toxum spni
olmayan bitki kimidirlr v onlarn mxtlif surtlrini
yaradan olmayb. Onlar, barsind iddia etdiklri eyd dlil
1

Xlas, varlqlarn hr birinin yaradlndak frqlr dqiqdir v

onlarn killrinin mxtliflik sbbinin aydnlamas tindir. Onlarn
hr birind inc v zrif hikmtlr mvcuddur. Qarqa v fil, da v
saman v shra v dnizd olan btn kiik v byk varlqlar Hikmt
sahibi olan Yaradan hikmt sasnda hmin frqlr v mxtlifliklrl
yaradb v onlarn uca Yaradana mhtac olmalarnda frq yoxdur.
2
Bu mxluqatn hr birinin yaradlnn qribliyind drindn fikr
dalb dnn v onlarda hans inc hikmtlrin gizlndiyin diqqt
edin ki, bunlarn hams yaradann olmasna v mvcudluuna dlildir.

602

v sbuta malik deyildirlr v zbrlyrk inandqlar

eyd aradrma v yqinlri yoxdur. (Blk onlarn iddialar
yalnz mrurluq v gman sasndadr.) Mgr bnnas olmam
bina v ya canisi olmayan cinayt var? (Hr bir iin onu grm
amil mhtac olmas zruri v akar bir msldir ki, onu inkar etmk
shv v batil bir dncdir v onu inkar edn ks nadan v azndr.)
styirsns (qarqa kimi) yirtkdn dan (onun
yaradlnn heyranediciliyind fikr dalaraq dn) ki, eyb v

nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah, onun n iki

qrmz gz yaradb, (ay kimi) iki parltl bbk ildadb.
Ona gizli (gzl grnmyn) qulaq qoyub v mnasib az
ab. Onun n (yaay yolu v z xeyir-ziyann bildiyi) gcl
hissiyyat yaradb v hminin vasitsi il (bitkini) ksib
ayrd iki di (verib). Hminin oraq (kimi iki ayaq verib) ki,
onunla qar. kinilr kinlrin gr ondan qorxurlar v
htta sz qoyub birlslr bel, onun qarsn ala
bilmzlr. Nhayt, uub kinlr glrk onda istdiyini
edr, halbuki onun btn gvd v bdni nazik bir barmaq
lsnddir. Buna gr d (drk edilmkdn) pak v uzaqdr o
Allah ki, gylr v yerd olanlar (mlklr v Allaha itat
ednlr) ixtiyar v arsizlikl (rahatlq v tinlikd) Ona scd
edirlr, zlrini torpaa srtrlr (itatkarlq v zifliklrini
bildirirlr), mcburiyyt v ziflik zndn itat edrk
hkmn tabe olurlar v qorxu zndn cilovlarn Onun
lin verirlr. Qular Onun mr v frmannn
ixtiyarndadrlar. O, onlarn tklrinin v nfslrinin sayn
bilir. Onlarn l v ayaqlarn su v quruda mhkmldib
(bzilrini dniz, bzilrini is shra sakini edib). Ruzilrini
myynldirib v onlarn nvlrindn xbrdardr: bu
qara, bu qartal, bu gyrin v bu dvquudur. Hr bir
quu ad il arb (hikmt v mslht uyun yaradb) v
ruzisin zmant verib. (Ya olan) ar buludu yaradb,
yan axdb, hr bir yerin ondan olan payn
myynldirib, yer quruluqdan sonra su verib v
quraqlqdan sonra onda bitki bitirib.

603

228- ci xtb
mam li leyhis-salamn
tovhid
barsindki
xtblrindndir. Bu xtb znd elmin (Allah tanmaq
elminin) digr xtblrin toplamad sas v qaydalarn
toplayb:
Onun n keyfiyyt v neclik (zata lav ediln siftlr)
myynldirn ks Onu tk bilmir. Onun n misil v
bnzr (rik) gman edn ks Onun hqiqtin atmayb
(Onu tanmayb). Onu (bir ey) oxadan ks Onu nzrd
tutmayb. Ona iar edn v Onu xyala gtirn ks Onu
istmyib. 1 z zat il tannan ey (hqiqt v zat tannm, drk
2
edilmi ey) yaradlm v mxluqdur. zndn baqas il
3
var olan hr bir ey nticdir. O, faildir, (ilri grndir)
amma alt v vasitlrdn istifad etmdn! (nki alt v
vasitlr mhtac olmaq mmkn varln siftlrindndir. Ruzi, cl v
bu kimi eylri) tyin edndir, amma fikir v dnc
iltmdn. (nki Allah dncy mhtac olmaqdan pak v
uzaqdr.) Ehtiyacszdr, amma baqasndan bhrlnmkl
yox. (Varllarn ehtiyacszlqlar baqalarndan bhrlnmk vasitsi
ildir. Allah-tala is bundan pak v uzaqdr. nki o, naqislik v
mhtacln zruri nticlrindndir.) Zaman v vaxtlar onunla

yolda deyildirlr.4 Alt v vasitlr Ona yardm etmirlr.

(nki altlri O yaradb v hr bir kmk v yardmdan ehtiyacszdr.)

Onun mvcudluu zamanlardan, varl yoxluqdan v

1

nki hiss v ya al il iar ediln ey mhduddur v mhdudluq

cismin xsusiyytlrindndir. Birinci xtbnin rhind bu msly
toxunulub.
2
Allah is yaradlm deyil. nki yaradlm yaradana mhtacdr v
mhtaclq vcudu vacib olan varlq deyil, mmkn olan varln
xsusiyytlrindndir. Buna gr d Allah-tala zat il tannmr, blk
Onu nian v lamtlri il tanyrlar.
3
nki baqas il var olan mkana mhtacdr v mhtac olan hr bir
ey mmkn varlqdr. V hr bir mmkn varlq nticdir. Buna gr
d vacib varln baqas il var olmas mnasib deyil, ksin, hr bir
ey onun vasitsi il mvcuddur.
4
nki O, zlidir, zaman is hadis v sonradan yaranm. Hadis zli
il yolda olmaz. Ona gr ki, yoldalq birg olma tlb edir.

604

zlilik v bdiliyi balancdan qabaqdr. (nki hr bir ey

Onda sona atr, O z is sonsuzdur.) Onun hiss v idrak
qvvlrini yaratmas il Onu drk etm vasitsinin
olmamas mlum olur. yalar arasnda ziddiyyt v ixtilaf
yaratmas il Onun zidd v mxalifinin olmamas bilinir.
Onun yalar arasnda tay v yolda tyin etmsi il Onun
tay v yoldann olmamas baa dlr. (nki hiss, zidd v
taylar yaradan Odur.) qlqla qaranl, akarla gizlini (ala
qaran), quru il ya v isti il soyuu bir-birin zidd edib.
(Mxtlif nsrlr kimi) bir-birindn ayr v uzaq olan zidd
eylri birldirndir; (ruh il bdn kimi) bir-birlrindn ayr
olanlar tay v yolda edndir; (qlblri v mxtlif istklri birbirin qovudurmaq kimi) bir-birindn uzaq
olanlar
yaxnladrandr v bir-birin yaxn olanlar bir-birindn
ayrandr (lm il ruhla bdn arasnda ayrlq salmaq kimi). He
bir hdd il mhdud deyil (nki mhdudluq vacib varla deyil,
mmkn varla aiddir), dd v say il saylmaz (nki O, onun
n ikinci frz edilmyn hqiqi tkdir). Altlr zlrini (mmkn
varlqlar) mhdudladrrlar v vasitlr z bnzrlrin iar
edirlr. (nki Allah cisim deyil ki, mhdudlasn v Ona iar
edilsin.) (rb dilind zamann balancn bildirn) ( munzu)
klmsi alt v vasitlrin qdim olmalarna mane olub. 1
Hminin (kemi zaman felinin vvlin glnd kemi zaman
indiki zamana yaxnladran, glck zaman felinin vvlin glnd is
azaldan) ( qd) klmsi zlilik v bdiliyin qarsn
alb.2 Elc d (ikinci cmldki inkar birinci cmly birldirmk
n olan) (lau la) klmsi kamil olmaqdan

uzaqladrb. 3 Hmin alt v vasitlrl onlarn yaradan

allara akar olub (allar trfindn tannb). Hminin
onlarla, gzlrl grnmkdn imtina edib. 4 Durunluq v
1

Buna gr d Allah-taladan baqa hr bir ey barsind

bu, filan zamandan meydana xb deyil bilr.
2
Buna gr d hr hans bir ey barsind yaxn
kemid bel idi v ya bzn bel olur demk olar.
3
Nec ki, Allahdan baqas barsind gr onu
yaradan olmasayd, o mvcud olmazd deyilir.
4
nki gr grns, hmin alt v vasitlr kimi olar v onlar kimi
yeni yaranm v baqasna mhtac olar.

605

hrkt Ona amil olmur. (Onun barsind hardasa qalb v ya

bir yer gedib demk olmaz.) Onun (mxluqatda) qoyduu ey
Onun zn nec cari olsun, yaratd ey Onun znd
nec yaransn v icad etdiyi ey Onda nec icad olsun ki,
bel olsa (frzn durunluq v hrkt Onda cari olsa) zat (artqlq
v nqsanla, yni, hrkt v durunluqla) dyir v mahiyyti
paralanar.1 Hminin hmin surtd Onun hqiqti zlilik
v bdilikdn imtina edr. (nki hr bir cisim hadisdir,
sonradan yaranmadr.) gr (hrkt v durunluqda) Onun n
n v qabaq taplsa, arxa da olacaq. (Onda O, balanc
olmayacaq, halbuki vacib varlq balanclarn balancdr.) gr
naqislikl yolda olsa, kamillmk istyck (halbuki vacib
varln kamillmk istmsi qeyri-mmkndr). Bu vaxt - (yni,
gr Onda hrkt v durunluq olmu olsa) hr bir ey Onun
varlnn dlili olduqdan, imtina v qeyri-mmknlk dlili
il Onun, Ondan baqasna (mmkn varlqlara) tsir edn
eyin tsirindn uzaq olmas mlum olduqdan sonra, Onda
mxluq olmaq niansi akar olacaq v O, (digr yaranmlar
kimi) yaradann varlna dlil olacaq.
O Allah ki, haldan hala dmr (dyimir), zavala uramr 2
v qayib v gizli olmas rva deyil. 3 Domayb ki,
1

nki cisim hrkt v durunluqla vsf edilir. Hr bir cisim is

mrkkbdir v mrkkb hisslrdn ibartdir.
2
nki dyimk v zavala uramaq vacib varln deyil, mmkn
varln xsusiyytlrindndir.
3
nki bunun nticsi yerdyim v hrktdir ki, o da hadis olmaq v
yeni yaranmaa dlalt edir. Buna gr d Qurani-Krimd deyildiyi
kimi Hzrt brahim leyhis-salam ulduz, ay v gnin itmsini v
batmasn onlarn Rbb olmamalarna dlil gtirir. nam sursinin 7679-cu aylrind buyurulur:

( nsanlarn bzilrinin ulduz, ay v gn ibadt etdiklri

dvrd) gec qaranl brahimi brdkd o, bir ulduz grb (onlar
kimi) bu mnim Rbbimdir! dedi. Ulduz batdqda is: Mn (ninki
ibadt), batanlar (he) sevmirm syldi. (Sonra) doan ay grb
dedi: Bu mnim Rbbimdir! Ay batdqda is: Dorudan da gr
Rbbim mni zn tanmaa doru ynltms mn zlalt

606

doulmu (baqasnn nticsi) olsun (nki doan, mrkkb v

baqasnn nticsidir); doulmayb ki, mhdud olsun (nki hr
bir doulmu ey hadisdir v onun varl ata-anaya qaydr, onlara
baldr). Onun zat vladlar olmaqdan uca v qadnlarla
yaxnlq etmkdn pak v uzaqdr. (nki vlad olmaq v
qadndan lzzt almaq mxluq v yaranmn xsusiyytlrindndir.)
Xyal v dnclr Ona atmaz ki, (fikird) Onu mhdud v

mvcud etsinlr; drk v qavrama itiliyi Onu fikr gtirmz

ki, tsvvr etsin (bir kil v formaya salsn); hisslr Onu drk
etmz ki, Onu hissi varlq etsin; llr ona toxunmaz ki, Ona
atsnlar. O, bir hala dyimir v hallarn birindn digrin
kemir. (nki dyimk v kemk cismin xsusiyytlrindndir.)
Gec v gndzlr Onu khnltmir, qocaltmr. Aydnlq v
qaranlq dyimir Onu! Hisslrdn he biri, bdn v
zvlr, artrma xasslrdn he biri, baqasnn Onunla
olmas v he bir hiss il vsf edilmz.1 Hminin Onun
barsind hdd v sonu var; bitdi v tkndi; eylr, yuxar
qaldrmaq, yaxud endirmk n Onu hat edirlr; bir
trfdn digr trf aparmaq v ya dz saxlamaq n bir
ey Onu gtrd deyilmz. yalara daxil olmayb v
onlardan xaric d deyil (blk hr eyi hat edib v hr eyi
bilndir). Xbr verir, amma dil v dilklr vasitsi il yox;
eidir, amma dliklrl (qulan deiklri il) v altlrl (eitm
altlri il) yox; danr, amma klmlrl yox; (hamnn sz v
mllrini) zbr bilir, amma hafiz qvvsi vasitsi il yox
(v ya hr bir eyi qoruyur, amma znn baqas trfindn
qorunmaa ehtiyac yoxdur); istyir, amma dnmdn; sevir

v ad olur, amma riqqt glmk v mehribanlq

dnlrdn olaram, dedi. El ki gni doan grd bu mnim
Rbbimdir, bu (hcm v iqllq baxmndan) daha bykdr dedi.
Gn batdqda is dedi: Ey camaatm, mn, hqiqtn sizin Allaha
rik qoduqlarnzdan uzaam. Mn mslman olaraq btprstlik v
irkdn uzaq olub mrik olmayan halda gylri v yeri yaradana z
tuturam.
1
Xlas, Onun hisssi, xasssi, bir qismi yoxdur. Elc d Onunla birg
he bir ey yoxdur, istr hiss kimi daxilind olsun, istrs d xass kimi
xaricind. nki bunlarn olmasnn nticsi, Onun trkib malik
olmas, mrkkbliyidir v bu, vacib varlqda qeyri-mmkndr.

607

sbbindn yox; nifrt bslyir v qzblnir, amma

mqqt v tinliy gr yox (blk mhbbt v razl
mvffqiyyt v rhmt, nifrt v qzbi is rhmtindn uzaq
dmkdir). Olmasn istdiyi hr bir ey ol! deyir v o,
mvcud olur. (Bu sz) n (qulaqlara) daxil olan ss vasitsi

ildir, n d eidiln harayla. Allahn klam Onun yaratd

iindn baqa bir ey deyil. Onun bnzri bundan qabaq
mvcud olmayb (blk yenidir) v gr qdim olsayd, mtlq
ikinci allah (v vacibl-vcud) olard (v bu qeyri mmkndr).
(Allah-tala barsind) yoxluqdan sonra var oldu
deyilmz. (nki Onun vcudunun n vaxtsa olmamas olmayb. O,
qdim v zlidir. gr el deyilrs) onda yeni yaranmlarn
siftlri Ona amil olar, Onunla yeni yaranmlar arasnda
(seilm v stnly sbb olan) bir frq qalmaz v Onun
onlardan he bir mziyyt v stnly olmaz. Bellikl,
yaradanla yaradlm brabr v vcuda gtirnl vcuda
gtiriln yeksan olar. O, mxluqat baqasndan qalm
nmunsiz yaratd v onlar yaratmaq n yaratdqlarnn
he birindn kmk istmdi. Yeri yaratd v onu (ona)
mul olmadan (z kamil qdrti il) saxlad. Onu sakitlik
olmayan yer (dalalanan su) zrind mhkmlndirdi. Yeri
dirklrsiz dikltdi, stunlarsz ucaltd, yilmkdn qorudu
v dmk v yarlmaqdan saxlad. Onun mxlarn
mhkmlndirdi, sdlrini (dalarn) basdrd, emlrini
axtd v aylarn yard. Bellikl, tikdiyi sstlmyib v
qvvtlndirdiyi ziflmyib. z sltnt v bykly
(qdrt v bacar) il yer (v onda olanlara) hakim olan Odur.
Odur z elm v biliyi il onun necliyini biln. Byklk
v izzti il onun hr eyindn stndr. stdiyi he bir ey
Onu aciz qoya bilmz, Ondan boyun qara bilmz v
nhayt, ona qalib glr. Onlarn tlsni Ondan qaa
bilmz ki, Ondan qabaa kesin, qabaqlasn Onu. Dvltli
v varlya mhtac deyil ki, Ona pay versin. Hr bir ey Ona
tvazkar v Onun zmt v bykly qarsnda xar v
hqirdir. Onun xeyir v ziyanndan (bxi v czalarndan)
yaynmaq n sltnt v padahlndan digr bir yer
qamaq gclri yoxdur. Onun tay v brabri olmaq n
608

bir bnzri yoxdur.1 yalar varlqlarndan sonra vcudlar

yox olana kimi mhv edn Odur. (Hmin eylr el yox edilirlr
ki, sanki he vvldn olmayblar.) Dnyann yaradldqdan sonra
yox olmas, onu icad etmk v yaratmaqdan daha tccbl
(v ar) deyil. Nec d tccbl olsun, ax gr dnyann
btn canllar: qular, drdayaqllar, axamst z
tvllrin qaydanlar, shrada otlayanlar v onlarn
mxtlif nvlri, qanmaz v ktbeyinlr v onlarn zirklri
bir yer toplasalar, bir acaqanad yaratmaa gclri
atmaz, onu yaratmaq yollarnn nec olmasn drk ed
bilmz, al v dnclri onu bilmkd mat-mttl qalar
v gclri aciz v sst olar. Mlub olmalarn bildiklri,
onu yaratmaqda aciz qalmalarn iqrar v onu yox etmy
qadir olmamalarn etiraf etdiklri halda, ldn-ayaqdan
dm v yorun vziyytd qaydarlar.2 Naqisliklrdn
pak v uzaq olan Allah dnya mhv olandan sonra
(qiyamtdn qabaq) tk qalar v onu yaratmamdan nc
olduu kimi Onunla birg he n olmaz. Hminin onun
yoxluundan sonra vaxt, mkan, an v zamansz olar.3
1

nki gr Ona bnzr tsvvr etsk, o ya vcudu mmkn olan

varlq olacaq, ya da vacib olan varlq. gr vcudu mmkn olan
varlq olsa, onda o, var olmaq baxmndan Ondan sonradr v buna
gr d Onun brabr v bnzri ola bilmz. gr vcudu vacib olan
varlq olsa, bu onun birliyi v tkliyi il ziddiyyt tkil edir v onun
nticsi hmin varln mrkkb olmasdr. nki hr n Ona oxar
olsa, iki hissdn ibartdir, biri birlik, digri is frqlilik chtindn.
Btn mmkn varlqlarn mnyi olan vacib varln mrkkb olmas
is qeyri-mmkndr.
2
gr Allah istms, he ks ninki acaqanad yox ed, he tuta da
bilmz. Deyirlr ki: Acaqanad yaradlnda fil kimidir, amma onun
bdn zvlri filinkindn oxdur. nki filin drd aya, xortumu v
quyruu olduu halda acaqanadn bunlardan lav iki ayaq v drd
qanad da var ki, hmin qanadlarla uur. Filin xortumunun ii bo v
deik deyil. Amma acaqanadn xortumu deikdir v onu insann
bdnin batranda onunla qan iir. Demli, acaqanadn xortumu
onun hulqumu yerinddir.
3
nki flklr olmayan tqdird mkan da vcuda malik olmur.
Hamsnn mnas bir olan vaxt, an v zaman da flyin hrktinin
miqdarndan ibartdir. Buna gr d flk olmayan surtd zamann
mvcud olmas n hrkt d yoxdur.

609

Dnyann yox olmas il mddtlr, vaxtlar, illr v saatlar

da yox olarlar. (nki onlarn hams flyin yox olmas il yox olan
zamann hisslridir.) Bellikl, (hr ey) qalib, tk v btn
ilrin qayd Ona trf olan Allahdan baqa bir ey
olmayacaq.1 Yaradln vvlind mxluqat qdrt v
ixtiyara malik deyildi. Onlarn fanilik v yox olmalar da
hr cr imtinasz v boyun qarmasz olacaqdr. gr onlar
imtina ed bilsydilr, hmilik qalardlar.2 Yaradl
zaman mxluqatn he birini yaratmaq Ona tin deyildi v
vcuda gtirib yaratdqlarn yaratmaq Onu yorub ldn
salmad. (nki iin tin glmsi v yorunluq cismin
xsusiyytlrindndir.) O, yaratdqlarn z sltntini
mhkmlndirmk, yox olmaq v azalmaqdan qorxduu,
(Ondan) qabaa d bilck bnzrin qar onlardan kmk
istmk, (Ona) hcum ed bilck dmndn uzaq olmaq,
padahln uzatmaq, hanssa bir rik Onunla rikliyind
qalib gldiyi v fxr etdiyi, qorxu v vahimd olub onlarla
nsiyyt qurmaq istyi n var etmyib. Bellikl,
varlqlar yaratdqdan sonra (qiyamtdn qabaq) mhv edck,
amma onlarn bir haldan digr hala dmlri v onlarn
ilrini idar etmk nticsind darxaraq tng gldiyi,
1

Xlas, hr bir ey yox olacaq, htta btn kainat yox olandan sonra
qalaca gman ediln vaxt v zaman. mam leyhis-salamn
Naqisliklrdn pak v uzaq olan Allah dnya mhv olandan sonra tk
qalar cmlsindn sonra olan buyuruqlar akar kild qiyamtdn
qabaq btn eylrin zatnn yox olacan byan edir. Qurani-Krimin
nbiya sursinin 104-c aysind buyurulur: lk
df yaratdmz kimi onu qaytaracaq. Varlqlar yoxluqdan
yaratd kimi onlar qaytarmaq da yoxluqdan olacaqdr. Buna gr d
eylrin yox olmalarndan mqsd onlarn hisslrinin dalmasdr,
nki yox olmu eyi qaytarmaq qeyri-mmkndr demk mbahisli
bir msldir. Bu kitab mumi ktlnin mtalisi n nzrd
tutulduuna gr hmin mslnin burada geni kild aqlanmas
mnasib deyil.
2
Allah varlqlar onlardan icaz istmdn yaratd kimi, onlar yox
etmkd d icaz istmir. Onlar yaradlarkn imtina ed bilmdiklri
kimi, yox olmaqdan da - ki, tbii olaraq ham ondan qar, - imtina
etmk qdrtin malik deyildirlr. Bna gr d gr onlar
bacarsaydlar, imtina edrk hmi qalardlar.

610

rahatlq v dincliy atmaq v onlardan ns Ona ar

gldiyi n yox. Onlarn mrlrinin uzunluu Onu
bezikdirmyib ki, nticd Onu, onlar tezlikl yox etmy
vadar etsin. Amma eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq
olan Allah varlqlarn nizamn ltf v mrhmti il
brqrar edib, onlar z mr v frman il (dalmaqdan)
saxlayb v qdrti il mhkmlndirib. Sonra onlar mhv
olduqdan sonra onlara ehtiyac olmadan v onlarn he
birindn kmk almadan qaytaracaq, amma bu, vahimli v
qorxulu vziyytdn nsiyyt halna qaytmaa, nadanlq,
korluq v aznlqdan elm v isty, yoxsulluq v
ehtiyacllqdan varllq v ehtiyacszla v hqirlik v
ziflikdn izztlilik v qdrtliliy dnmy gr deyil. 1

229- cu xtb
mam li leyhis-salamn (hidayt imamlar leyhimussalamn mqam v drclri v) qarya xacaq ac hadislr
barsindki xtblrindndir.
Bilin! Atam-anam o kslr fda olsun ki, (mndn sonra
yolunu azmlara bldi v xalqn imamdrlar v) onlar, adlar
(byklklri) gyd (mlklrin yannda) mhur, yerd
(insanlarn oxunun aznlna gr onlarn yannda) is namlum
olan bir dstdndirlr. lrinizin danqlndan, (dini v
dnyvi) laqlrinizin ksilmsindn, azyal uaqlar i
1

nki btn bu msllr mtlq kamala malik olmayan v hr

chtdn naqis v baqasna mhtac olan mmkn varlqlara aiddir.
Hminin he ks bel gman etmmlidir ki, zatda naqislik nticsini
vern hdfsizlik, Allahn ilrinin he bir hdf v mqsdinin
olmamasndan xbr verir. ksin, Allahn ilrinin hdf, xeyir, hikmt
v mnftlri var, amma onlarn nticsi yaradlmlar ndr. nki
Allah-tala bihud v pu i grmkdn pak v uzaqdr, nec ki,
Qurani-Krimin nbiya sursinin 16-17-ci aylrind buyurulur:

Biz gy, yeri v onlarn arasnda olanlar oyun n
yaratmadq. gr Biz zmz ylnc etmk istsydik (bel bir i
grmk Biz layiq olsayd), onu mtlq z drgahmzdan edrdik (v
onda mmkn varlqlara mhtac olmazdq).

611

stn gtirmyinizdn v (onlar byklr v qocalara) rhbr

etmyinizdn yaranacaq hadislrdn xbrdar olun v
gzlyin.1 Bu hadislr o vaxt ba verck ki, (haram halala
qalib gldiyi n) mmin qlnc vurmaq halal yol il bir
dirhm qazanmaqdan daha asan olacaq. Bu hadislr alann
savab verndn ox olan zaman ba verck.2 Bu ilr o
vaxt olacaq ki, immi srxo olacaqsnz v (sizin
srxoluunuzun) sbbi nemt (onun bolluu) v rifah iind
yaamanz olacaqdr. Mcburiyyt v naarlq olmadan
and ick v sxntya dmdn yalan deycksiniz. Bu
hadislr bla v tinliklr sizi (yaxlarnz) palan dvnin
belindki gvnlri gmirdiyi kimi eynyn (ziyyt salan)
zaman ba verck. Bu tinlik n qdr d uzun v bu arzu
v midvarlq (hmin tinliklrdn qurtulmaq arzusu) nec d
uzaqdr!!3 Camaat! Bellri sizin llrinizin ar yklrini
gtrm dvlrin (pisliklr mr edn nfsin) cilovunu
buraxn. (Gnaha alud olmayn v Allah v Peymbrin
gstrilrin zidd davranmayn) v z sultannzdan (mamiZamana
itat
v
tabeilikdn)
uzaqlamayn. Yoxsa
(dalacanz tqdird) ilri grdkdn (irkin mllrinizdn)
sonra znz mzmmt edrsiniz (v peman olarsnz). z
tutduunuz fitn-fsad alovunu llndirmy (v nahaq qan
tklmsin) qorxusuz daxil olmayn, hmin yoldan dnn v
1

Yaxud mqsd nalayiq v alaq adamlarn byk v yax insanlardan

qabaa dmsidir ki, kiiklrin hr iki mnada qabaa dmlri pis
v shv bir idir. nki din v dnya ilrinin xarab olmasna v onlara
xll glmsin sbb olur. Deyirlr ki, uzaqgrn bir filosofdan
soruurlar ki: Sasanilr dvltinin mhv olmasna n sbb olub?
Cavab verir ki: Onlar kiik insanlar hdsindn glmdiklri byk
ilr tyin etdilr v hminin byk xslri etina etmdiklri kiik
ilr mcbur etdilr. Bu sbbdn ilrinin nizam-intizam bir-birin
dydi v birliklri dald.
2
nki onda mallar bhli v niyytlr irkin olacaq, yoxsullar bir
eyi mcburiyytl alacaqlar v varllar naarlqdan v ya riyakarlq v
zlrini gstrmk n bir az vercklr.
3
Bu cml Mhmmd hli-beytindn olan on ikinci imamn - Allah
onun zhurunu tezldirsin - zhurundan qabaq ba verck fitnlr
iardir ki, hmin vaxt mminlr ox tin keck v o Hzrt zhur
edn kimi hmin fitnlrdn qurtulmaq mmkn olmayacaqdr.

612

yolun ortasn onun n bo saxlayn (knara kilin ki, glib

kesin. nki sizin onun qarsn almaq gcnz yoxdur. Buna gr d
bo yer almayn. Ona gr ki,) z canma and olsun ki,

mmin hmin fitnnin alovunun lsind hlak olar,

mslman olmayan is salamat qalar.1 Mn sizin aranzda
qaranlqda yanan raq kimiym ki, yanna gln hr bir ks
onun indan bhrlnir. Buna gr d ey camaat, (mnim
ydm) eidin v zbrlyin, qlblrinizin qulaqlarn hazr
edin ki, (szlrimin ny iar olduunu) baa dsiniz.

230- cu xtb
mam li leyhis-salamn (prhizkarla tvsiy etdiyi v
lm v llri yada sald) xtblrindndir.
Ey camaat! Siz prhizkarl v Allahdan qorxma,
siz verdiyi nemtlrin, siz atan talarna v sizi (xeyir v
r, rahatlq v tinlikl) snamasna gr Ona ox kr etmyi
tvsiy edirm. N ox nemt ki, siz mxsus edib v (n
ox) rhm v mrhmt ki, halnza amil olub. (Hmin nemt
v mrhmtlrdn biri budur ki,) siz z gnah v irkin ilrinizi
akar etmisiniz v O (znn eyblri rtmk v gnahlar
balamaq sifti il) sizi rtb (rsvay v biabr etmyib v bu Onun
byk nemtlrindndir) v czalandrmasna sbb olan i
grmsnz, amma siz mhlt verib. 2 Hminin siz
1

nki mminin nzr v dncsi nfsi istklr v fitnkarln

leyhindir. Mslman olmayann v mnafiqin nzr v dncsi is
ona uyundur.
2

Sizi czalandrmaqda tlsmyib ki, blk tvb edrk qaydarsnz.

nki fv, balama v mrhmti cza v qzbini qabaqlayb. Bu da
Onun, bndlrin ta etdiyi digr bir byk nemtdir ki, gr insanlar
gnahlarna gr czalandrsayd, yer znd he ks sa qalmazd.
Nec ki, Qurani-Krimin Nhl sursinin 61-ci aysind buyurur:

gr Allah insanlar gnahlarna,
haqszlqlarna gr czalandrsayd, yer znd he bir canln sa
qoymazd. Lakin Allah onlara myyn mddt mhlt verr. cllri
glib atdqda is onlar birc saat bel n yubanar, n d tlsrlr.

613

lm yada salma v ondan az qafil olma tvsiy

edirm. Siz, sizdn qafil olmayan eydn (lmdn) nec
qafilsiniz? Siz mhlt vermyn ks (lm mlyin) nec
tamah salmsnz v hrissiniz? Buna gr d grdynz
llr (siz) yd vern olmaq n kifaytdirlr. Onlar
iyinlr zrind qbirlrin trf apardlar, halbuki (iyinlr
z ixtiyarlar il) qalxmamdlar, qbirlrin qoyuldular,
halbuki (qbr zlri) dmmidilr.1 Bellikl, (bu dnyadan
el l kib gediblr v he bir nianlri qalmayb) sanki onlar
dnyan qurub abadladranlar olmayblar v yerlri hmi
axirt olub. Mskunladqlar dnyadan xaric oldular v
hrkdklri gorda yerldilr. l kdiklri dnyaya
bulamdlar v trfin getdiklri axirti zay etmidilr.
(ndi peman v acizdirlr.) N irkin idn (tvb edib) qayda
bilirlr, n d yax ilri oxalda bilirlr. (nki axirt
myyn edilmi vziflri yerin yetirmk yeri deyil. Bu bdbxtilik
ona grdir ki,) dnyaya aldlar v dnya onlar aldatd, ona
gvndilr v dnya onlar yer vurdu (mhv etdi). Bel is -

Allah sizi balasn! - abadladrlmasna mr edildiyiniz,

barsind hvslndirildiyiniz v trfin arldnz
(axirt) mnzillriniz trf srt gtrrk bir-birinizl
yarn! Allaha itat sbrlilik v itatsizliklrdn uzaq
olmaqla Onun siz olan nemtlrini kamilldirin.2 nki
sabah (lmn glib ataca zaman) bu gn yaxndr. Gnn
saatlar nec d srtl keir; ayn gnlri nec d tez
arxada qalr; ilin kemsind aylar nec d srtlidir; mrn
illri nec d tez keir (ki, onlarn tez kemlri hyatn sona
atmas v lmn yaxnlamas il nticlnir).
1

nki bir yer qalxmaq v dmk ixtiyar v istk il olmaldr. Buna

gr d llrin iyinlrd aparlmalar v qbirlr qoyulmalar
onlarn zlrinin drk etmlri il urlu surtd olmad n demk
olmaz ki, onlar iyinlr qalxmdlar v qbirlr db daxil
olmudular.
2
badtin tinliklrin sbr etmk v gnahdan uzaqlamaqla znz
axirt nemtlrinin v bdi Cnntin lzztlrin layiq edin ki, o
nemtlrin dnya nemtlri il birg olmas nticsind Allahn
nemtlrindn tam bhrlnmi olasnz.

614

231- ci xtb
mam li leyhis-salamn (imann vsfi barsindki)
xtblrindndir.
mann (Allahn varln tsdiq etmk, Hzrt Peymbrin ilahi
eli olmasna yqini olmaq v msum imamlar leyhimus-salamn
vilaytlrin etiqad bslmkdn ibart olan) bir hisssi qlblrd
sabit v brqrardr (v o, hqiqi imandr ki, dlil v sbut vasitsi
il ld edilir v insanlar azdran kimslrin yaratdqlar kk-bh v
aznlqlar onu aradan qaldra bilmir). Onun (dlil v sbut yolu il
ld edilmyn) digr bir hisssi is myyn edilmi vaxta
(dnyadan kln) kimi qlbl sin arasnda mvqqtidir v
aradan getmsi ehtimal olunur (istr tqlid edn xsin etiqadlar
kimi yqinliyi olan olsun, istrs d gman ediln v xyali. nki bel
bir iman qlbd sabitlmyib v yer almayb). Buna gr d (istr
sabit, istrs d mvqqti iman qlbd olan bir msl olduu v
ondan xbrdarlq mmkn olmad n) sizd (pis gman v ya
irkin ml gr) ikrah yaranan zaman onun (iman hli v ya
1
kafir olmas) barsind lm onu haqlayana kimi sbr edin.
(Amma gr o z irkin mlindn l kms v elc dnyadan ks)
onda (bel olan surtd, onun zn d ikrahla yanalmal v ondan
uzaqlalmaldr. nki) o hmin vaxt nifrt layiq olur. (Ona
gr ki, lmdn sonra iman ld edilmsi v qazanlmas n bir
vzif v i yoxdur.) Hicrt (zlalt v aznlqdan hidayt v
qurtulua, kfrdn imana kmk) Hzrt Peymbrin

peymbrliy gndrilmsinin vvlind vacib olduu

kimi vacibdir. 2 Allahn yer z hlinin (kfr lklrind)
1

nki ola bilr ki, dnyadan kmmidn onun iman sabitlrk

brqrar olsun v o, z irkin mlin gr tvb edrk haqqa
qaytsn. Buna gr d onun zn ikrah hissi il yanamaq v ondan
uzaqlamaq yax deyil, blk grk onun mlin ikrahla yanalsn v
hmin ml nifrt bslnilsin.
2
Demli, hicrtin vacib olmas ancaq Hzrt Peymbrin (sllllahu
leyhi v alih) zamanna aid deyil v onun mnas tkc Mkkdn
Mdiny getmk deyil. Blk o Hzrtin xlif v caniinlrin trf
hicrt etmk d vacibdir. nki hicrtdn mqsd zlalt v aznl
trk etmkdir v bu ancaq Hzrt Peymbrin xlif v caniinlri olan
din imamlarnn - onlarn hamsna Allahn salam olsun - hidayt v
istiqamtlndirmlri il mmkndr. Buna gr d onlara trf hicrt

615

imana trf hicrt etmlrini (tqiyy il) gizldn dsty v

1
(slam lklrind) akar ednlr ehtiyac yoxdur. Yer
zndki hccti (Allahn nmayndsini) tanmaynca hicrt
ad he ks qoyulmur v amil olmur.2 Buna gr d
mhacir, Allahn hcctini tanyan v onu tsdiqlyrk
qbul edn ksdir.3 Hcctin xbri atan, qula onu eidn
v qlbind yer tutan ks zif v aciz ad verilmz.4 (Allahn
hcctini tanmaq lyaqti hamda olmad v onu tanman hqiqti
ancaq sadiq v saf mminlr mxsus olduu n mam leyhis-salam
sznn davamnda bel buyurur:)

Bizi tanmaq ox tin bir idir ki, Allahn qlbini iman

n snaqdan keirmi olduu (iman qbul etmy layiq bildiyi)
mmin bnddn baqa he ks onu gtrmr v onun
yknn altna girmir. Hminin bizim hdis v szlrimizi
ancaq manti v inanlm sinlr v mtin allar
qoruyub saxlayarlar. (mam leyhis-salamn mqsdi dinlyicilri
zn trf hicrt etmy v o Hzrtin hdislrin tabe olmaa tviq
etmk olduu n onlara sual vermk gstrii verrk buyurur:)

etmk el o Hzrt doru hicrt etmk demkdir. Xlas, hicrt btn

zaman v vaxtlarda znn vvlki vaciblik drcsind qalmaqdadr.
1
Hicrt mslsi v digr ri vziflrdn mqsd Allahn hanssa
xeyir v mnft ld etmk v ya zrr-ziyan zndn uzaqladrmaq
istmsi deyil, bndlrin onlardan faydalanmalar v qiyamt gnnn
zabndan nicat tapmalardr. nki O, mtlq zngin v hqiqi
ehtiyacszdr.
2
z zmansinin imamn tanmaynca kimins hicrt etmsini v
zlalt v aznlqdan xmasn demk olmaz. nki mam leyhissalamn yol gstrmsi v bldiliyi olmadan aznlqdan hidayt
hicrt etmk mmkn deyil.
3
Hmin xs aznlqdan hidayt hicrt edib, htta z vtnindn xaric
olmasa bel. Bu cml aq aydn kild dediyimiz bu mtlbi
tsdiqlyir ki, hicrtin vacib olmas ancaq Hzrt Peymbrin
zamanna aid deyil v onun mnas Mkkdn Mdiny hrkt etmk
deyil.
4
gr Allahn hcctinin dlil-sbut olmas xbri kims atsa v
hmin xs onu qbul etms, bu idn qafil olub tqsirli saylmayan zif
v acizlrdn olmasn gman etmmlidir. nki hcctin dlil olmas
xbri ona atb v o, bunu qulaqlar il eidrk qlbi il drk edib.
Buna gr d hmin xs, htta z vtnind olsa bel, zrl saylmr.

616

Ey insanlar! Mni itirmmidn, (itatsiz dv kimi hrkb

lindn qaaraq) z cilovunu tapdalayan v
adamlarnn aln balarndan xaran fitn-fsad (Bnimyynin fitn-fsadlar) ayaq tutmamdan (onlarn fitnlri hr
sahibinin

yeri bryrk insanlar haqq yoldan v z zman imamlarn

tanmaqdan saxlayandan) qabaq, (ilahi maarifi, rit hkmlrini v
qiyamt kimi ba verck eylri) mndn soruun ki, mn

gyn yollarn yerin yollarndan daha yax bilirm.1

232-ci xtb
mam li leyhis-salamn (tqva, dnyaya rk balamamaq,
lmdn sonrak tinliklr v blalarda sbrli olmaq barsindki)
xtblrindndir.
Allaha balad nemtlr gr kr edirm. 2 V
Ondan haqlarn yerin yetirmk (elm v maarif ld etmk v
vacib v msthbbi mllri yerin yetirmk) n kmk
istyirm ki, Onun qounu (mlklr, peymbrlr,
peymbrlrin haqq caniinlri v onlarn tabe v davamlar
insanlar dz yoldan azdranlara v azmlara) qalib, qdrti
bykdr. hadt verirm ki, Mhmmd (sllllahu leyhi v
alih) Onun bndsi v elisidir: (insanlar) Allaha itat etmy

v tabe olmaa dvt etdi, Onun dini yolunda cihad edib

vurumaqla dmnlrin qalib gldi. Dmnlrin o
Hzrti inkar etmkd birlrk yekdil olmalar v onun
nurunu sndrmk (dinini mhv etmk) n alaraq sy
gstrmlri, onu cihaddan saxlamrd. Buna gr d
tqvadan v Allah qorxusundan yapn. 3 nki prhizkarlq
1

Mnim dini elm v maarif diqqtim dnyvi ilrdn oxdur. Qeyd

etmk lazmdr ki, al v tarixin hkmn sasn Hzrt Peymbrdn
sonra li ibn bu Talib v msum imamlar leyhimus-salamdan baqa
he ksd mni itirmmidn qabaq mndn
soruun demk crti olmayb v yoxdur. Doxsan ikinci xtbnin
rhind bu msly toxunulub v onun dlili byan edilib.
2
nki nemt gr kr etmk firavanla, nankorluq etmk is ar
zaba sbb olur.
3
Hzrt Peymbrin gndrilmsi insanlar Allahn dinin v Ona
itat ar olduu n o Hzrtin dvtini qbul etmyiniz tqva v

617

tutaca mhkm olan bir kndir v zirvsi brk olan bir

snacaqdr. (O, dnya v axirt bdbxtliyindn nicat tapmaa v
qurtulmaa sbb olur. lm glib atmamdan itat v bndlikl,
elc d balanmaya sbb olan vasitlrl) lm v onun
tinliklrin doru tlsin, glmmidn (znz) onun

n bzyin v daxil olmamdan hazr olun.1 nki

qiyamt (savab v cza verilcyi zaman), iin sonudur (v lm
onun ilk mnzilidir). lm allya yd vermk, nadan v
qafil is ibrt olmaq n yetrlidir. Sona (qiyamt)
atmamdan qabaq qbirlrin darsqall, (srvt, vlad v
dostlardan ayrlmaa gr yaranan) qm-qssnin oxluu,
(qiyamtin vziyytindn) xbrdar olacanz yerin (Brzxin)
qorxusu, qorxu v vahimnin ardcl glmsi, (qbrin tzyiqi
nticsind) qabralarn yerlrinin dyimsi, qulaqlarn
(qorxunc sslrdn) tutulmas, lhdin (qbirdki uxurun)
qaranl, Allahn (peymbrlrinin dili il) xbr verdiyi
zabn qorxusu, qbrin rtlmsi v (vasitsi il qbrin az
balanan) enli dan mhkmlndirilmsi kimi eylri
bilirsiniz.
Bel is, ey Allahn bndlri, Allahdan qorxun,
Allahdan qorxun!2 nki dnya siz (axirt yolu olan v sizdn
qabaqklarn kediklri) bir yoldan keckdir. (O, hamn hmin
yol il aparr v he ksi yerd qoymur.) Siz qiyamtl bir ip
balanmsz (sizinl onun arasnda uzun bir fasil v zaman yoxdur).
Sanki qiyamt z lamt v nianlrini akar edib,
bayraqlarn
(qabaqklara
birlmyin
mqddimsini)
yaxnladrb v sizi (hesab v soru-sual n) z yolu stnd
saxlayb. Sanki tinliklrini n gtirib v (ykn, belindn
gtrlmsi n sinsini yer qoyan dv kimi) sinlrini ab
(arl zablarn z xarb). Dnya z sakinlrindn l kib
Allah qorxusu il vacibi mllri yerin yetirrk haramlarn trafna
bel frlanmamanz il olmaldr
1
N qdr ki, lm glib atmayb Allah v Peymbrin gstrilrin
uyun davranaraq eytandan v pis ilr mr edn nfsdn uzaq olun,
nki o glndn sonra yol balanacaqdr
2
lm glib atmamdan el bir i grn ki, ondan sonrak tinliklr
dar olmayasnz v linizin tezlikl zlcyi dnyaya rk
balamayn.

618

v onlar z himaysindn xarb. Odur ki, ken bir gn

v ya baa atan bir ay kimi idi. Onun tzsi khnldi v
kk arqlad (bdnlr ziflyrk gcszldi). (Onlar) darsqal
yerd (qiyamtin, tinliklri ar v qurtulmaq qeyri-mmkn olan)
qarmaqarq v byk ilr, ziyytl dolu, uca ssli, parlaq
lli, qorxunc nalli, alovlar yatmaq bilmyn yandrc,
odunu ox alovlu, thdidi qorxunc, dibi namlum, knarlar
zlmt, qazanlar ox qaynar v czalar rsvayedici olan
(dar yerind saxlayacaqlar). (Prhizkarlar barsind is Allah-tala
Qurani-Krimin Zumr sursinin 73-c aysind bel buyurur:)

Rbbindn
qorxanlar (dnyada prhizkar olanlar) dst-dst Cnnt
doru aparlacaqlar. (Mlklr onlar aparacaqlar. Nhayt, ora
atnca onun qaplar alacaq v Cnntin qaplar onlara
deycklr: Salam olsun siz, pak v pakizsiniz: dnyada znz
gnahlara buladrmadnz. Buna gr d Cnnt daxil olun v
hmilik orada qaln.) Bellikl, zabdan xatircm,

mzmmtdn knar v oddan uzaq olarlar. Cnnt onlara

gr rahatlanb, (gzlm halndan xaric olub) onlar da z
mnzil v msknlrindn addrlar. (Bunlar) o kslrdirlr
ki, dnyada mllri tmiz v gzl, gzlri is (Allah xofu v
zabn qorxusundan) alar olub. Dnyada onlarn geclri
itatkarlq etmlri v balanma istmlrin (gecni ibadt
v bndlikl keirdiklrin) gr gndz (kimi), gndzlri is
(zabdan) qorxduqlar v (dnyadan) uzaqladqlar (v razniyazla mul olduqlar) n gec (kimi) olub. Buna gr d
Allah Cnnti onlarn qayd yerlri, adl is mkafatlar
edib. Onlar hmilik padahla, hminin sabit v
dyimz nemt v adla, Cnnt v onun sakinlrin
daha layiqdirlr.
Bel is, ey Allahn bndlri, (indi ki, Cnnt v Chnnm
hlinin haln eitdiniz,) nicat tapannzn riayt edrk xeyir
qazand, zay edninizin is pozaraq ziyana ddy eyi

619

qoruyun.1 mlinizl z lmlrinizi qabaqlayn. (El olun ki,

lm glnd iztirab v narahatlq keirmysiniz.) nki siz
qarya gndrdiyiniz eyin girovusunuz v yerin
yetirdiyiniz eylr gr czalandrlacaqsnz (vz
alacaqsnz). Sanki lm sizi haqlayb. Buna gr d n (z
irkin mllrinizin dzldilmsin) nail olmaq n qayd var,
n d (etdiyiniz) gnah v bdrmlrdn xilas olacaqsnz.2
Allah bizi v sizi znn v Peymbrinin itatin vadar
etsin v rhmtinin oxluu il bizdn v sizdn
(gnahlarmzdan) kesin.
(Yuxarda deyilmi msllrd fikr dalb dndkdn sonra) z
yerinizd oturun (lazmsz yer hddinizi amayn), bla v
tinliy (kfr v aznla) sbrli olun, l v qlnclarnz
dillrinizin istklrind i salmayn (davakar olmayn v sy
syrk bo szlr danmayn). Hminin Allahn yerin
yetirilmsini vzif kimi tyin etmdiyi ey tlsmyin. 3
nki sizdn hr kim Allahn, Onun Peymbri v
elisinin v o Hzrtin hli-beytinin haqqn tanm halda
z yatanda ls, hid olmu kimi lb v onun vzi
(mkafat) Allahladr. O, fikrind olan yax mlin savabna
layiqdir v bu fikir onun qlnc kmsinin yerini tutur. Hr
bir eyin mddti v sona atma zaman vardr (ki, hmin
4
mddti kemyinc alman faydas olmaz).

233- c xtb
1

Allah v Peymbrin gstriin tabe olun ki, bdi sadt v

xobxtliyi ld edsiniz. Hminin onlardan qafil olmayn ki, bdbxt
olarsnz.
2
nki gnahlardan xilas olmaq tvb etmkl v hmin yoldan
qaytmaqla mmkndr. O da vz verilm evi olan axirtd deyil,
vzif v ml evi olan dnyada mmkndr.
3
Allahn gstriin zidd davranmayn v he bir id fikirlibdnmmi v onun xeyir-ziyann aradrmam, yersiz olaraq
znz tinliklr dar etmyin.
4
Xlas, imkan v gcnz olmadan v ya lmk n mnvi mnft
nzrd tutmadan dmnl dy balamayn. nki dymk niyyti
v onlara nifrt bslmk d Allah yolunda cihad etmk v lmk
hkmnddir.

620

mam li leyhis-salamn (prhizkarlq v dnyaya rk

balamamaq barsind buyurduu) xtblrindndir.
kr o Allaha layiqdir ki, kr (nticsind saysz nemtlri)
yaranmlar arasnda yaylb, Onun (dininin yolunda
dmnlrin qar cihad edn mlklr, peymbrlr, onlarn haqq
caniinlri v mminlrdn ibart) qounu qalibdir v bykly
(hr eydn) stndr. Ona bir-birinin ardnca olan (allarn,
mqabilind heyran olduu v dillrin saymaqda aciz qald)

nemtlrin v byk bxilrin gr kr edirm. O

Allah ki, ox sbrlidir (gnahkarlar tez czalandrmr) v (onlarn
fv edilmsi mmkn olan gnahlarn) balayr. Barsind qrar
xard (tqdir etdiyi) eyd dalt v insafla (hikmt sasnda)
davranb. Ba vernlri v ba vermilri bilir. (Onun glck
v kemi barsindki elmi birdir. Baqasn) tqlid etmdn v (he
ksdn) yrnmdn, hanssa bir uzaqgrn sntkarn
nmunsindn istifad etmdn (nki O, balanclarn
balanc v birincisidir ki, Onun n hanssa bir birinci frz
edilmir), shv v xta il qarlamadan v (mslhtlm
aparmaq n all v alim insanlardan ibart) bir dstni bir yer
toplamadan (nki O, elmin zdr v buna gr d mslhtlmy
ehtiyac yaranmasna sbb olan shv v xta Ona yol tapa bilmz)
znn (zatnn eyni olan) elmi il yaranmlar vcuda gtirn
v (he ksin mane olub qarsn ala bilmdiyi) mr v frman il

onlar yaradandr. V hadt verirm ki, Mhmmd

(sllllahu leyhi v alih) Onun bndsi v elisidir. Onu
insanlar oxlu zlalt v aznlqlar irisind doladqlar
v aqnlq v iztirab irisind batb-xdqlar bir
zamanda gndrdi. Hlakt v bdbxtlik cilovlar onlar
srklyirdi (v dnya v axirt tinliklrin trf kirdi) v
qlblrin aznlq qfllar vurulmudu. (Bel ki, onlarda haqq
v hqiqt nuru taplmrd.)

Ey Allahn bndlri! Siz tqval olma v Allahdan

qorxma tvsiy edirm. nki tqva Allahn sizin

621

boynunuzda olan haqqdr 1 v o, Allahn sizin haqqnz

(mllriniz vz) vermsini zrurildirrk brqrar edn
amildir. Hminin siz tvsiy edirm ki, Allahdan tqval
olmaq n kmk dilysiniz (sizi tqval v prhizkar olmaa
mvffq etmsini istysiniz) v tqvadan Allah (Ona yaxnlamaq)
n yardm istysiniz. (Prhizkar olun ki, Allaha yaxnlaasnz.)
nki tqva bu gn (dnyada) pnah v (tinliklr mqabilind)
qalxan, sabah (qiyamtd) is Cnnt yoludur. Onun yolu
akar, yolusu xeyir gtrn v mant saxlayan (Allah)
qoruyandr. (Onun yannda mant itmir v mhv olmur, blk O,
qiyamt gn onlar ox artq xeyirl geri qaytaracaqdr.) Tqva
hmi zn kemi insanlara v qalanlara gstrib v
gstrmkddir (ki, ondan bhrlnsinlr). nki onlar sabah
(qiyamtd) ona mhtacdrlar. O sabah ki, Allah yaratdqlarn
qaytaracaq (llri dirildck), (dnya v onun malndan)
verdiklrini alacaq v ta etdiyi (saysz nemtlrin hans yollarda
srf edilmsi) barsind soruacaq. Buna gr d tqvan
qbul edib onu sdaqtl z ar edn kslr n qdr d
azdrlar. Onlar say baxmndan azdrlar v eyb v nqsan
siftlrdn pak v uzaq olan Allahn vsf v trifin
layiqdirlr ki, (Qurani-Krimin Sba sursinin 13-c aysind)
buyurur: Mnim ox kr edn
bndlrim azdrlar. Bel is qulaqlarnzla tqvaya (onun
vsfini eitmy) trf tlsin (ki, baa dsiniz), sy v
tlanzla ona riayt edin (ki, nicat tapasnz) v onu ken
(ldn xm) hr bir eyin mqabilind vz v caniin, hr
bir mxalifin (haqq yolunun leyhdarnn) qarsnda mvafiq
(trfdar) edin. Tqva vasitsi il yuxunuzu qardn (qflt
yuxusundan oyann) v gnnz ayrn (dnyaya rk
balamayn). Onu qlblrinizin ayrlmaz yolda edin (he vaxt
ondan uzaqlamayn) v gnahlarnz onunla yuyun.
Xstliklrinizi onunla malic edin v onunla lm
qabaqlayn (el bir i grn ki, lmdn he bir nigaranlnz
1

Allah vaciblri yerin yetirmk v qadaan edilmilri trk etmkdn

ibart olan tqvan z haqq v nemtlrinin krnn yerin
yetirilmsi vasitsi tyin edib.

622

olmasn). Tqvan zay edib ldn xarm ksdn

ibrt
gtrn. Mbada ona tabe olan ks sizdn ibrt gtrm
olsun. Bilin! Tqvan (tkbbr, xudbinlik, riyakarlq v zn
gstrmk kimi xisltlr dar olmaqdan) qoruyun v znz d
onun vasitsi il qorunun. (nki tqva zab mqabilind
snacaq v qalxandr.) Dnyadan uzaq v axirt aiq v
vurun olun. Tqvann ucaltd kimsni alatmayn
(prhizkarlar xar sanmayn ki, bu, tqva v prhizkarla ziddir) v
dnyann qaldrd ksi yksk mqaml hesab etmyin. 2
Dnyann ildrml buluduna (parldayan malna) gz
dikmyin. Onun dananna qulaq asmayn, arannn
dvtini qbul etmyin (dnyaprstlrl isnirk get-gl
etmyin), parltsnda iqlq axtarmayn v nfis mallarna
tovlanmayn. nki onun ildrm yasz, shbti yalan,
mallar qart (olunmu eylr) v nfis mallar ourluqdur.
Bilin! Dnya, zn (kiilr) gstrib zn dndrn
xlaqsz qadna bnzyir. Hminin hrkt edrkn
dayanb mr tabe olmayan itatsiz ata bnzyir. O, ox
xyantkar yalan, nakr davakar, (haqq yoldan) sapan
cfakar, (doru yoldan) ox uzaqlaan, narahat v
qarmaqarqdr. Onun adti (bir haldan digr bir hala v bir
xsdn digr xs) kemk, ayann alt titryn v qeyri
sabit, mhtrmliyi xarlq, sy v almas oyun v zarafat,
ykskliyi alaqlqdr. Dnya, mal almaq (quldurluq),
soyunuluq, qartilik, mhv v hlak etmk evidir. Onun
hli ayaq stdir (tinliklrin oxluundan bir an olsun bel
rahatlq v dincliklri yoxdur), qovulurlar, (qabaqklara)
birlcklr v (mal, arvad, vlad, qohum v dostlardan) ayr
qalacaqlar. Onun yollar a-ba salan (gednlr, hara
getdiklrini v hara atacaqlarn bilmirlr), daldanacaqlar
acizldirn (insanlar onda bir sncaq tapmrlar v llrini bir yer
ilidir bilmirlr) v mqsdlri midsizldirndir (he ks onda
1

eytana v pis ilr mr edn nfs tabe olub dnyada bdbxt halda
qalm v ya istdiyi xeyri ld ed bilmmi v axirtd bdi zaba
dar olan xsdn.
2
Varllar var-dvltlrin gr byk sanmayn. nki var-dvlt
gr hrmt gstrmk tqva v prhizkarla ziddir.

623

z istyin atmr). Buna gr d snacaqlar dnyaprstlri

(bla v tinliklr) tslim edib v onlar saxlamayb,

mnzillr onlar knara atb v zirkliklr onlar acizldirib

v yorub.1 Buna gr d (dnya hlinin) bzisi nicat tapb,
(amma) ayaqlar ksilib v yaraldr. Bzisi ayrlm t kimi,
bzisi ba ksilmi bdn, bzisi is tklm qan kimidir.
Bzisi (qm-qssdn) llrini gmirr, bzisi (heyfslnrk)
llrini bir-birin vurar, bzisi (arsizilkdn) yanaqlarn
dirsklrin qoyar, bzisi z fikrini mzmmt edrk shv
sanar, bzisi z mqsdindn danar. Halbuki tdbir tkb
ar qlmaq frsti ldn xb (onlarn xeyri yoxdur),
gzlnilmz bla z tutub (lm glib atb v i-idn keib) v
hmin vaxt qamaq zaman deyil. (Allah Qurani-Krimin Sad
sursinin 3-c aysind buyurur:

Biz onlardan vvl ne-ne nsillri mhv etdik. Onlar
(qamaq n) fryad edib kmk dilyirdilr, lakin artq qab can
qurtarmaq vaxt deyildi.) (lm glib atdqdan sonra ondan qamaq
v ya bir i grmk xlyas hqiqtdn) ox-ox uzaqdr!!!
Hqiqtn ldn xan ldn xd, ken kedi (gnahlar
islah etmk v shv v irkin ilrin yerini doldurmaq zaman arxada
qald) v dnya, (hlinin arzularna uyun kild deyil) z ryi
istyn kimi kedi. (Qurani-Krimin Duxan sursinin 29-cu
aysind buyurulur:)

Bellikl, gy v yer hli dnyaprstlrin hlakna

alamad (zlrini qmlndirmdilr) v onlar (zabdan qurtulmaq
yolunu tapmaq n) mhlt verilnlrdn deyildilr.

Xlas, dnyada pnah aparmaq n bir snacaq v daldalanacaq

yoxdur. Hminin insan znd saxlayb knara atmayan bir mnzil
yoxdur. Orada zirklik v bir-birin arxa olman da xeyri yoxdur.

624

234- c xtb
mam li leyhis-salamn xtblrindndir ki, bzilri
onu Qasi ( )xtbsi adlandrrlar.1 O, tkbbr v
itatsizlik gstrmi, Adm leyhis-salama scd etmmi,
tssbkelik gstrib haqq qbul etmmsini akar etmi
ilk varlq olmu, mrurluq v xudbinliy qaplm eytann
(Allah ona lnt etsin) mzmmti v (elc d) insanlar onun
yol v suluna tabe olmaqdan kindirmk barsinddir (v
bu xtb Nhcl-Blanin xtblrinin n uzunudur).
kr o Allaha layiqdir ki, qdrtlilik v bykly
(qdrt v byklk libasn) geyindi (qdrtlilik v byklk ancaq
Ona mxsusdur ki, he n Onu zif sala bilmz v Onun hqiqtin ata
bilmz) v bu iki sifti yaratdqlarna deyil, zn mxsus
etdi. (O, bu siftlrd tk v yegandir. nki Ondan baqa hr bir ey
zatn qvvtsiz, lalt v hr eyd baqasna mhtacdr.) Onlar
zndn baqasna qadaan v haram etdi (buna gr d he
ks onlarn iddiasn ed bilmz v gr ets cavab vermli olacaq,
czalandrlacaq) v z clal n sedi. Bndlrindn bu
iki siftd Onunla kim aparan (zn qdrtli v byk
2
tutan) ks n lnt (rhmindn uzaqlq) myynldirib.

Bellikl, bu iki sifti zn mxsus etdiyin gr

1

Qasi klmsinin kk olan qs klmsi ltd gvmk

mnasndadr. Deyirlr ki: Bu xtbnin Qasi adlandrlmasnn
sbbi budur ki, mam leyhis-salam onu Kuf hlin buyurarkn
gvyn bir dii dvy minibmi. Digr bir dst is deyib ki: Qs
ltd thqir etmk v alatmaq mnasnda da glib. Buna gr d
onun bu cr adlandrlmasnn sbbi, o Hzrtin onda eytan thqir
etmsi, alaltmas v xar etmsidir. Xtbnin ad barsind digr
sbblr d deyilib. Amma hqiqt n yaxn nzr birinci, onlarn n
gzli is ikinci nzrdir.
2
Nec ki, Qurani-Krimin Zumr sursinin 60-c aysind buyurur:

Qiyamt gn Allaha qar yalan uydurub Onun mrin tabe
olmayanlarn zlrini qapqara grrsn. Mgr Chnnmd tkbbr
gstrnlr v itatsizlik ednlr n yer yoxdur?! Hminin Nhl
sursinin 29-cu aysind buyurur:

Hayd, girin bdi qalacanz Chnnmin qaplarna

(drinliklrin v dibin). Tkbbrllrin yeri nec d pisdir!

625

drgahna yaxn olan mlklri, onlarn tvazkarlarn

tkbbrllrdn (cindn olub mlklrin arasnda Adm scd
1
etmy mr olunan eytandan) seib ayrmaq n snad.
Qlblrin gizlinliklri v gzlrdn rtl olan qeyblri
bilmsin baxmayaraq, (Qurani-Krimin Sad sursinin 71-74-c
aylrind bildirildiyi kimi) buyurdu:



Mn palqdan bir insan yaradacaam. Mn onu
tamamlayb z ruhumdan frn kimi ona scd edin (tzim
edrk tvazkarlq gstrin. Yaxud onu z qiblniz edin. nki
Allahdan baqas n ibadt v bndlik scdsi etmk qadaandr).

Bellikl d, mlklrin hams birlikd scd etdi, blisdn

baqa!2 (Xlas, o, Adm scd etmdi, nki) tkbbr v
ynm ona z tutdu. Bellikl, z yaradl il Adm
ynrk nazland v z slin (yaranm olduu oda) tssb
gstrrk akarcasna Haqqn mrindn boyun qard. (V
dedi: Onu palqdan, mni is oddan yaratmsan. Mn ki, ondan
1

Onlarn ilahi mr tabe olann nicat tapan, mxalift ednin is zaba

dar olan olmasn bilmlri n, onlarla imtahan edib snayan kslr
kimi davrand. Yoxsa mqsd znn nyis bilmk n mlklri
imtahan etmsi deyildi. nki bu mnada olan imtahan v snaq Onun
barsind qeyri-mmkndr, nec ki, altm ikinci xtbnin rhind bu
msly toxunuldu.
2
mam Rza leyhis-salam buyurub ki: eytann ad Haris olub.

O, Allahn rhmtindn uzaqlad n blis
adlandrlb. Qeyd etmk lazmdr ki, alimlr arasnda eytann
cinlrdn, yoxsa mlklrdn olmas barsind fikir ayrl mvcuddur.
Dzgn nzr onun cinlrdn olmasdr. mamiyy alimlri d bu
nzrd yekdildirlr. Bu nzr eyx Mufiddn (leyhirrhm) d nql
edilib v bu bard msum imamlar leyhimus-salamdan nql edilmi
mtvatir hdislr d mvcuddur. Qurani-Krimin z d
akarcasna bu mnan tsdiqlyir. Khf sursinin 50-ci aysind
buyurur:

Xatrla ki,
bir zaman mlklr: Adm scd edin!-dedik. Bellikl, blisdn
baqa hams scd etdi. O, cinlrdn idi. Aydki istisna eytann
mlklrdn olmasna dlil deyil. nki o, cinlrdn idi cmlsi
akarcasna bu mtlb dlalt edir ki, burada v Qurani-Krimin bu
bardki digr yerlrind olan istisna, istisnann ksik nvndndir.
Yni, istisna olunan eyin, istisna olunduu eylrl cinsi ball
yoxdur.

626

yaxyam, ona n n scd etmliym?) Bellikl, Allahn

dmni (eytan) tssbkelrin bas v tkbbrllrin

qabaqda gednidir ki, tssbkeliyin tmlini qoydu,

Allahla (Ona mxsus olan) zmt v byklynd kidi,
(layiq olmad) izzt v ucalq libas geyindi v (layiq olduu)
zillt v xarlq geyimini knara atd.
Mgr Allahn onu tkbbr v itatsizliyin gr nec
kiiltdiyini v mrurluuna gr nec alatdn
grmrsnz? Buna gr d onu dnyada (z rhmtindn)
qovdu1 v axirtd onun n alovlanan od hazrlayb. 2
gr Allah-tala Admi parlts gzlri qamadran v
gzlliyi allar mlub edn (allarn, mqabilind heyran v
mttl qaldqlar) nurdan v ya gzl iyi insanlar bryn
xo tirli eydn yaratmaq istsydi, mtlq yaradard. gr
(el) yaratsayd, boyunlar Admin mqabilind yilrdi v
onun barsindki snaq mlklr asan olard. (eytan
durmadan ona scd etmy tlsr v onu zndn aa tsvvr
etmzdi). Lakin eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan
Allah yaratdqlarn (baqalarndan) frqlndirmk v

ayrmaq, tkbbr v itatsizliyi aradan qaldrmaq v zn

bynmk xsusiyytini onlardan uzaqladrmaq n sl
v sbbini bilmdiklri bzi eylrl imtahan edir (aln
hikmtini drk etmdiyi rit hkmlrinin oxu da bu qbildndir).
Buna gr d Allahn eytan barsindki iindn ibrt
gtrn ki, onun uzun mddtli ibadt v bndliyini, oxlu
sy v tlan (tkbbr v itatsizliyin gr) he v pu etdi.
Halbuki o, Allaha alt min il ibadt etmidi ki, onun dnya,
yoxsa (bir gn dnyann lli min ilin brabr olan) axirt
illrindn olmas mlum deyil (siz bilmirsiniz v drkiniz
naqisdir). (Bu,) bir saatlq tkbbrllk v itatsizliy gr
1

Nec ki, Qurani-Krimin Hicr sursinin 34-35-ci aylrind buyurur:

Allah buyurdu:
Cnntdn x ki, sn qovuldun v sn qiyamt gnn kimi
lntlnmisn.
2
Nec ki, Qurani-Krimin Sad sursinin 85-ci aysind buyurur:


Chnnmi sn v insan v cinlrdn
snin ardnca gednlrin hams il dolduracaam.

627

(oldu ki, o zn Admdn stn bildi v ona scd etmdi)! Bel is

kim eytandan sonra onun gnah kimi bir gnah (tkbbr v
itatsizlik) etmkl Allahn zabndan amanda qala bilr?

sla! Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah he

vaxt he bir insan, sbbindn bir mlyi (eytan)
Cnntdn xard il ora daxil etmyck.1 Allahn gy
hli (mlklr) v yer hli (insanlar) barsindki hkm birdir.
Onunla yaratdqlarnn he biri arasnda Onun yaranmlara
haram edib ancaq zn mxsus etdiyi eyi (zmt v
2
bykly) rva bilmk barsind icaznam yoxdur.
Odur ki, ey Allahn bndlri, Allahn dmninin
(eytann) sizi z drdin (tkbbr v itatsizliy) dar
etmsindn (z kimi tkbbrl v itatsiz edrk Allahn
rhmtindn uzaqladrmasndan), szlri il sizi (doru yoldan)
saxlayaraq narahat etmsindn v qoununun (davamlarnn)
atl v piyadalarn sizin trafnza toplamasndan qorxun.
Canma and olsun ki, o, kamannn yayna sizin n r
(azdrmaq) oxu qoyub v sizi nian alaraq onu brk zn
trf kib. Siz yaxndan ox atb (ki, shv getmsin). V
(Allahn, Qurani-Krimin Hicr sursinin 39-cu aysind nql etdiyi
kimi bel) deyib:

Ey Rbbim! (Adm scd etmdiyim n) mni

azdrdna gr mtlq mn d yer znd Adm

vladlarnn qarsnda gnahlar yax gstrcym (ki,
itatdn qalsnlar) v onlarn hamsn azdracaam. Halbuki
(o, bu sz bilmdn) qeybdn xbr verrk v shv gmana
saslanaraq deyib. (Amma) qrurun vladlar, tssbkeliyin
qardalar v tkbbrllk, cahillik v nadanlq svarilri

mam leyhis-salamn burada eytan mlk adlandrmasnn sbbi

onun gylrd olmas v mlklrl qaynayb-qarmasdr.
2
Allahn hkmlri ham barsind yeksandr. Buna gr d eytann adi
bir itatsizliy gr Allahn drgahndan qovulmasn demk olmaz.
Bilmk lazmdr ki, kimliyindn v harada olmasndan asl olmayaraq
myynldirilmi ilahi vzifdn boyun qaran hr bir ks Allahn
rhmtindn knarda qalacaq v zaba dar olacaqdr.

628

onun iddiasn tsdiqlyrk gerkldirdilr.1 Nhayt,

sizin (doru yoldan xm) itatsiziniz ona tabe oldu v (buna
gr d) onun sizin barnizdki (sizi azdrmaq n olan) tamah
v hrisliyi mhkmlndi. Buna gr d gizlinin necliyi
akar oldu. (Onun vsvslrinin nianlri sizin qlblrinizd akar
olub ki, kinmdn Allahn gstrilrin zidd davranrsnz.) Onun
sizi l keirmsi gclndi v z qoununu siz
yaxnladrd. Bellikl, onlar sizi zillt v xarlq
maaralarna atdlar v lm (mhv olma) alasna tulladlar.
Sizi gzlr niz batrmaq, boazlar ksmk, burunlarn
deiyini zidirmk kimi ar yaralarla, hminin lm
yeriniz atmaq qsdi v buruna taxlan mcburiyyt v
qzb noxtasnn halqas il, sizin n hazrlanm oda
trf srklmk istyi il tapdalayaraq mhv etdilr.2
Bellikl, eytan, sizin dininizi yaralamaq (ona ziyan vurmaq)
v dnyanzda alov qzdrmaqda (fitn-fsad yaratmaqda),
akarcasna dmnilik edib onlara qar (vurumaq n)
topladnz (bir-birinizdn kmk istdiyiniz) dmnlrdn d
byk v tutudurucu amil evrilib. Buna gr d z gc
v tlanz onu df etmy sfrbr edin. Allaha and olsun
ki, o, sizin soyunuza (atanz Adm) ynrk nazlanb, anhrtinizi (qdrt v mqamnz) mzmmt edib v
nsbinizi (qohum-qrabalq laqlrinizi) kiildib v alaldb.
O, sizin n (sizi azdrmaq n) z svarilrini sfrbr edib,
piyadalar il sizin yolunuzun fikrin db (ki, aznlqda
qalaraq hidayt v nicat yoluna qdm basmayasnz). Sizi harada
ovlasalar tly salarlar, barmaqlarnzn ucunu ksrlr.
Hiyl v biclikl (onlardan) imtina ed v zm v irad il
(onlar) df edrk znzdn uzaqladra bilmzsiniz.
Halbuki siz zillt v xarlq dryas, dar halqa, lm
dznliyi v bla v tinliyin (dnyann bla v tinliklrinin)
1

nki dnya hli gnah v itatsizlik edrk eytann malik olduu

tkbbrllk v zn ymk xstliyin dar oldular. Bellikl, onun
nadanlq v gman sasnda etdiyi iddian dz xartdlar.
2
Xlas, eytan v onun qounu pis ilr mr edn nfsin istklrini v
gnahlar sizin gznzd gzlldirrk sizi bdbxtlik tlsin salb
zaba svq edir.

629

cvlan etdiyi yerdsiniz (onlara darsnz v pis ilr mr edn

nfsi ldrmkdn v ona tabe olmamaqdan baqa he cr eytann
rindn qurtula bilmzsiniz). Buna gr d qlblrinizd

gizlnmi tssbkelik alovu v cahiliyyt dvrnn kinkdurtlrini sndrn ki, mslmanda olan bu tkbbr,
itatsizlik v zndnrazlq eytann qcqlandrmalarndan
v onun ynmlri, mhv etmlri v vsvslrindndir.
zn aa tutma balarnzn zrin qoyaraq lovalq
v zndn razl ayaqlarnz altna atmaq qrarna glin.
Tkbbr v mrurluu boyunlarnzdan uzaqladrn v
tvazkarlqdan sizinl dmn olan eytan v onun qounu
arasnda tamamil silahlanm qoun yerin istifad edin.
nki onun hr bir milltdn qounlar, yardmlar, atl v
piyadalar vardr (ki, onlar sizi bla v mhv dar etmk n ona
kmk edrk tkbbr v mrurluu sizin gzlrinizd yax
1
gstrirlr). Anasnn oluna (Habil) qar lovalanm
itatsiz tkbbrl (Adm leyhis-salamn olu Qabil) kimi

olmayn. O, Allahn ona he bir stnlk vermmsin

baxmayaraq, qardana qar tkbbr gstrdi. Ona
hsddn yaranan tkbbr v mrurluq z tutdu v qzb
odundan onun qlbind tssbkelik v kin yarand. V
eytan onun burnuna tkbbr v zn byk tutmaq
klyi frd. El zndn razlq v itatsizlik ki, Allah
tkbbr v mrurluqdan sonra ona pemanlq verdi. 2 V
qiyamt kimi, qatillrin gnahn ona yolda etdi.3 Bilin ki,
siz Allahla dmniliyi akar etmk v mminlrl
mharib etmk n (ev-eiklrinizdn) xaric olmaqla
1

Buna gr d siz tvazkarl z qoununuz edrk onlarla vuruun.

Qardann lmsi nticsind avara-srgrdan qald. Pemanlqdan
mqsd onun qardan ldrmsindn peman olmas deyil. nki gr
qardan ldrdy n peman olmu olsayd, bu, onun etdiyi
gnahdan tvbsi olard v zabda qalmazd.
3
Nec ki, Qurani-Krimin Maid sursinin 31-32-ci aylrind
buyurur:

( Qabil Habili ldrndn
sonra) peman olmudu. Buna gr d srail oullarna hkm etdik ki,
hr ks bir kimsni ldrmmi v yer znd fitn-fsad trtmmi bir
xsi ldrs, o, btn insanlar ldrm kimi olur.
2

630

zlmkarlqda ox chd gstrdiniz v yer znd fitn-fsad

trtdiniz!1 Buna gr d tssbdn doan tkbbr v
cahiliyyt ynmlrind Allahdan qorxun, Allahdan
qorxun! nki tkbbr dmnilik amili v eytann
frm meydanlardr ki, hmin frmlrl kemi
mmtlri v tn nsillri (Nuh, Ad v Smud tayfalarn v Firon
2
v Nmrud kimilrini) aldadb v nticd onun nadanlq
zlmtlrin v aznlq tllrin doru tlsiblr. Bel ki,
onun svq etmsi mqabilind ram v srklmsi
qarsnda (onun dalnca dmkd) sakit (tslim) idilr. Onlar,
qlblrin barsind yeksan olduu v kemilrin, birbirinin ardnca gdazna getdiklri i - rklrin
sbbindn (kin-kdurt v paxllqdan) sxld tkbbr v
lovala trf tlsdilr.
Xbrdar olun! Qorxun v kinin o byklriniz v
balarnza tabe olmaqdan ki, (xalq arasnda qazandqlar)
yksk mqam v ad-sandan tkbbrlly dar oldular,
z nsblrin (vcuda gldiklri aillrin) qdrindn artq
yndlr, (z gmanlarnda) xoaglmz v irkin olan eyi
Rbblrin nisbt verdilr 3, Allahn qzav-qdri il
mharib etmk v nemtlri il vurumaqla Onun onlara
etdiyi yaxlqlar inkar etdilr.4 Buna gr d onlar
1

Ola bilr ki, mam leyhis-salamn burada bu cmldn mqsdi

mmtin Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) vfatndan
sonra onunla mxalift etmsi v ya am hli v Maviynin
trfdarlarnn o Hzrtl rftardr.
2
ynmk v mrurluu onlarn gznd yax gstrib v bellikl,
onlar tkbbrllk ucbatndan peymbrlri tkzib ediblr v dz
yola glmyiblr.
3
Birin sn cmsn, yoxsa rb; yaxud xorasanlsan, yoxsa
tehranl? demlri kimi ki, bu cr nisbtlr slind insana deyil, Allaha
amil olur. nki hmin xsin cm v ya xorasanl olmasnda o z
gnahkar deyil.
4
Dnyada onlardan az paya malik olmalar tqdir edilmi kimslri xar
v hqir hesab etdilr v Allahn onlara ta etdiyi nemtlrl yoxsullara
v kasblara tkbbr gstrdilr. Halbuki bu, insafszln son
hddidir. nki onlarn hr biri z payn v qismtini ld edib. Xalq
hrmt gstrrk onu byk, ba v rhbr adlandrr, amma o zn

631

tssbkelik tmlinin dirklri, fitn v axnama

dayann stunlar v cahiliyyt fxr v ynmlrinin
qlnclardrlar.1 Buna gr d Allahdan qorxun v siz
verdiyi nemtlrin (tkbbr v mrurluqla) nankor v siz
etdiyi yaxlqlarna gr paxl olmayn.2 Yax v ba
sandnz pis v alaqlara tabe olmayn. nki onlar sizin
tutqun lilli sularn z duru v tmiz suyunuz il bir yerd
idiyiniz,
xstliklrini
z
salamlqlarnz
il
qatdrdnz v batil v yriliklrini z haqq v
dzlynz daxil etdiyiniz kimslrdir.3 Halbuki onlar
fisqin (Allahn itatindn xman) sas, gnah v (Allah,
Peymbr v mamla) mxaliftin yavr v ayrlmaz
yoldadrlar. eytan onlar aznlq dayan dvlr,
vasitlri il xalqa hkmranlq etdiyi qoun v xalqn
dilind danan dilmanc edib ki, sizin allarnz ourlasn
(yalan szlrl sizi Allahn zikrindn v axirti yada salmaqdan qafil
edrk saxlasn), gzlriniz daxil olsun (dnya hyat v
gnahlar sizin nzrinizd gzlldirsin v nticd Allahn
nianlrin nzr salmaqdan qalasnz), qulaqlarnza frsn
(siz o qdr pu v irkin szlr yrtsin ki, Allahn v Peymbrin
szlrin qulaq asmayasnz). Bellikl, (allarnz ourlamaq,
gzlriniz daxil olmaq, qulaqlarnza frmkdn ld etdiyi ntic
budur ki,) sizi znn (hlak v mhvetm) oxunun niangah,
glmir v baa dmr ki, Allah bu nemtlri ona imtahan v snaq
n verib.
1
Nec ki, cahiliyyt dvrnn rblri z qbillri, atalar v balar
il fxr edir, ynrdlr v mharib zaman onlar adlar il
arrdlar. Demli, onlar mharib qlnclar kimi idilr. Bunlar da
tkbbr v mrurluqlarna gr fitn v axnama qlnclar
kimidirlr.
2
nki nankorluq v nakrlk v elc d paxllq nemtin zavala
uramasna sbb olur. Onlar paxla ona gr oxadlblar ki, paxl
nemtin baqasnn lindn xmasn istdiyi kimi, sanki onlar da
Allahn nemti mqabilind nankorluq olan mrurluq v itatsizlikl
zlrin paxllq edirlr v Allahn ltf v ehsannn zavala uramasn
istyirlr.
3
Hqiqi din v imann bayra altnda ld etdiyiniz sadt, xobxtlik
v asayiinizi ldn xararaq zahird slam donu geyinmi kimslr
tabe olmaq nticsind fitn, axnama, qan axdlmas v bdbxtliy
dar oldunuz v buna gr d hmi narahat v nigaransnz.

632

(zillt v xarlq) ayaqalts v l tutacaq yeri edir. Buna gr d

(indi ki, eytann tkbbrl insanlarn vasitsi il sizi azdrmasn baa
ddnz, onlara tabe olmayn v tkbbr v mrurluu z arnz
etmyin v) Allahn czalandrmasndan v Onun (nmrudular,
fironular v baqalar kimi) sizdn qabaqk tkbbrllr glib

atm zablarndan ibrt aln, zlrinin torpaa atld v

byrlrinin ddy yerlrdn (qbirlrdn) yd gtrn
(qarsndan prdlr aslan zlrin torpaa qoyulmasna v sincab
yataqlara qoyulan byrlrin quru yer srilmsin nzr saln) v

zmannin tin hadislrindn Allaha pnah apardnz

kimi, tkbbr v mrurluq yaradan eylrdn d Ona
pnah aparn. (Htta tkbbr yaradan amillrdn Allaha pnah
aparmaq zmannin hadislrindn Ona pnah aparmaqdan daha
mhmdr. nki tkbbr axirt zab v arlarna, zmannin
hadislri is dnya ilrind zab-ziyyt sbb olur v axirt araclar daha mhmdr. Ona gr ki, onlardan nicat taplmas qeyrimmkndr.)

gr Allah, bndlrindn kims tkbbrllk v

ynmk icazsi versydi (bu ii kims rva bilsydi), bu
icazni z peymbrlrin v dostlarna verrdi. Lakin (he
ksi istisna etmdn) onlar tkbbrllk v ynmkdn
kindirrk onlarn tvazkarlq etmlrini bynib.
Bellikl, onlar (da Allahn tvazkarlq barsindki mr v
gstriin tabe olaraq itatkarlq v tvazkarln oxluundan)
zlrini yer qoyub siftlrini torpaa srtdlr v z (xidmt
v mehribanlq) qanadlarn mminlr v Allaha ibadt
ednlr n aa saldlar (lovalanaraq ynmdilr).
Peymbrlr v Allahn dostlar zif saylan (insanlar v
dnyatlblrin, z nzrlrind zif v aciz sandqlar) bir dst

idilr ki, Allah onlar aclqla snamd, tinliklr dar

etmidi, qorxu yerlri il imtahana kmidi v
irkinliklrdn tmizlyrk pakladrmd. Buna gr d
(peymbrlr v Allahn dostlar, dnyan bu minvalla keirdiklri
n) varllq v yoxsulluun snaq v imtahan yerlrini
bilmdiyiniz n Allahn razlq v qzbinin (meyarnn)

var-dvlt v vlad sahibi olmaq olmasn gman etmyin

(ki, var-dvlt v vlada sahib olmaq Onun razlnn, olmamaq is
qzbinin niansi deyil). nki eyb v nqsan siftlrdn pak
v uzaq olan Allah (Qurani-Krimin Muminun sursinin 55-56-c

633

aylrind) buyurur:

Mgr el znn edirlr ki, onlara

verdiyimiz mal-dvlt v vladla Biz onlarn yaxlqlarna

tlsirik? (Bel deyil) blk urlar yoxdur v anlamrlar (ki,
onlar mal v vladla snayrq v gnah v itatsizliklrini n qdr
artrb onun nticsind zaba dar olmalarn yoxlamaq n onlara
mhlt veririk). Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan

Allah znn tkbbrl v mrur bndlrini onlarn

gzn zif grnn dostlar il snayr. (Bu msly ahid kimi
Musa il Fironun hvalatn gtirmk olar.) Musa ibn mran onunla
birg olan qarda Harunla (onlarn hr ikisin Allahn salam
olsun) Fironun yanna gldi. Onlarn yinlrind yun paltar,
llrind taxta sa var idi. Onunla rt ksdilr ki, gr
slam qbul ets (Allahn birliyini v Musann peymbrliyini tsdiq
ets), padahl davam edck v izzt v hrmti z
yerind qalacaq. Firon (z trfdarlarna) dedi: Bu iki nfr
tccb etmirsiniz ki, grdynz bu yoxsul v xar
vziyytd ola-ola mniml mhtrmliyimin z yerind
qalmas v padahlmn davam etmsini rt ksirlr?!
(Onlar mzmmt edrk camaata dedi: gr bu iki nfr Allah
trfindn gliblrs,) bs n n qollarndan qzl bilrziklr
aslmayb?1 (Xlas, Firon bu szlri dedi,) nki qzl v onu
toplama byk bilrk (Musa il Harunun ynind grdy)

yunu v onu geyinmyi xar sand.

gr eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah
peymbrlrini gndrnd onlara qzl xzinlri, xalis
qzl mdnlri v hr cr aac kilmi balar vermk, elc
d gyn qularn v yerin canllarn onlara qomaq
istsydi, edrdi bunu. gr bel etsydi, onda snaq
mnasn itirr, vz vermk dz olmaz v xbrlr
2
(smadan gln xbrlr v ilahi taprqlara) lzum olmazd.
1

Fironun bu cr danmasnn sbbi eyx Tbrsinin (rhimhullah)

Mcmul-byan kitabnda dediyi kimi, bu idi ki, hmin dvrd birini
aa v ba tyin ednd onu qzl bilrzik v boyunba il
bzyirdilr.
2
nki hr kim bu cr nemt, dbdb v qdrt il Allah trfindn
bndlr gndrilsydi, he ks onun gstriindn boyun qarmazd
v ham tam tvazkarlqla onun buyruqlarn yerin yetirrdi. Bel

634

Hminin onda (bel bir peymbrin dvtini) qbul ednlr

snanmlarn savab dmzdi, 1 (hmin peymbr) iman
gtirnlr yax ml sahiblrinin savabna layiq olmazdlar
(nki onlarn imanlar lacszlqdan olub) v adlar mnalarla
uyun glmzdi.2 Amma eyb v nqsan siftlrdn pak v
uzaq olan Allah z peymbrlrini qlb v gzlri
ehtiyacszlqla dolduran qaneilikl (aza raz olmaqla) v gz
v qulaqlar zab-ziyytl dolduran yoxsulluq v
kasblqla, irad v qrarlarnda gcl, gzlrin (zahiri)
vziyytlrindn grdy eyd is zif edib.3 gr
peymbrlr he ksin onlara hakim olmaq niyytin d
bilmdiyi qvvy, zlm mruz qalmamalar hdd aala
v insanlarn boylanacaqlar sltnt v padahla malik
olsaydlar v (onlarn dbdblrini grmk n) dvlrin
palanlarnn dynlri balansayd (camaat dnyann hr
trfindn sfr edib onlarn yanna ksydi), bu, insanlar n
ibrt gtrmlrind (tabe olmalarnda) daha asan olard v
onlar ynmk v tkbbrllkdn daha uzaq olardlar (he
vaxt he bir ks onlarla mxalift etmzdi). nsanlar onlara hakim
olan qorxu v ya onlar meylli edn rbt v isty gr
iman gtirrdilr. Onda (bel olan surtd) niyytlr saf
olmazd v yaxlqlar (ibadtlr) blnm (bir hisssi dnya,
bir hisssi is axirt n) olard. Amma eyb v nqsan
siftlrdn pak v uzaq olan Allah bel istyib ki,
olan surtd d gerk itatkar v hqiqi gnahkar tannmaz v savab
v cza layiqinc z yerini tutmazd.
1
nki bel bir peymbr tabe olmaq, snanmlarn savab v
mkafatnn nsib olmasna sbb olan imtahan yolu il deyil, tamah,
hrislik v ya qorxuya grdir.
2
nki hrislik v qorxu zndn olan slam, iman v tvazkarlq bu
adlarla adlanmalarna baxmayaraq, hqiqi olmadqlar n mnalar
il uyun glmirlr. Buna gr d Allah peymbrlri bu cr byklk,
dbdb v qdrt il gndrmyib.
3
Hr hans bir dnc sahibi onlarn barsind fikirls, grr v
baa dr ki, onlar digr yoxsullar kimi dnya nakamlqlarndan qmqssd deyildirlr, blk qlblri qane olmaq v razlqla gcl v
zngin olan hqiqi varllardrlar. Hminin hr kim onlarn prian
hallarn grr v eidirdis, zahird prian, danq v mhtac
grndklri n kdrlnirdi.

635

peymbrlr tabe olmaq, kitablar tsdiq etmk, Onun zat

mqabilind yilmk, mrin tslim olmaq v itat v
bndliyin boyun qoymaq ancaq Ona gr olan ilr
olsunlar v onlara zlrindn baqa he bir eyb (istk, qorxu,
riya, zn gstrmk v sair) qarmasn. (Bu, imtahan v snan
byklyn grdir. Odur ki,) imtahan v snaq hr n qdr
byk olsa, savab v mkafat da bir o qdr oxdur.
Mgr eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan
Allahn kemilri, Admin (Allahn salam v salavat olsun ona)
zamanndan bu dnyann son nfrin kimi, n ziyan olan
v n d xeyir vern, n grn v n d eidn (mqdds
Kbnin tikildiyi) dalarla snadn grmrsnz?! Bellikl,
hmin dalar znn Beytul-haram (mriklrin ora daxil
olmalarn, elc d ona snm ksi oradan xarma haram
buyurduu mhtrm evi) etdi. Ora Allahn insanlar n
dikltdiyi bir evdir (onlarn topladqlar v hm dnya, hm d
axirt xeyirlrin olan bir mkandr). Sonra onu yerin dalq

olmaq baxmndan n tinind, dnyann yksk yerlrinin

n az ksk v torpa olannda v drlrin yerin bir
trfind qrar tutan n darnda yerldirdi. (Hmin evi)
nahamar dalar, narn qumlar, suyu az emlr v (su, ot v
mnasib havas olmad n) n dv, n at v n d ink v
qoyunu kklmyn bir-birindn uzaq kndlrin arasnda
(yerldirdi). Sonra Adm leyhis-salama v onun vladlarna
ona trf yollanmalarn, z tutmalarn mr etdi. Bellikl,
Beytul-haram onlarn sfrlrinin xeyirverm yeri v
yklrinin drlm mkanna evrildi. (Hccin vacibi
mllrini yerin yetirmk nticsind qazandqlar axirt xeyrindn
lav, orann onlar n dnya mnfti d vardr.) Knllrin

meyvlri abadlqdan uzaq otsuz-susuz llklrdn, enili

drlrin ykskliklrindn, dnizlrin (haty almas
nticsind yerin digr hisslrindn) ayr dm adalarndan
hmin ev dr (sfal insanlar orada toplaaraq bir-birlrindn
mnvi mnftlr ld edrlr). (Onlar uzaq yerlrdn sfr edrk ox
tinlikl ora atarlar) v nhayt, (sy mli v tvafda) tam
itatkarlq v tvazkarlqla z iyinlrini trpdrlr, evin
knarnda thlil (la ilah illllah) deyrlr. Allahn razln
636

ld etmk n sa ptlaq v z toz-torpaa bulam

halda hrvl edrlr (tlsik yeriyrlr). Paltarlarn arxaya
atblar (hmi geyindiklri paltar yinlrindn xarb ehram
paltar geyiniblr). Salarn qrxmamalar v onlarn
oxalmalar nticsind z yaradllarnn gzlliklrini
(mhbuslar kimi) irkinldiriblr. Allah onlar (Beytulharamn ziyartind bu mllrl) imtahan edib. El bir byk,
tin, akar v kamil imtahan ki, onu z rhmtinin ld
edilmsi v Cnntin atmaq amili edib. gr eyb v
nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah znn hrmtli
evini v byk ibadtgahlarn balarda, arxlarda, sx aacl,
meyvlri latan v binalar bir-birin birlmi yumaq v
hamar yerd, yaxn kndlrd, qrmzyanaq buda v yal
mnliklr arasnda, gl-ikli ot dolu yerlrd, travtli
zmilrd v abad yollarda yerldirmk istsydi, onda
mkafatn miqdarn imtahann azlna uyun kild az
edrdi. gr evin tmli v tikildiyi dalar yal zmrd v
qrmz yaqutdan, elc d nurlu v parltl olsayd, bel bir
bina knllrd kkin kimsini azaldar, eytann sy v
tlan qlblrdn silr v xalqdan trddd iztirabn v
nigaranln uzaqladrard. Lakin Allah, tkbbr v
mrurluu qlblrdn xarmaq v tvazkarl canlara
yerldirmk n bndlrini mxtlif tinliklrl snayr,
onlardan nvbnv alqanlqlarla bndlik etmlrini
istyir v onlar tbitn xolanlmayan eylrl imtahan
edir ki, hmin imtahan z ltf v fzlin alm qap v
fv v balamasnn asan vasitlri etsin.
Odur ki, dnyada fitn-fsad trtmk (onun czas),
axirtd zlmn ziyan v mrurluq v tkbbrllyn pis
nticsi barsind Allahdan qorxun, Allahdan qorxun!
nki fitn-fsad, zlm v mrurluq eytann n byk
tl v hiylsidir. O, el bir hiyldir ki, ldrc zhr kimi
insanlarn qlbin daxil olur (v onlar mhv edir). Buna gr
d eytan he vaxt aciz qalmr v he ksin - n elmin gr
alimin, n d khn paltarna gr yoxsulun - lm yerini

637

shv salmr.1 Allah mmin bndlrinin l, ayaq v digr

zvlrinin (gnah v itatsizlikdn) dinc qalmas, gzlrini yer
dikmlri, canlarnn tvazkarl, qlblrinin xarl v
tkbbr v loval onlardan uzaqladrmaq n onlar
namazlar, zkatlar v vacib gnlrd oruc tutmaa almaq
vasitsi il fitn-fsad, zlm v tkbbrllkdn qoruyur.
nki gzl zlrin tvazkarla gr torpaa srtlmsi
v kiikliyi bildirmk n (scd zaman) rfli zvlrin
(yeddi yerin) yer yapdrlmas namazdadr. zn
kiiltmk v he bilmk n qarnlarn bellr yapmas
orucdadr. Hminin yerin meyvlrini (arpa, buda, xurma v
kimii) v ondan baqasn (dv, ink, qoyun, qzl v gm)
yoxsul v farlara vermk zkatdadr. Bu ibadtlrin akar
ynmlri v zn yek tutmaqlar nec xar etmk v
(dnya bdbxtliyi v axirt zabna sbb olan) aydn tkbbr v
mrurluqlar aradan qaldrmaq kimi mnftlrin nzr
saln. (mam leyhis-salam burada Kuf hlini fitn-fsad v zlm
sbb olan yersiz tssbkelik v mrurlua gr mzmmt edrk
buyurur:)
Mn (insanlarn hallarna) nzr saldm. nsanlardan sizdn

baqa bir ey gr tssbkelik v tkbbrlk edn el

birisini tapmadm ki, (he olmasa) nadanlarn shv dar
olmalarn hat edn sbb v ya sfeh v qanmazlarn
al v fikirlri il uyun gln dlil saslanmam olsun. 2
Amma siz el bir i gr tssbkelik v tkbbrllk
edirsiniz (bir-biriniz ynrsnz) ki, (he zahird, nadan v
alszlarn yannda da) ona bir sbb v dlil taplmr. eytan
(oddan olan) slin gr Adm qar tssbkelik v
mrurluq etdi v onu xilqt v yaradlnda mzmmt
edrk dedi: Mn oddanam, sn is palqdansan. (Buna gr
d nadann gznd tssbkeliy dlil ola biln sbbdn
tssbkelik v mrurluq etdi.) mmtlrin oxlu nemtlr
1

Alim z elmi v yoxsul z kasbl il eytann hiyllrindn olan bu

irkinliklrdn qurtula bilmir. Onda nadan v varl nec xatircm ola
bilr?
2
Xlas, onlarn tssbkelri slind shv olan sbb v dlil
saslanrd v onlar nadanlq v alszlqlar ucbatndan zlrinin
zahird dz v doru olmalarn gman edirdilr.

638

irisind olan v istdiklri kef v lzztlrdn bhrlnn

varllar nemtlr (var-dvlt, vladlar v l altnda olanlarn onlar
byk saymalar) sbbindn tssbkelik v tkbbrllk
etdilr. Bellikl, 1 dedilr: Bizim mal-dvltimiz v
vladmz (sizinkindn) daha oxdur v biz zab da
verilmyckdir.2 Buna gr d gr tssbkelik v
tkbbrllkdn baqa bir x yolunuz yoxdursa, onda
grk sizin tssbkeliyiniz ncib siftlr, byniln ilr
v gzl eylr - rb slallri v qbil balarndan olan
byklrin v igidlrin rbt gstriln xisltlr, byk
allar, yksk mqamlar v xoagln siftlr vasitsi il
onda bir-birlrini stlmy aldqlar sift, i v eylr n olsun. Odur ki, qonunun haqqna riayt etmk, hdpeymana vfa etmk, yaxlara tabe olmaq, tkbbrllr
qar xmaq, yaxl (yax ii) gtrmk, zlmdn l
kmk, qan tkmyi (onun gnahn) byk bilmk, xalqla
daltli v insafl olmaq, qzbi bomaq v yer znd
fitn-fsad trtmkdn kinmk kimi trif layiq xisltlr
n tssbkelik edin.
irkin v pis mllrin gr sizdn qabaqk mmtlr
glmi zab v tinliklrdn qorxun! Onlarn balarna
glnlri (z) xeyir-rinizd yad edin (hans iin nticsinin n
olmasna nzr saln). Onlar kimi olmaqdan kinin (ki, pis ml
v irkin danqlara gr siz d zab v tinliy dar olarsnz).
Onlarn iki (yax v pis) hallarnn frqlri barsind
dndkdn sonra (xeyirli v yax yola qdm qoyun v) vasitsi
il hrmtli v izztli olduqlar, dmnlri onlardan df
1

Qurani-Krimin Sb sursinin 34-35-ci aylrind deyildiyi kimi:

Biz hr hans bir mmlkt qorxudan bir

peymbr gndrdiks, onun naz-nemt iind yaayan zngin
balar ancaq: Biz sizinl gndrilnlri inkar edirik! dedilr.
2
Allah bizi dnyada saysz-hesabsz nemtlrdn bhrlndirdiyi kimi
axirtd d biz zab vermyckdir. Xlas, siz Kuf halisi hans dlil
v sbuta sasn tssbkelik edir, tkbbr gstrirsiniz? Blk siz d
eytan kimi z yaradlnz daha stn hesab edirsiniz? Yoxsa
znginliklr v naz-nemt iind yaayan kimslr kimi z var-dvlt v
vladlarnzla ynrsnz?

639

edn, salamat qalmalarna v nemt v rahatlqlarnn

artmasna sbb olmu, (birlik) iplrini kramt v
bykly birldirmi ii - paralanmadan (nifaq v
ikizllkdn) kinmlri, mehribanlqlar (vhdt v birliklri)
v bir-birlrini mehribanla (hmrylik v yekdilliy)
hvslndirrk tvsiy etmlrini-sein. 1 Hminin (r v
pis yola ayaq basmayn v) qlblrd kin bslmk, sinlrd
dmnilik damaq, insanlarn bir-birlrin arxa
evirmlri v llrin bir-birin kmk etmmsi
sbbindn kemilrin bel fqr smyn sndrm v
gclrini sstldirmi hr bir idn uzaq olun. Elc d
sizdn qabaqk mminlrin (Bni-sraildn v digr tayfalardan
olan imanllarn) vziyytlri, snaq zaman v ziyyt
krkn nec olmalar barsind dnn. Mgr onlar
digr insanlardan daha ar vziyytd (cfa irisind),
baqalarndan daha ox ziyyt kn deyildilr v hyatlar
dnya hlindn daha sxntl deyildi?! Fironlar onlar nkr
v qulluqu edirdilr, zabn tinliyini onlara daddrrdlar
(oullarnn ban ksir, qzlarn saxlayrdlar) v acl onlara
qurtum-qurtum iirdirdilr (zab-ziyytin n son hddin dar
etmidilr onlar. Onlarn bir dstsi fironlarn nkrlri, digr bir
dstsi is kinilri idilr. lindn he bir i glmyndn is bac
alrdlar). Buna gr d onlar hmi hlakolma xarl v
hkm (fironlarn hkm) altnda v istismar vziyytind
idilr. (Fironlarn mrlrindn) boyun qarmaq n ar v
(onlarn zlmlrindn) mdafi n yol tapmrdlar. Nhayt,

Allah onlarn Onun mhbbti yolunda ziyytlr sbr

etmkd alqanlq gstrmlrini v Ondan qorxduqlar
n iyrncliklr dzmlrini nzr ald. Onlar ar
tinliklrdn xilas etdi v onlara xarlq v hqirliyin
vzind izzt v mhtrmlik, qorxunun vzin dinclik
ta etdi. Bellikl, mr vern hkmdarlar v yol gstrn
rhbrlr oldular. Allah trfindn onlara arzusunda

Onlarn hrmtli olmalarna, dmnin df olmasna, salamat v

asud qalmalarna, nemt v rahatla layiq grlmlrin v birlik
ipinin mhkmlnmsin sbb olan i bunlardr.

640

olduqlarndan da ox izzt v byklk balanld. 1

Bellikl, cmiyytlri bir yer toplaanda, fikirlr birg,
qlblr bir, llr bir-birin yardm, qlnclar bir-birin
kmk, uzaqgrnliklr drin v qrarlar yekdil olanda
onlarn nec olmalarna nzr saln. Mgr yer znn
(hrlrin) byy v insanlarn hr eyinin aas
deyildilr?! Sonra onlarn ilrinin (kef kmlrinin) axrnda
(aralarnda) paralanma yarananda, mehribanlq v birliklri
bir-birin dynd, szlri il qlblri arasnda frq
yarananda, dst-dst olub bir-birlrinin canna dnd v
blnrk bir-birlri il vuruanda dar olduqlar ey
(tinliklr) nzr saln. Allah (hmin irkin mllrin gr,
Buxtunsr v digr zalmlar vasitsi il) izzt v byklk libasn
onlarn yinlrindn xartd, nemt bolluunu onlardan ald
v sizin yd gtrnlrinizin ibrt almalar n onlarn
balarna glnlrin hvalat aranzda qald.
Hminin (Zbih) smayln vladlarnn, (brahim Xlilin
olu) shaqn oullarnn v srail vladnn (Yaqub ibn shaqn)
leyhimus-salam-balarna glnlrdn ibrt gtrn ki,
srgztlr (hr bir srin insanlarnn srgztlri) nec d birbirin uyun v hvalatlar (bir-birin) nec d yaxndr! (Yni,
sizin vziyytinizl kemilrin vziyytlri bir-birin oxayr. Buna
gr d yax olar ki, onlarn hvalatlarndan ibrt gtrsiniz.)
Onlarn Ksralar (cm ahlar) v Qeysrlr (Rum ahlar)
onlara aalq edib hakim olan geclrdki (zamanlardak)

srgztlri, paralanma v bir-birlrindn ayrlmalarnn

necliyi bard fikr daln v dnn. Onlar kin
yerlrindn (abadlqlardan), raq aylarndan (Dcl-Fratdan)
v dnyann yallqlarndan yovan bitn, brk klklr
1

El bir mqam v drcy atdlar ki, onu he zehnlrindn bel

keirmmidilr. Nec ki, Qurani-Krimin Bqr sursinin 47-ci
aysind buyurulur:

Ey srail vlad! Siz bx etdiyim nemtlrimi v sizi
(zamannzda olan) btn insanlardan stn etdiyimi yadnza saln!
Onlarn stnlklri dnizi onlar n yarmas, onlar fironularn
lindn xilas etmsi, dmnlrini mhv etmsi, hr v maldvltlrini zlrin qaytarmas, onlara Tvrat nazil etmsi v digr
nemtlr idi.

641

sn v yaay tin olan yerlr qovdular. (Onlar otsuz-susuz

v abadlqdan uzaq olan llklr gndrdilr.) Bellikl, onlar
yoxsul, kasb v yaraya v dv tkn yolda halda trk
etdilr (dv otaran etdilr). Onlar ev v mskn baxmndan
tayfalarn n hqiri v oturaq salma baxmndan n bdbxti
idilr (yaadqlar yerlrin n suyu var idi, n d otu). N bir
bann trafna toplardlar ki, ona snsnlar (bu bdbxtlik
v tinlikdn nicat tapmalar n onlar bir din dvt edrk bir i
trafna toplayacaq bir kims yox idi), n d dostluq v

mehribanln klgsi altna yrdlar ki, onun izzt v

byklyn arxalansnlar (etimad edrk rahatlanmalar n bir
ba v rhbrlri yox idi). Bellikl, nigaran vziyyt, ixtilafl
llr (bir-biri il yoldalq etmdn) v paralanmann oxluu
il ar tinlik v qzlar diri-diri torpaa basdrmaq,
btlr sitayi, qohumlardan uzaqlq v hr bir yolda
soyunuluq etmk kimi chalt v nadanlq irisind
idilr.
Sonra da, Allahn, onlara peymbr (peymbrlrin
sonuncusu Hzrt Mhmmdi-sllllahu leyhi v alih-) gndrdiyi,
onlar onun ritin tabe etdiyi v hmin peymbrin
dvti il onlar toplayaraq bir-biri il mehribanladrd
zaman onlara verdiyi nemtlrin nzr saln. Baxn ki,
nemt v rahatlq znn kramt qanadlarn onlarn
zrin nec srdi, onlar n rifah v bolluq aylarn nec
rvan etdi v rit (o Hzrtin riti) onlar z brktli
xeyirlrind nec toplad. Bellikl, (xobxtlik, mhtrmlik v
asayiin son yksk hddini onlara tdark grdy n) onun
nemtind qrq oldular v onun hyatnn lzztindn
mmnun qaldlar. Hyatlar qalib ahn (mqdds slam
dininin) klgsind quruldu v vziyytlrinin yaxl
onlar byklk v qlbnin knarnda yerldirdi.
Qdrtli ahln ucal saysind ilr onlara asanlad
(dnya v axirt sadti z tutdu onlara). Bellikl, onlar almd
olanlara frman vernlr v yerlrin (hrlrin) ahlar idilr.
Onlara hakim olmulara hakim oldular v onlara mr
vernlr mrlr verirdilr. Onlara niz atlmr, da
tullanmrd!! (slam dini onlara el bir gc v qdrt verdi ki,
642

dnyann ilrinin idarilri v almd olanlara hakim oldular v he

ks onlara hakim ola bilmirdi.)
Bilin ki, siz (yaranmlarn n xeyirlisi olan Hzrt Peymbrin
ritin iman gtirmk nticsind izzt v rf tapdqdan sonra)
llrinizi itat v tabeilik kndirindn kdiniz (Allahdan v
Peymbrdn z evirrk uzaqladnz), Allahn trafnza
kilmi hasarnda cahiliyyt hkmlri (slamdan qabaqk
dvrn adtlri) il uuq yaratdnz (z imam v rhbriniz itat
etmdiniz v onun nticsind z dnya v axirtinizi brbad etdiniz).

Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah, bu

mmtin boynuna aralarnda yaratd, klgsin daxil
olduqlar v knarnda qrar tapdqlar bu lft v
mehribanlq balantsnda qiymtini, yaratdqlarndan he
bir ksin bilmdiyi bir nemtl (lft sbb olan din il) haqq
qoyub (zhmt qatlamadan nemt verib). nki qarlql lft
v mehribanln dyri hr bir qiymtdn artq v hr bir
byklkdn bykdr. (Ona gr ki, lft v birlikl dnya v
axirt sadti v xobxtliyi ld edilir.) Bilin ki, siz hicrtdn
sonra (nadanlq v aznlqdan bilik v hidayt nail oldunuz v sonra
bir daha tssbkelik, mrurluq, bir-birinizl dmnilik v fitn v
axnama yaratmaq sbbindn) bdvi rb (nadanlq v aznlq
llri) oldunuz. Hminin dostluqdan (bir yer topladqdan)
sonra (bir-birin mxalif v dmn olan) dstlr paralandnz.

slamla, onun adndan baqa he bir laq v ballnz

yoxdur. mandan, onun niansindn baqa bir ey
tanmrsnz!! (Ancaq dild klmeyi hadtlri deyirsiniz. Amma
slamn hkmlrindn bir ey yrnmmisiniz v hminin imann
hqiqtini drk etmmisiniz.) Deyirsiniz ki: Oda gedrik, amma
xarla raz olmarq?! ( Oda gedrik, amma
xarla raz olmarq mslini zillt v xarla boyun ymyn kslr
deyirlr. Bu msl haqq barsind deyils, ox gzldir. Amma gr
batil v nahaq barsind deyils, shvdir. gr Kuf hlinin mqsdi o
Hzrt olmu olsa v ya onlarla am hlinin mqsdlri mumi
mracit olmu olsa, bu, fitn, qalmaqal v slamn gstrilrin
ziddir. Buna gr d mam leyhis-salam onlar mzmmt edrk
szlrini davam edir:) Sanki siz slamn hrmt prdsini
yrtmaq v peymann sndrmaqla (hkm v rtlrin ml
etmmkl) onu baaa v trsin evirmk (mhv etmk)
istyirsiniz (nec ki, kafir, mnafiq v dmnlr onu mhv etmk

643

niyytinddirlr). El bir peyman ki, Allah, onu yer znd

(dmnlrin hcum edrk siz hakim olmalarnn qarsnda) sizin
n snacaq v yaratdqlar arasnda (onlarn iztirab v
nigaranlqlarn aradan qaldrmaq n) min-amanlq v
rahatlq (vasitsi) edib (ki, briyyt hr hans bir id arsiz
qalanda v li btn yollardan zlnd slamn peymanna, yni, onun
hkm v gstrilrin z tutub tabe olsun). gr siz (bel bir din
malik olmanza baxmayaraq,) slamdan qeyrisin snsanz (z
catiniz, cmiyyt v qohum-qrabalarnzn oxluuna arxalanaraq
onun hkmlrin tabe olmayb gstrilrin hrmtl yanamasanz),

kafirlr sizinl vuruacaqlar. Hmin vaxt Cbrail, Mikail,

Mhacirlr v nsar da olmayacaq ki, siz kmk etsin
(nec ki, Hzrt Peymbrin - sllllahu leyhi v alih - zamannda
edirdilr). Allah aranzda (qlbnin hansnza nsib olmas
barsind) hkm xarana kimi (he bir kmk olmadan) ancaq
qlnc il vuruacaqsnz. Allahn (kemi mmtlr olan)
zab, (qlblri) sxan v ardan bla v tinliklri, (qzb)
dvranlar() v (arsi olmayan) hadislri barsindki msl
v srgztlri liniz altndadr. (Allah Qurani-Krimd Nuh,
Ad, Smud v digr tayfalarn srgztlrini byan edib.) Buna gr

d Allahn msuliyyt alacana nadan olmanz, brk

kmsini yngl saymanz v zabna dar
olmamanz sbbindn Onun zabn(n glib atmasn) uzaq
sanmayn.1 Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan
Allah, kemi mmtlri onlarn mr be mruf v nhy z
munkri trk etmlrindn ayr bir sbbdn z rhmindn
uzaqladrmayb. (Onlar bir-birlrin yax ilr grmyi mr etmir,
nalayiq mllrdn kindirmirdilr.) Odur ki, Allah alsz v
qanmazlar gnah etdiklrin, alllar is pisliklrdn
kindirmdiklrin gr lntlyib (z rhmindn
uzaqladraraq ar zaba dar edib).
Bilin ki, siz slamn ban qrdnz (tssbkelik v
mrurluq il lft v dostlua gz yumaraq bir-birinizl dmnilik
etdiniz), onun hdudlarn trk etdiniz (myynldirdiyi
1

nki ilahi hikmt gnahkarlarn zablarnn txir dmsini tlb

edir ki, yaxlar tvb edrk pis mllrdn qaytsnlar v zalmlar z
bdbxtliklrini daha da akar etsinlr.

644

vziflr ml etmdiniz) v hkmlrini (xsusil hkmlrinin n

byk v mhm olan mr be mruf v nhy z mnkri) aradan
qaldrdnz. (Amma mn ki, sizin itat etmyiniz vacib olan imam v
rhbrinizm v Hzrt Peymbr - sllllahu leyhi v alih-n yaxn
adam olmuam, mmur edildiyim ey sasnda davranram. Buna gr
d) bilin ki, Allah mn zlmkarlar, hdini sndranlar v yer

znd fitn-fsad trdnlrl vuruma mr edib. Odur

ki, hdini pozanlarla (Cml hli olan Tlh, Zbeyr v onlarn
trfdarlar il) vurudum (v onlar diz kdrdm), haqdan l
gtrnlrl (am hli il) cihad edrk dydm v dindn
xaric olanlara (Nhrvan Xvaricin) qzb edrk onlar xar v
zlil etdim. Rdh eytanna1 gldikd is: (vurumaq v
ldrmk vzin) onun barsind nticsind ryinin
dyntsn v sinsinin titrmsini eitdiyim qorxunc bir
nr il kifaytlndim.2 gr Allah izn vers (ists v mn
sa qalsam), ikinci df zalmlardan (mr ibn Asn hiyl v klyi
il Quranlar nizlrin bana sancb Siffeyn mharibsini dayandran
1

Mqsd Nhrvan Xvaricinin balarndan biri olmu Srml v ya

Zussudyy lqbli Hurqus ibn Zheyrdir. Ona bu lqbin verilmsinin
sbbi bir linin arvadlarn dlri kimi olmasdr. Bzilri onun
lqbini Zlyudyy oxuyublar, yni, bir li kiik olan.
2
Rdhnin ltd mnas dada v ya srt dada ya suyu
ylan uxurdur. mamn onu eytan adlandrmasnn sbbi hmin
xsin znn azn olmas v azn insanlarn bas olmasdr. Onun
Rdhy nisbt verilmsinin sbbi is budur ki, mam leyhis-salam
Nhrvan Xvarici il mharibni qurtardqdan sonra onu llr
arasnda tapmaq istyir. ox axtardan sonra onu bir uxura dm
tapr. Xtbnin rb dilindki slind ilnmi v vahimli v qorxunc
mnasn vern
sq klmsindn mqsd is rvaytd nql
edilmi bu mnadr ki: O Hzrt Xvaric il qar-qarya glnd bir
nr v fryad qoparb v Zussudyy qorxub qaanlardan biri olub.
Sonradan onun csdi bir uxurun iindn taplb. Bzilri d deyiblr
ki, Allah onu ildrm il ldrb. Bzilri is deyiblr ki, o Hzrt
Zussudyyy bir qlnc vuran kimi o zndn gedrk lb. Digr bir
dst is deyib ki: Rdh eytan eytann vladlarndan biridir. Baqa
birisi is deyib ki: Rdh cinlrin eytandr. Lakin mam leyhissalamn klamnn zahirin v onun deyilm mqamna diqqt etdikdn
sonra bu nqt mlum olur ki, Rdh eytanndan mqsd xvaricin
balarndan biridir v o, o Hzrtin nrsindn qorxub qab v
meyidi uxurdan taplb. Daha yaxsn is Allah bilir.

645

Maviy v onun trafndaklarndan) yerd qalanlara trf

gednd, hrlrin knarlarna dalanlar istisna olmaqla,

dvlti v qdrti onlardan alacaam (v hamsn mhv
edcym). (O Hzrt burada z cat, qhrmanlq, mqam, drc v
byklyn xatrladaraq buyurur:)
Mn uaqlqda rbin kryini yer vurmuam (slamn
ilkin alarnda onlarn byklrini ldrmm) v Rbi v
Muzrin (bu qbillrin) yeni yetimi budaqlarn (igidlrini)
sndrmam. Siz mnim Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi
v alih) yannda yaxn qohumluq (mioluluq v krknlik),

yksk mqam v xsusi ehtiram sbbindn olan qdirqiymt v drcmi bilirsiniz (ki, mn o Hzrtin yannda bel
byk bir hrmt v mqama malik idim v mni xilaft tyin etmidi).
O mni uaqlqdan z yannda bydb. O mni sinsin
sxar, yatanda qucana alar, bdnini bdnim srtr, z
xo trini mn iyldr, (ata z vladna etdiyi kimi) azma
eynnmi yemk qoyard. O mnim szmd yalan,
mlimd shv v xta tapmad. 1 Peymbr (sllllahu leyhi
v alih) sddn ayrlandan sonra Allah mlklrinin n
byyn o Hzrt yolda etdi ki, gec-gndz onu
nciblik yollarna v dnyann gzl xisltlrin doru
ynltsin.2 Mn dv balas anasnn dalna db getdiyi
kimi onun arxasnca gedirdim.3 O, hr gn z xisltlrindn

nki mamiyy alimlrinin yekdil nzrin sasn o Hzrt, Hzrt

Zhra v onlarn on bir vladnn hams (onlarn hamsna Allahn
salam olsun) msumdurlar v onlardan n qsdn, n d shvn, n
byk, n d kiik gnah ba vermz.
2
Rvaytlrdn mlum olur ki, hmin mlk Cbrail v Mikaildan da
byk olan Ruhulqudsdur. O hmi Hzrt Peymbrl bir yerd olub
v ondan sonra da pak imamlar leyhimus-salamlarladr.
3
Mn gec-gndz, akar v gizlind o Hzrtl bir yerd olurdum v
he vaxt ondan ayrlmrdm. bn bil Hdid z rhind yazr: Fzl ibn
Abbas deyir: Atamdan sorudum ki: Hzrt Peymbr (sllllahu
leyhi v alih) olanlarndan hansn daha ox istyirdi? Dedi: li ibn
bu Talibi. Dedim: Mn sndn onun oullarn soruuram. Dedi: Onu
olanlarnn hamsndan ox istyirdi. li leyhis-salamn uaqlqdan
bir gn bel o Hzrtdn ayrlmasn grmmim, Xdic n sfr
getdiyi vaxt istisna olmaqla! Mn oluna Peymbrin liy

646

bir bayraq v lamt ucaldr (biruz verir) v mn ona

yiylnmyi mr edirdi. (Peymbrliy tyin edilmmidn
qabaq) hr il (bir ay insanlardan uzaqlaaraq ibadt v bndlikl
mul olmaq n Mkk yaxnlndak dalardan biri olan) Hirada
mskunlaard. Hmin mddtd mn onu grrdim v onu
mndn qeyrisi grmzdi. Hmin zamanda slam Allahn
Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih) v (o Hzrtin arvad)
Xdicnin evindn baqa he bir ev daxil olmamd v
mn onlarn ncs idim. 1 Vhy v (ilahi) elilik nurunu
grr v nbuvvt v peymbrlik trini duyurdum. (Vhy
nazil olan zaman o Hzrtl birg idim v he bir trddd olmadan
nazil olanlara iman gtirirdim.) O Hzrt (sllllahu leyhi v alih)

vhy nazil olanda eytann ssini eitdim. Dedim: Ey

Allahn Peymbri, bu n ssdir? Buyurdu: Bu eytann
ssidir ki, o, prsti edilmkdn midsizliy qaplb2 sn
mnim eitdiklrimi eidir, grdklrimi grrsn (hr eyd
mniml brabrsn), sn yalnz peymbr deyilsn, lakin
vzirsn; sn xeyir v yaxlqdasan. (Sn btn zahiri v mnvi
kamilliklr toplususan v el bir yoldasan ki, dnya v axirt xeyri v
yaxl ondadr.)

Qreyin byklrindn ibart bir dst Hzrt

Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) yanna glnd mn
onunla bir yerd idim. Onlar dedilr: Ey Mhmmd! Sn
el byk bir i (nbuvvt v peymbrlik) iddia edirsn ki, n
snin atalarn v n d snin nslindn bir nfr onu iddia
etmyib. ndi biz sndn bir i grmyini istycyik. gr
mehribanlndan artq mehriban olan ata v hminin atasna linin
Peymbr tabeiliyindn artq tabe olan oul grmmim.
1
Hmin gn Hzrt Peymbr, Xdic v mndn baqa bir mslman
yox idi. Bu cml tam akar kild mam leyhis-salamn o Hzrt ilk
iman gtirn v slam qbul edn kii olmasna dlalt edir. Bu klamn
bnzri, o Hzrtin yz otuz birinci klamdak buyuruudur ki:


Allahm, mn haqqa atan,onu eidn v qbul edn ilk kimsym;
namaz qlmaqda Allahn Peymbrindn (sllllahu leyhi v alih)
baqa he ks mndn qabaa dmyib.
2
Bu vhy nazil olduqdan sonra insanlarn aznlq v zlaltdn xb
ona tabe olmayacaqlarn bildiyi n namid olub nal v fryad
qoparr.

647

bizim n onu yerin yetirsn v onu biz gstrsn,

bilcyik ki, (Allah trfindn gndrilmi) peymbr v
elisn. Amma gr yerin yetirmsn, bilcyik ki, cadugr
v yalansan. Peymbr - sllllahu leyhi v alih buyurdu: N istyirsiniz? Dedilr: Bu aac ar, ktklri
il (yerdn) xb (glib) qarnda dayansn. Peymbr
(sllllahu leyhi v alih) buyurdu: Allah hr ey qadirdir.
gr sizin bu istyinizi rva ets, iman gtirib haqqa
hadt vercksiniz? Dedilr: Bli. Buyurdu: Mn
istdiyinizi siz gstrcym. Amma bilirm ki, xeyir v
yaxla (btn dnya v axirt xeyirlrini znd toplam slama)
balanmayacaqsnz. Sizin aranzda elsi var ki, (z
kafirliyind qalb Bdr mharibsind ldrlck v) quyuya
atlacaq.1 Hminin (sizin aranzda) qounlar toplayacaq
kims var.2 Bundan sonra Peymbr (sllllahu leyhi v alih)
buyurdu: Ey aac, gr snin Allaha v qiyamt gnn
imann varsa v mnim Allahn peymbri olmam
bilirsns, z kklrinl yerindn x v Allahn mri il
mnim qarmda dayan. O Hzrti haqq (dz v doru) olaraq
gndrn Allaha and olsun ki, aac kk il yerdn xd v
qularn qanadlarnn ssin bnzr ar ssl glib qanad
alan qu kimi Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) llri
arasnda dayand v znn byk budan Allahn
Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih) bana, budaqlarnn
bzilrini is mnim iynim atd. Mn o Hzrtin (sllllahu
leyhi v alih) sa trfind dayanmdm. Hmin dst onu
grndn sonra tkbbrllk v mrurluq zndn dedi:
De ki, onun yars snin yanna glsin, digr yars is z
yerind qalsn. Bellikl, Peymbr aaca hmin istyin
1

Mqsd Bdr adlandrlan quyudur ki, Mkk il Mdinnin arasnda

yerlir v Mdiny daha yaxndr. Bdr mharibsind ldrldkdn
sonra quyuya atlanlar irisind Rbinin iki olu Utb v eyb,
myy ibn bd ms, bu Chl v Vlid ibn Mueyr d var idi.
2
Xndk fitnsind mslmanlarla vuruacaq kims var. Ordan-burdan
qoun toplayaraq Mdinni mhasir ednlr arasnda bu Sfyan,
mr ibn bduvd, Sfvan ibn myy, krm ibn bu Chl v Shl
ibn mr d var idi. Xndk Mdinnin qala divar trafnda hmin
mharib n qazlm bir uxur idi.

648

gerklmsi mrini verdi. Sonra onun yars

heyrtlndirici gli v gurultulu ssl o Hzrt trf z
tutdu (o Hzrtin mrini birincidn daha srtli kild yerin yetirdi)
v az qalmd ki, Allahn Peymbrin (sllllahu leyhi
v alih) sarlsn. Onlar yen nakrlk v davt zndn
dedilr: mr et bu yar hiss qaydb vvl olduu kimi z
yarsna birlsin. Sonra Peymbr - sllllahu leyhi v
alih - mr etdi v aac qaytd. Mn dedim: badt
Allahdan baqas layiq deyil. Ey Allahn Peymbri! Mn
sn ilk iman gtirn v hminin aacn Allahn mr v
istyi il yerin yetirdiyini, snin peymbrliyini tsdiq
etmk v mrin ehtiram n etdiyini etiraf edn ilk
kimsym. Sonra hmin dstdkilrin hams dedi: ox
yalan cadugrdir! Bu, onun ox evik olduu
heyrtlndirici bir cadudur! (nki fikr dalb dnmdn
istdiyini etdi. Hminin dedilr:) Sni iind bu xsdn baqas
tsdiqlyir? Onlar mni nzrd tuturdular. Mn o
dstdnm ki, onlara Allah yolunda he bir tn vurann
tnsi mane olmur. Onlarn zlri doruularn zlri,
szlri gzl ml sahiblrinin szlridir. Gec
abadladran, gndz is nian v bldidirlr (gec oyaq
qalaraq axirtlrini abadladrrlar. Gndz d xalq haqq yola
istiqamtlndirirlr). zlrini Quran ipindn (onun aznlq v
bdbxtilikdn nicat tapmaa sbb olan elm v maarifin) asarlar

v Allahn yollarn v Onun Peymbrinin snnsini

dirldrlr. (Dinin nianlrini yayaraq onun hkmlrin ml
edrlr.) Tkbbr gstrmz, mrurluq, haqszlq v
pozunuluq etmzlr. Qlblri Cnntd, bdnlri is il
muldur (qlblri Cnnt ynlib, bdnlri is yax ilrl v
bndlikl muldur).

235- ci xtb
mam li leyhis-salamn Abdullah ibn
buyurduu
klamlarndandr.
Abdullah,

Abbasa
Osman

(zlmkarlqlarna, mslmanlarn beytlmaln datdna v grdy

irkin ilr gr) mhasird olan zaman (mslmanlar onu

649

xilaft mqamndan uzaqladrmaq istyirdilr v o, ldrlmk

qorxusundan l xmaa crt etmdiyi n) ondan o Hzrt bir

mktub gtirdi. Osman hmin mktubda o Hzrtdn,

xalqn onu xilaft namizd kimi irli srmlri haykynn yatmas n Ynbudak1 malikansin getmsini
istmidi.2 Halbuki hmin istyin bnzrini bundan qabaq
da etmidi. 3 Buna gr d mam leyhis-salam buyurdu:
Ey Abbasn olu! Osman mni byk vedr il su
dayan dv kimi etmkdn, (hmin dv kimi) gedibglmyimdn baqa bir ey istmir. (Bundan qabaq yanma
adam) gndrdi ki, (Mdindn) xm. Ondan sonra (yen
adam) gndrdi ki, (ona kmk etmk n Ynbudan Mdiny)
glim. ndi d (sni) gndrir ki, xm. Allaha and olsun,
(kmk edrk) onu el mdafi etdim ki, (onunla bir yerd
olmaqda ox almamn nticsind) gnahkar olmamdan
qorxdum. (nki o, grdy nalayiq ilr gr mdafi edilmy
layiq deyildi.)

Mdinnin dniz trfdn knarndak yer addr.

nki Osman mhasiry alanlar uca ssl xilafti mirl-mminin
nisbt verirdilr. Osman bel gman edirdi ki, onun mhasiry
alnmasna xalq o Hzrt thrik edir. Buna gr d o Hzrtin
Mdindn xaric olmasn istdi ki, blk camaat da onun evinin
trafndan dalaraq o Hzrtl gedr v o, evdn xb bir ar qla
bilr.
3
Bundan qabaq bir df d o Hzrtin Ynbuya getmsini istmidi.
Hzrt gedndn sonra, onun Mdiny qaydaraq ona kmk etmsini
istmidi. ndi bir daha Ynbuya getmsini istyirdi.
2

650

236- ci xtb
mam li leyhis-salamn klamlarndandr ki, onda
znn Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) (Mkkdn
Mdiny) hicrtindn sonrak vziyytinin necliyini v o
Hzrt birlmsini aqlayb:
(Hzrt Peymbr Mkkdn Mdiny hicrt edn zaman mn
mr etdi ki, hrkt edcyi axam onun yatanda yatm. Onun shrisi
gn mriklr Peymbrin getdiyini v yataqda yatan xsin mn
olduumu bildilr. O Hzrtin hicrtindn gn sonra piyada onun
arxasnca yola ddm.) Bellikl, Allahn Peymbrinin
(sllllahu leyhi v alih) getdiyi yolu tutdum. Hr addm onun
fikri il atrdm (v hr mnzild onu soraq edirdim) ki, nhayt,
rc (Mkk il Mdin arasnda yer addr) atdm.1 (Seyyid Rzi
deyir:) Bu cml (o Hzrtdn nql edilmi) uzun bir
klamdandr. (Seyyid Rzi daha sonra bel deyir:)

O Hzrt leyhis-salamn hr addm onun

fikri il atrdm cmlsi ixtisar v fsahtin son hddin
atb. (Hmin szdn) mqsd budur ki, mn (Mkkdn)
xandan rc atana kimi o Hzrti (sllllahu leyhi v alih)
soraqlardm. Odur ki, bu klam bel bir heyrtlndirici
metafora n gtirib.2

Harada o Hzrtdn bir nian ld etsydim, ora gedib onu

axtarrdm ki, nhayt, Mdiny cnub trfdn yaxn olan Quba adl
yerd onun hzuruna atdm. Birlikd Mdiny bu yyub Xalid ibn
Yezid nsarinin evin getdik.
2
Metaforann mnas insann bir klmni akar kild dlalt etmdiyi
bir mna n istifad etmsidir. Nec ki, mam leyhis-salam burada
buyurur: Hr addm onun fikri il atrdm. Bu cml hr yerd o
Hzrtin soranda olmaq, onun arxasnca getmk v ayan bir addm
bel knara qoymamaq barsind metaforadr.

651

237- ci xtb
mam li leyhis-salamn (insann n qdr ki, sadr, ibadt
v

bndliyi

ldn

xarmamasnn

zruriliyi

barsindki)

xtblrindndir.
(Allaha hmd v Hzrt Peymbr v onun hli-Beytin salamdan
sonra, bilin ki, dnya hmi qalmayacaq. Buna gr d) n qdr ki,
hyat geniliyindsiniz (sasnz), dftrlr (ml dftrlri gzl
sz v mllrin yazlmas n) aqdr (balanmayb), tvb v
(pisliklrdn) qayd srilib (qbul edilir), z dndrn (gnahkar
irkin mldn l gtrb tvb etmy) arlr, pis ml
sahibin (irkin mlinin yerini yax mllrl doldurmaq n)

midvarlq verilir, ml ra snmyib frst ldn

xandan, vaxt sona atandan, tvb qaps balanandan,
mlklr gy qalxandan (qlmlr ml dftrin yax v ya pis
bir ey yazmaqdan saxlanlandan) qabaq (bacardnz qdr Allah v
Peymbrin gstrilrin uyun) i grn. Buna gr d grk
insan (lm - yni, he bir i grmk imkan olmayan zaman glib
atmamdan qabaq) zndn z, hyatdan lm, yoxluqdan
varlq v tridn daimi n ntic ld etsin (dnyada zn
i vadar etsin ki, onun nticsi axirtd drdin dysin). lm
atana kimi frst v iin grlmsin qdr mhlt
verilmi halda Allahdan qorxan (v mld alan) ks, o
xsdir ki, nfsini noxtalayb v onun cilovu z
ixtiyarndadr v bellikl, nfsin noxtas il zn Allahn
qadaan etdiklrindn saxlayb v onun cilovu il zn
Allaha itat v tabeiliy trf kir.

238- ci xtb
mam li leyhis-salamn Hkmeyn (mr ibn As v bu
Musa ri) barsindki v am halisinin mzmmtindki
xtblrindndir.
amllar darkli v tfeyli insanlar v alaq kllrdir
(nkrlrdir) ki, ordan-burdan toplablar v mxtlif
qarqlardan ylblar. (Hr biri bir yerdn glib bir-birin
652

birlmi dstdirlr v sil-ncabtlri mlum deyil.) Onlar (slamn

hkmlri) yrdilmy, (gzl xisltlrl) trbiy edilmy,
(xeyir v r) tlim edilmy, tcrblndirilmy, rhbrlik
edilmy v (uaqlar kimi) llrindn tutulmaa layiq
kimslrdndir (ki, zbana bir i grmsinlr).1 Onlar n
(Mkkdn Mdiny hicrt edrk Hzrt Peymbrin - sllllahu
leyhi v alih - yanna gln) Mhacirlr v (slam qbul edrk o
Hzrt kmk edn Mdin hli olan) nsardan, n d
Mdind yerlri olan (v hicrtdn qabaq slam qbul edn) v

imanda mhkm olan kslrdn idilr.

Bilin ki, am halisi zlri n sevdiklri ey (raq
hlin qalib gl bilmlrin) n yaxn olan (mr ibn As)
sedilr. Siz is insanlarn sevmdiyiniz ey (am hlinin
siz qalib glmlrin) n yaxnn (bu Musa rini)
sediniz. 2 Sizin Abdullah ibn Qeys il qarlamanz
dnn idi (ox yaxndr. Mn Bsry, Cml mharibsin
gednd eitdiniz) ki, deyirdi: (Ey Kuf hli, mama kmk
etmyin, nki) bu qardurma v mharib fitndir (ki, ondan
uzaq olmaq lazmdr). Odur ki, oxlarnzn yaynn kiriini
i salmayn v qlnclarnz qnna qoyun. gr dz
deyirdis, mcbur edilmdn (bizim yanmza) glmkd (v
Siffeyn mharibsind raq qoununda hazr olaraq biz kmk
etmkd) shv edib. (nki z qidsin zidd davranb v bel bir
xsin hkm xarmaq slahiyyti yoxdur.) gr yalan deyirdis,

onda ona thmt vurmaq olar. 3 Odur ki, mr ibn Asn

sinsind olanlar Abdullah ibn Abbasn vasitsi il mhv
v df edin (Abdullah ibn Abbas z nmayndniz edin ki,
1

Xlas, onlar nadan v yax mllrdn uzaq insanlardrlar. Onlar

xilaftin z aralarnda olmasna v dinin, xalqn v lknin ilrin
dxalt edrk ba olmaa layiq deyildirlr.
2
Ad Abdullah ibn Qeys olan bu Musa ri qanmazlq v nadanlq,
elc d mam leyhis-salamla dmnilik sbbindn hmin ii grd.
Onun mam leyhis-salamla dmniliyinin sbbi is, o Hzrtin
rini Osmann zamannda ildiyi Kufnin valisi vzifsindn azad
etmsi idi.
3
nki nfsi istklri sasnda danr v buna gr d haqq kkbh gman edir. Bel bir xsi ninki hakim tyin etmk, he ona
etimad etmk olmaz.

653

hiylgr mr il o bacara bilr), zamann frstini ldn

xarmayn v slamn uzaq hrlrini (fitnkarlarn v
zalmlarn onlara hakim olmasndan) qoruyun.
Mgr hrlriniz nzr salmrsnz ki, (sizi mhv edrk
var-dvltinizi qart etmk n) onlarda mharib aparrlar?
Mgr znzn mhkm da paralarnz (qdrt v
gcnz) grmrsnz ki, ona ox vururlar? (Sizin ziflik v
acizliy dar olmanz v nticd mlub olub tslim olmanz
istdiklrini grmrsnz?!)

239- cu xtb
mam li leyhis-salamn Mhmmd hli-Beyti
leyhimus-salam (onlarn fziltlrini) byan etdiyi
xtblrindndir.
Mhmmd hli-beyti (pak imamlar-salavatullah leyhim
cmin) elm v biliyi dirildnlr v nadanlq v chalti
ldrnlrdir. (Onlardan elm ld edilir v vasitlri il nadanlq
df edilir.) Onlarn sbrliliklri alimliklrindn xbr verir
(nki sbr etmk lazm olan yerlri bilib ancaq hmin yerlrd
sbrlilik edrlr) v hminin zahirlri batinlrindn (gzl
sz v mllri paklq v saflqlarnn kamilliyindn) v skutlar
szlrinin dzlk v doruluundan! (nki insann skut
edrk yersiz danmamas onun szlrinin elm v hikmt sasnda
olmasna bir dlildir.) Haqq il mxalift etmzlr (ondan z
dndrmzlr) v onun barsind ixtilaf v ziddiyytlri
yoxdur (szlri bir kilddir). Onlar slamn stunlar v
snacaqlardr (z elmlri il onu qoruyur v hkmlrini xalqa
yrdrk onlara aznlq v nadanlqdan nicat verirlr). Haqq

onlarn vasitsi il z slin v yerin qaydr, batil v

nahaq onun yerindn uzaqlar, mhv olur v haqq zahir
olanda (batilin) dili ksilir. (Onlarn elm v biliyi nticsind
haqq v hqiqt akar, batil v nahaq is mhv olur.) Dini (v onun
hkmlrini) bildilr, qavradlar, amma srf eitmy v nql
etmy saslanan qavrama il deyil, elm v riayt (ml)
etmy saslanan qavrama il! (nki gr bel olmasayd,

654

baqalarndan bir stnlklri olmazd.) Elmi rvayt ednlr

ox, ona ml ednlr is azdr. 1

Btn dvrlrd bir ox insanlar mxtlif elmlri ld edir, mclis v

yncaqlarda kamal nmayi etdirrk zlrini baqalarndan stn v
onlara ba hesab edirlr. Amma onlarn mllri szlri il bir deyil.
Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah hamn qflt
yuxusundan oyatsn v elmin ml etmkd mvffq etsin.

655

656

Feyzul-slamn
V hissy yazd mqddim:

Nhcl-Bla peymbrlrin szlrinin cvhri,
Qurani-Krim hqiqtlrinin sirlrinin aqlamas, azn v
dknlrin xilasedicisidir. mirl-mminin leyhissalamn Seyyid rif Rzi (leyhir-rhm) trfindn
nmunlri
mqdds
Nhcl-Bla
kitabnda
toplanm klam v mllrin tabe olmaynca qan
tklmsi,
fitn-fsad,
zlmkarlq,
ikizllk,
zndnrazlq v bdbxtlik briyytdn uzaqlamayacaq
v dnyada slh v asayi, dalt, vhdt v xobxtlik
brqrar olmayacaq. Bu kitabda insann hyat v asayiin
aid hr bir ey olduu n o, ml edn hr bir ksin
baucal v xobxtliyin zamindir.
Bu szlr ql v elm stunlar zrind brkidilib v
boboazlq v naqqallq deyil. gr inanmrsnzsa, z
657

alim v tannm xsiyytlrinizl bir yer toplaaraq

barsind trafl fikirlib dnn ki, hqiqtlrini drk
edsiniz.
Xeyir v yaxlq, asayi v gzllik axtaran hr bir ks,
grk Nhcl-Blani zn rnk etsin. Buna gr d
bdbxt o byk v badr ki, bu kitab oxumayb; aciz o
rhbr v tayfa basdr ki, onun gstrilrin ml etmir;
avara-srgrdan o xalqdr ki, mllri Nhcl-Blanin
buyuruqlar il uyun glmir; xobxt o kslrdir ki, bu
trcm v rhin drd hisssini diqqtl oxuyub v ml
ediblr v indi beinci hissni drk etmy nail olurlar.
nki biz lazm olan btn nqtlr (hamnn sviyysind olan
xlas klind v hamnn baa ddy sad dild) toxunmu v
onlar yada salmq. Bu msl elm v bilik hlin bllidir.
Hisslrd Allah v Peymbrin razlna zidd bir sz
yazlmamasna, elm hri olan li leyhis-salamn
hzurunda mlimin qbul edilmsin v qiyamt gn
gnahlarmn balanmasna sbb olacana mid
bslyirm.


Fani bnd:
liyynnqi (Feyzul-slam) sfahani
Ali-Mhmmd d-Dibac,
1368 H.Q.

658

Fsil
Bu fsild aamz v bamz mirlmminin li leyhis-salamn dmnlrin v
hrlrin rhbrlrin (yazd) mktublar
toplanb v o Hzrtin mmurlar il olan hdpeymanlarnn bir hisssi, elc d hli-Beyt v
dostlarna taprqlar (yd-nsihtlri) d fsl
daxildir.

659

1-ci mktub
mam li leyhis-salamn Mdindn Bsry (Tlh,
Zbeyr v onlarn trfdarlar il mhariby) gedrkn yoldan
Kuf hlin gndrdiyi mktublarndandr. (O, Maul-uzyb
atanda bu mktubu Kuf hlin yazd v onlar Osmann ldrlm
sbbindn xbrdar edrk z kmyin ard.Mktubu Kufy
imam Hsn v mmar ibn Yasir il gndrdi.)
Allahn bndsi mirl-mminin lidn alicnab
yardm v rbin raftlilrindn olan Kuf hlin:
Allaha hmd v Peymbr salamdan sonra, mn sizi
Osmann iindn (v onun ldrlm sbbindn) el xbrdar
edirm ki, onu eitmk grmk kimi olsun. (Kuf hlindn
hmin hadisd olmayanlar orada olanlar v grnlr kimi olsunlar.)
Xalq (yaramaz mllrin gr) Osmana irkin v nalayiq szlr
dedi. Mn (Hzrt Peymbrl Mkkdn Mdiny slh v asayi
n glmi) Mhacirlrdn biri idim ki, (fitn-fsad v qan
tklmsin nifrt bslyrk ondan uzaq gzirdim v) xalqn ondan
raz olmasn ox istyir, onu az mzmmt edirdim. (Ona
hmi yd-nsiht verir v davrann dyimy arrdm.) V
(amma) Tlh v Zbeyrin onun barsindki n yngl

davranlar kskin mvqe tutmaq, n yava svq etmlri

is (vziyytin kskinlmsini) daha da srtlndirmk idi. 1
Hminin Ai fikirlib dnmdn, qfltn onun
barsind qzblndi. 2 Sonra (Tlh, Zbeyr v Ai camaat onu
1

Onlar Osmana ninki he vaxt yd-nsiht vermirdilr, ksin,

hmi ftn-fsad yaratmaq fikrind idilr. Buna gr d camaat
yaxn-uzaq yerlrdn toplayaraq onu ldrmy hvslndirirdilr. Bel
ki, Zbeyr deyirdi: Onu ldrn, o, sizin dininizi dyidirib. Osman z
evind mhasird olarkn bel deyirdi: Vay olsun Tlhy! Mn ona
hr cr hrmt etdim, o is indi mnim qanm tkmk fikrin db.
2
O, Osman beytlmal ancaq z qohum-qrbas arasnda
bldrdy n zndn xd v camaat onu ldrmy vadar
edrk dedi: Nsli ldrn, Allah Nsli
ldrsn! Yni, bu axmaq eyx v alsz qocan ldrn! Allah onu
ldrsn! Nsl Mdind yaayan uzunsaqqall bir yhudinin ad idi.
Ai bel demkl Osman ona bnzdirdi. Rvayt edilib ki, bir gn
Osman minbr xmd v mscid cmiyytl dolu idi. Ai prd
arxasndan lini l xartd v Hzrt Peymbrin nleyn v

660

ldrmy svq etdilr v) bir qrup hazrlaaraq onu ldrd. (Buna

gr d onlar Osmann intiqamn almaq fikrin dmmlidirlr, blk
onlardan intiqam alnmaldr.) Xalq he bir ikrah v mcburiyyt
olmadan z meyl v istyi il mn beyt etdi. (Bs grsn
Tlh, Zbeyr v onlarn trafndaklarn mn qar xmalarnn v
fitn v axnama yaratmalarnn sbbi ndir?!)
V bilin ki, (Tlh, Zbeyr v Ainin fitnlri nticsind) hicrt
diyar (Mdin) boalb v halisi ondan uzaqlab. (Mn naar
qalb ordan xdm.) Fitn qazann qaynamas Kimi qaynayaraq
cua glib. (Hrc-mrclik sbbindn orann sakitlik v asayii
aradan gedib.) Fitn (dinin) qtbn (yni, mam leyhis-salama)

qar ynlib. Odur ki, z mir v imamnza doru tlsin

(ona kmk v yardm edin) v Allahn istyi il dmnlrinizl
(Tlh, Zbeyr v onlarn trafndaklarla) mharib etmy
aln.

2-ci mktub
mam li leyhis-salamn Kuf hlin olan
mktublarndandr (ki,hmin mktubda onlara) Bsr
(mharibsindki) qlbsindn sonra (minntdarlq edib).
Allah siz Kuf hlin Peymbrinizin hli-beyti
trfindn (vzindn) itatkarlarna v nemtin kr
ednlr verdiyi mkafatlarn n gzlindn versin ki, (bizim
frmanmz) eitdiniz v (ona) tabe oldunuz v (din yardm
etmy) arldnz v qbul etdiniz (v sonda Allah dmnlrini
mlub edib ldn saldq).

3-c mktub
mam li leyhis-salamn onun trfindn qaz tyin
ediln reyh ibn Haris yazd mktublardandr (ki, onda

kynyini camaata gstrrk dedi: Bunlar Peymbrin nleyn v

kynyidir v onlar khnlmmi sn onun din v snnsini
dyidirmisn. Onlar orada bir-birlrin kobud szlr dedilr.

661

dnyaya v dnya malna bel balaman ziyanlarndan danb).

Rvayt edilib ki, mirl-mminin trfindn d qaz olan

reyh ibn Haris, o Hzrtin xilafti zamannda sksn
dinara bir ev albm. Bu xbr mama atanda, onu
artdraraq deyib ki, mn snin sksn dinara ev alman
v snd yazaraq bir ne nfri ahid tutman barsind
xbr atb. reyh cavab verir ki, ey mirl-mminin, el
olub. Ravi deyir: Hzrt qzbli xsin baxlar il ona
baxaraq bel buyurdu :
Ey reyh, bil ki, tezlikl snin yanna (yazdn) snd
baxmayan v ahidlrdn (bir ey) sorumayan bir kims
(zrail) glck, sni hmin evdn gzn baxa-baxa (heyran
v srgrdan, yaxud kri kimi) xaracaq v hr eydn ayr,
gruna tapracaq. Odur ki, ey reyh, bax! Mbada bu evi
baqasnn pulu il alm olasan, yaxud onun pulunu halal
olmayan eyl vermi olasan ki, gr bel olsa dnya v
axirt zrr-ziyann qazanm olarsan!! (nki gr evi
baqasnn mal v ya haram malla alm olsan, dnyadan lazmnca
bhrlnmyck, axirtd is zaba dar olacaqsan.) Bil (ki), gr
ev alanda mnim yanma glsydin, snin n bu (aadak)
kimi bir snd yazardm. Onda hmin evin ox (yni, sksn
dinar) deyil he bir dirhm d alnmasna rbt

gstrmzdin. Hmin snd budur:

Bu, xar v hqir bndnin, (mtlq lck v evindn axirt
evin) kmk n xm ldn, yox olanlarn yeri v
1

reyh kosa idi v zn tk xmrd. mr ibn Xttab onu Kufnin

qazs tyin etmidi v o, hmin diyarda qazlq v rit hakimliyi il
mul idi. mirl-mminin onu z vzifsindn uzaqladrmaq istdi.
Kuf halisi dedi: Onu vzifsindn uzaqladrma, nki o, mr
trfindn tyin edilib v biz sninl o rtl beyt etmiik ki, bu Bkr
v mrin qrarlarn dyidirmysn. Muxtar ibn bu Ubeyd Sqfi
hakimiyyt glnd reyhi Kufdn xardaraq sakinlri yhudi olan
bir knd gndrdi. Hccac Kufnin hakimi olanda onu Kufy qaytard
v yal qoca olmasna baxmayaraq, ona qzavt ilri il mul
olma mr etdi. O, Muxtar trfindn xar edildiyi n xahi etdi ki,
Hccac onu qzavt etmkdn zrl saysn. Hccac onun bu istyini
qbul etdi. Axr ki, o, yetmi be il qaz olub. mrnn ancaq son iki
ilini bu idn knarda qalb v yz iyirmi yanda dnyadan kb.

662

mhv edilmilrin niansi olan yalan diyarda ald bir

evdir. Bu evin drd hasar var: Birinci hasar xoaglmz v
acnacaql hadislr (dant, xstlik, tinlik v ourlua) gedib
xr. kinci hasar qmlr amilin (zizlrin lm, arzu v
srmaynin ldn getmsin), nc hasar mhv edici istk v
arzulara v drdnc hasar azdrc eytana gedib xr.Bu
evin qaps is drdnc hasardandr.
stk v arzulara uymu bu xs, bel bir evi lm n
xm xsdn qnat kramtindn xaric olmaq v istk
v xarlq hqirliyin daxil olmaq bahasna alb.1 Bu alcya
ald eyd satc trfindn dyn (v onun zamin olmasna
sbb olan, yni, satcnn, vzini dmli olduu) ziyan v pisliyin
intiqam padahlarn canlarn mhv edn, itatdn
xanlarn canlarn alan v (ran ahlar) Ksra, (Rum ahlar)
Sezar, (Ymn ahlar) Tbb, (qbil sahibi olan Himyr ibn Sba
ibn Yb ibn Yrb ibn Qhtann vladlar) Himyr kimi
fironlarn sltntlrini aradan aparan v mal stn mal
toplayaraq onu oxaldan, (binalar) tikib ucaldb onlar
bzyrk zintlndirnlri, srvt toplayan v ev, ba v
yalarn z gmanlar il vladlar n nzrd tutaraq
toplayanlar aradan aparann (yox edn lm mlyinin)
hdsindir. (Allah trfindn haqq v batil,) cnntlik v
chnnmliklr barsind qti hkm verilnd, O, onlar
soru-sual edilck v mkafat verilck yer gndrck. 2
Orada, pozun v pu ilr grnlr ziyana urayarlar. (Pis
ilr mr edn nfsin) istklrin tabeilikdn azad olan v
dnyaya ballqdan salam qalan al bu snd (onun
dzlyn) ahiddir. (Dnyaya rk balam v nfsi istklr lind
1

nki qnat v baqalarna mhtac olmamaq hissini ldn vermk

zillt v xarla sbb olan tinlik v giriftarlqlar gtirir. Demli,
slind ehtiyac olmayan evin alnmasnn qiymti qnat, raft v abr
izztindn xmaq v nfs zillti, tinlik v giriftarlqlara daxil
olmaqdr.
2
Qurani-Krimin Mumin sursinin 78-ci aysind deyilir:

Allahn mri gldikd daltl hkm
olunar. Yalan dananlar, batil sylynlr el oradaca ziyana
urayarlar.

663

sir olan kims is bu szlr inanmaz v ona gr d onun dzlyn

hadt vermz.)

4-c mktub
mam li leyhis-salamn z qoun balarndan
bzilrin (mam leyhis-salam trfindn Bsrnin hakimi olmu v
srgztlrinin bir hisssi 171-ci xtbnin rhind deyilmi Osman
ibn Hneyf) mktublarndandr. (mam ona dmnin itat
etmycyi tqdird onlarla vuruma mr edir.)
(Cml hli Tlh, Zbeyr, Ai v onlarn trfdarlar Bsry
ataraq mhariby hazrladqdan sonra Osman ibn Hneyf mam
leyhis-salam onlarn mqsdlrindn xbrdar etmk n ona
mktub yazd. O Hzrtin Osman ibn Hneyf cavab olaraq yazd
mktubun bir hisssi beldir:) gr itat klgsin qaytsalar
(fitn-fsaddan l krk asayi brqrar edilmsini istslr) bu, el
bizim sevdiyimiz (istdiyimiz) eydir. Amma gr ilr onlar
dmnilik v syankarla svq ets (mhariby
hazrlasalar), snin mrin tabe olanlarla, mrin tabe

olmayanlara qar qalx v dy. Snin dalnca gedn kims

il sn yardm etmkdn kinn kimsy mhtac olma
(kmk etmynlr mhtac olduunu sanma). nki bir i meyli
olmayan kimsnin (orada) olmamas olmasndan daha
yaxdr, oturmas durmasndan daha xeyirlidir. (Ona gr ki,
meyli olmadan mcburiyytl bir i balayan xs z sirrini aa bilr
v nticd baqalar da onun dalnca gedrk idn qalarlar.)

5-ci mktub
mam li leyhis-salamn 's ibn Qeys (-onun barsind
19-cu xtbnin rhind bir az danlb) mktublarndandr. O,
1
(Osman trfindn) Azrbaycann hakimi idi.
1

Azrbaycan rann imal-qrbind olan bir vilaytdir ki, oxlu hr

v kndlri var v orann n mhm v mrkzi hri Tbrizdir.
mirl-mminin Osmandan sonra ilrin idariliyini l aldqdan
sonra 's nalayiq ilrin gr mamn onu z vzifsindn
uzaqladracandan qorxurdu. mam, Cml mharibsi qurtardqdan
sonra sin Azrbaycan mallarnn qorunmasnda sayq olmas n
ona bir mktub yazd. Aadak cmllr d hmin mktubdandr.

664

Snin iin (v hakimliyin) snin n ruzi v yemk deyil.

(Sni ona gr hakim etmyiblr ki, bir ey tapan kimi ondan zbana
yeysn.) O i snin boynunda olan bir mantdir (ki, qoruyaraq
onun yolunda, dinin hkmlrin zidd bir addm atmamalsan). Sndn
zndn stn olan kims n gzti olman istyiblr.
(Sn el bir mirin li altndasan ki, sni gzti tyin edib v sn
vilayti onun trfindn qoruma taprb. Buna gr d) riyytin
iind z istdiyin kimi davrana bilmzsn. (Sn mr
edilmmi bir i gr bilmzsn.) Sn mr v frman glmyinc

byk i giri bilmzsn. Snin llrind bnzrsiz v

byk Allahn mallarndan var. Sn onlar mn thvil
vern kimi mnim xzindarlarmdan birisn. midvaram
ki, mn snin n vali v mirlrin n pisi olmaym. (Bu
hkmn snin dnya v axirtin d xeyri var.) Salama layiq
kimsy salam olsun!

6-c mktub
mam
li
leyhis-salamn
Maviyy
olan
mktublarndandr (ki, onu ama Crir ibn Abdullah Bclli vasitsi
il gndrib v onda z xilaftinin haqq v dzgn olmasn sbut
edrk Osman ldrmkdn uzaq olduunu aqlayb).
bu Bkr, mr v Osmanla beyt ednlr (onlar xilaft
tyin ednlr) hmin yolla mniml beyt edrk hd-peyman
baladlar (ilrin idariliyini mn taprdlar). Odur ki, (xilaftin
Allah v Peymbr trfindn tyin edilm il deyil, mmtin mumi
ryi il brqrar olmasna v xalqn mumi ry glrk bu Bkr,
mr v Osman xlif tyin etmlrin qid bslyn sizlr
bilmlisiniz ki, mni d xilaft hmin xslr, yni, xalq ktlsi tyin
edib. Buna gr d) orada (beytd) olanlarn (Tlh v Zbeyr
kimilrin) ondan baqasn semk haqqlar yoxdur. Orda
olmayann da (snin kimilrin d) onu qbul etmmk haqq
yoxdur. (Sizin qidniz gr xilaft mslsind) mvrt
aparmaq Mhacirlrin (Mkkdn Mdiny glrk Hzrt
Peymbr-sllllahu leyhi v alih- qoulanlarn) v nsarn
(Mdind Hzrt Peymbr iman gtirrk yardm ednlrin)

haqqdr. Onlar toplaaraq bir nfri xlif v imam

adlandrsalar, Allahn razl da hmin id olar. gr
665

kims (xlifd) eyb v nqsan tapmas sbbindn (bhansi

il, msln, Maviynin Osmann ldrlmsini ona nisbt vermsi
kimi) v ya (dind rva olmayan eyi ona daxil etmk - Tlh, Zbeyr
v onlarn trfdarlarnn hd-peymanlarn pozmalar kimi) bidt
nticsind onlarn mrlrindn (onlarn grdklri ilrdn)
boyun qarsa, onu itat etmy vadar edrlr. gr (ydnsiht fayda verms v) onlarn gstrilrini qbul etms,
(sizin qidniz gr) onunla mminlrin yolundan baqa bir
yol il getdiyi n vuruarlar. Allah (da) onu z tutduu

eyin hdsin buraxar.

Ey Maviy, canma and olsun, gr alna mracit
etsn (fikr dalb dnsn) v nfsi istklrin gz yumsan,
(yersiz danmaz, Osmann ldrlmsini mniml peyman
balamamana bhan gtirmzsn) grrsn ki, mn Osmann
qannda (ldrlmsind) n tmiz adam olmuam; bilrsn ki,

mn ondan uzaqlaaraq bir guy kilmidim. Amma sn

(nfsi istklr uyaraq) bhtan atb onun ldrlmsini mn
nisbt verirsn v sn mlum olan eyi gizldirsn. Salama
layiq kimsy salam olsun!

7-ci mktub
Bu da imam li leyhis-salamn Maviyy olan
mktublarndadr (ki, onda onu, o Hzrt yazd mktuba gr
mzmmt edib v onun nadanlq v aznln xatrladb).
Allaha hmd-sna v Hzrt Peymbr salamdan
sonra: Sndn mn mxtlif szlri bir-birin yapdrb
mktub bzdiyin yd-nsiht glib atd. (Bzi mtlblr ld
edrk bu mktubda onlar bir-birin yapdrmsan, halbuki onlarn
bir-biri il he bir laqsi yoxdur. Onlarn hr birinin harada v nec
ildilmsinin grkliyini bilmdiyin n) z aznln

sbbindn bu mktubu hazrlamsan v fikir v dncnin

pisliyindn onu (mn) gndrmisn! Mktub dz yola
istiqamtlndirck gz (bsirt v gzaql) v nicat
yoluna svq edck bas v cilovdar olmayan
kimsdndir. Nfsi istk onu (bel bir i) vadar edib, o da
qbul edib, aznlq onun rhbri olub, o da onun dalnca
666

gedib. (Buna gr d) o, sayqlayaraq boboazlq edib v

bihud fryad qoparb (mnas baa dlmyn nadrst szlr
deyib); yolunu azaraq shv edib (bel nalayiq szlr yazb).

Bu da hmin mktubun bir hisssidir

(O Hzrt beyt ednlrl beyt etmynlrin boyunlarna dn
vziflrin brabrliyi barsind:)
(Ey Maviy, mniml beyt etmk v peyman balamaq
mslsind Bsr halisi, Tlh, Zbeyr, sn v am hlinin vzifsi
yeksan v brabrdir.) nki o bir beytdir ki, (Mhmmd sllllahu leyhi v alih mmtinin dayaq nqtsi saydnz
Mhacirlr v nsar toplaaraq hmin msld birliblr v onlarn,
barsind qrara gldiklri he bir beytd) ry v fikir iki olmur
v onda (baqa bir ry) semk badan balanmr, (nec ki, bu
Bkr, mr v Osman v onlarla beyt barsind bel qiddsiniz.
Odur ki, hmin beyt mclisind olan ks peyman pozaraq baqasn
se bilmz v orada olmayann onu qbul etmmk haqq yoxdur. Buna
gr d) hr kim peyman pozaraq ondan l gtrs,
(mslmanlarn din v ayinlrin) tn vurandr. (El is onunla
xd yola qaydana kimi vurumaq lazmdr.) Onun (qbul edilibedilmmsi) barsind fikr dalan da mnafiq v ikizldr.
(nki sizin qid v ml tcrbniz gr hmin xsin rdd v ya
qbul etmk barsind fikirlmsi, mminlrin getdiklri yol v ona
tabe olman vacibliyind kk-bhd olmas v onun meylinin
smimiyyt v saflqla olmamas demkdir. Ona gr ki, gr onun
dorudan da meyli olmu olsayd, fikirlib duruxmadan mminlrin
toplaaraq barsind birldiklri eyi qbul edrdi.)

8-ci mktub
mam li leyhis-salamn Crir ibn Abdullah Bclliy,
onu (beyt almaq n) Maviynin yanna (ama)
gndrrkn yazd mktublardandr. 1 Allaha hmd v
1

Bcli, babalar Ymnd Bcil ibn Smar ibn r ibn mr ibn lQausa nisbt veriln Bcil adl qbily mnsubdur. Rical yni,
ravilrin xsiyytini v etibarn tdqiq edn elm alimlri Criri
mzmmt edir v onun rvayt v szlrin etimad etmirlr. Onlar
deyirlr ki: Cririn mam leyhis-salam trfindn Maviyy mktub
aparmasnn ilk baxda onun yaxlna dlalt etmsin baxmayaraq,

667

Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih) salamdan sonra:

mnim mktubum sn atan kimi Maviyni iini sona
atdraraq bir trf barsind qti qrara glib hazrlamaa
vadar et. (Srgrdanl zndn uzaqladrsn v sni yubatmasn,
beyt etmkd bhan axtararaq bu gnsabah etmsin.) Sonra ona
camaat mcburiyyt v nigaranlqla z vtn v asayi
yurdundan didrgin salan dadc mharib il xaredici
slh v barq arasnda srbst seim etmk imkan ver.
(nki barq acizliyin niansidir. mam leyhis-salam burada hr iki
halda, istr mharib ets, istrs d barq ets qlbnin onunla
olacan baa salmaq istyir v bu szlrl onu hdlyir.) Bellikl,

gr mharibni ses, amannamni ona trf at v qayt.

Amma slh v bar qbul ets, ondan beyt al. (Vzifni
tezlikl yerin yetirrk geri dn v bizi gz yolda qoyma). Salama
layiq kimsy salam olsun!

9-cu mktub
mam li leyhis-salamn Maviyy mktublarndandr.
(Maviy o Hzrt mktub gndrrk ondan Osmann qatillrini ona
thvil vermyi istmidi. mam leyhis-salam bu mktubu ona cavab
olaraq yazb v orada z fzilt v kramtlrini, hminin slam v
1
imanda ncl olmasn xatrladaraq buyurur:)
iin sonunda o Hzrtdn ayrlaraq Maviyy qoulmas onun pisliyini
sbut edir. Mrhum Hac eyx Abdullah Mamqani Tnqihul-mqal
kitabnda hmin msllri geni kild byan edib. Xlas, mam
leyhis-salam Criri Maviydn beyt almaq n ama gndrnd,
Maviy mxtlif bhanlrl ona cavab vermir, bu gnsabah edirdi, o
vaxta qdr ki, z n am halisindn beyt ald. mamn
Maviynin o Hzrtin mrin tabe olmayacan biln shablri Crir
amdan qaydb cavab gtirndn qabaq dedilr: amllarla
mhariby hazrlamamz mslhtdir. mam leyhis-salam Crir
cavab gtirmmidn qabaq amllarla
mhariby balamaqda
qabaa dmyi mslht bilmir v onun sbbini qrx nc klamda
deyilnlrl izah edirdi. Buna gr d iin birdflik olmas mqsdi il
Crir Maviydn beyt almas n bu mktubu yazmdr.
1
Mriklr Hbistann mslmanlar n snacaq yeri olmasn v
ora qaanlarn hr birinin thlksiz v rahat gzib-dolanmasn,
Mkkd qalanlarn is bu Talibin pnahnda olmasn, hminin
Hmznin slam qbul etmsinin mslmanlar gclndirmsini

668

grdkdn sonra byk bir mclis tkil etdilr v Qrey qbilsi

zvlrinin hams Peymbri (sllllahu leyhi v alih) ldrmk n
lbir oldu. Bu fikirdn xbrdar olan bu Talib Bni-Haim v Bnibdlmttlibi bir yer toplayaraq arvad-uaqlar il eb bu Talib
deyiln drd yerldirdi. bdlmttlib vladlarnn mslman v
qeyri-mslmanlar qbilni qorumaq v bu Talibin gstrilrini
yerin yetirmk n Hzrt Peymbrdn kmklrini sirgmdilr,
dmnlrl lbir olan bu Lhbdn baqa! bu Talib z qohumlar
il Peymbri qorumaa alaraq ebin, yni, drnin hr iki
trfind gzti qoyur v Hzrt Peymbrin yerind ox vaxt z olu
li leyhis-salam yatrdrd. Hmz geclr Peymbrin trafnda
gziirdi. Qrey kafirlri bu vziyyti mahid edib o Hzrt bir ey
ed bilmycklrini bildikdn sonra, onlarn byklrindn qrx nfri
Mkkd toplant mkan olan Darun-ndvd toplaaraq
bdlmttlib v Bni-Haiml Peymbri ldrmk n onlara
thvil vermyinc dostluq etmmk, qz verib-almamaq, al-veri
etmmk v onlarla barmamaq barsind peyman baladlar. Onlar
hmin peyman bir shify yazaraq ona mhr vurdular v onu
saxlamaq n bu Chlin xalas Ummul-Culasa taprdalr. Bzilri
d nql ediblr ki, hmin peymannamni Kb evinin qapsndan
asdlar. Bu peymanla da Bni-Haim eb bu Talibd mhasird
qald. Mkk halisindn he ksin onlarla alver etmy crti yox idi.
Yalnz mharib haram olan Hcc mvsmnd bu i qismn mmkn
idi v rb qbillri Mkky glirdilr. Mslmanlar da ebdn l
xaraq digr rblrdn rzaq mhsullar alb geri qaydrdlar.
Qurey bunu da rva bilmirdi. Qurey Bni-Haim zvlrindn birinin
nyis almaq istdiyindn xbrdar olan kimi hmin eyin qiymtini
yuxar qaldraraq onu zlri alrd. Qureydn kimins bdlmttlibl
qohumluq laqlrin gr eb yemk gndrmsini bilsydilr,
hmin xsi incidirdilr. ebd olanlardan kims l xsayd v onlar
onu tutsaydlar, ona iknc verirdilr. bulas ibn Rbi, Xdicnin
qarda olu Hkim ibn Xram ibn Xuvylid v Hiam ibn mr onlara
yemk gndrnlrdn idilr. il bel kedi. Bzn Bnibdlmttlib uaqlarnn acndan fryad sslri el ucalrd ki,
mriklrin Bzilri hmin peyman baladqlar n peman
olurdular. Onlardan be nfri Hiam ibn mr, Zheyr ibn bi
myy, Mtm ibn diyy, bulbxtri v Zm ibn l-svd birbiri il sz qoydular ki, hdlrin qar xaraq peyman pozsunlar v
mqavilni crsnlar. Qureyin byklri shr vaxt Kbd
toplaaraq bu msl barsind dandqlar zaman birdn bu Talib,
trafndak bir dst il ebdn xaraq Kby gldi v mriklrin
arasnda oturdu. bu Chl bel gman etdi ki, bu Talib ebd kdiyi
ziyytlr nticsind dzmn itirib v indi Peymbri (sllllahu

669

Bellikl, qbilmiz (Qrey) Peymbrimizi ldrmk

v bizim kkmz ksmk (mhv etmk) istdi. Bizim n
qm-qss yaratdlar, barmizd nalayiq ilr l atdlar v
bizi (hyatn) asayi v irinliyindn mhrum etdilr. Qorxu
v vahimni ancaq biz aid etdilr v bizi mcburi olaraq
srt daa (otsuz, susuz eb bu Talib) getmy vadar etdilr (v
orada bizi mhasiry aldlar; btn bunlar Hzrt Peymbrin ilahi
eli kimi gndrilmsinin yeddinci ilinin vvlind ba verdi) v biz

qar mharib alovu qzdrdlar. Biz Allahn istyi il

dmnin rini Onun Peymbrindn uzaqladrdq. (O
Hzrt bir xsart dymy qoymadq.) Bizim (Peymbr iman
gtirmi bu Talib v Hmz kimi) mminlrimiz Peymbri
himay etmyin mkafatn (Allahn razln) dilyir, (Abbas v
Mtm ibn diyy kimi slam qbul etmmi) kafirlrimiz (is o
Hzrtl) qohumluqlarna gr (onu) himay edir v yardm
gstrirdilr. (Biz Bni-Haimdn baqa) Qureydn mslman
olan digr kimslrin bizim qdr (kafir v mriklrdn) qorxu
leyhi v alih) thvil vermy glib. bu Talib dedi: Ey camaat, sizin
xeyriniz olan bir sz deyim. Qardam olu Mhmmd (sllllahu
leyhi v alih) mn xbr verib ki, Allah, peyman yazdnz kaza
mrgn gndrib v o, orada yazlanlarn hamsn yeyib v ancaq
Allahn adn saxlayb. ndi hmin peymannamni gtirin. gr o dz
deyibs sizin onunla danmaa n sznz ola bilr? Onunla
dmnilikdn l kin. gr yalan demi olsa, onu siz thvil
vercym ki, ldrsiniz. Onlar dedilr: Yax szdr. Sonra gedib
hmin mktubu Ummul-Culasdan alb gtirdilr v ab grdlr ki,
mrgn cahiliyyt dvrnd mktubun vvlind yazlan
bismikllahumm klmsindn baqa onun hamsn yeyib. Hmin
peymannamni yazan Mnsur ibn krminin li olaq olmudu.
Mriklr vziyyti bel grb xcalt kdilr. Sonra Mtm ibn
diyy mktubu craraq dedi: Biz bu zlmedici mktuba nifrt edirik.
Bundan sonra bu Talib eb qaytd. Shrisi gn Mtm ibn diyy
Qureydn olan digr drd nfrl birlikd eb gedrk Bnibdlmttlibi Mkky gtirib evlrind yerldirdilr. Amma
mriklr Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih) ebdn
xandan sonra yen d z shv qidlrin gr bacardqca o Hzrtl
dmnilik etmkdn l kmdilr v ona zab-ziyyt vermyi davam
etdirdilr. Xlas, mam leyhis-salamn aadak mktubda hmin
hadislr toxunaraq buyurduqlar Maviyni qflt yuxusundan
oyatmaq n olmudur.

670

v vahimlri yox idi. Sbb onlarn (mriklrl) and v

peymanlarnn olmas, ya da (onlarla) qohum olmalar idi. (Bu
sbblr) onu qorxu v vahimdn saxlayrd v o,
ldrlmkdn (lm thlksindn) amanda olurdu.
(Allah mriklrl mharib v onlarn rlrinin uzaqladrlmasn
mr ednd v) sava, camaatn (qorxu v vahimdn) geri

kilmlri hddin qdr tinlnd, Hzrt Peymbr

(sllllahu leyhi v alih) z hli-beytini qabaa verir v onlarn
vasitsi il shablri v qoununu niz v mirlrin
(yaradaca yaralarn) istiliyindn qoruyurdu. (O Hzrtin misi
olu) Ubeyd
ibn Haris (ibn bdlmttlib) Bdr
mharibsind (Bdr Mkk yolunda, Mdin yaxnlnda qazlm
quyunun addr), (o Hzrtin misi) Hmz hd mharibsind
(hd Mdin yaxnlndak bir dan addr) v (qardam) Cfr
Mut mharibsind (Mut am trafnda yer addr) ldrld.
stmdiyim n adn kmdiyim kims d (mam leyhissalam), onlar kimi ldrlmyi v (Allah yolunda) hid
edilmyi istyirdi. (Mnim d hid olmaq v ldrlmk arzum var
idi.) Lakin onlarn mrlri daha tez sona atd v adn
kmdiyim xsin lm txir dd. (Peymbr mn xbr
verdi ki, sn d ldrlcksn. mam yz lli beinci klamda bu
mtlb iar edib.) ndi (Hzrt Peymbri qorumaq v slam dinini
yaymaq n kdiyim bu qdr ziyyt v tinliklrdn sonra)

ruzgara tccb edirm ki, el bir zamana glib xmam

ki, dinin yardm n mnim kimi almam v slamda
mnim (Allaha v Peymbr iman gtirmkd) malik olduum
birincilik v ncllk iftixarma malik olmayan birisi
mniml brabr hesab edilir. He ks bel bir iftixar ld
ed bilmz. Ancaq iddia edn (Maviy) iddia edrk (z
barsind) mnim bilmdiyim v Allahn da tanmasn gman
etmdiyim bel bir ey deyr. (nki Allaha v Peymbr ilk
iman iftixar mndn baqasna nsib olmayb ki, Allah da onu tansn.)
Hr halda hmd-sna Allaha mxsusdur (ki, mslht bilib snin
kimisini mnim qarmda qoyub, sn d haqq v hqiqt zidd nalayiq
eylr iddia edirsn).

Amma Osmann qatillrini sn gndrmkl bal

istyin barsind: mn bu bard fikirldim v grdm ki,
onlar sn v sndn baqasna gndrmk mnim
671

hdmdn xaricdir.1 (mam sonra Maviyni hdlyrk buyurur:)

Canma and olsun, gr aznlq v dmnilikdn l
kmsn, tezlikl sni axtaranlar tanyacaqsan ki, onlar bu
axtarlarnda sni shrada, dnizd, dada v dznlikd
zhmt salmayacaqlar (birbaa snin sorana glcklr).
Amma bu axtar sni incidrk qmlndirck v bu
ziyartilrl grmk v onlar grmk sni
sevindirmyck (snin sorana el glcklr ki, deycksn: Ey
ka, mn onlar tlb etmyydim). Salama layiq kimsy salam
olsun!2

10-cu mktub
Bu da, imam li leyhis-salamn Maviyy
mktublarndandr (ki, mam leyhis-salam onda Maviynin irkin
mllrini mzmmt edir, ona yd-nsiht verir v onu ilrinin pis
nticsi il qorxudur).
zn (dnyaprstlr n) bzyrk gzl gstrn v

lzztlri il aldadan yaadn dnyann prdlri sndn

(gzn nndn) gtrln zaman n edcksn? (Dnya) sni
(z dostluuna) dvt edib, (sn d) qbul etmisn; qabana
db dalnca getmisn; sn mr edib itat etmisn. (lm,
zab v gnahlarn czas il n edcksn?) Qarn alacaq
birisinin sni saxlamas (onun glcyi zaman) yaxndr. (lm
glib atb sni) o eydn (zab v czadan) xbrdar edck ki,
he bir nicat vern sni xilas ed bilmyck. Buna gr d
(bu tin keidlri nzr alaraq nfsi istklr tabe olmayb) bu idn
1

nki onlarn say hdsiz, gclri oxdur. Nec ki, mam leyhissalam yz altm yeddinci klamda hmin msly iar edrk
buyurur: Yni:
Mn Osmann qatillrindn nec intiqam ala bilrm, halbuki onu
ldrmy toplaanlar ox qdrtli olmaqda qalmaqdadrlar v biz
aalq edirlr v biz onlara aalq etmirik.
2
bn bil-Hdid znn Nhcul-Blay olan rhinin bu yerind
bel deyir: mam leyhis-salamn sn salam olsun demsi dzgn
olmazd. nki o Hzrt Maviyni fasiq v gnahkar hesab edirdi.
Fasiq hrmt gstrmk is dz deyil. Buna gr d buyurur: Salama
layiq kimsy salam olsun.

672

(layiq olmadn xilaft iddiasndan) l k v zn hesab v

soru gnn hazrla. Sn atacaq ey (lm v ondan sonrak
tinliklr) n qolunu rma (evik ol, al). Qulana (mr ibn
As v Mrvan kimi) aznlar dinlmk imkan verm (onlarn
szlrin qulaq asma v gstrilrin tabe olma). gr bel
etmsn (bu yd-nsihti qbul etmsn), sni zn barnd

qafil olduun eydn xbrdar edirm: sn naz-nemt

irisind qrq olmusan, (nemt sni syankar edib v buna gr
d) eytan snd (snin qlbind) yer tutub v z arzusuna
atb, snin (vcudunda) can v qan kimi hrkt edib. (Sn
el hakim olub ki, etdiyin hr bir i, dediyin hr bir sz onun gstrii
ildir. mam leyhis-salam bundan sonra onu mzmmt edrk
buyurur: )
Ey Maviy, siz (myy vladlar) he bir xeyir v

yaxlq iftixarna, mhtrmlik v rf malik olmadan n

vaxtdan riyyt hakimlik v mslmanlara balq
lyaqtin sahib olmusunuz?! (Bundan qabaq he bir id fzilt
v stnlyn olmayb ki, snin xilaft v mirlik iddias etmyin sbb
olsun.) (nsan eytann v nfsi istklrin davams edn) bdbxtlik

tarixlrinin brpa olmasndan Allaha pnah aparram!

Sni hmi arzulara aldanmaqdan v zahirinl batininin iki
cr olmasndan kindirirm. (Dnyaprstlik, mnafiqlik v
ikizllkdn qorx. Sonra onu mharib il hdlyrk buyurur:)

Mni dy armsan. El is camaat bir trf

qoyaraq zn mnim yanma gl. Hr iki qounu dydn
saxla ki, gnahn, bizlrdn hansnn qlbin qlb
almas, prdnin (qflt prdsinin) kimin gz nndn
aslmas mlum olsun.(Camaat z hallarna qoy ki, kimin Allah
yolunda qlnc almas, haqq yolda dayanmas v qamamas bilinsin.)
Mn bul-Hsnm, snin baban (ciyr yeyn anan Hindin atas
tb ibn Rbini), dayn (Vlid ibn tbni) v qardan (Hnzl
ibn bu Sfyan) ldrn! Mn onlar Bdr mharibsind
mhv etdim. Hmin qlnc (indi d) mnddir. Hmin rkl

dmniml z-z glirm. Baqa din semmi, yeni

peymbr gtrmmim. (slamn hkmlrinin he birinin
ksin hrkt etmirm.) Mn bir yoldayam ki, siz z
ixtiyarnzla onu trk etdiniz v ona mcburiyyt zndn

673

daxil olmudunuz. 1 Bel gman edirsn ki, (mndn)

Osmann intiqamn almaa glmisn?! Halbuki Osmann
harada ldrlmsini (v onu kimlrin qtl yetirmlrini mndn
yax) bilirsn. gr (dorudan da) intiqam almaq istyirsns,
oradan (onu ldrm Tlhdn, Zbeyrdn v digrlrindn)
intiqam al. Sni sanki (onun intiqamn bhan edn, slind is)
mharibdn, dvlrin ykn arlndan qopardqlar
fryadlar kimi fryad edib ivn qoparan grrm,
qorxursan ki, (o,) dilrini sn batrsn (sn z tutsun). Sanki
snin qoununu grrm ki, aldqlar ardcl zrblr, ba
verck tin hadislr v bir-birinin ardnca torpaa
dmlri nticsind arsizlikdn mni Allahn kitabna
dvt edirlr (ki, mharibdn l gtrm).2 Hmin qoun haqqa
kafir v onu inkar ednlrdir (ki, mn beyt etmyiblr), yaxud
beyt edib (sonra ondan) l gtrblr. (raq mnafiqlri o
Hzrt beyt edndn sonra hdlrini pozaraq ama, Maviynin
yanna getmidilr.)

11-ci mktub
mam li leyhis-salamn dmn trf gndrdiyi
qouna olan tvsiylrindndir.3 N vaxt siz dmnl
rastlasanz v ya dmn sizinl rastlasa (qar-qarya
1

Mnim sz v mllrim, sizin el vvldn z xounuzla qbul

etmdiyiniz slam dininin hkmlri sasndadr. Siz naar olduunuz
n zahird iman gtirrk batind kafir qaldnz.
2
Hrir gecsinin sbh a am qounu mr ibn Asn gstrii il
Quranlar nizlrin bana keirtdi v raq qounundan slh v barq
istdi. Otuz altnc xtbnin rhind bu mtlb iar edilib. mam
leyhis-salamn buyuruundak bu cml qeyb xbrlrindndir ki,
hadis ba vermmidn onu Maviyy xatrladr.
3
Bu, hm d mam leyhis-salamn shablrinin yax simalarndan
olmu Ziyad ibn Nsr v reyh ibn Haninin mktublarna yazd
cavab mktubunun bir hisssidir. mam leyhis-salam onlar on iki min
nfrlik raq qounu il birlikd am qoununa qar mhariby
gndrmidi. Yolda onlar bir-birlri il mxalift edrk hr biri Kufy
o Hzrt mktub gndrib digrindn ikayt etmidi. O Hzrt onlarn
hr ikisinin cavabnda mktub yazmd ki, hmin mktubun bir
hisssind onlara dmnl dy taktikasn xatrladr.

674

glsniz), grk sizin qounun drgsi hndr yerlrd

(tplrd), ya dalarn tyind, ya da aylarn knarnda
olsun ki, siz kmk etsin, (onlarn llrinin siz atmasna)
mane olsun. Hminin sizin (dmnl) dynz grk bir,
yaxud iki trfdn olsun. (nki bir ne trfli dyn nticsi
prakndlik, ziflik v mlubiyytdir.) Dalarn ykskliklri v

hamar tplrin stnd znz n gzti qoyun ki,

dmn siz trf glmsin, istr (mbada glsin deyib)
qorxduunuz yerdn, istrs d (hmin istiqamtdn
glmmsindn) min v arxayn olduunuz yerdn. (Ola bilr
ki, gzlnilmdn hmin yerdn glsin. Bel olanda gztilr uzaqdan
dmnin glmsini grb sizi xbrdar edrlr v siz, onlarn qarsn
almaq fikrind olarsnz.) Bilin ki, qounun qabanda gednlr

onun gztilridir v qounun qabandaklarn gztilri

1
(qounun qabanda gedn bir ne nfr) kfiyyatlardr. Birbirinizdn ayrlmaq v prakndlikdn kinin. (Bir yerd)
dn zaman (oturaq salanda) hamlqla dn v (hrkt
edrk) knd hamlqla k edin. Gec sizi brynd
(axam glib atanda) nizlri (z trafnzda) dairvi (kild)
yerldirin (ki, dmn gec basqn ednd mdafi altlri liniz
atan yerd olsun). Yuxunu dadmayn (rahat yuxuya getmyin), az
miqdar v suyu azda dolandraraq l tkmk qdr
istisna olmaqla! (Mrg vurun, amma rahatlqla yatmayn. nki
dmn oyaq olar v gec basqn etmk fikrin d bilr.)

12-ci mktub
mam li leyhis-salamn (shab v ilrindn olmu)
Mqil ibn Qeys Riyahiy olan tvsiylrindndir. mam
leyhis-salam (bu mktubu) onu (Mdaindn) min nfrl,
am (qounu) istiqamtin z qoununun bas kimi
gndrnd yazb (v mktubda Mqil dmnl dy slubunu
yrdir).
1

Xlas, grk bir ne nfr kfiyyat qabaqda, qounun gztilri

onlarn arxasnca, qounun z is onlardan sonra getsinlr ki,
dmnin ilrindn xbrdar olub hr bir msld dnlm addm
atsnlar.

675

(Mkafat v czasna) qovumaqdan baqa arn olmayan

Allahdan qorx! Snin Ondan baqa son (gedck) yerin
yoxdur.1 Ancaq sninl vuruanla vuru. (nki sninl
vurumayan kims il vurumaq zlmdr v tqval, prhizkar xs he
ks zlm etmz.) Havann srin olduu shr v axam
vaxtlar yol get v (havann isti olduu) gndz a (gnorta)
camaat (istiraht etmlri v dinclmlri n) saxla v yava
hrkt etdir. (Tlsm ki, ziflr d gcllrl birlikd ged
bilsinlr.) Gecnin vvlind yol getm. Allah onu k etmk

n deyil, dinclmk, istiraht etmk v rahatlanmaq n

nzrd tutub.2 Odur ki, gecnin vvlind bdn v
miniyini rahat burax. Gecni dincldikdn sonra (dan yeri
sklmmidn) shr grnmy balayanda v ya dan yeri
skln zaman Allah trfindn yetick xeyir-brktl
yola d. Dmnl z-z gln zaman z qoununun
ortasnda dayan. Dmn, n vurumaq istyn adam qdr
yaxnla, n d onlardan dydn qorxan adam qdr uzaq
ol. Mnim mrim sn atana qdr gzl.3 Kin v
dmnilik sizi onlar (haqq yola) dvt etmmidn v
hrtrfli dlillrl baa salmamdan qabaq onlarla savaa
balamaa vadar etmsin. 4

13-c mktub
1

nki snin iin-gcn ancaq Onunladr. El is Onun razl n

cihad et v qorxma. Onun yolunda lmkdn kinm.
2
Bel ki, Qurani-Krimin Yunus sursinin 67-ci aysind buyurur:



Gecni
dinclmyiniz n (qaranlq), gndz (alb ruzi qazanmanz
n) iql edn Odur. Hqiqtn bunda (Allahn klamn) eidnlr
n (ibrtamiz) dlillr vardr.
3
nki mr glmmidn mhariby balamaq blk d yax olmaz v
onun ziyan xeyrindn ox olar. Uzaqlamaq da dmnin
csartlnmsin sbb olar.
4
nki kin v dmnilik ucbatndan aparlan mharib Allaha itat
v Onun buyuruqlarna tabe olmaq deyil, nfsi istklr ndr. Buna
gr d bel olan halda, kims ldrls v ya baqasn ldrs,
gnahkardr v zaba dar olacaq.

676

mam li leyhis-salamn qoun srkrdlrindn olan

iki nfr (Ziyad ibn Nsr v reyh ibn Haniy) gndrdiyi
mktublarndandr. 1 (Hmin mktubun mtni beldir:)
Malik ibn Haris tri siz v sizin tabeiliyinizd
olanlara ba v mir tyin etdim. Bellikl, onun mrin
qulaq asb itat edin v onu (znz) zireh v sipr edin.
nki o, sstlk (bacarqszlq), bdrmk (shv yol vermk),
hminin eviklik v cldlik ehtiyat v allla daha uyun
saylan yerd asta trpnmk, asta hrkt etmk daha yax
olan yerd is tlsknlik etmk qorxusu olan adamlardan
deyil. (Malik Allahn razln ld etmk n alaraq he vaxt
sstly yol vermz, bihud szlr danaraq yersiz bir i grmz.)

14-c mktub
mam li leyhis-salamn Siffeyn mharibsind
dmnl (am qounu il) qarlamamdan qabaq z
qoununa olan tvsiylrindndir (ki, onda onlara qlb yolunu
gstrib v onlar qadnlar incitmkdn kindirib).
Onlar (am qounu) sizinl dy balamaynca siz
mharib etmyin (mhariby balamayn). nki Allaha kr

olsun ki, sizin dlil v sbutunuz var.2 Sizin, onlar dy

1

Onlar Sur r-Rumda Maviynin qoun bas bul vr Silmi v

onun byk qounu il qarladlar v onu v trafndaklar mam
leyhis-salama tabe olmaa dvt etdilr. Onlar is bu dvti qbul
etmdilr. Sonra onlar ba vernlri o Hzrt yazaraq Haris ibn
Cumhan vasitsi il gndrdilr. mirl-mminin onlarn mktubunu
oxuyub Malik tri artdraraq buyurdu: Ziyad v reyh mn
mktub yazb mrimi gzlyirlr. Grk sn onlarn yanna gedrk
Allahn istyi il mn sn atana qdr onlara ba olasan v Ziyad
sa, reyhi is sol trfin qoyasan. mam leyhis-salam Ziyad v
reyh mktub yazaraq onlara Malik tr tabe olma mr etdi v
hmin mktubu znn dostlarndan olan Haris ibn Cumhan il gndrdi.
2
Ona gr ki, onlar z zamanlrinin imamna itatsizlik ediblr v
buna gr d onlarla vurumaq vacibdir. Nec ki, Allah-tala QuraniKrimin Hucurat sursinin 9-cu aysind buyurur:

gr
mminlrdn iki dst bir-biri il vurusa, onlar drhal bardrn.

677

balamaynca onlarla mhariby balamamanz da,

onlara qar olan digr bir sbut v dlilinizdir.1 Buna gr
d gr (onlar mhariby balayaraq sizi d dy vadar etslr v)
Allahn mr v istyi il (onlar meydandan) qamaq v
mlubiyytl zlslr, qaanlar ldrmyin, acizlri
yaralamayn, yaraln ldrmyin, qadnlar htta sizin
rfinizi syslr v ba v byklriniz nalayiq szlr
deslr bel, (onlar) incitmkl thrik etmyin. nki
onlarn gc, can (irad) v allar zif v sstdr. Biz
(Hzrt Peymbrin sllllahu leyhi v alih zamannda) mr
olundu ki, onlardan l gtrk, halbuki onlar mrik idilr.
(Demli, zahird slam qbul etdiklrini bildirslr, mtlq onlara
toxunaraq incitmkdn kinmk lazmdr). Cahiliyytd kii bir

qadn da v ya omaq il vursayd, buna gr onu v

vladlarn mzmmt edrdilr.

15-ci mktub
gr onlardan biri tcavzkarlq ets, tcavzkarlq ednl Allahn
mrin (itatin) qaydana qdr vuruun. Tcavzkarlq edn (Allahn
mrin) qaytsa, hr iki dstnin arasn daltl dzldin v insafla
hrkt edin. bhsiz ki, Allah insafllar sevr!
1
nki onlarn mhariby balamalar Allah v Peymbrl mharib
etmlri kimidir. Buna gr ki, Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v
alih) buyurub: Ey li, sninl mharib etmk
mniml mharib etmkdir. Allah v Peymbrl mharib edrk
fitn-fsad trdni d ldrmk lazmdr. Nec ki, Qurani-Krimin
Maid sursinin 33-c aysind buyurur:


Allaha v Onun
peymbrin qar vuruanlarn, yer znd fitn-fsad salmaa
alanlarn czas ancaq ldrlmk, armxa kilmk, ya layaqlarnn arpazvari ksilmsi, yaxud da yaadqlar yerdn srgn
olunmalardr. Bu cza onlar n dnyada bir rsvaylqdr. Axirtd
is onlar byk bir zab gzlyir. Hminin Bqr sursinin 194-cu
aysind buyurur:
Siz qar hddini aanlara (mhariby
balayanlara) siz d hmin ld hddi an. Allahdan qorxun v bilin
ki, Allah tqvallarladr.

678

mam leyhis-salam dmnl qarlaanda v dy

hazrlaan zaman (Allahla mnacat v raz-niyaz edrk Ondan
kmk istyib bel) deyirmi:
Allahm, (bizim) qlblr (imiz) Sn trf ynlib,
boyunlar (mz Sn doru) uzanb, gzlr(imiz) Sn dikilib,
ayaqlar(mz) Snin yoluna qoyulub v bdnlr(imiz Snin
1
itatind) ziflyib.
Allahm, (Peymbrinin bizim aramzdan getmsi il) gizli
dmn z xd v kin qazanlar qaynad. Allahm,
Peymbrimizin (aramzda) olmamas, dmnlrin
oxluu, (nfsi) istk v dnclrimizin prakndliyindn
Sn ikayt edirm. 2 (Qurani-Krimin raf sursinin 89-cu
aysind buyurulduu kimi o, bel demidi:)

Ey Rbbimiz! Biziml tayfamz
arasnda daltl hkm et. (Bizim aramzda haqq v dzly z
xart ki, onlar bizlrdn kimin haqq olmasn baa dsnlr.) Ax
Sn hkm vernlrin n yaxssan (ki, haqq z xarrsan).

16-c mktub
mam leyhis-salam dy vaxt shablrin (dmnl
vurumaq barsind) buyurub:
Arxasnda qayd duran qa (meydandan qamaq), sonras
dmn hcm olan mlubiyyt siz ar glmsin. 3
Qlnclarn haqqlarn da edin. (Dmn csurluqla qlnc
endirin v onlarn) arxalarn yer vurun (onlar torpaq stn
srrk mhv edin). znz (dmnin) iin ilyn niz
1

Sndn baqasndan gz yumaraq Snin itat v bndliyin yolunda

hr eydn kemiik. El is, biz kmk et ki, Snin razln ld edk.
2
Bu camaatdan olan incikliyimi Sn bildirirm ki, onlar
czalandrasan. Buna gr d Sndn Hzrt eybin, mmtinin pis
rftarlar nticsind istdiyi eyi istyirm.
3
rblrin tsvvr etdiklri kimi bu ii ar saymayn. nki ola bilr ki,
dmnlrin z sngrlrini buraxb qabaa glmlri v sizin arxadan
hcm edrk onlar mhasir etmyiniz n meydandan qamaq
mslht olsun. Yaxud dmnin hcumu nticsind meydandan
qaanda midsizlmyin. z mlubiyytinizin sbblrini aradan
qaldraraq yenidn meydana qaydn.

679

atmaa v mhkm qlnc almaa vadar edrk ox aln.

Sslri boun. (ztirab v nigaranln siz yaxnlamasna yol
vermyin v sakit qlbl dmn trf z tutun.) nki o, qorxu v
nigaranl daha ox uzaqladrr. Toxumu ccrdn v
insan yaradan Allaha and olsun ki, (Maviy, mr ibn As,
Mrvan v digrlri kimi mnafiq v ikizllr daxiln) slam qbul
etmyiblr. Amma (qorxudan) tslim olublar (zlrini mslman
kimi gstriblr) v kfr (qlblrind olan kfr) gizldiblr.
Kfr yardm tapan zaman onu z xartdlar. (Din il
mxalift v biziml dy bayra ucaltdlar.)

17-ci mktub
mam li leyhis-salamn Maviynin mktubuna cavab
olaraq yazd mktublardandr. 1
1

Hzrt bu mktubu, tfsilat 36-c xtbnin rhind byan edilmi

Hrir gecsi hadissindn iki- gn qabaq yazb. O bu mktubda z
mqam v drcsini aqlayb v Maviynin o Hzrt yazd
szlrin shv olmasn izah edrk onu mzmmt edib. bn bil-Hdid
ad il mhurlam mtzili rhi bdlhmid ibn Hibtullah
Mdaini v mrhum alim Kmalddin Meysm ibn li ibn Meysm
Bhrani (rhimhullah) zlrinin Nhcl-Blay olan rhlrinin
bu yerind az frqli ibartlrl bel nql ediblr: Maviy mirlmminin leyhis-salama bir mktub yazb ondan am vilaytin vali
tyin edilmsini istmk fikrin dmd. O bu fikrini mr ibn Asla
bld. mr glrk dedi: Ey Maviy, sn hans fikirlrl
yaayrsan? (Sn n qdr d sadlvhsn?) El gman edirsn ki,
snin hiyl v klyin liy (leyhis-salam) tsir ed bilr?! Maviy
dedi: Mgr biz bdl-Mnaf vladlarndan deyilik?! (Mniml li
arasnda n frq var ki, hiyl v klklrim ona tsir etmsin?) mr
dedi: Dzdr, amma (shbt sil-nsbd deyil, ad-san, mqam v
drcddir) onlar nbuvvt v peymbrlik mqamna malikdirlr ki,
snin hmin mqamdan bir payn yoxdur. gr bel bir mktub yazmaq
istyirsns, yaz (ki, mnim szmn dzlyn bilsn). Maviy sonra
(Ymn qbillrindn olan) Skasik qbilsin mnsub Abdullah ibn
qbni artdrd v onunla mirl-mminin leyhis-salama mktub
gndrdi v hmin mktubda bel yazd: gr biz mharib v qan
axdlmasnn bizim n bu qdr bla v msibt yaradacan
bilsydik, he birimiz ona balamazdq. Biz indi z allarmza qalib
glmiik. Bizim n qalm x yolu kemidn peman olaraq

680

Mndn am vilaytini istmyin gldikd (bilmlisn ki):

mn dnn sn vermyrk sirgdiyim eyi bu gn vern
kims deyilm. (nki mnim oran sn vermmyimin sbbi snin
haqqa qar xman v din laqeydliyindir ki, hmin sbb indi d z
yerind qalmaqdadr.) Mharib rbi yeyib (ldrrk mhv
edib), qalan canlar almayaq! kimi szlrin barsind bil v
xbrdar ol ki, haqqn yediyi (haqq yolunda hid olan) kims
cnnt yollanb, batil v nahaqqn yediyi kims (nfsi
istklri yolunda ldrln) is chnnm yolunu gedir. (Hr iki
halda tssflnmk v qmlnmk lazm deyil.) Bizim, mharibd
v (dy) kiilr baxmndan brabr olmamz barsind
(dediklrin d dz deyil, nki): Snin kk v trddd (bir ne
gnlk dnya aaln ld etmk) n olan sy v tlan
mnim yqinlik v inam (axirt sadti v xobxtliyi) n

syimdn artq deyil; am halisinin dnyaya hrisliyi raq

halisinin axirt hrisliyindn ox deyil. Biz bdl-Mnaf
vladlaryq szn gldikd, biz d elyik.1 Amma
glckd islah etmk fikrind olmaqdr. Bundan vvl sndn am
vilaytini istdim. Sn itat v frmann mnim boynuma qoymadan
onu qbul etmdin. Bu gn d sndn hmin eyi istyirm. Gizli deyil
ki, sn hyatdan, mnim mid baladm eydn baqa bir ey
istmirsn, yoxluqdan mnim qorxduumdan baqa bir eydn
qorxmursan. Allaha and olsun ki, sgrlr mhv olublar v dylr
yoxa xblar. Biz bdl-Mnaf vladlaryq v bizlrdn birinin
digrindn stnly yoxdur ki, onun vasitsi il hrmtli xar, azad is
qul olsun. Vssalam. Abdullah ibn qb mktubu mam leyhissalama atdranda o Hzrt onu oxuyub buyurdu: Qribdir, Maviy
v onun mktubu! Sonra z katibi v n yaxn v seilmi ilrindn
olan Abdullah ibn bi Rafeni arb ona bel bir cavab yazmasn
buyurdu: Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:
mktubun glib atd. Yazmsan ki, gr mharibnin biz bu qdr
ziyan vuracan bilsydik, he birimiz ona balamazdq. Bil! Mniml
snin mharibnin sonu var ki, biz hl ona atmamq. Mn gr
Allah yolunda v Onun dmnlri il mharibd yetmi df lb
dirilsm, almaqdan l kmrm. Hminin deyibsn ki, bizim qalan
almz kemidn peman olmamzdr. Bil ki, mn ql zidd i
grmmim v etdiklrimdn peman deyilm.
1
nki mam leyhis-salam bu Talib ibn bdlmttlib ibn Haim ibn
bdlMnafn, Maviy is bu Sfyan ibn Hrb ibn myy ibn
bdms ibn bdl-Mnafn oludur.

681

myy Haim kimi, Hrb bdlmttlib kimi v buSfyan bu Talib kimi deyil.1 (Burada mn d snin kimi
deyilm demk vzin iar il bel buyurdu:) Mhacir (Mkkdn
Mdiny hicrt edn) sirlik zncirindn azad olan ks kimi
deyil.2 Nsbi pak olan da (hmin pak nsb) yapdrlm
kimi deyil.3 N danq v ilri dz olan, yalan v pis
1

nki Bni-Haim irk v kfr irkinliklrin bulamad. Bni-myy is

bu chtdn murdarland. Bni-Haim nbvvt v vilayt drrnn
sdflri, Bni-myy is r v gnah mnbyi idi. bn bil-Hdid
burada bel yazr: Trtib mam leyhis-salamn bdmsin qarda
Haimi onunla bir srada, myyni bdlmttlibin mqabilind, Hrbi
is bu Talibin mqabilind demsini tlb edirdi ki, bu Sfyan, mirlmminin leyhis-salamn mqabilind olsun. Amma o Hzrt Siffeynd
Maviynin mqabilind olduu n Haimi myy ibn bdmsin
mqabilind qoydu v mn snin kimi deyilm buyurmad. nki bel
deyilmsi yax deyildi, nec ki, qlnc sadan daha ilkdir deyilmir.
Htta bu cmlni mslmanlarn biri barsind demsi d yax olmazd.
Bli, bu cmlni bzn iar il buyurard. nki o Hzrt zn kiminls
mqayis etmk v kims bnztmkdn stn idi.
2
nki mam leyhis-salam hr yerd v hmi Hzrt Peymbrl
birg olub. Maviy is Mkknin fthind qlnc gcn sir olmudu.
Hzrt Peymbr Maviy slam qbul etdiyi n onu minnt
qoyaraq azad etdiyi kimslrdn biri etdi. Minnt qoyularaq azad
edilnlr irisind Sifvan ibn myy kimi slam qbul etmynlr v
Maviy ibn bu Sfyan kimi zahird slam qbul ednlr var idi.
Buna gr d mharibd sir olan v fida, yni, mal dmk v ya
minnt qoymaq vasitsi il azad olan kims tliq, yni, azad
edilmi arlrd.
3
Ata-babalar mlum v akar olan xs atasndan baqasna nisbt
verilmi kims kimi deyil. bn bil-Hdid bu yerd bel yazr: Hmin
cmldn mqsd budur ki, etiqad v saf niyytl slam qbul edn
xs, qlnc qorxusundan v ya dnya mal ld etmk n mslman
olan ks kimi deyil. llam Mhmmdbaqir Mclisi (rizvanullah leyh)
Biharul-nvar kitabnn skkizinci cildind, bu mktubun rhind
bel deyir: bn bil-Hdid bu yerd Maviynin abr-hyasn qorumaq
n zn nadanla vurub. Bizim alimlrdn bzilri imamt
barsindki kitablarnda yazblar ki, myy bdmsin nslindn
deyil, rum qulamlarndan olub v bdms onu zn nisbt verib.
Cahiliyyt dvrnd adt bel idi ki, biri qulamn zn nisbt vermk
istynd, hmin qulu azad edib onu bir rb qz il evlndirirdi v
bununla da qul onun nsbin birlirdi. Nec ki, Zbeyrin atas vam,
Xuvylid nisbt verilib. Demli, Bni-myy Qureydn deyil, blk

682

mlli kimidir, n d mmin v din snan, mnafiq v

ikizl kimi. Hqiqtn keib chnnm oduna dn
atasnn (yaxud qohumlarnn) yolunu davam etdirn vlad n
pis vladdr! (Sn pis vladsan ki, kfr, irk, yalanlq v ikizllk
nticsind ilahi zaba dar olan kemilrinin yolunu davam
etdirirsn!)

Btn bu fzilt v byklklrdn lav nbuvvt v

peymbrlik fzilti v rfi d bizim limizddir.
(Peymbr biz Bni-Haimdn gndrilib.) Biz onun vasitsi il
hrmtlini xar, xar olan is hrmtli etdik. (Sadt v
xobxtlik dmnlrini mhv edrk onu istynlr dnya v axirt
zab v tinliklrindn nicat verdik.) Allah rbi dst-dst z
dinin daxil ednd, bu mmtdn (bir dst) meyl v
rbtl, (digr bir dst is) naarlqdan tslim oldu. (slam
xlmaz vziyytd qalb qbul etdilr.) Siz (dnyaya) mhbbt v
ya (ldrlmkdn) qorxu sbbindn din daxil olan
kslrdn idiniz. (Bu) o vaxt (ba verdi) ki, qabaqda gednlr
(slama smimiyytl) tabe olduqlar n qalib glmidilr v

ilkin Mhacirlr fzilt v byklklrin gr getmidilr

(v zlrin irk v kfrdn nicat vermidilr). Bs (indi ki, snin
vziyytin beldir) eytann sndn bhrlnmsin v (onun)
sn yol tapmasna imkan verm. (eytana tabe olub dalnca
drk bu cr irkin v nadrst szlr yazma, Allahn v Onun
Peymbrinin hkmlrin tabe ol!) Salama layiq kimsy salam

olsun!1

onlara yapdrlb. Bu sz mirl-mminin leyhis-salamn,

Maviynin biz bdl Manaf vladlaryq dey yazd mktub v
iddiaya cavab olaraq buyurduu Hicrt edn azad edilmi kimi deyil,
nsbi pak olan yapdrlm kimi deyil cmllri d tsdiq edir.
Maviy bu szlri dana bilmyib.
1
bn bil-Hdid burada bel yazr: O Hzrtin mktubu Maviyy
atanda o, hmin mktubu bir ne gn mr ibn Asdan gizltdi. Sonra
onu artdraraq mktubu ona oxudu. mr Maviyni danlad v mam
leyhis-salamn onu mzmmt etmsindn ad oldu.

683

18-ci mktub
mam li leyhis-salamn, Abdullah ibn Abbas onun
trfindn Bsrnin hakimi olan zaman ona yazd
mktublarndandr. 1
Ey Abbasn olu! Bil ki, Bsr eytann endiyi yer v
fitnlr tarlasdr. (Bu hrin fitn axtaranlar oxdur.) Buna gr
d o diyarn halisin yaxlq etmkl, onlar ad edrk
sevindir. V (pis davranla onlar syana qaldrma. gr onlar
kemi nalayiq ilri nticsind qorxu v vahim iinddirlrs, sn)
onlarn qlblrindn qorxu dynn a (onlarla el rftar et ki,
snin onlarn kemi mllrin gz yumduunu baa dsnlr).

Snin Bni-Tmim qbilsi il pis rftar etmyin v

kobud davranmann xbri mn atd. Hqiqtn BniTmimin bir ulduzu batmam, digr bir ulduzu parlayb. 2
Cahiliyyt v slam dvrnd he ks intiqam almaqda
onlardan qabaa dmyib. (Buna gr d bu cr adamlarla
kobudluq v srtliy balamaq olmaz.) Hminin (onlara qar
kobudluq edilmmsinin digr sbbi budur ki,) onlar biz yaxn
qohumdurlar. (nki Bni-Haiml Bni-Tmimin nsbi Hzrt
Peymbrin 16-c babas lyas ibn Mzrr gedib xr. Buna gr d)

bizim hmin qohumluq tellrini birldirmyimizd savab,

1

Abdullah ibn Abbas mam leyhis-salamn misi oludur. Rical

alimlrinin oxu onu inanlm, gzl davranl, Peymbrin
sllllahu leyhi v alih shabsi v mirl-mmininin i v trfdar
hesab ediblr. O, Bsrnin hakimi olduqdan sonra, Cml
mharibsind Tlh, Zbeyr v Ainin trfind olmu Bni-Tmim
qbilsi il dmnilik edir v pis davranrd. Bel ki, o, onlar Cml
trfdar v itatkarlar, skrin (Ainin dvsinin addr) kmki
v yardmlar v eytann trfdarlar adlandrrd. bn Abbasn
onlarla bu cr davran mam leyhis-salamn Bni-Tmim
qbilsindn olan ilrin ar glirdi v onlar bu sbbdn ondan
incidilr. Sonra o Hzrtin Bni-Tmim qbilsindki ilrindn olan
Haris ibn Qudam mama mktub yazaraq ibn Abbasdan ikayt etdi.
mam leyhis-salam bn Abbasa Bni-Tmim qbilsi il mehriban
olmas bard bir mktub yazd v bu hmin mktubun bir hisssidir.
2
Onlarn fzilt, byklk, cat v csurluq smalar parlaq
ulduzlardan bo olmayb. Onlardan bir byk ldrln kimi, baqa
birisi onun yerini tutub.

684

qrmamzda is gnah vardr. Odur ki, ey bul Abbas

Allah sni balasn lindn v dilindn xan yax v
pis ilrd (danq v davrannda riyytl) yumaq davran.
nki biz danq v davranmzda bir-birimizl rikik.
(Ona gr ki, sn mnim trfimdn hakimlik edirsn.) El ol ki,
snin barnd yax gmanda olum v snin haqqnda
fikrim sstlmsin (he vaxt yersiz sz danma, mnim gstriim
1
olmadan bir i grm). Salama layiq kimsy salam olsun.

19-cu mktub
mam li leyhis-salamn onun trfindn hakim olan
bzi xslr yazd mktublardandr. (Mktub mrik olan v
hmin hakimlrdn ikayt etmi riyytlrl yumaq davranmaq
barsinddir.)

Allaha hmd v Peymbr salamdan sonra: hakim

olduun hrin (su v torpaq sahibi olan) kinilri snin
kobudluun, darkliliyin, onlar xar etmyin v
zlmkarlndan ikayt ediblr (mni snin hrkt v
davranndan xbrdar ediblr). Mn (onlarn ikaytlri barsind)
fikirldim. Onlar snin onlara ox yaxnlamana (ox
hrmt v mehribanlna) layiq grmdim. nki onlar
mrikdirlr. (Bzi nzrlr sasn hmin camaat mrik deyil,
atprst olublar.) Amma onlar uzaq olmaq v zlm edilmy
d layiq deyildirlr. nki (mslmanlarla) peyman
balayblar (cizy, yni, vergi verirlr v slamn pnahndadrlar.)
Buna gr d onlarla (davrannda) srtlikl qarq olan
mehribanl z arn et v onlarla srtqlblilik v
mehribanlq arasnda rftar et. (Bzn srt, bzn d mehriban
ol.) Allahn istyi il onlar n yaxnladrmaqla lap
yaxnladrma v uzaqladrmaqla lap uzaqladrma birbirin qardr (mtdilliyi ldn verm).
1

Nhcl-Blanin mhur rhilrindn olmu Bhrani

(rhimhullah) burda bel yazb: bul Abbas Abdullah ibn Abbasn
knysidir. rblr birin hrmt lamti olaraq onu z knysi il
arrlar.

685

20-ci mktub
mam li leyhis-salamn Ziyad ibn bih o, Bsr
hkumtind Abdullah ibn Abbasn caniini olan zaman
yazd mktublardandr. Abdullah hmin vaxt mirlmminin trfindn Bsr, hvaz, Fars v Kerman
hrlrind hakim idi.1
Mn Allaha and iirm, z d tam sdaqtl v dz ki,
gr mn, snin mslmanlarn beytlmalna istr az,
istrs d ox xyant etmyin v ya onu gstri zidd
(yerlr) srf etmyin (barsind xbr glib) atsa, sninl srt
davranacaam. (Sninl) el srt (davranacaam) ki, o (srtlik),
sni srmaysi az, yk ox, zlil v xar etsin.2 Salama
layiq kimsy salam olsun!

21-ci mktub
Bu da imam li leyhis-salamn Ziyad ibn bih olan
mktublarndandr (ki, burada ona mtdil v tvazkar olma mr
edir).
(Maln srf edilmsind) israf etm, mtdil ol. (Ehtiyacdan n
artq v n d az srf et.) Bu gn shrin fikrind ol. Malndan,
z ehtiyacn qdr dala at. (Ondan) artn ehtiyac gnn
(axirt) n qabaa gndr (Allah yolunda yoxsul v mhtac
kimslr bala).
1

mam leyhis-salam bu mktubda onu mslmanlarn beytlmalna

xyant etmkdn kindirrk qorxudur. Onun Ziyad ibn bih, yni,
atasnn olu Ziyad adlandrlmasnn, daha dqiq desk, atasnn
adnn deyilmmsinin sbbi atasnn kimliyinin mlum olmamasdr.
O, iddia edirmi ki, atas bu Sfyandr. bu Sfyan da mr ibn
Xttabn mclisind onu z olu adlandrb. Qrx drdnc mktubun
rhind deycyimiz kimi, onun, hminin bi Bkrnin d anas olan
Sumyy zina etmkd mhur imi. Deyirlr ki, onu ilk df atasnn
olu dey aran Ai olmudur.
2
Sni z vzif v mqamndan uzaqladrb beytlmaldan
topladqlarn geri alacaam. Bel ki, drvi dnb ailnin xrc v
ruzisini z iyinlrind kmk qdrtin d malik olmayacaq, camaat
qarsnda xar olub alalacaqsan.

686

Allahn sn (qlblrini dnyaya balamayan v Onun

mvafiq davranan) tvazkarlara vercyi
mkafat vermsin (nec) mid bslyirsn, halbuki Allah
yannda (qlbini dnyaya balayan v Onun mrlrin zidd hrktlr
edn) tkbbrllrdnsn. Allahn sn (sfillr tkbbr v
riyakarlq olmadan l tutan) sdq vernlrin mkafatn vacib
etmsi v vermsin hrissn, halbuki ey-irt qrq olub
aciz, biar, dul qadn v yoxsullar ondan
bhrlndirmirsn! nsana ancaq v ancaq nc grdy i
gr mkafat verilck v o, vvlcdn gndrdiyi yer
daxil olacaq. Salama layiq kimsy salam olsun!1
gstrilrin

22-ci mktub
mam li leyhis-salamn Abdullah ibn Abbasa yazd
mktublardandr. bn Abbas bel deyrmi: Hzrt
Peymbrin sllllahu leyhi v alih klamndan sonra
bu sz kimi he bir szdn faydalanmamam. (mam leyhissalam bu mktubda ona axirt ilri n sevinmk v kdrlnmk
barsind yd-nsiht verib.)

Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:

insan onun, ldn xarmamal olduu (ldn xarmas tqdir
edilmmi) ey atmaq sevindirir, ld edilmsi (mslht)
1

bn bil-Hdid burada bel deyir: Allah Ziyaddan xeyir-brkti

kssin! nki o, li leyhis-salamn onun barsindki yaxlq,
xeyirxahlq v tlim-trbiysinin vzini o Hzrtin trfdarlar v
dostlar barsindki nalayiq hrktlri, o Hzrt qar yaramaz szlr
demk, onun davrann pislmkd ifrata varmaq v Maviynin,
azna da qane olduu bu kimi ilr istiqamtind ox almas kimi
deyilmsin ethiyac olmayan eylrl xd. Bu ilr Maviynin
razln ld etmk n grlmrd. O, onlar z tbitin uyun
olaraq grrd v o Hzrtl zahir v batind dmnilik edirdi. Allah
onun anasna nisbt verilrk atasnn mlum olmamasn akar
etmkdn baqa bir ey istmirdi. Ot kk st bitr! Ondan sonra
Hzrt ba bdillah Hseyn leyhis-salam ldrmk n Kfdn
Krblaya qoun gndrn olu Ubeydullah atasnn pisliklrini son
hdd atdrd. lrin hamsnn sonu Allaha qaydr, yni, O, onlar n
pis zab v czaya dar edck.

687

olmayan ey atmaq is kdrlndirir. 1 Buna gr d

(dnyann xeyir-ziyannn qza-qdrl olmasn v mnft sevinrk
ziyandan qmlnmyin insan n fitri olmasn bildiyin n) grk
sevincin axirt mnftin gr olsun ki, (onun ld edilmsi
vasitsini dnyada) tapmsan. Hminin qm-qssn ldn

xm axirt xeyiri n olmaldr. Dnyadan ld etdiyin

ey n ox sevinm. (nki dnya v onda olan ey sonda mhv
olacaq.) Dnya malndan ldn xm eylr n qmli v
sbrsiz olma. Snin sy v tlan, grk lmdn sonrak
ilrd olsun. (Grk alb lmdn sonrak bdi hyatn
balanma v xobxtlik vasitlrini ld edsn.)

23-c mktub
mam li leyhis-salamn, mlun bn Mlcm onun
bana qlnc vurduqdan sonra (fani) hyatla vidalamasna
yaxn, vsiyyt v taprq ynl klamlarndandr. (mam
leyhis-salam bu szlrind vladlarn bn Mlcmi fv etmy
hvslndirib.)

Dnyann xeyir v zrrinin sbbkar qzav-qdrdir. N sy v

tla xeyir ld edilmsind, n d fikrin shvliyi v tnbllik ziyan
grmkd sbbdir. Amma camaat msly bsirt v gzaqlqla
baxmr v hr kim xeyir v ziyan tqdir olunubsa, onun glib
atacan bilmir, nec ki, Allah-tala Qurani-Krimin Hdid sursinin
22-23-c aylrind buyurur:


Yer znd ba vern v sizin z
banza gln el bir msibt yoxdur ki, Biz onu yaratmamdan vvl
o, bir kitabda (lvhi-mhfuzda) yazlmam olsun. Bu Allah n ox
asandr! Bu sizin linizdn xana kdrlnmmyiniz v liniz gln
sevinmmyiniz ndr. Allah zn bynn, z il fxr edn he bir
ksi sevmz! Yni, yer znd ba vern bahalq v quraqlq, sizin
znzd ba vern xstlik, yoxsulluq v vladlarnzn lm kimi
qm-qsslr, biz nfslri yaratmamdan lvhi-mhfuzda yazmadmz
tqdird ba vermir. Bu ilrin yazlmas hr n qdr ox olsa bel,
Allah n asandr. Bu ona grdir ki, siz linizdn xan ey n
kdrlnmysiniz v liniz gln eylr n sevinmysiniz. Allah
dnyann zlrin glmsi nticsind ynrk qrrlnn he bir
itatsizi sevmir, yni, z rhmtindn uzaqladrr.

688

Mnim siz vsiyyt v taprm Allaha he nyi rik

qomamanz v Mhmmdin (sllllahu leyhi v alih)
snnsini mhv edib aradan aparmamanzdr. (O Hzrtin
gstrilrin zidd davranmayn.) Bu iki stunu (Allaha rik
qomamaq v Hzrt Peymbrin szlrin uyun davranma)
dikldin (ki, mqdds slam dininin binasnn mhkmliyi bu iki
stun ildir). Bu iki ra nurlandrn (ki, nadanlq v aznlq
qaranlqlarnda srgrdan qalmayasnz). (gr bel etsniz) siz

mzmmt edilib qnanmazsnz.

Mn dnn (salam bdn, qdrt v catl) sizin dost v
yoldanz idim. Bu gn is sizin n ibrt v nsihtm.
(Btn cngavrlik v byklym baxmayaraq, ldn dmm.)
Sabah sizdn ayrlacaam (lcym)! gr qalsam z
qanmn ixtiyar sahibiym (z ixtiyarmla istsm bn Mlcmi
czalandrar, istsm balayaram). gr lsm, (onsuz da) lm
mnim vd yerimdir. (lsm he bir ixtiyara malik deyilm v siz
z ri vzifniz ml edin.) gr (onu) balasam (balamaq
istsm), balamaq mnim n (Allahn rhmtin yaxnlq
amili olan) itat v bndlikdir. (Siz onu balamaq istsniz)
balamaq sizin n xeyirxahlqdr. Bel is (siz onu)
balayn. (nki Allah-tala Qurani-Krimin Nur sursinin 22-ci
aysind buyurur:)

Allahn sizi balaman istmirsiniz? Allah balayan

v rhm edndir!1
Allaha and olsun ki, lml mnim yanma
xolamadm (bir ey) glmyck v (ondan sonra)
istmdiyim bir ey akar olmayacaq. (lm hazram. nki
lmn arxasnda bdi sadt var v mn bu dnyadak hyata
vurulmamam.) Mn (lm mnasibtd) su axtararaq (onu)
tapan v bir eyin arzusunda olub (onu) ld edn xs
kimiym. (nki gzllik v xobxtlik lmdn sonradr, nec ki,
Qurani-Krimin Ali-mran sursinin 198-ci aysind buyurulur:)
1

Burada qeyd edilmsi lazm olan nqt budur ki, mam leyhissalamn bn Mlcmi balamaq barsindki gstrii msthbbi
hkm byan edir. O Hzrtin lmsi v ya sa qalmas barsindki
trddd d 149-cu klamn rhind deyildiyi kimi, mamn z
lmnn vaxtn bilmsi v ondan xbrdar olmas il ziddiyyt tkil
etmir.

689

 Allah yannda olan (bdi) nemtlr yax

ml sahiblri n (dnya mallarndan) daha xeyirlidir.
(Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)

Bu klamn bir hisssi bundan vvl xtblr fslind

(149-cu klamda) kedi. Amma buradak bu klamda (Bzi)

lav szlr var idi ki, onun ikinci df gtirilmsini

zrurildirdi.

24-c mktub
mam li leyhis-salamn mlak v mallar il nec
davranlmas barsindki vsiyytlrindndir. O Hzrt bu
vsiyytnamni Siffeyn (mharibsin)dn qaytdqdan sonra
yazb.
Bu, Allahn bndsi v mminlrin bas li ibn bu
Talibin Allahn razln ld etmk n z mlak v mal
barsindki gstriidir ki, Allah onun sbbi il mni
cnnt daxil etsin v mn ona gr rahatlq (axirt rahatl)
ta etsin.

Bu da hmin vsiyytin bir hisssidir

(Mndn sonra) taprqlarm Hsn ibn li yerin
yetirck. (O mnim vsi v caniinimdir.) O mnim mal v
srvtimdn layiqli kild (ritin hkmlrin uyun olaraq z
ehtiyaclarnn aradan qaldrlmasnda) srf edck v dorudan

da ehtiyac olan kimslr balayacaq. gr Hsnin

bana bir i gls (o, dnyadan ks) v Hseyn sa olsa,
mnim Hsndn sonrak vsi v caniinim odur v mnim
taprqlarm onun kimi yerin yetirr.
linin (leyhis-salam) hdiyysindn Fatimnin iki oluna
(Hsn v Hseyn leyhims-salama) linin digr olanlarna
atan qdr atr. (Mnim malmdan digr qardalara verdiklri
qdr gtrsnlr.) Mn bu iin hdiliyini Fatimnin iki
oluna Allahn razln ld etmk, Hzrt Peymbr

690

yaxnlamaq, ona ehtiram v o Hzrtl qohumluq rfin

gr verdim.
V (mam leyhis-salam) maln hdiliyini verdiyi xsl
(Hsn leyhis-salamla) rt ksir ki, bu mal olduu kimi
saxlasn (satmasn) v onun meyvsini mr ediln v yolu
gstriln yerlrd srf etsin. Hminin rt ksir ki, bu
kndlrin xurma aaclarnn yeni phrlrinin bir qlmini
bel hmin kndlrin yeri, xurma aaclarnn bitmsi
sbbindn dyiik gln kimi satmasn. (Aaclarn oxluu
onlar grni bel gmana salana kimi ki, bu yer onun vvllr grdy
yer deyil.)

Bir yasta ba qoyduum v ua olan v ya hamil

olan knizlrimin hr biri, z vladlarnn ixtiyarnda
qoyulurlar v (o kniz) onun paydr.1 gr hmin knizin
vlad lm olsa v onun z sa olsa (yen d) azaddr (v
onu satmaq dz deyil. nki) knizlik ondan gtrlb v (vlada
verilm yolu il olan) azadlq, onu azad edib. (Seyyid Rzirhimhullah-deyir:)

O Hzrt leyhis-salamn bu vsiyytdki

rt ksir ki, bu kndlrin xurma aaclarnn yeni
phrlrinin bir qlmini bel satmasn cmlsind
iltdiyi vdiyy klmsi fsil (xurma
aacnn qlmi) mnasnadr. Onun cm formas is
vdiyydir. O Hzrtin hmin
kndlrin yeri xurma aaclarnn bitmsi sbbindn dyiik
gln kimi.... cmlsi n fsih klam v n gzl
szlrdndir. Mqsd budur ki, hmin kndlrd xurma
aaclarnn bitmsi o qdr oxalsn ki, onu grn onlar
(vvllr) grdy yerdn ayr bir yer sansn v yer ona
dyiik tsir balasn, (aaclarn oxluundan) el bilsin ki,
hmin yer (vvllr grdy) o yerdn ayr bir yerdir.

25-ci mktub
1

ummu vld, yni, vlad olan knizin gnn qiymtin z

vladna verilmsi. Hmin kniz z vladna verildiyi n azad olur.

691

mam li leyhis-salamn zkat ymaq vzifsin tyin

etdiyi xs yazd tvsiylrindndir (ki, onda zkat almaq v
ymaq yollarn gstrir, zkat vernlrl mehriban olmaqdan danr
v zkat kimi alnan dvlri incitmmyi mr edir). Biz burada

hmin tvsiydn bzi cmllri xatrladrq ki, onlarn

vasitsi il mam leyhis-salamn haqqn stunlarn
dikltmsi v kiik, byk, gizlin v akar ilrd dalt
(brabrlik v dzlk) nmunlrini z xarmas bilinsin.
Bir olan v riki olmayan Allahdan qorxub kinrk
get. (Danq v davrannda Allah nzrind saxla.) V (mr v
hkm kenlrdn olduun n zalm hakimlr kimi) he bir
mslman qorxutma. gr onun ryindn olmasa, (torpaq
v bann) yanndan kem. Ondan Allahn onun malnda
olan haqqndan (onun vermsini mr etdiyindn) artq alma. Hr
hans bir qbily (mxsus yer) atanda, onlarn evlrin
daxil olma, sularnn stnd d. Bundan sonra sakitc,
vqarla onlara trf gedib aralarnda dayan. Sonra onlara
salam ver. Onlara salam qsa etm. (Onlara ehtiramszlq v
hrmtsizlik gstrm.) Sonra bel de: Ey Allahn bndlri!
Allahn dostu v xlifsi, mni Allahn mallarnzda olan
haqqn v payn (mallarnza aid olan zkat) almaq n sizin
yannza gndrib. Mallarnzda Allahn vlisin verilck
Allah haqq varm? gr biri yox (mnim verilck zkatm
yoxdur)! des, ona mracit etm. (kinci df onun yanna
getm.) gr biri var des, onu qorxutmadan, vahimy
salmadan, srtlik edrk tinliy dar etmdn onunla
birlikd get. Sonra qzl v gmdn sn n vers al. gr
ink, qoyun v dvsi olmu olsa, onun icazsi olmadan
onlarn yanna getm. nki onlarn oxu onundur.
Drdayaqllarn yanna atanda, onlara onlarn sahiblrinin
aas v ya ona qar srt olan ks kimi baxma. Heyvan
hrkdrk qorxutma v onu alanda yiysini incitm. Mal
iki hissy bl. Sonra onu (maln sahibini onlardan istdiyini
semkd) srbst burax. (Hmin iki hissdn birini) sendn
sonra onun sediyin toxunma. (Ona niy bunu sedin?!
dem!) Ondan sonra yerd qalan iki hissy ayr v (yen)
onu (istdiyini semkd) azad burax. Bellikl, el ki (onlardan
692

birini) sedi, sediyin toxunma. Onun malndan yerd

Allahn haqq (zkat) miqdarnda qalana kimi blgn davam
etdir. (Bu cr davranla) Allahn haqqn ondan al. gr (snin
zkat kimi gtrdynn onun sediyindn yax olmasn gman ets
v) hmin blgnn pozulmasn ists, sn (blgn) poz v

hr iki hissni bir-birin qardr. Sonra Allahn onun

malnda olan haqqn almaq n bir daha etdiyin ilri
yerin yetir. ldn dm qoca dvni, (l-aya) snq olan
v nqsanln (bir gzl v bu kimini) zkat kimi gtrm.1 V
(onlar zkat kimi thvil aldqdan sonra) dinindn min olduun
xsdn baqa he ks taprma. (Hmin xsin danq v
davrannn slam dininin hkmlrin uyun olmasndan arxayn
olduqdan sonra mallar ona tapr.) Hmin xs mslmanlarn
malna (mnasibtd) dz olmaldr ki, onu onlarn

hakimlrin atdrsn v o, mslmanlarn arasnda blsn.

Onlara ancaq dz v mehriban adam gzti et ki,
kobudluq edib tinliklr salmasn v onlar incidib
yormasn. Snin yannda ylanlar tez biz gndr ki,
Allahn mr etdiyi yer srf edk. Snin inandn xs
onlar (bizim yanmza gtirmk n) gtrnd, ona tapr ki,
dv il sdmr balasn bir-birindn ayrmasn, onun
sdn ox samasn ki, (nticd) balasna ziyan dymsin,
onu minrk yorub ldn salmasn v samaq v minmkd
onunla baqa dvlr arasnda brabr davransn. (Ancaq
birinin sdn samasn v ya btn yol boyu tkc birin minmsin.)

Hminin grk yorulan n rahatlq yaratsn. Aya

yeyilmi v getmkdn aciz olann yava srsn. Dvlri
yanndan kediklri glmlr v su ylan yerlr salsn.
Onlar otlu yerlrdn (otsuz) yollara aparmasn (ki, onlar yol
1

Mrhum bn Meysm byk imamiyy alimlrindn olmu v oxlu

kitab mllifi, o cmldn Nhcl-Blanin rhi olan Minhaculbra kitabnn mllifi, Kaan v sfahan hrlri arasndak Ravnd
kndindn olan v qbri Qum hrind Hzrti Msum leyhssalamn hrminin rq hisssind yerln bulhseyn S'd ibn
Hibtullah ibn Hsn Qtbuddin Ravndidn nql edib ki: mam
leyhis-salamn buyurduqlarnn zahirindn mlum olur ki, o Hzrt
heyvanlarn nqsanllarnn ayrlmasn, onlar iki hissy blmkdn
qabaq nzr alma mr edir.

693

boyu otlayaraq gclnsinlr). Grk onlara saatlarla (hr ne

saatda bir df, yaxud otlaqlarda) istiraht versin (ki, rahat
otlasnlar). Hminin grk onlara su v ot olan yerd imkan

versin v onlar bolasn ki, bizim yanmza yorun v zgin

deyil, Allahn izn v mri il, kklib dolu smkl
glsinlr v biz d onlar Allahn kitabnn (Qurani-Krimin)
gstrii v Peymbrinin snnsi il (ehtiyac olanlar
arasnda) bldrb paylayaq. Allahn istyi il, deyilnlr
snin (Allah trfindn) mkafatlanman n ox mnasib,
hidayt v nicat tapman n is ox yetrlidir.

26-c mktub
mam li leyhis-salamn z mmurlarndan birini zkat
ymaa gndrrkn, onunla (prhizkarlq, riyytl mehribanlq
v li altnda olanlarn v yoxsullarn hquqlarna riayt etmk
barsind) olan hd-peymanlarndandr .
z mmuruma gizlinliklrd (dncsind) v rtl

ilrind Allahdan baqa olan v grn v Ondan baqa

gzti v ilrin taprlaca kims olmayan yerd
Allahdan qorxub kinmyi mr edirm.
Hminin mr edirm ki, zd Allahn mrin itat edib
gizlin v batind onun ksini etmsin (mnafiq v ikizl
olmasn). Gizlin v akar v danq v davran iki cr
olmayan ks manti da edib (Allahn gstriini yerin yetirib)
v ibadt v bndliyi (riyakarlq v zn gstrmkl deyil) saf
niyyt v dzlkl yerin yetirib.
Ona mr edrk gstri verirm ki, onlar (riyyt v li
altnda olanlar) incitmsin v onlara yalan demsin (yaxud
onlara yalan ey nisbt vermsin. Msln, dvniz v ya kininizin
mhsulu bundan oxdur, amma zkat vermkdn yaynmanz n
onlar gizltmisiniz kimi szlr demsin onlara). Onlara gstri

vern olduu n itatsizlik sbbindn onlardan z

dndrmsin (zn onlardan ehtiyacsz sanmasn). nki onlar

694

dind qarda v dindadrlar, haqlar hazrlamaq v ortaya

xarmaqda yardmdrlar.1
Snin bu zkatda sabit payn, akar haqqn v yoxsul v
acizlrdn ibart rik v ortaqlarn var. (Nec ki,) biz snin
haqqn tam kild dyirik, sn (d) onlarn haqlarn tam
kild d. gr bel etmsn (onlarn haqqlarn kssn),
qiyamt gn snin hamdan ox dmnin olacaq. Vay o
adamn halna ki, Allah yannda onun dmnlri yoxsullar,
kasblar, dilnilr, qovulmu sfillr, gnah olmayan ilr
n borca girnlr, z malndan, evindn v hli-yalndan
uzaqda aciz qalm msafirlr (sfrd olanlar) olsun!
mant (ilahi hkm) xor baxan, xyantd otlayan (ondan
kinmyn) v zn v dinini ondan tmizlmyn ks
dnyada zn rsvaylq rva bilib v axirtd daha ox
xar v rsvay olacaq. n byk xyant v yrilik mmt
xyant etmk v n irkin hiyl is, imamlara qar hiyl
iltmkdir.2 Salama layiq kimsy salam olsun!

27-ci mktub
mam li leyhis-salamn Mhmmd ibn bu Bkr
ondan raz olaraq mkafatlandrsn) il olan hdpeymanlarndandr.3 mam bu hdi Misir hkumtini ona
taprarkn yazb. (Bu hdnamd ona camaat arasnda dalt v
(Allah

brabrlikl davranma mr edrk prhizkarl, lmn v qiyamt

zabnn tinliklrini yada salb v sonda ona nfsi istklrl mbariz
v namaza diqqt etmk barsind nsihtlr verib.)

Onlar torpa suvarb kir, heyvanlar saxlayr v onlara baxrlar ki,

bu mallar toplanr. Biz onlardan zkat alrq. Buna gr d onlar
incidilmmlidirlr.
2
Sfil v yoxsullarn haqqna l uzadan ks hm mmt xyant edib,
hm d z imam v rhbrin qar hiyl ildib.
3
ox dyrli v yksk mqaml bu xs mam leyhis-salamn yaxn
shablrindn olub. Hcctul-vida ilind, yni, hicrtin 10-cu ilind
dnyaya glib v hicrtin 38-ci ilind mirl-mminin leyhis-salamn
xilafti zamannda Misird qtl yetirilib. Onun bana glnlrin bir
hisssi altm yeddinci klamn rhind yazlb.

695

Qanadn onlar (Misir halisini) n y (ham il tvazkar

ol) v mlayim davran (el i gr ki, ham snin davranndan
faydalansn). Onlarla glrz ol (lin altnda olanlara zn
turutma) v onlar gzalt baxmaqda v baxn zlrin
zillmkd brabr tut.1 (Bel et) ki, byklr snin onlarn
xeyrin zlm v sitm etmyin (dzlkdn uzaqlamana)
tamahlanmasnlar (llri altnda olanlara zlm etmsinlr) v
imkanszlar snin dalt v dzlyndn myus olmasnlar.
nki ey Allah bndlri, Allah-tala (qiyamt gn) sizin
kiik v byk, akar v gizlin ilriniz barsind
soruacaq. Buna gr d gr zab vers (sizi odda yandrsa),
siz (znz qar hamdan) ox zalmsnz (nki ona sizin gnah
v itatsizliklriniz sbb olub). gr balasa, O, ox krim v
bykdr.
Ey Allah bndlri, bilin ki, prhizkarlar keici dnyan
v glck axirti (onlarn xeyrini) qazanblar. Bellikl, onlar
dnya hli il dnyalarnda (onun xeyrlrind) rik oldular.
Dnya hli is onlarn axirtlrind (onun xeyirind) rik
olmadlar. Onlar dnyada n yax mnzild mskunladlar
v yemlilrin n yaxsn yedilr.2 Belc, dnyadan
ylnnlr kimi bhrlndilr v itatsizlrin aldqlar
lzzti aldlar.3 Dnyadan sonra onlar (mqsd) atdran
azuq v (sadt) mnfti olan svdlm il (axirt)
getdilr. Dnyada z zahidliklrinin lzzt v irinliyini
daddlar. Sabah, axirtd Allahn yaxnlnda olacaqlarn
yqin etmidilr, (Allahn rhmtinin onlara atacan yqinlikl
bilirdilr. Bel) ki, istklri rdd edilmyck v rahatlq v
asayi bhrlri azalmayacaq. Odur ki, ey Allah bndlri,
(prhizkarlara tabe olub fani dnyaya bel balamayn v) lm v
1

Brabrliy riayt edrk bykl kiik arasnda frq qoyma, varllar

v byklri l altnda olanlardan v yoxsullardan stn tutmayb ham
il brabr davran.
2
nki dnyaprstlr kimi mskunlamaq n ziyyt kmdilr v
yemk n tinliy dmdilr. Buna gr d mskunladqlar yer n
yax yer, yediklri ey is n yax yemk oldu.
3
Halal yol il mal v nemt ld edib Allah v Peymbrin gstriin
uyun srf edrk axirtlrini abadladrdlar v dnyann lzzt v
xoluqlarn tamamil ld etdilr.

696

onun yaxn olmasndan qorxun v onun n tdark grn.

(El edin ki, lm atanda nigaranlq keirmysiniz.) nki lm
byk thlksi olan bir il glir. (Yax ilr grnlr n)
he vaxt pisliyi olmayan xeyir v yaxlqlar gtirir. Yaxud
(pis ilr grnlr n) onunla he vaxt yaxlq olmayan r
v pisliklr gtirir! Bel is, Cnnt Cnnt ilri grndn
v Chnnm Chnnm ilri grndn kim yaxn ola
bilr? Siz lmn qovduu, tqib etdiyi kimslrsiniz. gr
dayansanz, sizi tutacaq, gr ondan qasanz, sizi tapacaq.1
lm siz klgnizdn d yaxndr (sizdn bir an bel ayrlmaz)!
lm sizin kkillriniz balanb (ondan qurtula
bilmycksiniz) v dnya sizin arxanzca bklck (xs
kedikdn sonra bklrk ydrlan xala kimi). Bel is, (axirt
mslsin bu qdr etinasz olmayb) drinlik v istiliyi hdsiz,
zab v tinliyi is yeni olan oddan qorxun.2 (Chnnm) el
bir yerdir ki, orada rhmt v mehribanlq yoxdur, istk
qbul edilmir, qm-qss qurtarmr.3 (ndi) gr Allahdan
hm xof v qorxunuzun ox, hm d Ona gman v
1

Nec ki, Qurani-Krimin Nisa sursinin 78-ci aysind buyurulur:

Harada olursunuz olun,
htta uca v mhkm qalalar irisind olsanz bel, lm sizi
haqlayacaq.
2
Nec ki, Qurani-Krimin Nisa sursinin 56-c aysind buyurur:

Aylrimizi (Peymbr v QuraniKrimi) inkar ednlri tezlikl el bir oda atacaq ki, onlarn drilri
yanb bidikc, zab hmi dadsnlar dey, o drilri baqas il vz
edcyik. lbtt, Allah (onlara zab vermy) qadir v bilndir!
3
Nec ki, Qurani-Krimin Zuxruf sursinin 74-77-ci aylrind
buyurur:
Gnahkarlar
bdi olaraq Chnnm zab iind qalacaqlar. Onlarn bu zab
ynglldirilmyck v hmin zab v tinlik iind (Allahn
rhmtindn) namiddirlr. Biz (zabla) onlara zlm etmdik, amma
onlar zlri zlrin zlm etdilr (ki, Allahn v Peymbrin dnyada
axirt xobxtliyin sbb olan gstrilrinin ksin hrkt etdilr).
Onlar Chnnmin gztisini arb deycklr ki, Rbbindn bizim
barmizd hkm etmsini ist (bizi ldrsn ki, bu zabdan qurtulaq). O
deyck ki, siz (burada) qalacaqsnz (n lcksiniz, n d ondan
qurtula bilcksiniz).

697

midinizin yax olmasn bacarrsnzsa, qorxu il midi

(bir yer) toplayn. (Mtlq el edin ki, hm qorxasnz, hm d
midvar olasnz, n qorxunuz ox olsun, n d midiniz qorxunuzu
stlsin.) nki bndnin Rbbin olan yax gman v

midi, Rbbindn olan qorxusunun miqdarndadr v

insanlarn Allaha nisbtd n nikbini Ondan n ox
qorxandr. 1
Ey Mhmmd ibn bu Bkr, bil ki, mn sni
qounlarmn n byy olan Misir hlin vali tyin
etmim. Buna gr d dnyadan snin bir saatn qalm
olsa bel, z nfsinl mxalift edrk dinini mdafi
etmlisn. Allah, yaratdqlarndan birini (nahaq) ad etmkl
qzblndirm. nki Allahdan baqasnda olan eylrin
vzi, Onun yannda var, (amma) Allah yannda olan eylrin
vzi, Ondan baqasnda yoxdur. (gr Allah raz olsa,
baqasndan n qorxu v gr O raz olmasa, baqasna n mid?)

Namaz onun n myynldirilmi vaxtda yerin

yetir v bekarlqdan onu vaxtndan vvl qlma. Hminin
iin olduu n onun vaxtn keirm v bil ki, mllrinin
hr bir eyi namaza baldr. (gr namazn yax qlsan, baqa
ilri d yax yerin yetircksn. Onu zay etsn is ondan qalan ilri
daha xarab v pis edcksn)

Bu da hmin hdin

(Mhmmd ibn bu Bkri v

Misir halisini mnafiq v ikizllrdn kindirmk
barsindki) bir hisssidir

(Grk sizin dil v qlbiniz bir olsun v ikizl olmayasnz,

aznlarn ardnca dmysiniz.) nki qurtulu (yolunun) bas
(mam leyhis-salam) il hlakt (yolunun) bas (Maviy),
1

Bndnin Allah barsindki gman n qdr yax olsa, qorxusu da o

qdr artar v Onun razl olmayan ii grmz ki, mbada ondan
inciy. bn bil-Hdid burada drdnc imam li ibn Hseyn leyhissalamdan nql edir: gr Allah-tala Kitab gndrib onda bir nfr
zab vercyini yazsa, mn hmin xsin zm olacam gman
edrm. Yaxud onda bir nfri balayacan yazsa, midvaram ki, o
mn olum. gr mni hkmn zaba dar etmli olsa bel, yen z
syimi artraram ki, mbada zm glnd nfsim mni mzmmt
etsin.

698

Peymbrin dostu il dmni bir deyil. 1 Allahn

Peymbri (sllllahu leyhi v alih) mn buyurub ki: Mn
mmtim n mmin v mrikdn qorxmuram. nki
Allah mmini imanna xatir (baqalarn yoldan azdrmaqdan)
saxlayr. (Demli, ondan mslmanlara ziyan dymz.) Allah
mriki d irkin gr zlil v xar edir. (Mslmanlar da
irkin gr onun szlrin qulaq asmaz v dalnca dmzlr.) Amma
mn sizin n qlbn ikizl v dild alim olan kimsdn
(ikizlly qlbind gizldrk dilin rit hkmlrini gtirnlrdn)

qorxuram. O sizin byndiyiniz eylri deyir, nalayiq hesab

etdiyiniz ilri is yerin yetirir. 2

Buna gr d aldanaraq bu iki baya bir gzl baxb aznlq

yolunun bas kimi ikizlly z adtiniz etmyin. mam leyhissalam Maviy v onun kimilrini ba adlandrb, nec ki, Allah-tala
da onun kimilri aznlq v zlalt balar adlandrb. QuraniKrimin Qss sursinin 41-ci aysind buyurulur:

Biz onlar Chnnm oduna aran

aznlq rhbrlri etdik. Qiyamt gn onlara (Allahn zabndan
qurtulmaq n) he bir kmk edilmyckdir! bn bil-Hdid
burada bel yazr: mamn Maviyni Hzrt Peymbrin (sllllahu
leyhi v alih) dmni hesab etmsindn mqsd onun Qureyl
mharib gnlrindki dmniiliyi deyil, blk mqsd Maviynin
indi d Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) dmni olmasdr. Buna
dlil Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) mam liy buyurduu
Snin dmnin mnim dmnimdir v
mnim dmnim Allahn dmnidir klamdr.
2
Bli, mnafiq v ikizldn qorxmaq v onun rinin df edilmsini
Allahdan istmk lazmdr. mam leyhis-salamn 185-ci xtbd
onlarn lamt v davran slublarn rh etmidir.

699

28-ci mktub
mam li leyhis-salamn Maviynin mktubuna cavab
olaraq yazd mktublardandr. 1
Tk olan Allaha hmd v Hzrt Mustafaya salamdan
sonra: mktubun glib mn atd. Onda Allahn
Mhmmdi (sllllahu leyhi v alih) z dini n semsini
v o Hzrti qdrt verdiyi shablrin yardm il
gclndirmsini xatrladrsan. Demli, zman bizdn snin
barnd tccbl ey gizldibmi ki, sn bizi Allahn bizim
yanmzda olan xeyir-brktindn v Peymbrimiz gr
biz verdiyi naz-nemtdn xbrdar etmy balamsan. Sn
bu iind Hcr xurma vuran v yaxud z mllimini ox
atmaq msabiqsin aran xs bnzyirsn. 2 slamda
insanlarn n yaxsnn filanksl filanksin (bu Bkr il
mrin) olmasn gman edir, sonra el eyi (onlar)
xatrladrsan (triflyirsn) ki, gr (dediklrin) dz olsa, ondan
sn bir pay atmr, shv olsa is sn bir ziyan v xcalti
yoxdur. Snin (kimin) stn v (kimin ondan) aa, (kimin)
ba v (kimin is) lalt olmas il n iin var? Azad
edilmilr (bu Sfyan) v olanlarnn (Maviynin) ilkin
1

Burada Maviynin nadrst iddialarn v pu szlrini xatrladb v

z davamlarnn diqqtini dlil v sbut gtirm mqamnda ox
hmiyytli hqiqtlr ynltmidir. Buna gr d Seyyid Rzi leyhirrhm buyurmudur ki, bu, n gzl mktublardandr. Hrnd ki, o
Hzrtin hr bir mktubu v hr bir sz z yerind gzlliyin son
drcsinddir.
2
Mrhum bn Meysm burada bel buyurur: Hcr Bhreynd bir
hr addr. Orada xurma balar ox, xurma is boldur.
Hcr xurma vuran kimisn mslinin sli bel olub: Hcrdn
olan bir kii Bsr hrin mal aparr ki, onu satb vzind ald
eydn xeyir gtrsn. O, Bsrd xurmadan kasad bir ey tapmr.
Buna gr d xurma alr v Hcr hrin vurur. Xurmalar z evind
saxlayaraq, onun qiymtinin qalxmasn gzlyir. Amma qiymt gngndn aa dr v sonda xurmalarn hams xarab olub ldn gedir.
ndi bu msl bir eyi mdnin v vtnin, bol olduu yer aparan
xs barsind kilir. z mllimini ox atmaq
msabiqsin aran xs kimisn msli is, birini zndn daha
yax bildiyi ey barsind xbrdar etmk istyn xs barsinddir.

700

alarda Mkkdn Mdiny hicrt ednlr arasnda ayr

sekilik salmaq, onlarn mrtblrini myynldirmk v
tbqlrini tantdrmaqla n ii? (Sn ki, azad edilnlrdnsn
v hl d din v imann hqiqtini drk etmmisn, fziltli il stnn
v mqam aa olanla laltnn kim olmasn nec bil bilrsn?) (Bu
szlri danmaq lyaqti sndn) n qdr d uzaqdr! Yar

oxlarndan olmayan ox ss xartd v xilaft layiq

kimsy tabe olmaqdan baqa bir ey rva olmayan kims,
xilaft v imamt barsind hkm vermy balad. 1 Ey
insan, axsaq olmana baxmayaraq, dayanmrsan? linin
qsa olduunu grmrsn? Arxaya, qzav-qdrin snin
olman istdiyi yer dnmrsn?! (N n ayan
yoranndan l xarr, xcalt kib xcaltl ban aa
salmrsan?) Mlub olann mlubiyytinin ziyan v qalibin

qlbsinin xeyri sn qalmayb. Sn aznlq lnd

vurnuxursan v ayan dz yoldan knara qoymusan. Sni
xbrdar etmk (v zm ymk) n deyil, Allahn (mn ta
etdiyi) nemtlrin gr deyirm: grmrsnmi (bilmirsnmi)
Mhacir v nsarn bir hisssi Allah yolunda ldrld v
onlarn hams raft v fzilt sahibi idi. Nhayt, bizim
hidimiz (Hmz ibn bdlmttlib hd mharibsind)
ldrld v (onun barsind) bel deyildi (Hzrt Peymbr
buyurdu): O, Allah yolunda hid olanlarn
aas v byydr. Allahn Peymbri (sllllahu leyhi v
alih) onun namazn qlarkn yetmi df Allahu kbr
demkl (bu fzilti ancaq ona) mxsus etdi.2 Grmrsnmi
(xbrdar deyilsnmi) ki, Allah yolunda (Hzrt Peymbrin
shablrindn) bir dstnin qollar (bdnlrindn) ayrld v
onlarn hams fzilt v raft malik idi. Onlarn bana
gln i bizlrdn d birinin (Cfr ibn bu Talibin) bana
gldi. (Mut mharibsind qollar bdnlrindn ayrld v onun
1

Yar v qumar oxlarndan olmayan ox ss
xartd msli bel olub ki, rblr qumar oxlarn bir rtyn altna
qoyur v onlarn ss xarmalar n bir-birin qatdrardlar. Bzn
ssdn, onlarn arasnda ayr v yad bir ox olmasn bilirdilr.
2
nki namaz qurtardqdan sonra mlklrin digr bir dstsi glirdi
v Peymbr d bir daha onlarla birlikd ona namaz qlrd. Bu, ancaq
Hzrt Hmznin (Allah ondan raz olsn) xsusiyytlrindndir.

701

barsind bel) deyildi (Peymbr onu bel adlandrd):

O, iki qanad sahibidir v Cnntd uur.

gr Allah insann zn triflmsini qadaan etmsydi,

danan (mam leyhis-salam) saysz fzilt v stnlklr
sayard ki, mminlrin qlblri onlarla tan olar,
eidnlrin qulaqlar inkar etmzdi. Buna gr d ovun
yoldan qaytard bir kimsni zndn uzaqladr.1 Biz
Rbbimizin trbiy etdiyi kimslrik v sonrak insanlar
bizim trbiy etdiklrimizdir.2 Qdim rf v uzaq kemili
byklk, biz snin qohumlarn zmz qardrmaa
mane olmad. Bir-birin tay-tu adamlar kimi (sizdn) qz
aldq, (siz) qz verdik, halbuki siz hmin sviyyd
deyildiniz. Sizd bel bir lyaqt haradan ola bilr, halbuki
Peymbr bizdn, (Allahn Peymbri sllllahu leyhi v alih
il hamdan ox dmnilik edn v Bdr mharibsind kafir kimi
ldrlm) tkzib edn (bu Chl) sizdndir! sdullah (
Allahn iri) bizdn (mqsd o Hzrtin z, ya da ziz misi hidlrin aas Hmzdir) sdul-hlaf ( andlar

is sizdndir. 3 Cnnt cavanlarnn iki ba v aas

bizdn (Hzrt Peymbr sllllahu leyhi v alih buyurub:
Hsnl Hseyn Cnnt cavanlarnn
4
balardrlar), od hli olan uaqlar is sizdndirlr. Btn
iri)

Ovun yoldan qaytard kimsni

uzaqladrmaq msli dz yoldan xb yri yol il gedn xs
barsinddir. Mqsd budur ki, mr ibn As kimi dnya ovu tamah il
haqq yoldan xanlara tabe olma v onlarn szlrin qulaq asma.
2
Allah bizi seib v xalqa biz tabe olma v bizi sevmyi mr edib.
Biz biziml Onun arasnda he bir vasitnin olmamas v xalqla Allah
arasnda bizim vasit olmamz kimi byk nemt ta edib.
3
Mqsd Bni-bd Mnaf, Bni-Zhr, Bni-sd, Tim v Bni-Haris
ibn Fhr il Kbnin balnn Bni-bduddarn lind olan
hisssini geri almaq n Bni-Quseyy mharibsi aparmaa and imi
sd ibn bdlzzadr ki, onlar dy balamam hdlrini pozaraq
dalblar. Bzilri d deyiblr ki, sdul-hlaf Maviynin ana
babas tb ibn Rbidir. Bzilri d deyiblr ki, sdul-hlaf Xndk
mharibsind mxtlif dstlri bir yer toplayaraq onlar Peymbri
(sllllahu leyhi v alih) ldrmy and vermi bu Sfyandr.
4
Mqsd qb ibn bu Mitin uaqlardr ki, Allahn Peymbri
(sllllahu leyhi v alih) onun uaqlar n kim

702

almlrin qadnlarnn n yaxs (Fatim salamullahi leyha)

bizdn, odun dayan qadn is sizdndir.1 (Qsas bunlar)
bizim xeyrimiz olan oxsayl yaxlqlar v sizin
ziyannza olan oxsayl pisliklr irisind (iar etdiyim
azacq bir hiss idi).
Mslmanlmz deyilnlrdir (bizim slamda hamdan
qabaa dmyimiz v onda olan xidmtlrimiz hamya mlumdur) v
(slamdan qabaqk) cahiliyyt dvrndki (rf v stnlymz)
d inkar edilmir. Allahn kitab (Qurani-Krim) barmizd
praknd v danq olanlar bizim n bir yer toplad.
(Bizim xilaft v imamt layiq olmamza ahiddir.) Bu, eyb v
nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allahn klamdr
(Qurani-Krimin nfal sursinin 75-ci aysind):
Qohumlar Allahn kitabnda
(Onun hkm v frmannda) bir-birin daha yaxndrlar.
(Peymbrin qohumlarnn mn v mnim vladlarm olmasnda he
bir kk-bh olmad n qohumluq ancaq ona mxsus olan xs o
Hzrtin yerind dayanmaa daha layiqdir.) (Hminin) Allahtalann (Qurani-Krimin Ali-mran sursinin 68-ci aysindki) bu

klam:
bhsiz ki, insanlarn brahim n yaxn
olan onun ardnca gednlr, bu Peymbr (Mhmmd) v
ona iman gtirnlrdir. Allah mminlrin dostudur!
Demli, biz bir df (Hzrt Peymbrl) qohumluq v
yaxnlmza gr (imamt v xilaft baqalarndan) daha
layiqik, bir df is (o Hzrt) tabe olaraq ardnca

qalacaq? sualnn cavabnda hm sn v hm d onlar n at var

buyurub. Yaxud da mqsd Mrvan ibn Hkmin uaqlardr ki, kfrlri
nticsind Chnnm hli oldular.
1
bu Sfyann bacs Ummu Cmil Hzrt Peymbrl (sllllahu
leyhi v alih) dmnilik v davtinin oxluundan axam
iyinlrind tikan v kol dayaraq o Hzrtin kediyi yola tkrd.
Allah-tala Qurani-Krimin bu Lhb sursinin 3-4-c aylrind
Ummu Cmil v onun ri bu Lhb barsind bel buyurur:

O tezlikl alovlu at girckdir. Onun
odun dayan vrti d hminin!

703

getdiyimiz

gr.1

Mhacirlr (66-c klamn rhind

toxunularaq izah ediln) Sqif gnnd nsara Peymbrl
sllllahu leyhi v alihqohum olmalarn (xliflik n)
dlil v sbut kimi gtirdilr v onlara qalib gldilr. Buna
gr d gr qlb almaq (xilafti l almaq) Allahn
Peymbrisllllahu leyhi v alihil qohumlua gr
gerklirs (imamt bu yolla sbut olunursa), haqq (xilaft haqq)
biz mxsusdur, siz yox! (nki biz o Hzrt daha yaxnq.)
Amma gr qlb, qohumluqdan ayr bir eyl
gerklirs (qohumluq dlil v sbut deyils), onda nsar z
iddiasnda qalmaqdadr.2
Bel gman edirsn ki, mn xliflrin hamsna (bu
Bkr, mr, Osmana) hsd aparm v onlara zlm etmim.
gr snin bu gmann dz olsa, sn qar cinayt
trdilmyib ki, sndn zr istnilsin?! (nki onun sn he bir
dxli yoxdur, air bi Zuvyb demikn:
Azgyklr muqmi, mn onu sevdiyim gr qnayr, mzmmt
edirlr.) Bu, ar v xcalti sndn
uzaq olan gnahdr (ey muq)!
Deyibsn ki: mni (xliflr beyt etmk n) burnuna

ubuq soxulub kiln dv kimi kib apardlar ki, beyt

edim. Allaha and olsun ki, mni pislmk istmyin
baxmayaraq, triflmisn; mni rsvay etmk istmisn,
1

mam leyhis-salam qohumluq barsindki ay il ona

gr kifaytlnmdi ki, ox yaxn qohumlarn yad v bir-birindn ayr
dinlrd olmalar da mmkndr. Qurani-Krimin, Hud sursinin 46c aysind Hzrt Nuhun olu barsind buyurduu kimi:

O snin ailndn deyildir. nki o, nalayiq bir
ml (sahibi)dir. Zahiri v mnvi yaxnlq, yni, qohumluqla itat v
tabeilik bir yerd olanda is caniinliy lyaqt mslsind he bir
kk-bh qalmr. Mlumdur ki, mam leyhis-salam v onun hli-beyti
qohumluq v itatkarlqlarna gr xilaft v imamt mqamna
layiqdirlr v he ksin bu msld onlardan qabaa dmk haqq
yoxdur.
2
Mhacirlrin nsara gtirdiklri dlillr ksrli v qaneedici olmayb
v icma gerklmyib, halbuki Mhacirlrin dlil v sbutlar
qaneedici olub v yerin db, amma itat v tabeilik rti il! Onda
hmin dlil mam leyhis-salamn lyaqtliliyini sbut edir.

704

amma zn rsvay olmusan.1 Mslmann dinind kk v

yqin, inamnda is trddd olmasa, onun zlm v sitm
mruz qalmas ona nqsan v eyb deyil. (Xilaftimin sbutu
n iar etdiyim) bu dlillrin byan edilmsindn mqsdim
sndn baqalardr (icmann gerklmsini iddia edn
xliflrdir). Mn hmin dlil v sbutlarn ancaq yeri gln
qdrini byan etdim (ki, sn z aznln baa dsn).
Sonra mniml Osman arasnda ba vernlri
xatrladrsan (mni ona kmk etmdiyim n zalm adlandrrsan).
(Amma) onunla (yaxn) qohum olduun n bu bard sn
cavab vermlisn.2 Buna gr d (de grm,) mniml sndn
hans birimiz onunla daha ox dmnilik etdik v onun
ldrlmsind bldi olduq? Ona kmk etmk istyn,
onun is qoymayaraq zn saxlamasn xahi etdiyi ks,
yoxsa onun kmk istmsin baxmayaraq, kmyini
sirgyn v lm (ldrlmk amillrini) ona trf
istiqamtlndirn ki, nhayt, qzav-qdri (Allahn onun
3
barsindki tqdiri) ona z tutdu (v o ldrld)?! Allaha and
olsun ki, bel deyil! (Sn mnafiq v ikizlsn. nki sn ona zlm
etdin, indi is zn ryiyanan kimi gstrirsn. Allah QuraniKrimin hzab sursinin 18-ci aysind snin kimilr barsind bel
1

nki bu szlrinl mn edilmi zlmlri z xarmsan. Mnim

zlm, sitm, ikrah v mcburiyytl beyt etmyimi iqrar etdiyin n
bilmlisn ki, zlm v sitml gerkln icma dz olmayb v haqq
onu inkar ednldir. Bellikl, xliflri mzmmt, zn is rsvay
etmisn.
2
Maviy il Osmann ikinci babalar myy ibn bdmsdir. Bel
ki, Maviy ibn bu Sfyan ibn Hrb ibn myy, Osman is ibn ffan
ibn bilas ibn myydir.
3
Deyirlr ki, o Hzrt, Osmanla xalq arasnda barq yaradaraq fitn
v qalmaqal yatrtmaq istyirdi. Osman Maviynin kmyin
arxaland n bu i raz olmad v o Hzrtin bu msldn knara
kilmsini istdi. Osman Maviynin yanna adam gndrrk onun
tez kmy glmsini istdi. Maviy is ox lngidi v amdan
xandan sonra ox yava hrkt edirdi ki, nhayt, Osmann
ldrlmsindn xbr tutdu v ama qaydaraq mstqillikdn v
hkumtdn dm vurdu. Buna gr d mam leyhis-salam onun Osman
barsindki hqiqt zidd rkyananl haqqnda buradaklar
buyurmudur.

705

buyurur:

) Allah irinizdn (mslmanlarn mhariby
getmlrin) mane olanlar (mnafiq v ikizllri) v
qardalarna biz trf glin! deynlri tanyr. Onlar
ancaq az bir zaman (o da nifaq v zlrini gstrmk n)
mhariby glirlr.
(Mn bu szlriml) Osmana ondan ba vern bidtlr n
nqsan tutmamdan zr dilmk istmirm. gr mnim
ona yol gstrmyim (snin gmanna gr) gnahdrsa, onsuz
da: gnahsz yer mzmmt olunan
oxdur.1 bzn ox yd vern
ks (yd nsihtinin mqabilind) thmt v pis gmanlar
qazanr. (Bu misra yd-nsiht vermy alan, axrda is pis
mqsdlr gdmkd gnahlandrlan xs barsind msldir. QuraniKrim Hud sursinin 88-ci aysind Hzrt eybin z qvmn dediyi
szlri bel byan edir:

) Mn yalnz bacardm qdr sizi

islah etmk istyirm. Mnim (ilri islah etmkdki)

mvffqiyytim yalnz Allahn kmyildir. Mn yalnz
Ona tvkkl etdim v mhz Onun hzuruna dncym!
(Mni mharib il qorxudur v) deyirsn ki, snin yannda
mn v mnim shab v havadarlarm n qlncdan
baqa bir ey yoxdur! Aladandan sonra gldrdn (bizi)! (Bu
szlri sndn eidn ks snin slam dinini l almana alayandan
sonra glr. Snin bu rn-prn szlrin mni tccblndirrk
gldrd. Ax) sn bdlmttlib vladlarnn dmnlrdn

kinrk z evirdiklrini v qlncdan qorxduqlarn

harada grmsn?
Bir az ayaq
saxla ki, Hml (ibn Bdr bu, Quyr ibn Kb ibn Rbi
qbilsindn olan bir xsin addr) glib atsn (
lm insana z tutanda ondan he bir qorxu yoxdur).2
Tezlikl, axtardn (v barsind rnilik, boboazlq etdiyin)
xs sni axtarar v uzaq sandn ey sn yaxnlaar. Mn
1

Bu erin birinci misras beldir: mn siz

n qdr ox yd-nsiht verdim.
2
Deyirlr ki, cahiliyyt dvrnd Hmlin dvlrini qart edirlr, v o
gedib onlar qaytarr v bu eri oxuyur. Sonra bu er mharib il
hdlmk zamannda msl evrilir.

706

Mhacirlr, nsar v gzl kild onlara davam olan ox

byk qounla sn trf tlsirm. Onlarn say ox, tozdumanlar is danqdr. lm kynyi geyiniblr. Onlar
n n yax gr zlrinin Rbbi il grdr. Bdr
mharibsi itiraklarnn vladlar v Bni-Haimin
qlnclar da onlarladr. Sn zn qardan (Hnzl ibn bu
Sfyan), dayn (Vlid ibn tb) baban (tb ibn Rbi o,
Maviynin anas Hindin atasdr v ad kilnlrin hr Bdr
mharibsind ldrlblr) v qohumlarna qar ildilmi
hmin qlnclarn itiliyini yax bilirsn. (Qurani-Krimin Hud
sursinin 83-c aysind Lutun qvm barsind bel buyurulur:
) O zab snin mmtin irisind olan
zalimlrdn d uzaq deyildir! (Grk zalmlar bu cr zab v
tinliklr dar olsunlar.)

29-cu mktub
mam li leyhis-salamn Bsr hlin olan
mktublarndandr (ki, onda Bsr halisini onlarn irkin
mllrindn kediyin midvar edib v itatsizlik etmkdn qorxudub).
(Aznlarn ardnca getmk nticsind) ipinizin qrlmas (hdpeyman pozmaq), dmnilik v mxalift etmyiniz (nalayiq
ilriniz) nadan v xbrsiz olduunuz msllrdn deyildi.
Amma mn sizin gnahkarnz baladm, qlnc z
evirib qaannzdan saxladm, z tutannz (qaydannz)
qbul etdim. Lakin bundan sonra gr haqqa zidd
pozunuluq v shv dnclr sizi mniml dmnilik
v mxalift svq ets, bilin ki, z atlarn yaxna gtirrk
z minik dvsin palan qoyan mn olacaam. gr mni
znz trf glmy mcbur etsniz, sizinl el dy
balayacaam ki, Cml mharibsi onun yannda (qazan
dibi) yalayann (qazann dibini) yalamas kimi olsun. Hrnd
ki, siz tabe olann fzilt v bykly v (siz, mn qar
xmamaq barsind) yd-nsiht vernin haqqndan da
xbrdaram. Eyni zamanda gnahsza vurulmu thmtdn
v vfalya qar peymann pozandan da kemycym.
(Mharib zaman haqq il batili bir-birin qatdrmayacaq, kimin

707

ldrlmli v kimin buraxlmal, kimin czasna atdrlmal v kimin

mkafatlandrlmal olmasn yax bilirm.)

30-cu mktub
mam
li
leyhis-salamn
Maviyy
olan
mktublarndandr (ki, onda Maviyy yd-nsiht verrk onu
iin sonunda olacaq zab v bdbxtlikdn qorxudub).
Yannda olan eylr (nemtlr) gr Allahdan qorx. Onun
snin boynunda olan haqqna (itat, hkmlrin tabeilik v kr
haqqna) bax. Barsind cahil v nadan olmaqda zrl
saylmayacan eyi tanmaa qayt (z zmannin imamna tabe
ol). nki (sas zman imamnn tannmas olan Allaha) itat etmk
v tabeilik n akar nianlr, aydn, dz v blli yollar v
(Cnnt kimi) arzu olunan sonluq var. Zirklr ona daxil olur,
alaqlar is ondan boyun qarr, yaynrlar. (Allah v
Peymbrin gstrilrin zidd olan nalayiq ilr grrlr v nticd
ona nail olmurlar.) Kim o yoldan xsa haqq yoldan knara

xb v bilmdn aznlq ln ayaq basb. Allah,

nemtlrinin zn ondan dndrr (nemtlrini ondan alar) v
zab v tinliklri ona rva bilr. Bel is zn qoru v
nfsindn qorx (onun gstri v istklrin uyun davranma) ki,
Allah (sadt v xobxtlik) yolunu sn gstrib. lrinin snin
hdn dn qdrind z atn zrr-ziyann sonuna v kfr
v syan diyarna (chnnm) srmsn v (istklrin tabe
olduun) nfsin, sni r v pisliy (z zmannin imam il
mxalift etmy) vadar edib, aznla (bdi bdbxtliy) atb,
pozunulua (Allah v Peymbr qar gnah iltmy) mcbur
edib v (hidayt v nicata gedn) yollar sn tinldirib. (nki
nfs, ona tabe olan xsin aznlq v zlalt yollarndan knara xmas
n sadt v xobxtlik yollarn ona tinldirir.)

31-ci mktub

708

mam li leyhis-salamn Siffeyndn qaytdqdan sonra,

Hazirind (Siffeyn blgsi yaxnlnda yer addr) Hsn ibn li
leyhims-salama yazd vsiyytlrindndir.1
(Bu vsiyytnam) yoxluq v lm yaxn olan, zaman
(onun kerliyi v tinliklrini) etiraf edn, mr v hyata arxa
evirmi,2 dvrana (onun tinliklrin) tslim, dnyaya
bdbin, llrin evlrind mskunlam v sabah (yaxn olan
lm gn) ondan kck atadan (xalqn hidayti v dz yola
gtirilmsi barsind) ld edilmz bir ey arzulayan, mhv
olanlarn (llrin) yolu il gedn, (mxtlif) xstliklr hdf,
zamann girovu olan, msibt v qmlr niangah,
dnyaya qul (onun xoaglmz rftarna dar), hiyl v yalan
diyarnn (yaxlarnn sadt v xobxtliyi v pis mllilrinin
bdbxtliyinin) taciri, (borc yiysi kimi z borcunu almaynca l
kmyn xstliklr, lml nticlnn hadislr v) puluqlara
borclu, (lindn qurtarmaq mmkn olmayan) lm sir,
mhntlrl mttfiq, qm-qssy yolda (insan mhnt v
qm-qssdn ayrlmr v sanki onlardan ayrlmamaa v yolda
olmaa and iib), bla v drdlr hdf, nfsi istklrin
torpaa yxd v (qovuaca) llrin caniini olan oula!
1

O Hzrt bu vsiyytnamd verdiyi oxlu yd-nsihtlrd sadt v

xobxtlik yollarn gstrib. Bu vsiyytnamd mam leyhis-salamn
szlrinin hdf v mqsdi mam Hsn leyhis-salam deyil, btn
insanlardr. Buna gr d bu vsiyytnamdki dnya qulu v qrur
taciri kimi ibarlr imamn 'ni v ismt mqamna layiq olmad
n grk onlar yozulsunlar, yni, onlarn zahiri mnalarna gz
yumulsun v zahird olmayan mnalarna diqqt edilsin deyilmsin
he bir yer qalmr. nki shbtin hdf v mqsdinin mumi insanlar
olmasn qbul etsk, baqa yozuma ehtiyac qalmr. Hrnd ki, Allahn,
pak v msum hli-Beyti hr bir eyb v nqsandan uzaq etmsi v
gzl xislt v siftlrl bzmsin baxmayaraq, onlar Allah-talann
gstrii il zlrini triflmyiblr v zahird zlrini baqalar kimi
gstriblr. Btn bunlarla yana, Nhcl-Blanin rhilrindn
olmu mrhum Bhrani mrhum bu Cfr ibn Babveyh Qumidn
nql edib ki, mam leyhis-salam bu vsiyyti z olu Mhmmd ibn
Hnfiyyy yazb.
2
nki o Hzrtin mbark ya altm kemidi v altm ya tbii
mrn yarsdr v bu yaa az adam atr. gr kims tbii mr yana
atrsa da, altm yadan sonra yerd qalan, kendn az olur. Buna
gr d insan altm yadan sonra mr arxa evirmi saylr.

709

Dnyann mn arxa evirmsi, dvrann mn

itatsizlik etmsi v axirtin mn z tutmas barsind
bildiklrim mni baqasn yada salmaq v mndn sonra
qalacaq (ev, var-dvlt v vlad kimi) eylr n almaqdan
saxlayr. (nki bel bir vaxtda kimis yada salmaq v ya nyins
qmini kmk mnasib deyil. Grk sadt v xobxtliy sbb olan
fziltlr ld etmyin fikrind olum.) Amma mn camaatn qmqsssi deyil, yalnz z qm-kdrim aid edildiyi n (n
vaxt z iimdn baqa i v z qmimdn baqa qmi yadmdan
xartdmsa) dncm mni tsdiqlyrk arzu v nfsin
istklrindn saxlad, iimin hqiqtini (dnyadan kmyi)

akar etdi. Sonra mni onda oyun-oyuncaq olmayan sy v

tlaa v yalanla qarq olmayan dorulua vadar etdi.
(Xlas, dnyann mn arxa evirdiyini v axirt sfrin
hazrlaman zruriliyini grdym n z iimdn baqa ilr n
olan hr bir dncni zmdn uzaqladrdm. Amma) sni
vcudumun bir paras grdm (nki vlad insann bir
parasdr), htta vcudumun hams hesab etdim (nki vlad
valideynin yerini tutaraq adn qoruyur). Bel ki, sn bir ey

gls, mn glmi kimidir v gr lm sni haqlasa mni

haqlam kimidir. (Qsas, snin ilrin barsind dnmyim z
iim n dnmk kimidir.) Snin iin mni z ilrim qmqssy sald kimi kdrlndirir. Buna gr d (hmin
sbbdn) sa qalmamdan v ya lmyimdn asl
olmayaraq bu mktuba mhkm arxalanaraq onu sn
yazdm. (Bu el bir vsiyytnamdir ki, gr sn ona ml etsn
mnim qlbim rahat olar.)

Oulcan, sn tqval olaraq Allahdan qorxma, Onun

mr v hkmlrin tabe olma, qlbini Onu yada salmaqla
abadladrma (nki bina evin kamilliyi olduu kimi Allah yad
etmk d nfsin kamillik amilidir) v Onun (itat v tabeilik)
ipindn yapma tvsiy edir, taprram. gr sn ondan
yapsan, hans sbb v ip sninl Allah arasnda olan ip v
sbbdn mhkm ola bilr?!
Qlbini yd-nsihtl (elm, hikmt v axirti yada salmaqla)
dirilt, zahidlikl (dnyaya rk balamamaqla) ldr, yqin v
inamla (Allah v Peymbr iman gtirmkl) qvvtlndir,
hikmtl (Allahn hkmlrini bilmkl) nurlandr, lm yada
710

salmaqla zlil v xar et (nfsi istklr tabe olma) v (dnyann)

fanilik v yoxluu(nu) etiraf etmy mcbur et (onu dnyann
yox olacan iqrar etmy vadar et ki, orann bdi diyar olmasn znn
etmsin). Onu dnyann pisliklri v drdlri il drindn
tan et (ki, ona etimad etmsin), zamann (ac hadislrinin)
hcumu v gec il gndzn pis kemsi (insann istk v
arzularna uyun olmamas) il qorxut. Kenlrin xbrlri
(onlarn srgztlrinin necliyi) il tan edrk sndn

qabaqklarn bana glnlri onun yadna sal. Onlarn

diyarlarn, qalqlarn v nianlrini gz dolan, n
etdiklrin, haradan kdklri v harada db
yerldiklrin nzr sal. Grcksn ki, onlar dostlardan
ayrlaraq qrbt v tnhalq diyarna dblr. Sanki az
mddt sonra sn d onlardan biri olacaqsan. Bel is (layiqli
mllrl) z mnzil v uyuyacan yeri abadladr, axirtini
dnyana satma. Bilmdiyin ey barsind sz sylm.
Sn aid olmayan ey barsind shbt etm. Aznlq
olmasndan qorxduun yoldan (onunla getmkdn) kin.
nki aznlq srgrdanl zaman zn saxlamaq,
qorxulu ilr grmkdn daha yaxdr. Yax ilr mr et
ki, yaxlardan olasan. Pis ilri linl, dilinl qadaan et.
z sy v tlanla onlar (pis ilri) yerin yetirn ksdn
ayrl. Allah yolunda (din dmnlrin v pis ilr mr edn nfs
qar) Ona layiq trzd cihad et. (mkan v bacarn olan qdr
cihad etmkdn kinm.) Allah yolunda, tn vurann
tnsindn qorxub kinm. (Baqalarn yax ilr mr edrk
pis mllrdn kindirmkd v digr ilahi hkmlrin icrasnda
kimins tn vurmas, sn boynunda olan vzifni yerin yetirmy
mane olmasn.) Harada olman v hans tinlikl
zlmyindn asl olmayaraq haqq-hqiqt urunda (ona
yardm etmk n) al. (Bu yolda qarya xan he bir hadisdn
z evirm.) Dind elm ld et. (Onun hkmlrini yrn.) zn

xoaglmz ilr sbr etmy adt ver. Haqq yolda sbrli

olmaq nec d gzl xasiyytdir! Btn ilrind z nfsini
Allahna tapr. nki sn (bel olan halda,) onu qdrtli
snacaa v qoruyucuya taprm olursan. stdiyin eyi
ancaq Rbbindn ist (Ondan baqasna z tutma). nki
711

balamaq v vermk d Onun linddir, mhrum etmk

d. (Hr bir id Allahdan) oxlu xeyir dil. Mnim vsiyyt v
taprm barsind drrak v fikir ilt, ondan z
evirm. nki szn n xeyirlisi v gzli onun fayda
vernidir (qulaq asann eidrk ona uyun rftar etmdiyi deyil,
eidrk ml etdiyidir). Bil ki, (sahibin) fayda vermyn bilikd
xeyir yoxdur. yrnilmsi mnasib olmayan (sehr, cadu v bu
kimi din v mzhb zidd) elmdn fayda ld edilmz.
Oulcan, qocalaraq yaladm, ziflik v sstlymn
artmaqda olmasn grb sn vsiyyt etmy tlsdim.
Zehnimd olanlar sn atdrmam lm mni haqlayar v
ya bdnimd atmazlq yarand kimi, dncmd d
nqsan yaranar, yaxud bzi nfsi istklr v ya dnya
fitnlri sni mndn tez qabaqlayar (nfsi istklr tabeilik v
dnyaya rkdn balanmaq sn hakim olmamdan vsiyyt etdim ki,
birdn mnim yd-nsihtlrimi qbul etmzsn) v syankar

dvy dnrsn dey, onda bir sra fziltlr yazdm.

Gncin qlbi (toxum spilmmi) bo yer kimidir. Hans toxum
spils onu qbul edr (bitirr). Buna gr d ryin (dnyaya
vurunluq sbbindn) brkimmi v al v drrakn (bo v
pu ilr) mbtla olmam sni dblndirmy baladm
(din, hikmt, bilik v ibrt qaydalarn sn xatrlatdm) ki, z
ilrind tam dnc il, tcrb ednlrin snin axtarmaq
v snaqdan keirmk ehtiyacn aradan qaldrdqlar ey
z tutasan, tcrb etmy mhtac olmayasan v snaqdan
keirmkdn qurtulasan. Bellikl, bizim (ox zhmtl) ld
etdiyimiz db (zhmtsiz olaraq) sn atar v bizim n
qaranlq (gizlin v namlum) olan ey, sn aydn olar.1
Oulcan, mndn vvlkilrin mr kimi (uzun) mr
srmsm d, onlarn ilrin nzr salb, xbrlri
barsind dnrk onlardan qalan eylri seyr etmim.
1

Xlas, bizim, taparaq ld edilmsi n zhmt kdiyimiz ey he

bir tinlik v xrcsiz snin yanna glib. Bir daha yada salrq ki, bu
szlr imamt v ismt mqamna malik olmaqla ziddiyyt tkil etmir.
nki he kk-bh yoxdur ki, mam leyhis-salam burda zn v
vladn baqalarnn yerin qoyub v bu mbark szlri hr bir ata v
oul n nmun v rnk edib.

712

Nticd onlardan biri (kimi) olmuam. Htta onlarn ilri

barsind mn atan eylr gr sanki birincisindn
sonuncusuna kimi hams il yaamam. Bellikl, onlarn
ilrinin saf v yaxsn bulanq v pisindn v xeyrini
ziyanndan sedim. Snin n hr bir iin gzlini sedim,
bynilmiini istdim v onun qaranlq v namlum olann
(mttlliy sbb olann) sndn uzuqladrdm. Snin iin
mni, mehriban atan vadar edn ey vadar etdiyi vaxt v
sni trbiy etmk v dblndirmk qrarna gldiyim
zaman bel mslht grdm ki, bu ii hyata (yeni) z
tutduun, zmanni yeni drk etdiyin (gnc v yeniyetmlik) v
pak niyyt v tmiz nfs malik olduun vaxtda grm. V
bu i Allahn kitab, onun tvili (yozumu), slamn (hqiqi)
yollar, rit hkmlri v Allahn halal-haramn
yrtmkl balayram. Allahn kitabndan baqa bir eyl
balamram snin tlimin. Sonra xalqn nfsi istklr v
(ziddiyytli) rylr uymalar sbbindn (qid v ri
hkmlrd) bhlr db ixtilafa dar olduqlar ey
barsind snin bhy dcyindn qorxdum. Onu snin
yadna salmaa meylim olmasa da, mnim n onu
mhkmlndirmk, sni hlak v mhvediciliyindn min
olmadm id tkbana buraxmaqdan daha xodur.
Allahn, onda sn qurtulu v nicat mvffqiyyti ta
etmsini v sni dz yola hidayt etmsini dilyirm.
Bellikl, bunlar vsiyyt edirm sn.
Oulcan, bil ki, vsiyytimdn yrncyin n yax ey
Allahdan kinrk qorxman, Allahn sn vacib etdiyin
kifaytlnmyin v (bu Talib, Seyyid-hda Hmz v Cfr
Tyyar kimi) kemi babalarn v mlisaleh hli-beytinin
qoyub getdiklrini ld etmyindir. nki sn fikirlrk
dndyn kimi, onlar da z sayq dnclrini ldn
vermdilr (zlrin diqqt yetirrk sadt v xobxtlik tapdlar).
Bellikl, nticd dnc onlar bildiklrini yerin
yetirmy v vzif damadqlarndan kinmy ynltdi.
(Onlar zlrin akar v mlum olan eylr inanaraq ona uyun
davrandlar, qaranlq v namlum qalan eylrdn is uzaqladlar.)

713

Bellikl, gr nfsin, snin qohumlarnn (tcrb edrk)

kediklrini onlar kimi bilmmsin baxmayaraq, qbul
etmkdn boyun qarrsa, snin bu bardki istyin
bhlr (qatma-qarq szlr) girirk mbahis v
kimlr daxil olmaq deyil, baa dmk, almaq v
elm v bilik ld etmk olmaldr.1 Ona nzr salb
barsind dncy dalandan qabaq z Allahndan kmk
ist, mvffqiyyt qazanman n Ona z tut v sni
kk-bhy salan v ya zlalt v aznla aparan btn
pis ilri trk et. Bellikl, ryinin tmizlnib saflaaraq
tvazkar v itatkar olmasn, fikrinin kamillrk
(prakndlikdn uzaqlab) cmlnmsini v o bardki syinin
mqsdynl olmasn yqin etdikdn sonra (bu
vsiyytnamd) dediklrim nzr sal v barsind fikirl.
gr istdiyin fikir v dnc rahatln ld ed bilmsn
(ryin pak v itatkar olmasa, dnclrin praknd olsa, mxtlif
mqsdlr malik olsan), bil ki, z qaban grmyn dv
kimi anlaqsz addm atr v zlmt qaranlqlara (aznlqlara)

drsn. Anlay olmadan bilmdiyi yol il gedn v ya

(haqq batil) qatdran kims dini istyn adam deyil! Bel
olan halda, dayanmaq v zn saxlamaq (al v elmin
hkmn) daha yaxndr.
Buna gr d oul can, mnim vsiyyt v taprm
yax anla. Bil ki, lmn sahibi hyatn da sahibidir,
yaradan ldrndir, yox edn, qaytarandr (bla v tinliklr)
dar edn nicat verndir. (Xlas, ilrd riksiz Allahdan baqa
tsiredici yoxdur.) Dnya ancaq Allahn nemtlr, imtahanlar,
axirt czas v bizim bilmdiyimiz eylrdn istdiyini
myyn etdiyi ey zrind dayanb. Buna gr d ilrdn
hanssa sn tin glnd, (onun hikmt v mslht
saslanmamasn sanma) onu snin ondan xbrsizliyin v
nadanln hesab et. nki sn yaradlnn vvlind
nadan idin, sonra bilik sahibi oldun. Snin (hikmt v
1

gr kemilrin yoluna uyun hrkt etmk, davranmaq

istmirsns, azn v azdrclarn mxtlif szlri v mllrin d
etina etm. Ehtiyat v tmkinliliyi ldn verm v sy v tla et ki, zn
hqiqti ld ed bilsn.

714

mslhtini) bilmdiyin,

dncnin barsind srgrdan

qald, grmnin azd v sonra grb drk etdiyin eylr
oxdur. Buna gr d yaradan, ruzi vern v gzl ndamn
xlq edndn (Onun rhmt ipindn) yap. badt v bndliyin
Ona olsun, Ona z tut v qorxun Ondan olsun.
Oulcan, bil ki, Allah barsind Peymbr (sllllahu
leyhi v alih) kimi he ks xbr vermyib. Bel is onu z
(sadt v xobxtlik) bayraqdarn hesab et v (zab v
tinliklrdn) nicat v qurtulu rhbrin bil. Mn (bu bard)
sn yd-nsiht vermkd he nyi sirgmdim. Sn
zn n (z xeyrin n) fikir v dnclrind hr n
qdr sy v tla etsn d, he vaxt mnim snin n olan
fikir v dnclrim hddin ata bilmzsn.
Oulcan, bil ki, gr Rbbinin riki olsayd, snin
(hidayt edilmyin) n onun da peymbrlri glr, onun
sltnt v hkmdarlq nianlrini grr, i v siftlrini
tanyardn. Amma Allah, zn vsf etdiyi kimi tkdir.
(Qurani-Krimin Khf sursinin 110-cu aysind buyurur ki:
Sizin tanrnz yalnz tk olan Allahdr.) Sltntind he
ks Ona qar xmr. O he vaxt zavala uramr v hmi
olub (bdi v zlidir). O hr eydn vvldir, amma (say
1
mnasnda olan) vvl olmaq v birinciliksiz. Hminin hr
eydn axrdr, sonluqsuz!2 O, rbubiyytinin qlb v ya
gzn hat etmsi nticsind isbat edilmsindn
bykdr.3 Buna gr d Onun siftlrini (deyiln kimi) drk
etdikdn sonra, itat v bndlik axtarnda, zab v
czasndan qorxmaqda v qzbindn (rhmtindn
uzaqlamaqdan) kinmkd qdir-qiymti kiik, qdrti az,
acizliyi ox v Rbbin ehtiyac byk olan snin kimisin
1

O, sra trtibi saynda ildiln vvl deyil, hqiqi vvldir. nki

gr vvl olmaq hmin say mnasnda gtrls, onda Onun n vaxtsa
yox olmas v sonradan yaranmas, meydana xmas tsvvr edilir. Bu
sift is vcudu vacib olan varla deyil, mmkn olan varla aiddir.
2
nki Onun sonu olsa, yoxlua qovuacaq. Bel olanda is zatn
vacib l-vcud olmayacaq.
3
O, qlblrin elm v bilikl v ya gzlrin zat v siftlrinin
hqiqtlrini grrk Onu drk etmsindn stndr. nki O, qtiyyn
hat edilmz v mhdudlamaz.

715

nec davranmaq layiqdirs, el hrkt et. nki O, sn

yaxlqdan baqa bir ey mr etmyib v sni irkin
ilrdn baqa bir eydn kindirmyib.1 Oulcan, sni
dnya, onun necliyi, aradan getmsi v ldn-l
kemsindn xbrdar etdim. Sn axirtdn v hmin
diyarda onun hli n hazrlanm eylrdn xbr
verdim. Dnya v axirt ilri barsind snin n misallar
da kdim ki, onlardan ibrt gtrrk ardnca gedsn!
Dnyan snaqdan keirib tanyan kims (arzu v istklrin)
uyun olmayan qhtlik v dar yerdn, su v yemyi bol v
yallqlar (geni) olan yer sfr edn msafirlr dstsi
kimidir. Onlar z diyar v yerlrinin gen-bolluuna atmaq
n yolun ziyytlri, dostlarn uzaql, sfrin tinliklri
v yemklrinin pisliyin dzrlr. Bellikl, hmin
tinliklrdn ziyyt v ar-ac hiss etmzlr. (z)
ydqlarnn hmin yolda xrclmsind bir ziyan
grmzlr.2 Onlar n onlar mnzil v yerlrin
yaxnladran eydn sevimli bir ey yoxdur. Dnyaya
aldanan (v axirt gz yuman) xs is yeyib-imyi bol, naznemti ox v (arzu-istklrin) mvafiq mnzild olan v
sonra ordan qhtlik v darsqal yer gln dst kimidir.
Gzlnilmdn yeni yer atan v ona doru hrkt edn
zaman onlar n (vvl) olduqlar yerdn ayrlmaqdan ac
v ar ey yoxdur!
Oulcan, zn sninl baqas arasnda olan eyd
trzi et. Bellikl, zn n byndiyin eyi baqas n
d byn. zn n istmdiyin eyi, baqas n d
istm. Nec ki, sn zlm edilmsini istmirsn, sn d
zlm etm. Sn yaxlq edilmsini istdiyin kimi, sn d
yaxlq et. Baqalarnda irkin saydn eyi, znd d
irkin say. Sn zn baqalar barsind mmnun v raz
1

rhi Bhrani burada bel deyir: Mtzil, ilrin yax v pis

olmalar meyarnn al olmas mslsind bu v bu kimi klamlara
istinad edir.
2
Bli, bndnin Onun yolunu gedrkn grdy ziyyt v tinlik
rahatlq v asudlik olar. Muqu il vsal axtarnda olan xs n
grdy zrr-ziyan xeyir v mnft olar.

716

olub rva bildiyin eyi, baqalarnn da sn rva

bilmlrindn raz ol. Bildiyin az olsa da bilmdiyin eyi
dem. Sn deyilmsini istmdiyin eyi (sn d baqalarna)
dem.
Bil ki, mrurluq v zn bynmk xoaglmz v
haqqa zidd bir xsusiyytdir v ala ziyan gtirr.
Bellikl, z yaay v dolann tmin etmk n al.
Baqalar n xzindarlq etm. (Hrislikl mal v srvt
yaraq onu baqalar n saxlama.) z doru yoluna atanda
(haqq yolu tapanda) is, Rbbin mqabilind n tvazkar v
itatcil halda ol.
Bil ki, qarnda uzaq msafli uzun v ox qorxulu bir
yol var. Sn orada yaxlq axtarna v yknn (ar gnah
v itatsizliklrdn) yngl olmas il birg sni mqsd
atdracaq miqdarda azuq gtrmy d mhtacsan. Buna
gr d arxana taqt v bacarndan artq yk gtrm ki,
arl sni incidr (v yolda qalaraq baqalarna ata bilmzsn).
Snin azuqni qiyamt gnn aparacaq v sabah, sn
mhtac olduun zaman onu sn qaytaracaq mhtac v
imkansz bir adam tapsan qnimt bil v azuqni ona ykl.
N qdr ki, imkann var, ona ox kmk et. nki ola bilr
ki, (ehtiyac gn) onu axtarasan v tapmayasan. Snin
ehtiyacn olmayan zaman sndn borc istyni qnimt bil
ki, mhtac olduun gnd onu sn qaytarsn.
Bil ki, snin qarnda ox thlkli v tin bir keid var.
Orada yk yngl olan yk ar olandan xohaldr v ar
trpnn srtl gedndn pis v aciz vziyytddir. Hmin
yolda, snin enck yerin, mtlq ya cnntdir, ya da od.
Buna gr d (hmin diyara) atmamdan zn n
qabaqcadan hazrlq grn gndr (ki, snin n asayi v
rahatlq yeri ld etsin). Getmmidn qabaq mnzil hazrla ki,
lmndn sonra raz salmaq vasitlri yoxdur v he ks
dnyaya qaytmr. (Orada yax i grmk mmkn deyil ki,
gnahdan kesinlr, hminin dnyaya qaytmaq olmur ki, pis ilr
gr tvb edilsin.)
Bil ki, gylr v yerin xzinlri (qdrtli v bacarql)

llrind olan Allah sn dua etmk v istmk icazsi verib

717

v (onlarn) qbul edilmsin zmant verib. Sn (istdiyini)

vermk n istmyini, mehribanlq etmsi n rhmt v
mehribanlq dilmyini mr edib. Sninl z arasnda Onu
sndn ayracaq bir kims qoymayb. Sni Onun yanna
fati v vasiti aparmaa mcbur etmyib. Pis i
grnd tvb etmyin mane olmayb, (gnahna gr) cza
vermy tlsmyib. Rsvay edilmy layiq olduun yerd
rsvay etmyib sni. Tvbnin qbul edilmsind sni
ziyyt salmayb. Gnahlara gr sni sxntya salmayb
v rhmtindn namid etmyib. Htta snin zn
gnahdan saxlaman yax i (grmk) kimi dyrlndirib.
Snin gnah v pis iini bir gnah, yax v gzl iini is
on brabr hesab edib. Snin n tvb, peman olaraq
qaytmaq v raz salmaq qaps ab. Bellikl, n vaxt
arsan, ssini eidr, n vaxt Onunla mnacat v razniyaz etsn, qlbinin sirrini bilr. Bel is, istyini Ona
atdrarsan, ryinin sirrini Onun yannda aarsan v drdqmindn Ona ikayt edr, Onunla drdlrsn. Ondan
istyrsn tinliklrinin arsini v kmk v yardm
dilyrsn Ondan. mr uzunluu, can sal v ruzi
bolluu kimi baqalarnn ver bilmdiklri eylri, Onun
rhmt xzinlrindn istyrsn. Sn Ondan istmk
icazsi vermkl, xzinlrinin aarlarn snin llrin
verib. Bellikl, istdiyin zaman dua vasitsi il
nemtlrinin qaplarn aar, bir-birinin ardnca rhmt
yalarnn glmsini istyrsn. Allahn sn gec cavab
verrk (dualarn) gec qbul etmsi namid etmmlidir
sni. nki bxi niyyt miqdarnda olur. (Duann qbul
olunmas niyytin safl v daimiliyndn asldr.) Ola bilr, snin
duann qbul edilmsi (ona gr) txir dsn ki, istynin
mkafat daha byk, midvar olann bxii daha ox
olsun. (nki duann qbul olunmas n qdr geciks, istk daha da
artar v daha yax raz-niyaz edilr. Nticd hmin xs bxi
edilmy daha ox layiq olar.) ox ey var ki, (Allah-taladan)

istyrsn v o sn verilmz. Amma dnyada v axirtd

sn ondan daha yaxs verilr. Yaxud da duan snin n
daha yax olan ey gr qbul edilmz. ox vaxt da el
718

ey istyirsn ki, o sn verilcyi tqdird dinin mhv olar.

Buna gr d grk gzlliyi sn qalan, gnah v zab is
sndn uzaq olan eyi istysn. (Xlas, bdi sadt v
xobxtliy sbb olan eyi ist. stklrin oxu dnya mal v srvt
barsind olduu n mam leyhis-salam onu mzmmt edrk bel
buyurur:) Mal sn qalmr. Sn d ona qalmayacaqsan.
(Axirtd sninl birg olmayacaq ki, sn xeyir versin v sn d hmi
dnyada qalb ondan bhrlnmycksn.)

Bil ki, sn dnya n deyil, axirt n, qalmaq n

deyil, yox olmaq n v yaamaq n deyil, lmk n
yaradlmsan. Sn k ediln yerd, mvqqti diyarda v
axirt gedn yoldasan. (Buna gr d bel bir yer rk balamaq
rva deyil.) Sn lindn qaann qurtula bilmdiyi v
axtarann ldn xarmad lm n bir ovsan v lm
onu mtlq haqlayacaqdr. Bel is lmn sni zn
ondan tvb edrm deyib etdiyin gnah zaman
haqlayaraq sninl (hmin tvb etmk barsindki) fikrin
arasnda ayrlq salmasndan qorx v kin. (gr bel olsa)
hmin vziyytd sn zn mhv etmisn. (nki aldan
uzaq bel bir fikirl gnah edib onun czasna dar olmusan.)

Oulcan, lm v qfltn dcyin lmdn sonrak

hadislri ox yada sal ki, o snin yanna gln kimi zn
hazrlayb (silahn taxaraq) kmrini balam olasan.
Mbad lm sni qfltn haqlasn v (sn ona hazr
olmadn n) qalib glsin sn! Dnya hlinin dnyaya
rk balamalar, gvnmlri, hrisliklri v onun stnd
bir-birlri il dmnilik etmlrinin sni aldatmasndan
qorx. nki Allah sni ondan xbrdar edib.1 Dnya z d
zn snin n vsf edib v pisliklrini ab gstrib.
(Onun baqalar il rftarn grrsn.) Dnyaprstlr hrn itlr
v ov axtaran yrtclardr (hmin heyvanlar kimidirlr). Onlarn
bzilrinin bzilrindn xou glmir v bir-birlrinin stn
qqrr, gcls zifini yeyir. Onlarn byy zor gcn
kiiyin ziyan vurur. Onlar (bzisinin) ayaqlar balanm
1

Qurani-Krimin nkbut sursinin 64-c aysind buyurulur:

Bu dnya
hyat oyun-oyuncaqdan, ylncdn baqa bir ey deyildir. Axirt
yurdu is, bhsiz ki, bdi hyatdr. Ka bilydilr.

719

drdayaqllardr (drdayaqllar kimidirlr).1 Digr qismi is

(bal-bana) buraxlm heyvanlardrlar ki, allarn itiriblr
v aznla dmlr. Onlar quru v srt ld zrr-ziyan
otlamaq n buraxlm drdayaqllardr! Onlarn n
qoruyacaq obanlar, n d otaranlar var! Dnya onlar
korluq v aznlq yoluna aparr v gzlrini hidayt v
nicat nianlrini grmkdn rtb. Bellikl, onlar onun
aznlnda srgrdandrlar v onun naz-nemtlri
irisind qrq olublar. (Ona vurunluq v rk balamaq
nticsind) onu z rbblri ediblr. Bu cr, dnya onlarla
oynayr (allarn ourlayr) v onlar da dnya il oynayrlar
(balarn ona qatblar). Ondan sonra glck (lm, tinliklr v
qiyamt gn kimi) eylri unudublar!!
Bir az dz v mhlt ver ki, qaranlq alsn. Deysn,
kcavlr atd (sfrd olanlar gldilr)! Tlsnin birlcyi
vaxt yaxndr. (Dnyaya knl vernlr tezlikl, hl bdi yerin
atb drg salmam qabaqk karvana atacaq v mllrinin
czasn alacaqlar.)

Oulcan, bil ki, mindiyi dv gec-gndz yol gedn

kims z yol getms d, miniyi onu aparar. stiraht v
dinclmkd olsa da yolu qt edr.2
Yqin bil v inan ki, he vaxt z arzuna atmayacaq v
he vaxt z lmndn qurtula bilmycksn. Sn sndn
vvlkilrin yolundasan. Bel is (lm he bir ar olmad
n mal v srvt gr) almaqda yngl kein v drin
getm. Qazanlan eyd sy v tlan gzlldir (hris olma
ki, onun axr hlak v mhv olmaqdr). nki ox almaqlar var
ki, maln ldn xmasna sbb olur. Hr alan tapmaz v
hr ortayollu midsiz v mhrum olmaz. Nfsin sni saysz
nemtlr atdrsa da, onu btn alaqlq v rzilliklrdn
stn tut, zizl. nki nfsindn srf etdiyin eyin
1

Onlara dini mlumatlar olmayan, amma ritin zahirin ml edrk

gnahlardan kinnlri misal gstrmk olar. rhi Bhraninin dediyi
kimi: Onlar, obann balad heyvanlar kimidirlr.
2
mam leyhis-salamn bu sz metaforadr. Yni, dolay yolla demk
istyir ki, insan dnyada hmi qalmal olacan gman edir. Amma
gec il gndzn onu, mrn sona atdrmas n gzdirmsindn
qafildir.

720

mqabilind, onu vz edck bir ey tapa bilmycksn.

Baqasna qul olma (mal v mqam tamah il he ks ba ym).
Allah sni azad yaradb. Pislikl (baqasnn yannda abr
tkmkl) qazanlan xeyrin (mal v mqamn) haras xeyirdir?!
tinlikl ld ediln asanln n xeyri var?!
Tamah v hrislik dvlrinin sni srtl hlak suyunun
bana aparmasndan kin. (Dnya v onun mallarna tamah v
hrislik nticsind haram ilr grm ki, gr etsn ilahi zaba dar
olacaqsan.) gr sninl Allah arasnda baqa nemt
sahibinin olmamasna bacarn atsa, et bunu! (Baqalarnn
yannda abrn tkm.) nki sn (dnya sfrsindn) z payn
tapacaq, (sn atmal olan) hissni ld edcksn! Eyb v

nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allahdan atan az,

Onun yaratdqlarndan gln oxdan daha stn v zizdir,
hrnd ki, hr ey Ondandr.
Susmann nticsind ldn xan eyi ld etmk
danman nticsind ldn xan eyi geri qaytarmaqdan
daha asandr.1 Qabda olan eyin qorunmas onun qapann
brk balanmasndan asldr.2 Mn snin z lind olan
qoruyub saxlaman baqasnn lind olan istmyindn
daha xodur. (Mal v srvt malik olmaq insan baqasna mhtac
edn israfdan daha yaxdr.) midsizliyin (yoxsulluun) acs
baqalarna l amaqdan daha yaxdr. fftli v ismtli i,
gnah v xta il olan varllqdan daha xeyirlidir. nsan z
sirrini daha yax qoruyur. (nki onun sirri gizlin saxlamaq n
olan syi baqalarndan daha oxdur.) ox alanlar var ki,
aldqlar ey onlara ziyan gtirir. ox danan hrzi
olar. (z dnya v axirt ilri barsind) dnn bsirt atar.
Yax ilr grnlr qoul ki, onlardan olasan. Pislrdn
ayrl ki, onlardan olmayasan. Haram n qdr d pis
yemkdir! Zlmn n pisi zif v aciz zlm etmkdir.
1

nki sz, n qdr ki, demmisn, snin ixtiyarndadr. Deyndn

sonra is sn onun ixtiyarndasan. Buna gr d susmaq ox
danmaqdan daha yaxdr.
2
Tuluun aznn ipi bo olsa, su yer tklr v aradan gedr.
Hminin gr insann dilinin dyn mhkm olmasa, ondan yersiz
szlr xar. Sonrak pemanlq is fayda vermz.

721

Yumaqlq v mehribanln srtlik v kobudluq sayld

yerd srtlik v kobudluq yumaqlq v mehribanlqdr.
(Yumaqlq fayda vermyn yerd srtlik bynilir v aln bir i gr
bilmdiyi yerd dlilik lazmdr.) ox vaxt drman drd, drd is
drman olar. (Bzn birin yoxsulluq v xstlik mslht v xeyir
olur, varllq v salamlq yox.) ox vaxt yd vermsi

gzlnilmyn ks yd verr, yd vermsi istniln kims

is xyant edr. (ox vaxt all v uzaqgrn v ya nadan dmn
snin xeyir-ziyann bard sn yd verr, dostun is xyant edrk
sn yax yol gstrmz.) Arzulara gvnmk v dalmaqdan

kin. nki arzu axmaqlarn v al az olanlarn

srmaysidir. Al tcrblri yadda saxlamaq, qorumaqdr.
(All adam tcrblri ldn vermz. Alsz is onlar tez yaddan
xardar.) Etdiyin n yax tcrb sn yd vern

tcrbdir. Frst olan zaman o, qm evrilmmidn

tls. Hr axtaran (axtardn) tapmaz v hminin hr sfr
gedn geri dnmz. (Dnyaya rk balama. Frsti ldn verm
v axirt n azuq gtr. nki frst hmi l dmr v lm
sfrin gedn geri dnmr.) Ziyanlardan biri d azuqni (tqva
v prhizkarl) ldn vermk (yaxud var-dvlti hvt v nfsi
istklr srf etmk) v axirti brbad etmkdir. Hr bir iin bir
sonu var. (All o adamdr ki, iin sonunu fikirlir.) Snin n n
tqdir edilibs, tezlikl sn atacaq. (Bu qdr ziyyt km v
z din v dnyan brbad etm. Mal v srvt ld etmk n dniz v
llklri qt edn) tacir zn mhv v thlky atr. N
ox el az (mal) ki, brkti oxdan (ox maldan) daha artqdr.
(smtli pe sahibinin ld etdiyi eyin xeyir-brkti hm dnyada,
hm d axirtd gnahkar varlnn srvtindn daha stndr.)
Alaq v xar kmkid v (nifaq v ikizllkd)
gnahlandrlan dostda xeyir yoxdur. (nki hmin kmkinin
imkan olsayd zn zillt v xarlqdan qurtarard. kizl dost da ona
gr ki, hmin xs inam yoxdur. nki o z xeyrini gdr v dosta
ziyan dymsi barsind fikirlmz, qaylanmaz.) N qdr ki,

zmannin cavan dvsi sn ram olub, onunla asan v

yngl davran. zn bir eyin oxuna gz dikib thlky
atma. (Mal v srvtini oxaltmaq n hrislik gstrm ki,
tinliklr dar olarsan.) Mindiyin dvnin itatsizlik
etmsindn kin! (nadkarlq v dmnilikdn kin. Yoxsa sni
ilrd el tinliklr dar edr ki, onlardan yaxa qurtara bilmzsn.)

722

zn qardan (dinda v dostun) sndn ayrlanda ona

yaxnlamaa, z dndrnd mehribanlq v dostlua,
simiclik edrk sirgynd ona bxi etmy, uzaqlaanda
ona yaxnlq etmy, srtlik ednd ona qar yumaq
olmaa v o, pis i grnd zr istmy vadar et. (Qsas,
onun pisliklri mqabilind yaxlq et.) Sanki sn onun qulu, o is
snin nemt vernindir (kimi et bunlar). Deyilnlri z
yerindn baqa yerlrd iltmkdn (mnafiql bu cr
davranmaqdan) v ya onlar lyaqtsiz (alaq) adamlarla
mnasibtd etmkdn kin. (nki mnafiq v lyaqtsiz
adama yaxlq etmk oranla toxum spmkdir.) Dostunun
dmni il dostluq etm. gr bel etsn z dostunla
dmnilik etmi olarsan. z qardana (dinda v dostuna)
saf (niyytl) yd ver (ona yd verrkn Allahn razln ld
etmkdn baqa he bir qsdin olmasn), istr (onun snin ydn
mnasibti) yax olsun, istrs d pis. Qzbini qurtumqurtum ud (zn cilovla). nki mn sonda ondan irin v
dadl bir iki grmdim. Sn qar qzbli v kobud olanla
yumaq davran. nki (snin yumaqln onu utandrar v)
tezlikl o sn qar yumalar. (Mqabil trf baa dn adam
olanda bel etmk lazmdr. Baa dn adam olmasa is onun qzbi
mqabilind srtlik etmk lazmdr.) Dmninl yax v xo
davran. Bu, iki qlbdn (intiqam alaraq onu czasna
atdrmaqdan v ya gzt edrk ona yaxlq etmyin birindn) daha
irindir. 1 Qardanla (dinda v dostunla) mnasibtlrini

ksmk istynd dostluunun yerinin bir azn saxla ki,

hmin dost n vaxtsa o dostluq yeri il qarlasa ora qayda
bilsin.2 Snin haqqnda yax v xo fikird olann znnini
dorult. (O sni yax bildiyi v sndn yaxlq umduu n xeyir v
yax ilri trk etmk rva deyil.) Aranzdak dostlua gvnib
arxalanaraq qardann haqqn pozma. Haqqn pozduun
1

Yaxlq etmkl olan qlb intiqam qlbsindn daha irin v daha

faydaldr v bu yax v xeyirxah insanlarn fikridir. Amma r i
grnlrin fikrinc intiqam alaraq qtl v qart etmk daha irindir.
2
Dostundan ayrlanda v ya onunla savaanda azna glni dem v
alna glni etm. Barmaa yer saxla ki, sizin hr biriniz peman
olan zaman iiniz yarasn.

723

kims qardan deyil. Ailn v qohumlarn sn nisbtd

camaatn n bdbxti olmamaldrlar. (Yaxnlarn bxi v
yaxlq edilmk baxmndan baqalarndan daha stndrlr. Nec
deyrlr: Ev grk olan raq mscid yaramaz.) Sndn uzaq
gznl he vaxt tanlq etm. (nki istmyn adamla tan
olmaq insann hqir v xar olmasna v zn zlm etmsin sbb
olur.) Grk qardann (dinda v dostunun) sndn ayrlmaq
bacar snin onunla birlmyindn v (hminin) onun
pislik etmsi snin yaxlqlarndan stn olmasn. (Xlas, o
n qdr ayrlmaa rait yaratsa da, sn birlmy sbb olan eylri
n k.) Sn zlm ednin zlm gznd bymsin.
nki o z ziyanna (zalmlar n myyn edilmi czaya) v
snin xeyrin (snin zlm v sitm sbr etmy vd edilmi mkafata
nail olmana) alr. Sni sevindirnin mkafat snin onu

qmlndirmyin deyil!
Oulcan, bil ki, ruzi iki qisimdir: bir ruzini sn
axtarrsan, bir ruzi is sni axtarr v sn ona trf getmsn
bel sn atar. Ehtiyac v yoxsulluq zaman zn
alaltmaq, varl ikn is zlm v kobudluq etmk nec d
irkin xasiyytdir!1 Snin dnyandan qazancn yalnz z
yerini (bdi axirtini) abadladrmaa srf etdiyin miqdardr.
(Bundan baqa srf etdiyin v ya zndn sonra qoyub getdiyin eylrin
sn xeyri olmayacaq v onlar lindn yapmayacaqlar.) gr

lindn xan ey n ah-zar edib inildyirsns, onda sn

atmayan eylr gr d alayaraq nal qopar.2 Artq ba
vermi eylr saslanb, olmayanlara dlil gtir. (Grdyn
eylr baxb grmdiyin eylri drk et ki, gzaq v ibilnlrdn
1

Nancib insanlarn xsusiyyti ehtiyac zaman zlrini alaltmaq,

ehtiyaclar aradan qalxandan sonra is kobudluq v itatsizlik etmkdir.
Allah-tala Qurani-Krimin Maric sursinin 19-21-ci aylrind
onlar mzmmt edrk bel buyurur:


Hqiqtn insan ox hris, tamahkar v
kmhvsl yaradlmdr. Ona bir pislik z verdikd fryad qopardar.
Ona bir xeyir (mal v dvlt) nsib olduqda (ondan Allah yolunda
paylayaraq balamaa) xsislik edr.
2
Sn atmayan ey gr ah-zar etmyin bir xeyri olmad kimi,
lindn xan ey n nal etmyinin d he bir faydas yoxdur. Buna
gr d qarya xanlarla razlaaraq dnya mal n ruhdan db
kdrlnmmlisn.

724

olasan.) nki ilr (dnyann ilri) bir-birin bnzyir.

ncidilrk
ziyyt
verilmyinc
yddn
faydalanmayanlardan olma. nki all adam db vermk
v yrtmkl ydlnr, heyvanlar is ktk yemyinc
tabe olmazlar. Sn z tutan qm-qsslri tmkinli
dnclr v (Allah-talaya olan) gzl inamla zndn
uzaqladr. (Allahn istyin tabe ol ki, snin sadt v xobxtliyin
ondadr.) Kim dz v orta yolu trk ets, haqdan uzaqlab v
zn zlm edib. Dost qohum yerinddir. (Qohumun barsind
riayt etdiyin eylri onun barsind d etmlisn.) Dost o ksdir ki,
gizlind d dz olsun. (Dostunun hzurunda etdiklrini o
olmayanda da hmin cr etsin. Bel olmasa mnafiq v ikizldr v z
xeyrin gr zn dost kimi gstrir.) Nfsi istklr korlua
brabrdir. (Kor bir ey grmdiyi kimi nfsi istklr siri d qlbi kor
olduu n yax il pisi v z xeyri il ziyann bir-birindn ayra
bilmir.) ox uzaq var ki, yaxndan da yaxndr v ox yaxn
var ki, uzaqdan da uzaqdr. (ox vaxt yad insana xeyir verr,
qohum is ziyan vurar.) Qrib o adamdr ki, dostu yoxdur (htta
z vtnind olsa bel). Haqq (dz sz v mli) aann yolu
daralar.1 z qdir v mqamna uyun (hrkt edn) adamn

qdri hmilik qalar. ld edrk yapmal olduun n

mhkm sbb v ip sninl Allah arasnda olan sbbdir.
(Allahn ipindn yapan ks he ks mhtac olmaz.) Snin barnd
laqeyd olan (xeyrinl ziyann bir hesab edn) ks snin
dmnindir. Bzn tamah v hrislik (insan) hlakt
srklynd midsizlik ld etmk olar. (ox vaxt insan zrr
v bdbxtiliyin sbb olan ey tamah salr v hmin eydn
midsizlmk onu ld etmk kimidir.) Hr yrtq (irkinlik) almaz
(aaraq z xarman yax deyil). Hr frst l dmz. (El
is onu qnimt bil v ldn verm.) ox vaxt grn (all) adam
z dz yolunda shv dr v kor (nadan alsz) nicat

yolunu tapr.2 Pisliyi txir sal, gecikdir. nki istdiyin

1

Bu da bir metaforadr. Mqsd budur ki, haqq yol geni, asan v akar
nianlri olan bir yoldur. Batil v nahaq yol is dar v qorxulu bir
yoldur.
2
Bil ki, i al v tdbirl deyil, Allahn insan mvffq etmsi il ba
tutur. Buna gr d z fikir, dnc v ayq-sayqlna ynrk
mrur olma v ilrind Allah-talaya arxalan, gvn.

725

vaxt ona trf tls bilrsn. Nadanla laqlri ksmk,

ondan ayrlmaq all il mnasibt qurmaa brabrdir.
Kim zmandn min olsa, zman ona xyant edr. Kim
onu byk sansa, onu zlil v xar edr.1 Hr ox atann oxu
hdf atmaz.2 Hkmdar (onun dnc v rftar) dyind
zman (vziyyt) d dyir. 3 Yoldan qabaq yol yoldan,
evdn qabaq is qonunu soru.
Baqasndan nql etsn bel, glnc sz danmaqdan
kin. (nki o, insann baqalar yannda kiilmsin sbb olur.)
Qadnlarla mslhtlmkdn kin. nki onlarn nzr
v dnclri zifliy, qrarlar is sstly doru gedir.
Hicab v rtkl (ora-bura) baxmalarnn qarsn al. (l
xb gzlrinin camaata satamasna icaz verm.) nki hicabn
mhkmliyi (hicab rtmk v onunla zintlnmk) onlar daha
yax qoruyur. (Hr n qdr hicabda olsalar, pozunuluqdan
qorunmu olarlar.) Onlarn l xmalar snin onlarn yanna
(kii v qadnlndan asl olmayaraq) inanlmayan v etibar
edilmyn adamlar gtirmyindn pis deyil. 4 gr bacarsan,
el et ki, sndn baqasn tanmasn. Qadn ona aid
1

Demli, all ona min olmayan, rk balamayan v onu xar

sayandr ki, grdy hr bir pisliyi ondan gzlnilmz hesab etmir.
2
alan, amma mqsdin atmayan ks kdrlnmmlidir, Allahn
istyin v Onun tqdirin raz olmaldr.
3
bn bil-Hdid burada bel yazr: nuirvan bir gn lksinin
idariliyi il mul olan mmurlar bir yer toplad v lind bir
mirvari frlada-frlada bel dedi: Kim lknin kilmi tarlalarna nyin
daha ox ziyan vurmasn des, bu mirvarini onun azna qoyacaam.
Biri dedi: yirtklrin hcumlar. Digr biri: Suyun atmamas,
baqa birisi yan yamamas, o birisi is cnub klyinin smsi
v imal klyinin smmsi, yni, iqlimin mxtlifliyi dey cavab
verdi. O sonra z vzirin dedi: Sn de. Gman edirm, snin aln
riyytin hamsnn al il brabr v htta blk onlardan artqdr.
Vzir dedi: Hkmdarn riyyt barsindki fikrinin dyimsi v
onlarla pis rftar edrk zlm etmk qrarna glmsi! nuirvan
dedi: hsn snin bu al v drrakn ki, mnim ata v babalarm
sni bu mqama bs yer layiq grmyiblr! Sonra is mirvarini
vzirin azna qoyur.
4
nki bzn bzi adamlar ev gtirmyin fsad qadnlarn l
xmalarndan ox olur. Bzn d qadnlarn onlarn yanna glmsinin
fsad kiilrdn ox olur.

726

olmayan i hakim etm. nki qadn i buyruqusu deyil,

tirli bir gldr (gl kimidir. Buna gr d onu ilri yerin
yetirmkdn saxla). Onu zizlynd ona aid olan eylrdn
knara xma. Onu tamaha salma ki, baqas n fat
etsin, vasitilik etsin. Qsqanclq edilmmli yerd
qsqanclq etmk v pis gmana dmkdn kin. (fftli
qadn barsind pis gmana db he ndn zndn xma.) nki
bu i, dz qadn yriliy v (nalayiq ilrdn uzaqlq zinti il)
bznmi qadn trddd v (o bard) fikirlmy vadar
edr.1 lin altnda olanlarn v iilrinin hr biri n bir i
myynldir ki, (yerin yetirms) hmin i gr ondan
yaparaq soru-suala tuta bilsn. nki bu sul onlarn
snin ilrini bir-birinin boynuna ata bilmmlri n daha
mnasibdir. Qohumlarna hrmt et, zizl onlar. nki
onlar snin qol-qanadndrlar ki, onlarla uursan; silkkndrlr ki, onlara qaydrsan (onlardan kmk v yardm
alrsan v baucaln onlarladr); snin ( yardm) lindirlr ki,
onlarla (dmn) hcum edirsn (qlb qazanrsan).
Snin din v dnyan Allah yannda mant qoyuram (ki,
qorusun v qarya xacaq hr bir pis hadisdn saxlasn). Ondan
snin n indi v glckd, dnya v axirtd n gzl
tqdir v istyini dilyirm. Salama layiq kimsy salam
olsun!

32-ci mktub
mam
li
leyhis-salamn
Maviyy
olan
mktublarndandr (ki, onda onun xalq dz yoldan azdrmasn
xatrladb v Allahdan qorxmaq v kinmk barsind yd-nsiht
verib).

nsanlarn oxunu hlak etdin: onlar z aznlnla

aldatdn, z (nifaq v ikizllk) dnizinin dalalarna atdn.
Zlmtlr (aznlqlar) onlar hat edib v bhlr (yriliklr)
1

Nalayiq ilrdn uzaq olmaa hmiyyt vern qadna pis ilr nisbt
vermk nticsind hmin ilri grmk ona asan glr v ola bilr ki,
o, onlar yerin yetirsin.

727

onlarn trafnda lplnir. Bellikl, z doru yollarndan

uzaqladlar (haqdan sonra batil trf getdilr). Kemilrin
qaytdlar (dal-dala getdilr) v arxa evirdilr. (Batil yoldan haqq
yola) qaytm gzaqlar (alllar) istisna olmaqla,
(qalanlar) sl-kklrin (slallrinin ad-sanna) arxalandlar
(yndlr). Bu cr onlar sni tanyandan (snin haqqa zidd
addm ataraq xalq aldatman bilndn) sonra sndn ayrldlar.
Onlar tinliklr doru knd (batil svq ednd) v doru
yoldan qaytaranda (azdranda), sn kmk etmkdn Allahn
yardmna qadlar. Bel is, ey Maviy, zn (zab v
czaya dar olman) barsind Allahdan qorx v cilovunu
eytann lindn k (onunla laqlrini bir-birin vur v nfsinin
ona tabe olmasnn qarsn al). nki dnya sndn ayrlacaq
v axirt sn yaxndr. Salama layiq kimsy salam olsun!

33-c mktub
mam li leyhis-salamn onun trfindn (xilaftinin btn
mddti rzind) Mkknin hakimi olan Qusm ibn Abbasa
1
(ibn dl Mttlib) mktublarndandr. Allaha hmd v
Hzrt Peymbr salamdan sonra: mnim qrbdki (qrb
1

Rical alimlri onu etibarl v inanlm xslrdn v mirlmminin leyhis-salamn shablrinin yaxlarndan hesab ediblr. O
Hzrt leyhis-salam bu mktubda onu Maviynin casuslarndan
xbrdar edrk sayq olmaa arr. bn Meysm (leyhir-rhm)
burada bel yazr: Bu mktubun gndrilm sbbi Maviynin Hcc
mvsmnd Mkky bir dst adam gndrmsi idi. Maviy onlar
gndrmidi ki, xalq onun itatin araraq li leyhis-salama yardm
etmkdn saxlasn. Hminin xalqa bu fikri tlqin etsinlr ki, mam
leyhis-salam ya Osmann qatilidir, ya da hmin qtld qatillrl rik
v lbir olub. Yaxud da Osmana kmyini sirgyib. Btn bunlara gr
imamt slahiyytin layiq deyil. Hmin qrupun digr vzifsi
Maviynin onlarn nzrind olan yaxlq v xeyirxahlqlarn onun
gzl davran v bxilri il nql etmk idi. mam leyhis-salam
Qusm ibn Abbas bu idn xbrdar etmk v onun siyast, tdbir v
dnc il hrkt etmsi n bu mktubu ona gndrdi. Bzilri d
deyiblr ki, Maviynin Mkky gndrdiyi bir qoun idi v o, hmin
qounu hcc mvsmnd Mkkni l keirmk n gndrmidi.

728

hrlrindn olan amdak) kfiyatm mktub yazaraq mni

am halisindn bir dstnin hcc gndrilmsindn

xbrdar edib. Onlarn qlblri kor, qulaqlar kar v gzlri
anadanglm kordur. Onlar haqq batild (batil yolda)
axtarrlar. (Bel gman edirlr ki, Maviyy tabe olmaqla haqq din
qovuacaqlar.) Yaradlma tabe olub yaradana gnah v
Allaha itatsizlik edirlr. (Maviyy v onun trfdarnn
gstrilrin tabe olurlar v bu, Allahn hkmlrin ziddir.) Din
bhansi il dnyann sdn sarlar. (Dnya mal ld etmk
n din v baqalarn pis ilrdn kindirmk ad il bir yer
toplaaraq z zmanlrinin imamna qar xrlar.) Yax ml

sahiblri v tqvallarn axirtlrinin vzin mvcud

dnyan alrlar. (bdi xobxtlik v Cnntin yerin Chnnm
alovu v ilahi zab gtrrlr.) Yax ml sahibindn baqa he
ks xeyir v yaxla nail olmaz. Pis ml sahibindn baqa
he ks pis cza grmz. Buna gr d alqan, ehtiyatl v
z imam v rhbrin tabe olan all nsihti kimi lind
olan eyd (Mkk hkumti v onun nizam-intizam v sakitliyinin
qorunmasnda) mhkm dur v mqavimt gstr. Mbada
zrxahla sbb olacaq bir i grsn. Nemt firavanl
zamannda ox ad olma (ki, bu, kibr v itatsizliy sbb olur).
Hminin tinliklr zaman qorxma v zn itirm (ki,
bunlar mlubiyyt v csurluun ldn xmasna gtirib xarr).
Salama layiq kimsy salam olsun!

34-c mktub
mam li leyhis-salamn Mhmmd ibn bu Bkr
mktublarndandr. Mhmmd ibn bu Bkrin Misir
hkumtindn knarladrlaraq yerin (Malik) trin tyin
edilmsi xbrini eidnd qmlnmsi o Hzrt atanda
mam bu mktubu yazb. tr Misir atmam yolda vfat
edib. (O, yolda ldrlb. Onun bana glnlr lli nc mktubun
rhind deyilck. mam leyhis-salam bu mktubda Malik trin
onun yerin tyin edilmsinin mslht olmasnn sbbini aqlayb.)

Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:

tri snin yerin tyin etmyimdn narahat olman
729

xbri mn atd. Mn bunu snin sy v tla

gstrmkd ar trpnmyin v snin alqanln
artrmaq n etmmim. (nki sn lindn glni etmisn.
Amma trin bacard ilri sn bacarmazsan.) Snin lind olan
eyi (Misir hkumtini) ixtiyarndan xartsam da, sni el ey
(hr v ya i) tyin edcym ki, onun arlq v ziyyti
az, hakimliyi is sn daha xo olsun.
Misir vali tyin etdiyim xs (Malik, snin kimi) bizim
xeyrimizi dnn v dmnimiz qar csur v bacarql
bir adam idi (ki, sn bel deyilsn). Allah rhmt elsin ona v
gnahlarn balasn ki, hyatn (sadt v xobxtlikl) sona
atdrd v lml qarlad. Biz ondan razyq. Allah ona
z rhmtindn ta etsin v mkafatn bir ne qat artq
etsin. Buna gr d (indi ki, Malik ldrld v Misir atmad)
dmn trf hrkt et (hrd qalma ki, dmn sn trf
glsin), gzaqlqla yola d (mharib iind v slubunda
ehtiyat v sakitliyi ldn verm) v sninl dynl vurumaa
tls (ar trpnm ki, sn qalib glsin). (Onlar) Rbbinin
yoluna dvt et (ki, he bir bhan yeri qalmasn v snin onlarla
mharibnin nfsi istklr gr deyil, Allahn hkm il olmasn
bilsinlr). Allahdan ox yardm dil ki, sni qm-qssy
salan (dar edn) eylrdn qorusun v z vermi eylrd
(tinliklrd) sn yardm etsin, gr Allah (fth v qlbni
snin n) ists!

35-ci mktub
mam li leyhis-salamn Mhmmd ibn bu Bkr
Misird ldrlndn sonra Abdullah ibn Abbasa
mktublarndandr. (Abdullah ibn Abbas o Hzrt trfindn
Bsrnin hakimi idi. mam leyhis-salam bu mktubu yazaraq onu
Mhmmd ibn bu Bkrin hid edilmsindn v mr ibn As v
Maviynin qoununun Misiri l keirmlrindn xbrdar edib.)

Allaha hmd v Hzrt Mustafaya salamdan sonra: Misir

zbt edildi. (Maviynin qounu oran tutdu.) Mhmmd ibn
bu Bkr (Allah ona rhmt etsin) hid edildi. Allahdan onun
vz v crini istyirm. O bizim n xeyrimizi dnn
730

v mehriban vlad,1 zhmtke mmur, iti bir qlnc v

qoruyucu stun idi. Mn xalq hvslndirrk ona trf
getmy arr, ldrlmmidn qabaq ona kmk etmyi
mr edirdim. Onlar gizlin v akar kild (ona kmk etmy)
arrdm. (z d) bir df yox, dflrl z arma
vvldn balayrdm. Bellikl, onlarn bzilri nigaran v
meylsiz halda glirdilr, bzilri yalandan bhan
gtirirdilr. Bir dst d z yerind oturaraq etina etmirdi.
Allahdan tezlikl mni onlardan nicat verrk xilas etmsini
istyirm. Allaha and olsun ki, mnim dmniml
qarlaanda hid olmaq (Allah yolunda ldrlmk) arzum
olmasayd v ryimi lm qzdrmasaydm, he vaxt
bunlarla bir gn bel qalmaq v z-z glib qarlamaq
istmzdim. (nki bu cr insanlarla dmn qalib glmk mmkn
deyil. Buna gr d naar qalb onlarla yaayram ki, qlb
qazanmasam da, hadt v Allah yolunda ldrlmy nail olum.)

36-c mktub
mam li leyhis-salamn qarda qil ibn bu Talib,
bzi dmnlr trf gndrdiyi qoun barsindki
mktublarndandr. Bu, qilin o Hzrt yazd mktuba
cavabdr.2
1

Mhmmd mam leyhis-salamn arvadnn olu idi. nki onun

anas Umeys Xsmiyynin qz smadr v o, Peymbrin zvcsi
Meymunnin v Fzl il Abdullahn anas, Abbas ibn bdlmttlibin
arvad Lulabnin bacsdr. sma Hbistana hicrt etmi
qadnlardandr. O, hmin vaxt C'fr ibn bu Talibin arvad idi v
Hbistanda onun C'frdn Mhmmd, Abdullah v Aun adl olu
oldu. O, C'fr il Hbistandan Mdiny qaytd. Cfr Mut
mharibsind hid olduqdan sonra bu Bkr sman ald v
Mhmmd ibn bu Bkr dnyaya gldi. bu Bkrin vfatndan sonra
mirl-mminin onunla evlndi v Yhya ibn li ondandr. Xlas,
Mhmmd ibn bu Bkr mam leyhis-salam trbiy verdiyi n onu
z vlad adlandrr. Bu bard altm yeddinci klamn rhind
danlb.
2
qil barsind Rical alimlri arasnda fikir ayrl mvcuddur.
Bzilri onu mirl-mmininin shablrindn hesab edrk
triflyirlr. eyx Sduq leyhir-rhm mali kitabnn iyirmi

731

(Dmnimin qlb almas v trfdar v ilrimin mn kmk

etmmlri barsind yazdqlarn dz deyil.) Mslmanlardan
ibart byk bir qounu ona (dmn) trf gndrdim. Bu

xbr ona atanda, o, qamaa tlsdi v peman halda geri

dnd. Mnim qounum gn batana yaxn yolda ona atd.
Sonra bir-birlri il yox-yox kimi vurudular.1 Bellikl,
boaz brk sxlandan v yarmcan qalandan sonra bir
saatdan artq dayanmadan kdrl xilas oldu. Demli,
ardcl tinliklrl qurtuldu. (Deyibsn ki, yaxnlarm da gtrb
snin yanna tlsim v sa qalsaq bir yerd olaq, lsk d bir yerd
lk. Bunun cavabnda bel deyirm:) Qureyi v onlarn

aznlqda srtl irlilmlri, dmnilikd cvlan

etmlri v srgrdanlqdak itatsizliklrini burax! (Onlar
barsind bir ey danma.) nki onlar mndn qabaq Allahn
Peymbri (sllllahu leyhi v alih) il mharib etmk
n mttfiq olduqlar kimi mniml dymk v
vurumaa da birliblr. Cza vernlr mnim yerim
Qureyi czalandrsnlar. (mid var ki, onlar zalmlarn mxtlif
zlm v zablarna dar olsunlar.) nki onlar mnim (Hzrt
Peymbrl olan) qohumluq tellrimi qrdlar (bu qohumlua
hrmt gstrmdilr) v anamn olunun (Peymbrin)
yeddinci mclisind z sndi il bn Abbasdan bel rvayt edib: li
leyhis-salam Hzrt Peymbrdn (sllllahu leyhi v alih) sorudu:
qili ox istyirsn? Buyurdu: Bli, Allaha and olsun, onu ox
istyirm. Onu iki chtdn ox istyirm. Biri onun zn gr, biri d
ona gr ki, bu Talib onu ox istyirdi. Rical alimlrinin bzilri
is onu qarda li leyhis-salam buraxb Maviyy qoulduu n
pislyiblr. Amma mrhum aytullah Mamqani Tnqihul-mqal
kitabnda bel yazr: qil li leyhis-salamn qarda, Hzrt
Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) misi olu v Mslmn atas
olduu n hrmt mqsdi il biz onun barsind bir sz danmrq.
Amma bununla bel, onun xbrlrin inanmr v etimad etmirik.
Xlas, mam leyhis-salam bu mktubunda Qureyin pis rftarndan
ikayt edrk gileylnir v Allah yolunda qarya xacaq hr bir
tinliy dzrk mhkm durub mqavimt gstrcyini xatrladr.
1
Yox-yoxdan mqsd budur ki, onlar bir-birlri il el
vurudular ki, sanki vurumayblar. Yni, dylri ox tez sona atd.
Yaxud da mqsd budur ki, onlar yox-yox demk kimi vurudular. Bu,
rblrd ox tez grln i n kiln msldir.

732

hkumtini (xilaftini, mn qar olan kinlrin gr) mndn

ourladlar. 1
Mnim (dmnl) mharib barsindki nzrimi
sorumusan (v demisn ki, kmk olmadan gcl dmnl
mharib aparmaq rva deyil). Mnim fikrim Allaha qovuana
(Onun yolunda ldrln) kimi mharibni dz sayanlarla (ilahi
hd-peyman pozaraq Allah v Peymbrin gstriin zidd
davrananlarla) dymkdir. trafmda xalq ktlsinin

oxluu mnim izzt v hrmtimi, onlarn trafmdan

dalmalar is qorxu v vahimmi oxaltmr. (str kims
mn kmk etsin, istrs d mndn uzaqlasn. Bunun he birin
hmiyyt vermyib din dmni qarsnda dayanaraq Allahn istyini
yerin yetircym.) Bel znn etm ki, atann olu (mam
leyhis-salam) xalq onu tk qoysa (kmk v yardm etms,
dmn mqabilind) xar v zlil olacaq, sstlk v acizlikdn
zora tabe olacaq, (ram edilmi dv kimi) cilovunu onu knin

lin verck v yaxud da minmk istyn minmk imkan

verck! (Qsas, dmn qarsnda he bir tinlikdn
qamayacaam.) Lakin (Qrey v qohumlar barsind sz danmaq,
deyilnlr gr z muqsin xitab edn) Bni-Suleym qardan
(Bni-Suleym qbilsindn olan Abbas ibn Murdas Selminin) dediyi
kimidir ki:

mam leyhis-salamn Hzrt Peymbri (sllllahu leyhi v alih)

anasnn olu adlandrmasnn sbbi budur ki, bdlmttlibin digr
olanlarnn ksin olaraq Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v
alih) atas Abdullahla mirl-mmininin atas bu Talib, mr ibn
mran ibn A'iz ibn Mxzumun qz Fatimdn, yni, bir anadandrlar.
Amma bdlmttlibin digr vladlar ana trfdn bir-birindn
ayrdrlar. Bzilri d deyiblr ki, mirl-mmininin Hzrt
Peymbri (sllllahu leyhi v alih) el adlandrmasnn sbbi,
mamn anas Fatim bint sdin Hzrt Peymbr uaqlnda bu
Talibin evind daylik etmsidir. Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v
alih) d onun barsind bel buyurub: Fatim
mnim anamdan sonrak anamdr.

733

gr mndn sorusan ki, necsn?, mn dvrann

tinliklrin ox sbrli v vqarlyam. Mnim n mnd,
dmni ad edck, dostu is qmlndirck qm-qssnin
grnmsi ox ardr. (Buna gr d Qreydn sz amr v
onlarn pis rftarlarndan
aqlamram.)

olan

rk

ars

incikliyimi

37-ci mktub
mam li leyhis-salamn Maviyy mktublarndandr
(ki, onda Maviyni mzmmt edir v Osmana kmk edilmmsind
onu gnahlandrr).

Allaha hmd-sna edrk Onu hr bir eyb v nqsandan

pak bilirm. (cba) snin haqq zay etmk v etimad olunan
eylriAllahn byndiyi v bndlrinin dlili olan
hqiqtlri knara atmaq nticsindki hvtprstliyin,
yeni nfsi istklrin v tabe olduun aqnlqlar n qdr
d oxdur.1 Osman v onun qatillri barsind ox
danaraq rnlmyin (v onu mzlum kimi qlm vermyin)
gldikd (bilmlisn ki): (snin onun qisasn tlb etmyin yersizdir.
nki) sn Osmana z xeyirin olan zaman kmk etdin.
Onun xeyrin olan zaman is yardm etmdin. 2 Salama
layiq kimsy salam olsun.
1

Qsas, pis ilr mr edn nfsi istklr ox dar olmusan v

aznlqlarn dalnca dmsn. Hmi camaat yeni bid'tlrl
aldadaraq z aznln n yeni sbb v bhanlr axtarrsan.
2
Osman bir-birinin ardnca Maviyy mktub yazaraq ondan kmk
istyirdi. Maviy is vd verrk hrkt etmirdi v nticd Osmann
ilri daha da tinldi v onu mhasiry aldlar. Maviy Yzid ibn
sd l-Qsrini qounla gndrrk ona bel dedi: gedib (Mdinnin
skkiz frsxliyindki) ZiXuub adl yerd db qalarsan.
ahid orada olmayan xsin grmdiklrini grr
dem. Maviynin bu cmldn mqsdi bu idi ki, zbana bir i grm
v mnim mrim sn atmaynca oradan hrkt etm. strtl
surtd ona baa salr ki, onun gndrilmsindn mqsd zn
Osmana atdrb kmk etmk deyil, blk zehnind baqa planlar var.
Sn orada gzl grk n olur. O da bir mddt hmin yerd qalr v
Osman ldrlr. Sonra Maviy onu qounla birlikd ama arr v
xilafti z lin keirmk fikrin dr.

734

38-ci mktub
mam li leyhis-salamn (Malik) tri Misir halisin
vali tyin ednd onlara yazd mktublarndandr. (mam
leyhis-salam onlar triflyrk onlara Malik tr tabe olma mr
edib. O Hzrt leyhis-salam Malik tri Mhmmd ibn bu Bkrin
yerin Misir gndrnd orann halisi iki dsty blnmd.
Onlarn bir hisssi Osman v Maviynin trfdar idilr v
Mhmmdl mxalift edirdilr. ksriyyt tkil edn digr hiss is
mirl-mmininin Osmann ldrlmsi istiqamtind sy etmi
dostlar idilr. mam leyhis-salamn mktubu onlara xitab v
mracitdir.)

Bu, Allahn bndsi mirl-mminin linin Allahn

(yaratd) yer znd gnah v itatsizlik edilnd, Onun
haqq tapdananda (mr v frmanlarna ml edilmynd),
bellikl d, zlm hm yax, hm d pis i grnin, hm
mskunlaan, hm d sfrd olann ba zrin klg
salanda, (xalq Allah v Peymbrin buyuruqlarnn ksin hrkt
ednd v nticd) snlaraq asudlik v rahatlq ld
ediln yax v byniln bir i taplmayanda v he bir pis
v irkin iin qars alnmayan zamanda (yaxlqlar trk
edilrk pis ilrin yayld Osmann zamannda) Allaha xatir
qzblnn tayfa v dsty mktubudur.1
Bellikl, Allah bndlrindn el birisini sizin yannza
gndrdim ki, o, qorxulu gnlrd yuxuya getmz, qorxulu
v vahimli anlarda dmn qabandan qorxub geri
kilmz. O, (haqdan z dndrrk aznla dm) pis ml
sahiblrin qar odun yandrmasndan da iddtli v
1

mam leyhis-salamn bu szlrindn o Hzrtin Osmann znn,

trafndaklarn v mmurlarnn mllrindn bezar v uzaq olaraq
narahatlq keirmsi mlum olur. Amma bu, mam leyhis-salamn
Osmann ldrlmsin raz olmas v Misir halisini bu chtdn
triflmsin dlalt etmir. O Hzrt leyhis-salam onlar Mdiny
glrk Osmann ldrlmsin kmk etdiklrin gr deyil,
baqalarn pis ilrdn kindirmk niyytind olduqlarna gr
triflyib.

735

kskindir. (O, dmnlri ldn salan bir qhrmandr.) O,

Mzhicdn (Mzhic qbil v tayfasndan) olan Malik ibn
Harisdir.1 Buna gr d onun szlrin qulaq asn v haqqa
uyun mr v gstrilrin tabe olun. nki o, Allahn
itiliyi korlamayan v zrbsi tsirsiz qalmayan (vurulduu
yeri ksn) qlnclarndandr. Buna gr d gr o siz
(dmn trf) getmyi mr ets yola db gedin. gr mr
ets ki, getmyin, siz d getmyrk durun. nki o (he bir
id) mnim mrim olmadan n qabaa dr, n d arxaya
kilr, n z dndrr v n d irli gedr. Mn onun sizin
xeyrinizi istmsi v dmn vurduu cilovun mhkm
olmas sbbindn, onun barsind sizi zmdn stn
tutdum. (Ona ehtiyacmn olmasna baxmayaraq, onu sizin yannza
gndrdim. O, dmn ldn salan cilov vurur.)

Mzhic Ymndki qbillrdn birinin addr. Hmin qbildn olan

tayfalardan biri Nx' tayfasdr. Malik tr hmin Nx'
tayfasndandr.

736

39-cu mktub
mam
li
leyhis-salamn
mr
ibn
Asa
mktublarndandr (ki, onda onu aznlna v Maviyy tabe
olduuna gr mzmmt edir).
(Dz yolda olan nicat tapmlara salamdan) sonra (bil ki): Sn z

dinini aznl akar olan v prdsi yrtlm bir ksin

1
(Maviynin) dnyasna tabe etmisn. O z mclisind
hrmtli xsi nqsanl v baaa edir v nsiyytd
olmaqla alimi nadan edir.2 ndi sn d (bir loxma yemk tamah
il) aslann dalnca db pnclrin baxaraq ovunun
artn ona atmasn gzlyn it kimi bel bir adamn
dalnca gedir v ondan bxi istyibsn. Buna gr d hm
dnyan, hm d axirtini bada vermisn (dnyada zn
rsvay etmisn, axirtd d ilahi zaba dar olacaqsan)! gr
haqdan yapsaydn (biz z tutsaydn dnya v axirtdn)
istdiyini tapardn. ndi (ki, haqdan z evirib aznla dmsn),
gr Allah mn sni v bu Sfyann olunu l keirmk
imkan vers sizi czalandracaam. Amma gr mni
acizldirib (mndn sonra) qalsanz (bilin ki,) qarnzda olan
3
(ilahi zab v cza) sizin n daha pisdir. Salama layiq
kimsy salam olsun.

Deyirlr ki, Maviy rab imk, ipk paltar geyinmk, qzl v gm

qablardan istifad etmk kimi rit zidd v irkin hr cr i grrd.
Amma mrin xilafti zamannda onun qorxusundan bunlarn oxunu
gizlind edirdi. Osmann zamannda is he ndn kinmirdi. Xilaft
iddiasna ddkdn sonra is onlarn bzilrini akar, bzilrini is
gizlind edirdi.
2
Onunla oturan hr bir ks gr pakdrsa murdar, hrmtlidirs xar,
all v biliklidirs alsz v nadan olur. Yaxud da mqsd budur ki, o
z mclisind hrmtli xsdn nqsan tutur v bilikli adam nadan
sayr. bn bil-Hdid burada bel yazr: Maviy z mclisind BniHaim nalayiq szlr deyirdi.
3
Nec ki, Qur'ani-Krimin Taha sursinin 127-ci aysind buyurur:
Axirt zab is, bhsiz ki, (dnya zabndan)
daha iddtli, daha srklidir!

737

40-c mktub
mam li leyhis-salamn mmurlarndan birin yazd
mktublarndandr (ki, onda onu yriliyin gr mzmmt edib v
hesabat vermsini tlb edib).
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:
Mn sndn bir i barsind xbr atb ki, gr onu
etmisns Rbbini qzb gtirmi, imamna qar
itatsizlik etmi v mantini xar etmisn. (z iind xyant
etmisn v artq, hakimlik lyaqtini itirmisn.)

Mn (xbr) atb ki, sn yeri silib-sprmsn. (Aac v

kincklrin mhsullarn zn n gtrmsn v riyyt bir ey
vermmisn.) Sonra ayaqlarnn altnda olan hr bir eyi
gtrmsn v llrind olan yemisn. (Beytlmaln mallarn
gtrb zn n ymsan.) ndi z (mdaxil v mxaricinin)
hesabn mn gndr v bil ki, Allahn (qiyamt gnndki)
hesabat xalqn hesab-kitabndan daha bykdr.1 Salama
layiq kimsy salam olsun!

41-ci mktub
mam li leyhis-salamn z mmurlarndan birin olan
mktublarndandr (ki, onda onu hdini pozduu v beytlmal
2
yediyi n mzmmt edib).
1

Allahn hesab daha dqiqdir. nki burada gerklik v hqiqt zidd

v yalan bir hesabat sndi dzltmk mmkndr. Amma orada
dzlkdn baqa bir i ba tutmayacaq.
2
mam leyhis-salamn bu mktubu z mmurlarndan hansna yazmas
barsind Rical alimlri v Nhcl-Blanin rhilri arasnda
ixtilaf v fikir ayrl vardr. Bzilri deyiblr ki, mam leyhis-salam
bu mktubu onun trfindn Bsrnin hakimi olmu Abdullah ibn
Abbasa yazb. O, beytlmal gtrb Mkky getmidi v orada kef
etmkl mul idi. Digr birisi is deyib: Abdullah mhtrm v
rfli bir adam olub v o Hzrtin yanndan v ona tabe olmaqdan he
vaxt ayrlmayb. Bzisi is bel deyib: mam leyhis-salam bu mktubu
Abdullah ibn Abbasn qarda Ubeydullaha yazb. Ubeydullah dini
ancaq dirhm v pul olan xsdir v alimlr onun xbrlrin etimad
etmyrk nql etdiklrini zif sayrlar. Onun Sid ibn Nmran il

738

Allaha hmd v Hzrt Mustafaya salamdan sonra: Mn

sni z mantim (riyyt hakimlik v onlarn bu dnya v axirt
ilrinin islah edilmsin) rik v ortaq etdim. Sni kynyim
v paltarmn astar (kimi) etdim. (Sni hmi zm n yaxn v
nmli xs hesab edirdim.) Qohumlarmdan he ks mantin
(beytlmala aid mallarn) mn atdrlmasnda ahngdarlq v
kmk etmkd sndn etibarl v sadiq deyildi. Bs sn d
dvrann min olunun leyhin olmasn, dmnin ona
hiddtlnmsini, xalqn mantinin (hd-peymanlarnn) mhv
olmasn v bu mmtin (qan tkmk v zlm etmy)
crtlnrk dalmalarn grn kimi qalxann arxasn
evirdin min oluna (ona tabe olmaqdan l gtrdn)!
Uzaqlaanlarla birlikd ondan uzaqladn. Kmk
etmynlrl lbir olub ona kmk etmdin. Xyant
ednlr qoulub ona xyant etdin. Bellikl, n min olu
il yoldalq etdin, n d manti da etdin. Sanki snin (din
yolunda) alman Allaha gr deyildi. El bil ki, sn
Rbbindn (iman gtirmk n) dlil v sbuta malik deyildin.
(man sst olanlar kimi Allah tanmayaraq Ona laqeydcsin
yanaanlar kimi.) Sanki sn bu camaata qar hiyl v klk

ildir v onlar var-dvlt mslsind aldatmaq istyirdin.

(Xlas, snin din v imann z xarmaqdan mqsdin camaat
aldadaraq onlarn var-dvlrini ourlamaq idi.) Xalqa xyant

etmyin sni gclndirdiyi n tez hcum edrk cld

trpndin v iti canavarn ldn dm keini ourlamas
kimi, onlarn dul qadn v yetimlri n ydqlar vardvltlrindn lin dni ourladn. Sonra hmin mal
rk geniliyi il (sevinc v adlqla), onu ourlaman
gnahndan qorxub kinmdn Hicaza (Mkky, yaxud da
Mdiny) apardn. Snin kimi atadan he olmaz! (Vay olsun
Ymndn qaaraq Kufy mirl-mminin leyhis-salamn yanna
glmsi dastannn bir hisssi xtblr fslind iyirmi beinci xtbnin
rhind deyilib. Rical alimlri Sid ibn Nmran o Hzrtin
ilrindn v inanlm xslrdn hesab edirlr. Digr birisi is bel
deyir: Ubeydullah ibn Abbas mam leyhis-salam trfindn Ymnin
hakimi olub v onun barsind bel bir ey nql edilmyib. Axr ki,
mam leyhis-salamn bu mktubu Bsrnin hakimi olmu misi
olanlarndan hansna yazmas mlum olmayb.

739

sn!) El bil ki, sn ata-anandan (qalm) miras payn

(gtrb) ailnin yanna gtirmisn (beytlmal ata-anann miras
gman edibsn). Allaha hmd-sna edib Onu hr bir eyb v
nqsandan pak v uzaq bilirm. (cba,) snin mada v

Allahn hzuruna qayda imann yoxdur, yoxsa ki,

(axirtdki) hesab v soru-sualn dqiqliyindn qorxmursan?
Ey bizim yanmzda vvllr alllardan saylan, (o mal)
yeyib-imyi nec dzgn v doru hesab edirsn, halbuki
haram yeyib-idiyini bilirsn? Allahn bu mallar onlar n
myynldirdiyi v bu hrlri (dmnlrdn) vasitlri
il qoruduu yetimlr, yoxsullar, mminlr v mcahidlrin
mallar il knizlr alr v arvadlarla nigah balayrsan?!
Btn bunlara gr Allahdan qorx v bu dstnin mallarn
zn qaytar. gr bu ii grmsn v Allah mn limin
sn atmas imkann vers, Allah yannda snin barnd
(sni czalandrmaq barsind) dlil gtirr v sni hmin o
qlncmla vuraram ki, onunla vurduum kims ancaq v
ancaq oda (chnnm) daxil olub. Allaha and olsun ki, gr
snin etdiklrini Hsnl Hseyn (leyhims-salam) etsydi,
onlarla barmazdm v onlardan haqq tlb edib zlm il
ld edilmi batili uzaqladrmaynca onlar mndn olan
he bir istklrin atmazdlar. Almlrin Rbbi olan Allaha
and olsun ki, snin onlarn mallarndan gtrdklrin
mnim n halal olsayd da, onu zmdn sonra irs
qoymam mni sevindirmzdi. Buna gr d dvni shr
tezdn yava otar!1 ki, deysn axirt (lm) atmsan,
torpaq altnda gizldilmisn; zlmkarn (ldn verdiklri n)
qm-qsssi sbbindn fryad qopard v (baqalarnn
haqqn) zay ednin (dnyaya) qaytma arzulad yerd
mlin sn gstrilib, halbuki hmin zaman (ilahi zabdan)
qamaq vaxt deyil.

- Bu cml yava gedilmsi lazm olan yerd tlsn adam

barsind msldir. Burada maln srf edilmsindn ifrata varmamaa
iardir.

740

42-ci mktub
mam li leyhis-salamn mr ibn bi Slm
Mxzumiy olan mktublarndandr. O, mam trfindn
Bhreynin hakimi olub v o Hzrt, Mxzumini z
vzifsindn knarladraraq yerin Nman ibn clan
Zurqini tyin edib. (mam leyhis-salam bu mktubda mri
triflyib v onu z il mhariby aparmaq istdiyini bildirib. mr
Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) zvcsi Ummu Slmnin
oludur. N'man nsarn byklrindn olub. Rical alimlri bu iki
nfri mirl-mminin leyhis-salamn shablrinin yaxlarndan
hesab ediblr v rvayt nql etmkd onlara etimad edirlr. Bzi
kitablarda mrin ad mr ibn bi Slm kimi yazlr. Amma onun
adnn mr ibn bi Slm olmas daha dzgndr. nki NhclBlanin nsxlrinin oxunda onun ad mr deyil mr kimi
yazlb.)

Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:

Mn Nman ibn clan Zurqini Bhreynin vali v hakimi
tyin etdim v lini sni mzmmt etmdn v qnamadan
(ondan) zdm (sni z yanma ardm). Sn valiliyi gzl
yerin yetirdin v manti (beytlmal) da etdin. Bel is
(mnim yanma) gl ki, sn qar pis gmanda deyilm, sni
mzmmt edrk qnamram v gnahkar hesab etmirm.
Buna gr d (sni armamn sbbi budur ki,) am hlinin
zalmlarna trf (onlarla mhariby) getmk qrarna
glmim v snin zml olman istyirm. nki sn,
mnim Allahn istyi il dmnl mharib etmk v dinin
stunlarnn qaldrlmasnda (slam hkmlrinin icrasnda)
arxalandm xslrdnsn.

43-c mktub
mam li leyhis-salamn, znn rdir Xurrdki
(Farsda hr addr) valisi Musql ibn Hubyr eybaniy

olan mktublarndandr.1
1

O Hzrt leyhis-salam Musqlni qnimtinmslmanlarn qlb

nticsind dmndn aldqlar mallarn bldrlmsind zlm

741

Mn bir xbr atb ki, gr sn onu etmisns z

Allahn qzblndirmisn (Onun rhmti sn amil olmayacaq)
v imam v rhbrini hirslndirmisn (v grk o sndn
intiqam alsn. nki xbr atb ki): sn mslmanlarn niz v
atlarnn toplad v yolunda qanlar axdlm mallarn
sni semi rb qohumlarn arasnda bldrmsn.
(Torpaq altnda) toxumu yaran v insan yaradan Allaha and
olsun ki, gr (xbr verilmi) bu i doru olsa, mndn zn
qar xarlq grcksn v mnim yanmda olan mqam v
mvqeyini ynglldircksn. Buna gr d Rbbinin
haqqn yngl sayma v dnyan, dinini xarab etmkl
abadladrma ki, (qiyamt gn) mllri baxmndan ziyana
urayanlarn srasnda olarsan.
Bil ki, snin v mnim yanmda olan mslmanlar, bu
mallarn bldrlmsind brabr hquqa malikdirlr.
(Hr bir ks bulan bana gedib qaytd v bulaq frq qoymadan
hamya su verdiyi kimi mslmanlar da) mnim yanma o mallar
n glib qaydrlar. (Buna gr d snin hmin mallar ancaq z
qohum-qrabana ayrmaq v blmk haqqn yoxdur.)

44-c mktub
mam li leyhis-salamn, Maviynin Ziyad ibn bih
mktub yazaraq onu (qarda olmalar hiylsi il) zn
birldirmkl aldatmaq istmsini eidrkn, Ziyada
yazd mktublardandr. 1
etdiyi n mzmmt edib. Rical alimlri onu zndq, yni, zahird
imanl, batind is kafir olmu xs adlandrrlar. Onun mam leyhissalamn dost v fdakarlarndan olmu M'qil ibn Qeys il srgzti
xtblr fslind qrx drdnc klamn rhind deyilib.
1
mam leyhis-salam bu mktubda onu Maviyy aldanmaqdan
kindirir. Ziyad Hzrt Seyyidu-hda Hseyn leyhis-salamn qatili
Ubeydullah ibn Mrcannin atasdr. Ubeydullahn anas Mrcan zina
etmkd ox mhur olan bir kniz olub. Ziyadn atasnn kimliyi mlum
deyil. Bzilri onu Ziyad ibn Ubeyd adlandraraq Sqif nisbt veriblr.
Onu Ziyad ibn bu Sfyan, Ziyad ibn bihyni, atasnn olu Ziyad,
Ziyad ibn Ummihyni, anasnn olu Ziyad v Ziyad ibn Sumyy kimi
mxtlif nisbtlrl adlandranlar da var. Hminin deyirlr ki: bu

742

Xbrdar oldum ki, Maviy sn mktub yazaraq

qlbini (xobxtlik yolundan) sapdrmaq v snin itilik v
evikliyin (zirkliyin) nfuz etmk istyir. Buna gr d
ondan kinrk qorx. nki o, insann qabaq v
arxasndan, sa v solundan gln v sonda birdn onun
qflt v nadanlq annda nfuz edrk aln ourlayan (v
dnyada mttlilik v srgrdanla, axirtd is bdi zaba dar
edn) bir eytandr.

Sfyana nisbt verilmmidn onu Ziyad ibn Ubeyd adlandrrdlar.

Ubeyd qul olub v Ziyad byyn v varlanana kimi qul olaraq qalb.
Sonra is Ziyad onu alaraq azad edib. Anas is mhur rb tbibi
Haris ibn Kldnin knizi Sumyy olub. Deyirlr ki, mr ibn Xttabn
zamannda bir gn Ziyad onun mclisind shbt edib v qulaq
asanlarn tccbn sbb olub. mr ibn As bel deyib: cba, gr
bu cavan Qureydn olsayd rbi z sas il srrdi! bu Sufyan
deyib: Bil, Allaha and olsun ki, o, Qureydndir; gr onu tansaydn,
onun snin qohumlarnn n yaxlarndan olduunu bilrdin. mr
deyib: Atas kimdir? bu Sfyan deyib: Allaha and olsun ki, onu
anasnn uaqlna mn qoymuam. mr deyib: Bs n n onu
zn nisbt vermirsn? bu Sfyan cavab verib ki: Burada oturan
bykdn, yni, mrdn qorxuram ki, drimi soyar. Hminin deyiblr
ki: onun knysi bu Mueyrdir v Mkknin fthi ilind v ya hicrt
ilind, yaxud da Bdr mharibsi gnnd Taifd dnyaya glib. O,
Hzrt Peymbri (sllllahu leyhi v alih) grmyib. O, hmi
mirl-mmininl v ondan sonra imam Hsn leyhims-salam
Maviy il slh balayana kimi o Hzrtl bir yerd olub. Ondan
sonra is Maviyy qoulub. Hicrtin lli nc ilind Ramazan
aynda imam Hsn leyhis-salamn nifrini nticsind bdnin
myyn hisssini hiss v hrktdn salan iflic xstliyindn v ya
vbadan Kufd lb. bn bil-Hdid burada v baqa yerd onun
imam Hsn v mirl-mminin leyhimas-salamn ilrin qar
olan xbisliklri, irkin ilri, yaramaz szlri v z zmansinin
imamna etdiyi hrmtsizliklrdn el hadislr nql edib ki, onlar
oxuyub limi bama tutdum v alayaraq qlbim snd. Onlar trcm
etmkdn utandm. Buna gr d onun xbislik v nancibliyi barsind
iyirmi birinci mktubun rhind bn bil Hdiddn nql etdiyim eyl
kifaytlnirm. Xlas, mirl-mminin leyhis-salam z xilafti
zamannda Ziyad Farsa vali tyin etmidi v o, hmin diyar yax idar
edrk qoruyurdu. Buna gr d Maviy ona mktub yazaraq, onu
qardal il aldatmaq fikrin dd. Bu xbr mam leyhis-salama
atanda o Hzrt Ziyada bel bir mktub yazd.

743

mr ibn Xttabn xilafti zamannda bu Sfyandan

nfsi istklr v eytann vsvslri nticsind
llmmi bir sz xd. (mr ibn Asa bel dedi: Bu mnim onun
anas il olan zinamn nticsidir.) Bu sz demkl nsb sbut
olmur v onunla he ks irs aparmaa layiq olmur.1 (O Hzrt
buyurur ki:) Bel shv sz rk balayan xs dvt
edilmdn zn rab inlrin iin soxan v onlarn, hey
rdd edrk uzaqladrdqlar adama v (yk dayann stndn
2
aslan v) qrar tutmayb yellnn taxta kasaya bnzyir.
(Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)

Ziyad o Hzrtin mktubunu oxuyandan sonra bel dedi:

Kbnin Rbbin and olsun ki, bu Sfyan deyilnlr
hadt verib. (Bu msl) hmi onun nzrind idi v
nhayt, Maviy onu ard (v Ziyad da ona qouldu).
mam leyhis-salamn klamnda ildilmi lvail klmsi o adama deyilir ki, o hmi zn rab
inlrin arasna soxub onlarla iib onlardan saylmamaq
istyir v buna gr d onu qovaraq z aralarna girmsin
mane olurlar. n-nautul-muzbzb
birlmsi is taxta kasa, qdh v buna bnzr ey deyilir
ki, miniyin stndki ykdn aslr v ykn stnd adam
olanda v miniyi mhkm srnd dayanmadan yellnir.

45-ci mktub
mam li leyhis-salamn, onun trfindn Bsrnin
valisi olan Osman ibn Hneyf olan mktublarndandr.
1

rblrin bzisi zina il nsbin brqrar olmasn qbul edirdilr.

Amma Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih) onu shv
adlandraraq buyurdu: vlad qadnla
nigah olan v qadn ixtiyarnda olan kiinindir v zinakar mhrumdur.
Yni, ona he n atmr v o, irs aparmr. Bzilri is deyiblr ki,
mqsd budur ki, zinakar daqalaq edilmlidir. Amma mam leyhissalamn buradak sz birinci mnan tsdiqlyir.
2
Xlas, bu Sfyann mrin mclisind dediyi szlrl sn Bnimyy nsbin daxil olmursan ki, Maviy onu lind dlil kimi tutub
sni aldatmaq istyir.

744

Hzrt bu mktubu Bsr hlinin Osman qonaqla dvt

etmsini v onun qonaqla getmsini eidnd yazb. (mam
leyhis-salam onu hmin qonaqla getdiyi n mzmmt edib.
Osman v onun mam leyhis-salam trfindn Mdinnin valisi olmu
qarda Shl ibn Hneyf Hzrt Peymbrin sllllahu leyhi v alih
shablrindn olublar. Onlarn hr ikisi mrlrinin sonuna kimi
mirl-mminin leyhis-salamn i v dostlarndan olublar. Buna gr
d Rical alimlri bu iki qardan yaxlnda ixtilaf v trddd
dar olmayb onlarn nql etdiklri hdislri mtbr v inanlm
hesab etmilr. Cml hli Bsrni alarkn Osman ibn Hneyfin bana
glnlrin bir hisssi yz yetmi birinci xtbnin rhind deyilib.)

Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra: ey

Hneyfin olu, mn xbr atb ki, Bsr gnclrindn biri
sni toy sfrsin dvt edib v sn tlsik hmin sfry
doru getmisn. Snin n nvbnv lzztli yemklr
istnilib v qarna byk kasalar gtirilib. Snin, kasb v
yoxsullarn qovan, varllar is dvt edn bir camaatn
qonaqlna getmyini gman etmzdim. Buna gr d bu
yemkdn dildiyin diqqt et. (Halal v ya haram olmas) sn
mlum olmayan eyi at (yem). Qazanlma yollarnn pak
olmasn (halal v dz yolla ld edildiyini) bildiyin eyi ye.
Bil ki, tabe v ardcl olan hr bir xsin bir imam v
bas var ki, ona tabe olur v onun elminin nuru il
aydnlq axtarr. (Hr bir tabe v ardcl danq v davrannn
dzlyn z imamndan yrnir. Sn d grk z imamna tabe olub
onun ardnca gedsn.) Bunu da bil ki, sizin imamnz z
dnyasndan iki khn paltarla (yni, bdni badan ayaa kimi
rtn quma kynk v alvarla), yemklrdn is (iftar v
obadanlq v ya nahar v am n) iki tik rkl kifaytlnib.
Sizin bu cr etmk qdrtiniz yoxdur. Amma (he olmasa)

mn prhizkarlq, alqanlq, ifftlilik v dzlkl kmk

edin.1 Allaha and olsun ki, sizin dnyanzdan qzl
toplamamam, onun qnimtlrindn oxlu mal
ymamam v ynimdki khn paltardan baqa digr bir
khn paltar hazrlamamam.
1

Nalayiq ilrdn uzaqlaaraq znz hr bir irkinlikdn knar

saxlayn ki, mn riyyt v lim altnda olanlarn islah edilmsind
kmk etmi olasnz.

745

Bli, gyn klk sald btn eylrdn (dnya malndan)

yalnz Fdk bizim limizd idi ki, bir dst adam ( xlif)
ona paxllq etdi (onu qsb edrk limizdn ald). Baqalar
(mam leyhis-salam v hli-beyti) da bxi edrk ondan
kedilr. Allah gzl hakimdir (v haqq il batil arasnda hkm
1
xaracaq). Mn Fdyi v Fdkdn qeyrisini n edcym?
1

Fdk yhudi kndlrindn birinin addr ki, onunla Mdin arasnda

iki mnzil, onunla Xeybr arasnda is bir mnzildn az msaf var.
Fdkin qsb edilmsi dastan v Hzrt Fatimnin - leyhas-salam zlm mruz qalmas v ondan ikaytlnmsi rb v fars dilind
yazlm mxtlif kitablarda aqlanb v biz mslnin aydnlamas
n rhi Bhraninin bu yerd yazdqlarnn bir hisssini xatrladrq:
Fdk Hzrt Peymbr sllllahu leyhi v alih mxsus idi.
nki Mdinnin am istiqamtind gnlk yol miqdarndak
yaxnlnda olan Xeybr hri fth edilnd, Fdk halisi onun
yarsn v htta bzi rvaytlr gr, onun hamsn slh v dinc yol
il thvil vermidi. Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih) hmin
kndi z hyat dvrnd Fatim leyhas-salama balad. Bu bard
mxtlif yollarla bir ox rvaytlr nql edilib, o cmldn Rical
alimlrinin mtbr v inanlm xs saydqlar bi Sid Xudridn nql
edilib ki, Allah trfindn Hzrt Peymbr sra sursinin 26-c aysi
olan

Qohum-qrbaya da, miskin
d, msafirlr d haqqn ver nazil olanda, o Hzrt Fdyi Fatim
leyhas-salama verdi. bu Bkr xlif olanda onu almaq istdi. Fatim
leyhas-salam ona xbr gndrdi ki, Fdk mnimdir v onu mn
atam balayb. mirl-mminin leyhis-salam v Hzrt Peymbrin
trbiy edrk azad etdiyi Ummu ymn bu msly hadt verdilr.
bu Bkr dedi: Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih) buyurub
ki, biz peymbrlr z ailmiz miras saxlamrq, qoyub getdiklrimiz
sdq v bxidir. Fdk mslmanlarn o Hzrtin lind olan mal
olub v o, onu mmtin ilrind v Allahn yolunda srf edib. Mn d
hmin yolda srf edcym. Sonra Hzrt Fatim leyhas-salam
bana adra salb z xidmtilri v qohumlarndan olan bzi
qadnlarla Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) mscidin
gldi. bu Bkr v hminin Mhacir v nsarn ksriyyti orada idi.
Ortadan prd asld. Sonra nal edrk el alad ki, ham alamaa
balad. Bundan sonra uzun bir mddt sakit qald ki, camaatn ssky yatsn. Skut yaranandan sonra uzun bir xtb oxudu, o cmldn
bel buyurdu: Ey bu Quhafnin olu, sn atandan irs aparrsan,
amma mn atamdan irs aparmram? Sonra zn atasnn mqdds
qbrin evirib mmtdn narazln bildirrk onunla drdldi. Ravi
deyir: He vaxt Mdinnin arvad v kiilrinin hmin gn olduu qdr

746

ox aladqlar grnmmidi. Sonra nsarn mscidin z tutaraq

onlara da bzi szlr dedi, o cmldn bel buyurdu: Bilin ki, mn sizi
dini inkar edn grrm. Siz dadl tikni azdan l atdnz. gr siz
v yer znd olanlarn hams kafir olsa, Allah yen d ehtiyacszdr.
Bundan sonra ev qaytd v and idi ki, bu Bkrl danmasn v ona
nifrin etdi v bu vziyytd dnyadan kd. Hminin vsiyyt etdi ki,
bu Bkr ona namaz qlmasn. O hzrt Abbas namaz qld v o, gec
dfn edildi. Xlas, bu Bkr orann mhsul v xeyrini gtrr v
ondan kifayt edck miqdarda hli-Beyt leyhimus-salama verirdi.
Maviyy kimi olan digr xliflr d bu Bkrin yolu il gedirdilr.
Amma Maviy imam Hsn leyhis-salamdan sonra orann d birini
Mrvana verdi. Mrvan is z xilafti zamannda orann hamsn z
lin ald. Ondan sonra Mrvann vladlar mr ibn bdlzizin
zamanna kimi oran bir-birlrin trdlr. mr ibn bdlziz xlif
olanda oran Fatim leyhas-salamn vladlarna qaytard. i deyir:
Onun zlm il alnmlardan qaytard ilk ey Fdk idi. Snni
deyir: O, oran vvlc z mlki etdi v sonra Fatim leyhas-salamn
vladlarna balad. Ondan sonra ora bir daha, Bni-Abbas
dvltin kimi, qsb edildi. bul Abbas Sffah oran qaytard. Mnsur
is tzdn geri ald. Onun olu Mehdi qaytard, iki olu Musa il
Harun is ald. Sonra M'mun qaytard v Mtvkkil kimi Fdk
onlarda oldu v o orann xeyrini Abldullah ibn mr Bazyara hval
etdi. Deyirlr ki, orada on bir dn xurma aac var imi v onlar
Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih) z mbark llri il
kibmi. Fatimnin vladlar orann xurmalarn haclar n sovqat v
hdiyy gndrirmilr v oxlu mal alrmlar. Bazyar bir nfr adam
gndrrk hmin aaclar ksdirdi v Bsry qaydan kimi llri iflic
oldu. bn bil-Hdid doqquzuncu mktubun rhind bir mnasibtl
bel yazr: Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) qz Zeynbin
ri bul-As mrik idi v (Mkkd olduu mddtd o Hzrt onu
Zeynbdn ayra bilmirdi, hrnd ki, Zeynbin slam qbul etmsi onu
rindn ayrmd. bul As) mharibd sir drk tutuldu.
Mkklilr sirlrini azad etmk n fidy v mal gndrirdilr.
Zeynb d anas Xdicnin ona verdiyi boyunban gndrdi. Hzrt
Peymbr (sllllahu leyhi v alih) hmin boyunban grn kimi
riqqt gldi v mslmanlara bel dedi: gr Zeynbin sirini azad
edrk onun fidysini zn qaytarsanz, yax olar. Mslmanlar
dedilr: Ba st, ey Allahn Peymbri, bizim can v mallarmz sn
qurbandr. Sonra Zeynbin fidysini qaytararaq bul-As fidysiz azad
etdilr. bn bil Hdid sonra bel yazr: Mn bu xbri rhmtlik Nqib
bu C'fr Yhya ibn bu Zeyd Bsri lviy oxuyurdum. O mn dedi:
El bilirsn, bu Bkrl mr hmin hadisd olmayblar?! Grsn,
onlarn Fatim leyhas-salamn ryini ad etmlri v

747

Halbuki insann yeri sabah (lndn sonra) qbir v gordur ki,

onun qaranlqlarnda nianlri mhv olacaq v xbrlri
itib gedck. Hminin el bir uxurdur ki, gr onun
geniliyi oxalsa v gorqazann llri onun geniliyind
alsa da-ksk onu sxar v torpaq bir-birinin stn
ylaraq deiklrini rtr. Mnim fikir v dncm
bundadr ki, z nfsimi prhizkarlqla trbiy edrk xar
edim ki, qorxu v vahimsi ox olan gnd (qiyamtd) asud
v rahat olsun v srknliyin knarnda mhkm
dayansn.
gr istsm yolumu bu baln saf v tmizin, buda
ryinin xalisin v bu ipk paltarn toxunulmuu
istiqamtin sala bilrm. Amma Hicazda (Mkk, Mdin v
onun digr hrlrind), yaxud (Ymn hrlrindn olan)
Ymamd kimins (imkanszlqdan) bir tik ry midsiz
olmas v tox yatd vaxt yadndan xarmas ehtimal olaola nfsi istklrin mn qalib glmsi v hrisliyin
oxluunun mni yemk semy vadar etmsi mndn
nec d uzaqdr!! Hminin trafmda ac qarn v isti (susuz)
ciyrlr ola-ola tox qarnla yatmaq, yaxud sz sahibinin
(Hatm ibn Abdullah Tainin) dediyi kimi olmaq, mndn ox
uzaqdr. O deyib:


Sn bu drd bsdir ki, gec tox qarnla yatasan v
trafnda kei balasnn drisinin hsrtini knlr olsun
(ninki yemk, he bunu da tapa bilmirlr).
Dvrann tinliklrind onlarla hmdrd olmadan, ac
gnlrind gzlri nnd durmadan mn mminlrin mir
v bas deyilmsi il kifaytlnim?! Mni fikri ancaq ot
mslmanlardan z haqlarn ona vermlrini istmlri yax
olmazd?! Mgr onun Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih)
yanndak mqam Zeynbdn az idi, halbuki o, iki dnya qadnlarnn
xanmdr?! Btn bunlar o frzl deyirik ki, onun Fdk barsind he
bir haqqa istr balama v hdiyy yolu il olsun, istrsd irs yolu
il malik olmamasn tsvvr edk. Xlas, mam leyhis-salam ona
olmu zlm iar edib v (bu xtbdkilri) dnya malna bal
olmamas barsind buyurub.

748

olan bal heyvan, yaxud bir ey tapb yemk n zir-zibili

alt-st edn v mdsini lin dnl dolduraraq onun n
nzrd tutulan eydn qafil olan ab buraxlm drdayaql
kimi yaratmayblar ki, gzl tamlar yemk mni (bdi
1
xobxtlikdn) saxlasn. Hminin mni bekar qalaraq bs
yer zbanalq etmk v ya aznlq ipini krk
dnmdn srgrdanlq yoluna yollanmam n
yaratmayblar. Sanki sizlrdn birinin bel dediyini
grrm: gr bu Talib olunun yemyi budursa, onda
ziflik v sstlk onu tay-tular il dydn v
catlilrl rqabt apararaq brabrlik etmkdn
saxlamayacaq! Bilin ki, (suyun az atd) l aacnn taxtas
brkdir (mhkmdir). Amma (suyu ox olan balarda kilmi) yal
aaclarn qabqlar daha nazikdir. (Ya suyundan baqa digr
bir su tapmayan) shra bitkilrinin alovlarnn lsi daha ox
sar v onlar daha gec snrlr.2 Mniml Rsulullah
(ballq v birlik baxmndan hr ikisi bir kkdn bitmi) xurma il
xurma v (bir-birin birlmi) l il bazu kimiyik. (Buna gr
d) Allaha and olsun ki, gr btn rblr mn qar
mharib etmy birlslr onlarn qabandan qamaram
v gr l frst ds onlara trf tlsrm (Allahn v dinin
yardm yolunda hamsnn boynunu vuraram). Tezlikl yer zn
bu ba-ayaq xsdn v baaa gvddn (Maviydn)
tmizlmy alacaam ki, da-ksk biilmi budadan
ayrlsn. (Mnafiq v ikizln mminlrin iindn qovub xaracaq
v din yolunu aznlq yolksnlrindn tmizlycym.)

Bu da hmin mktubun
(dnyann mzmmti, prhizkarlar v
ona rk balamayb Allahn iindn qafil

Hmin heyvan bilmir ki, sahibi onun kklmsini onu tliy gndrmk
n v ya onunla yk dayaraq ilrini grmsin gr istyir.
2
Bli, insan hr n qdr az yeyib-is bdni daha mhkm v dyd
daha catli olar. Amma hr n qdr ox yeyib is nazikqabq, sst
rkli v qorxaq olar.

749

olmayanlarn mdhi barsindki)

bir hisssi v sonudur

Ey dnya, mndn uzaq ol ki, cilovun belinddir (cilovunu
boynuna atb buraxmam sni). Mn snin caynaqlarndan
srayb
xmam,
tllrindn
qurtulmuam,
srknliklrin (aznlqlarna) getmkdn kinmim.
Oyun v nliklrinl tutub aldatdn kslr haradadrlar?
Zint v bzklrinl fitn v aznlqlara saldn mmtlr
haradadrlar? ndi onlar gorlara girovdurlar v lhdlrd
(qbird olan uxurlarda) itib-batblar! Allaha and olsun ki,
gr sn grnn bir xs v hiss olunan bir cisim olsaydn,
bndlri arzular vasitsi il aldatmann, mmtlri
uurumlara (bdbxtliklr) atmann v padahlar mhv
tslim edrk onlar n dlmsi v n d qaydlmas
(mnasib) olmayan bla v tinlik nohurlarna salmann
vzind sn ilahi hdd icra edrdim (Allahn gnahlar n
myynldirdiyi czalar icra edrdim snin barnd). Mnim sn
aldanmam ba tutan ey deyil. Srknliklrin ayaq
basan srr, bol sularnn stn xan batar v torunun
iplrindn uzaq gzn mvffqiyyt qazanb (nicat tapar).
Snin lindn salamat qalann yataq yeri darsqal olsa
(tinlik v narahatlqla yaasa) da, nigaranlq keirmz.
(nki bu tinliyin tezlikl keib gedcyini bilir. Buna gr d
buyurur:) Dnya onun gznd tb kemsi glib atm bir

gn kimidir.
Uzaq ol mndn! Allaha and olsun, sn ram
olmayacaam ki, mni xar edsn; tabe olmayacaam
(mrlrini yerin yetimycym) ki, mni (istdiyin yer) kib
aparasan. Allaha and olsun Allahn irad v istyini istisna
edib and iirm1 nfsimi el trbiy edcym ki,
yavanlna bir tik rk tapanda sevinrk tccblnsin,
1

Nec ki, Allah-tala bu cr etmyi mr edib. Qurani-Krimin Khf

sursinin 23-24-c aylrind buyurur:
V he bir ey barsind he vaxt Mn onu sabah
edcym dem! Ancaq naallah (gr Allah ists, Allah qoysa)
edcym de.

750

duzla yavanlq etmy qane olub uyunlasn v gzlrimin

kasasn (alaman oxluundan) z halnda qoyaram ki, suyu
kilmi bulaq kimi onun gz ya boalsn. (O qdr
alayaram ki, gz yam qurtarsn, qalmasn.) Otlayan heyvann
qarn otlad eylrl dolur v o, yan st dr (yatr) v
qoyun srs otdan doyandan sonra yatana gedir. li
(salavatullahi leyh) d drdayaqllar kimi z azuqsini yeyib
yatsn?! Bel olsa gzlri aydn olsun ki, uzun illrdn sonra
zbana buraxlm v srd otlayan drdayaqlnn yolunu
gedir (halbuki insann zm v dncsinin yeyib-imk olmas ardr)!
Xo o adamn halna ki, qayd (qiyamt gn) qorxusu
gzlrini oyaq saxlayan, yanlarn yataqlardan uzaqladran,
dodaqlar yava-yava Rbblrini zikr edn v istifarn
(balanmaq istyinin) oxluundan gnahlar (danq buludlar
kimi) dalm dstnin irisind Rbbinin vacib etdiklrini
da edir, tinliklrd dzmldr, geclr yuxu v mrg
qalib gln kimi yuxudan uzaqdr (v yuxu v mrg qalib
glnd is) yeri z dyi v lini yast edir! (Qur'aniKrimd Mucadil sursinin 22-ci aysind buyurulur:) Onlar
Allahn firqsidirlr. Bilin ki, Allahn firqsi mhz onlar,
nicat tapb bdi sadt qovuanlardr.1
Buna gr d ey Hneyfin olu, Allahdan qorx (qarn
otarmaqla mul olma). Grk bir ne tik rkl
kifaytlnsn ki, o snin oddan qurtulmana sbb olsun.

46-c mktub
mam li leyhis-salamn icralarndan birin olan
mktublarndandr (ki, onda ona riyytl mlayim v xo
davranma, lazm glnd is srt olma mr edir).
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra: Sn
mnim dinin qorunmasnda kmklrin arxalandm,
vasitsi il gnahkarn itatsizliyini yatrtdm v
dmnin qorxulu dilyini (srhddini) baladm
1

751

kimslrdnsn.1 Buna gr d sni qmlndirn ilrd

Allahdan kmk ist v (riyytl ilrind) srtlik v qatl
bir az yumaqlq v mlayimlikl qatdr (ki, ryini l almaq
istynd ed bilsn). Mlayimlik lazm olan zaman mlayim
v mehriban ol. Srtlikdn baqa bir ey yerimyn vaxt da
srtlik v qatlq et. Qanadn riyyt n endir, onlarla
glrz ol v zn yumalt (mehriban, mlayim v xorftar ol.)
Gzucu baxmaq, gzn zillmk, iar etmk v salam
vermkd onlarn arasnda brabr davran (birini digrindn
stn tutma) ki, byklr snin zlm etmyin tamah salb
hris olmasnlar (sninl dmnilik fikrin dmsinlr) v
ziflr snin daltindn namid olmasnlar. Salama layiq
kimsy salam olsun!

47-ci mktub
mam li leyhis-salamn mlun bn Mlcm onu
zrbtlyndn sonra Hsn v Hseyn leyhims-salama
olan vsiyytlrindndir (v onlar intiqam almaqdan kindirib v
yax ilr mr edib).
Siz tqval olma v Allahdan qorxma, elc d
dnya sizi axtarsa da, sizin onu istmmyinizi vsiyyt
edirm. (Dnya malna htta linizd olsa bel, rk balamayn.)
Dnya malndan linizdn alnm ey n kdrlnmyin.
Dz v doru dann. (Axirtd) mkafat qazanmaq n i
grn. Zalma dmn, mzluma yardm v kmk olun.
Siz, btn vladlarma, hli-beytim v mktubum
atan hr bir ks tqval olma, Allahdan qorxma,
ilrinizi qaydaya salma v aranzda ayrla sbb olan
ixtilaflar hll etmyi vsiyyt edirm. nki mn sizin
cddinizin (sllllahu leyhi v alih) bel buyurduunu
eitmim ki: ki nfrin arasn (paralanmaya sbb olan
ixtilaflar) dzltmk btn namaz v oruclardan yaxdr.
(nki xalq arasnda paralanma hakim olsa dini ilr sahmana
1

mam leyhis-salam srhddi insann boaznn yaxnlnda olan v

dilk adlanan t bnzdib. nki o tutulsa nfs ksilr.

752

dmz, dmn aalq edr v abadlqlar viranlqlara v xarabalqlara

evrilr.)
Yetimlr
barsind
Allahdan
qorxun,

Allahdan qorxun. Bel ki, onlarn azlar n nvb

myynldirmyin (gah tox, gah da ac saxlamayn onlar).
Onlar (aclq, yalavaclq v yiysizlik nticsind) sizin yannzda
mhv v he olmasnlar. Qonularnz barsind Allahdan
qorxun, Allahdan qorxun ki, onlar Peymbrinizin sifari
etdiyi kimslrdirlr. (Hzrt Peymbr) daima onlar (el)
taprrd ki, biz
onlara (qonudan-qonuya) miras
myynldircyini (mallarnda onlara bir pay ayracan)
gman etdik. Quran barsind Allahdan qorxun, Allahdan
qorxun ki, baqalar ona ml etmkl sizdn qabaa
dmsinlr. Dininizin stunu olan namaz barsind
Allahdan qorxun, Allahdan qorxun. Rbbinizin evi (zmtli
Mkk) barsind Allahdan qorxun, Allahdan qorxun. N
qdr ki, sasnz onu bo qoymayn. gr o trk edils
(sizin getmmyiniz nticsind bo qalsa, ilahi zab) siz mhlt
vermyck (v Allahn zabna dar olacaqsnz). Mallarnz,
canlarnz v dillrinizl Allah yolunda cihad etmk
barsind Allahdan qorxun, Allahdan qorxun. (Dinin yaylmas
v Allah v Peymbrin dmnlri il vurumaqda he ndn
kinmyin.) Bir-birinizl birlik v dostluunuz olsun v

qarlql bxilr edin. Bir-biriniz arxa evirmk v birbirinizdn ayrlmaqdan qorxun. mr be mrufu
(baqalarn byniln yax ilr grmy vadar etmyi) v nhy z
munkri (irkin ilrdn kindirmyi) trk etmyin ki, (gr
bunlar trk etsniz) pis mllilriniz siz hakim olarlar, sonra
is dua edrsiniz (Allahdan onlar sizdn uzaq etmsini istyrsiniz
1
amma) qbul olmaz. Sonra bel buyurdu:
Ey bdlmttlib oullar, sizi mirl-mminin
ldrld, mirl-mminin ldrld deyib bu bhan il
mslmanlarn qanlarna batm halda grmk istmirm.
(Mnim ldrlmyimi mharib v qan axdlmas n bayraq
1

nki mr be m'ruf v nhy z munkr etmmkl Allah

qzblndirmi v bu bla v tinliyi znz n tdark grmsnz.
Buna gr d tvb edib Allahn yoluna qaydana kimi dualarnz qbul
olunmayacaq.

753

Bilin ki, mnim vzim ancaq qatilim

ldrlmlidir.
Baxn, gr mn onun bu zrbsi nticsind lsm,
onun vzind ona bir zrb vurun. Onu musl etmyin. 1
nki mn Allah Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih) bel
buyurduunu eitmim ki: Musl etmkdn uzaq olub
kinin, htta qapaan it olsa bel. (nki Allah adamlar,
etmyin.)

qatilin mlindn ox kdrli olsalar da bu cr cza nvn

bynmirlr. O, nadan v kobud adamlarn davran trzidir ki, onlar z
rklrind olan kinlrini bununla soyudur, qabalqlarn z
xarrlar.)

48-ci mktub
mam
li
leyhis-salamn
Maviyy
olan
mktublarndandr (ki, onda Maviyy yd-nsiht verib).
Zlm etmk v yalanlq insann din v dnyasn mhv
edir v nqsan axtarann yannda onun naqislik v
gcszlyn z xarr. Sn bilirsn ki, ldn xmas
tqdir edilmi eyi (dnyadak istklr v ya Osmana
ldrlmsindn sonra kmk edilmsini) ld ed bilmycksn.
Bzi dstlr haqsz olaraq iin (imamt v xilaftin) fikrin
ddlr v (hqiqi imama tabe olmamaq, hdi pozmaq v vzif v
dnya mal ld etmk n) akar ilahi hkm baqa yer
yozdular. (z meyllri il xilafti camaatn ryin hval etdilr v z
arzularna atmaq n Osmann qisas mslsini bhan etdilr.)
Buna gr d Allah onlar yalan adlandrb (v onlara
yalanlarn zab v czasn verck). Bel is o gndn qorx v

kin ki, onda iinin sonunun yax olmasn grn ks ad

olacaq, ixtiyarn eytana vermi v onunla vuruaraq
mqavimt gstrmyn (cilovunu eytann lindn kmyn v
onun istdiyi yer apard) ks is peman olacaq.
Sn Quran hli olmamana baxmayaraq, (Siffeyn
mharibsind) bizi Qurann hkmn dvt etdin. (Quran hli
1

ldrlndn qabaq v ya sonra onun gz, qulaq, burun, dodaq, l,

ayaq v digr zalarn ksmyin v ya ona qar digr irkin ilr
grmyin.

754

olmamann dlili, ilrinin onun hkm v gstriin zidd olmasdr.)

Biz sn cavab vermdik v Qurann hkmn qbul etdik.

Salama layiq kimsy salam olsun!

755

49-cu mktub
Bu da imam li leyhis-salamn Maviyy (yd-nsiht
verdiyi) mktublarndandr.

Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:

dnya (insan n) ba qatmaq v ondan baqasndan
(axirtdn) saxlamaq yeridir. Dnyatlb dnya malndan
bhrlndikc ona olan vurunluq v hrisliyi d mtlq
artacaqdr. (O, bir ey ld ednd ondan bhrlnmmi daha
oxunu arzulayar.) Dnyatlbi, he vaxt onda tapd (dnya
mal) ld etmdiyindn (axirt nemtlrindn) ehtiyacsz
etmyck. Halbuki topladqdan sonra ondan ayrlmaq,
mhkmlndirmsindn sonra is mlubiyyt v bir-birin
vurmaq mvcuddur. gr (z mrndn v ya zamann
hadislrindn) kenlrdn ibrt alsan, qalannda zn
saxlayaraq bhrlncksn. Salama layiq kimsy salam
olsun!

50-ci mktub
mam li leyhis-salamn qounlarnn balarna olan
mktublarndandr. (Hzrt bu mktubda onlarn imamn boynunda,
hminin znn onlarn boynunda olan haqlarn byan edib v onlara
daltli v mrlrin tabe olma mr edib.)

Bu, Allahn mminlrin bas v miri olan bndsi li

ibn bu Talibin srhdilrin olan mktubudur: Allaha
hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra: valinin bir
stnlk tapmas v nemt ld etmsi onun riyytl olan
mnasibtlrinin dyimsin sbb olmamaldr. (Mqam v
vzif onu li altnda olanlar incitmy vadar etmmlidir.)

Hminin Allahn ona qismt etdiyi nemtlr, onu Allahn

bndlri il daha yaxndan tan olmaa v qardalar il
mehriban olmaa mcbur etmlidir. (Kim bel etms Rbbinin
nemtlrinin krn yerin yetirmyib.)

Bilin ki, sizin mnim boynumda olan haqqnz mharib

zamanndan baqa sizdn he bir sir gizltmmyim (nki
mharib sirlrinin fa olmas il dmn ondan xbrdar olar), rit
756

hkmlrindn baqa he bir ii sizinl mslhtlm

aparmadan yerin yetirmmyim (rit hkmlrind
mslhtlm aparmaq lazm deyil, nki siz btn hkmlri mndn
yrnmlisiniz), haqlarnzn yerind siz atdrlmasnda

shlnkarlq
etmmyim,
mhkmlndirrk
sona
atdrmaynca ondan l kmmyim v haqq v hquq
baxmndn sizin mnim yanmda brabr olmanzdr
(mnim birinizi digrinizdn stn tutmamamdr). Bellikl,
mnim sizinl rftarm bu cr olduu halda nemtlri siz
tamamlamaq Allahn hdsindir. Mnim sizin boynunuzda
olan haqqm is tabeilik v itatkarlq, mnim mrlrimdn
z dndrmmyiniz, mnim mslht bildiyim ilrd
shlnkarlq etmmyiniz v haqq yolu zrindki
tinliklr daxil olmanzdr (haqq tapmanz n
tinliklr qatlamanzdr). gr siz mnim barmd bunlar
etmsniz, mnim yanmda he ks sizin yri yol il
gedninizdn xar v alaq ola bilmz. Buna gr d onu
brk czalandraram v o, mnim yanmda (hmin czadan)
qurtulmaq imkan ld ed bilmz. Siz (d) z (liniz altnda
olan) balarnzla bel bir peyman balayn v Allahn,
vasitsi il iinizi islah etdiyi eylrdn znz onlara
balayn. (Onlar xar etmyin ki, kmklri vasitsi il dmn
qalib gl bilsiniz.) Salama layiq kimsy salam olsun!

51-ci mktub
mam li leyhis-salamn xrac toplayan mmurlarna
olan mktublarndandr. (Hzrt bu mktubda xrac alanda
camaat incitmkdn v satlmas ziyan olan eyi satmaa mcbur
etmkdn kindirir.)

Bu mktub Allahn bndsi mirl-mminin lidn

xrac toplayanlaradr: Allaha hmd v Hzrt Peymbr
salamdan sonra: kim ona z tutacaq eydn (qiyamt gnnn
hesab-kitabndan) qorxmasa z n qabaa onu (zab v
czadan) qoruyacaq qoruyucu gndrmz. Bilin ki, sizin
zriniz qoyulmu i yngl, onun savab is oxdur. gr
Allahn qadaan etdiyi zlm v haqszlq kimi eylr gr
757

bir cza olmasayd da, onlardan kinmk mqabilind olan

savab, onu istmmy bir bhan yeri qoymur.1 Bel is
xalqla mlayim v insafl davrann v onlarn istklrin
sbr v dzml yanan. nki siz riyytin
xzindarlarsnz (v xrac almaq n bir dst il nsiyytd
olur, i grrsnz v ydqlarnz digr bir dsty trmlisiniz.
Bel il mul olan adam sbrli v tmkinli olmaldr). Hminin
mmtin vkili, imam v balarn nmayndlrisiniz (ki,
onlar sizin vasitsinizl riyyt barsind gstri verirlr). He ksi

istyi barsind qzblndirrk hactindn kindirmyin. 2

Camaatdan xrac alan zaman onlarn q v yay paltarlarn,
i heyvanlarn v qullarn satmayn. (gr xrac dmy mal
yoxdursa, ehtiyaclar olan eylri onlardan almayn.) Qtiyyn he
ks bir dirhm gr qam vurmayn. Namaz qlanlarn v
(cizy verrk slamn pnahnda olan) peyman balamlarn he
birinin mallarna vasitsi il mslmanlara zlm ediln at
v silah tapmanz istisna olmaqla toxunmayn. nki
mslmann onlar (at v silah) slam dmnlrinin lind
qoymas v nticd onlarn onun mqabilind qdrt
malik olmalar rva deyil. znz yd-nsiht vermyi,
qouna yaxlq etmyi, riyyt kmk gstrmyi v
Allahn dinini gclndirmyi trk etmyin. Allah yolunda
mnasib, siz vacib v lazm olan eyi yerin yetirin. nki
nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah bizdn v sizdn
Onun ehsan v yaxlqlar mqabilind Ona kr
etmyimizi v gcmz atan qdr Ona yardm etmyimizi
istyib, (hrnd ki,) uca v byk Allahn yardm olmadan
he bir gc v qdrt yoxdur.

Tutaq ki, Allahn hkmlri il mxalift etmyin mqabilind he bir

cza yoxdur. Amma ona tabe olmaa el bir vz v mkafat verirlr ki,
ona gz yummaq mmkn deyil.
2
He ksin iini mttliliy salb bel et, bel etm v ya torpa
km, yaxud suyu filan yerdn xart demyin. Qsas, he ksi
srgrdan qoymayn.

758

52-ci mktub
mam li leyhis-salamn hrlrin hakimlrin namaz
(onun vaxt) barsindki mktublarndandr.

Allaha hmd v Hzrt Mustafaya salamdan sonra: zhr

(gnorta) namazn camaatla gnorta (gn gyn ortasndan
qrb istiqamtin meyl edn zamandan) gnin klgsi kei al
(keilrin yatdqlar yerin divar) qdr qaydan zamana kimi (hr
1
bir eyin klgsi onun z miqdarnda olana kimi) qln. Hminin
onlarla sr (ikindi) namazn gnn (sonunda deyil) bir
hisssind(gnin batmasna) iki aac yol getmk mmkn
olan qdr vaxt qalan zaman, gn (solun deyil) a v
grnn olanda qln. 2 Oruc tutmu xs iftar ednd v
haclar (rafatdan) Minaya yola dnd, onlarla mrib
(axam) namazn qln. Onlarla, ia (xftn) namazn is
qrmzlq (qrbdn) kilndn gecnin d birin kimi
qln. xs z dost v yoldann siftini grb se bildiyi
zaman da onlarla sbh namazn qln. Namaz onlarla
onlarn n zifi kimi qln (msthb olan yerlri azaldn) v
fitn-fsada sbb olmayn.3
1

Bu, onun fziltli vaxtdr. Nhcl-Blanin bir ne nsxsind

yni, namaz klg kei al miqdarnda
olan zaman qln yazlb.
2
Gnorta v ikindi namazlarnn vaxtnn myynldirilmsi
barsind fiqh alimlri v mcthidlrin oxlu frqli nzr v ixtilaflar
var v bu msllr barsind fiqh kitablarnda bhs edilib. Bzilri
mam leyhis-salamn burada buyurduqlarnn zahirin saslanaraq
gnorta v ikindi namazn bir yerd qlmaa icaz vermyiblr. Amma
rvaytlr v mcthidlrin fitvalar hmin namazlarn bir yerd
qlnmasnn dzgn olmasndan xbr verir.
3
Namaz onlarn qdrtindn artq miqdarda uzatmayn ki, gr onu
ox uzatsanz nticd onlar camaat namazna glmzlr. Mrhum
llam Mclisi Biharul-nvar kitabnn on skkizinci cildind
Dilminin radul-qulub kitabna istinad edrk nql edir ki: li
leyhis-salam Siffeyn mharibsi gnlrinin birind dyl mul olaola iki qounun arasnda olmasna baxmayaraq gni izlyirdi. bn
Abbas deyir: Ey mirl-mminin bu n idir? Hzrt buyurur: Namaz
qlmaq n gnin gnortan keib-kemmsin baxram. bn Abbas
deyir: ndi namaz vaxtdr, halbuki mharib bizi namazdan saxlayb?!

759

53-c mktub
mam li leyhis-salamn (Malik ibn Haris) tr Nxiy
(Allah onu balasn) onu Mhmmd ibn bu Bkrin
hakimiyyti alt-st v qarmaqarq olan zaman Misir v
onun traf blglrin vali tyin ednd yazd hdpeymanlardandr. Bu, yaxlq v xeyirxahlqlar (baqalarna
kmk etmyin hkmlri, riyytin tkilatlnn sirlri, lk
idariliyinin qaydalar, qoun kmyin yollar v hamya yd1
nsiht) barsind yazlaraq toplanm n uzun hdnamdir.
Hzrt buyurur: Biz onlarla namazdan baqa bir ey gr vurumuruq.
bn Abbas deyir: O Hzrt he vaxt, htta Hrir gecsind gec
namazn trk etmdi!!
1
rblr gz qapa evrilmi v kirpiklri olmayan xs tr
deyirlr. Hminin gz qapa v ya doda yrtq olan xs d tr
deyilir. Malik ibn Haris Nxiy (Allah onun ruhunu
mqddsldirsin) tr deyilmsi barsind bel deyilib: Hicrtin on
altnc ilind rb qounun rum qounu il mharibsind Malikin
dbilqsin bir grz vurulur v onun dbilqsi paralanaraq bana
splnir. Dbilqnin dmir paralarndan biri onun gzn deir.
Ondan sonra ona tr lqbi verilir. Mhmmd ibn bu Bkrin
hakimiyyti dvrnd Maviynin fitn-fsad v txribatlar nticsind
Misird vziyyt qaranda v bir qrup adam Osmann qisasn almaq
bhansi il qiyam ednd hmin diyarn vziyyti barsind mirlmminin leyhis-salama xbr atr v o Hzrt buyurur: Misir
hkumtin iki nfrdn biri layiqdir. Orada ya vvllr oradan
gtrdym Qeys ibn S'd - o, li leyhis-salamn ilrindn v n
daltli xslrdn olub - hakim olmaldr, ya da ora Malik ibn Haris
Nxi getmlidir. Amma Qeys ibn S'd bu i meylsiz olduu n
Hzrt onu z iind saxlayr v Nsibynd - am v raq arasndak
hrlrd - olan Malik tri artdrr v onun n bu hdnamni
yazaraq yola dmy hazrlamasn mr edir.Malik
yola
dmmidn qabaq mam leyhis-salam Misir halisin bundan nc
gtirdiyimiz 38-ci mktubu gndrir. Malik z qounu il Misir doru
hrkt edir. Maviy bundan xbr tutan kimi Misir hrlrindn olan
riin kinilrindn birin xbr gndrir ki, tr zhr iizdir,
mn sndn iyirmi ilin xrac v vergilrini almaym. tr ri
atanda onun bal ox sevdiyini biln kini, ona bir az zhrli bal
hdiyy gtirir v onun lzzt v faydalarndan danr. tr zhr
qatlm hmin baldan meyl edir v bal onun qarnna atmam hyatla
vidalar. Bzilri is deyiblr ki, o, Misirdn gnlk yol miqdarnda

760

uzaqda olan Qulzum hrind hid edilib v zhri ona Osmann

qulu olmu Nafe yedirdib. Bu byk xsiyytin hid olmas xbri
Maviyy atanda o, ox sevinck halda camaat irisind ayaa
duraraq bel deyib: li ibn bu Talibin iki dostu var idi. Onlardan
biri ondan Siffeyn mharibsind ayrld v o, mmar ibn Yasir idi ki,
ldrld. Digri is bu gn ayrld v o, Malik trdir ki, onun lm
xbri indi glib atd. O, Misir getmk n yola dmd v
Osmann qulu Nafe, Ynb il Misir arasndak yl hrind onun
yanna glib. Bir mddt onun qulluunda olub ki, tr ona tam
inansn. Sonra Qulzum hrind ona zhr qatdrlm bal rbti
iirdib v onun nticsind Malik dnya il vidalab.


Bilin ki, Allahn bal qounlar var. Digr trfd Malikin hid
edilmsi xbri mirl-mminin leyhis-salama atanda, o Hzrt ox
kdrlnir, alayr v minbr xaraq bel buyurur:







- -
Biz Allahdanq v Ona trf qaydacaq. Hmd, almlrin Rbbi olan
Allaha mxsusdur. Allahm, mn trin msibtini Snin yannda saya
alram. nki onun lm dvran v zmannin matmlrindndir.
Allah Malik rhmt elsin. O, z hdin vfa etdi, mrn sona
atdrd v Rbbin qovudu. Btn bunlara baxmayaraq biz hd
etmiik ki, Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) msibtindn
sonra hr bir msibt sbr edk. nki o, msibtlrin n byy idi.
mam leyhis-salam sonra minbrdn db ev gedir. Nx
asaqqallar o Hzrtin hzuruna glirlr. O, ox heyfslnirdi v solun
idi. Buyurur:

Allah Malik xeyir

versin. O, nec Malik idi? Da idis zmtli v byk bir da idi! Da
idis mhkm bir da idi. Bilin, Allaha and olsun ki, ey Malik, snin
lmn bir dnyan viran v prt, bir dnyan is ad edir. Yni, am
halisini sevindirir, raq is prt edir. Alayanlar Malik kimisin
alamaldrlar. Grsn Malik kimi bir yardm grnck? Grsn
Malik kimisi var? Grsn arvadlar Malik kimi olacaq bir uaq
doacaqlar?
Deyirlr ki: Malikin cnazsini Qulzumdan mbark Mdin hrin
gtiriblr. Onun nurlu qbrinin yeri orada tannr v mhurdur. Qeyd
etmk lazmdr ki, tr (Allah ondan raz olsun) all, catli v
alicnab xs olmaqla yana sbr, prhizkarlq v zahidlik zintlrin d
malik olub. Nql edirlr ki, o, bir gn Kuf bazarndan keirmi. Bez
paltar geyinibmi v banda da el bezdn mmam var imi. Bazar
alverilrdn biri onu thqir etmk mqsdi il ona yal ubuq atr. tr

761

Ruzi vern v balayan Allahn ad il

Bu, Allahn bndsi mirl-mminin linin Malik ibn
Haris tri Misir, orann vergilrini ymaq, dmnlri
il vurumaq, halisinin vziyytinin yaxladrlmas il
mul olmaq v hrini abadladrmaq n vali tyin
edn zaman onunla olan hdindki mrlridir.
Ona prhizkarlq edrk Allahdan qorxma, Onun
hkmlrini stn tutma v z kitabnda (Qurani-Krimd)
mr etdiyi vacib v bynilmilr tabe olma mr edir.
Onlara (hmin vacib v bynilmi eylr) ml etmdn he ks
xobxt ola bilmz v hr bir ks ancaq onlardan boyun
qararaq onlar ayaq altna salmaqla bdbxt olar.
Hminin nqsan siftlrdn uzaq v pak olan Allaha (Onun
dinin) qlb, l v diliyl yardm etmsini mr edir. (Qlbind
iman v inam olsun, li il dmnin qarsn alsn, dili il is yax
ilr mr edrk pis ilrdn kindirsin.) nki ad uca olan

zn cilovlayaraq ona etina etmir v keib gedir. Orada olanlardan

tri tanyan bir nfr hmin alveriy deyir: Vay olsun sn! Kimi
thqir etdiyini bilirsn? O, yox dey cavab verir. Hmin xs deyir: O,
Malik trdir, mirl-mmininin dostu v kmkisi. Sonra hmin
alveri etdiyi iin qorxusundan titrmy balayr v zrxahlq etmk
n trin dalnca gedir. Maliki mscidd namaz qlan halda tapr.
Malikin namazn qlb qurtarmasn gzlyir. O, namazn qlb
qurtardqdan sonra, salam verrk zn onun ayana atb pmy
balayr. Malik onu qaldraraq deyir: N i grrsn?! Hmin xs deyir:
Mndn ba vermi gnahn zrn istyirm, tanmamdm sni! tr
deyir: Sn artq gnahszsan. Allaha and olsun ki, mn mscid snin
balanman istmk n glmidim. Bli, Malik tr grk bel
olmu olsun v z nfsini o qdr cilovlama bacarsn ki, nadan bir
adam onu thqir edrk alaldanda da o cr cat v csart malik
olmasna baxmayaraq, hal dyimsin. nki btn ilrind z
zmansinin imamnn davams idi ki, nticd mirl-mminin onun
barsind bel buyurmudur: Malik mnim
n mn Allahn Peymbrin olduum kimi idi. Xlas, Malik
hicrtin otuz skkizinci ilind hyatla vidalab. mirl-mminin leyhissalamn onun mbark ad il bal hdnamsi is hmilik olaraq,
mkanndan asl olmayaraq dnyann btn hakimlri n tlimat olub.

762

Allah Ona yardm edn yardm etmy, Ona (dinin) hrmt

gstrn izzt bx etmy zmant verib.
Ona mr edir ki, hvt v istklrin (tyan edn)
zamannda z nfsini bassn v ba qaldraraq itatsizlik
edn vaxt onun qarsn alsn (ki, cilov onun lin dmsin v
tinliklr salmasn). nki Allahn rhm etdiyi kims istisna
olmaqla, nfs hr bir ks pis ilr grmyi mr edir.1
Ey Malik, sonra bil ki, mn sni sndn qabaq daltli v
zalm hkmdarlar olmu hrlr gndrirm. Sn
zndn qabaqk hkmdarlarn ilrin nec baxrsansa,
xalq da snin ilrin hmin nzrlrl baxr. Sn onlarn
barsind n deyirsns, camaat da snin barnd hmin
eylri deyir. Allahn, bndlrinin dillrind zbr etdiyi
(yax v pis) szlrdn, saleh v yax ml sahiblrini
tanyb bilmk mmkndr. 2 Buna gr d snin ehtiyac
gn n tdark grdyn eylrin n yaxs saleh ml
olmaldr. z nfsi istklrin hakim ol. (Onlarn cilovunu
lind saxla ki, sni tinliklr salmasn.) Halal v rva olmayan
eylri nfsin qyma, simiclik et. nki nfs xolad v
ya xolamad eyd simiclik etmk insaf v daltdir.3
1

nsan, onun rindn amanda deyil. Hzrt mam Musa ibn C'fr
leyhis-salam z atalarndan rvayt edib ki, mirl-mminin leyhissalam bel buyurub: Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih)
dylrdn bir hisssini mhariby gndrmidi. Onlar qaydanda
o Hzrt buyurdu: Kiik cihad sona atdran, byk cihadlar is
qalm dstnin xo halna! Onlar dedilr: Ey Allahn Peymbri,
byk cihad ndir? Buyurdu: Nfsl olan cihad v mbariz. Sonra bel
buyurdu: n yksk cihad z nfsi il mbariz aparan kimsnin
cihaddr.
2
gr dillr onlarn yaxlqlar dm olsa, xalq onlar xeyirxah v
yax ml sahibi sayb onlara dua edck. Dillr adlar pis dm
olsa is, onlar pis ml sahibi hesab edib nifrin v qar edcklr.
Buna gr d istr mr ibn bdlziz kimi mslman, istrs d
nuirvan kimi kafir olmasndan asl olmayaraq hr bir hkmdar v
hminin hr bir tayfa bas zndn xo xatir v yax ad yadigar
qoyan ilr grmlidir ki, xalq onun barsind xeyirli dualar etsin v
nticd o, bdi sadti ld etsin.
3
Nfs qar simic olmaq budur ki, sn rva olmayan eyin trafna
bel frlanmayasan, htta gr onu ox sevsn v hrisi olsan da!

763

Riyytl qlbn mehriban, xo rftarl v yax ol. 1

Mbad onlara qar yemklrini qnimt biln yrtc
heyvan (kimi) olasan. nki onlar iki dstdirlr: Ya snin
din qardandrlar, ya da yaradlda snin kimidirlr ki,
ayaqlar srr, pisliklr sbb olan amillr onlara z
tutur v bilrkdn v ya shvn (bilmdn) onlarn llrin
dr. Buna gr d (msum olan imam v peymbrlrdn baqa
he ks shv v xtadan amanda olmad n hanssa bir hadis
onlar bilrkdn v ya shvn pis ilr salanda, onlar
balamaman rva deyil. Bel is) Allahn gzt edrk sni

balamasn istdiyin kimi, sn d gzt edib

gnahlarndan kemkl onlar fv et. nki sn onlardan,
sni valiliy gndrn sndn, Allah is bu hkumti sn
tapran, ilrini yerin yetirmyini istyn v sni onlarla
snayandan stndr. (Sn onlarla n cr davransan, O da sninl
el davranacaq.) Mbad zn Allahla mbarizy
hazrlayasan (din qar xaraq xalqa zlm edsn) ki, sn Onun
qzbin dz bilmzsn v Onun balamasna v
mehribanlqlarna mhtacsan. He vaxt fv v gzt
etmkdn peman, czalandrmaqdan ad olma. Dar
olmaman bacardn qzb tlsm. (tatsizlik v
qlbiqaralq zndn) mn mmuram v (hr n istyirms) mr
edirm v grk mnim mrimi qbul etsinlr, dem. Bu,
qlbin qaralmas, dinin ziflmsi v nemtlrin dyirk
zavala uramasna sbb olar. Sltnt v hkumt sn
zmt v byklk v ya lovalq v zndnrazlq
gtirn zaman Allahn sndn stn olan sltntin,
1

Bel olmasn ki, zahird dostluq gstrib batinind onlarla dmn

olasan. nki bu, riyytin snin trafndan dalmasna sbb olar,
nec ki, Qurani-Krimin Ali-mran sursinin 159-cu aysind Hzrt
Peymbr buyurulur:

Allahn mrhmti sbbin sn onlarla mehriban

oldun. gr qaba, srt rkli olsaydn, lbtt, onlar snin trafndan
dalb gedrdilr. Buna gr d (sn pislik ednd) onlar fv et,
onlar n balanmaq dil, id (mharib iind) onlarla
mslhtl, (mslhtldikdn sonra) qti qrara gldikd is Allaha
tvkkl et! Hqiqtn Allah tvkkl ednlri sevr!

764

hminin Onun sn nisbtd snin znn aciz olduun

ey qadir olmasna nzr sal v bax ki, bu bax (Onun
bykly barsind dnmk v Allah hr ey qalib bilmk)

lovalq v itatsizliyi yatrdar, dikbalnn qarsn alar

v sndn uzaqlam al v dncni sn qaytarar. (Bu i
barsind fikirlmk snin zn glrk lovalq v zndnrazl
zndn uzaqladrmana sbb olar.) zn Allahla Onun

zmtind bir tutmaqdan v qdrtind zn Ona

bnztmkdn kin. nki Allah hr bir itatsiz lovan
xar edrk alaldr. Allahla insafl davran. (Onun mrlrin
ml edrk qadaan etdiklrindn kin.) zn, yaxn qohumlarn
v sevdiyin hr bir riyyt trfindn xalq barsind insaf
ldn verm. (Onlara n zn zlm et v n d yaxnlarnn v
dostlarnn snin adnla zlm etmlrin imkan verm.) gr bel
etmsn zlmkar olarsan. Allahn bndlrin zlm ednl,
bndlrin yerin Allah dmn olar. Allah, Onunla dmn
olann dlil v sbutunu pua xarar (zrn qbul etmz).
Hmin ks (zlmdn) l krk tvb edib (dz yola) qaydana
kimi Allahla mharibd olar. Allahn nemtlrinin
dyimsind (ldn xmasnda) v Onun tez qzb
gtirilmsind (rhmtindn uzaq dlmsind Allahn bndlrin)
zlm etmkdn tsirli bir ey yoxdur. nki Allah,
mzlumlarn dualarn eidn v zalmlarn pusqusunda
dayanandr (onlarn intiqamn alacaq).
Snin n ilrin n sevimlisi haqda orta yolu tutmaq,
onu brabrlik baxmndan mumildirmk v riyytin
ad olmasna daha ox sbb olan daltlilik olmaldr. 1
nki ktlnin qzbi bir ne nfrin razln mhv edir
v ktlnin razl mqabilind bir ne nfrin qzbi
hmiyytsizdir. Riyytin valiy rifah v asayi zaman n
ar yk olan, tinliklrd n az kmk edni, dalt v
brabrlik zaman n narazs, istklrd n ox israr edni,
bxi verilnd n az kr v minntdarlq edni, rdd
ednd zr hamdan gec qbul edni, dvrann tinliklri
mqabilind sbr etmkd n zifi xas tbqdir. Dinin
1

Hr bir id mumi ktlnin xeyrin olan mvqeyi se, hrnd ki, bu

azla ar glsin v onlar ondan raz qalmasnlar.

765

stunu, mslmanlarn ktlvi birliyi v dmnlr

mqabilind (onlarn hcumlarnn qarsn almaa) hazr olan
(tezlikl he bir i grmy qadir olmayan bir ne nfr xas tbq
deyil) xalqn mumi hisssidir. Buna gr d grk onlarla

birg olasan v meyl v rbtin onlarla olsun. Riyytin,

zndn n ox uzaqladraraq dmn saymal olduun
adam camaatn eyblrini danmaqda israr edni olmaldr.
nki camaatn eyb v nqsanlar var v onlar rtmy n
layiq olan ks, validir. Buna gr d camaatn sn gizli
olan eyblrini axtarma (arama) ki, snin vzifn sn mlum
olanlar (onlarn eyb v nqsanlarndan bildiklrini) rt-basdr
etmkdir. Sndn gizlin olan eylr barsind Allah hkm
edck. Bel is Allahn, snin riyytdn gizltmk
istdiyin eyblrini rtmsi n bacardqca eyblrin
(camaatn eyblrinin) stn rt. Camaatdan olan btn kin
dynlrini a. (Qlbind onlardan kin saxlama.) Sni intiqam v
czaya birldirn btn tellri qr. Sn gr dz olmayan
hr bir eyd zn bilmmzliy vur. Qeybti v sz
gzdirni (onun dediklrini) tsdiqlmk v ona inanmaqda
tlsm. nki szgzdirn zn yd vernlrin simasna
salsa da xyantkar v hiylgrdir. (Buna gr d onun
dediklrini tez qbul etmk sonrak pemanlnda he bir fayda
olmayan shv sbb ola bilr.)
z (ilrin barsindki) mslhtlmlrin xsis adam

daxil etm ki, o, sni yaxlqdan v bxi vermkdn

saxlayar, yoxsulluq v kasblqla qorxudar; n rksiz v
qorxa (daxil et) ki, o sni ilrd (onlara girimkd)
sstldirr; n d hris adam ki, o, (ehtiyac gn n mal
toplamaq) hrisliyinin oxluundan (xalqa) zlm etmyi snin
nzrind gzlldirr. Bellikl, xsislik, qorxaqlq v
hrislik bir-birindn ayr mxtlif xisltlrdirlr ki, Allaha
qar pis gmanda olmaq onlar bir yer toplayr!1
1

Bu xisltlrin mnyi Allaha qar pis gmanda olmaqdr. Allah

barsind pis gmanda olan kims Onu tanmr. nki xsis adam gr
Onu ox bxi edn bils, baqalar il mnasibtd simiclik etmz.
Qorxaq adam Onu z qoruyucusu adlandrsa Allahn byndiyi i
girirk onu yerin yetirmkdn qorxmaz. Hminin hris adam gr
Onu ruzi vern bils srvt toplamaa hrislik etmz.

766

Snin vzirlrinin (mmlktin ilrin tyin edrk nzr v

fikirlrindn istifad etdiyin kslrin) n pisi sndn qabaq r v
pis mlli insanlarn vziri olmu v gnahlarda (nalayiq
ilrd) onlarla rik v ortaq olmu vzirdir. Buna gr d o,
(bel bir adam) snin yaxn v xsusi adamlarndan
olmamaldr. nki onlar gnahkarlarn kmkilri v
zalmlarn qardalardrlar (yoldalardrlar). Halbuki sn
onlarn yerin (lknin ilrind) onlar kimi gzl dnc v
yax icralq bacarna malik olanlar arasndan zrind
onlarn (pis v r adamlarn hkumtind mrtkib olduqlar) gnah
v irkin mllri olmayan, zalma zlmnd v gnahkara
gnahnda yardm etmyrk lbir olmam n yax vzir
tapa bilrsn. Snin onlara kdiyin xrc yngl (-nki onlar
snin verdiyin az nemti ox hesab edib mqabilnd tkkr v
minnntdarlq edrlr), onlarn sn etdiklri yardm daha

gzl, sn mehribanlq zndn olan meyl v rbtlri

daha ox v sndn baqas il dostluqlar daha az olar.
Buna gr d onlar z xlvt (i) v mclislrind yaxn v
xsusi adamlarndan et. Grk snin yannda onlarn n
stn o vzir olsun ki, sn, ac olan hqiqti ox sylyir
v sni, Allahn z dostlar n bynmdiyi danq v
davrannda az triflyir, hrnd ac sz v snin istk v
arzularn az triflmk ryinin sxlmasna sbb ola bilr.
(Onun ac danq v davrannn sn ar glmsindn v onun bu
trzd davranmasndan ad olmasan da deyiln kimi et.) Prhizkar v
doruulara qoul (hmi onlarla otur-dur) v onlar sni ox
triflmy v pu v bihud ilr grmmyin (v deyilmsi
mnasib olmayan eylr) gr sni sevindirmmy vadar et,
yrt (ki, snin diqqtinin zn clb olunmasna rait yaratm
olsunlar). nki triflmkd ox israr etmk insan

zndnraz edrk itatsizlik yaradr.

Yax i grnl pis i grn ks snin yannda bir
sviyyd olmamaldr. nki bu, yax ml sahiblrini
yaxlq etmkd hvsdn salar, pis mllilri is pislik
etmy mcbur edr. Onlarn hr birin zlrinin sediklri
eyl vz ver (yax ml sahibini mkafatlandr, pislik edni
czalandr). Bil ki, valinin riyyt yaxlq etmsindn,
767

xrclrini ynglldirmsindn v onlardan sassz

incimmsindn yax he n, onun onlara mnasibtd
nikbinliyin sbb olmur. Buna gr d grk bu bard
riyytin barsind nikbin olmana sbb olan ilr
grsn. nki nikbinlik sndn oxlu tinliklri
uzaqladrar.1 Snin ona qar nikbin olmana n layiqli
kims, ox yaxlq edrk yax snadn xsdir.
Barsind bdbin olmana n layiqli kims is pis rftar
edrk az snadn xs olmaldr. (Buna gr d onlarn
yardmna ehtiyacn olanda, sndn pislik v srtlik grm xs deyil,
ehsan v yaxlq etdiyin xs etimad et.)
Bu mmtin ba v byklrinin ml etdiklri, (camaat
arasnda) lft v nsiyyt yaranmasna sbb olmu v
riyyti (onun ilrini) sahmana salm gzl adt v qaydan
(mslki) pozma. Kemi adtlrdn nys ziyan vuran
nn v sullar icra etm. nki (gr bel etsn, bil ki, xeyir
ld etmycksn) savab v mkafat hmin (gzl) adt v

qaydalarn kkn qoyann, gnah is hmin adtlri

pozduun n snin olacaqdr.
Snin hrlrinin ilrini sahmana salan eylri
mhkmlndirmk v sndn qabaqk insanlarn brqrar
etdiklrini brpa etmk barsind alimlrl oxlu
mzakirlr v doruular, dz ml sahiblri il danqlar
apar (ki, nticd hkumtin hmilik qalsn v riyytin ii layiqli
trzd yerin yetirilsin).
Bil ki, riyyt (snin frmann altnda olanlar) bir ne
tbqdn ibartdir ki, bzilri (bzilrinin ilri) yalnz digr
bzilri il qaydaya, nizam-intizama dr, bir dst, digr
dsty mhtacdr. Bellikl, onlarn bzilri (birincisi, Allahn
dmnlrinin qarsn almaa hazr olan) Allah ordular, bzilri
(ikincisi) mumi v xsusi katiblr, digr bir qismi (ncs,
1

Buna gr ki, riyyt barsind bdbin olmaq srtliy sbb olur.

Srtlik is inciklik gtirir. Onlar inciyndn sonra is snin tutduun
vzifdn knarladrlmana alacaq, bacardqca sninl mxalift
etmy balayaraq frst axtaracaqlar. Sn d naar qalb hmi
onlarn ilri barsind fikirldiyin n qmgin v kdrli olacaqsan
v bellikl d, rahatlq v asayaini itircksn.

768

rit hkmlrini xalq arasnda daltl icra edn) daltli qazlar,

baqa bir hisssi (drdncs) insafl v mlayim davranan
iilr (hkumt mmurlar), bzilri (beincisi) himayd olan
cizy vernlr (mal, can v namuslarnn slamn pnahnda olmas
n vergi vern kafirlr) v xrac vern (Allahn haqqn dyn)
mslmanlar, digr bir qismi (altncs) tacirlr v snt
sahiblri, baqa bir dstsi (yeddincisi is) mhtac v

miskinlrdn ibart aa tbqdir. Allah bu tbqlrin hr

birinin pay v shmini zikr edib, onun vacibi l v
miqdarn z kitabnda (Qurani-Krimd) v ya
Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih) snnsind hd v mr
formasnda byan edib ki, onlar bizim yanmzda
saxlanlaraq qorunub (hmin l v hdiliklr bizim limiz atan
yerddir). Bellikl, (bu dstlrin xeyri budur ki,) sgrlr
Allahn mri il riyyt n (onlar dmnlrin rindn
qoruyan) qala v istehkam (kimi), valilrin zint v bzyi,
dinin izzti v min-amanlq yollardrlar. Riyytin
brqrar olmas ancaq onlarn mvcudluundan asldr.
sgrlrin nizam-intizam v asayii is Allahn onlar n
myynldirdiyi xracdan (vacib edilmi haqdan) baqa he
n il tmin olunmur. Onlar, onun vasitsi il dmnlri il
vurumaa gc v qdrt ld edirlr v ilrini sahmana
salmaqda ona arxalanrlar. O (xrac), onlarn (sgrlrin)
ehtiyaclar olan zaman ildilir. Bu iki dstnin (sgrlr v
xrac dynlrin) daya v asayii is ancaq nc dstdn
asldr ki, o, balantlar (al-veri v evlnm msllri)
barsind hkm xaran qazlar, vergi v xrac toplayan
mmurlar, mumi v xsusi ilrd etimad ediln (hesablama
ilrini tnzimlyn) katiblrdn ibartdir. Btn bu dstlrin
rahatlq v asayii is ancaq glir v xeyirlrini toplayb
bazarlar yaradan v zlrindn baqalarnn sy v
tlalarnn qura bilmdiyi ilri quran tacir v snt
sahiblri vasitsi il tmin olunur. Bu dstlrdn sonra
mhtac v yoxsullardan ibart aa tbq glir v
(varllara,) onlara l tutaraq kmk etmk vacib v lazmdr.
Allah yannda bu tbqlrin hr biri n (yoxsulluq v acizlik
deyil) gen-bolluq, firavanlq var. (Buna gr d gr bzilrini
769

bzilrin mhtac edibs bu, yoxsulluq v qdrtin azlndan deyil,

hikmt v mslht saslanr.) Bu dstlrin hr birinin, valinin

boynunda, onun iini sahmana salmaq miqdarnda haqq

var. Vali Allahn ona vacib etdiyi eyin hdsindn ancaq
sy v tla etmk, Allahdan yardm istmk, zn haqqn
hyata keirilmsin hazrlamaq v tin v asanlndan
asl olmayaraq hr bir id sbr etmkl gl bilr.
Buna gr d (ilrin icrasna) sgrlrindn o adam tyin
et ki, Allah v Onun Peymbri (Onlarn razln ld etmk)
n, hminin imam v rhbrin n (ona tabe olmaqda)
daha ox yd qbul edn, daha tmiz rkli (danq v
davrannda dz), daha all v sbrli olsun. Hmin xs gec
qzblnnlrdn, zr (gnahkarn zrn) tez qbul
ednlrdn (rahatl qzblnrk zr qbul etmmkd grn qaba
v kobud adamlar kimi olmayanlardan), li altndaklara
mehriban, gcl v qvvtlilr qar is srt olub ba
ymynlrdn, srtliyin yerindn qopartmad (srtlik
nticsind zlm etmy enmynlrdn) v yumaqln (ilrin
icrasnda) yerind oturtmad (vzifsini yerin yetirmkdn
saxlamad) kimslrdn olsun.
Buna gr d rfli v ncib aillrdn olanlar, (xalqa
xidmt v Yaradana tabe olmaqda) gzl kemi malik
kimslrl, hminin igidlr, catlilr, sxavtlilr v
comrdlrl otur-dur. (Ordu v lk balarn bel adamlardan
se.) nki onlar byklk toplusu v yaxln qolbudadrlar. Bel is vladlarna can yandran valideyn
kimi onlarn ilrin can yandr. Onlara olan v onlar qadir
edn yaxln, sn byk (ar) glmmlidir. Onlarn
mqabilind gtrdyn yoldalq hdiliyini, htta kiik
olsa da, yngl saymamalsan (Onlara hmi yaxlq et, istr az
olsun, istrs d ox. Buna gr d gr onlara byk yaxlq etmk
frsti qarya xsa v sn onu etsn, etdiyin yaxl byk sanma.
Hminin gr kiik bir yaxlq etsn onu kiik sayb trk etm v
yerin yetir.) nki yaxlq onlar sn xeyirxah v xobin
edr (v nticd mrlrini lazmnca yerin yetirrlr). Onlarn

byk ilrini yerin yetirmy arxalanmaq v mid

bslmkl az hmiyytli ilrd onlara kmk etmyi,
yardm gstrmyi trk etm. (He vaxt mnim kimi byk
770

ilrd onlarla birg olan adam n xstnin haln soruman, yeni

dnyaya glmi uaa gr tbrik demyin v bu kimi eylrin el d
hmiyyti yoxdur dem!) nki snin kiik yaxlnn z

yeri var v onlar ondan bhrlnirlr. Elc d byk

yaxlnn da z yeri var ki, onlar ona da mhtacdrlar.
(Xlas, kiik yaxl trk etm v onlar byk yaxln intizarnda
qoyma ki, bu, inciklik v prianla sbb olar.) Grk qoun
balarnn n seilmii v stn qounla (mal v srvt)
yoldalnda brabrlik edni, insafls (maln artnda deyil
sli v mayasnda zn onlarla brabr bilni-nki artndan
balamaa brabrlik deyilmz) v qounun dmnl dyd
yekdil olmas (dy zaman aillrinin vziyytlrinin yax
olmamasnn qmini kmmlri) n z imkanatndan (qounun
onun lind olan rzaqndan) asayid olmalar miqdarnda

onlara v aillrin ehsan edn kims olsun. nki snin

onlara qar mehribanln v kmk etmyin onlarn
qlblrini sn doru ynldck v onlar sn mehriban
edck.1 Valilri ad edn n gzl ey hrlrd dalti
brqrar etmk v riyytin arasnda mhbbti z
xarmaqdr. Onlarn mhbbti ancaq sinlrinin (qzb v
kindn) salamat qalmas il z xr. Onlar valilrin
qorunmasn istmlri, onlarn trafnda olmalar,
hakimiyytlrini ar saymamalar v onlarn (hkumt)
mddtinin baa atmasn gzlmmkdn baqa he bir
eyl (salam sin il) xeyirxah olmurlar. Buna gr d onlarn
arzularn yerin yetir. Onlar yax yad et v snaqdan keib
ziyyt knlrin alqanlqlarn dil gtir. nki onlarn
yax i grnlrini yad etmk cat sahibini
hycanlandraraq hrkt gtirr v Allahn istyi il
oturan (idn qalan) hvslndirr (yenidn i balamaa svq
edr).
Buna gr d onlarn hr birinin zhmt v iini onun
z n hesab et v birinin zhmtini digrin nisbt
1

Bli, gr ba z qoun balarn sgrlrl brabrlik edrk

onlarn gndlik v aylq paylarn vaxtnda vermy vadar ets, ham
onun trfdar olar. Bel olmayan surtd is onlarn qlblri badan
dnr v lknin ilrinin pozularaq gerilmsin sbb olar.

771

verm (ki, zhmtke, valinin dalt v insafna bdbin olmasn v

hminin baqalar da byk ilr girisinlr). O, iini sona
atdranda
onu
mkafatlandrmaqda
shlnkarlq
etmmlisn. Hminin kimins bykly sni onun kiik
zhmt v iini byk hesab etmy, elc d birinin
kiikliyi onun byk zhmt v iini kiik saymaa vadar
etmmlidir.1
Aciz qaldn tin ilri, sn bhli grnn (Allahn,
onun barsind olan hkmn bilmkd a-ba qaldn) ilri
Allaha (Onun kitabna) v Onun Peymbrin (onun snnsin)
hval et. nki nqsan siftlrdn pak v tmiz olan Allah
(Qurani-Krimin Nisa sursinin 59-cu aysind) hidayt etmk
istdiyi dsty bel buyurub:


Ey iman gtirnlr! Allaha, Peymbr v
znzdn olan ixtiyar sahiblrin (imam, rhbr v Hzrt
Peymbrin haqq olan xlif v caniinin) itat edin. gr bir i
barsind mbahis etsniz (ixtilafa dar olsanz) onu, Allaha
v Peymbr hval edin (bel hallarda onlara mracit edin,
nfsi istklr zndn hkm xarmayn ki, bu mhv sbb olar).
Demli, Allaha mracit etmk Onun kitabndan
mhkm olanlar (mnasnda bh v trddd olmayanlar)
gtrmk, Peymbr mracit is onun tfriq
yaratmayan v birldirici olan snnsini2 (hkmlrini)
gtrmkdir.
Bellikl, xalq arasnda qzavt v hakimlik n
riyytin n yaxsn se. Elsini ki, ilr ona tin
glmsin (hr bir hkmn hdsindn glsin v aciz qalmasn),
kimy dm kslr dava v qalmaqal barsind z
nzrlrini ona qbul etdir bilmsinlr, mtmadi olaraq
shv yol vermsin, haqq drk ednd ona qaytmaqda aciz
qalmasn (z z shvini baa dnd v ya baqas onu shvindn
1

nki bu cr rftar etmk dalt ziddir v i grnlrin ilri yerin

yetirrk hvsdn dmlrin sbb olur.
2
Mqsdi mlum olmayan v paralanma yaradan deyil, ixtilaflar
aradan qaldran v hamn fikir v dncd birldirn snn
(nzrd tutulur).

772

xbrdar ednd inadkarlq gstrrk z shvin israr edn deyil,

ondan qaydan olsun), nfsi tamah v hrisliy meylli olmasn
(-nki tamahkar olsa dzgn hkm xara bilmz), lazmnca
dnmdn az anlayla kifaytlnmsin (blk grk
aradrma aparsn v axra kimi lazm olan eyi ld etsin), bhli
mqamlarda dayanaraq hamdan ox gtr-qoy etsin (bhli
ilrd hqiqti ld etmyinc hkm xarmasn), dlil v sbutlar

hamdan ox yrnib mnimssin, ikaytilrin

mracitlrindn
hamdan
az
bezsin,
ilrin
aydnladrlmasnda (olan ziyytlr) hamdan ox tmkinli
v dzml olsun, hkm aydnlaanda hamdan qtiyytli
olsun (mslnin hqiqtini drk edn kimi tez onun hkmn xarsn
v hkm gecikdirmsin v mbahis edn trflrin mttl
qalmalarna sbb olmasn), ox triflmk onu xudbinliy
dar etmsin v mcburiyyt v klk onu (iki trfdn birin)

meylli etmsin. Bu siftlrl zintlnmi hakimlr az l

drlr. (Onlar tapmaq n ox almaq lazmdr.) Bundan
sonra onun xard hkmlrdn trafl xbr tut, yoxla.
(Mbada o, sonra dzld bilmdiyin shv yol vermi olsun.) Ona o
qdr bxi et v yaayn el gen-bol tmin et ki, zr v
bhan gtirmsin yer qoymasn v hmin bxi
sbbindn xalqa ehtiyac az olsun (v rvt almaa he bir
bhansi qalmasn, ilrind dzgn v doru hkm xarsn). z
yannda ona el bir mqam v byklk ver ki,
yaxnlarndan baqa birisi onun (aradan gtrlmsi) tamahna
dmsin v o, snin yannda camaatn gzlnilmdn onu
pu etmsindn qorxusuz v xatircm olsun.1 Bellikl,
qazlar semk v onlar n saydm siftlr barsind
hrtrfli fikirl. nki bu din r v pis mlli adamlarn
lind sir olub, onunla nfsi istklr sasnda davranlb v
onun vasitsi il dnya istnilib.
Sonra mmur v icralarnn ilrin nzr sal, diqqt et.
Onlar snaqdan keirdikdn sonra i tyin et. (Onlarn
dindarlq, dzlk v doruluunu snamynca bir i tyin etm.)
1

nki qaznn dmni v paxllq edni oxdur. gr onun snin

yannda mqam v ehtiram olmasa o, rahat v asud olmayacaq v
dzgn hkm byan etmkdn qorxacaq.

773

Onlar z istyinl, onlara kmk mqsdi il v zbana

(mslhtlmdn) bir i gndrm. nki kimis z
istyinl v zbana hr hans bir i tyin etmk (riyyt)
zlm v xyant budaqlar toplumudur.1 Onlar
snanlmlardan, ncib v lyaqtli aillrdn olan
hyallardan v slamda ncl olanlardan ist (tyin et).
nki onlar gzl xlaq v xasiyyt, dzgn namus v
rf (zlrin ar v bdnamlq rva bilmzlr), az tamaha v
ilrin sonunu grmkd dzgn fikr (uzaqgrnliy)
malikdirlr. Sonra onlarn rzaq paylarn gen-bol ver.
nki bu i onlara zlrini islah etmkd (xasiyytlrini
yaxladrmaqda) qvvt verir v llrind olanlar
(mslmanlarn
mallarn)
yemy ehtiyac duymurlar.
Hminin gr mrin tabe olmasalar v ya mantin
xyant etslr, bu, snin onlara qar dlil v sbutundur.2
Sonra onlarn ilrini tfti et, yoxla. Onlara doruu v
vfal mfttilr gndr. nki snin onlarn ilrini gizlin
kild yoxlaman onlarn dz v riyytl yumaq v
mlayim davranmaa mcbur olmalarna sbb olar. (gr
vali onlarn ilrin nzart etms, onlar dalt v insaf rivsindn
knara xar v xalqa zlm edrlr). zn (xyantkar) yardm

v kmkilrdn qoru. gr onlardan biri xyant v

nadrstlk ets v mfttilrinin onun xyanti
barsindki xbrlri bir-biri il st-st ds, hmin
xbrlrl kifaytln. 3 Buna gr d grk ona bdn czas
versn v onu mlin gr tnbih edsn. Sonra onu
dyrsiz v xar et, ona xyant damas vur v thmt v
bdnamlq arn (boyunduruq kimi) boynundan as (ki, nadrst
insanlar n ibrt olsun).
1

Ona gr ki, gr hakim zbana, mslhtlmdn, snamadan nfsi

istklr qaplaraq kimlris hr hans bir i tyin edibs, dalt v
insafa zidd bir hrkt edib v xalqn mantin xyant edib.
2
gr sn onlarn qarnlarn tox etsn v onlar gstrilrini yerin
yetirmslr, yaxud mantin xyant edib rvt alsalar onlar
czalandrmaq istsn he bir bhan gtir bilmzlr.
3
Bu cml blk d buna iardir ki, dvlt iind hadt vermk n
mcthidlrin rit msllrind ahid n rt hesab etdiklri
myyn say v dalt rt deyil.

774

Vergi iind vergi vernlrin xeyrin aradrma apar.

nki verginin v vergi vernlrin xeyrind baqalarnn
dinclik v rahatl var. Baqalarnn dinclik v rahatl
ancaq vergi vernlrin vasitsi il tmin olur. nki
camaatn
hams
verginin
v
vergi
vernlrin
rkyeynlridir. (Buna gr d gr vergi v vergi vernlrin
ilri dz olsa camaat rahatlq v asayid olar. Amma bu msly
etina etmsn ham tinliy dr.) Sn vergi almaqdan ox (vergi
alnan) yerlrin abadlna diqqt yetirmlisn. nki vergi

ancaq abadlqla ld edilir. Abadlq yaratmadan vergi tlb

edn ks hrlrinin viranlna v bndlrin mhvin
balayb v onun ii ancaq qsa mddt davam edr. Buna
gr d gr vergi vernlr (myynldirilmi verginin)
arlndan, (mhsula dymi) xstlik v bladan, su paynn
ksilmsindn (khrizlrinin tutulmasndan v ya hovuzu v ayn
bndini selin aparmasndan v bu kimi eylrdn), ya yamamas
v eh dmmsindn, suyun (sel v bu kimi eylrin) rtdy
yerin dyimsindn v ya susuzluun (kinlri) mhv
etmsindn ikaytlnslr onlarn vergilrini ilrinin
dzlrk yaxlaacana mid bsldiyin qdr
ynglldir.1 Onlarn yklrini ynglldirmk sn ar
glmmlidir. nki onlara etdiyin bu gzt bir ehtiyatdr
ki, onu hrlrin abadl v hkumtinin zintlndirilmsi
il sn qaytaracaqlar. Hminin onlarn nikbinlik v
triflrini zn clb edcksn v aralarnda haqq-dalti
brqrar etmyindn ad v mmnun olacaqsan. Eyni
zamanda onlarn yannda tdark grdyn eylrl - onlar
n yaratdn asayil, z daltinl qazandn inamlar
il v etdiyin mlayimliklrl gclrinin artmasna
arxalanacaqsan. Bellikl, qarya el hadis xa bilr ki,
etdiyin yaxlqdan sonra onu onlara taprarsan v onlar
1

Mrhum rhi Molla Mhmmdsalih Qzvini burada bel buyurub:

Bu klam verginin ancaq ritd myynldirilmi zkat olmamasna
dlalt edir. Hminin mlum olur ki, o, torpaq, su v baqa eylr n
myynldirilmi vergidir v onun miqdar barsind zamann tlbi
sasnda frq qoyulur v bu ancaq slamn pnahnda olan qeyrimslmanlara aid deyil.

775

onu sevincl yerin yetirrlr. nki abad mmlkt hr n

yklsn k bilr (v bu, riyytin vziyytinin yaxl v onlarn
z hakimlrin inam v etimadlar nticsind mmkndr). Yer
hmi, halisinin yoxsulluu zndn viran olur. Riyytin
yoxsul v prian olmasnn sbbi is hkmdarlarn ancaq
(mal-srvt) toplamaq fikrind olmalar, (hkumt v balqda)
qalmaa bdbinliklri v hadislr, ibrtlr v dvrann
gedii barsindki dnclrdn az bhrlnmlridir.
Ondan sonra katiblrinin vziyytin nzr sal v onlarn
(davran v dan dz olannn) n yaxsn i tyin et.
(Dmnin qarsn almaq v dvltilik barsindki) plan v
sirlrini aqladn mktublar el adama hval et ki,
(dindarlq, mant sadiqlik, xeyirxahlq, tmizlik v bu kimi) btn
bynilmi xsusiyytlrd digr katiblrdn zngin olsun. 1
El bir adam ki, mqam v byklk onu, camaatn v
byklrin hzurunda sn qar xmaqdan kinmmk
hddin qdr crtlndirmsin, qafillik v unutqanlq
mmurlarnn mktublarnn sn atdrlmasnda v onlara
snin trfindn gzl cavab verilmsind, elc d snin
n ald v snin trfindn balad eylrd
shlnkarlq etmsin sbb olmasn, snin xeyrin olan
mqavilni sst balamasn (onu mhkm v tutarl yazsn),
snin zrrin balanm mqavilnin dynn amaqda
aciz olmasn v ilrd z yerini v qdir-qiymtini bilsin.
nki z mqam v iini bilmyn ks baqasnn yerini v
iini he bilmz. (Demli, dvlt v hakimin xsusi katibi z rtb v
qdrini bilmlidir ki, hr bir ksin mqam v iin d bld olsun.) Bir
d onlar z ayq-sayqln, inamn v nikbinliyin
saslanaraq (i) tyin etmmlisn. nki insanlar (ii v
mmurlar) vali v hkmdarlarn rklrini l almaq n
zlrini bzdilmi v yax xidmt edn kimi tantdrrlar.
(zlrindn mant sadiqlik, nfs pakl v xeyirxahlq biruz verir v
validn eyb v pisliklrini gizldirlr ki, onu aldadaraq inam v
1

nki hkumt sirlrindn hamdan ox xbrdar olan ks, byniln

siftlr malik olmaldr. Bel olmasa kiik bir istk v mqsd gr
mharibd qounun mlubiyytin v lknin ilrinin ziyanna rait
yarada bilr.

776

nikbinliyini qazansnlar v divan ilrin kesinlr.) Halbuki

(onlarda) zlrindn biruz verdiklri v zlrini bzdiklri

eylrin arxasnda xeyirxahlq v mant sdaqtdn srlamt yoxdur. Lakin onlar sndn qabaqk yaxlar n
grdklri ilrd sna. Sonra onlarn xalq arasnda
tannmlarnn n yaxlarn v mantd mhur v ad
dillrd olanlarn n dzn se. Snin bu snan Allaha v
ilri sn tapran ks (mam leyhis-salama) tabe olmana
bir dlildir. lrinin hr biri n katiblrindn bir ris v
mdir tyin et ki, ilrin bykly onu mlub v aciz,
oxluu prian etmsin. gr katiblrind bir eyb v
nqsan olsa v snin ondan xbrin olmasa, hmin pisliy
gr sndn d yaparlar. (Onun msuliyyti sninldir.)
Sonra tacirlr v snt sahiblri barsindki taprqlar
qbul et v (z mmurlarna) onlara yaxlq etmyi tapr (ki,
onlarn mal v srvtin tamah salb bhan gtirrk onlar
incitmsinlr v hvsdn salmasnlar), istr onlarn (bir hrd
alb-satan v ya riki baqa yerdn gndrn v o, hrd qalb
satan) mskunlaaraq oturaq salan olsun, istr z mal v
srvti il get-gl edni, istrs d z bdni (fiziki myi) il
fayda vernlr (z l-qollar il xalqn ehtiyac olan eylri
hazrlayan sntkarlar)! nki onlar mnft amili v

mnbyidirlr v mal snin hakimiyytinin hat dairsind

olan shra, dniz, dznlik v dalqlarn tin yollar v
uzaq nqtlrindn - camaatn toplamad v getmy
crt etmdiyi yerlrdn gtirnlrdir. Bellikl, tacirlr
srtlik qorxusu olmayan asudlik, hminin r v pislik
gzlnilmyn slh v barq adamlardr. zn olan yerd
v hrlrinin knar-bucanda onlarn ilrini yoxla. (Uzaq
v yaxn yerlrdn onlarn rahatln ist ki, onlara bir zlm v sitm
olmasn.) Onlar barsind olan btn taprqlarla brabr bil

ki, onlarn oxunda hdsiz hrislik, irkin v xoaglmz

xsislik, baha satmaq n mhtkirlik (mallar yb saxlamaq)
v istdiyi kimi qiymt qoymaq (xislti) var. Onlarn bu ilri
xalqa ziyan dymsin sbb olur v bu, valilr nqsandr.
Buna gr d mhtkirliyin qarsn al. nki Allahn
Peymbri (sllllahu leyhi v alih) onu qadaan edib.
(Mhtkirliyin qayda-qanununlar v onunla bal msllr fiqh

777

kitablarnda aqlanb.) Al-veri grk asan, yr-skiyi

olmayan trzilrl el qiymt aparlsn ki, satana v alana

zlm v haqszlq olmasn.1 Bellikl, snin qadaa
qoymandan sonra mhtkirlik edni czalandr, el
czalandr ki, onun rsvay olmasna (v baqalarnn ibrt
2
gtrmlrin) sbb olsun. Amma hddini kemsin.
Sonra arsiz, aciz, yoxsul v mhtaclardan, elc d
tinlik, xstlik v zifliy dar olmulardan ibart aa
tbq barsind Allahdan qorx, Allahdan qorx! nki bu
tbq irisind hm hqirlik v biarliyini z xarb
istynlr, hm d bxi mhtac olmasna baxmayaraq,
(nfsi pak olduu n) onu zahird bildirmynlr var. Allahn
razln qazanmaq n Onun z haqqndan, onlar
barsind sn mr etdiyini yerin yetir v lind olan
beytlmaln bir hisssini, elc d hr bir hrd slamn
qnimt (yolu il) ald yerlrin taxl v mhsulunun bir
qismini onlara ayr. nki onlarn n uzaqda olan n
yaxnda olan qdr pay v bhry malikdir. 3 Sndn
onlarn hr birinin hquqlarna riayt etmk istnilib. Buna
gr d adlq itatsizliyi v naz-nemt qrq olmaq sni
onlarn haln bilmkdn saxlamasn. nki sn, barsind
sy v diqqtin ox olan byk ilri mhkmlndirmyin
n kiik ilri ldn xartmaa gr zrl saylmrsan.
Buna gr d syini onlardan (ilrini dzltmkdn) sirgm
v itatsizlik sbbindn onlardan z dndrm. Onlarn
(yoxsul v ziflrin) - gzlrin (camaatn) xar v hqirlikl
1

rhi Qzvini (rhimhullahu leyh) burada bel buyurub: Bu

klamn zahiri mnas budur ki, vali onlar, trflrin he birin zlm
olmamas n myyn qiymt mcbur ed bilr.
2
Cza gnahdan artq olmasn. Bu, camaatn tbqlrin nisbtd frq
edir. Ola bilr ki, azacq danlaq kims cza olsun. Hminin ola bilr
ki, kims hbs v ignc il d aylaraq zn glmsin. Bel olan
halda, hr bir ksin czasnn myynldirilmsi valinin hdsindir.
3
Onlarn hams beytlmaldan v mslmanlarla mharib ednlrdn
alnm yerlrin taxlndan bhrlnirlr, istr uzaqda olsunlar, istr
yaxnda. Onlarn, zlrini sn atdraraq z paylarn almaq imkanlar
olmad n sn onlarn haqlarn vermk n olduqlar hr
mmur gndr ki, he ks mhrum v midsiz qalmasn.

778

baxd, xalqn kiik sayd kimslrin - sn li

atmayanlarnn ilri il maraqlan, aradr.1 Bellikl, onlar
(onlarn vziyytlri il maraqlanaraq aradrma aparmaq) n
znn (Allahdan) qorxan v tvazkar olan inanlm
nmayndni tyin et ki, onlarn ilrini sn atdrsn.
Sonra onlarn barsind el ilr gr ki, (qiyamtd) Allaha
qovuacan (Onun hesab v aradrma aparaca) gn zrn
qbul etsinlr. nki onlar riyyt arasnda dalt v insafa
baqalarndan daha ox mhtacdrlar. (Ona gr ki, onlar z
haqq v hquqlarn qorumaq qdrtin malik deyildirlr.) Bellikl,
onlarn hr birinin haqqn da etmkd Allah yannda dlil
v sbuta malik ol (ki, he bir msuliyyt damayasan). (Az yal)
yetimlri v arsiz v (ziflik ucbatndan) zlrini xahi
hazrlamam yal qocalar hdn gtr. Dediklrimiz (v
snin n proqram kimi myynldirdiyimiz eylr ml etmk)
valilr ar v tindir. (mumiyytl) haqqn hams ardr.

Bzn Allah onu gzl mkafat v nicat axtaranlara,

zlrini sbr vadar ednlr v Allahn vd etdiyinin (bdi
Cnntin) dzlyn inananlara ynglldirr (sonra onlar onu
asanlqla icra edrlr).

Vaxtnn bir hisssini sn ehtiyac olanlara ayr v

hmin vaxt zn onlar n (onlarn istklri il mul olmaa)
hazrlayaraq mumi mclisd otur (ki, zif v biarlrin sn
llri atsn). Bellikl, sni yaradan Allaha (Onun razln ld
etmy) gr (onlarla) tvazkar ol. z gzti v
qarovulularndan olan sgr v qaplarn (onlara mane
olmaqdan) saxla ki, onlarn nmayndlri kklmdn,
qorxub kinmdn dansn (ehtiyacn istsin). nki mn
Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) dflrl bel
buyurduunu eitmim ki: He bir mmt, zifin haqq
gcldn kklmdn, qorxub kinmdn alnmaynca
paklamaz, lvilmz. Sonra onlarn srtlik, kobudluq v
1

nki qaplar yoxsul v ziflr alaldc v hqirlik gz il

baxrlar v onlar valinin yanna ox az hallarda buraxrlar. Buna gr
d sn onlar n el bir i gr ki, z istklrini he bir qorxu olmadan
v tinliy dmdn sn bildirsinlr v nticd he ks zlm mruz
qalb midsizlrk sndn Allah-talaya ikaytlnmsin.

779

shbt qaydalarn bilmmlrin dz v z vurma.1

Tndly (pis xasiyytliliyi) v zn bynmyi (onlarla oturub
durmaq v danma zn sdrmama) zndn uzaqladr
ki, Allah rhmt qaplarn snin zn asn v itat v
tabeilik mkafatn sn ta etsin. (Onlardan birin bir ey
vermk istynd) baladn eyi xo zl bala (ki, o,
istynin d ryin yatsn). Hminin (gr onun istyini yerin
yetirmy gcn atmasa v ya onu yerin yetirmyi mslht bilmsn,
sirgdiyin eyi) mehribanlq v zrxahlqla sirg (ki, o,
sndn incimsin v qlbind sn qar kin saxlamasn).

lrinin irisind bzilri d var ki, onlar grk sn

zn yerin yetirsn. Onlardan biri mmurlarna (onlarn
mtlblrin) katiblr aciz qalanda (zlrindn cavab ver
bilmynd) cavab vermkdir. (Hmin il gr vali xsn mul
olmasa katib v mmurlarnn mttliliklrin sbb olar.) O
ilrdn (digr) biri camaatn, (oxluuna gr) kmkilrinin
(mmurlarnn) darxmasna sbb olan istklrini sn atan
gn yerin yetirmyindir (onlara cavab vermyindir. Mmurlar z
rahatlqlar n hmin ilri dala atmaq istdikd onlara sn zn
baxmal v onlar txir dmy qoymamalsan). Hr gnn iini

hmin gn gr. nki hr gnn zn mxsus ii var.2

Vaxtn n gzl v fziltlisini znl Allah arasnda olan
eylr (ibadt v bndlik) n myynldir, ayr. (Msln,
namaz btn ilri yerin yetirib qurtardqdan sonra yorun v
hvssiz deyil, ilk vaxtda, qvraq v enerjili vaxtnda ql.) Hrnd ki,

gr onda niyyt v mqsd pak v riyyt ondan asayid

olsa (xalqn iin hsr etdiyin) vaxtlarn hams Allaha
mxsusdur.
Ancaq v ancaq Allaha gr olan vacib mllrin yerin
yetirilmsi, grk dinini Allah n xalisldirdiyin xsusi
vaxtda olsun. (Vaxtn n yaxsn ibadt hsr etmk lazm olduu
kimi, ibadt vaxtlarnn n yaxsn da vacib ibadtlrin yerin
1

nki ehtiyac sahiblrinin oxu iztirabl v sz danmaqda acizdirlr.

gr vali yax xasiyytli v tmkinli olmasa onlarn ilri dzlmz.
2
Ona gr ki, gr qafil olub bu gnn iini sabaha, sabahn iini is o
biri gn saxlasan, ilr oxalacaq v sn onlarn hdsindn
glmycksn, xalq mttl olub idn qalacaq v nticd lk mhv
v xarab olacaq.

780

srf etmk lazmdr.) Bellikl, gec v

gndznd (onlarn bir hisssind) bdnini Allahn
ixtiyarnda qoy (Ona ibadt et). Vasitsi il Allaha
yaxnladn ey (vacib ml) vfal ol. al ki, (soyuq
yetirilmsind

havada dstmaz almaq v isti havada oruc tutmaq kimi eylr)

bdnini zginldirs d, onlar kamil kild, eyb v

nqsansz (riyasz, zn gstrmk v baqalarnn diqqtini clb
etmk mqsdi olmadan) yerin yetirsn. Namazn camaatla
qlanda (camaat namaznda, onu uzadaraq) xalq zndn uzaq
v incik, namaz is (vacib yerlrini trk etmkl) zay v xarab
etm. nki camaat irisind lil, xst, mhtac v ii olan
var (ki, lil v xstnin namaz uzatmaq taqti v gc, ii olann is
vaxt yoxdur). Allahn Peymbri (sllllahu leyhi v alih) mni
Ymn gndrnd sorudum ki, onlarla nec namaz
qlm? Buyurdu: Onlarla n zif v acizlri kimi namaz ql
v mminlr qar mehriban ol!
Bu gstrilrdn sonra mbada zn riyytin
gzndn ox gizldsn. nki valilrin riyyt
grnmmsi sxnt (qansoyuqluq), az elmlilik v ilrdn
xbrdar olmaman bir hisssidir. 1 Hminin valilrin
riyyt grnmmsi (lk v riyytin vziyyti barsind)
onlara gizli olan eylr haqqndak mlumatlar rtl
saxlayr. Bellikl, (bel olan halda, bzn) valinin yannda
byk i kiik, kiik i is byk, gzllik irkinlik,
irkinlik is gzllik grnr v haqq v dzlk batil v
nadrstly qarar. Vali d adi bir insandr ki, xalqn
ondan gizldiln ilrindn xbrdar ola bilmir. Haqqn da
el bir lamtlri yoxdur ki, onlarn vasitsi il dzl
yalann nvlri tannsn. Sn iki adamdan birisn: Biri
budur ki, haqq v dzly da etmkd sxavtli v
liaqsan. Bel olan halda, vacib haqq da etmyin v ya
gzl i grmyin n z xmamann sbbi ndir?
Yaxud da sn brk v bxi etmyn bir adamsan. Bel
olan halda, (yen d grnmmy bir dlil yoxdur, nki) tezlikl
1

nki valilr xalqla oturub-durmaq v shbt etmkl lk v riyytin

halndan xbrdar olurlar. Amma gr tk otursalar ilrin sir v
rmzlrinin oxunu drk ed bilmzlr.

781

xalq sndn bir ey istmkdn l kr. nki snin

bxiindn namid olar. Halbuki xalqn sndn istklrinin
oxu xrc v zhmti olmayan - (onlara edilmi) zlmdn
ikaytlnmk (v onun qarsnn alnmasn sndn istmlri),
yaxud davran v rftarlarda insafl v daltli olma
istmk kimi eylrdir.
Sonra (bil), valilrin bzi yaxnlar v qohumlar var ki,
zbanalq, itatsizlik, (xalqn malna) liuzunluq v
insafszla adt ediblr (v riyyti tinlik v ziyyt salrlar).
Hmin siftlr sbb olan amillri ksib uzaqladrmaqla
onlarn (rlrinin) kk v saslarn qurut. (daltli ol v lknin
daxili vziyytindn xbr bil ki, onlar snin daltsizlik v
xbrsizliyindn zbanalq, liuzunluq v insafszlqlarna vasit kimi
istifad edib riyyti incitmsinlr.) trafnda olanlardan, hli-

beytin v qohumlarndan he ks torpaq verm. Grk he

ks sndn tarla v kinck alb onun qonuluundak
camaata su mnbyind ziyan vurmaq, yaxud mtrk
grlmli id rikli iin tinlik v arln qonulara
yklmk tamahna dmsin. Bel olan halda, onun xeyir
v mnfti snin deyil, onlarn olacaq. Onun dnya v
axirt eyb v mzmmti is sn qalacaqdr. Haqq layiqli
v byniln olduu n yaxndan v uzaqdan (qohum v
yaddan) olmasndan asl olmayaraq onu icra et. Bu id
sbrli v (Allahdan) vz istyn ol, htta haqq icra etmk
nticsind qohum v yaxnlarna hr n olsa bel! (Msln
haqq icra etmk n qohumlarndan birindn qisas almaq lazm gls
d, et bunu.) Sn olan arlqla (v yaxnlarna olan tinlikl),
haqqn sonuna bax ki, (onun sonu) byniln v brktlidir.

gr riyyt snin barnd zalmlq gmannda olsa, zr

v dlilini onlara aqla v bu aqlama il onlarn
gmanlarn zndn uzaqladr. nki sn bu il zn
(dalt v insafa) yrdirrk adt verr v riyyt
mehribanlq gstrmi olarsan. Hminin bu zr
gtirmkl sn onlar haqqa vadar etmk barsindki
istyin atm olarsan. (Onlarn snin barnd pis gmanda
olmalar v sni mzmmt etmlrindn qurtulmaq istyirsns z
zrn aqla ki, shvdn xaraq snin mhbbtini qlblrin
salsnlar.)

782

Dmninin sni ard v Allahn da razl olan

slh v barqdan boyun qarma. nki barqda ordunun
rahatl, qm-kdrin asayii v hrlr (onlarn halisi)
n min-amanlq vardr.1 Amma barqdan sonra
dmnindn kin v qorx. nki ox vaxt dmn, zn
yaxnladrr ki, (trf mqabilini) qfildn haqlasn (sonra onun
iini bitirsin, yaxud da onu tinliy salsn). Buna gr d ehtiyatl
olmaa v ii mhkm grmy adt et v tez, nikbinlik v
yax gman yknn altna girm.2 gr dmninl bir
hd balasan v z trfindn ona aman (paltar) geyindirsn
(pnah versn), hdin vfa et v verdiyin pnah v snacaa
riayt et, zn baladn hd-peymana sipr et. nki
insanlar, ziddiyytli istklr v fikir ayrlna malik
olmalarna baxmayaraq, Allahn vacib buyurduqlar
irisind hd vfa etmyi uca tutmaq kimi he n
barsind yekdil deyildirlr. Mriklr d mslmanlardan
qabaq z aralarnda hd vfa etmyi zruri bilirdilr. nki
hdi pozman xoaglmz v pis nticlrini baa
dmdlr (dadmdlar. Bel is mslmanlar onu yerin
yetirmy daha layiqdirlr). Buna gr d z verdiyin amana
xyant edib hdini pozma v dmnini aldatma. nki
(hdi pozmaq Allaha qar xmaq v crt etmkdir v) bdbxt
nadandan baqa he ks Allaha qar xmaz, crt etmz.
Allahn hdi Onun rhmt v mehribanlqla bndlri
arasnda yayd min-amanlq v rahatlqdr. (Onlara hrcmrclik, qtl v fsaddan qurtulmalar n hdlrin riayt etmlrini
mr edib.) Onu snacaq edib ki, mhkmliyi il yaayaraq

ona pnah aparsnlar. Buna gr d onu pozmaq v onda

hiyl iltmk rva deyil. El bir hd-peyman balama ki,
1

Nec ki, Allah-tala Qurani-Krimin nfal sursinin 61-ci aysind

buyurub: gr
onlar slh v bara meyl etslr, sn d slh meyl et v (gr
batind hiyl v mkr ildrk slh v barq il sni aldatmaq
istyirlrs, qorxma) Allaha bel bala. Hqiqtn Allah (onlarn
danqlarn) eidn v (dnclrini) bilndir.
2
Mmin hamya qar nikbin olmasna baxmayaraq, o, ictimai
msllrd nifaq v ikizllkdn, elc d dmnin hiyllrindn
xbrdar v onlara qar sayq olmaldr.

783

onda baqa yer yozmaq, bhan gtirmk v hiyl v klk

iltmk yolu olsun.1 hd-peyman brqrar edib
mhkmlndirdikdn sonra ikibal sz iltm.2 Barsind
Allahn hdin (baqas il baladn peymana) riayt etmli
olduun iin tinliyi sni, onu nahaq yer pozmaa vadar
etmsin. nki snin, mkafatnda asayi v artm olmasna
midvar olduun tin i sbr etmyin, dnya v axirtd
fv v balanmasn istmk yolu olmayan v bunu ed
bilmycyin hiyl v klyin gnah v czasndan v Allah
trfindn soru-suala tutulmandan qorxmaqdan daha
yaxdr. (Baqas il balanm peymana riayt edilmsin tkid
etmk v onu pozmaqdan qorxutmaq n mam leyhis-salam onu
Allahn peyman adlandrb.)
Qanlardan (adam ldrmkdn) v onu nahaq yer

tkmkdn qorx. nki nahaq qan tkmk kimi he n zab

v czann oxluuna, soru-sualn byklyn, nemtin
ldn xmasna layiq olmaa v mrn sona atmasna
sbb olmur. Nqsan siftlrdn pak olan Allahn, qiyamt
gn, barsind bndlr arasnda hkm edcyi ilk ey
tklm qanlar olacaqdr. Buna gr d hkumtini haram
qan tkmkl (dinin hkmlrinin ksin adam ldrmkl)
mhkmlndirrk brqrar etmk istm. nki haram qan
tkmk hkumti zifldrk sstldirn, htta onu aradan
aparan v (bir slaldn digr slaly) keirn ilrdndir. Sn
qsdn adam ldrmk barsind n Allahn v n d
mnim yanmda zrl hesab edilmzsn. nki hmin
tqdird (szsz-shbtsiz) bdn qisas almaq (baqasn
ldrdyn kimi ldrmk) lazm glir. gr xta v shv
zndn baqasn ldrsn, qamn v ya qlncn iknc
vermkd hddini asa (hadis, qsd olmadan qtl il nticlns)
1

Msln, dmnl peyman balasn ki, sirlri azad ets qounlarn

filan hrdn xaracaq. Amma sirlr azad edildikdn sonra hri
xarabala evirib boaltsn.
2
nsann, haqdan baqa ey and imk mcburiyyti qarsnda
qalanda tvriy etmsi v mqsdi gizltmsi, yalan ey and
imyn qdr pis deyil. Amma bu, bir dst il hd balayarkn v
barq edrkn rva deyil v sonra tvriy edilmsi iddias qbul
edilmz.

784

 demli, yumruq vurmaq v ondan yuxars da ldrmkdir

(bzn lm sbb olur) - hkumt qrurun sni, ldrlm
xsin sahib v qohumlarna onun qanbahasn dmkdn
saxlamamaldr. (Tam tvazkarlqla grk onun qanbahasn
dysn.)

zn bynmkdn, sni mrurlua svq edn eylr

arxalanmaqdan v camaatn sni ox triflmlrini
sevmkdn kin. nki bu hal eytann yax ml
sahiblrinin yaxlqlarn aradan aparmas n n mhm
frstlrindndir. (eytan hmi bel frstin l dmsini
gzlyir. O, insan mrurlua v trifi sevmy svq edir ki, grdy
yax i tsirsiz olsun.)

Riyyt, etdiyin yaxla gr minnt qoymaqdan,

grdyn ii olduundan artq saymaq v ya ona verdiyin
vd vfa etmmkdn kin. nki minnt qoymaq
yaxl nticsiz edir.1 i olduundan artq gman etmk
(bir nv mrurluq, zlm v yalandr v ) haqqn nurunu sndrr
(yaxlq v dzly savabszladrr). Vd vfa etmmk d
Allahn v xalqn qzbin sbb olur. Allah-tala (Sff
sursinin 3-c aysind) buyurub:

Etmycyiniz bir eyi demk Allah yannda byk
qzb sbb olar.
Vaxt atmam ilrd tlsmkdn, atlan zaman
onlarn arxasnca db brk almaqdan, klfin ucu
mlum olmayan zaman inadkarlq gstrmkdn, yaxud l
dnd onlarda sstlk gstrmkdn kin. Bellikl, hr
bir eyi z yerin qoy v hr bir ii z vaxtnda yerin yetir
2
(ki, dalt, brabrlik v dzlk budur).

Nec ki, Qurani-Krimin Bqr sursinin 264-c aysind

buyurulur:
Ey iman
gtirnlr! Sdqlrinizi minnt qoymaq v ziyyt vermkl pua
xarmayn.
2
Amma gr dnya v axirt ilrindn hr hans birind ifrata varsan
v ya shlnkarlq etsn, yni, haqq asan v ya onun barsind
laqeydlik gstrsn, zalmsan.

785

Xalqn brabr olduu eyi ancaq zn mxsus

etmkdn qorx.1 Hamnn bildiyi ilrd snin diqqt etmli
olduun ey barsind zn nadanla vurmaqdan kin.
(Malik olmadn haqq tlb etm v he edilmi, tapdanm haqqa gz
yumma.) nki o, (zlml aldn ey) sndn, baqas (mzlum)

n geri alnacaqdr. Tezlikl ilr zrindn prdlr

gtrlr (gizlin olan eylr z xar) v mzlumun v zlm
mruz qalann haqq sndn alnar. Qzbin llnnd,
itatsizliyin kskinlnd, linl hcum ednd v dilin
aclaaraq irkin szlr dananda zn l al. Tlsmmk
v hcumu txir salmaqla bu irkin ilrdn kin ki,
qzbin yatsn v (hmin vaxt) gc v ixtiyar taparaq zn
l alarsan. Rbbin doru qaydacan ox yadna salb
fikirlmyinc zn l ala bilmyck, qzbdn
qurtulmayacaqsan.2
Sn sndn vvlkilrinin balarna glnlri
xardqlar daltli v dzgn hkmlri, yaxud ml
etdiklri gzl nnlri, yaxud da Peymbrimizdn
(sllllahu leyhi v alih) nql etdiklri xbrlri, ya da Allahn
kitabndak vacib mllri yerin yetirmlrini - yada
salmaq vacibdir. Bellikl, bu ilrdn ml etdiyimizi
grdyn eylri sn d et v bu hdnamd sn
taprdqlarma tabe olmaa al. Mn bu hdnam il sn
(nvanlanm) dlillrimi mhkmlndirdim ki, nfsin
istklr doru tlsnd he bir bhann olmasn. Allahdan
baqa pislikdn qoruyan v yax i nail edn he bir kims
qtiyyn yoxdur. Allahn Peymbrinin (sllllahu leyhi v
alih) mn olan vsiyytlrind hd balayaraq taprd
ey namaz v zkata, elc d qullarnzla mehriban olmaa
1

Mslmanlarn kafirlrl mharibd qnimt kimi ld etdiklri

mallarda hamnn haqq var v onlara ham rikdir. Hminin sahibi
olmayan otlaqlar, sel sular, menin aaclar da beldir. Elc d
lknin v riyytin ilrinin xeyir v ziyan mumi olannda z ry v
dncndn istifad edrk ancaq z fikrinl kifaytlnmmlisn.
Grk all adamlarla mslhtlsn v onlarn fikirlrin etinaszlq
gstrmysn.
2
Qiyamt gnnn zillt, acizlik v tinliklrini yada salmaynca
lovalq v mrurluqdan llnn qzbini yatrda bilmycksn.

786

tviq etmk v (bu yolda) almaq idi v mn o Hzrtin

vsiyyt v taprn sn yazdm hdin sonluu edirm.
Uca v zmtli Allahn irad v istyi olmadan he (ksd)
bir hrkt v qdrt yoxdur.

Bu da hmin hdnamnin
bir hisssi v sonudur
V mn Allahdan istyirm ki, rhminin geniliyi v hr
bir mtlbi vermk qdrtinin bykly il mni v sni
razl onda olan ey - Onun v yaratdqlarnn qarsnda
akar zr malik olmaa, 1 bndlr arasnda yaxlqla
xatrlanmaa, hrlrd gzl nianlr qoymaa, nemti
tam v izzti artq olmaa mvffq etsin. Hminin mnim
v snin hyatn sadt v hadtl (Allah yolunda ldrmkl)
sona atdrmasn dilyirm. Biz Ona trf dncyik. (Onun
rhmt v mrhmtini axtarrq.) Salam olsun Allahn elisin
(Hzrt Mustafaya); ona v onun (hr bir eyb v nqsandan) pak v
tmiz hli-Beytin Allahn salam olsun!

54-c mktub
mam li leyhis-salamn Tlh v Zbeyr olan
mktublarndandr ki, (onda onlarn hdlrini pozmaq haqqna
malik olmadqlarn isbat edib v) onu mran ibn Hseyn Xzai
vasitsi il gndrib. 2 bu Cfr (Mhmmd ibn Addullah)
Eskafi3 onu mirl-mmininin fziltlri barsind yazd
Mqamat kitabnda byan edib.

Akar zr, barsind qzavt etdiyin ks qar daltli v insafl

olmaq, Allah yannda is hmin xsi dzgn czalandrmaq v ya
mkafatlandrmaqdr.
2
Xza zddn olan bir qbil addr. mran, Hzrt Peymbrin
(sllllahu leyhi v alih) shablrinin biliklilrindn v mam leyhissalamn ilrindn olub.
3
Eskaf Nhrvanla Bsr arasnda byk bir knd olub.

787

Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:

Gizlsniz d bilirsiniz ki, camaat mni (mn bey't etmk)
istyn kimi mn onlarn fikrin dmdim (onlarn bey't
etmlrini istmirdim) v onlar mn l uzadana kimi, mn
(bey't almaq n) onlara trf l uzatmadm. Siz mn trf
glib bey't edn kimslrdn idiniz. Xalq mn n (malik
olduum) gc v qdrt v n d mvcud mal v srvt
gr (ona tamah salb) bey't etmyib. (Onlar z ixtiyar v istklri
il l uzadaraq beyt ediblr.) Buna gr d gr siz mniml
ixtiyari surtd beyt edib hd balamsnzsa, n qdr ki,
gec deyil (onu pozmaqdan) qaydn, (bu irkin idn) tvb edib
Allaha trf dnn. gr rksiz hd balamsnzsa, itat
v tabeiliyi zd gstrib (beyt edib) gnah v itatsizliyi
gizltmkl (rksiz hd balamaqla) mnim (sizi soru-suala tutub
czalandrmam) n yol amsnz (ki, sizdn gr batind
meyliniz yox idis, he bir mcburiyyt v zor olmadan n n beyt
etdiniz? dey soruum). Canma and olsun (ki, mniml meyl v
rbtl, malik olduunuz nadrst mqsd gr beyt etmisiniz. ndi
hmin mqsdiniz atmadnz n hdinizi pozmusunuz. nki) siz

tqiyy etmy, qorxmaa v mniml beyt

knlszlynz bildirmmy, Mhacirlrdn daha
layiqli deyildiniz. (Ona gr ki, siz onlardan gcl idiniz v siz gc
glrk zor iltmk imkan daha az idi.) Sizin n bey't daxil
olmamdan onun yknn altna girmmyiniz, onu qbul
etdikdn sonra hdinizi pozmaqdan daha asan idi. (z
hdlrinizi pozmaq n hazrladnz bhan budur ki,) siz Osman
mnim ldrmyimi gman edirsiniz (v hmin bhan il siz,
onun intiqamn almaq n mniml mharib etmk fikrin
dmsnz). Bel is mniml sizin aranzda Mdin
halisindn (Mhmmd ibn Mslim, Usam ibn Zeyd v Abdullah
ibn mr kimi) xslr var ki, hm mndn, hm d sizdn
uzaqlablar (he birimiz kmk etmirlr. Qoy onlar hadt verib
Osmann qatilinin kim olmasn desinlr). Bellikl, (gr onlar
Osman kimin ldrmsini deslr, bizlrdn) hr bir ks, (barsind
verilmi hadt sasnda) bu id li olan miqdar, boynuna
almaa mcbur edilsin (v ondan qisas alnsn. bhsiz ki, gr
onlar ahidlik etsydilr Tlh il Zbeyrin, Osmann ldrlmsinin
sbbkar olmalar, mam leyhis-salamn is bu idn uzaq olmas

788

mlum olard.) Buna gr d ey qocalar, fikrinizdn dann.

(Nahaq yer bhan gtirmyin v mharib edib qan tkmkdn l
kin.) nki indi (qiyamt gnndki) rsvaylq il od bir
yer toplamamdan, (dnyada) sizin qarnza xacaq n
byk i xcalt v ardr. (Sizin barnizd peman olub tvb
etdilr, qaytdlar deyilmsi, Hzrt Peymbrin shablrinin z
zmanlrinin imam il mxalift sbbindn ilahi zaba dar
olmalarndan daha yaxdr. nki burada ar il od bir yer toplanb.)

Salama layiq kimsy salam olsun!

55-ci mktub
mam li leyhis-salamn Maviyy (nsiht ynml)
mktublarndandr.
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:
nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah, dnyan axirt
n yaradb v (btn gizlin v akar olan eylri bilmsin
baxmayaraq) dnya hlini onda snaa kib ki, onlardan
hansnn mllrinin daha yax olmasn bilsin (baqalarna
gstrsin). Biz dnya n yaradlmamq v onun (ilri)
n almaa gndrilmmiik. (Hamnn ruzi ld etmk n
almaa mcbur olmasna baxmayaraq, sas sy v tla axirt ilri
n olmaldr.) Bizi dnyaya onunla snanmamz n
gtiriblr (ki, yax ml sahiblri il pis ml sahiblri mlum
olsunlar). Allah mni sninl v sni mniml snayb v

bizim birimizi digrimiz dlil-sbut edib. 1 Sn dnyan

ld etmk n Quran yozmaa tlsdin.2 Mndn, lim
v dilim cinayt v gnahna batmad eyi (Osmann qann)
1

Mni sn dlil edib v ya hr bir ksi digrin dlil-sbut edib.

Maviy d o Hzrt dlil olub ki, gr mam leyhis-salam onun fitnfsadlarnn qarsn almaq niyytind olmasayd, soru-suala tutular,
czalandrlard.
2
Onun hqiqi mnasna gz yumaraq onu camaata z nadrst
fikirlrinl baa saldn. Nec ki, Maviy am hlin bel deyirdi: Mn
Osmann qyyumuyam v onun ilri mnim hdmdir. Allah QuraniKrimin sra sursinin 33-c aysind buyurub:

Zlml v haqsz yer ldrln xsin sahib v varisin
ixtiyar verdik (ki, qatildn qisas v intiqam alsn).

789

istyibsn. (N zm onu ldrmm, n d onun ldrlmsin

gstri vermim.) Sn am hli il mni Osmann qannda
gnahlandrdnz. Aliminiz cahilinizi, durannz oturannz
thrik etdi. (Bu cr nadrst szlrl bir-birinizi mn qar ayaa
qaldrdnz.) Buna gr d zn barsind Allahdan qorx.
eytana mqavimt gstrrk cilovunu onun ngindn
xart. Bizim v snin yolun olan (hammzn gedcyimiz)
axirt z tut. Allahn, sni z trfindn sl v kkn
ilyrk nslini ksn tcili blaya dar etmsindn qorx.
1
(O, el bla olar ki, sndn v nslindn sr-lamt qoymaz). Mn,
sn gr, Allaha doru olan bir and iirm ki: gr
(insanlar) bir yer toplayan tale, mniml sni qarladrsa,
hmi sninl qalacaam
O vaxta kimi ki, Allah bizim aramzda z hkmn versin
(sni etdiyin zlm v haqszln czasna atdrsn). Ax O, hkm
vernlrin n yaxsdr! ('raf sursi, 87-ci ay)

56-c mktub
mam li leyhis-salamn (barsind on birinci mktubun
rhind bir az izahat verilmi) reyh ibn Haniy onu (v Ziyad
ibn Nsri) znn (Maviy il mharib etmk mqsdi il)
qabaqda ama gedn (on iki min nfrlik) qoununa ba tyin
edn zaman buyurduu tvsiylrindndir.
Hr shr-axam Allahdan qorx. (Onun gstrilrin zidd i
grm.) Nfsin barsind aldadc dnyadan kin. He vaxt
ondan min v xatircm olma. Bil ki, gr nfsini sevdiyin
eylrin oxundan (nticd sn atacaq) xoaglmzliklrin
gr saxlamasan v qarsn almasan, arzu v istklr sn
oxlu zrr-ziyan vuracaq. Buna gr d nfsinin (hvt v
istklrinin) qarsn alaraq ona mane ol v qzb zaman
zndn xma zndn uzaqladr.

Allah-tala Qurani-Krimin n'am sursinin 45-ci aysind buyurur:

Artq o zalm tayfann kk ksildi. Ay,
onlarn nslinin qalmamasna iardir.

790

57-ci mktub
mam li leyhis-salamn Mdindn Bsry (Cml
trfdarlar il mharib etmk n) hrkt edrkn Kuf
halisin olan mktublarndandr (ki, onda, onlardan kmk
istyib).
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:
mn z qbilmin mkanndan (Mdindn, Bsry getmk qsdi
il) xdm, halbuki (hqiqti drk etmyib z zmansinin imamn
tanmayan xsin nzrind) ya zalmam, ya da mzlum, ya
tcavzkaram, yaxud da tcavz mruz qalan. (Hr halda)
mn, Allah bu mktubum atan hr bir ksin yadna salram
ki, tez yanma glsin. gr hrktim dz olsa (grs ki, bu
id dzgn davranram), mn kmk etsin. Hrktimin dz
olmamasn grdkd is, mndn dzly v onlarn raz
olduqlar ey qaytma istsin.1

58-ci mktub
mam li leyhis-salamn hrlrin halisin olan
mktublarndandr ki, onda z il Siffeyn (mharibsind
am) halisi arasnda ba vernlri byan edib.
imizin vvlind biz am hli il zahiri grnd
Rbbimiz bir, Peymbrimiz bir v (camaatn hidayt v nicat
istiqamtind) slamda tbli sulumuz eyni imi kimi
qarladq. Biz onlardan Allaha v Onun Peymbrin
imanlarn artrmalarn istmirdik. Onlar da bizdn bunu
istmirdilr.2 (Amma zahird) i brabr v yeksan idi v
Osmann qan mslsindn (v bizim onun qatillrin kmk
etmkd gnahlandrlmamzdan) baqa, aramzda he bir ixtilaf
1

Buna gr d he ksin bhan gtirib evdn l xmamaq haqq

yoxdur. slind Allah nzr alnmal v xs evdn xaraq mzluma
kmk edib zalm pis mllrindn kindirmlidir. Amma gr zalmla
mzlumu bir-birindn se bilms, onlar z hallarnda qoymaldr ki,
bel olan halda, onun nadanlq zr qbul edilir.
2
Hrnd ki, on altnc mktubda deyildiyi kimi onlar batind Allaha v
Peymbr iman gtirmmidilr.

791

v fikir ayrl yox idi. Biz hmin idn uzaq v knar idik.
Buna gr d (onlar bu bhan il mhariby rait yaradanda)
onlara bel dedik: Glin bu gn fitn alovunu sndrmk v
xalqa rahatlq vermkl bundan (mslmanlarn qanlarnn
vuruda axdlmasndan) sonra lac ed bilmycyimiz ey
ar qlaq ki, ilr mhkmlnrk qaydasna dsn v biz
haqq z yoluna qoya bilk. Dedilr: (Yox,) biz bu i
dmnilik v dyl ar qlacaq! Bellikl, (bizim
nsihtimizdn) boyun qardlar v nhayt, mharib
baland, onun llri qzd v i tinldi. Mharib v
dy bizi v onlar diin alb caynaqlarn biz v onlara
batran zaman (dy arlaanda v onlar mlubiyyt
uradqlarn grnd), onlar bizim (mharibdn qabaq, trfin)
ardmz eyi qbul etdilr. Bu halda (bizdn dydn l
gtrmyimizi istdilr v biz) onlarn arlarn qbul edib
istklrin doru tlsdik ki, dlilimiz (bizim haqq olmamz)
onlara aydnlasn v he bir bhan yerlri qalmasn. (Biz
onlarn istklrini ona gr qbul etdik ki, bizim mqsdimizin qan
axdlmas olmamasn bilsinlr. Baa dusnlr ki, bizim onlarla
mharib etmk haqqmz var idi. Ona gr ki, Osmann qtl
yetirilmsi onlar n mxalift etmk v vurumaa bhan v dlil
deyildi.) Buna gr d onlardan hr kim bu szd (bizi
ardqlar v bizim d qbul etdiyimiz Allahn kitabnda) mhkm

olsa, demli, Allah onu hlak v mhv olmaqdan qoruyub.

nadkarlq gstrrk z aznlnda qalan kims is z
vvlki halna qaydb (hdini pozub), Allah onun qlbini
(qflt prdsi) il rtb v onun banda pis hadislr frlanr.
(Xlas, Allahn kitabna tabe olan ks xobxt, ona arxa evirn is
bdbxt v ilahi zaba dar olacaq.)

59-cu mktub
mam li leyhis-salamn Hlvan qoununun bas
svd ibn Qtby mktublarndandr. (Hlvan Badad il be
gnlk yol fasilsi olan bir hrdir. Rical alimlri svd ibn Qtb
barsind bir ey yazmayblar. Amma ox ehtimal ki, o, gzl
xsiyytlrdn olub. mam leyhis-salam bu mktubda ona daltli
olma mr edib.)

792

Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:

valinin (hr bir ks v hr bir i mnasibtd) meyl v istyi eyni
olmasa, bu davran onu, daltliliyin oxundan saxlayar.
Buna gr d camaatn (znnk v yadn, byk v kiiyin,
imkanl v imkanszn) haqq olan ii snin yannda brabr
olmaldr. nki zlmn yerin daltin v insafn nticsi
v mnfti ld edilmz. Bnzrini bynmdiyin idn
uzaq ol. (Baqalarnn yerin yetirmlrini layiqli saymadn ii
grm.) Nfsini, savabna mid bslyib czasndan qorxaraq
Allahn sn vacib etdiklrin vadar et.
Bil ki, dnya tinlik diyardr. nsan onda he vaxt bir
saat asud v rahat olmayb. gr olubsa da hmin saatn
rahatl qiyamt gn onun qm-kdrin sbb olar.1 Bil
ki, he vaxt he bir ey sni haqdan ehtiyacsz ed bilmz.
(Buna gr d batil v nahaq eylrin trafna bel frlanma.) Snin
boynunda olan haqlardan biri z nfsini (nfsi istklr v
itatsizlikdn) saxlamaq v riyytin ilrind alaraq
onlarn atmazlqlarn islah etmkdir. nki bu yol il
(Allahdan) sn atacaq xeyir v savab, snin vasitnl
(riyyt) atan xeyirdn daha oxdur. Salama layiq kimsy
salam olsun!

60-c mktub
mam li leyhis-salamn (qounun yolu stnd yerln v)
ordunun kecyi yerlrin valilrin mktublarndandr (ki,
onlar v riyyt barsind bzi taprqlar verib).
Allahn bndsi mirl-mminin lidn ordunun,
(yerlrindn) kecyi hrlrin xrac toplayanlarna v
valilrin:
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:
Mn sizdn (yerlrinizdn) keck qounu yola saldm v
onlara (camaat) incidrk pislik etmmk kimi Allahn
1

Qm-qss yeyr ki, n n hmin saatda axirt n azuq

toplamayb. Amma hmin saatda gnah il mul olmu olsa qmqsssi bir ne qat olar.

793

onlara vacib etdiklrini taprdm. Mn sizin znzn v

(pnahnzda olan) zimm hlinizin yannda ordunun ziyan
vurmas barsind pak v gnahszam.1 Ac v aciz olan v
qarnn doydurmaq n (riyytin malndan z v ya onun z
kimi saylan atnn doymas miqdarnda gtrmkdn baqa) bir yol
tapmayan ks istisnadr (v bu cr ziyan rvadr). Buna gr d
(ac v mhtac olmayan v) zlm n (camaatn malna)
liuzunluq edn qounu znzdn uzaqladraraq
czalandrn. caz verdiyim eyd alszlarnz onlara
mane olaraq hrmtsizlik etmkdn saxlayn (ki, fitn v
axnama yaranmasn). Mn ordunun arxasndayam. Bellikl,
onlarn siz etdiklri zlmlri, hminin onlarn Allahn
kmyi v mn mracitdn baqa he bir eyl qarsn
ala bilmdiyiniz, rftarlar nticsind qarladnz
tinliklri mn xbr verin. Bel olan halda, mn Allahn
kmk v istyi il onu dzldcym. (Sizin ikaytlriniz
baxb onlarn zlm v haqszlqlarn sizdn uzaqladracaam.)

nki onlar ziyan vurmaqdan kindirmim v sizi xbrdar etmim

ki, onlar riyyt ziyan vurmaa v mal v kinlrin l uzatmaa
qoymayn.

794

61-ci mktub
mam li leyhis-salamn trfindn (Fratn sahilindki
hrlrdn olan) Hitin valisi olmu (mam leyhis-salamn n
seilmi dost v ilrindn) Kumeyl ibn Ziyad Nxiy
mktublarndandr. (mam leyhis-salam bu mktubda) onu,
dmnin onun olduu hrdn qartilik n ken
qoununun qarsn almadna gr mzmmt edir (ki, n
n bel bir vaxtda z hrini buraxb digr bir dmnin qarsn
almaa gedib).

Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:

nsann tyin edilrk ona taprlan eyi buraxb ona hval
edilmyn v baqasnn hdsin qoyulmu i gr
zhmt kmsi, akar acizlik v sahibini mhv aparan
dncdir. (nki onun mnyi aln azldr.) Hminin snin,
vali v ba tyin etdiyim srhdlri he bir hami v
qoruyucusu v qounu (dmn qoununu) ondan qaytaran bir
kimssi olmayan halda buraxb (Frat sahilindki hrlrdn
olan) Qerqisiya halisin hcum edib onlar qart etmyin
danq nzr v dncdir. Bellikl, sn (bu ilrinl)
dostlarna hcum edib onlar qart etmk istyn
dmnlrin (onlarn kemsi) n bir krp olmusan. Eyni
zamanda mhkm (gcl) iyinlrin yox idi v sndn he
bir qorxu mvcud deyildi (ki, dmnlrin z yerlrind
otursunlar). N dliyi (dmnin yolunu) baladn v n d
dmnin vqar v qdrtini sndrb bir-birin vurdun; n
hrinin halisinin (dmnin qarsn almaq) ehtiyacn tam
tmin ednsn, n d z miri trfindn bir i grn! (Buna
gr d snin kimisi valilik iin yaramr.) Salama layiq kimsy
salam olsun!

62-ci mktub
mam li leyhis-salamn Malik tri (Allah ona rhmt
etsin) Misir vali tyin ednd onunla, hmin diyarn
halisin gndrdiyi mktublarndandr. (mam leyhis-salam
795

bu mktubda Hzrt Peymbrdn sllllahu leyhi v alih sonra

bana glnlrin bir hisssini aqlayb.)

Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:

Nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah Mhmmdi
(sllllahu leyhi v alih) briyyti (ilahi zabdan) qorxudan v
(insanlarn nicat n Allah trfindn gndrilmi) peymbrlr
ahid kimi gndrmidir. O Hzrt sllllahu leyhi v
alih vfat etdikdn sonra mslmanlar xilaft barsind
kim v qalmaqala ddlr. Allaha and olsun ki,
qlbim glmir v fikrimdn bel kemirdi ki, rblr o
Hzrtdn (sllllahu leyhi v alih) sonra xilafti onun hliBeytindn baqa birin hval edck v (btn taprqlara v
mni Qdir-Xumda v digr yerlrd akar kild xilaft tyin
etmsin baxmayaraq,) o Hzrtdn sonra onu mndn
sirgycklr.1 Mni (yni, hr bir all v agah xsi) camaatn
beyt etmk n filanks (bu Bkr) trf tlsmlrindn
baqa bir ey narahat etmdi (v ya tccblndirmdi).
Bellikl, (hmin vziyytd) l saxladm (onlar z ixtiyarlarna
buraxdm). Nticd camaatn bir dstsinin dindn dnrk

mrtd olduqlarn v slamdan qaydaraq Mhmmdin

(sllllahu leyhi v alih) dinini mhv etmk istdiklrini
grdm. Qorxdum ki, slam v mslmanlarn kmyin
balamasam, onda nqsan v dant (yaranmasn) grrm
v onun msibt v kdri mnim n, nticsi (susuz
adamn su sand) ilm kimi (yaxnlaanda) yoxa xan v ya
bulud kimi splnn bir ne gnlk mvqqti mal olan
siz hakimlik v vilayti ldn xarmaqdan daha ar olar.
Buna gr d hmin hadis v dadc hrktlrin arasnda
ayaa qalxdm (slam v mslmanlara kmk edrk onlar
mttlilik v aqnlqdan qurtardm). Nticd yrilik v
txribatlarn qars alnd v onlar mhv oldular, din (mrtd

mam leyhis-salam kemi v glcyi bilir. Buna gr xilafti

baqalrna hval edcklri fikrimdn bel kemirdi cmlsindn
mqsd budur ki, Peymbrin gstriinin ksin hrkt edilcyin
he ks inanmazd v bu i Hzrt Peymbrin shablri barsind
tsvvredilmz idi.

796

v dadclarn fitnlrindn) sakitlik taparaq (nigaranlqdan)

qurtulub z yerind qrar tutdu.1

Bu da hmin mktubun

(o Hzrtin cihadnn
haqqn icras urunda olmas v onun dmnin
oxluundan qorxmamas barsindki) bir hisssidir
Vallah, gr mn onlarla (Maviy v onun qounu il)
tkbana qarlasam v onlar (z oxluqlar il) btn yer
zn doldursalar, (qtiyyn he ndn) kinmz v
qorxmaram. Mn onlarn dar olduqlar aznlqlar v
zmn hidayt v nicat yolunda olmam barsind z
trfimdn bsirt, Rbbim trfindn is yqinlik v
inama malikm. Allahla gr (Onun yolunda ldrlmyi)
arzulayr v midvarcasna Onun gzl savabn
gzlyirm. 2 Amma mnim qm-qssm b mmtin
ilrin onun alsz v pis mllilrinin (Bni-myynin)
hakimlik etmlrindn, Allahn maln (mslmanlarn
beytlmaln) ldn-l trmlrindn, Onun bndlrini qul,
yaxlarn dmn, pislrini is dost etmlrindndir. nki
onlardan sizin (siz mslmanlarn) aranzda rab in v (bu
irkin iin gr) slamda tyin edilmi qaydada allaq
vurulmu ks var.3 Onlarn irisind (bu Sfyan v Maviy
kimi) azacq bxilr verilmyinc mslman olmayb
slam qbul etmyn kslr var. (sas mtnd ilnmi
rzix klmsi slam v mslmanlara mnasibtd qlblri yumalb
kmk etmlri n kafirlr veriln az miqdarl bxi deyilir.)
1

Dinin sasn qorumaq n mnim haqqm qsb ednlrl birg

addmlayaraq razladm. Osmandan sonra zahiri xilafti qbul
etmyimin sbbi d dinin ilrinin nizam-intizamnn pozulmamas v
Hzrt Peymbrin hkmlrinin brqrar qalmas idi.
2
Buna gr d dmnin az v ya ox olmas mnim nzrimd eynidir
v onlarla vurumaqdan qorxum yoxdur. nki hr bir halda onlarla
mharib etmk sadt v xobxtliyin artmasna sbb olur.
3
Deyirlr ki, Bni-myydn olan Meyr ibn 'b mr trfindn
Kufnin hakimi olanda mst halda camaatla namaz qlb, namazn
rktlrinin sayn artrb v mscidin pinamazn yeri olan mehrabna
qusub. Sonra ona allaq vurublar. Hminin Xalid ibn Abdullah Taifd
tb ibn bu Sfyana rab idiyi n allaq vurub.

797

Buna gr d gr bu xslrin vali olmaq qorxusu

olmasayd, sizi (cihad v vurua) ox vadar etmz, (tnblliy
gr) mzmmt etmz, sizi hvslndirmk n bu qdr
almaz v (dmnl dymkdn) boyun qarb sstlk
ednd sizi azad buraxardm (z halnzda qoyardm).
trafnzn mhasir edilmsini, diyarnzn zbt edilrk
ixtiyarnzda olan eylri llrin almalarn v hrinizd
mharib etmlrini grmrsnzm?! (Maviynin sizin bzi
hrlrinizi almasn v indi d mmlktin hamsn z lin keirmk
n mharib etmsini grmrsnz?!) Allah balasn sizi!

Dmninizl dy gedin, znz yer yk etmyin

(evd qalb sstlk etmyin). Yoxsa xar olar, biarlikl geri
dnr v nsibiniz n alaq ey olar. Mharibnin qarda
(dykn v cngavr xs) oyaq v sayqdr. (Dmndn xatircm
olub) yatan ksin dmni yuxuya getmz. (Dmndn
xatircm olmasn gman edib yatan ks bilmlidir ki, dmn ondan
rahat v xatircm deyil.) Salama layiq kimsy salam olsun.

63-c mktub
mam li leyhis-salamn bu Musa riy olan
mktublarndandr. 1 O, mam leyhis-salam trfindn
Kufnin hakimi idi. mam leyhis-salam kuflilri Cml
trfdarlar il (Tlh, Zubeyr, Ai v onlarn trafndaklarla)
mhariby aranda rinin camaat ona yardm etmy
glmkdn kindirrk mxalift etmy vadar etmsi
xbri o Hzrt atanda bu mktubu yazb. (bu Musa hmin
vaxt bel deyirmi: Bu, mslmanlar arasna dm bir fitn-fsaddr
v ondan uzaq olmaq lazmdr. Hzrt Peymbrdn sllllahu leyhi
v alih hdis nql edirmi ki, mmtin arasnda fitn zahir olanda siz
knara kilin. Bu xbr mam leyhis-salama atanda olu imam
Hsn leyhis-salam bu mktub il Kufy gndrdi v onda bu
Musan bu irkin iin gr hdlyrk mzmmt etdi.)

Rical alimlri onu yaramaz xs hesab edir v onun rvaytlrin

etimad etmirlr. 'r Ymnd olan bir qbilnin addr v 'ri
hmin qbily mnsubdur.

798

Allahn bndsi mirl-mminin lidn Abdullah ibn

Qeys:
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:
Sndn mn snin hm xeyrin, hm d ziyanna olan bir
sz atb.1 Buna gr d mnim elim snin yanna glnd
tyini rma, kmrini mhkm bala v deik v
yuvandan (Kufdn) l x. (Krtnkl kimi deiy girib rahat
qalacan gman etm.) Sninl olanlar (yoldalarn) ar v
hvslndir (biz kmk etmy vadar et). Bellikl, gr (bizim
iimizi) dzgn sayb inansan (biz trf) gl. Amma qorxsan
(bizim arxamzca getmkd sst olsan), uzaqla (hkumt v qoundan
knar ol). Allaha and olsun ki, harada olsan gtirrlr sni v
yan sdn v ridilmiini donmuuna qatmaynca sni
azad buraxmazlar.2 Oturmaa frst tapmaz v arxandan
qorxduun kimi nndn d qorxarsan. (N nndn v n d
arxadan he cr rahatla malik olmazsan.) Cml trfdarlarnn
fitnsi snin gman etdiyin qdr asan bir fitn deyil. O, ox
byk v ar bir msibt v drddir ki, grk onun dvsini
minib tinliklrini asan v dalqlarn dznlik edsn. (Bu
hadisdn qafil olub onu asan sanmaq olmaz. Onun alovunun
yatrlmas n almaq lazmdr.) Buna gr d aln topla,
iini l al v payn tap. (Xlas, iinin xeyir v ziyan barsind
yaxca fikirl.) gr (biz kmk etmk) istmirsns qurtulu
olmayan dar yer uzaqla, kil. (Nicat tapmayacan yer get.)

Bu ii baqalarnn sona atdrmalar v snin yuxuda

olman, nticd filanks haradadr? deyilmmsi daha
mslhtdir. (Knara kil. nki bu mharib snin kmyin
olmadan da aparlar. Snin orada olmanla olmaman birdir.)

Allaha and olsun ki, bu mharib v dy haqq olan ksin

1

nki camaat fitndn knar olaraq uzaqlamaa vadar etmk v

Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) buyuruunu nql etmk
ilk baxda dzgn v snin xeyrindir. Ona gr ki, snin mqsdin
camaat mn qoulmaqdan saxlamaqdr. Amma slind mnim Cml
trfdarlar il mharibm fitn-fsad deyil, ksin, fitnnin qarsn
alan v asayi amilidir. Buna gr d snin mxalift etmyin v onu
nahaq yer fitn sanman snin ziyannadr. nki dnyada mnim
czama, axirtd is ilahi zaba dar olacaqsan.
2
Bu cml rb dilind bir msldir v birini alt-st etmy iardir.

799

(mam leyhis-salamn) li il haqq olaraq dzgn aparlr. O,

dindn v haqq yoldan uzaqlam kslrin etdiklrindn

qorxub kinmir. (nki haqq olan ksin batil v nadrstdn
qorxusu yoxdur.) Salama layiq kimsy salam olsun!

64-c mktub
mam li leyhis-salamn Maviynin mktubuna cavab
mktublarndandr (ki, onda, onun szlrinin shv olmasn byan
edir v onu mzmmtlyir).
Allaha hmd v Hzrt Mustafaya salamdan sonra: yada
saldn kimi biz sizinl (slamdan qabaq) dost v birg idik.
Amma dnnki gn (slam) biziml sizi bir-birimizdn
ayrd. Biz iman gtirdik (Allahn elisin sllllahu leyhi v
alih inandq), siz is kafir oldunuz. Bu gn (o Hzrtdn sonra)
biz dz dayanmq (dinin gstrilrin ml edirik), siz is
fitn-fsada z tutdunuz (dinin yolundan knara xdnz). Sizin
mslmannz (Hzrt Peymbrin dvrnd d) slam ancaq
icbarla v slamn byk xsiyytlrinin hams (Mkknin
fthindn qabaq) Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih)
dost v yolda olandan sonra qbul etdi.1
Demisn ki, mn (Mhmmdin atas) Tlhni v (Abdullahn
atas) Zbeyri ldrm, Aini uzaqladraraq iini
1

Bu cml bu Sfyana iardir. O, Hzrt Peymbr Mkkni fth

edrk on min nfrdn artq bir qounla gec Mkky daxil olana kimi
slam qbul etmdi. Abbas o Hzrtin qatrn minib Mkknin
trafnda gzirdi ki, Qureyi Peymbrin yanna gedib zr
istmlrinin zruriliyindn xbrdar etsin. O, bu Sfyanla rastlad.
bu Sfyana dedi: Mnim trkim min, sni Hzrt Peymbrin yanna
aparb snin n aman alm. Onlar Peymbrin yanna glnd o
Hzrt buyurdu: slam qbul et. bu Sfyan qbul etmdi. mr dedi:
Ey Allahn elisi, mr et, onun boynunu vurum. Abbas bu Sfyann
qohumu olduu n ona kmk etmk mqsdi il bel dedi: Ey
Allahn Peymbri, o sabah slam qbul edck. Shrisi gn yen
Peymbr ona slam qbul etmsini mr ednd, o, qbul etmdi.
Abbas gizlind ona bel dedi: Allahn birliyi v Peymbrin
peymbrliyin hadt ver, htta qlbind inamn olmasa bel, yoxsa
ldrlcksn. bu Sfyan bundan sonra mcbur qalb slam qbul
etdi.

800

namlum saxlam v Bsr il Kufd enmim (Mkk il

Mdindn uzaqlamam)! Bu, snin ondan uzaq olduun bir
idir. (Bu hadislrin sn he bir dxli yoxdur.) Buna gr d sn
bir ziyan dymyib v onlara gr sn zr v bhan
gtirmy lzum yoxdur. (Snin qzavt edrk z zmannin
imamna etiraz etmk haqqn yoxdur.)
(Sninl birg v yolda olan) Mhacirlr v nsarla (onlarn
olduqlar qounla) grm (mniml mharib etmy)
glcyini xatrladrsan, halbuki hicrt qardan (mr ibn bu
1
Sfyan Bdr mharibsind) sir olan gn sona atd. Buna gr
d gr (mniml mharib etmy) tlsirsns rahat ol. nki
(biz mtlq bir-birimizl qarlaacaq. Ona gr d) mnim snin
grn glmyim (lin keirdiyin hrlrd sninl
vurumam) daha mnasibdir ki, Allah sni czalandrmaq
n mni gndrmi olur. (Ona gr ki, fitn-fsadla mul
olanlarn qarsn almaa mn baqalarndan daha layiqm.) Snin
mnim grm glmyin (mnim limd olan hrlrd
mniml mharib etmyin) is Bni-sd (qbilsi airlrindn
olan) qardan dediyin bnzyir ki:

Xrda dalar uxurlarn v byk dalarn arasndan

gtrb onlara vuran yay klklrin z tutarlar. (Mqsd
budur ki, ox, niz v qlnclar hmin klklrin xrda dalar kimi sn
v qoununa yaacaq.)
Snin (ana) baban (tb ibn Rbini), dayn (Vlid ibn tbni)
v qardan (Hnzl ibn bu Sfyan) bir yerd (Bdr
mharibsind) vurduum qlnc yanmdadr. Allaha and olsun
ki, sn mn bildiyim kimisn: qlbin prdlnib (fitn v
aznlq prdsi il el rtlb ki, yd-nsiht ona he bir fayda
vermir) v aln zif v azdr (ki, haqq yola qdm qoymursan).

Snin barnd bel deyils daha yax olar ki: sn, xeyrin
deyil, ziyanna olan hndr bir pis yeri sn gstrn
nrdivana xmsan. nki sn snin olmayan itiyi
1

mam leyhis-salamn mqsdi budur ki, sn bu sznl zn

Mhacirlrdn saymaq istyirsn, halbuki sn, atan v qardalarn
vvlc sir ddnz v sonra slam qbul etdiniz.

801

axtarmsan v snin olmayan heyvan otarmsan. El eyi

istyirsn ki, ona layiq deyilsn v onun mdnindn
uzaqsan. Buna gr d snin szn mlindn n qdr d
uzaqdr!!1 milrin v daylarna (qohumlarna) ox tez
oxadn. Bdbxtilik v pu arzular onlar Mhmmdi
(sllllahu leyhi v alih) inkar etmy vadar etdi. Buna gr d
onlar snin bildiyin yerlrd (Bdr, Hneyn v baqa
mhariblrd) z hlak yerlrin atdlar (ldrdlr). Byk
hadisnin qarsn almadlar, meydan boaltmayan v he
sstlmyn qlnclarn mqabilind himay edrk kmk
gstrilmsi lazm olan eydn kinmdilr.
Osman ldrnlr barsind ox dandn. El is sn d
xalqn daxil olduu ey daxil ol. (Sn d baqalar kimi itat
edrk tabe ol.) Bundan sonra mnim yanmda onlara qar
iddia irli sr ki, mn sni v onlar Allahn kitabna (tabe
2
olmaa) vadar edim. Aldatmaq istdiyin (Osmann intiqam ad
il am hkumtini sn vermyimi planladrmana) gldikd
(bilmlisn ki): bu, ua sddn ayrarkn sd (immsi) n
onu aldatmaa bnzyir. Salama layiq kimsy salam olsun!

65-ci mktub
Bu da imam li leyhis-salamn Maviyy olan
mktublarndandr. (Maviy mktub yazaraq o Hzrtin am
hkumtini ona vermsini, onu znn caniini etmsini v yanna
armamasn istmidi. mam leyhis-salam bu mktubu ona cavab
1

nki deyirsn ki, mn Osmann intiqamn almaq niyytindym v

mzluma v zlm mruz qalm kimsy kmk edrk fitn v
xoaglmz ilrin qarsn almaq istyirm. Amma snin mlin zlm,
fitn-fsad v z zmannin imamna qar xmaqdr.
2
Qur'ani Krimin sasnda sizin aranzda hkm xarm. Bir-biri il
kimsi olan iki xs mtlq bir hakim lazmdr. Orada haqq hakim
mam leyhis-salam idi. Buna gr d Maviynin, bir qrup Mhacir v
nsar o Hzrtdn tlb edrk qtl yetirmk haqq yoxdur. slind
onun itat v tabeilik gstrmsi vacib idi ki, hmin xslrl imamn
yannda bir-birini mhakim etsinlr v sonra hmin mhakim onun ya
xeyrin, ya da zrrin sona atsn. Amma Maviynin mqsdi
mhakim v qisas alnmas mslsi deyildi.

802

olaraq yazb v onda, onun szlrinin shv olmasn v istdiyi eylr

layiq olmamasn xatrladb.)

Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:

Snin diqqtl baxb akar ilrdn faydalanmann (mnim
xilaftimin dzlk v haqq olmasna yqin edib inanmann) vaxt
atb. Nahaq iddialar (am hkumti v caniinlik iddias) etmk,
qorxub kinmdn zn yalanlara (onun aznlq ln)
atmaq (v qiyamt zabn nzr almamaq), snin mqam v
mrtbndn stn olan eyi (mslmanlara xliflik v hakimliyi)
iddia v yalan (yolu) il zn yapdrmaqla kemilrinin
(qohumlarnn aznlq) yollar il getdin (v dz yoldan
uzaqladn). Haqdan (Allahn v Peymbrin gstrilrindn)
uzaqladn v sn t v qanndan da lazml eyi (mnim
xilaftimi) inkar edib tabe olmadn n sn taprlan eyi
1
(beytlmal) ourladn. Onu (Hzrt Peymbrin Qdir-Xum v bir
ox digr yerlrd mnim barmd buyurduqlarn) snin qulan
qoruyub saxlayb (eitmmim dey bilmzsn) v sinn
onunla dolub (xbrim yoxdur, bilmirm dey bilmzsn).
Haqdan v dzlkdn sonra akar aznlqdan, hminin
haqq akar etdikdn sonra yanllq v batil qarmaqdan
baqa n var?2 Buna gr d bhdn v haqq il batili birbirin qatmaqdan qorx. nki (bhlr yaradan) fitn, ne
vaxtdr z prdlrini asb (hazrlayb) v onun zlmti
gzlri torlu v grmz edib.
Sndn mn szlri qarmaqarq (bir-birin aidiyyat
olmayan) bir mktub glib atb ki, onun (szlrinl dm
vurduun) slh v barq gc zif v yetrsizdir. Onda el
hiyllr var idi ki, onlar snin elm v tmkinin
uydurmam, bir yer toplamamdr. (ksin, sn onlar
nadanlq, hyaszlq v alszlqla hazrlamsan.) Sn bu pu
szlrinl hamar qumluqda batan v qaranlq yerd
1

Xilaft v imamtin hr eydn vacib olmasnn sbbi budur ki, t v

qan hmi dyiir v vz olur. mama tabe olman vacibliyi is
hmi xsl birgdir v onun ayrlmaz hisssidir ki, onda dyim v
vz olma ba vermir.
2
Mslnin hqiqtini bildikdn v haqq akar olandan sonra insann
axtarmas n nahaqdan baqa bir ey qalmr, bu istisna il ki, o,
hmin nahaqq haqq kimi gstrmy alsn.

803

ehtiyatsz hrkt edn (z ayann qaban krmyn) kimsy

bnzyirsn. zn el uca yer qaldrmsan (mndn sni
caniin etmyimi istmisn v hmin mqam umursan) ki, ora
atmaq tin, nianlri is ykskdir. Ora (he ksin li
atmayan uca dalarn qlllrind yuva quran iti caynaql v yksk
uulu) qartal (bel) ata bilmz. Onunla yyuq (sd yolunun
sanda ox yksklikd olan kiik, aydn v qrmz bir ulduzdur ki,
lkr ulduzunun arxasnda olur v ondan qabaa kemir) bir ola

bilr.1
Allah gstrmsin ki, sn mndn sonra ilrinin hlli
n mslmanlara hakim olasan, yaxud sn onlarn biri
zrind qd ( nigah, alver, icar v bu kimi eylr), yaxud hd
2
(bey't, aman, himay v buna bnzr ilr) n bir vzif verim!
Buna gr d indi zn hazrlayaraq dn. nki gr
Allahn bndlri sn trf hrkt edn (qounumuz sninl
dy gln) kimi nqsan v basoyuqluunu davam
etdirsn, qaplar zn balanacaq v bu gn sndn qbul
edil biln i (onda) qbul edilmyck.3 Salama layiq
kimsy salam olsun!

66-c mktub
mam li leyhis-salamn Abdullah ibn Abbasa (dnyada
sevinmmk v kdrlnmmk barsind yd-nsiht verdiyi)
mktublarndandr. Bu mktub bundan nc (iyirmi ikinci
mktubda) baqa ibarlrl kedi.
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:
Bnd hmi ldn xarmas tqdir edilmmi ey
atanda sevinir. Ona atmas tqdir edilmmi ey gr is
1

Xlas, insan Allahn istyi olmadan bu mqam v mrtbnin

hqiqtin nail ola bilmz.
2
nki sn layiq deyilsn v mn, he vaxt haqqa zidd v Allah v
Peymbrin gstrilrinin ksin olan bir i tutmaram v snin
ovsunlarnla yoldan xmaram.
3
gr bu gn tvb edib z yoluna qaydaraq biz tabe olsan rahat v
asud qalarsan. Amma mharib v qan tklmsi balayandan sonra
ar etmk mmkn olmayacaq.

804

kdrlnir.1 Buna gr d dnyadan ld etdiyin n yax

ey lzzt v adla atmaq v (intiqam almaq v incitmkd)
qzb iltmk deyil, batil v nahaqq yatrmaq (mhv etmk)
v haqq v dzly diriltmk (brpa etmk) olmaldr. Grk
sevincin qabaqcadan gndrdiyin (sabahna tdark grdyn)
ey n, kdrin grmdiyin (dnyada axirt n yerin
yetirmdiyin) i n, fikir-dncn is lmdn sonra n
olsun.2

67-ci mktub
mam li leyhis-salamn onun trfindn Mkknin
hakimi olan Qusm ibn Abbasa mktublarndandr. (mam
leyhis-salam bu mktubda ona hcc mrasimini brqrar etmyi mr
edir, camaatla nsiyytd olmayb qapal olmaqdan kindirir v Mkk
halisinin haclardan kiray almalarn qadaan edir.)

Allaha hmd v Hzrt Mustafaya salamdan sonra: Hcci

camaatla birg brqrar et (onun mllrini bilmynlr yrt v
hcci yerin yetirmk n onlar bir yer topla) v Allahn
gnlrini (kemi mmtlrin irkin mllrin gr aldqlar
czalar) onlarn yadna sal. (Vaxtlarn n yaxs olan) shr v
axamst onlarla otur, (dini) hkm soruana fitva ver,
nadana elm yrt v aliml shbt et. Grk snin, dilindn
baqa camaata sz atdrann olmasn. (Hr n istyirsns zn
birbaa onlara de. Mrur insanlar kimi xbr gndrm.) Hminin
zndn baqa qapn olmamaldr. (styn hr bir ks
manesiz sni gr bilmlidir.) styi olann sninl grmsin
mane olma. nki gr hmin istk iin vvlind snin
qaplarndan dzlms, onu iin sonunda dzltdiyin n
triflnmzsn. (stk sahibi, iin vvlind kdiyi zhmtlr
nticsind ruhdan ddy n sni triflmz.)

Halbuki sevinc v kdr yersizdir. nki atmal ey atacaq,

atmamal ey n sy edib alman is bir faydas yoxdur.
2
nki sevinmk o vaxt yerin dr ki, taplmayan bir ey ld edsn.
Hminin kdrlnmk o yerd rvadr ki, ld olan qazanc v mnfti
ldn xarasan.

805

Allahn malndan (mslmanlarn beytlmalndan) yannda

ylanlara bax (onunla mul ol). Onu yannda olan ailli v
ac kslr ver, (hqiqtn) far, yoxsul v mhtac olanlara
atdr. Ondan artq qalann bizim yanmza gndr ki,
yanmzda olanlar arasnda paylayaq.
Mkk halisin gstri ver ki, (hmin diyarn halisindn
olmayb evlrd) mskunlaanlardan muzd v kiray
almasnlar. nki nqsan siftlrdn pak olan Allah
(Qurani-Krimin Hcc sursinin 25-ci aysind) buyurur: (

Kafir olub Allaha v Peymbr iman gtirmynlr
v camaat Allahn yolundan, itat v bndlikdn, ham n etdiyimiz
v) onda akif (orann hli) il badi (qrib) brabr olan
(Mscidl-Hramdan dndrnlr iddtli zab daddracaq).

Akifdn mqsd Mkkd yaayan,

badidn mqsd is hmin diyarn sakini olmayb hcc
gedndir.1 Allah bizi v sizi znn sevdiyi (mr buyurduu)

Altnc srin imamiyy alimlrinin byklrindn olmu mrhum eyx

bu li Fzl ibn Hsn Tbrsi Mcmul-byan fi tfsiril-Qur'an
kitabnda bu mbark aynin tfsirind bn Abbas, Qutad v Sid ibn
Cubeyrdn nql edib ki: Mkknin evlrini icary vermk v satmaq
haramdr. Hminin Mscidl-Hramdan mqsd btn Mkkdir,
Allah-talann sra sursinin 1-ci aysind buyurduu kimi ki:
Bndsi Hzrt
Mustafan bir gec Mscidl-Hramdan, yni, Mkkdn Mscidlqsaya, yni, Beytul-mqdds aparan Allah pak v mqddsdir
Tbrsi leyhir-rhm bu mbark aynin tfsirind d bel buyurur:
Tfsir alimlrinin ksriyyti deyiblr ki, Hzrt Peymbr (sllllahu
leyhi v alih) hmin gec li ibn bu Talibin (leyhis-salam) bacs
Ummu Hani v onun ri Hbeyr ibn bu Vhb Mxzuminin evind
yatbm v meraca oradan gedib. Buna gr d burada MscidlHramdan mqsd Mkkdir v Mkk il hrmin hr ikisi msciddir.
Mrhum eyx Tureyhi Mcmul-bhreyn lt kitabnda

kf klmsi barsind bel deyir: Hdisd nql edilib ki, Hzrt

Sadiq leyhis-salam buyurub: Mkknin evlrin qap qoymaq yax
saylmrd. nki haclar ora dmli idi ki, z hcc mllrini hmin ev
hli il birlikd yerin yetirsin. lk df Mkknin evlrin qap qoyan
Maviy olub. Burada bu msl barsind bundan artq danmaq
lazm deyil v onun yeri fiqh kitablardr.

806

gzl ml v layiqli ilr mvffq etsin. Salama layiq

olana salam olsun!

68-ci mktub
mam li leyhis-salamn (zahiri) xilaft atmamdan
qabaq Salman Farsiy (Allah ona rhmt etsin) olan
mktublarndandr (ki, onda onu dnyaya aldanmaqdan
1
kindirib).
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:
Dnya l vuranda yumaq, zhri is hlakedici olan ilan
misalndadr. Buna gr d sni dnyada ad edn eydn
(maldan) uzaq ol. Ona gr ki, onun malndan bir az (ancaq
bir kfn) sninl birg qalacaqdr (qbr gedckdir). Hminin
onun qm-kdrini zndn uzaqladr. nki ondan
ayrlacana v onun halnn dyicyin inanrsan (bilirsn
ki, nhayt ondan ayr qalacaqsan v onun rftar hr an vvlki
vaxtdak rftarna ziddir. Buna gr d ona rk balama v bir ne
gnlk yaay n zn qmlndirm). Dnya il nsiyyt v

laqn ox olan zaman ondan daha ox qorx. nki

dnyaprst ona rk balayb ad olanda, dnya onu hmin
1

Salman (Allah onun ruhunu mqddsldirsin) n byk v hrmtli

mslmanlardan, Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) n
seilmi v yaxn shablrindn v mirl-mminin leyhis-salamn
ilrindn olub. bn bil Hdidin hdis alimlrin istinad edrk nql
etdiyin gr Salman Sqif gn mslmanlara fars dilind bel
deyib: krdid v nkrdid etdiniz v etmdiniz, yni,
znz xlif sediniz v Hzrt Peymbrin tyin etdiyi xlify gz
yumdunuz. Kinay il demk istyib ki, zahird mslmana oxayrsnz,
amma batind mslman deyilsiniz. Qlm hli arasnda onun slamdan
qabaqk ad barsind fikir ayrl mvcuddur v onun n Mnuehr
ahn vladlarndan Ruzbeh ibn Xonudan, Behbud ibn Bdxan v bu
iki addan baqa digr adlar deyilib. Hzrt peymbr onu Salman
adlandrb. Ona Salmanul-xeyr v Salmanul-Mhmmdi lqbi verilib.
Ondan sn kimsn? dey soruanda mn Adm vladlarndan olan
Salman ibn l-slamam cavab verirmi. Knysi bu Abdullah,
bulbyyinat v bulmrid olub. Onun sli ya irazdan, ya
Ramhrmzdn, ya utrdn, ya da sfahann Cyy deyiln kndindn
olub.

807

raitdn tinliy trf kir, yaxud onunla nsiyyt v

laqy arxalanb dinclik tapanda onu hmin haldan (xarb)
qorxu v vahimy dar edir. (Buna gr d all adam bu cr
dmnl dostluq etmy aldanmamaldr, ksin, o, zn dost kimi
gstrnd ondan daha ox uzaqlamaldr.) Salama layiq kimsy

salam olsun!

69-cu mktub
mam
li
leyhis-salamn
Haris
mktublarndandr.
(O,
mirl-mminin

Hmdaniy

leyhis-salamn
shablrindn v deysn, o Hzrt tabe olanlardan olub. Hmdan
Ymnd olan bir qbilnin addr. Bu, byk bir mktubdur ki, Seyyid
rif Rzi leyhir-rhm onun bir hisssini burada byan edib. Onun
mvzusu gzl v ncib xlaq v xasiyyt, elc d byniln davran
qaydalardr.)
Quran ipindn yap (onun hkm v gstrilri sasnda
davran), onu zn yd-nsiht vern et v halaln halal,
haramn haram bil (ki, dnya v axirt sadtini v xobxtliyini
sn nsib etsin). Bundan vvl olmu hqiqtlr inan. (Hzrt
Peymbrdn vvl olmu peymbrlri v onlarn Allah trfindn
z mmtlrin gtirdiklrini tsdiq et.) Dnyann kemiindn
onun qalan hisssi n ibrt al. (Onun qalan hisssini kemii il
mqayis et, tutudur v bil ki, qalan da ken kimi minlrl drd-qml
tb keck.) nki onun bir hisssi digr hisssi kimidir v

sonu vvlin baldr. Onun hams mhv olan v aradan

gedndir.1 Allahn adn uca tut v haqq, doru v yerindn
baqa Ona and im. (Yaxud Ona, and iilmsi mnasib v layiqli
olan yerd and i. Buna gr d Onun adna yalandan v ya
hmiyytsiz ey n and imkdn kin, qorx.) lm v
lmdn sonrak vziyytlri ox yadna sal (ki, bu snin n
n byk moiz edn v yd-nsiht verndir). Mhkm rti

olmadan onu arzulama.2 ml sahibinin znd layiqli bilib

1

Dnya hmi bel olub v indi d beldir v sonda onun hams mhv
olacaqdr. Buna gr d bel bir yer rk balamaq alszlqdr.
2
lm arzulamaq o vaxt yerin dr ki, itat v bndlik nticsind
v axirt sfrinin azuqsin malik olmaqla snin lmdn sonra
ilrinin bu hyatdan yax olacana yqinliyin olsun. Bel olmasa, bu

808

baqa mslmanlarda nalayiq hesab etdiyi hr bir idn

kin. (zn n bynmdiyin ii baqasna rva grm. Hminin
zn n mnasib bilmdiyin eyi camaata namnasib gman etm.)

Gizlind edilrk akarda xcalt gtirn hr bir idn

kin. (Gizlind irkin v gnah i grb camaat xbr tutanda xcalt
kmyin sbb olan idn kin.) ml sahibindn (n n bel
etmsini) soruanda inkar etdiyi v ya zr istdiyi hr bir
idn uzaq ol. (He vaxt kimins barsind sz gzdirm, yalan
quradrma.) rf v heysiyytini sz oxlarna hdf etm.
(Onu azgyklr v eyb axtaranlarn dilindn qoru.) Hr eitdiyini
xalqa dem ki, bu yalanln niansidir. 1 Xalqn sn
dediklrini rdd edib yalan sanma ki, bu da nadanla
dlildir. (nki ola bilr ki, sn deyilnlr dz olmu olsun. Buna
gr d onu inkar etmk haqqa nadan olmaqdr.) Qzbini ud v
qdrtin olan zaman (czalandrmaqdan) ke. sblnd
tmkinli ol v imkan v qdrtinin olmasna baxmayaraq,
(intiqam almaqdan) uzaq ol ki, gzl savab snin olsun.
(Qiyamt gn Allah sndn intiqam almasn v mrhmtini sn nsib
etsin.) Allahn sn ta etdiyi hr bir nemtin krn yerin

yetir. Allahn sn bx etdiyi nemtlrin he birini zay

etm. Grk Allahn sn ta etdiyi eyin niansi snd
grnsn.2
Bil ki, mminlrin n gzli zndn, qohumqrbasndan v malndan balamaq baxmndan daha
yax olandr. 3 Hminin bil ki, snin qabaqcadan
gndrdiyin gzllik (Allah yolunda verdiyin v ta etdiyin eyin
gzlliyi) snin n toplanaraq qalr (qiyamt gn onun savabn
cr arzulara dalmaq dini zif v alsz insanlarn dilyidir ki, onlar
axirt ilrini dzltmmi lm arzulayarlar.
1
nki ola bilr ki, eitdiyin ey yalan olmu olsun. Buna gr d
fikirlib dnmdn nyis sylmyin snin znn yalan
danman, bel eitmim demyin is yalan nql etmyin kimidir.
2
Msln grk elmini nadanlara yrdsn, gzl paltarn geyinsn,
mal v srvtindn yoxsullara balayasan, geni-rahat evind
mminlri qonaq arasan v hminin Allahn sn verdiyi hr bir
nemtin niansini xalqa gstrsn.
3
z itat v bndlik edn, qohum-qrbasn dz yola
istiqamtlndirn v malndan yoxsul v imkanszlara vern ksdir.

809

ld edcksn). zndn sonra qoyduun eyin gzlliyi is

baqas ndr (onun xeyri varis nsib olur). Zif nzr v

dnc v xoaglmz ml sahibi il oturub-durmaq v

yoldalq etmkdn kin. nki insan z dostu il
hmxasiyyt olur. (Buna gr d onu dostuna oxadrlar.) Byk
hrlrd mskunla. nki mslmanlar orada bir-birinin
yanndadrlar (v onlardan elm v bilik ld etmk v sadt v
xobxtlik yollarn yrnmk olar). (Allahdan) qafil olmaa v
(Onu) yaddan xarmaa, (yaxlara) zlm etmy sbb olan
v Allaha itat v bndlik yolularnn az olduu (kfr
lklri v kndlri kimi) yerlrdn kin. Dncni iin
yarayan eylr vadar et (pu ilr srf etm). Bazarlarn
banda oturmaqdan kin. nki ora eytann yeri v fitnfsadn z xd mkandr. (ox vaxt bu yerlrd dnya ilri
v din zidd mllrl mul olurlar. Buna gr d bacardqca oradan
uzaq olmaq lazmdr. l altnda olan v) snin ondan stn
olduun (Allahn sni ondan stn etdiyi) ks barsind ox

dn, qaylan. nki snin onun barsind fikirlmyin,

kr yollarndan biridir. (Bu qaylanmaq il Allahn sn verdiyi
nemtlrin krn yerin yetirmi kimi olursan.) Cm gn
namazda itirak edn kimi sfr xma. Allah yolunda (din
dmnlri il cihada) getmk, yaxud zrl olduun (v namaz
vaxtna kimi qala bilmdiyin) sfr bundan istisnadr. Btn
ilrind Allaha itat et, tabe ol (Onun gstrilri sasnda
hrkt et). nki (sadt v xobxtlik onunla ld edildiyi n)
Allaha itat hr bir eydn stndr. badt v bndlikd
z nfsini tovla. (Onu aldadb czadan qorxutmaq v savaba
sevindirmk vasitsi il hvtdn saxla v itat vadar et.) Onunla
yumaq davran (Onu ox tinliy salma) v onu mlub etm
(hdsin ar vziflr qoyma). Gzt v sevinc zaman onu
haqla (asud v ad olanda onu itat v bndliy mcbur et, lbtt,
gndlik namazlar kimi) yerin yetirilmsi snin n vacib
olan eylrdn qeyrisi n. nki onun (vacibatn) yerin
yetirilmsi v vaxtnda hyata keirilmsi zruridir (ad v ya
qmgin olmaqdan asl olmayaraq onlar mtlq yerin yetirmk
lazmdr). Sn dnya mal ld etmk n Rbbindn (Ona
itatdn) qaarkn lmn sni haqlamasndan qorx.

810

Yaramaz ml sahiblri il yoldalq etmkdn kin. nki

pis pisliy birlr. Allah uca v byk bil, Onu sevnlri
sev. Qzbdn kin. nki o, eytann qounlarndan olan
byk bir qoundur (ki, onun vasitsi il sni bdbxtliy kir).
Salama layiq kimsy salam olsun!

70-ci mktub
mam li leyhis-salamn onun trfindn Mdinnin
hakimi olmu (v qrx beinci mktubun rhind yaxln
xatrlatdmz) Shl ibn Hneyf nsariy, hmin diyarn
halisindn Maviyy birlmi bir dst barsindki
mktublarndandr (ki, mam leyhis-salam ona bu hadisni
hmiyytsiz sayb kdrlnmmyi buyurmudur).
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:
Mn xbr atb ki, snin yannda olanlardan bzilri
gizlind Maviyy birlirlr. Onlarn ldn xmas v
sn olan kmklrinin (qoun v riyytinin saynn) azalmasna
gr ruhdan db kdrlnm. Onlar (czalandrlmalar)
n aznlq (xstliyi), snin n is onlardan fa tapmaq
1
(onlarn zab-ziyytlrindn qurtulman) bsdir.
Onlarn
qadqlar ey hidayt v qurtulu, (trfin) tlsdiklri ey
is aznlq v nadanlqdr. Onlar dnyan sevnlrdir ki,
tlsik ona z tutublar. Onlar (bizim davran sullarmzdan)
dalt v dzly tanyb grdlr, eitdilr, qulaqlarnda
saxladlar v bildilr ki, bizim yanmzda olan insanlar
haqq-hquq baxmndan brabrdirlr. Buna gr d (onlarn
arasnda hr bir eyi ancaq brabr bldrmyimizi grb) qadlar
ki, zlri mnft ld edib baqalarn nsibsiz qoysunlar.
Allah onlar rhmindn uzaq etsin!!
Allaha and olsun ki, onlar zlm v sitmdn qamayb v
dalt v insafa qovumayblar. Biz Allahn, istycyi
1

nki aznlarn olmasnn z cmiyytin bdnind ar bir

xstlikdir. Bzn onun mikrobu sirayt edib cmiyyti dadr. Buna
gr d onlarn qamalar cmiyytin hmin xstlikdn saalmasnda
tsirlidir. mamn saalaraq fa tapma hakim nisbt vermsinin
sbbi, cmiyyt basnn cmiyytin hams kimi, onun timsalnda
olmasdr.

811

tqdird bu xilaft iinin tinliklrini bizim n

asanladracana v nahamarlqlarn hamarladracana
midvarq . Sn salam olsun!

71-ci mktub
mam li leyhis-salamn (bdl-Qeys qbilsindn olan)
Mnzir ibn Carud bdiy mktublarndandr. (mam leyhissalam) onu bzi hrlr (Farsa) hakim tyin etmidi.
Mnzir o Hzrtin onu tyin etdiyi bzi ilrd xyant
etmidi. (Xrac pullarndan drd min dirhm ourlamd. mam
leyhis-salam bu mktubda onu mzmmt edrk z yanna
armdr. Hminin z qbilsi bdl-Qeys il Hzrt Peymbrin
hzuruna glib slam qbul etmi atas Carudu triflmidir. Axr ki,
Rical alimlri Mnziri zif hesab edir v onun rvaytlrin etimad
etmirlr.)

Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:

Atann yaxl mni aldatd v snin, onun suluna tabe
olub onun yolu il gedcyini gman etdim. Birdn mn
xbr atd ki, xyant etmisn: nfsi istklrin tabe
olmaqdan l kmirsn, axirtin n azuq toplamrsan, z
dnyan axirtini viran etmkl abadladrrsan v dinindn
qrlaraq qohum-qrbana birlirsn.1 gr sndn mn
atan ey (xyant) dz olsa, snin hlillmi dvn v
1

Blk d bu cml glckdn xbrdir. Mrhum llam Mclisi

Biharul-nvar kitabnn onuncu cildind Seyyid ibn Tavus leyhirrhmdn nql edir ki, mam Hseyn leyhis-salam bir mktub yazb
onu, ad Sleyman, knysi is ba Zrin olan qulam il Bsrnin
byklrin gndrdi v onlar kmy v ona tabe olmaa ard.
Yzid ibn Ms'ud Nhli v Mnzir ibn Carud bdi d hmin Bsr
byklrindn idilr. O, hmin hadisni nql edrk bu yer atr ki:
Mnzir ibn Carud mktub gtirn xsi Ubeydullah ibn Ziyadn yanna
gtirdi. nki mktubun Ubeydullah trfindn klk v mkr
olmasndan qorxdu. Mnzir ibn Carudun qz Bhriyy, Ubeydullah ibn
Ziyadn arvad idi. Sonra Ubeydullah mktub gtirn xsi dar
aacndan asd. Bundan sonra is minbr xb xtb oxudu v Bsr
halisini hdldi ki, mxalift yolunu tutmasnlar.

812

ayaqqabnn bndi1 sndn yaxdr.2 Snin kimisi is

srhdin qorunmasna, ya i grlmsin, yaxud mqam
yksldilmy, yaxud mant rik edilmy v ya xyant
v yriliyin qarsnn alnmasna tyin edilmy layiq deyil.
(Srhdlrin qorunmas, hrlrin hkumti v ya ilrin icrasna
bal sn taprmaq yaraan i deyil.) Buna gr d Allahn

istyi il bu mktubum sn atan zaman mnim yanma

gl.3 (Seyyid Rzi deyir:)
Bu Mnzir hmin ksdir ki, mirl-mminin leyhissalam onun barsind bel buyurub: O, z sa-soluna ox
baxr, ynindki iki brd (ox qiymtli Ymn paltar) il
ynr v ayaqqablarnn toz-torpan ox tmizlyir.
(Yni, o, z v paltar il ynn v bznn tkbbrl v mrur bir
xsdir.)

72-ci mktub
mam li leyhis-salamn Abdullah ibn Abbasa (Allah onu
balasn) mktublarndandr (ki, onda ona yd-nsiht verir).
Allaha hmd v Hzrt Mustafaya salamdan sonra: Sn
z clindn qabaa d bilmycksn. Sn atmayan
ey snin ruzin deyil. (lmnn ixtiyar snin lind deyil.
Hminin sn atmayacaq eyi ld ed bilmzsn.) Bil ki, ruzigar
iki gndr: bir gn snin xeyrin, bir gn is ziyannadr.
Dnya adlqlarn frlanaraq ldn l kediyi diyardr. (Hr
ksin z nvbsi var.) Buna gr d dnyadan snin xeyrin
olan ey, htta aciz olsan (baqalar onun qarsn alsalar) bel,
sn atacaqdr. Hminin (gcl olsan da) onun snin

rb ayaqqablarnda ayan byk barmann qoyulduu yer.

Bu cml msldir v mnas budur ki,
heyvan v cansz yann xeyri sndn oxdur.
3
Mnzir mam leyhis-salamn yanna glnd o Hzrt onu zindana
sald. mirl-mmininin shablrinin yaxlarndan v bdl-Qeys
qbilsinin byklrindn olan S's' ibn Sauhan onun barsind
vasitilik edrk onu zindandan azad etdirdi.
2

813

ziyanna olan eylrinin qarsn zor v gc il ala

bilmzsn.1

73-c mktub
mam
li
leyhis-salamn
Maviyy
olan
mktublarndandr (ki, onda onu mktubunun nadrstlyn gr
mzmmt edrk hdlyib).
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:
Mn sn dalbadal cavab vermk v mktubuna qulaq
asmaqla (nadan v azn olduun n yd-nsihtin sn he vaxt
xeyir vermycyi v fitn-fsaddan l kmycyin barsindki)

nzr v dncmi sstldirirm, frast v zirkliyimi

(yqin v inamm) shv salram (halbuki snin kimisinin cavabnda
susmaq lazmdr. Amma mnim cavab vermyimin sbbi ancaq v
ancaq yumalaraq bir daha sni baa salb bhan gtirmyin yer
qoymamaqdr). Sn hiyl v zirnglikl mndn bzi eylr

istynd v cavab almaq n mn mktub gndrnd

yalan v prian yuxu grn ar yatm xs, yaxud da
ayaq st durmaqdan aciz v biar qalm (n yol ged biln,
n d ayaq st dayana biln) v qarya xacaq eyin xeyrin
v ya ziyanna olacan bilmyn kimsy bnzyirsn.
Sn onun kimi deyilsn, blk o sn oxayr. (Snin vziyytin
baqasna oxamaqdan da pisdir. nki sn bdbxtlik v biarlikd
tksn. Sn ancaq v ancaq zn oxayrsan.) Allaha and olsun ki,
gr (saslanaraq ona uyun davranmal olduum mslht gr)

qalman istmsydim trfimdn sn smy sndran

v ti ridn (sni mhv edn) zrb vuranlar (mharib v
dyn tinliklri) glib atard. Bil ki, snin yax ilr
qaytmana v nsiht vernin ydlrin qulaq asmana
(z zmannin imamna z tutaraq gstrilrini icra etmyin) eytan
mane olur. Salama layiq kimsy salam olsun!
1

Nec ki, Qurani-Krimin Yunus sursinin 107-ci aysind buyurulur:

gr Allah sn bir zrr yetirs, sni
Ondan baqa he ks qurtara bilmz. gr Allah sn bir xeyir dils,
he ks Onun nemtin maneilik ed bilmz. Allah onu bndlrindn
istdiyin nsib edr. O, balayan v rhm edndir!

814

815

74-c mktub
mam li leyhis-salamn Rbi v Ymn hli n
yazd hdnamlrdndir (ki, onda onlarla Qurani-Krim tabe
olmaq, vhdt v birlik barsind hd balayb.) Bu hdnam (bul
1
Mnzir) Hiam ibn (Saib) Klbinin xtti il nql edilmidir.
Bu, Ymn hli v Rbi qbilsinin hm
mskunlamlar, hm d krilrinin Allahn kitab (ona
ml etmk) barsind bir araya gldiklri hddir ki:
(baqalarn) ona trf dvt etsinlr, onun sasnda mr
etsinlr, ona dvt edib mr verni (onun szlrini) qbul
etsinlr, onun mqabilind he bir ey almasnlar v onu
dyidirmy raz olmasnlar. (Bu hd sadiq qalsnlar v dnya
mal ld etmk n aldanb Qurandan l gtrmsinlr.) Hminin
onlar mxalif v etinaszlarn qarsn almaq n vhdt
(birlik) yaradaraq bir-birlrin kmki olsunlar: arlar
(szlri) bir olsun, birinin thmt vurmas v qzblnmsi
v ya bir dstnin digr bir dstni thqir etmsi v
symsin gr hdlrini pozmasnlar.2 Onlarn hazr v
qaiblri, al az olanlar v alimlri, hlim v nadanlar bu
hdnamd mhkmdirlr. Bellikl, bu hdnam il
Allahn peyman onlarn hdsin dd (v grk ona ml
etsinlr). (nki) Allahn peyman barsind soru-sual
edilckdir. (Bu hdnamni) li ibn bi Talib yazd. 3
1

Kuf hlindn v byk imamiyy alimlrindn olan bn Klbi oxlu

tfsir v srlr sahibi olub v rb soylar v tarixin d bld olub. O,
iki yz altnc hicri ilind vfat etmidir.
2
Bu iki qbilnin v ya digr bir yerin nadanlarndan bzisinin onlar
thqir etmsini, ehtiramszlq gstrmsini v ya sy symsini hdpeymanlarn pozmaq n dlil etmmlidirlr.
3
Nhcl-Blanin bzi nsxlrind li ibn bi Talibin yerin li
ibn bu Talib yazlb v onun izahnda bel deyilib: mam leyhissalam buna bnzr digr bir yerd d (o Hzrtin xtti il olmas
mhur olan v byk kitabxanalarda saxlanlan Quranlarda da) z
adn hmin klm izaft trkibind tyin edn olmasna baxmayaraq
onu bu klind yazb. nki izaftin trkib hisslri xsusi ism
olanda, o, bir klm misalnda olur. Buna gr d onun ortasnda he
bir hrk dyiikliyi ba vermir.

816

75-ci mktub
mam li leyhis-salamn xalqn onunla beytinin
vvlind
Mdindn
Maviyy
yazd
mktublarndandr. (O Hzrt, bu mktubda Maviyy v onun
dostlarna, ona beyt etmyi mr edir.) Bu mktubu (bu Abdullah
1
Mhmmd ibn mr) Vaqidi Cml kitabnda nql edib:
Allahn bndsi mirl-mminin lidn bu Sfyann
olu Maviyy:
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:
Mnim sizin barnizdki zrmdn (mlayimlik v laqeydliyimin
sbbindn) xbrdarsan v (bundan vvl) sizdn (sizlri zm
beyt etmy dvt etmkdn) uzaqlamam bilirsn. Nhayt,
arsi olmayan v qars alnmaz ey (Osmann ldrlmsi v
ya ondan qabaqk digr hadislr) ba verdi. Hekay uzun, sz
oxdur. (Onlar demy frst yoxdur v ya onlara gz yummaq daha
yaxdr.) Ken kedi, gln gldi. (vvlki xliflrin dvrlri
kedi v haqq olan xilaftin zaman glib atd.) Buna gr d
yannda olanlardan (mnim n) beyt al v yoldalarndan
bir dst il yanma gl. Salama layiq kimsy salam olsun!

76-c mktub
mam li leyhis-salamn Abdullah ibn Abbas Bsrd
z caniini ednd ona olan tvsiylrindndir (ki, onda
Abbasa xalqla mehriban olmaq v qzbdn uzaq olmaq barsind
yd-nsiht verib).
Xalqla glrz, mclis yolda v dz ol. (He ksin sninl
grn mane olma. El yerd otur ki, ham yanna yol tapa bilsin.
Hamnn hrmtini saxla. Onlar tin v ar ilr mcbur etm v
aralarnda dalt v insafla hkm et. Xalqa) qzblnmkdn
kin. nki o, eytandan olan (ondan sn atan)
yelbeyinlikdir. Bil ki, sni Allaha (Onun mrhmtin)
yaxnladran hr bir i, oddan (qiyamt gnnn czasndan)
1

Mdinli byk i alimlrindn olmu v iki yz yetmiinci hicri

ilind Badadda vfat etmidir. Vaqid onun babasnn ad olmudur.

817

uzaqladrr. Sni Allahdan uzaqladran hr bir i is oda

yaxnladrr.

77-ci mktub
mam li leyhis-salamn Abdullah ibn Abbas Xvaric
(dnc v danqlarnn shv olmas barsind) dlil gtirmk
n gndrnd buyurduu tvsiylrindndir (v onda onu
Qur'ana istinad edib dlil gtirmkdn kindirib).
Onlarla Quranla mbahis etm (Qurandan dlil gtirm).
nki Quran (t'vil, tfsir, batini v zahiri mna kimi) oxlu
ehtimal v yozumlara malikdir. (Onlardan birini) sn deyrsn
(digr birini is) onlar deyrlr (bellikl, mbahis uzun kr).

Onlara snny1 saslanaraq dlil gtir. nki onlar he

vaxt snny saslanan dlildn qamaa yol tapa
bilmzlr. (Hmin szlrin dz v doru olmasn qbul etmkdn
baqa bir arlri olmaz.)

78-ci mktub
mam li leyhis-salamn bu Musa riy onlarn
(onunla mr ibn Asn) hkm xarmaq (xlif semk) n tyin
edildiklri (rhi 35-ci xtbd deyilmi Daumtul-Cndl adl) bir
yerdn o Hzrt yazd mktuba cavab mktublarndandr.
Bu mktubu Sid ibn Yhya mvi (znn) Mazi (adl)
kitabnda byan edib.
nsanlarn oxu (dnya v axirtd) z nsib v
qismtlrinin oxundan mhrum oldular. Bellikl, dnyaya
z tutdular (ayaqlarn haqdan knara qoydular v) nfsi istklri
il dandlar (Allah v Peymbrin z zamanlarnn imamna tabe
olmaq barsindki szlrin gz yumdular). Mn bu id (xilaft
1

Hzrt Peymbrin bu kimi buyuruqlarna ki: Ey

li, sninl mharib etmk mniml mharib etmkdir; hminin bu
buyuruuna ki: li haqq
ildir v haqq li il, o hara frlansa haqq da onunla frlanar, yni,
li leyhis-salam hr n des v ets haqq v dzdr.

818

mslsind) tcbl bir yer glib xmam. Orada nfslri

onlar kibr v mrurlua vadar etmi bir ne dst

toplab.1 Buna gr d mn (onlarla mlayim davranram v)
onlarn iban v yaralarn malic edirm. nki qann
(birdn) balanmasndan (v sonra malicnin tinlmsindn)
qorxuram. (Ey haqq v hqiqtdn xbrsiz v ey nadan) bil (mnim
onlarla mlayim davranmamn sbbi budur) ki, Mhmmd
sllllahu leyhi v alih mmtinin ilrinin nizamintizama dmsin v onlarn arasnda lft v dostluq
yaranmasna mndn hris (ox alan) bir kims yoxdur. Bu
iiml gzl savab v qayd yeri, snacaq istyirm v
htta sn mndn ayrlarkn malik olduun lyaqtdn
(zn gstrdiyin paklq v yaxlqdan) dnsn (v nfsi istklrinl
Qurani-Krim zidd hkm versn) bel, mn tezlikl verdiyim
vd v qoyduum qrara vfa edcym. nki bdbxt v
ziyana uram o adamdr ki, ona verilmi ql v tcrbdn
mhrum qallm olsun.2 Mn danan birisinin batil v
nahaq sz demsindn v hminin Allahn mslht bildiyi
bir ii pozmaqdan uzaq olduumu (yaxud sbldiyimi v
3
halmn pozulmasn) bildirirm. Buna gr d tanmadn
eyi burax. (Bilmdiyin eyin trafna bel frlanma v ehtiyat v
dncni ldn verm.) nki insanlarn pis mllilri
xoaglmz (haqq v hqiqt zidd) szlrl sn trf tlsirlr
(ki, snin alnn azlndan istifad edib mslmanlar zlalt v

ox tccbl v heyrtlndirici bir idir ki, mn, gstrilrim ml

etmyn v zlm v mxalift bayra ucaltm zbana v zndn raz
bir dstnin arasnda qalmam. Sonda i o yer atd ki, xilaft
mslsind mniml Maviy arasnda sn v mr ibn As kimisini
mnsif v vasiti tyin etdilr.
2
Yaxud da bel deyirik: Verdiyim vd vfa edcym v gr sn
zndn gstrdiyin lyaqtdn qaytsan bdbxtsn. nki bdbxt o
ksdir ki, ona verilmi mnft v tcrbdn mhrum qalsn. Amma
birinci mna daha yaxdr.
3
gr bu id Qurann hkmlri sasnda hrkt edils mn onunla
varam v mmtin xeyrini pozmaz, bir-birin vurmaram.

819

aznlq yoluna apararaq bdbxt etsinlr). Salama layiq kimsy

salam olsun!

79-cu mktub
mam li leyhis-salamn (zahird) xilaft atanda ordu
balarna mktublarndandr (ki, onda onlar haqqa tabe olmaa
mr edrk batil v nahaqdan kindirib).

Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:

sizdn qabaqklarnzn hlak olmalarnn sbbi bu olub ki,
onlar xalq haqdan (hidayt v nicat yolundan) saxlayblar v
xalq da onu alb (qbul edrk tabe olub, yaxud satb, yni, ldn
verrk ona qar etinasz olub). Hminin onlar batil (zlalt v
aznla) vadar ediblr v onlar da ona tabe olublar.

Xlas, mr ibn As v am halisinin szlri sni aldatmasn. gr

bel olmasa dnya v axirt sadt v xobxtliyini ldn vercksn.

820

821

VI

822

Feyzul-slamn
VI hissy yazd mqddim:

Nhcl-Bla el bir kitabdr ki, gr dnyann
alllar, alimlri v natiqlri insanlarn sadt, xobxtlik v
asayii barsind bir sz demk v ya yazmaq istslr, onun
kimi dey v yaza bilmzlr. nki o el bir xsin dil v
qlmindn xb ki, elmlr v ilahi maarifin nmunsidir v
peymbrlrin sonuncusundan (sllllahu leyhi v alih) sonra
btn briyytdn stndr. B kitab mczdir. nki
briyyt onun kimisini gtirmy qadir deyildir. lbtt,
ola bilr ki, bzilri bu nqtni drk etmyib mnim
szlrimi pu sansnlar. Amma mn uzun illr dini elm v
maarifl mul olub onu drk etdikdn sonra bu mbark
kitab v onun rb v fars dillrind olan rhlrini mtali
etdiyim v onun barsind yzlrl tfsir, fiqh, hdis, flsf,
823

klam, tarix, lt, rical v digr elmlrin kitablarn diqqtl

oxuyub aradrdm n bu sz tam minlikl btn
briyyt xatrladram. Hminin Allaha kr edir v elm
hrinin qaps Hzrt mirl-mmininin hsnrbtindn ba ucal duyuram ki, mni bu kitabn be
hisssin trcm v rh yazmaa nail edib v mn ancaq
mhdud bir tbqnin istifad etdiyi (v hr bir ksin z drki
miqdarnda ondan dnya v axirt mnfti qazanmas n onu mumi
ktlnin istifadsin atdrmaq yolunu bilmdiklri) bir kitab

dnyann hr yerind yaymaq v hm seilmi tbq hm d

avam tbqni onun mziyyt v xsusiyytlri il tan
etmk bacar verib. ndi (bu kitabn son hisssi olan) altnc
hissni yazmaa balayram v midvaram ki, Allahn istyi
il tezlikl oxucularan ixtiyarna verilckdir.

Fani bnd:
liyynnqi Feyzul-slam
sfahani Ali-Mhmmd d-Dibac.

Fsil
Bu fsild (hissd) mirl-mminin li leyhissalamn hikmtli sz v nsihtlri toplanb v ona,
o Hzrtdn soruulmu bzi suallarn cavablar v
nzrd tutduu eylr barsind byan etdiyi qsa
klamlar lav edilib.

824

1
mam li leyhis-salam (fitnkarlarla rftar barsind)
buyurmudur:
Fitn-fsad zaman n minilmli beli (gc) v n d sd
salmal mcyi olan (iki ya tamam olmu v anas ondan sonra
1
doduu balasna sd vern) erkk dv balas kimi ol.

2
mam li leyhis-salam (tamah, hrislik, tinlik v yoxsulluu
baqalarna bildirmk v dnmdn danman mzmmtind)
buyurmudur:
Tamah v hrisliyi (baqalarnn lind olan eylr gz
tikmyi) z ar etmi ks zn kiildib. (nki tamah
mhtacla v insann zn ymsin sbb olur. Mhtaclq v zn
ymk is alaqlq v kiikliy sbb olur.) z tinlik v
prianln (baqasnn yannda) bildirn ks zillt v xarla
qol qoyub. (nki tinlik v prianl akar etmk hqirlik v
xarlqdr.) Dilini zn hakim edn (fikirlib dnmdn dilin
2
glni danan) ks z yannda da xar v zlildir.

3
mam li leyhis-salam (xsislik, qorxaqlq, kasblq, yoxsulluq
v acizliyin mzmmti v sbrlilik, zahidlik v gnahlardan uzaq
olman mdhind) buyurmudur:
Xsislik ardr. (nki xalq xsis adam dnya malna ballna
gr mzmmt edir.) Qorxaqlq nqsan v atmazlqdr. (Ona
gr ki, hr hans bir mqam v drcy atmaq cat v csurluqdan
sonra mmkn ola bilr.) Kasblq zirk xsi dlil v sbutunu
1

Fitn-fsad zaman el hrkt et ki, fitn trtmk istynlr snin can

v malna tamah salmasnlar. lbtt, bilmk lazmdr ki, bu, mharib
v dy bdlmlikl bn Zbeyrin v ya Hccac ibn 'sin fitnlri
kimi iki azn v azdrc ba arasnda olan zaman ndr. Cml v
Siffeyn mhariblri kimi onlardan biri haqq, digri batil olanda is
mvcud qardurma fitn saylmr v haqq trf birlrk onun
yolunda mal v can qurban vermk vacibdir.
2
nki hmin ey ox vaxt onun mhvin v hlakna sbb ola bilr.
Bel adam zn he bir mqam v drc nzrd tutmayb.

825

byan etmkd lal v dilsiz edir (nec ki, varllq alaq v nadan
natiqldirir). Yoxsul z hrind qribdir (he ks onunla getgl etmir). Acizlik (insan ldn salan) bla v biarlikdir. Sbr
catdir. Zahidlik srvtdir. (nki zahid, he ks ehtiyac
olmayan varl xs kimi dnya v onun malna mhtac deyil.)
Gnahlardan uzaqlq (ilahi zab mqabilind) qalxandr. (Qalxan
insan qlncdan qoruduu kimi prhizkarlq da onu dnya v axirt
tinliklrindn xilas edir.)

4
mam li leyhis-salam (insann ilahi tqdir raz olmas, elm,
gzl xasiyyt v tfkkrn mdhind) buyurmudur:
lahi tqdir raz olmaq gzl yoldadr. (nsann yolda
onu rifah v min-amanlqda saxlad kimi, Allahn istdiyi ey raz
olan xs d rifah v min-amanlqda olur.) Elm mqdds v ziz
bir mirasdr (ki, bel bir irs atm hr bir ks sadt v xobxtlik
aarn ld edib). Gzl xasiyytlr (he vaxt khnlmyn) tz
v yeni zintlrdir. (Hr bir id) fikirlmk tmiz v pak
gzgdr (gzg kimidir ki, fikirln xs onunla iin xeyir v
ziyannn grr).

5
mam li leyhis-salam (sir saxlamaq, glrzllk v
tinliklr qatlaman mdhind) buyurmudur:
All adamn sinsi onun sirlrinin xzinsidir. (All xs
yad z sirrindn xbrdar etmz.) Glrzllk v yax
xasiyytlilik dostluq tlsidir. (Gzl xasiyyt v glrzllkl
xalqn ryini l almaq mmkndr.) tinliklr dzb sbr
etmk pisliklrin rtydr. 1 (Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)
Nql edilib ki, o Hzrt leyhis-salam bu mtlbin
yozumunda hminin bel buyurmudur: Slh v barq
eyblri rtmkdir. 2
1

nki gr xs tinliklr mqabilind sbrli olsa, xalq ondan raz

qalaraq onun eyb v pisliklrin gz yumar. Yaxud onun tmkinliliyi il
eyblri akar, nadanlqlar fa olmaz.
2
gr iki nfr arasnda vuruma yerin slh v barq brqrar edils
xalq onlarn pisliklrindn xbrdar olmaz. Nhcl-Blanin bzi

826

6
mam li leyhis-salam (zndnrazln mzmmti,
yoxsullara sdq vermk v bxi etmyin faydalar v hr ksin z
mlinin savab v czasna ataca barsind) buyurmudur:
zndnraz kimsy qzb edn ox olar. (nki zndn
raz olan kims xalq xar sayar v buna gr d ham ona qzb edr.)
Sdq xeyirli v faverici drmandr.1 Bndlrin
dnyadak mllri axirtd gzlri nnd olacaq.2

7
mam li leyhis-salam (insann yaradlnn heyrtamizliyi
barsind) buyurmudur:
Bu insana (onun yaradlna) heyrtlnin (onun xilqti
barsind dnn ki, onu yaradann qdrt v bacarn drk
edsiniz. Yaradan onu el yaradb) ki, piyl (gz il) grr, tl (dil
il) danr, smkl (qulaq il) eidir v dlikdn (burundan)
nfs alr!!

8
mam li leyhis-salam (dnyann mzmmtind)
buyurmudur:
Dnya bir dsty z tutan zaman baqalarnn
yaxlqlarn mvqqti olaraq onlara (nisbt) verr. Onlara
nsxlrind hmin klam klind, yni, slh v
barq eyblrin rtydr yazlb.nki vuruan trflr dy zaman
bir-birlrinin eyblrinin stn arlar v gr slh v barq etslr
bir-birlrinin eyblri barsind d danmazlar.
1
nki sdq insann qlbini onu vern ynldir v o, Allahn drdi
ondan uzaqladrmasna sbb olur. Buna gr d Hzrt Peymbr
(sllllahu leyhi v alih) buyurmudur:

Xstlrinizi sdq vermkl malic v drman edin.
2
nki axirt hr bir gizlin eyin akar olunaraq grndy mahid
diyardr, nec ki, Allah-tala Qurani-Krimin Ali-mran sursinin 30cu aysind buyurmudur:
O gn hr ks etdiyi yax v pis
mllri, qarsnda hazr grck v gnahlar il z arasnda ox
uzaq msaf olmasn arzulayacaqdr (ki, ey ka onlar etmmi
olayd).

827

arxa evirnd is onlarn z yaxlqlarn da alar. (Biri

imkanl olanda v bir mqama atanda dnyaprstlr onun n
yaxlqlar uydurarlar. Yoxsul v imkansz olanda is onun z
kamilliklrini d yaddan xararlar.)

9
mam li leyhis-salam (xalqla mehriban davranman faydas
barsind) buyurmudur:

nsanlarla el qaynayb-qarn v rftar edin ki, gr

hmin halda lsniz (onlardan ayrldnz n) siz alasnlar
v gr sa qalsanz sizinl nsiyytd olmaa can atsnlar.

10
mam li leyhis-salam (dmni balayaraq onun
gnahlarndan kemk barsind) buyurmudur:
Dmnini l keirn zaman onu balayaraq
gnahndan kemyi ondan stnlk qdrtinin (bu nemtin)
kr et.1

11
mam li leyhis-salam (dostu olmamaq v dostu itirmyin
mzmmtind) buyurmudur:

nsanlarn n acizi dost tapmaqda aciz olan ksdir.

Ondan da acizi is qazand dostlardan birini itirn ksdir.
(nki dost tapmaq onu qoruyub saxlamaqdan daha asandr.)

12

Hzrt Peymbrdn (sllllahu leyhi v alih) rvayt edilib ki:

Qiyamt gn bir car uca ssl car kck ki, kimin Allahn
hdsind savab v mkafat varsa ayaa dursun. Hmin vaxt
baqasnn tqsirindn kenlrdn baqa he ks ayaa durmayacaq.
Mgr Allah-talann (ura sursinin 40-c aysindki)

bununla bel hr ks dmnin gzt edib onunla z
arasn dzlts, onun mkafat Allahn hdsindir buyuruunu
eitmmisiniz?

828

mam li leyhis-salam onunla birlikd (dmn qar)

vurumaqdan knara kilmi xslr1 barsind
buyurmudur:
Haqq il (mam leyhis-salamla) yoldalq etmdilr v
batil (Maviyy) kmk gstrmdilr.2

13
mam li leyhis-salam (Allahn nemtlrin kr etmy
hvslndirrk) buyurmudur:

Nemtlrin nmunlri siz atanda krn azl il

onun qalan hisssini uzaqladrmayn. 3

14
mam li leyhis-salam (Allahn kmksizlr yardm etmsi
barsind) buyurmudur:
(Qarda, mi, day kimi) ox yaxn qohumlarn trk etdiklri
xs (onun kmyin) ox uzaq olan yad atar. (Allah adamlar
gndrr ki, onu tk qoymasnlar.)

15
mam li leyhis-salam (fitn v blaya dar olmu kslr
barsind) buyurmudur:

Abdullah ibn mr ibn Xttab, S'd ibn bu Vqqas, Sid ibn mr ibn
Nfil, Usam ibn Zeyd, Mhmmd ibn Muslim, ns ibn Malik, bu
Musa 'ri, xnf ibn Qeys v onlar kimilr (nzrd tutulur).
2
Mqsd budur ki, batil yardm ednlrin bhanlri var, amma
bitrf qalanlarn he bir zr v bhanlri yoxdur. Yaxud mqsd
budur ki, haqdan bir nian v batildn bir lamtlri olmayanlarn
vcudlar tamamil bo v bsdir. Yaxud da mqsd budur ki, onlar
bdbxtlik v aznlqda batil yardm olan mr ibn Asa v
digrlrin atmamdlar.
3
Az nemt atanda kr edin ki, onun daha oxuna atasnz. Allahtala Qur'ani-Krimin brahim sursinin 7-ci aysind bel buyurur:

gr (Mn) kr etsniz, siz
olan nemtimi artracaam. Yox gr nankorluq etsniz Mnim zabm,
hqiqtn iddtlidir (v ona dar olacaqsnz)!

829

Fitn v blaya dar olmu hr bir ksi mzmmt

etmk olmaz.1

16
mam li leyhis-salam (tdbir tkmy v uzaqgrnliy
arxalanmamaq barsind) buyurmudur:
lr qzav-qdrin hkmlrin el ram v tabedir ki,
(bzn) lm tdbir tkmk v uzaqgrnlikd olur.2

17
mam li leyhis-salamdan (xilafti zamannda saqqaln
rnglmmsinin sbbini bu yolla) sorudular ki, Hzrt
Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) qocal dyidirin
(saqqalnz rnglyin) v znz yhudilr oxatmayn
buyuruunun mnas ndir? O Hzrt buyurdu:
Peymbr (sllllahu leyhi v alih) bu sz din (hli) az
olan zaman buyurub. Buna gr d (mslmanlara mr etdi ki,
saqqallarn rnglsinlr v yhudilr kimi olmasnlar. nki yhudilr
saqqallarna rng qoymurdular. Amma) indiki zamanda ki, dinin
qay genilnib (slam hr yer yaylb) v z sinsini yer
qoyub (qrar tutaraq mhkmlnib) hr bir kii z

ixtiyarndadr.3

18
mam li leyhis-salam (uzun arzularn mzmmtind)
buyurmudur:
1

nki ola bilr ki, insan mcburiyyt v naarlq zndn onlara

dar olub. Buna gr d o, mzmmt edilmmlidir, nki bunun he
bir xeyri yoxdur. ksin, ona kmk edilmli, yardm gstrilmlidir,
yaxud barsind dua edilmlidir ki, ddy vziyytdn xa bilsin.
2
nsan qzav-qdrin xeyir-ziyanlarndan v sirlrindn xbrdar
olmad n z tdbir v dncsin rk qzdrmamaldr. nki
tdbir tkmk v dncnin z lm sbb ola bilr.
3
styir saqqaln rnglsin, istyir rnglmsin. Xlas, bu, mbah,
yni, izn verilmi bir idir v vacib v ya msthbb deyil. Bli, saqqal
rnglmk bir nv zint v bzkdir, nec ki, mam leyhis-salam
glck 465-ci klamnda bu nqty toxunub.

830

Hr kim arzusunun dalnca qaaraq cilovunu buraxsa lm

onun ayan srdrr (arzusuna atmadan lr. Buna gr d uzunuzad arzularn dalnca getmyin v lmdn qafil olmayn).

19
mam
li
leyhis-salam
(comrdlr
barsind)
buyurmudur:
Comrdlrin shv v xtalarndan kein. nki onlardan
birinin aya srn kimi Allahn (mrhmt) li onun lind
olur v onu (hmin srknlikdn) qaldrr.1

20
mam li leyhis-salam (qorxu, yersiz utancaqlq v frsti
ldn vermyin mzmmtind) buyurmudur:
Qorxu ziyanla yoldadr v utancaqlq midsizliy
birlikdir.2 Frst (mnasib vaxt) tri bulud kimi keir.
Buna gr d gzl frstlri ldn xarmayn.

Allah onu hmin shv v pisliklrdn qaytmaa nail edir. Xlas,

Allah yax ml sahiblrin z shvlrini dzltmk istiqamtind
almaq n kmk ta edir.
2
Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih) buyurub:

Hya iki
nvdr: qldn olan hya v axmaqlqdan olan hya. qldn olan hya
elm, axmaqlqdan olan hya is nadanlqdr. Mrhum Mclisi
Biharul-nvar kitabnn on beinci cildind Kafi kitabndan bu
rvayti nql etdikdn sonra bel yazr: Peymbrin (sllllahu leyhi
v alih) bu buyuruu hyann iki nv olmasna dlalt edir. Onlardan
biri byniln hyadr ki, ql v alllqdan yaranr. Bel ki, xs
salam qlin v ya ritin irkin olmasna hkm etdiyi eydn, msln,
gnahlar v nalayiq mllrdn xcalt ksin. Digri is xoaglmz
hyadr v o, axmaqlq v alszlqdan yaranr. Buna misal olaraq
insann avam insanlarn pis hesab etdiklri, slind is irkin olmayan
v salam qlin v ritin onun dzgn olmasna hkm etdiyi idn,
msln, elmi msllr barsind sual sorumaq v ya r'i ibadtlri
yerin yetirmkdn xcalt kmyi gstrmk olar.

831

21
mam li leyhis-salam (xilaftinin qsb edilmsi barsind)
buyurmudur:
Bizim bir haqqmz (xilaftimiz) vardr (ki, onu Hzrt
Peymbr myynldirib). Buna gr d gr onu biz
verslr, alacaq v gr vermslr, bu seyr v gec sfri
uzun olsa da, dvlrin trkin mincyik. (Uzun ks d,
tinliyi zmz asanladraraq dzmlly ldn vermycyik.
Seyyid Rzi-rhimhullah-deyir:)

mamn bu buyuruu, diqqt v fikr dalmaqla baa

dln dolun klamlardandr v onun mnas budur ki,
gr bizim haqqmz vermslr tinlikd v xar olacaq.
Sbb budur ki, arxa trf minn ks qul, sir v ya onlarn
drcsind olan adam olur v dvnin trkin bellri
minir.1

22
mam li leyhis-salam (gzl mllr tviq edrk)
buyurmudur:
mlinin arladrd (ibadt v bndlik etmyrk yax
ilr
grmyn
tnbl)
ksi mqam v drcsi
2
qoaqladrmaz.

Xlas, mam leyhis-salamn gr bizim haqqmz vermslr

dvlrin trkin mincyik cmlsindn mqsd budur ki, hmin qeyd
ediln kslr kimi tinlik v ziyyt irisind qalacaq. lbtt, mam
leyhis-salamn buyuruunu Seyyid Rzi leyhir-rhmnin byanndan
daha dqiq v ya dolun olan bu kild d trcm etmk olar ki:
Xilaft bizim paymzdr. gr onu biz verslr, alacaq. Vermslr
is ox uzansa da dvlrin trkin mincyik v l kmyib dvnin
cilovunu bir dflik olaraq qsb ednlr taprmayacaq. Ola bilr ki,
mam leyhis-salam bu sz Sqif gn v ya hmin gnlrd buyurub.
2
Zahiri ad-san v byklk ona dnya v axirt mqam vermz. nki
mqam v drc sonradan ml gln bir eydir. Gzl mlin tsiri
is zatidr v he vaxt yox olmur.

832

23
mam li leyhis-salam (zlm mruz qalanlar v qmgin
insanlar taprb bel) buyurmudur:
Zlm mruz qalann dadna atmaq v qmgini ad
etmk byk gnahlarn kffarlrindndir. (Byk gnahlarn
balanmasna sbb olan amillrdndir. nki gnahkar gnah
etmkl fikirlri qmlndirib. Buna gr d grk qmli qlblri
sevindirsin ki, Allah onun gnahlarndan kesin.)

24
mam
li
leyhis-salam
(nakrlr
barsind)
buyurmudur:
Ey Adm vlad! Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq
olan Rbbinin ardcl olaraq sn nemtlr ta etmsini,
eyni zamanda snin is Ona qar gnah v itatsizlik
etdiyini grn zaman Ondan (zabndan) kin. (nki
nankorluq v nakrlk intiqam alnmasna v czalandrmaya sbb
olur.)

25
mam li leyhis-salam (sirrin gizlin qalmamas barsind)
buyurmudur:
Kim qlbind bir ey gizlts bu mtlq, zn onun
dnlmmi szlrind v siftinin rngind biruz
verckdir. (Msln, zn rnginin saralmas qorxu lamti,
qzarmas is xcalt kmyin niansidir.)

26
mam li leyhis-salam (xstliklr dzmk barsind)
buyurmudur:
N qdr ki, arn sni yola verir (ldn salmayb), sn d
onu yola ver. (Yni, yngl xstliy gr yataa dm.)

833

27
mam li leyhis-salam (zahidlik barsind) buyurmudur:
Zahidliyin n gzli onu gizlmkdir. 1

28
mam li leyhis-salam (lm yada salmaq barsind)
buyurmudur:
Sn (dnyaya) arxa evirnd v lm (sn) z tutanda
(sninl lm arasnda) gr v qovuma nec d tez ba
verck.

29
mam li leyhis-salam (gnahdan uzaq olmaa tviq edib)
buyurmudur:
(tatsizlikdn) uzaq olun, uzaq olun. Allaha and olsun, O,
2
(gnahlar el) gizldib ki, sanki (onlar) balayb.

30
mam li leyhis-salamdan iman haqqnda soruublar v
O Hzrt (imann v onun ziddi olan kfr v kkin lamt v
nianlri barsind) bel buyurmudur:
man drd dirk zrind mhkmlnib: Sbr v
dzmllk, yqinlik v inam, dalt v insaf, (din yolunda)
cihad v alqanlq. Sbr drd nvdr: arzu, qorxu,
prhizkarlq v intizar km. Buna gr d cnnt arzusu
olan ks nfsi istklri unudar v onlara gz yumar. Oddan
qorxan haram v xoaglmz ilrdn uzaqlaar. Dnyada
1

nki akar zahidlik riya v zn gstrmkdn ayr deyil. bn

Meysm leyhir-rhm burada Hzrt Peymbrdn (sllllahu leyhi
v alih) bel bir hdis nql edib:
Allah sizin z v mllriniz deyil, qlblriniz
baxr.
2
Buna gr d indi ki, mhlt verib v gnahlarn stn rtb Onun
qzbindn qorxub kinmk vacibdir. Grk gnah etmyib kenlr
gr peman olaraq tvb edsiniz. nki Onun hlimlik v sbri ox
olduu kimi czalandrma v zab da ardr.

834

prhizkar olan ks qm-qssni yngl sayar. lm

intizarnda olan ks yax v xeyirxah ilr tlsr.
Yqin d drd nvdr: Zirkcsin gzaqlq,
hqiqtlr atmaq, baqalarndan ibrt gtrmk v
kemilrin yolu. Zirkcsin gzaq olana (elm v mld)
dz yol akar olar. Hikmt v dz yol akar olan kims
mxtlif hadislrdn ibrt gtrmyi yrnr. brt
gtrmyi yrnn ks kemilrin arasnda olmu (onlarn
vziyytini grm, ilrinin sonunu snaqdan keirmi v nticd
varlqlarn balanc v sonu barsind yqinlik v inama malik)

xs bnzyir.
dalt d drd nvdr: Dzgn anlamaq n
diqqtlilik, elmin hqiqtin atmaq, yax hkm xarmaq
v dzmlly mhkm saxlamaq. Buna gr d xs
diqqt edrk dzgn baa ds elmin hqiqtini ld edr.
Elmin hqiqtini ld edn ks din qaydalar sasnda hkm
xarar. Sbrli v dzml olan ks is z iind
shlnkarlq etmz v xalq arasnda yax adla yaayar.
Cihad da drd nvdr: Yaxlqlara mr etmk,
pisliklrdn kindirmk, danqda dzlk v pis ml
sahiblri il dmnilik. Bellikl, hr kim yax ilr mr
ets mminlr qoularaq onlar gclndirib. Pis (nalayiq)
ilri qadaan edn ks mnafiq v ikizllrin burunlarn
torpaa srtb. Dannda dz olan ks boynunda olan
eyi yerin yetirib. Kim pis ml sahiblri il dmnilik
ets v Allaha gr qzblns, Allah da ona gr (onlara)
qzblnr v qiyamt gn onu ad edr (rhmtindn
bhrlndirr).
Kfr d drd stun zrind dayanb: (Mnyi sassz bh
v trddd olan, al v drrakndn knar, yersiz) drin getmk,
inadkarlq v kim etmk (ki, o, ifrat - yni, haqq amaqdr),
haqdan l kmk (ki, o, tfrit - yni, haqq barsind
basoyuqluqdur), dmnilik v haqqa tabe olmamaq. (Yersiz)
drin gedn ks dz yola ayaq basmayb. Nadanlq
zndn ox inadkarlq gstrib kimy dn xsin
haqqa qar kor olmas hmilikdir. Haqdan l gtrn
xsin yannda yaxlq pislik, pislik is yaxlq olar v o,
835

aznlq srxoluu il mst olar. Dmnilik edrk haqqa

tabe olmayan ksin yollar tinlr, ii arlaar v (aznlq
v zlaltdn) xmaq yolu daralar.
kk (v trddd) d drd nvdr: (Bo v nahaq yer) sz
gldirmk, (haqqn icrasndan) qorxmaq, srgrdanlq v
(aznlaa) tslim olmaq (v nicat yolu istiqamtind almamaq).
Mbahis v sz gldirmyi znn adti etmi ksin
gecsi gndz olmaz (kk v trddd zlmtindn yqinlik v
inam iqllna xmaz). Qarsndak eyin (cihad v haqq
yolunda alman) qorxutduu ks arxaya qaydar (z ilrind
bir yer atmaz). Kim bh irisind avara v srgrdan
qalsa (v zn yqinlik v inamn thlksiz v rahat yerin
atdrmasa) eytanlarn ayaqlar onu tapdaq edrlr (eytanlar
ona hakim olaraq onu mhv edrlr). Dnya v axirti mhv
etmy tslim olan ks, dnya v axirtd mhv olar. (Seyyid
Rzi-rhimhullah- deyir:)

Bundan sonra da sz var idi ki, biz onu shbtin uzun

olmas v bu kitabda nzrd tutulmu (ixtisar) qsdimizdn
xaric olmaqdan qorxduumuz n byan etmdik.

31
mam li leyhis-salam (sbbin nticdn stn olmas
barsind) buyurmudur:

Yax iin sahibi yaxlqdan daha yaxdr v pis iin

sahibi pislikdn daha pisdir. (nki i onu grndn asldr. Buna
gr d onu grn iin zndn stndr.)

32
mam li leyhis-salam (ifrata varmaq v tfrit dar
olmaqdan kindirrk) buyurmudur:
Bxi edn ol, amma israf v yersiz hdd yox (ki, ifrat v
hddi amaq olsun)! Mtdil ol v xsis olma (ki, o, tfrit- hdd
v ndzdn aa haldr).

33
836

mam li leyhis-salam (arzulara rk balamamaq barsind)

buyurmudur:
Varllq v znginliyin n stn arzular qlb
buraxmamaqdr. (nki arzu insan mhtac edir.)

34
mam li leyhis-salam (baqasn incitmyin ziyan barsind)
buyurmudur:
Kim xalqn incimsin sbb olan ey tlss
(dnmdn dansa v ya onlarn meyl v istyin zidd bir i grs)
onun barsind bilmdiklri eyi danarlar. (nki insan
birindn inciynd tbii olaraq onun barsind eitdiyini v ya yalan
demkdn kinmir.)

35
mam li leyhis-salam (uzun arzularn ziyan barsind)
buyurmudur:
Arzusunu uzadan ks mlini pisldirib. (nki uzun arzu,
axirtdn qafil olmaa v bdi hyat sadtindn mhrumlua sbb
olur. Amma miqdarnda olan arzu v midvarlq bynilndir.)

36
mam li leyhis-salam ama gednd (raq hrlrindn
olan) nbar hrinin kndxuda v byklri onunla
rastladlar v o Hzrt tzim v ehtiram mqsdi il
atlarndan db miniyinin qabanda qamaa baladlar.
Bu zaman o Hzrt buyurdu: Bu n i idi ki, siz grdnz?
Dedilr: Bu bizim adtimizdir v z mir v hakimlrimiz
bel ehtiram gstririk. Sonra o Hzrt (Allahdan baqas n
yilmyin mzmmtind) buyurdu:
Allaha and olsun ki, sizin hkmdarlarnz bu idn he
bir xeyir grmrlr. Siz is bu iinizl znz dnyada
ziyyt, axirtd is bdbxtliy dar edirsiniz. (nki
Allahdan baqasnn mqabilind yilmk gnahdr v zaba sbb
olur.) Arxasnca cza olan ziyyt (Allahdan baqas n
yilmk) nec d ox ziyanldr! Knarnda oddan

837

(chnnmdn) xatircmlik olan rahatlq (mxluqa xo glmk

n ziyyt kmmk) n qdr ox xeyirlidir!

838

37
mam li leyhis-salam olu (imam) Hsn leyhissalama (yd verrkn) buyurmudur:
Oulcanm, mndn drd v drd eyi yadnda saxla ki,
onlarla grdyn he bir i sn zrr gtirmz.1 (xsin zn
aid olan drd eydn birincisi beldir:) Var-dvltin n stn
aldr (ki, xs onun vasitsi il dnya v axirt sadt v
xobxtliyini ld edir). (kincisi:) n byk yoxsulluq
alszlqdr (ki, iki dnyada da bdbxtliy sbb olur). (nc:)
n byk qorxu xudpsndlikdir (ki, bel olan xs he ksl
nsiyytd olmur v bu sbbdn ham onunla dmn olur v o, hmi
qorxu iind olur). (Drdnc:) n stn byklk
xoxasiyytlilikdir. (nki xoxasiyyt olan ks hamnn yannda
yksk mqama malik olur.)
Oulcanm, (baqalar il davran barsind olan drd eydn
birincisi budur:) axmaqla dostluq etmkdn kin. nki o,
sn xeyir vermk istyr, amma ziyan vurar. (nki axmaq
xeyirl ziyann yerlrini bir-birindn ayra bilmir.) (kincisi:) Xsis
adamla dostluq etmkdn kin. nki o, (xsislik v
simicliyin gr) ox ehtiyacn olan eyi sndn sirgyr.
(ncs:) Pis ml sahibi il dostluq etmkdn kin ki, o,
sni lap az ey satar. (nki z sadtini az ey gr ldn vermi
ks sni, lbtt ki, daha az qiymt satacaqdr.) (Drdncs:) ox

yalan danan adamla dost olmaqdan kin ki, o, uza

yaxn v yaxn uzaq edn ilm (hamar yerd su kimi nzr
arpan suya bnzr grnt) kimidir (z nadrst mqsdlrini
hyata keirmk n tin ii asanladrar, asan ii is tinldirr).

38
mam li leyhis-salam (vacibi mllr hmiyyt vermk
barsind) buyurmudur:

Deyiblr ki: mam leyhis-salam ona gr drd v drd buyurub ki,

birinci drd ey xsin zn aiddir, ikincisi is baqalar il davran
barsinddir.

839

Msthbbi mllr vacibata zrr yetirnd onlarn

vasitsi il Allahn rhmtin yaxnlamaq rva deyil.1

39
mam li leyhis-salam (axman mzmmtind)
buyurmudur:
All adamn dili qlbinin arxasndadr. (All adam vvl
deycyi eyin yax v pis chtlrini z al il lr v sonra deyir.)
Axman is qlbi dilinin arxasndadr. (Alsz adam baa
dmdn istdiyini deyir v onun dz v ya shv, xeyirli v ya ziyanl
olmas barsind sonra fikirlir. Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)

Bu klam gzl v ryyatan mnalardandr. Mqsd

budur ki, all adam dncsi il mslhtlm aparb
onun msbt ryini almadan dilini buraxmr (sz danmr).
Alszn dilinin l trdklri v dnlmmi
danqlar is, iin aqibti barsind fikr v drin
dncy mracit etmyi tr. Buna gr d sanki all
adamn dili qlbin, alsz adamn is qlbi dilin tabedir.
Bu mna o Hzrt leyhis-salamdan baqa szl d nql
edilib v hmin klam beldir: Axman qlbi aznda,
all adamn dili qlbinddir. Hr iki klamn mnas
eynidir.

40
mam li leyhis-salam shablrindn biri xst olan
zaman (xstliyin gnahlarn balanmasna sbb olmas barsind)
ona buyurmudur:
Allah snin xstliyini, gnahlarnn silinmsi (n sbb)
edib. Buna gr d xstlik n savab yoxdur. Amma
(insan zgn v zif etdiyi v o, bel bir vziyytd tvb edib Rbbin
doru dndy, gnah v itatsizliyindn peman olaraq onlar trk
etmk qrarna gldiyi n) gnahlar aradan aparr v onlar
yarpaqlarn (aacdan) tklmsi kimi tkr. Savab v

mkafat dill danmaqda v l v ayaqla olan mllrddir.

1

nki vacibi mllrin yerin yetirilmsind shlnkarlq edn ks

itatsizlik edib v buna gr, czalandrlacaqdr. tatsizlik edn ks
slind Allaha yaxnlamayb, nki yaxnlamaq itatsizlikl, bir araya
smr.

840

(Xstlik n danmaqdr v n d ml.) Nqsan siftlrdn pak v

uzaq olan Allah, bndlrindn istdiyini niyytinin pakl

v batininin saflna gr cnnt daxil edir.1 (Seyyid Rzi
leyhir-rhm deyir:)

Deyirm: mam leyhis-salam xstlik n savab

olmamasn dz buyurub. nki xstlik vzi olan eylr
qisminddir. Ona gr ki, vz Allah-talann bndlr
verdiyi drd, xstlik v bu kimi eylr mqabilinddir.
Savab is bndnin i v mli mqabilinddir. Demli,
vzl savab arasnda frq var v mam leyhis-salam drin
elm v dolun nzri il onu aqlayb.

41

mam li leyhis-salam Xbbab ibn rtt2 barsind

buyurmudur:
Allah Xbbab ibn rtti balasn ki, o, slam (ikrah v
mcburiyytl deyil) rbtl qbul etmidi v itatkarlq n
vtnindn hicrt etdi (v Hzrt Peymbrin - sllllahu leyhi v
alih - yanna gldi). (Dnya malndan) keinck miqdara qane
oldu. Allahdan (Onun verdiyi rahatlq, tinlik, xstlik v
salamlqdan) raz v mmnun idi. Mcahid yaad (btn
hyat boyu Allah yolunda cihad etdi). (Sonra onu triflyrk buyurur:)

Xo o adamn halna ki, mad v dn yerini yadna salr,

(hmin gnd olacaq) hesab v soru n i grr, gndlik
keincyi miqdar ruziy qane olur v Allahdan (Onun
verdiyindn) raz v mmnundur.
1

Buna gr d kims xstlikd dzml v gzl batin, pak qlb

malik olsa, ola bilr ki, Allah l v ayaqla ml olmadan onu balasn.
2
O, Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) shablrinin
yaxlarndan v ilkin mhacirlrin alim simalarndan olub. Bdr v
ondan sonrak mhariblrd Hzrt Peymbrl birg olub v 37 v
ya 39-cu hicri ilind yetmi yanda Siffeyn v Nhrvan
mhariblrind Hzrt mirl-mmininl bir yerd itirak etdikdn
sonra Kufd dnya evi il vidalab. mam leyhis-salam ona namaz
qlb v o, Kufnin knarnda dfn edilib. O, Kufnin knarnda dfn
edilmi ilk xsdir. Ondan qabaq camaat llrini evlrind v ya
evlrinin qabanda dfn edirdi. Xlas, burada o Hzrt onun
xobxtliyi v gzl siftlri barsind buyurur.

841

42
mam li leyhis-salam (mmin v mnafiq barsind)
buyurmudur:
gr bu qlncmla mminin burnunu kkndn vursam
ki, mniml dmn olsun, dmnilik etmyck.
Hminin gr btn dnyan (dnya malnn hamsn)
mnafiqin bana tksm ki, mni (hqiqtn) sevsin,
sevmyck. Bu ona gr beldir ki, (ilahi hkm bu cr) verilib
v thsil grmmi Peymbrin (sllllahu leyhi v alih)
dilind bel cari olub ki: Ya li! Mmin sninl dmn
olmaz v mnafiq sni sevmz.

43
mam li leyhis-salam (zndn razln mzmmtind)
buyurmudur:
Allah yannda, sni qmlndirn pis i (msln yalan
danb sonra ondan peman olman) sni mrurluq v
ynmy vadar edn yaxlndan (msln namaz qlmaq v
ya oruc tutmaqdan) daha yaxdr. (nki pemanlq gnah
aradan aparr. Amma yax i grb mrur olmaq hmin yaxl
mhv edn gnahdr.)

44
mam li leyhis-salam (gzl siftlr barsind)
buyurmudur:
nsann qdir-qiymti onun himmti miqdarndadr. (Buna
gr d gr himmti byk olsa hrmtli v ziz, himmti az olsa is
1
xar v zlil olar.) Dzly is comrdliyi miqdarndadr.

Hminin onun cat v csurluu rfinin qdrind,

irkin v nalayiq ilri ar bilmsi miqdarndadr. (Demli,

nki comrdlik insann layiqli v mnasib olan eylri yerin

yetirmsin v irkinliklrdn - ki, yalan da onlardan biridir kinmsin sbb olur. Buna gr d onun doruuluunun miqdar
comrdliyindn bilinir.

842

irkin ii hr n qdr ox ar bils cat v csurluu da bir o qdr

1
oxdur.) Elc d namus v ismti qeyrti qdrdir.

45
mam li leyhis-salam (qlb barsind) buyurmudur:
Qlb uzaqgrnlikldir. Uzaqgrnlik fikri i
salmaqladr. Fikir is sir v gizli eylri qorumaqladr.
(Demli, z gizlin sirrini fa edn ks ry v fikrini qorumayb v
uzaqgrnlikdn xaric olub v nticd mqsdin atmayacaq.)

46
mam li leyhis-salam (comrd v alaq adam barsind)
buyurmudur:
Sxavtli v comrd xsin ac (mhtac) olanda hcum
etmsindn qorxun. (nki bel olan halda, xalqn etinaszl onu
qcqlandrr v o, onlara hakim olub intiqam almaq n zn
thlky atr.) Hminin alan tox olandak (varlanandak)
hcumundan kinin. (nki varllq onu arzusuna atdrar v o,
tbitin uyun olaraq li altnda olanlara ziyyt verr, incidr onlar.)

47
mam li leyhis-salam (knllrin l alnmas barsindki
taprnda) buyurmudur:
nsanlarn qlblri hrkkdir (bir-birlri il tan deyildirlr).
Buna gr d kim (yoldalq, yaxlq v dostluq il) onlar l
alsa, ona z tutarlar.

48
mam li leyhis-salam (dnya zn gln xs barsind)
buyurmudur:
N qdr ki, nsibin v qismtin sni xobxt saxlayr
1
(dnya sn yardr), eyibin (gzlrdn) gizlin qalar.
1

Buna gr d onun qeyrti, yni, ona aid olmayan eyd baqas il

mtrk istifadni ar bilmsi hr n qdr ox olsa, bir o qdr
namusludur. nki insan hvtin arxasnca dmkdn v digr irkin
ilrdn saxlayan v onu namuslu edn onun qeyrtidir.

843

49
mam li leyhis-salam (fv etmk barsind) buyurmudur:
nsanlarn fv etmk v balamaa n layiq olan,
onlarn czalandrmaa n ox qdrt v imkan olanlardr.
(nki fv etmk qdrtdn asldr. Buna gr d zifin fv etmsi
mnaszdr.)

50
mam li leyhis-salam (sxavtin mnas barsind)
buyurmudur:
Sxavt v (layiq olan kimsy bir ey) balamaq, onu
istnilmdn etmkdir. stk il ediln ey is xcaltlilik v
mzmmtdn (istyn xsin v ya xalqn thmtindn)
qurtulmaqdr.

51
mam li leyhis-salam (bzi siftlr barsind)
buyurmudur:
Al kimi srvt yoxdur. (nki al dnya v axirt sadti v
xobxtliyini qazanmaq yolunu gstrir.) Nadanlq kimi yoxsulluq
yoxdur. (nki nadan hr bir eyin ld edilmsi n baqasndan
sorumaa mhtacdr. nsan nalayiq v xoaglmz ilrdn saxlayan)

db kimi miras yoxdur.2 Mslht v mvrt kimi arxa

v dayaq yoxdur. (nki dzgn fikir mslhtlm il ld edilir.)

52
mam li leyhis-salam (sbr barsind) buyurmudur:
Sbr iki crdr: (Biri) bynmdiyin ey sbr etmk (ki,
bu nv sbr cat v csurluqdur) v (digri) sevdiyin ey sbr
etmk (ki, bu cr sbr namus v ismtdndir).

53
1

Buna gr d ahlarn v byk adamlarn irkinlik v nqsanlar

onlar ln kimi v ya dnya onlardan z evirn kimi, ox olsa da,
he deyilmir.
2
nki ln xsdn mqqt v zab-ziyytsiz atan ey ldn
xandr. Amma db hmi insanla birlikddir.

844

mam li leyhis-salam (varllq v yoxsulluq barsind)

buyurmudur:
Varllq (insan n) qrbtd vtndir. (nki ona gr ham
adamla dostluq v tanlq edir.) Yoxsulluq is vtnd d
qrbtdir. (nki onun nticsind ham adamdan uzaqlar.)

54
mam li leyhis-salam (qnatin faydas barsind)
buyurmudur:
Qnat tknmz srvtdir. (nki qnat etmk, elc d ld
olana qane olmaq ehtiyac uzaqladrr. Seyyid Rzi-rhimhullahdeyir:)
Bu klam Peymbrdn (sllllahu leyhi v alih) (d) nql

edilmidir.

55
mam li leyhis-salam (srvtin ziyan barsind)
buyurmudur:
Srvt hvt v nfsi istklrin zl v tmlidir. (nki
srvt nfsi istklr atmaa imkan yaradr.)

56
mam li leyhis-salam (yd vern ks barsind)
buyurmudur:
Sni (pisliklrdn qorxudaraq) kindirn ks, sni (xeyir v
yaxla) mjdlyn xs kimidir. (nki ri df etmk
xeyirdir.)

57
mam li leyhis-salam (dnmdn danman ziyan
barsind) buyurmudur:
Dil yrtcdr (yrtc heyvan kimidir) ki, gr zbana
buraxlsa (dnmdn v aln rhbrliyi olmadan istdiyini des,
sahibini) paralayar (mhvin sbb olar).

58
845

mam li leyhis-salam (arvadn mzmmtind)

buyurmudur:
Arvad qrbdir (onun kimi ziyytedicidir) ki, sancma
(onunla laqd olmaq) irindir.

59
mam li leyhis-salam (yax i vz vermk barsind)
buyurmudur:
Biri sn salam vernd sn (onun cavabnda) ondan yax
salam ver. Sn ehsan v yaxlq edilnd sn ona ondan
artq vz v mkafat ver, (yaxln vzini daha artq yaxlqla
x) hrnd ki, fzilt v stnlk yaxl ilk edn
mxsusdur.1

60
mam li leyhis-salam (vasitiliyin xeyri barsind)
buyurmudur:
Vasiti v az aan, (baqasndan bir ey) istynin
qanaddr (onun n quun, vasitsi il z istdiyin nail olduu
qanad kimidir).

61
mam li leyhis-salam (qflt barsind) buyurmudur:
Dnya hli yuxuda olduu halda aparlan karvan kimidir
(v xbrsizdir ki, birdn msaf qt olunar v hmi olacaqlar yer
atarlar v car car kr ki: dn v yklrinizi an).

62
mam li leyhis-salam (tnhaln ziyan barsind)
buyurmudur:
Dostlar ldn vermk qrbtdir. (nki bu, vtndn uzaq
dmk kimidir.)
1

Bu klam Nhcl-Blanin btn nsxlrind yoxdur. Amma

bizim qsdimiz onun kamil bir nsxsini hazrlamaq olduu n onu
bn bil Hdidin nsxsindn v digr qdimi bir lyazma nsxdn
nql etdik.

846

63
mam li leyhis-salam (nalayiq insanlardan minnt
gtrmmk barsind) buyurmudur:
Ehtiyacn tmin edilmmsi onu lyaqtsiz adamdan
istmkdn daha asandr. (nki onun tmin edilmmsi qmqssy sbb olur. Amma onu lyaqtsiz adamdan istmk tmin
edilib-edilmmsindn asl olmayaraq xcaltliliy sbb olur.)

64
mam li leyhis-salam (bxi barsind) buyurmudur:
Az balamaqdan utanma. nki midsiz qoymaq
ondan da azdr (v utanmaa daha layiqdir).

65
mam li leyhis-salam (ifftlilik v kr etmk barsind)
buyurmudur:
fft yoxsul v kasbn zint v bzyi, (Allahn nemtlrin)
kr etmk is varlnn yaradr.

66
mam li leyhis-salam (arzular barsind) buyurmudur:
stdiyin atmayanda hr n cr olsan qmlnm. (nki
atlmayan ey gr qmlnmk alszlqdr.)

67
mam li leyhis-salam (nadann mzmmtind)
buyurmudur:
Nadanlarn hams ya ifratdrlar (z hdd v ndazlrini
arlar), ya da ox sst v shlnkar (ki, z hdd v ndazlrin
atmrlar).

68
mam li
buyurmudur:

leyhis-salam

847

(aln

niansi

barsind)

Al kamilln zaman (kamal hddin atanda) danq

azalar. (nki aln kamilliyi bdn qvvlrinin qorunub
saxlanmasna hakim olma tlb edir. Buna gr d o, he vaxt yersiz
danmr.)

848

69
mam li leyhis-salam (dnya barsind) buyurmudur:
Dnya bdnlri khnldir (qocaldr), (rahatln azl il)
arzular yenildirir, (z grdii il) lm yaxnladrr v
(lmn yaxnlamas il) arzular uzaqladrr. Dnyaya qalib
gln (onun maln ld edn, onlar qoruyaraq artrmaq n)
ziyyt dd, onu tapmayan is (malik olmad n)
tinliy dar oldu. (Xlas, dnya hm kamna atan, hm d
atmayan n zab-ziyyt diyardr. Buna gr d all adam ona
rk balamaz v aldanmaz.)

70
mam li leyhis-salam (ba v rhbrlr barsind)
buyurmudur:
zn xalqn rhbri etmi xs baqasna yrtmkdn
qabaq, nc z nfsinin tlimin balamaldr.1 O, baqasn
dil il dblndirrk zintlndirmmidn qabaq, grk
onu z mli il dblndirrk gzlldirsin. (Msln,
baqasna namaz ql ki, nicat tapasan demmidn, qabaq grk z
namaz qlsn.) z nfsini yrdn v dblndirn, xalq

yrdrk dblndirndn tzim v ehtirama daha layiqdir.

(nki o, nfsi istklrin tabe deyil.)

71
mam li leyhis-salam (lmn yaxn olmas barsind)
buyurmudur:
nsann ald nfs lm trf atd addmdr.2

72
mam li leyhis-salam (yersiz sevinmk v kdrlnmk
barsind) buyurmudur:

nki dan il davran eyni olan adamn sznn ksri daha

oxdur v bel olanda xalq ona qar xmaa almr.
2
nki addm atmaq insan mqsd atdrd kimi hr bir nfs d
onun mrn azaldr v onu lm yaxnladrr.

849

(Sevinc v kdr, xeyir v ziyan, salamlq v xstlik kimi) saya

gln (sonu olan) hr bir ey qurtarandr (mhv olub aradan
gedndir). atmal olan hr bir ey (tqdir edilmi xeyir v ya r)
atacaqdr. (Buna gr d all adam bu cr eylr gr sevinmz
v ya qmlnmz.)

73
mam li leyhis-salam (iin sonunu fikirlmk barsind)
buyurmudur:
lr bhli olanda (onlarn sonunun yax v ya pis olmas
bilinmynd) onlarn yerin yetirilmsi balanclar il
mqayis edilir, tutudurulur (llr). (Bellikl, balanc
yax v ya pis olsa, sonu da yax, yaxud pis olacaq. nki gzl il
baharndan mlum olar.)

74

(mam li leyhis-salamn n yaxn v yax shablrindn olmu)

Zrar ibn Zmr Zibabinin nql etdiyi rvaytd deyilir ki,

o, Maviynin yanna gln zaman v Maviy ondan
mirl-mminin barsind soruanda bel deyib: Mn
onun, gec z zlmt prdlrini srnd bzi yerlrd
ibadt etmsini grmyim hadt verirm. O Hzrt
ibadt mehrabnda dayanb saqqaln li il tutub ilan alm
adam kimi qvrlr, qm-qssy dar olmu xs kimi gz
ya tkr v (dnya barsind bel) buyururdu:
Ey dnya, ey dnya, mndn gzn k! (Aldatmaq qsdi
il) zn mn tqdim edir, gstrirsn? Yoxsa mn meyl
salb mni istyirsn? Yaxnlamasn snin (aldatma) vaxtn!
Snin arzun n qdr d uzaqdr! Baqasn aldat ki, mnim
sn ehtiyacm yoxdur. Snin talan df vermim
(sn gz yummuam) ki, onda qayd yoxdur. Bellikl, snin
hyatn qsa, hmiyytin az, arzun is alaqdr. fsus ki,

850

azuq (ibadt v bndlik) az, yol uzun, sfr (axirt sfri) uzaq
v daxil olunacaq yer (qbr, Brzx v qiyamt) is tindir.1

75
mam li leyhis-salamn bir aml kii ondan (Siffeyn
mharibsindn qaydandan sonra) bizim ama (ora hli il
mhariby) getmyimiz Allahn qzav-qdri il idi?
soruanda
(qzav-qdr
barsind)
buyurduu
2
klamlarndandr. (mam) uzun shbtdn sonra bizim
sediyimiz bu klamlar buyurdu:
Vay olsun sn! (Allah sn rhm etsin.) Deysn, sn (mtlq
yerin yetirilmli olan) qti v labd qzav-qdri gman
edirsn (nzrd tutursan)? gr bel olsayd, savab v cza
dz olmaz v xeyir v yaxla (cnnt) mjd vermk v
r v pislikdn (chnnmdn) qorxutmaq bs olard.3 (mam
1

Bundan sonra Maviy alayaraq bel dedi: Allah blhsn rhmt

etsin, bel idi. Ey Zrar snin o Hzrt barsindki kdrin necdir?
Dedi: vladnn ba yannda ksilmi anann kdri kimi.
2
mam leyhis-salam onun sualnn cavabnda buyurdu: Toxumu
torpan altnda ccrdn v insan yaradan Allaha and olsun ki, qdm
basdmz hr bir yer v endiyimiz hr bir dr qzav-qdr il olub.
aml kii dedi: Bel is onda bizim bu sfrd kdiyimiz ziyytlrin
savab yoxdur, nki o bizim z ixtiyarmzla olmayb. mam leyhissalam buyurdu: Ey qoca, Allah sizin getmk v glmk savabnz byk
edib v siz he bir halda mcbur olmamsnz. Qoca dedi: Bizi qzavqdr idar edirs, bu nec ola bilr? mam leyhis-salam buradaklar
buyurdu.
3
V Allah trfindn gnahkar n cza v itatkar n savab
myynlmzdi. Hminin yax ml sahibi trif, pis ml sahibi is
mzmmt layiq olmazd. Bu sz btprstlrin, eytann
davamlarnn, yalan ahidlrin v dz v haqq yola qar kor
olanlarn szlridir v onlar Qdriyy v bu mmtin
atprstlridirlr. Qeyd etmk lazmdr ki, bizim hdislrd qdri
klmsi hm cbr qidsi trfdarlarna, hm d azadlq qidsi
trfdarlarna deyilir. Amma burda mqsd cbr qidsi
trfdarlardrlar ki, bel deyirlr: Hr bir bndnin grdy hr bir i
onun z ixtiyar v iradsi il deyil, Allahn tqdir v istyi ildir v o,
mcburdur. Bunun mqabilind Allah-talann qdrtini inkar edn
azadlq qidsi durur v onun trfdarlar bel deyirlr: Allah
bndsin bzi eylri mr, bzilrini is qadaan edib v onu zbana

851

shbtinin davamnda bel buyurdu:) Nqsan

siftlrdn pak v uzaq olan Allah bndlrin ixtiyar
vermkl mr edib v (zabdan) qorxutmaqla qadaan edib,
kindirib. Boyunlarna asan vziflr qoyub (ki, rbtl
yerin yetirsinlr). (Yerin yetirmk n) tin gstri vermyib
(ki, onlarn icrasnda mcbur olmasnlar). Az ml ox savab v
vz ta edib (ki, bunun z ixtiyarn olmasn tlb edir). Ona
itatsizlik edilmsinin sbbi Onun mlub edilmsi deyil.
(nki O, bndlrin qalib v stndr.) Hminin itat
edilmsinin sbbi mcbur etmsi deyil. (ksin, hamya ixtiyar
verib v hr bir i lazm olan raiti hazrlayb.) Peymbrlri
oyun n gndrmyib (blk, ksin, onlar gndrib ki, itat
leyhis-salam

ednlr cnnt mjdsi versinlr v itatsizlik ednlri chnnm il

qorxutsunlar). (Tvrat, ncil v Qur'an kimi) kitablar bndlr
n bo yer gndrmyib (blk onlar gndrib ki, bndlri
Allahn gstrilri il tan olsunlar). Hminin gylri, yeri v
onlarda olanlar bs yer yaratmayb. (Onlarn hamsn hikmt
sasnda yaradb. Buna gr d btn ilri dz olan hikmt sahibinin
kimis mcbur etmsi nec ola bilr?! Qurani-Krimin Sad sursinin
27-ci aysind bel buyurulur:)

Bu, (iman gtirmyib) kafir olanlarn znnidir. Vay
chnnm odunda yanacaq kafirlrin halna! (Sonra hmin
qoca dedi: Qzav-qdr ndir ki, biz ancaq onun sbbindn getmiik?
mam buyurdu: O, Allahn hkm v gstriidir. Sonra bu ayni - sra
sursinin 23-c aysini - oxudu: Rbbin
yalnz Ona ibadt etmyi hkm etmidir. Sonra hmin qoca sevinck
yerindn qalxb bel dedi:

Yni: Sn el bir imam v rhbrsn ki, biz sn tabe olmaqla

qiyamt gn balayan Allahn razln ld edcyimiz midvarq.
Sn dinimizdn biz mchul olan eyi akar etdin. Rbbin bizim
trfimizdn sn bu xidmtin gr gzl savab ta etsin.)

76
mam li leyhis-salam (hikmt barsind) buyurmudur:
buraxb. Onlarn hr hans birini etmk v ya etmmkd bnd
mstqildir.

852

Hikmti (dz v haqqa uyun sz) harda olsa ld edin (istr

yax ml sahibindn olsun, istrs d pis mllidn). nki hikmt
mnafiq v ikizlnn sinsind d var v (onun dilindn)
xaric olub z sahibi olan mminin sinsind mskn
salncaya qdr orada (hikmtin saxlanlmasna layiq olmayan
yerd) iztirab v sxntdadr.

77
mam li leyhis-salam (yen d hikmt barsind) hmin
klama bnzr bir aqlamada buyurmudur:
Hikmt mminin itiyidir (hmi grk onun arxasnca olsun).
Buna gr d htta ikizllrdn olsa bel, onu ld et.

78
mam li leyhis-salam (pe barsind) buyurmudur:
Hr bir insann dyri (onun xalq yanndak mqam) yax
(ed) bildiyi eydir (pedir, yax bildiyi pe miqdarndadr. Seyyid
Rzi leyhir-rhm deyir:)

Bu sz qiymt tyin etmk, hr hans bir hikmt v

nsihti onunla mqayis etmk v hanssa bir sz ona tay
tutmaq mmkn deyil.

79
mam li leyhis-salam (nsiht verrk) buyurmudur:
Siz be ey vsiyyt edirm ki, onlar ld etmk n
(dabanlarnzla) dvlrin qarnnn altna vurmanza (srtl
gedrk zab-ziyyti znz rva bilmyiniz) dyr: (Birinci:) He
biriniz z Rbbindn baqa birisin midvar olmamaldr.1
2
(kinci:) z gnahndan baqa bir eydn qorxmamaldr.
(nc:) Ondan bilmdiyi ey soruulanda bilmirm

nki midi Ona balayaraq diqqti Ona ynltmk mld niyytin

saflamas v ibadt v bndliyin davamllna sbb olur.
2
nki qorxularn n byy Allahn zab v czasndan olan qorxudur
v bu, bndy ancaq gnah nticsind veril bilr.

853

demkdn utanmamaldr.1 (Drdnc:) Bilmdiyi eyi

yrnmkdn utanmamaldr. (nki utansa chalt v
nadanlqda qalar v bdbxt olar. Beinci:) Sbrli v tmkinli olun.
nki (sbr fzilt v kamilliklrin hamsnda mvcuddur v) sbrin
imana nisbti, ban bdn nisbti kimidir. Basz bdnd,
elc d sbrsiz imanda xeyir yoxdur.

80
mam li leyhis-salam, o Hzrt qidsi olmadan onu
triflmkd ifrata varan bir kiiy (tvazkarlq sulunu
yrdrk) buyurmudur:
Mn snin dediklrindn (Allah v Peymbr layiq olan mdh
v snadan) aa, fikrind keirdiklrindn (mnim fzilt v
stnlklrim etiqad v inamnn olmamasndan) is stnm.

81
mam li leyhis-salam (yax insanlarn nsl v vladlarnn
qalmas barsind) buyurmudur:
Qlncdan qalanlar (raft dynd ldrlmynlr) sayca
daha qalarl v vladca daha oxdurlar. (Msln, hidlrin
aa v bas imam Hseyn leyhis-salam v onun trfdarlarnn
vladlar ox, qalarl v mhkmdirlr. Bunun mqabilind onun
nancib dmnlrinin ox olmalarna baxmayaraq, indi onlardan he
bir sr-lamt qalmayb.)

82
mam li leyhis-salam (bilmirm demmyin ziyan
barsind) buyurmudur:
(Bilmdiyi bir ey soruulanda) bilmirm demyn xsin
lm yeri (hlak olaca yer) ona atacaq (o, rsvay v mhv
olacaq).

83
mam li leyhis-salam (qoca adamn nzri barsind)
buyurmudur:

Ona gr ki, gr utansa bilmdiyi eyi deyr v baqasn dz yoldan

azdrar. Bu da mhv v hlakt sbb olar.

854

Mn (mharib v digr btn ilrd) qoca adamn nzrini,

gncin bacarq v csurluundan ox sevirm. (nki gnc
tcrbsinin azl ucbatndan mrur olaraq zn v dostlarn mhv
dar ed bilr.)
Bzi rvaytlrd ( gncin csurluunun
yerin)
gncin itirak nql edilib (yni,
qocann fikir v nzrini gncin itirakndan ox sevirm).

84
mam li leyhis-salam (istifar - balanma istmk
barsind) buyurmudur:
(Gnahlar n) istifar v balanma istmk imkannn
olmasna baxmayaraq, (Allahn onu balamasndan) namid
olan ks tccb edirm. (Amma istifar, mam leyhis-salamn
kitabn sonundak 409-cu klamnda buyurduu rtlrl olmaldr.)

85
Hzrt bu Cfr (imam) Mhmmd Baqir ibn li (ibn
Hseyn) leyhimus-salam nql edib ki, mam li leyhissalam (istifar etmy hvslndirrk) buyurmudur:
Yer znd Allahn czasndan pnah aparb
rahatlanmaq n iki snacaq var idi. Onlardan biri ldn
xd. Digri is sizin yannzdadr. Buna gr d ondan
yapn (onu qoruyun). ldn xm snacaq, Allahn
Peymbri (sllllahu leyhi v alih) idi (ki, sizin aranzdan kd).
Qalan snacaq is istifar v (gnahlar n) balanma
istmkdir. Allah-tala (Qurani-Krimd nfal sursinin 33-c
aysind) buyurur:

N qdr ki, sn onlarn arasndasan Allah
onlara zab vern deyildir. Balanmalarn dilyrkn d
Allah onlara zab vermz! (Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)
Bu byan (Qurani-Krimdn ahid gtirmk) gzl szlr v
hqiqtlri drk etmk istiqamtindki incliklrdndir (ki,
mam leyhis-salam onu aqlayaraq anladb).

86
855

mam li leyhis-salam (sadt atmaq barsind)

buyurmudur:
Kim z il Allah arasnda olanlar dzlts (Allahn
gstrilrin ml ets) Allah onunla xalq arasnda olanlar
dzldr (ona tinliklrdn nicat verr). Kim axirt iini
dzlts (qiyamt zabndan qurtulacaq i grs v btn sy v
tlan dnya iin srf etms), Allah onun dnya iini
dzldr.1 Kimin zndn, bir nsihtisi olsa (dnc il
nfsini gnahlardan saxlasa v chnnm zabndan qorxutsa), Allah
trfindn onun gztisi olar (ki, onu hr bir bla v tinlikdn
qorusun.)

87
mam li leyhis-salam (tbli sulu barsind)
buyurmudur:
Drrakli v zirk alim o ksdir ki, xalq Allahn
mrhmt v balamasndan myus etmsin, onlar Allah
trfindn olan rahatlq v asayi namid etmsin v
hminin onlar Allahn cza v intiqamndan xatircm v
asud etmsin.

88
mam li leyhis-salam (knarnda ml olmayan elmin
mzmmtind) buyurmudur:

Elmin n dyrsizi, dild yerln (insann ona ml etmdiyi)

elmdir. Elmin n stn btn bdnd zahir olan elmdir.
(O elmdir ki, insan ona ml edir. Bu elmin axirtd xeyiri vardr.)

89
mam li leyhis-salam (elm v bilikdn tng glmmk,
yorulmamaq barsind) buyurmudur:
Bdn v cisimlr (bir nv yemk yemkdn v bir cr i
grmkdn) tng glrk yorulduu kimi, bu qlblr d
(trkib hisssi bir-biri il eyni olduu n bir mvzu trafnda
1

Onu hyat ilrind mttl qoymaz, nec ki, Qurani-Krimin Talaq

sursinin 2-3-c aylrind buyurur:


Kim Allahdan qorxub prhizkar olsa, Allah ona (hr
tinlikdn) bir x yolu ta edr. V ona gzlmdiyi yerdn ruzi
verr.

856

dnrk fikirlmkdn) bezrk yorulurlar. Buna gr d

hmin qlblr (onlarn yorunluqlarn xarmaq) n (lzzt
alaraq rahatlandqlar) yeni v maraql hikmt v elmlr (din
balar v alimlrin mxtlif szlri kimi eylr) axtarn (ki, hikmt
ksb edilmsi v elm ld edilmsind alasnz v yorulmayasnz).

90
mam li leyhis-salam (fitndn Allaha pnah aparmaq
barsind) buyurmudur:
He biriniz Allahm! Fitn v imtahandan Sn pnah
aparram demmlidir. nki fitny dar olmayan xs
yoxdur. Lakin pnah aparan ks grk (haqq yoldan) azdran
fitnlrdn pnah aparsn. nki nqsan siftlrdn pak v
uzaq olan Allah (Qurani-Krimin nfal sursinin 28-ci aysind)
buyurur: Bilin ki, maldvltlriniz v vladlarnz fitndirlr. Bunun mnas
budur ki: Nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah onlar
var-dvlt v vladlar il imtahana kir ki, ruzisin
qzblnn v z qismtin raz olan blli olsun, hrnd ki,
eyb v nqsanlardan pak olan Allah onlardan, onlarn
zndn d ox xbrdardr. Amma imtahan ona grdir ki,
savab v czaya layiq mllr (onlarn zlri vasitsi il) akar
olsun. nki onlarn bzilri olan uan ox istyir,
qzdan is xolar glmir, bzilri var-dvlti oxaltma
sevir v onun azalmasndan narahat olurlar. (Seyyid Rzi
leyhir-rhm deyir:)

Bu klam o Hzrtdn tfsird (v bu mbark aynin

byannda) eidilmi heyranedici szlrdndir.

91
mam li leyhis-salamdan xeyir v yaxln n
olmasn sorudular. O Hzrt (onun tfsirind bel) buyurdu:
Xeyir v yaxlq var-dvlt v vladnn ox olmas
deyil. Blk xeyir odur ki, elmin artsn, hlimlik v
sbrliliyin bysn v Rbbin itat v bndlik etmyin
nticsind xalq arasnda bauca olasan. Bellikl, yaxlq
ednd Allaha kr edsn v pis i grnd Allahdan
857

balanmaq istysn. Dnyada iki xsdn - etdiyi

gnahlarn vzini tvb etmkl xan v (az olsa da)
Allahn byndiyi ilri yerin yetirmy tlsn ksdn baqa he ks n xeyir v yaxlq yoxdur. Tqva v
prhizkarlqla yerin yetiriln i az deyil. Qbul ediln ml
nec az ola bilr?

92
mam li leyhis-salam (itat v bndliyin fzilti barsind)
buyurmudur:
nsanlarn peymbrlr n layiqli v yaxn onlarn
(Allah-tala trfindn) gtirdiklrin daha ox alim
olanlardr.1 Sonra mam leyhis-salam (Ali mran sursinin 68ci aysi olan bu ayni) oxudu:
nsanlarn brahim n yaxn onun, bu
Peymbrin (Hzrt Mustafaya - sllllahu leyhi v alih-) v (o
Hzrt) iman gtirnlrin ardnca gednlrdir. Sonra buyurdu:
Mhmmdin dostu Allaha itat edn ksdir, htta onun (o
Hzrtl) qohumluu uzaq olsa bel (msln Salman, buzr v
Miqdad kimi)! Hminin Mhmmdin dmni Allaha itat
etmyn v tabe olmayan ksdir, htta onun yaxn qohumu olsa
bel (msln, bu Lhb v bu Chl kimi).

93
mam li leyhis-salam Hruriyyd olanlardan (mirlmmininl mxalift mqsdi il Kuf yaxnlndak Hrura shrasnda
toplam Nhrvan Xvaricinin) birinin gec namaz qlb
Quran oxuduunu eidndn sonra (zman imamn tanmadan
ibadtin faydasz olmas barsind) buyurmudur:
(Zman imam v haqq xlify) yqinlik v inamla olan yuxu
kk v trdddl namaz qlmaqdan daha yaxdr.2

nki peymbrlr layiqlilik v yaxnlq itat v bndlikl olur.

tat v bndlik is onlarn Allah trfindn gtirdiklri hkmlri
bilmkl mmkndr.
2
nki ibadtin kil v keyfiyyti barsindki tlimin mnbyi v
balanc, elc d dinin zl dirklrindn biri zman imamdr.

858

94
mam li leyhis-salam (hdislrd dnmk barsind)
buyurmudur:
Hdisi eitdiyiniz zaman onu, klmlrini nql etmkl
deyil barsind drindn dnmkl drk edin. nki elmi
nql ednlr ox, onda dnnlr is azdrlar.

95
mam li leyhis-salam bir kiinin
biz Allahn mri il glmiik v Ona trf qaydacaq
demsini eidib (onun tfsirind bel) buyurdu:
Biz Allahn mri il glmiik demyimiz
Allahn padahln (v bizim Onun bndsi olmamz) etiraf
etmyimiz, Ona trf qaydacaq
demyimiz is hlak olacamz (v lrk qiyamtd hazr
olacamz) iqrar etmyimizdir.

96
Bir dst mam li leyhis-salam zn trifldi. O
Hzrt (tvazkarlq yol v sulu barsind bel) buyurdu:
Allahm, Sn mni mnim zmdn yax tanyrsan v
mn zmdn onlardan ox xbrdaram. lahi bizi onlarn
gman etdiklrindn (trifldiklrindn) yax et v bizdn
bilmdiklri (v Snin bildiyin) eylri (pisliklri) bala.1

97
Buna gr d onun barsind trdddd olan xsin qld namaz v
oxuduu Qur'an dz deyil.
1
Msumlar leyhimus-salamn istifar edrk balanma istmlri
yetmi yeddinci klamn rhind deyildiyi kimi, ya onun yol v
necliyini xalqa yrtmk ndr, ya da yerin yetirilmsi daha yax
olan eyi trk etdiklri n. V bilmk lazmdr ki, bu, msum xsin
uzaq olmal olduu gnah deyil. rhi Bhrani-rhimhullah -d z
rhinin bu yerind hmin mtlbi buyurub.

859

mam li leyhis-salam (ehtiyaclar tmin etmk barsind)

buyurmudur:
Ehtiyaclar eydn baqa cr tmin etmk mnasib
deyil: (Birincisi) onu (Allahn yannda) bymsi n kiik
saymaq; (ikincisi) onu (savab zaman) akar olmas n gizli
saxlamaq; (ncs, ehtiyac sahibin) nu v lzztli olmas
n yerin yetirilmsind tlsmk.

98
mam li leyhis-salam (qarya xacaq bzi hadislr
barsind) buyurmudur:

nsanlar n el bir dvran glck ki, onda aha sz

gzdirndn baqa he ks yaxn olmayacaq, pis mlli
yalandan baqa he ks zirk adlandrlmayacaq v mli
dz olan insafldan baqa he ks zif v aciz saylmayacaq.
O zaman Allah yolunda sdq vermk v mal srf etmyi
crim (mcburi veriln mal) sayarlar, qohumlarla get-gl
edrk laq saxlamaa minnt qoyarlar (msln, deyrlr ki,
filan-bhmn edn mnm) v Allaha bndlik etmyi xalqdan
stnlk amili hesab edrlr! (Bu pis mllrin nticsind)
hmin dvrd padahlq (hkmranlq) knizlrin (sfil v avara
qadnlarn) mslht v mvrti, uaqlarn (tcrbsiz
hvtprst gnclrin) hkmdarl, xdimlrin (nalayiq v alaq
kiilrin) tdbiri il olacaq. (bn bil Hdid z rhinin bu yerind
bel yazr: mam leyhis-salamn bu buyuruu qeyb xbrlrindn v o
Hzrt mxsus mczlrdn biridir.)

99
mam linin (leyhis-salam) ynind khn v yamaql
paltar grdlr. Sonra bu bard o Hzrtl shbt oldu.
(Ondan bu cr paltar geyinmsinin sbbini sorudular.) O Hzrt
(khn paltar barsind bel) buyurdu:
Qlb onunla tvazkar, nfsi-mmar (-pis ilr mr edn
nfs) is ram olur v mminlr onun arxasnca gedirlr (khn
paltar geyinmkl tvazkarlq yolu il gedir v nfsin istklrin
etinasz yanarlar. Bunun mqabilind tz v gzl paltar insan
mrurladrr v o, haqdan qafil olaraq gnaha dr).

860

100
mam li leyhis-salam (dnya v axirt barsind)
buyurmudur:
Dnya il axirt bir-birin zidd iki dmn v birbirindn ayr iki yoldurlar (cnnt v chnnm yollardrlar).
Buna gr d dnyan sevn v ona rk balayan ks
axirt dmn olaraq onunla dmnilik edib (ona gz
yumub). Bu iki ey rql qrb kimidirlr ki, onlarn ikisinin
arasnda yol gedn xs birin n qdr yaxnlasa
digrindn uzaqlaar. (Dnyaya rk balayan ona n qdr ox
balansa axirtdn bir o qdr qafil qalar. Elc d axirt rk
balam ks dnyaya rbtsiz olar.) Onlar bu ixtilaflarndan
sonra bir ri olan iki arvada oxayarlar (ki, he vaxt bir-birlri
il dz glmzlr. nki onlarn hr birin yaxnlaaraq dostluq etmk
digrindn uzaqlamaq v onunla dmn olmaa sbb olur.)

101

(mam li leyhis-salamn shablrinin seilmilrindn olan)

Nauf (ibn Fzal) Bikalidn nql edilib ki: Bir gec grdm

ki, mirl-mminin leyhis-salam z yatandan qalxb

l xd v ulduzlara baxaraq bel buyurdu: Ey Nauf,
yatmsan, yoxsa oyaqsan? Dedim: Oyaam, ey mirlmminin.
Buyurdu: Ey Nauf, dnyada zahid olub axirt rk
balayanlarn xo halna! Onlar yeri xala, onun torpan
yataq v suyunu dadl rbt ediblr (mit lvazimatlarna
etinaszdrlar) v (hminin) Qur'an kynk (qlbin zint v bzyi)
v duan st paltar (hadislrin qarsn alan) ediblr.
Bellikl, (dnyaya rbti olmayan Hzrt sa) Msih kimi
dnyan zlrindn ayrblar.
Ey Nauf, Davud leyhis-salam gecnin bu saatnda
(shr yaxn Allah-tala il raz-niyaz n) qalxaraq dedi: Bu el
bir saatdr ki, onda dhyek toplayandan (bac alan v
yolksndn), xalq zalmlara tantdran v sirlrini onlarn
yannda fa edndn, gec qarovulusundan v darann
hmkarlarndan v saz, naara v tbil alandan baqa dua
861

edn hr bir ksin duas qbul olar. (nki onlarn gnahlar

istklrinin rva olmasna mane olur. Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)

rtb tunbur (saz), kub is
tbl (tbil v naara) mnasndadr. Bzilri is

deyiblr ki, rtb tbl, kub

is tunbur mnasndadr.

102
mam li leyhis-salam (Allahn hkmlrin tabe olmaq
barsind) buyurmudur:
Allah siz (namaz, oruc, xums, zkat, hcc v bu kimi) vacibat
mr edib. Bel is onlar zay etmyin (onlarn yerin
yetirilmsind shlnkarlq etmyin ki, czalandrlarsnz). Hminin
sizin n (alver, nigah, boanma v irs hkmlri kimi) hddlr
myynldirib, onlar amayn (z zvqnz uyun hrkt
etmyin ki, biar olarsnz). Sizlri (zina, livat, qumar, rab v slm
kimi) bzi eylrdn kindirib, onlarn hrmt prdsini
yrtmayn (onlar yerin yetirmyin ki, dnyada ziyan grr, axirtd
is bdi zaba dar olarsnz). (Axirt xeyri olmayan elmin
yrnilmsi kimi) Bzi eylrd is sizin n skut edib. O,
onlar unudaraq trk etmyib (nki Allah unutmaq xisltindn
pak v uzaqdr). Buna gr d znz onlar ld etmk n
tinliy salmayn.

103
mam li leyhis-salam (din etinaszlq barsind)
buyurmudur:
nsanlar dnya mnfti ld etmk n din ilrini trk
etslr, Allah mtlq onlarn qarsna ziyan hmin
xeyirdn ox olan ey xarar. (nki din ilrin etinaszlq
Allah-talann rhmindn uzaq dmy sbb olur.)

104
mam li leyhis-salam (dini hkmlrdn xbrsizliyin ziyan
barsind) buyurmudur:
N ox alim (sehr, hesab, ncum, astronomiya, nsb v bu kimi
elm alimlri) ki, (onlarla mul olmaq nticsind din elminin
862

ksbindn uzaq db v msum imamlar leyhimus-salamdan nql

edilmi din elmin olan) cahillik v nadanl onu ldrr (bdi
sadtdn mhrum edir) v onunla olan elm ona fayda vermir.

863

105
mam li leyhis-salam (qlb barsind) buyurmuudur:
Bu insann damarlarnn birindn bir para t aslb ki, bu
onda olan n heyrtlndirici eydir. O, qlbdir. Onun
xoagln siftlri v onlara zidd xoaglmz keyfiyytlri
var: ona mid v arzu z tutanda tamah v hrislik onu xar
edr; tamah cua glnd hrislik onu hlak edr;
midsizlik ona yol tapanda hsrt v kdr onu ldrr;
qzb v sbilik qarya xanda hiddt onu boar; razlq
v mmnunluq ona yolda olanda (xoaglmz ilrdn)
kinmyi unudar; qorxu qfltn onu brynd (idn)
uzaqlamaq onu mul edr; min-amanl artanda qflt
onu ourlayar; msibt v kdr z vernd dzmszlk
onu rsvay edr; mal tapanda varllq onu itatsizldirr;
yoxsulluq incidnd bla v tinlik onu sir edr; aclq
tinliy salanda ziflik onu ldn salar; toxluu oxalb
hddini aanda qarnnn doluluu onu zhmt salar.
Bellikl, hdd v normadan aa olan hr bir shlnkarlq
ona ziyan vurar v hddi ken hr bir artqlq onu mhv
edr. (Buna gr d mtdllik v orta vziyyti ldn vermyib hikmt
sasnda davranan hr bir qlb hm dnya, hm d axirt mnfti v
xeyrini ld edr.)

106
mam li leyhis-salam (on iki imam
barsind)
buyurmudur:
Biz (hli-Beyt), ortada olan sykncyik.1 Gerid qalm
(bizi tanmaqda shlnkarlq etmi) ks zn hmin sykncy
atdrmaldr (ki, rahatlq v sadt ld etsin). Hminin hddi
ab qabaa dm (bizim barmizd ifrata vararaq bizi br
hddindn xaran) ks d hmin sykncy trf
qaytmaldr (ki, aznlqdan nicat tapsn).

Onun kimiyik ki, iki trfdn ona syknrlr. Yni, biz mtdil olan
dz yoluq v xalq dnya v axirt ilrini bizdn yrnmlidir.

864

107
mam li leyhis-salam (hkm icra edn xs barsind)
buyurmudur:
Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allahn
hkmn (barsind ilahi hkm icra ediln xs qar) mlayimlik
v yumaqlq etmyn (yaxud ondan rvt tlb etmyn), (ona)
tvazkarlq gstrmyn v tamah v arzularn arxasnca
getmyn ksdn baqa he ks icra etmmlidir.

108
mam li leyhis-salam digrlrindn ox istdiyi Shl
ibn Hneyf nsari o Hzrtl Siffeyndn (mharibdn)
qaytdqdan sonra Kufd vfat edn zaman (z dostlarnn
tinliklri barsind) buyurmudur:
gr mni da sevs, para-para olub tklr. (Seyyid
Rzi-leyhirrhm deyir:)

Bu klamn mnas budur ki, imtahan tinliklrl v

imkanszlqla onu sxar v qm-qss srtl ona z tutar.
Bu ancaq yax ml sahibi olan prhizkarlar v byk
mqama malik seilmi insanlar barsind olur. Bu klam o
Hzrt leyhis-salamn bu buyuruu kimidir ki: Biz hli-Beyti sevn ks grk yoxsulluq v kdr kynyini
geyinmy (onlara sbr etmy) hazrlasn. (Yoxsullua sbr
etmyi ona gr kyny oxadb ki, kynk bdni rtdy kimi
sbrlilik d yoxsulluu gizldir.) O Hzrtin (gr mni da sevs
para-para olub tklr v ya yoxsulluq barsindki digr) klam
(kasblq v imkanszlq mnasnda olan zahiri mnadan) ayr bir

mnaya yozulub ki, bura onu aqlamaq yeri deyil. 1

Blk d, Seyyid Rzi leyhirrhmnin yoxsulluq n demdiyi digr

mnadan mqsd, dnyaya etinaszlq v hyatda qnatcil v qane
olmaqdr. Bel olan halda, onun mnas bel olur: Bizi sevn ks grk
dnya n almasn v qnati z pesi etsin. Blk d mqsd
qiyamt gnndki mhtaclqdr ki, onda onun mnas bel olur: Kim
bizi sevs grk qiyamt gnnn mhtaclna v prianlna hazr
olsun, yni, itat v bndlik azuqsi gtrsn.

865

109
mam li leyhis-salam (byniln siftlr yiylnmy
hvslndirrk mrurluun mzmmtind) buyurmudur:
Aldan faydal he bir var-dvlt yoxdur. (nki dnya v
axirt sadti al vasitsi il ld edilir.) Mrurluqdan qorxulu
tnhalq yoxdur.1 Tdbir tkmk v dnmk kimi al
yoxdur.2 Prhizkarlq kimi comrdlik yoxdur. (nki prhizkar
hm Xaliqin, hm d xalqn yannda ziz v mhtrmdir.) Gzl
xasiyyt kimi yolda yoxdur. (nki gzl xasiyyt qlblri l
alr.) db kimi miras yoxdur. (nki db insan sevimli edir.)
Mvffqiyyt v bir i nail olmaq kimi rhbr yoxdur.
(Ona gr ki, mvffqiyyt insan dz v Allahn byndiyi yola kir.)
Gzl ml kimi ticart v alver yoxdur. (nki o, bdi
sadt sbb olur.) (lahi) savab kimi mnft yoxdur. (nki o,
bdi mnftdir.) bh (namlum ey) mqabilind zn
saxlamaq kimi prhizkarlq yoxdur. (nki bhli ilr
girimk insan haram ilr kir.) Harama rbtsizlik kimi
zahidlik yoxdur. (nki harama meyl gstrmmk gzllik v
pakla sbb olur.) Tfkkr v uzaqgrnlik kimi elm
yoxdur. (nki insan onun vasitsi il yaradln balanc v
sonunu drk edir v aznlqdan qurtulur.) Vacibat yerin
yetirmk kimi ibadt yoxdur. (nki onun savab msthbbi
mllrdn oxdur v onu trk etmkd zab v cza var.) Hya v
sbr kimi iman yoxdur. (nki iman bu iki eyl kamillir.)
Tvazkarlq kimi yksklik v ba ucal yoxdur. (nki
tvazkar xsi ham rkdn sevir.) Elm kimi rf v byklk
yoxdur. (Ona gr ki, elm insann bldisidir.) Dzmllk kimi
izzt yoxdur. (nki dzmllk ba ucalna sbb olur.)
Mvrt kimi mhkm arxa yoxdur. (nki mvrt iin
sonunu v onun xeyir-ziyann drk etmy sbb olur.)

Ona gr ki, mrur xs xalq zndn aa sayr. Xalq da ondan

uzaqlaar v nticd o, tk qalar.
2
nki dnc insann hrkt yolunu myynldirir v
mhkmlndirir.

866

110
mam li leyhis-salam (bdbinlik v nikbinlik barsind)
buyurmudur:
Yaxlq zman v onun insanlarn bryn zaman
rsvayl akar olmayan1 birin qar bdbin olan ks,
ona zlm edib. Fitn-fsad v pozunluq zman v onun
insanlarna hakim olan zaman baqasna nikbin olan xs is
zn thlk v hlakt atb. (nki fitn-fsad hakim olan
zmand trbiy olunmu v pozun insanlarla laq v nsiyytd
olmu adamdan yaxlq gzlmk olmaz.)

111
mam li leyhis-salama dedilr ki: Ey mirl-mminin,
zn nec hiss edirsn? O Hzrt (dnyann tinliklri
barsind) buyurdu:
z varl il yox olan (varl yoxlua doru kn),
salaml il xstlnn (salaml qocalq xstliyin doru
aparan) v lmn, snacanda (dnyada) yaxalad xsin
hal nec olar?

112
mam li leyhis-salam (bndlrin imtahan edilmlri
barsind) buyurmudur:
N ox adam ki, ona ediln ehsan v yaxlqla (Allahn
ona verdiyi nemtlrl) zab v czaya yaxnlab (Allah ona
yaxlq etdikc, o, itatsizliyini artraraq nankorluq edib). N ox
adam ki, (pisliklrinin) gizli qalmas il aldanb. (nki hr n
qdr irkin i grbs rsvay olmayb.) N ox adam ki, onun
barsindki xo szlr (xalqn onun haqqnda yax danmas)
nticsind fitn v tinliy db.2 Allah he ksi ona
(dnyada) mhlt vermk kimi (baqa bir eyl) imtahan
1

Bzi nsxlrd gnah akar olmayan yazlb.

nki mrurluq onu Allahn nemtlrin v hmin nemtlrdn biri
olan xalqn onun barsind xo szlr danmasna gr kr etmkdn
saxlayr v o, zab v tinliy dar olur.
2

867

etmyib. (nki hyat v yaamaq nemti bndnin imtahan edildiyi

n byk nemtdir.)

113
mam li leyhis-salam (z dost v dmni barsind)
buyurmudur:
Mnim yolumda iki nfr hlak oldu. (Biri mni sevmkd)
ifrata varan (mni vilayt mqamndan daha yksk biln) dost v
(digri) dmniliyind hddini aan (mnim mqam v
drcmi inkar edn) dmn.

114
mam li leyhis-salam (frsti ldn vermk barsind)
buyurmudur:
Frsti ldn vermk (i mnasib vaxtnda balamamaq)
qm-qssdir (qm v kdr sbb olar).

115
mam li leyhis-salam (dnya barsind) buyurmudur:
Dnyann misal l vuranda yumaq, qarnnda is
ldrc zhr olan ilan kimidir. Aldanm nadan ona trf
gedir, uzaqgrn all is ondan uzaqlar.

116
mam li leyhis-salamdan Qureyin (siftlri) barsind
sorudular (v o Hzrt bel) buyurdu: (Qurey tayfalarndan olan)
Bni-Mxzum Qureyin xo tirli gldr. (nki kiilri zirk
v qadnlar gzldirlr.) Kiilrinin szlrini (irindil olduqlarna
gr) v qadnlar il evlnmyi (gzlliklrin gr) sevrsn.
(Qureyin digr bir tayfas olan) Bni-bd ms nzr v
dnc baxmndan Qureyin n uzaqgrni, arxalarnda
olan eyin qarsn n yax alanlardr. (Hadislrd tkdirlr,
brabrlri yoxdur.) Amma (Qureyin digr bir tayfas olan) biz
(Bni Haim) limizd olanlar (var-dvlti) balamaqda n
sxavtli v lm zaman can vermkd n comrdik (dy
868

meydannda lmkdn qorxumuz yoxdur). Onlar (Bni myynin d

mnsub olduu Bni bd ms is say baxmndan) daha ox,
(mnasibtlrd) daha hiylgr v irkinsiftdirlr. Biz
(danqda) daha fsahtli (dolun v yetrli danan), daha
xeyirxah v (nsiyytd olarkn) daha glrzk.

117
mam li leyhis-salam (bndliy tviq edrk)
buyurmudur:
ki ml - lzzti keib gedn v ziyan (czas) qalan
ml (itatsizlik) il zhmti tb gedn v savab v mkafat
qalan ml (itat v bndlik) arasnda n qdr d uzaq fasil
var!

118
mam li leyhis-salam (qbristanla aparlan) bir
cnaznin arxasnca gedirdi v bir nfrin gl ssini
eitdi. Sonra (byniln xisltlr yiylnmy hvslndirrk)
buyurdu:
Sanki lmk dnyada bizdn baqas n yazlb. Sanki
haqq (lm) dnyada bizdn ayr biri n vacib olub. Sanki
(hr gn getdiklrini) grdymz llr, tezlikl biz trf
qaydacaq msafirlrdir! Onlar qbrlrin qoyur v vardvltlrini yeyirik. Biz onlardan sonra bdi qalacaq
kimi yd vernlri (ln kii v qadnlar) unutmuuq v hr
cr bla v ziyana dar olmuuq. Xo o adamn halna ki,
nfsi ram olub (tvazkral zn pe edib), ml v
hrktlri pak v layiqli, niyyti (etiqad) byniln v
xasiyyti gzl olub; mal v var-dvltinin artn (Allah
yolunda ehtiyac olanlara) balayb, dilini ox danmaqdan
saxlayb (yersiz danmayb), pisliyini camaatdan uzaqladrb
(onlar incitmyib), snn (Hzrt Peymbrin davran sulu) ona
ar glmyib v bidt nisbt verilmyib. (Seyyid Rzi
leyhir-rhm deyir:)

869

Deyirm: Bzilri bu klam, elc d bundan qabaqk

klam Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih) nisbt
veriblr.

119
mam li leyhis-salam (qeyrt barsind) buyurmudur:
Qadnn (kiiy) qeyrti kfrdr. (nki onun bel bir qeyrt
malik olmas kiinin iki v ya daha artq arvad almasn haram bilmy
sbb olur, halbuki Allah onu halal edib.) Kiinin (qadna) qeyrti
is imandr. (nki bu, iki kiinin bir arvadda rik olmalarn haram
bilmy sbb olur v bunu Allah da haram edib.)

120
mam li leyhis-salam (hqiqi slam barsind)
buyurmudur:
slam el vsf edim ki, mndn qabaq he ks (el) vsf
etmmi olsun: slam (Allah v Peymbrin gstrilrin) tslim
olmaqdr. Tslim olmaq (onlara) inanmaqdr. nanmaq
(onlar) qbul etmkdir. Qbul etmk (onlar) etiraf v tsdiq
etmkdir. Etiraf v tsdiq etmk (onlar) yerin yetirmy
hazr olmaqdr. Yerin yetirmk (onlara) ml etmkdir.
(Demli, slind slam Allah v Peymbrin gstrilrin ml
etmkdir.)

121
mam li leyhis-salam (irkin xasiyyt v nalayiq mllrin
mzmmtind) buyurmudur:
Xsis v simic xs tccb edirm ki, qad yoxsulluq
v kasbla doru tlsir (nki lind olandan bhrlnmir. Buna
gr d yoxsullarla birdir), axtard varll ldn xarr (ona
gr ki, mal v srvtindn istifad etmir). Bellikl, dnyada
yoxsullar kimi yaayr, axirtd is onunla varllar kimi
hesab kcklr. (nki ylanlarn hesabn vermk lazmdr.)
Dnn ntf olmu, sabah is le olacaq (v gr csdinin
stndn torpa gtrslr funtindn ham qaan) tkbbrl
adama tccb edirm. Allahn yaratdqlarn grmsin
870

baxmayaraq, Allah barsind kk v trdddd olan ks

tccb edirm. (Ax yaradansz yaranm nec ola bilr?!) Tccb
edirm o ks ki, lnlri gr-gr lm unudur. Ntfdn
yaranman grmsin baxmayaraq, madn olmas v
qiyamtd tkrar qayd olacan inkar edn xs tccb
edirm. Yoxluq evini abadladran (dnya n alan), varlq
evini (axirti) is buraxan (onun n azuq tdark grmk fikrind
olmayan) ks tccb edirm.

122
mam li leyhis-salam (bndlikd shlnkarlq etmyin
ziyan barsind) buyurmudur:
ml v iind (Allaha bndlik etmkd) shlnkarlq edn
(v z vaxtn dnyasn abadladrmaa srf edn) ks (onu ld
etmk, elc d sylrinin nticsiz qalmas n) qm v kdr
dar olar. Mal v cannda Allahn pay olmayan ksin
Allaha yolu yoxdur. (z malndan Allah yolunda vermyn v
Allahn dininin yaylmas istiqamtind almayan ks Onun rhm v
mrhmtini gzlmmlidir.)

123
mam li leyhis-salam (bdnin qorunmas barsind)
buyurmudur:
Soyuun vvlind (payzda) qorunun (znz yax bryn,
nki bdn istiy yrdiyi n narahat olar). Onun sonunda
(baharda) is onun pivazna gedin (znz ox brmyin, nki
bdn soyua yrdiyi n he bir ziyan grmz). nki soyuq,
bdnlr aaclara etdiyini edir: onun vvli yandrr (aaclarn
yarpaqlarn tkr), axr is (yarpaqlar) bitirir.

124
mam li leyhis-salam (Allahn bykly barsind)
buyurmudur:
Yaradann byklyn baa dmyin, yaranmlar
snin gznd kiildr (v nticd yaranma etina etmz, hmi
z Yaradanna z tutar v dnya v axirt sadtini ld edrsn).
871

125
mam li leyhis-salam Siffeyndn (Siffeyn mharibsindn)
qaydan zaman Kufnin knarndak qbristanla atanda
(prhizkarlq barsind bel) buyurmudur:
Ey qorxulu diyarlarn, kimssiz v otsuz-susuz yerlrin
v qaranlq qbirlrin sakinlri! Ey torpaq sakinlri, ey
vtndn uzaq qalanlar, ey kimssizlr, ey qorxulular! Siz
bizim irli getmi qabaqcllarmzsnz v biz sizin
arxanzca glnlrik v siz atacaq. Evlr (evlriniz)
gldikd, (bilin ki,) onlarda sakin oldular, arvadlar
(arvadlarnz) aldlar, var-dvltlri (sizin srvtlrinizi)
bldrdlr. Bu bizim yanmzda olan eylr barsindki
xbrlrdir. Bs sizin yannzda olan eylrdn n xbr?
Sonra zn yoldalarna tutub buyurdu: Bilin! gr
onlara danmaq icazsi v mri verilsydi siz xbr
verrdilr ki, (bu yolda) n yax azuq tqva v
prhizkarlqdr.

126
mam li leyhis-salam bir kiinin dnyan mzmmt
etmsini eidnd (dnyann trifind bel) buyurmudur:
Ey dnyan mzmmt edn ki, onun hiyllrin
aldanmsan v puluqlarna mftunsan! Dnyaya
aldanmsan v onu mzmmt edirsn?! Sn ona gnah
yklyirsn, yoxsa dnya sn gnah yklyir? Dnya sni
harada v n vaxt avara qoydu, yaxud n vaxt aldatd?
Atalarnn torpaa db rdklri yerlrl, yoxsa
analarnn torpaq altndak yataqlar il? z llrinl (tkc,
yaxn xstlrinin drdlrinin saalmas n) n qdr kmk
etdin v (xstlr) z llrinl n qdr qulluq gstrdin?
Onlarn saalmalarn istdin, (drdi myynldirib xstliyin n
olduunu bildikdn sonra) tbiblrdn drmann xeyrini
sorudun. Shr snin drmann onlarn ehtiyacn aradan
qaldrmrd (onlar saaltmrd) v snin gz yalarn (kdiyin
ziyytlr) onlara xeyir vermirdi. Snin qorxun onlarn he
birin fayda vermdi, onun barsind z istyin atmadn
872

(o fa tapmad) v z gcnl (xstliyi v lm) ondan

uzaqladra bilmdin! Dnya (ox almana baxmayaraq,
lmn ngindn xara bilmdiyin) hmin xsi sn rnk,
onun lmn snin lmn etdi (ki, ona etdiyini sn d
edcyini bilsn). Hqiqtn dnya ona (onun szlrin) inanan

n dzlk diyardr; baa dn v onun xbr

verdiklrini drk edn n (ilahi zabdan) aman v
xatircmlik evidir; ondan azuq gtrn (Allah v Peymbr
tabe olan) ks n varllq diyardr; ondan ntic xaranlar
n yd yeridir. Allah dostlarnn (prhizkarlarn) ibadt v
bndlik yeri, Allahn mlklrinin namazgah (yaxud salam
gndrmk v balanma istm yerlri), ilahi vhyin (taprn)
nazil olma mkan v Allahn dostlarnn ticart yeridir ki,
onda rhmt v mrhmti (Onun mrhmtini) ld edrlr v
qazanclar cnnt olar. Dnya (camaat onlardan)
uzaqlaacandan xbrdar etdiyi, ayrlaca bard haray
sald v znn v hlinin (insanlarn) fani v yox
olacandan agah etdiyi halda, onu kim mzmmt ed
bilr, halbuki o, z tinliyi il onlara tinliyi (axirt
tinliyini) gstrib v z adl il onlar adlq v sevinc
(axirt adlqlarna) hvslndirib?! nsan (itat v axirt iin)
hvslndirmk v irniklndirmk, elc d (gnah v
itatsizlikdn) qorxutmaq v kindirmk n sa-salamat
axamlayr (v insan onun nticsind asayi v rahatlqda olur) v
tinlik v kdrl shri ar. Buna gr d pemanlq
shrind (mllrin akar olaca qiyamtd) insanlarn bir
dstsi (pis ml sahiblri) onu mzmmt edrlr (ondan incik
v qmgin olarlar). Digrlri (yax ml sahiblri) is qiyamt
gn onu triflyrlr (ondan raz olarlar) ki, dnya (axirti)
onlarn yadlarna sald v onlar da (onu) yada saldlar, onlara
xbr verdi v onlar da tsdiq etdilr, onlara yd-nsiht
verdi v onlar da qbul etdilr (v bdi sadt qovudular).

873

127
mam li leyhis-salam (dnyann sonu barsind)
buyurmudur:
Allahn bir mlyi var ki, hr gn bel fryad qoparr:
doun lmk n, toplayn yox v mhv olmaq n v
tikin viran olmaq n!

128
mam li leyhis-salam (dnya barsind) buyurmudur:
Dnya qalmaq yeri deyil keid diyardr. nsanlar onda
iki dstdirlr: bir dst onda zn (nfsi istklr) satar v
bellikl d, zn (onlarn czas olaraq) hlak edr. Digr bir
dst is zn (itat v bndlikl) alar v bellikl d, zn
(qiyamt zabndan) azad edr.

129
mam li leyhis-salam (dostluun rtlri barsind)
buyurmudur:
Dost z qardana (dostuna) vaxtda qay
gstrmyinc (hqiqi) dost deyil: onun tinlik v
narahatlqlarnda (can v mal il onun yannda olmaldr), o z
olmayanda (barsind xoaglmz szlr deyilmsi v eidilmsin
mane olmaldr) v vfat edrk hyatla vidalaanda (dua v
istifar etmkl onu yad etmlidir).

130
mam li leyhis-salam (dua, tvb, istifar v kr barsind)
buyurmudur:
Drd ey verilmi xs, drd eydn mhrum olmayb:
dua etmy mr olunmu ksi, istyini rva etmkdn
mhrum etmzlr; tvb etmsi gstrii verilmi ksi
(tvbsini) qbul etmkdn namid etmzlr; istifar etmy
mcbur olunmu xsi balanmaqdan namid etmzlr;
kr yrdilmi ksi (nemtlrin) oxalmasndan mhrum
etmzlr. (Seyyid Rzi - rhimhullah - deyir:)
874

Bu klamn tsdiq v ahidi Allah-talann kitabndadr

ki, dua barsind (Mumin sursinin 60-c aysind bel)
buyurmudur: Mni arn, Mn d
sizin dualarnz qbul edim!; istifar barsind (Nisa
sursinin 110-c aysind bel) buyurmudur:

Hr ks pis i
grdkdn v ya zn zlm etdikdn sonra Allahdan
balanman dilrs, Allahn balayan v mrhmtli
olduunu grr; (brahim sursinin 7-ci aysind) kr etmk
barsind buyurmudur:
gr
nemtlrin krn etsniz, siz olan nemtimi
artracaam. Tvb barsind d (Nisa sursinin 17-ci aysind
bel) buyurmudur:

Allah yannda yalnz o kslrin tvbsi qbul olunar ki,
onlar nadanlq ucundan pis bir i grdkdn sonra drhal
(lm atmamdan qabaq) tvb edrlr. Allah bellrinin
tvbsini qbul edr! Hqiqtn Allah (hqiqi tvbni) biln
v (ham barsind) hikmtlidir.

131
mam li leyhis-salam (bzi ibadtlrin sirlri barsind)
buyurmudur:
Namaz hr bir prhizkarn (Allahn mrhmtin)
yaxnlama vasitsidir. Hcc (kafirl cihad etmk imkan olmayan)
hr bir zifin cihaddr.1 Hr bir eyin zkat var v bdnin
zkat oruc tutmaqdr.2 Qadnn cihad ri il xo rftarl
olmaq v ona tabe olmaqdr. (nki ona cihad etmk rva deyil v

Allah yolunda apard mbarizsidir. nki hccd d cihadda olan

kimi arvad-uaqdan uzaqlq, soyuq-isti v qorxu v vahim il
rastlamaq kimi tinliklr mvcuddur. Hccin - zifin cihad
adlandrlmasnn sbbi budur ki, imkan olanlar v gcllr hccdn
lav cihad etmk d vacibdir.
2
Srvt, zahird zkat vermkl azald amma batind brktli v
xeyirli olduu kimi, bdnin gc d zahird oruc tutmaqla azalr, lakin
nfsi istklrdn uzaqlamaqla batind qvvtlnir.

875

onun n mhm cihad pis ilr mr edn nfsl mbariz v rin tabe
olmasdr.)

132
mam li leyhis-salam (sdq barsind) buyurmudur:
(Rhmt smasndan) ruzinin glmsini sdq vermkl
istyin. (nki sdq vermk ruzinin glib atmasna sbb olur.)
vz alacana yqini v inam olan ks balamaqda
sxavtli v comrd olar. (Allah trfindn vz alacana inand
n bir ey balamaqda xsislik v simiclik etmz.)

133
mam li leyhis-salam (ruzi barsind) buyurmudur:
Kmk v yardm (hr bir ksin ruzisi, Allah trfindn)
ehtiyac miqdarnda verilir.

134
mam li leyhis-salam (mtdilliy hvslndirrk)
buyurmudur:
1
(Hyatda) mtdilliyi z pesi edn ks yoxsul olmayb.

135
mam li leyhis-salam (rahat v dinc olmaq barsind)
buyurmudur:
Klftin azl iki lin biridir (lin digri is mal ld
etmkdir). (Camaatla) dostluq etmk aln yarsdr (onun digr
yars is digr siftlr v ya onlarn r v pisliklrindn uzaq
olmaqdr). Qm-kdr qocaln yarsdr (v onun digr yars
mrn uzunluudur).

136
mam li leyhis-salam (sbr barsind) buyurmudur:
1

Qur'ani-Krimin sra sursinin 29-cu aysind buyurulur:

N ldn ox brk ol
(maln srf etmkd mhkm olma), n d lini tamamil ab israflq
et. Yoxsa hm qnanarsan, hm d peman olarsan!

876

Sbr qm-qss miqdarnda verilir. (Msibt hr n qdr

byk olsa Allah onun miqdarnda sbr ta edir.) Msibt zaman
lini dizin vuran (dzmszlk edn) xsin (hmin msibt n
nzrd tutulmu) savab mhv olar.

137
mam li leyhis-salam (mlin yerin dmyn kild
edilmsinin mzmmtind) buyurmudur:
N ox oruc tutan ki, oruc tutmandan ona aclq v
susuzluqdan baqa bir ey qalmr. N ox namaz (gec
namaz) qlan ki, namaz qlmasndan ona oyaqlq v
ziyytdn baqa bir ey qalmr. (nki o, namaz v orucu
gstrilr uyun yerin yetirmyib.) Zirklrin yuxusu v
onlarn oruc amalar nec d gzldir! (nki onlarn etdiklri
yerin dr v gstrilr uyun olar.)

138
mam li leyhis-salam (sdq vermk, zkat xartmaq v
dua etmy hvslndirrk) buyurmudur:
mannz sdq il qoruyun. (nki sdq imann kamillik
niansidir v mmin savab midi il pak niyytl ona trf tlsr.)
Var-dvltinizi zkat vermkl amanda saxlayn. (nki gr
zkat vermsniz yoxsul v ehtiyac olanlara xyant etmisiniz v buna
gr d var-dvltiniz mhv olmaa daha layiqdir.) Bir-birinin
ardnca gln bla v tinliklri dua etmkl uzaqladrn.

139
mam li leyhis-salamn (n seilmi v yax dostlarndan
olan) Kumeyl ibn Ziyad Nxiy buyurduu klamlardandr.
Kumeyl ibn Ziyad deyir: mirl-mminin li ibn bu
Talib mnim limdn tutub mni shraya apard. hrin
knarna atanda blaya dm xs kimi bir ah kdi.
Sonra (elm v alimlr barsind bel) buyurdu:
Ey Kumeyl ibn Ziyad! Bu qlblr qabdrlar (elm, hqiqt v
sirlrin qablardr) v onlarn n yaxs daha yax
saxlayandr (ona taprlan eyi daha yax qoruyaraq yadda
877

saxlayandr). Buna gr d (diqqtli ol v) sn dediklrimi

qoruyaraq yax saxla:

nsanlar qisimdirlr: Rbbani v ilahi alim (yaradln
balanc v sonundan xbrdar olub ona ml edn, Allah tanyan alim);
(chalt v nadanlqdan) nicat v qurtulu tapmaq yolunda olan
elm axtaran v yrnn; kiik v zif milklr (mxtlif
irkinliklr bulam nadan v qanmaz) ki, hr arann arxasnca
(hr yola) gedir v hr klkl bir trf yilirlr (dz yridn
semirlr, he bir yolda sabitqdm deyildirlr v qarya xan hr bir
yola gedirlr), elm nurundan iq gtrmyiblr (nadanlq
zlmtind qalblar) v mhkm stuna (al v elm stunlar zrind
dayanan haqq qidy) snmayblar (onlar yrnmyiblr v azdrc
insanlarn arxasnca dblr).
Ey Kumeyl, elm maldan daha yaxdr. (nki) elm sni
(dnya v axirt tinliklrindn) qoruyur, mal is (mhv
olmaqdan) sn qoruyursan. Balamaq mal azaldr, elm is
balamaq (baqasna yrtmk) nticsind artr. Srvt il

yetidirilmi ey v ld edilmi byklk onun ldn

xmas il ldn xar (elm il qazanlm byklk is yox olan
deyil).
Ey Kumeyl ibn Ziyad, elml tanlq v onu ld etmk
dindir ki, (qiyamt gn) ona gr savab v mkafat verilr.
nsan elml z hyatnda (Allah, Peymbr v dini imam v
rhbrlr) itat v tabeiliyi, lmdn sonra is yax v
gzl szlri (xalqn onun barsindki xo danqlarn) ld edir.
Elm hkm edn, mal is hkm tabe olan v mlubdur (mal
ldn-l keir v zavala urayr, elm is brqrar v qalandr).
Ey Kumeyl ibn Ziyad, srvt toplayanlar diri olmalarna
baxmayaraq, hlak olublar (onlar diri olsalar da qrur v aznlq
onlar mhv edckdir). Alimlr, zaman durduqca duracaqlar.
Onlarn vcdlar (bu dnya il vidalamaqla) itib, surtlri is
(xalqn onlar barsind olan gzl v xoagln xatirlri nticsind)
qlblrd brqrardr. Bil ki, (mbark li il sinsin iar edib)

burada oxlu elm var, gr onun n onu yrnn xslr

878

tapa bilsydim!1 Bli, zehni iti olan tapram, amma (hmin

elmlr barsind) ondan xatircm deyilm. (nki) o, dini
vasitlri dnya n istifad edir v Allahn nemtlri (elm
v mrift ld etmk nailiyyti) il Onun bndlrin v dlillri
2
(al v dnc) il Onun dostlarna lovalq edir. Yaxud
elm hlin itatcil (danq v davrannda tabe) olan birini
tapram, amma onun (da) z traf barsind (biln tabe
olmaqda) gzaqlq v ayql yoxdur; qarya xan ilk
bh onun qlbind ks kk v gman alovu llndirir. 3
Bil ki, n bu (bsirtsiz tabe olan ks) layiqdir (mant v hqiqi
elm hlidir), n d o (iti zehinli). Yaxud da lzzt v kefd ifrata
varan v asanlqla hvt v nfsi istyin tabe olan bir ks
tapram. Ya da (dnya mal v srvt) toplamaq v ymaq
vurunu olan bir ksi! Bu iki nfr d dini hr hans bir id
qoruyanlardan deyildirlr. Bunlarn ikisin n yaxn misal
otlayan drdayaqllardr. Bel bir dvrd (ki, elm daycs
taplmr) elm, daycs v qoruyannn lm il lr (mhv
olub aradan gedir).
Allahm, bli, 4 yer z Allahn dinini dlil v sbut il
brqrar edn xsdn bo olmaz. (Hmin xs) ya (on bir imam
leyhimus-salam kimi) akar v mhurdur, ya da (fitn-fsada
gr on ikinci imamAllah onun zuhurunu tezldirsinkimi) qorxu
iind v gizlin ki, Allahn aydn subut v dlillri
(peymbrliyin nianlri, dinin hkmlri, elm v mrift) aradan

gr onu drk ed biln zirk xslr tapsaydm onlar akar edrdim.

mam li leyhis-salam burada ilahi maarifi drk etmk lyaqti olan
kslrin olmamasndan tssflnir.
2
Bel olan xs mnvi zintlr malik olmad n hqiqi elmi ld
ets, onu cah-clal qazanmaq, znn dnya bazarn rvnqlndirmk
v Allahn bndlrindn stnlk vasitsi edck v hmin nemt v
dlillrin kmyi il xalqn zn zhmt v tinlik qaplar aacaq.
3
Bu, haqq din tabe olan, amma qavrama qvvlri zif olan xslrin
siftidir. Buna gr d onlara namaz, oruc, cnnt v chnnm kimi
msllrin zahiri klindn baqa bir ey demk olmaz. Drin
hqiqtlrd v maarifd onlarn anlama v drk etm qvvlrin
arxalanmaq olmaz.
4
yni, Allahm, bli ifadsi burada istisna mnasndadr.

879

getmsin.1 Onlar ne v haradadrlar (yaxud n vaxta kimi

qorxu iind v gizlindirlr)? Allaha and olsun ki, onlar sayca
ox az, Allah yannda mqam v byklk baxmndan is
ox zmtlidirlr. Allah z akar dlil v sbutlarn, onlar
(dnyann din, elm v hikmtdn bo qalmamas n) hmin
dlillri z bnzrlrin taprana v qlblrind kn
qdr onlarn vasitsi il qoruyur. Elm v bilik hqiqi
bsirtl birdn onlara z tutub v onlar asudlik v
sevincl yqinlik v inam ld ediblr. Naz-nemt iind
byyn insanlara tin v ar olan eylri yngl v asan
qbul edrlr; (Onlar Allahn razln ld etmk n dnyann
btn tinliklri il keinir v prhizkarlq edrk dnyaya rk
balamrlar;) nadanlarn (kimssizlik, tinlik, yoxsulluq v giriftarlq
kimi) qadqlar eylr adt ediblr v dnyada ruhlar ox
yksk yerdn (Allahn rhmtindn) aslm bdnlrl

yaayr. Allahn yer zndki xlif v caniinlri

onlardrlar ki, (xalq) Onun dinin dvt edirlr. Ah, ah,
onlarla grmyin ox hsrt v arzusundayam. (Sonra
buyurdu:) Ey Kumeyl, istyirsns qayt.

140
mam li leyhis-salam (danmaq barsind) buyurmudur:
nsan z dilinin altnda gizlnmidir (danmaynca
tannmaz).

141
mam li leyhis-salam (mqam v drc barsind)
buyurmudur:
z qdir-qiymt v mqamn (nec qiymtli inci v cavahir
olmasn) bilmyn (v ya hddini aaraq ayan yoranndan
knara xaran) insan hlak oldu.

142
1

Qalsn v brqrar olsun. bn Meysm (Allah ona rhmt etsin) deyir:

Bu klam imamn btn zamanlarda n qdr ki, r'i vziflr
mvcuddr xalqn arasnda olmasnn vacibliyini v zruriliyini
aqlayr.

880

mam li leyhis-salam ondan yd-nsiht istyn

xs (xoaglmz xasiyytlrin mzmmtind bel) buyurmudur:
mlsiz (ibadt v bndliyi olmadan) axirt mid
bslynlrdn v uzun arzu il tvbni v (gnah v
itatsizlikdn) qaytma dala atanlardan olma. Onun dnya
barsindki dan zahidlrin dan, mli is (dnyan)
istynlrin mlidir. Dnyadan (onun malndan) ona verils
doymaz, atmasa qane olmaz (z payndan raz qalmaz). Ona
verilmi eylrin (nemtlrin) krn acizdir v atmayan
(ona verilmmi) eyin daha oxunu axtarr; (baqalarn nalayiq
ilrdn) kindirir, z is (baqalarn kindirdiyi eydn) l
kmir; (baqalarna) z etmdiyi eylri mr edir. Yax
ml sahiblrini sevir, amma onlarn mllrini etmir,
gnahkarlara nifrt edir, halbuki z onlardan biridir.
Gnahlarnn oxluu sbbindn lmdn xou glmir,
amma eyni zamanda lmdn xou glmmsin sbb olan
ey (gnahlara) israrldr. Xstlns (pis mllrindn)
peman olar, saalan kimi is asud v qafil qalar.
(Xstlikdn) rahatlq v min-amanlqda olanda mrurlaar,
blaya dar olanda is midsizlrk solar. Qarsna bla
v tinlik xsa narahatlqla dua edr v nal qoparar,
rahatlq v adla dnd is qrr v (dnya malna)
aldanma sbbindn (Allahdan) uzaqlaar. Barsind znni
olan eylrd (gnahlarn balanmasnda, pis ilr mr edn)
nfs ona hakimdir, o is inam olan ey (lm v bdi zaba)
hakim deyil. Baqas n znn gnahndan kiik olan
gnahlara gr qorxur (onun gnahn byk hesab edir) v z
n mlindn artq savab midinddir (z itatini byk
sanr). Var-dvlt atanda sevinck olub fitn v aznla
dr (bir-birinin ardnca gnah edr), yoxsullaanda is (Allahn
rhmindn) midsizlr v (ibadt v bndlikd) sstlk edr.
tat v bndlik ednd shlnkarlq edr (onlar dzgn
yerin yetirmz), istynd (Allahdan hact dilynd) is israr
edr. Ona bir hvt v istk (asayi v rahatlq) z tutanda
itatsizlik yolunu tutub tvbni txir salar, amma qmkdr z vers dinin (tinlik zaman sbrli v dzml olmaq v
Allaha pnah aparmaq kimi) gstrilrindn uzaqlaar.
881

(Camaata) baqalarndan ibrt alma byan edir, z is

ibrt gtrmr. yd-nsiht vermkd sy edr, z is
yd qbul edn deyil. Bellikl, o, dand il ynr,
mli is azdr. Fani v mhv olmal eyd (dnya v onun
malnda) alr, bdi olan eyd (axirt v onda olan eylrd)
is shlnkarlq edir. Qnimt v mnft (itat v Allah
bndliyi) gzn zrr-ziyan grnr (onlar ziyan gman edr),
zrr-ziyan (gnah v itatsizliyi) is qnimt v mnft
sanar. lmdn qorxur, amma frst ldn xmam (saleh
mllr v Allahn xou gln ilr) tlsmir. Baqasnn
itatsizliyindn o gnah byk hesab edir ki, znn ondan
daha byk olan gnahn kiik sayr. Hminin
baqasndan az hesab etdiyi itati z bndliyi n ox
bilir. Bellikl, o, baqalarna qar tlbkar, zn qar is
shlnkardr. Yoxsullarla Allah yad etmkdns, varllarla
bo-bo danma daha ox sevr. z xeyrin gr (htta
shv olsa bel,) baqasnn ziyanna hkm edr, amma
baqasnn xeyrin (htta dz olsa da) z ziyanna hkm etmz.
Baqasna yol gstrir, zn is azdrr. Bellikl,
(baqalar) onun arxasnca gedrlr, o z is gnah edr. (z
haqqn) tam alr, (baqasnn haqqn is) tam vermir. Xalqdan
qorxar, amma Rbbinin yolunda yox (onlarn qorxusundan
Allahn bynmdiyi ilr grr)! Hminin xalqn iind
Rbbindn qorxmaz (onlara ziyan vurar v Allahdan kinmz).
(Seyyid Rzi leyhir-rhm -deyir:)

gr Nhcl-Bla kitabnda bu klamdan baqa ayr

bir ey olmasayd, tkc o faydal nsiht, yetrli hikmt,
bsirt sahibi n gzaqlq v dnc sahibi n ibrt
v yd olmaq baxmndan kifayt edrdi.

143
mam li leyhis-salam (hamnn sonu v aqibti barsind)
buyurmudur:
Hr ksin sonu v aqibti ya irin (sadt v xobxtlik), ya
da acdr (bdbxtlikdir).

144
882

mam li leyhis-salam (hr bir eyin yox olaca barsind)

buyurmudur:
Hr gln qaydandr, qaydan ey is olmam kimidir.
(Dnyann nvb il hamnn qarsna xan irinlik v acl el yox
olacaq, zavala urayacaq ki, sanki bel bir irin v ya ac gn olmayb.)

145
mam li leyhis-salam (sbr barsind) buyurmudur:
(tin) zaman uzun ks d, qlb sbrli v
dzmldn ayrlmr.

146
mam li leyhis-salam (baqasnn iin raz olmaq
barsind) buyurmudur:

Bir tayfann grdy i raz olan ks hmin id onlarla

birg olmu kimidir. (nki irkin i raz olmaq onu sevmyi tlb
edir v bu, rzil, gnah v czaya layiq siftlrdndir. i grnl ona
raz olan arasndak frq budur ki,) batil v nahaq i grnin iki
gnah var: (biri) onu etmyin gnah, (digri is niyyt v
qlbd) ona raz olman gnah.

147
mam li
leyhis-salam
(hd-peyman
buyurmudur:
hd-peymanlarn tutacaqlarndan yapn1.

barsind)

148
mam li leyhis-salam (hidayt v nicat imamlar leyhimussalama tabe olmaa tviq edrk) buyurmudur:
1

Onlar qorumaq v onlara vfa etmk istiqamtind aln. Yaxud

hd-peymann rtlrini mhkm v tutarl edin. Yaxud kafir v
mnafiqlr kimi lyaqti olmayanlarla deyil vfallarla peyman
balayn. nki onlar z hdlrin vfa etmirlr, nec ki, QuraniKrimin Tvb sursinin 10-cu aysind buyurulur:
Onlar mminlr barsind qohumluq haqqna v hd-peymana
riayt etmirlr.

883

Tanmamanzda zrl olmadnz xs tabe olun.1

149
mam
li
leyhis-salam
(yd-nsiht
verrk)
buyurmudur:
Siz gstriblr gr gz asanz, doru yolu
gstriblr gr yola glsniz, eitdiriblr gr qulaq
assanz! (Yni, gr gz ab diqqt etsniz grrsiniz ki, dz yola
glmyiniz n lazm olan btn tdbirlr grlb, amma siz
istmyrk znz korlua, aznla v karla vurmusunuz.)

150
mam li leyhis-salam (yaxlq barsind) buyurmudur:
z qardan (dostunu) yaxlqla mzmmt et. (Onu
mzmmt etmk vzin ona yaxlq et ki, utansn. nki xcaltin
tsiri btn mzmmtlrdn oxdur.) Onun pisliyini ona bxi

etmkl df et.2

151
mam li leyhis-salam (thmt sbb olan yerlrdn
kinmk barsind) buyurmudur:
Thmt v pis gmanlara sbb olan yerlr gedn ks,
onun barsind pis znn dni qnamamaldr. (nki o z
barsind pis gman edilmsin sbb olub.)

mamlar leyhimus-salama tabe olun. gr onlar tanmadq

desniz zrnz qbul olunmaz. nki dini hkm v qanunlar onlardan
yrnmlisiniz.
2
nki bxi dostlua, pislik mqabilind pislik etmk is
dmniliyin artmasna sbb olur. Qurani-Krimin Muminun
sursinin 96-c aysind buyurulur:


(mmtin) ziyyt v pisliyi(ni) yaxlqla df et!

884

152
mam li leyhis-salam (mslht barsind) buyurmudur:
(Bir eyi) l keirn ks zbanalaar (baqalarnn nzr v
fikirlrin
etinaszlaar).
zbanalq
edn
(ilrd
mslhtlmyn)
hlak
oldu.
(Tcrbli)
insanlarla
mslhtln ks onlarn allarna rik olub. (Mlumdur ki,
hr hans bir id bir ne aln hkm vermsi bir aln hkm
vermsindn daha xeyirli v mnasibdir.)

153
mam li leyhis-salam (sirri fa etmmk barsind)
buyurmudur:
Xeyir v yaxlq z sirrini gizli saxlayan ksin z
linddir (sirrini fa edn xsin ksin olaraq onun xeyir v mnfti
z linddir).

154
mam li leyhis-salam (yoxsulluun mzmmtind)
buyurmudur:
Yoxsulluq v kasblq ox byk lmdr. (nki lmn
tinliyi bir df olur. Yoxsulluun tinliyi is hr an mahid
olunur.)

155
mam li leyhis-salam (layiq olmayan xs yaxlq etmk
barsind) buyurmudur:

Hr kim haqqn da etmyn ksin haqqn yerin

yetirs (ona hrmt etmyn xs ehtiram gstrs) ona bndlik
edib.1
1

nki bndlik, vz istmdn zmt v bykly etiraf ediln birinin

mqabilind zn kiiltmkdir. Buna gr d xeyir v ziyan olmayan
xs hrmt gstrmk ona ibadt v bndlik etmk kimidir. Bzi
yerlrd is hrmt gstrmk mdh edilib. Demli, mam leyhis-salamn
bu klamdan mqsdi budur ki, insan ehtiram gstrmkd hddi
amamaldr v ya lyaqti olmayan xsi byk bilmmlidir; nec ki,
znn imam Hsn leyhis-salama vsiyytind buyurub:

885

156
mam li leyhis-salam (mxluqa itat v tabeilik barsind)
buyurmudur:
Allaha itatsizlik olan msld mxluqa tabe olmaq
rva deyil (Yaxud gnaha sbb olan yerd ibadt v bndlik dz
deyil, msln, qsb edilmi torpaqda v ya zlm il alnm yerd
namaz qlmaq olmaz).

157
mam li leyhis-salam (baqasnn haqqna toxunmaq
barsind) buyurmudur :
z haqq barsind shlnkarlq edn ks mzmmt
edilmz. Mzmmt v qnaq o ks ndr ki, baqasnn
haqqna toxunub. (nki baqasnn haqqna l uzadan ks zlm edib v
zlm irkinliklrin n pisidir v zalm mzmmt layiqdir.)

158
mam li leyhis-salam (xudpsndliyin ziyan barsind)
buyurmudur:
Xudpsndlik (insan) daha artq ld etmkdn saxlayr.
(nki xudpsnd btn mqamlarn son drcsini ld etdiyini znn
edir v onun bu gman onu daha yksk mqam qazanmaqdan
saxlayr.)

159
mam li leyhis-salam (dnyaya v onun hlin rk
balamamaq barsind) buyurmudur:
(lml balayan axirt) yaxndr (azuq tdark n al)
v (dnyada olan) birglik azdr (tezlikl ayrlacaqsnz. Buna gr
d ona rk balamaa dymz).



zn, (din) qardan (dostun) ayrlan zaman
(onunla laqlri brpa edrk) ona birlmy vadar et......

deyilnlri z yerindn baqa yerlrd
iltmkdn kin. Yaxud onlar nalayiq xslr barsind etm.
Bunlarn geni izah v rhi n beinci cildd otuz birinci mktubun
axrna mracit edin. bn bil Hdidin nsxsind ona bndlik
edib vzin onu z bndsi v qulu edib yazlb. nki onun
haqqn da etmk n vz v mkafat nzrd tutmayb, blk ona
yaxlq v xeyirxahlq etmk istyib.

886

160
mam li leyhis-salam (gzaqlarn v bsirt sahiblrinin
trifind) buyurmudur:
Hqiqtn iki gz olan n shr alb. (Bsirt sahibi
olan all n haqq din v dz yol aydndr v o, qlblri kor olan
kslr kimi kk v trdddd deyil.)

161
mam li leyhis-salam (itatsizlik etmmk barsind)
buyurmudur:
Gnah etmmk tvb(nin qbul edilmsini) istmkdn
daha asandr.1

162
mam li leyhis-salam (zn cilovlamaq barsind)
buyurmudur:
N ox bir df yemk ki, dflrl yemy mane olur.2

163
mam li leyhis-salam (nadanln mzmmtind)
buyurmudur:
nsanlar bilmdiklri eyin dmnidirlr.3

nki gnah etmmkd tinlik v ziyyt yoxdur. Amma tvb,

bndnin qlbinin haqqa yaxnlamas v tvbnin qbul olunmasna
layiq olma tlb edir.
2
ox vaxt insan zrrli bir ey yeyir v ya yemkd ifrata varr v
nticd xstlnir v uzun mddt bir ox yemklrdn qalr. Bu klam
o adam barsind msldir ki, az mnftin arxasnca gedir v ox
xeyirdn mhrum olur, halbuki gr zn saxlasayd daha ox mnft
ld edrdi.
3
nki nadanlar bildiklri eyi elm, ondan qalan eylri is shv
sanarlar, nec ki, Qurani-Krimin Yunus sursinin 39-cu aysind
buyurulur: Qavraya bilmdiklri eyi inkar edirlr.

887

164
mam li leyhis-salam (mslhtlm v mvrt etmk
barsind) buyurmudur:
Fikir yollarna z tutan (all insanlardan nzri kmk
istyn) ks xta v shv yerlri tanyar (v zrr-ziyan olan
eydn uzaq olar).

165
mam li leyhis-salam (Allaha gr i grmyin xeyri
barsind) buyurmudur:
(z) qzb nizsini Allaha (Onun razln ld etmy) gr
itilyn (baqalarn pis ilrdn kindirn) ks, n tin v ar
batil v nahaqlar ldrmy v mhv etmy qadir olar
(Allah ona, batil v nahaq qdrtli olsa bel, onlar mlub etmkd
kmk edr).

166
mam li leyhis-salam (i girimk barsind)
buyurmudur:
Bir idn qorxduun zaman zn onun iin at. nki
kinib ehtiyatlanman tinliyi qorxduun eyin zndn
daha bykdr.1

167
mam li leyhis-salam (balq barsind) buyurmudur:
Balq v risliyin alti knl geniliyidir (tinliklr tab
gtirmk, ilrd sbr etmk, dada atmaq v bu kimi eylrdir).

Bla v tinliyin iind olmaq onun qorxusu iind qalmaqdan daha

yaxdr. Bu klam dnya ilri barsinddir ki, onlar eitmk
grmkdn daha mhmdr. Amma Qur'an aylrindn, hdislrdn v
mam leyhis-salamn bu kitabda olan klamlarndan mlum olduu
kimi axirt ilri, onun ksindir v onlar grmk eitmkdn daha
mhmdr.

888

168
mam li leyhis-salam (pis mllrin qarsn almaq
barsind) buyurmudur:
Pis
ml
sahibini
yax
ml
sahibini
mkafatlandrmaqla (onu ziz tutub ona yaxlq v bxi etmkl)
incit. (nki pis ml sahiblrin, yax mllilri ziz tutub onlara
yaxlq etmkdn ar ziyyt yoxdur.)

169
mam li leyhis-salam (bdxah olmamaq barsind)
buyurmudur:
Pisliyi (kin-kdurti) baqasnn qlbindn, onu z
qlbindn qopartmaqla (knar etmkl) bi (uzaqladr). (nki
hr kim baqalar barsind pis fikirls, onun barsind d pis
fikirlrlr; hr ks qlbind baqalarna qar kin saxlasa, baqalar
da qlblrind ona qar kin saxlayarlar.)

170
mam li leyhis-salam (trslik v inadkarln mzmmtind)
buyurmudur:
Trslik (salam) fikri uzaqladrr (insan doru yoldan
saxlayr v o, fikir v dncnin xeyirini ldn xarr).

171
mam li leyhis-salam (tamahn mzmmtind)
buyurmudur:
Tamahkarlq bdi kllikdir. (Tamahkar hmi qul v
sirdir v tamahna gz yummaynca azad olaraq qurtulmaz.)

172
mam li
buyurmudur:

leyhis-salam

(uzaqgrnlik

barsind)

shlnkarlq etmyin nticsi

pemanlq, ehtiyat v uzaqgrnliyin bhrsi is
salamatlqdr (zrr-ziyandan qurtulmaqdr).
(Hr

hans

bir

id)

889

173
mam li leyhis-salam (yersiz susman v yersiz danman
mzmmtind) buyurmudur:

Chalt v nadanlqla danmaqda xeyir olmad kimi

hikmt v elml (danmaq lazm olan zaman) susmaqda da
xeyir yoxdur.

174
mam li leyhis-salam (dz v doru yolun bir olmas
barsind) buyurmudur:
(ki nfrin) bir yola bir-birin zidd iki arnn biri
mtlq aznlqdr.1

175
mam li leyhis-salam (znn haqq yolda sabitqdm olmas
barsind) buyurmudur:
Haqq (mqdds slam dininin kk v axlri mn)
gstrilndn (onlar bilndn) bri onun barsind kk v
trddd dmmim.

176
mam li leyhis-salam (znn Bzi siftlri barsind)
buyurmudur:
2
(He vaxt) yalan demmim v mn yalan deyilmyib
yolumu azmamam v he ks mnim vasitml yolunu
azmayb.

nki gr onlarn hr ikisi haqq v dz olsayd, onda iki cr olmazd.

Qur'ani-Krimin Yunus sursinin 32-ci aysind buyurur:
Haqq v dzlk akar olandan sonra aznlqdan baqa n
var?!
2
Hzrt Peymbrdn yalan eitmmim. nki hm Peymbr, hm
d imam yalandan uzaq v pakdrlar.

890

177
mam li leyhis-salam (zlmn ziyan barsind)
buyurmudur:
Zalm sabah (qiyamt gn qm-kdrinin oxluundan) lini
eynyck.1

178
mam li leyhis-salam (lm barsind) buyurmudur:
K etmk (dnyadan getmk) yaxndr. (Buna gr d all o
adamdr ki, azuq gtrb lm atan zaman hazr olsun.)

179
mam li leyhis-salam (haqq yolunun tinliklri barsind)
buyurmudur:
zn haqqa gstrn (ona kmk v yardm edn) ks xalqn
nadanlar yannda mhv olar.2

180
mam li leyhis-salam (sbrliliy tviq edrk)
buyurmudur:
Sbrliliyin nicat vermdiyi ksi dzmszlk mhv edr.
(nki o, sbrliliyin savabn ldn verrk dzmszlyn czasna
dar olar.)

181
mam li leyhis-salam (xliflrdn ikaytlnrk)
buyurmudur:
cba, xilaft (Hzrt Peymbrl) yoldalq v birglikl
atr (ki, bu Bkr mr lini ver sn beyt edim deynd, mr
1

Nec ki, Qurani-Krimin Furqan sursinin 27-ci aysind buyurur:

O gn zalm llrini eynyck.
2
Nadanlarn lindn ox ziyyt kr. Nhcl-Blanin bzi
nsxlrind xalqn nadanlar yannda ibarsi
yoxdur. Bel olan halda, mam leyhis-salamn klamnn mnas bel
olur: Haqdan z dndrn v uzaqlaan ks hlak v mhv olar.
nki birindn uzaqlaan zn ondan dndrr.

891

bu Bkr sn tinlik v rahatlqlarda Allahn Peymbri il yolda

v birg olmusan, lini ver mn sn beyt edim demidi), amma (o
Hzrtl) yolda v qohumlua gr atmr?! (Seyyid Rzi
leyhir-rhm deyir:)

Bu bard o Hzrtdn bel bir er d nql olunub ki:

Yni: gr sn (bu Bkr) ura v mmtin mumi
nzri il xalqn ilrinin idariliyini l almsansa, bs
nzr v dnc sahiblri (Bni-Haim, xsusil mam leyhissalam hmin ura v icmada) itirak etmy-etmy ona nec
nail olmusan? Yox gr (Peymbr) qohumlua saslanb
onlarn (xilaft barsind) mbahis ednlrin dlil gtirib
onlara qalib glmisns (bu Bkr Sqifd nsarla mbahis
edrk dlil gtirib ki, biz Peymbrin qohum v yaxnlaryq), onda
baqas (mam leyhis-salam) Peymbr daha yaxn v bu i
daha layiqdir. (nki gr Peymbr snin qzn albsa, mam
leyhis-salam onun krkni v misi oludur.)

182

mam
li
leyhis-salam
(yd-nsiht
verrk)
buyurmudur:
nsan dnyada lmlrin (lm amillrinin) ox atd hdf,
bla v drdlrin ona trf tlsdiklri qart edilmi
qnimtdir. Hr imyind boaz tutulmas, hr loxmasnda
kdrlr var (hr bir lzzt v kefi qm-qss ildir). Bnd bir
nemt ancaq digr bir nemtdn ayrlmaqla atar; hyatnn
(yeni) bir gnn ancaq (onun n tqdir edilmi) z (mr)
mddtinin digr bir gnndn ayrlmaqla z tutar. Buna
gr d biz lmn yardmlaryq (ki, hr gn ona yaxnlarq
v kdiyimiz hr bir nfsl ona trf bir addm atm oluruq) v
canlarmz mhv olmaq v lmlr hdfdir. Bel is
bdiliy nec midvar ola bilrik, halbuki gec il gndz
ny raft v byklk veribs tez ona trf dnrk
qurduqlarn viran, topladqlarn is darmadan edib?!1
1

Bli, bu hyata rk balamaa dymz. nki hr gec v gndz bir

dstnin lmsinin, mqam v byklklrinin ldn xmasnn v
srvt v var-dvltlrinin dalmasnn ahidiyik.

892

183
mam li leyhis-salam (mal toplamaq n almaq
barsind) buyurmudur:
Ey Adm vlad! z azuq v ruzindn artq qazandn
eyd (var-dvltd) baqas (varislr v ya digrlri) n
xzindarsan (ki,onu onlara vercksn v onun sn he bir xeyri
olmayacaq).

184
mam li leyhis-salam (bir i mcbur etmyin ziyan
barsind) buyurmudur:

Hqiqtn qlblrin istmk, z tutmaq v z dndrmk

xsusiyytlri var. Buna gr d (meylsizlik v istk olmayan yol
il deyil) istk v z tutmaq yolu il onlara trf glin (onlar
hmin hallarda olanda i vadar edin). nki qlb (bir ii grmy)
mcbur edilnd korlar (yorunlab acizlrk onu dz yerin
yetirmir).

185
mam li leyhis-salam (qzbi udmaa hvslndirrk)
buyumudur:
Qzblnib zm turudan zaman qzbimi n vaxt
boum? ntiqam almaq v czalandrmaa gcm
atmayanda v mn, (gr gclnn kimi) sbr etsydin
(yax olard) deyilnd, yoxsa intiqam almaq qdrtim
olanda v mn gr balasaydn (yax olard)
deyilnd? (Hr halda, insann qdrtli v zif olmasndan asl
olmayaraq z qzbini bomas tqdirlayiqdir.)

186
mam li leyhis-salam zibillikd olan murdarn
yanndan ken zaman (dnya malna rk balamamaq barsind)
buyurmudur:
Budur xsislrin xsislik etdiklri eyin nticsi! (Seyyid
Rzi deyir:) Digr bir rvaytd o Hzrtin bel buyurduu

893

deyilir: Bu, sizin dnn onun n alaraq rbt

gstrdiyiniz eydir.

187
mam li leyhis-salam (ldn xm ey barsind)
buyurmudur:
Malnn sn yd verni lindn xmayb. (lindn
xm eyin ziyannn qmini km. nki o sn tcrb yrdir v
tcrb hmi iin yarayacaq.)

188
mam li leyhis-salam (elm v bilikdn tng glmmk,
yorulmamaq barsind) buyurmudur:
Bdn v cisimlr (bir nv yemk yemkdn v bir cr i
grmkdn) tng glrk yorulduu kimi, bu qlblr d
(trkib hisssi bir-biri il eyni olduu n bir mvzu trafnda
dnrk fikirlmkdn) bezrk yorulur. Buna gr d hmin
qlblr (onlarn yorunluqlarn xarmaq) n (lzzt alaraq
rahatlandqlar) yeni v maraql hikmt v elmlr (din balar
v alimlrin mxtlif szlri kimi eylr) axtarn (ki, hikmt ksb
edilmsi v elm ld edilmsind alasnz v yorulmayasnz).

189
mam li leyhis-salam Xvaricin hkm ancaq Allaha
mxsusdur szlrini eidnd (onlarn bu szdn mqsdlrinin
shv olmas barsind) buyurmudur:
O, haqq v dz szdr ki, onlar ondan batil v shv
ntic alrlar. (Bu cmlnin rhi xtblr fslind qrxnc klamda
kedi.)

190
mam li leyhis-salam fitnkar adamlar barsind
buyurmudur:
Onlar bir yer toplaanda irlilyir, dalanda is
tannmrlar (ki, fitn-fsadlarna gr czalandrlsnlar. Seyyid Rzirhimhullah-deyir:) Deyirlr ki, mam leyhis-salam el deyil
bel buyurmudur: Onlar bir yer toplaanda zrrlidirlr
894

(nki hmin zaman ilr dayanr) v dalanda xeyirlidirlr.

Sonra dedilr: Bir yer toplamalarnn ziyann bildik, bs

dalmalarnn xeyiri ndir? Buyurdu: Snt v pesi
olanlar z i-sntin qaydrlar v xalq onlardan faydalanr,
bnnann z tikintisin, toxucunun z i yerin v
rkinin z rkxanasna qaytmas kimi.

191
mam li leyhis-salamn yanna bir cinaytkar gtirdilr
v onunla birlikd fitnkar adamlar da var idi. O Hzrt
(onlarn mzmmtind bel) buyurdu:
Ancaq irkin v rvay ilrin yannda grnn zlr
he aq v ad olmasn!

192
mam li leyhis-salam (cl atmaynca mrn sona
atmamas barsind) buyurmudur:
Hr bir ksin yannda onu qoruyan iki mlk var. (lahi)
tqdir glnd (onun cli atanda) hmin iki mlk onunla
tqdirin arasn boaldr. mr mddti (lm mqabilind)
mhkm qalxandr. (Buna gr d mr sona atmaynca xs
lmr.)

193
mam li leyhis-salam Tlh v Zbeyr (Osman
ldrldkdn sonra) o Hzrt biz sn bu id (xilaftd)
rik olmaq rti il beyt edir, hd-peyman balayrq
deynd (onlarn istklrinin rdd edilmsi barsind)
buyurmudur:
Xeyr! (Birdn artq imam v rhbr olmaz.) Amma siz kmk
v yardm etmkd rik olun (yardma ehtiyac olanda kmk
edin) v acizlik v tinlikd kmk olun. (gr hanssa bir id
aciz qalnmas v tinlik kilmsini grsniz onun aradan qaldrlmas
v dzldilmsin kmk edin.)

194
895

mam li leyhis-salam (prhizkarla tviq edrk)

buyurmudur:
Ey insanlar! Dandnz eidn v gizltdiyinizi biln
Allahdan qorxun. Sizi qasanz da haqlayacaq, dayansanz
bel tutacaq v gr yadnzdan xarsanz bel (mrn
kemsi, ziflik, acizlik, drdlr v xstliklrl) yad edck lm
(ibadt v bndlikl) qabaqlayn (znz onun vht v
qorxusundan qurtarn).

195
mam li leyhis-salam (yaxlq etmy tviq edrk)
buyurmudur:
Snin yaxlnn mqabilind tkkr etmyn ks,
sni yaxlq etmk hvsindn salmasn. nki sn hmin
yaxlna gr o ks (Allah) tkkr edck ki, hmin
yaxlqdan bhrlnmyib. V sn hmin tkkr ednin
tkkrndn (Allahn sn vercyi mkafatdan), o nankorun
zay etdiyindn ox ey ld edcksn. Allah yaxlq
ednlri sevir.

196
mam li leyhis-salam (elmin mdhind) buyurmudur:
Elm v bilik qabndan (sin v qlbdn) baqa hr bir qab
iin qoyulan eyl daralr (dolur). O is (ona elm
doldurulduqca) genilnir (v digr bir elmi qbul etmk n tutuma
malik olur).

197
mam li leyhis-salam (sbrliliyin xeyri barsind)
buyurmudur:
Sbrli xsin sbrliliyindn (qazand) ilk xeyir v vz
budur ki, xalq (vuruma v dava zaman) nadan v sbrsizin
mqabilind onun yardms olur.

198
896

mam li leyhis-salam (sbrliliy tviq edrk)

buyurmudur:
gr sbrli deyilsns d, zn sbrliliy vadar et.
nki az olur ki, insan zn bir dsty bnztsin v
onlardan olmasn. (Ona gr ki, insan zn tbiti olmayan xislt
vadar ednd hmin xislt onun n adt evrilir v adt, ikinci tbitdir. mam leyhis-salamn bu klam xlaq v siftlrin
dyiilmsinin mmknlyn dlalt edir.)

199
mam
li
leyhis-salam
(yd-nsiht
verrk)
buyurmudur:
z hesabn aparan ks qazanb. Ondan qafil olmu ks
is ziyana db. (Allahdan) qorxan (qiyamt gnnn zab v
czasndan) amanda olar. Hr kim (dnyadan) ibrt gtrs
(axirt iind) gzaq olar. Gzaq olan ks (pis il yaxn)
baa dr, drk edr. Baa dn ks is (Allah tanmaqda)
alim olar.

200
mam li leyhis-salam (Mhmmd hli-Beyti leyhimussalamn haqq dvltinin zhuru barsind) buyurmudur:
Dnya pisxasiyytli v dilyn dvnin z balasna trf
qaytmas kimi biz (Mhmmd hli-Beytin) qaydaraq
mehribanlq edck. (O Hzrt) bunun arxasnca bunu (Qss
sursinin 5-ci aysini) oxudu:
Yer znd zif hesab
olunanlara minnt qoyub (onlara qdrt v zmt verib) onlar
imam v varislr (din v dnya balar) etmk istyirik.

201
mam li leyhis-salam (prhizkarln necliyi barsind)
buyurmudur:
Allahdan o ksin qorxma kimi qorxun ki, (ilrd)
kmrini mhkm balayaraq (hazr dayanaraq) zn (hr
hans bir ey ballqdan) tcrid edib, sy v tla gstrrk
zn evikldirib, mrnn verdiyi mhltd (yax ilr
897

grmy) tlsib, qorxudan (frsti ldn vermk qorxusundan)

liitilik edib v qrar tutaca v sonda gedcyi yer (ya
cnnt sadti v xobxtliyi, ya da chnnm bdbxtliyi) barsind

fikirlib.

202
mam
li
leyhis-salam
(yd-nsiht
verrk)
buyurmudur:
Bxi abrlarn qoruyucusudur. (Xalq bxi edn ksdn raz
olaraq onun abrn qoruyur.) Sbrlilik nadan v sbrsizin azna
vurulan qfldr. (Sbrlilik nadan bo-bo danmaqdan saxlayar v
pisliyi qaytarar.) (Gnahdan keib) gzt etmk zfr v
qlbnin zkatdr. (Hr bir ksin dmn qalib glmsinin zkat
ona gzt etmsidir.) Vfaszlq etmi ksdn uzaqlamaq
snin (ondan) xdn vzdir. (Vfasz dostdan qlbini qraraq
uzaqla

onun
vfaszlnn
vzini
xm olasan.)
Mslhtlmk (v dz yolu axtarmaq) el, hidayt v yolu
tapmaqdr. z nzr v fikri il kifaytlnn (v baqalarndan
mslht almayan) ks zn thlk v hlakt atb. Sbrlilik
ki,

dvrann
tinliklrini
uzaqladrr.
Dzmszlk
zmannin yardmlarndandr. (nki zman qocaltmaa v
yox etmy hazrdr v dzmszlk d hmin ii grr.) n byk
srvt v varllq, arzuya malik olmamaqdr. N ox al ki,
ona hakim olan nfsi istklr sirdir. (Nfsi istklr insanlarn
oxlarnn allarna hakimdir.) Tcrbni qorumaq bir nv
mvffqiyyt v yax i nail olmaqdr. (nsanlarla)
dostluq, bhrlniln qohumluqdur. (Sndn) qlbi snm v
incimi ksdn xatircm olma (z sirrini ona dem v onun hdpeymanna rk qzdrma).

203
mam li leyhis-salam (xudpsndliyin ziyan barsind)
buyurmudur:
nsann zn bynmsi onun alnn paxllarndan
biridir. (nki al gzl xisltlri oxaltma tlb edir. zn
bynmk v xdpsndlik is onun qarsn alr. Buna gr d sanki o,
ala paxllq edrk fziltli v gzl siftlrin oxalmasna mane olur.)

898

204
mam li leyhis-salam (dnya tinliklrin etinaszlq
barsind) buyurmudur:
Tikanlara (tinliklr) gz yum (etinasz ol), yoxsa he vaxt
ad olmayacaqsan (tinliklr sni ldn salacaq).

205
mam li leyhis-salam (gzl xlaqn xeyri barsind)
buyurmudur:
Aacnn ubuu yumaq olann (xlaq v xasiyyti gzl
olann) budaqlar (dostlar) ox olar.

206
mam li leyhis-salam (mxalift etmyin ziyan barsind)
buyurmudur:
(Yersiz) mxalift v dava (dzgn) nzr v fikri viran edir
(i salmr. Yni, uyumayan v mvafiq olmayan ksin fikri zidd olar v
dz glmz).

207
mam
li
leyhis-salam
(mrurluq
barsind)
buyurmudur:
Kim bir nailiyyt qazandsa mrurluq etdi (gzl xlaqa
malik olub Allah nzr alaraq tvazkarlq edndn baqa)!

208
mam li leyhis-salam (hallarn dyiilmsi barsind)
buyurmudur:
nsanlarn gvhrlri (onlarn eyb v hnrlri) hallarn
dyimsind (ucalq v alaqlqda, varllq v yoxsulluqda, xstlik
v salamlqda) bilinir, baa dlr.

209
mam li leyhis-salam (paxllq barsind) buyurmudur:
Dostun paxll dostluun xstliyindndir. (Ona grdir
ki, o, dostluunda dz deyil. nki hqiqi dost o ksdir ki, dostu n

899

z n istdiyi eyi istyir. Bu sift paxllq etmkl ziddiyyt tkil

edir.)

210
mam li leyhis-salam (hrisliyin v tamahn ziyan
barsind) buyurmudur:
Allarn torpaa ddy (bdrdiyi) yerlrin oxu tamah
v hrisliyin alar altndadr. (Tamah insan al v raft
zirvsindn endirib alaqlq v xarlq quyusuna salar.)

211
mam li leyhis-salam (pis gmanda olmaq barsind)
buyurmudur:
nanlm xs barsind pis gman v znn il hkm
etmk dalt v insafdan deyil.1

212
mam
li
leyhis-salam
(zlmn
mzmmtind)
buyurmudur:
Bndlr zlm etmk qiyamt gn n pis azuqdir.

213
mam li leyhis-salam (gz yummaa hvslndirrk)
buyurmuudr:
Alicnab v mhtrm xsin n yax ilrindn biri
onun bildiyi eylr (baqalarnn irkinliklrin) gz
yummasdr (zn onlardan xbrsiz kimi gstrmsidir. nki
alicnab adam he ksin abr-hyasn tkmz v zn irkinliklrin
oxundan xbrsiz kimi gstrr).

nki bel bir xs qar pis gmanda olmaq gnahdr. Qur'aniKrimin Hucurat sursinin 12-ci aysind buyurulur:
Ey iman gtirnlr! (Bir-biriniz
barsind) pis gmanlarn oxundan kinin ki, pis gmanlarn bzilri
gnahdr.

900

214
mam li leyhis-salam (hyalln faydas barsind)
buyurmudur:
Hya hr kim z libasn geyindirs (hr kim hyal olsa), xalq
onun eybini grmz. (Onun eybi olmaz ki, camaat onu grsn. Yaxud
gr eybi olsa da hya nticsind xalqn gzndn gizlin qalar.)

215
mam li leyhis-salam (Bzi gzl siftlr tviq edrk)
buyurmudur:
ox susmaqla vqar v zmt yaranr. (nki susmaq al
v drraknin lamtidir.) nsafllq nticsind (insana)
birlnlr v dostlar oxalarlar. (Hr kim insafl olsa camaat ona
birlr v onunla birg olar.) Yaxlq etmkl mqamlar
byyr. (nki hr bir ks, yaxlq edn hrmt gz il baxr.)
Tvazkarlqla nemt tkmillr. (Allah hr kim nemt vers v
o, xalqa qar tvazkarlq ets, nemtin krn yerin yetirmi olur v
buna gr d daha artq nemt layiq olur. Yaxud gr insan birin
nemt vers v onunla tvazkarlq ets, nemti tamamlam olur.)
ziyyt v tinliklr (xalqn ziyyt v tinliklrin) dzmkl

byklk vacib olur.1 Yax v byniln rftarla dmn

mlub olar.2 Sfeh v al az olan adamla mnasibtd
hlim v sbrli olann yardmlar oxalar.3

216
mam li leyhis-salam (salamln hmiyyti barsind)
buyurmudur:
Paxllarn, bdnlrin (xalqn cisimlrinin) salamlndan
qafil qalmalar tccbldr. (Yni, tccbldr ki, paxllar
baqalarnn mal v mqamna paxllq edirlr, amma onlarn n byk
nemtlrdn olan salamlqlarna paxllq etmirlr.)

nki gr insan tinlik v ziyytlrdn tng glms byklk v

yksk mqam qazanar v bala layiq olar.
2
nki xalq ona z tutaraq dmni tk qoyar. Yaxud dmn byniln
rftarla mlub olar.
3
nki xalq hlimlik v sbrliliyin gr ona kmk edr. Bu mna
197-ci klamda da deyilmidi.

901

217
mam li leyhis-salam (hrisliyin ziyan barsind)
buyurmudur:
Hris (sir kimi) zillt v xarlq zncirinddir. (nki ham
onu kiik v xar sayr v ona hmiyyt vermir.)

218

mam li leyhis-salamdan imann mnasn sorudular

v o Hzrt (imann hqiqi mnasnn aqlamasnda bel) buyurdu:
man qlb il tanmaq (etiqad bslyrk inanmaq), dil il
iqrar etmk v (l, ayaq, gz, qulaq, dil v bu kimi) zvlrl ml
etmkdir.

219

mam li leyhis-salam (bzi nalayiq siftlrin ziyan

barsind) buyurmudur:
Dnya (mal ld ed bilmdiyi) n kdrlnn ks, Allahn
qzav-qdrin qzblnib. (nki insann dnyadan olan pay v

qismtin raz olmamas, onun n tqdir edilmi ey raz olmamas

demkdir.) Ona z tutmu msibtdn (baqasnn yannda)
gileylnn ks, Rbbindn ikaytlnib. (Bu, imann zif v sst
olmasnn niansidir. nki o, sbr v dzmlly ldn verib.) Kim

varl xsin yanna gedib srvtin gr ona tvazkarlq

gstrs, dininin d ikisi lindn gedib.1 Quran oxuyub
lmndn sonra oda dn ks, Allahn aylrin istehza
ednlrdndir2. Qlbi dnya mhbbtin mftun olan ks
dnyadan ey bal olar: ondan ayrlmayan qm-qssy

(nki tapmayanda bir kdrlnr, tapanda is onu artraraq qorumaq

n qm-qss yeyr); ondan l kmyn (v hmi onun qlbini
qorxulu kimd saxlayan) hrisliy; atmayaca mid v

arzuya.
1

nki mal v srvt hmiyyt vermk Allaha yqinlikd v inamda

ziflik v sstlkdr. Hminin Allahdan baqas n mli kild
yilmkdir. Demli, imann dil il iqrardan baqa bir chti qalmr.
2
nki gr Qur'an etiqad v inamla oxuyursa grk onun mnalarna
ml d etsin. Qur'ana ml etmk is cnnt getmyi tlb edir. Buna
gr d gr Qur'an oxuyan ks chnnm gets, bu onun, oxuduu
mnalara etiqadnn olmamasna dlildir.

902

220

mam li leyhis-salam (qnat v gzl xasiyyt tviq

edrk) buyurmudur:

Qnatl ahlq etmk olar, xoxasiyytlilikl naz-nemt

iind olmaq.

221
mam li leyhis-salamdan Allah-talann (Nhl sursinin
97-ci aysind olan) Yax ilr grn saleh
mlli bndy gzl hyat nsib edcyik klamnn
mnasn sorudular v o Hzrt (onun tfsirind bel) buyurdu:
Hmin gzl hyat qane olmaqdr. (Qaneilik hakim olan
hyat xo v gzldir. Hrisin hyat is, onun ox srvt malik
olmasna baxmayaraq, ac v usandrcdr.)

222
mam li leyhis-salam (rik olman xeyri barsind)
buyurmudur:
(Alverd) ruzisi bol olanla rik olun. nki onunla
riklik varlla daha mnasib v qazanca z tutulmasna
daha layiqdir. (nki ruzisi az olan insan ruzisi bol olanla rik
olmaq nticsind mnft ld edir.)

223
mam li leyhis-salam Allah-talann (Nhl sursinin 90-c
aysindki) Allah daltli olma
v yaxlq etmyi mr edir klam (aydki dalt v yaxln
mnas) barsind buyurmudur:
dalt v insaf zlm etmmkdir. Yaxlq etmk is
comrdlik v bxidir. (Bu klam, hmin klmlrin daha aydn
ibarlrl hrfi trifidir.)

224
mam li leyhis-salam (baqalarna l tutman xeyri
barsind) buyurmudur:

903

Qsa l il (z mal v srvtindn htta az olsa da Allah yolunda)

balayan ks (Allah trfindn) uzun l il bxi tapar.
(Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)

Bu klamn mnas budur ki, Allah-tala z mal v

srvtindn htta az olsa bel, xeyir yollarda xrclyn
xsin mkafat v vzini byk v ox edir.1 Burada iki
ldn mqsd iki nemtdir (biri bndnin verdiyi, digri is
Allahn balad nemt). Bellikl, mam leyhis-salam
bndnin nemti il Allahn nemtini qsa v uzunluqla
bir-birindn ayrb; bndnin nemtini qsa, Allahn
nemtini is uzun adlandrb. nki Allahn nemtlri
hmi mxluqun nemtlrindn daha ox v artqdr. Ona
gr ki, Allahn nemtlri btn nemtlrin zl v
tmlidir v hr bir nemt onlara qaydr, onlardan yaranr
v meydana xr.

225
mam li leyhis-salam olu mam Hsn leyhissalama (dmnl vurumaq barsind) buyurmudur:
Grk (he ksi) mbarizy (sradan qabaa xmaa)
armayasan. Amma sni ona arsalar (mdafi mqsdi il)
qbul et v qarya x. nki aran zlmkardr. (nki o,
hddini aaraq inadkarlq gstrib, dalt v dzlkdn l gtrb v
bu i zlmkarlq v dmnilikdir.) Zlmkar is torpaa

srilmidir.2

Nec ki,
Qur'ani-Krimin Bqr sursinin 261-ci aysind
buyurulur:

Mallarn Allah yolunda

(fqir v yoxsullara) vernlrin hal yeddi snbl vern bir toxuma
bnzr ki, bu snbllrin hr birind yz dd dn vardr (bir dn yeddi
yz dn olacaq). Allah (bu miqdar) istdiyi xs n qat-qat artrr.
Allahn ltf genidir. O, hr eyi bilndir!
2
Onun el dnyadaca z zlmkarlnn czasna ataraq torpaa
srilib ldrlcyi gman edilir. bn bil Hdid burada bel yazr:
He vaxt mam leyhis-salamn kimis mbarizy armasn
eitmmim, ksin, ya o Hzrtin zn arblar, ya da bir mbariz
tlb ediblr v o Hzrt dmn trf gedrk onu mhv edib.

904

226
mam li leyhis-salam (qadnn bzi gzl xasiyytlri
barsind) buyurmudur:
Qadnlarn n yax xasiyytlri kiilrin n pis
xasiyytlridir: tkbbrllk, qorxaqlq v xsislik.
Bellikl, gr qadn tkbbrl olsa (rindn baqa he ks)
ba ymz; xsis v simic olsa znn v rinin maln
qoruyar; gr qorxaq olsa qarsna xan (v adnn pisliyi v
rinin qzbin sbb olan) hr bir eydn qorxar (v ondan
uzaqlaar).

227
mam li leyhis-salama dedilr ki, all adam biz
vsf et. O Hzrt (all adamn niansi barsind bel) buyurdu:
All, hr bir eyi z yerin qoyan ksdir. (Mnasib olan
sz deyir v layiq olan ii yerin yetirir.) Dedilr ki, nadan da
bizim n vsf et. Buyurdu: Anlatdm. (Seyyid Rzi leyhirrhm deyir:)

Yni, nadan he bir eyi z yerin qoymayan ksdir.

Demli, (mam leyhis-salamn) onun siftini byan etmmsi
onun n siftdir. nki onun sifti allnn siftlrinin
ksidir.

228
mam li leyhis-salam (dnyann mzmmtind)
buyurmudur:
Allaha and olsun ki, sizin bu dnyanz mnim gzmd
czam xstliyin tutulmu xsin lind olan tsiz donuz
smyndn d aa v dyrsizdir.1

Czam insann t v zvlrinin tklmsin sbb olan bir xstlikdir

v o, xstliklrin n pisidir. Bu klam o Hzrtin dnyaya n son
drcd nifrt etmsin bir dlildir. Kim o Hzrtin Hzrt
Peymbrl olduu vaxtlardak, guniinlik etdiyi zamanlardak v
zahird xilaft atd dvrdki hallarna nzr salb dns, bu
szn sirrini drk edr.

905

229
mam li leyhis-salam (ibadtin nvlri barsind)
buyurmudur:
Bir dst adam Allaha (savab v mkafata) rbt n
ibadt edir. Bu, (alverin xeyir-ziyann nzrd saxlayan) tacirlrin
ibadtidir. Bir dst is Allaha qorxudan ibadt edir. Bu da
qul v kllrin ibadtidir (ki, onlar aalarnn gstrilrini
qorxudan yerin yetirirlr). Digr bir dst is Allaha kr
etmk n ibadt edir v bu, azad insanlarn ibadtidir (ki,
onlar agahlq v niyyt pakl il Allaha ibadt edirlr v Onu ibadt
v bndlik etmy layiq bilmkdn baqa, digr bir mqsdlri
yoxdur).

230
mam li leyhis-salam (qadnn mzmmtind)
buyurmudur:
Qadnn hr eyi (btn hal v siftlri) pisdir v onda olan
n pis ey is budur ki, ondan (kii n onunla olmaqdan)
baqa bir ar yoxdur.1

231
mam li leyhis-salam (sstlyn v sz gzdirmyin ziyan
barsind) buyurmudur:
Kim (ilrd) sstlk ets, paylar ldn xarar. Kim sz
gzdirnin (ara vurann) szn qulaq assa, dostu (z dostunu)
itirr.

232
1

Bu ifad slind atalar szdr v ondan mqsd baqa eydir. Bel

ki, mam leyhis-salam burada ail qurman tinliklrini v onun ar
msuliyytlrini byan etmk mqamndadr. Fars dilind d bel bir
atalar sz var ki: arvad-uaq badan ayaa drdi-srdir, drdi-srsiz
is yaamaq mmkn deyil.

906

mam li leyhis-salam (qsbi mal v zlm il ld ediln vardvltin ziyan barsind) buyurmudur:
(Kim mxsus olmasndan asl olmayaraq hr hans bir) evd
olan qsbi da hmin evin viran olmasna girovdur. (Girov
borcun dnilmsini zrurildirdiyi kimi, qsbi da da hmin tikilinin
xarab v viran olmasn zrurildirir. Seyyid Rzi-rhimhullah-deyir:)
Bu klam Hzrt Peymbrdn (sllllahu leyhi v alih)
(d) nql edilib. Bu iki klamn bir-birin bnzmsi
tccbl deyil. nki bu iki su bir quyudan kilib v bir
vedrdn tklb. (Peymbrin - sllllahu leyhi v alih
buyurduqlar Allah trfindndir v mam leyhis-salam da o Hzrtin
buyurduunu byan edir.)

233
mam li leyhis-salam (zlmn ziyan barsind)
buyurmudur:
Mzlumun zalm zrindki gn (qiyamt gnnn
intiqam) zalmn mzlum zrindki gnndn (dnyada aalq
1
etdiyi gndn) daha ar v tindir.

234
mam li
leyhis-salam
(prhizkarlq
barsind)
buyurmudur:
Allahdan myyn kild qorx, htta az olsa bel! (ini
Allahla birdflik sona atdrma ki, hmilik tinliy dar olmaq
hddin atsn.) znl Allah arasnda prd saxla, htta nazik
olsa bel! (Allahn mr v gstrilrin riayt edrk aradak
prdni tamamil gtrm v bara yer saxla ki, peman olanda
qaytmaa yolun olsun.)

235
mam li leyhis-salam (bir suala bir ne cavab vermyin
ziyan barsind) buyurmudur:

nki zalmn dnyadak zlm etdiyi mddt bir ne gndn artq

deyil v sonu bllidir. Amma onun czas qiyamtd bdi atdir.

907

(Bir suala veriln) cavab ox olan zaman dzlk (cavabn

dzly) gizli qalar (sual soruan kk v trddd dar olar v
sualnn cavabnn hans olduunu bilmz).

236
mam li leyhis-salam (kr etmyin xeyri barsind)
buyurmudur:
Hqiqtn Allah-talann hr bir nemtd kr haqq
vardr. Buna gr d hr kim onu yerin yetirs, Allah ona
hmin nemtdn daha ox verr. Kim o haqq yerin
yetirmkd shlnkarlq ets, Allah hmin nemti mhv
olmaq v ldn xmaq thlksin atar.1

237
mam li leyhis-salam (imkan barsind) buyurmudur:
mkan v qdrt (bir eyi ld etmk imkan) oxalan zaman
2
(hmin ey olan) istk v meyl azalar.

238
mam li leyhis-salam (kr etmy hvslndirrk)
buyurmudur:
(Nakrlk
v
nankorluq
nticsind)
nemtlrin
uzaqlamasndan qorxun ki, hr qaan geri dnmr. (Buna
gr d grk el i grlsn ki, qaytmas qeyri-mmkn olan qaan,
he qamasn.)

Qeyd etmk lazmdr ki, Allahn hr bir nemt barsindki kr haqq

hmin nemt uyun kilddir. Msln, Allahn dvlt v mqam
verdiyi ks, grk zif v acizlrl birg olaraq onlara qar tvazkar
olsun; Allahn izztli v mhtrm etdiyi ks grk zn hqir v xar
saysn; mal v srvt verdiyi ks grk ondan yoxsul v ehtiyacllara,
elc d qohumlarna versin; elm v bilik ta etdiyi ks grk onu
mnasib adamlara yrtsin.
2
nki bir eyi ld etmk imkan az olan ksin meyl v rbti hmi
hmin eyd olur v onu ldn xarmaqdan qorxur. Amma bir ey
hmi lind olan ksin, hmin ey meyl v rbti az olur. Ona gr
ki, istdiyi vaxt onu ld edcyin arxayndr.

908

239
mam li leyhis-salam (comrd barsind) buyurmudur:
Comrd (dost), qohumdan da mehribandr. (nki onun
mehribanl tbiidir. Qohumun mehribanl is bzn sni v
rsmiyyt xarakterlidir.)

909

240
mam li leyhis-salam (yax i tviq edrk)
buyurmudur:
Snin barnd yax gmanda olann znnini dorult.
(Sndn gzldiyi yaxl yerin yetir. nki gr onun znnini pua
xarsan baqalar snin barnd yax gmanda olmayacaqlar v bu,
ox pisdir.)

241
mam li leyhis-salam (tin v ar ilr barsind)
buyurmudur:
ml v ilrin n yaxs z nfsini onun yerin
yetirilmsin mcbur etdiyin idir.1

242
mam li leyhis-salam (Allah tanmaq barsind)
buyurmudur:
Eyb v nqsan siftlrdn uzaq v pak olan Allah insann
qtiyytli olduu istklrin (qrarlarn) pozulmas v
dynlrin (fikir v ilrin dynlrinin) almas il tandm. 2

243
mam li leyhis-salam (dnyann aclq v irinliklri
barsind) buyurmudur:
Dnyann acl (onda zn ziyyt qatladrmaq) axirt
irinliyidir (xobxtliyidir). Dnyann irinliyi (lzztlr
3
vurunluq) is axirt acldr.
1

nki savab v vz, kiln ziyytin miqdarnda verilir. Buna gr

d Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih) buyurmudur:
( Saleh) mllrin n yaxs onlarn n tinidir.
2
Demli, istk v qrarlarn pozulmas insann ixtiyar cilovunu z
lind saxlayan bir sahib v yaradannn olmasna dlildir. nsann
iradsinin bzn gerklmsinin sbbi is budur ki, o, qrara
glmkdn birdflik l kmsin.
3
zab v czasdr. nki axirt n zhmt qatlamaq onun n i
grlmsin sbb olur ki, insan nticd hmin diyarn lzzt, sevinc,
savab v mkafatn ld edir. Amma dnya lzzt v adlqlarna

910

244
mam li leyhis-salam (bzi rit hkmlrinin flsfsi
barsind) buyurmudur:
Allah iman (bndlrinin qlblrini) irkdn tmizlmk
n, namaz tkbbr v mrurluqdan paklamaq n,
zkat (yoxsullara) ruzi vasitsi olmas n, orucu insanlarn
(Allaha olan) sdaqt v smimiyytlrini snamaq n, hcci
(Mkky getmyi) dinin gclnmsi n (nki mxtlif tayfalarn
bir yer toplamas nticsind slamn zmt v bykly z xr),
cihad slamn izzti (v kafirlrin mlubiyyti) n, mr be
mrufu (byniln ilr mr etmyi) adi xalq ktlsini islah
etmk (v onlar sadt v xobxtliy svq etmk) n, nhy z
mnkri (nalayiq ilrdn kindirmyi) al az olanlarn (itatsizlik
v gnahlarnn) qarsn almaq n, qohumluq tellrini
birldirmyi (qohum-qraba il mnasibt v laqd olma,
onlarn) saylarnn oxalmas n (nki qohum-qrabann bir-biri
il birlmsi nticsind onlarn kmki v yardmlar artr), qisas
(birini ldrni ldrmyi v ya yaralayan yaralama) qanlarn
qorunmas n, r'i cza nvlrinin icrasn brqrar etmyi
(msln- rab in, orucunu yeyn v ya zina edn xs n
myynldirilmi czalar icra etmyi) haram v qadaan edilmi

eylr hmiyyt verilmsi n, rab iilmmsini allar

(fsad v pislikdn) qorumaq n, ourluqdan uzaql (camaatn
malna l uzatmaqdan) paklama gerkldirmk n, zina
etmmyi soy v nsillrin dzgn qalmas n (nki zina
soylar bir-birin qardrr v almd olan qurulularn pozulmasna
sbb olur), livat (kiinin kii il yaxnlq etmsini) trk etmyi nsil

v vladlarn oxalmas n, ahidliklri, inkar ediln eylr

n kmk istmy gr (ki, inkar etmk nticsind he ksin
haqq zay olmasn), yalan danmama dzlyn byklyn
akar etmk n (ki, xalqn rahatlnn ona bal olmas blli
olsun), salam (insanlarn bir-birini salamlamalarn) qorxulu
yerlrdn xatircmlik n (nki salamun lykumdan mqsd
budur ki, mniml sizin aranzda dava-dala deyil slh v barq
vurunluq axirtdn qafil olmaa v onun n i grlmsini trk
etmy sbb olur v bu, zab v cza il nticlnir.

911

brqrardr), imamt v rhbrliyi xalqn (ilrinin) nizamintizam v rahatl n1 v (imama) itat v tabeiliyi
imamtin (onun mqamnn) byk hesab edilmsi n (nki
imamtin xeyir v bhrsi ancaq xalqn ona tabe olmas zaman
mmkndr) vacib edib.

245
mam li leyhis-salam (zalma and verdirmyin yolu
barsind) buyurmudur:
(Yalan) zalmn and imsini istdiyiniz zaman onu (gr
hmin id yalan deyirs) Allahn qdrt v qvvsindn bizar
olmasna and verdirin. nki gr bu ifad il yalandan
and is czaya (yalannn czasna) tez atar. gr Ondan
baqa he bir tanr olmayan Allaha (and iirm ki, yalan
demirm deyib) and is (onun czalandrlmasnda) tlsilmz.
Ona gr ki, eyb v nqsan siftlrdn uzaq v pak olan
Allahn yeganliyini iqrar edib (v bu, yalan danmaqla ziddiyyt
2
tkil etmir).

246
mam li leyhis-salam (maldan paylamaa tviq edrk)
buyurmudur:
Ey Adm vlad! zn znn caniin v qyyumun ol
v mal v var-dvltindn sndn (lmndn) sonra
vermlrini istdiyini (lmndn qabaq) zn ver. (nki sn
zn hamdan ox canyanansan.)
1

nki qdrtli imam v rhbr zalm zlmdn kindirir v mzlumun

haqqn zalmdan alr v ilr qaydaya dr.
2
rhi Bhrani (rhimhullah) burada bel yazr: Nql edirlr ki, bir
nfr sz gzdirn Mnsurun yanna glrk Hzrt mam Sadiq
leyhis-salamdan dedi-qoduuluq etmy balad. Mnsur o Hzrti
araraq dedi: Filanks sndn bel-bel szlr deyib. Hzrt
buyurdu: Bu mnim szlrim deyil. Sz gzdirn tslim olmayb dedi:
Bu szlri mtlq v mtlq o Hzrt deyib. mam Sadiq leyhis-salam
onu yalan dediyi tqdird Allahn qdrt v qvvsindn bizar olmasna
and verdirdi. Sonra sz gzdirn and idi v sz sona atmamd ki,
iflicbdnin yarsnn qurumasnadar oldu v ayaqlarn t
paras kimi yerl srd.

912

247
mam li leyhis-salam (sbiliyin mzmmtind)
buyurmudur:
Tndxasiyytlilik v sbilik dliliyin bir nvdr.
nki tnd xasiyytli v sbi xs (sbldikdn sonra zn
glnd) peman olur (nec ki, dli saalandan sonra etdiklrin
peman olur). Buna gr d gr peman olmasa dliliyi z
yerind qalmaqdadr.

248
mam li leyhis-salam (hsd aparmaman xeyri barsind)
buyurmudur:
Bdnin salaml hsdin azlndadr. (nki qm-kdr
xstlik gtirir. Paxl v hsd aparan adam qm-qssy ox dar
olar v nticd salamlqdan bhrsiz qalar.)

249
mam li leyhis-salam (shablrinin n yaxlarndan olmu)
Kumeyl ibn Ziyad Nxiy (qlblri l alman faydas
barsind) buyurmudur:
Ey Kumeyl! Qohum-qraban gndz gzl xasiyytlr
ld etmyin arxasnca getmy, gec is yuxuda olan ksin
hact v istyinin dalnca getmy vadar et (Geclr istk
sahiblri yuxuda olsalar da, onlar hmin xslrin istklrini yerin
yetirmy getsinlr.) Eitm qdrti ss v fryadlar hat

edn and olsun ki, hr kim bir qlbi sevindirrk ad ets,

Allah hmin sevinc v adlq mqabilind o xs n bir
ltf v mehribanlq (yax i grmk nticsind insana z tutan
mnvi adlq) yaradar ki, ona kdr z vernd hmin
mehribanlq hndrdn axan su kimi hmin kdr trf
axsn v yad dv qovulub uzaqladrlan (dvi z dv
srsndn v ya onlarn su idiklri yerdn yad dvni qovan) kimi
msibti ondan uzaqladrsn.

913

250
mam li leyhis-salam (Allah yolunda bxi etmy tviq
edrk) buyurmudur:
liniz aa olan zaman (ehtiyac olanlara) sdq
vermkl Allahla ticart edin. (Bacardnz v imkan olan qdr
Allah yolunda xrclyin ki, sdq bla, tinlik v gzlnilmz
hadislrin qarsn ald kimi hm d varllq vasitsidir.)

251
mam li leyhis-salam (peyman v dostluqda vfaszlq
ednlr barsind) buyurmudur:
Vfaszlara vfa etmk Allaha vfaszlqdr. Vfaszlara
vfaszlq etmk is Allaha vfa etmkdir. (nki z hdpeyman v dostluuna vfa etmyn ks Allahn gstriin ml
etmyib.)

252
mam li leyhis-salam (bndlrin imtahan edilmlri
barsind) buyurmudur:

N ox adam ki, ona ediln ehsan v yaxlqla (Allahn

ona verdiyi nemtlrl) zab v czaya yaxnlab (Allah ona
yaxlq etdikc, o, itatsizliyini artraraq nankorluq edib). N ox
adam ki, (pisliklrinin) gizli qalmas il aldanb. (nki hr n
qdr irkin i grbs rsvay olmayb.) N ox adam ki, onun
barsindki xo szlr (xalqn onun haqqnda yax danmas)
nticsind fitn v tinliy db. (nki mrurluq onu
Allahn nemtlrin v hmin nemtlrdn biri olan xalqn onun
barsind xo szlr danmasna gr kr etmkdn saxlayr v o,
zab v tinliy dar olur.) Allah he ksi ona (dnyada) mhlt
vermk kimi (baqa bir eyl) imtahan etmyib. (nki hyat v
yaamaq nemti bndnin imtahan edildiyi n byk nemtdir. Seyyid
Rzi-rhimhullah-deyir:)
Bu klam bundan nc (eyni il yz on ikinci klamda) kedi.
Amma onun burada bir daha byan edilmsi gzl v
mnftli bir tkrardr. (Blk d onun burada bir daha byan
edilmsinin xeyri yuxarda vfaszlara vfaszlq etmk Allaha vfa

914

etmkdir buyurulan klama grdir. Bu, Allahn, bndlrini onun

vasitsi il imtahan edrk snad ilrdn biridir.)

915

Bu fsild o Hzrt leyhis-salamn, (bu

kitabda) mnasnn drki tin v
izah v tfsir ehtiyac olan seilmi
klamlarnn bzilrini byan edcyik
1
mam li leyhis-salamn (Hzrt SahibzzamannAllah
onun mbark zhurunu tezldirsinzmt v byklyndn xbr
verdiyi) hdisind deyilir:
Onun vaxt atanda alicnab ba v dinin rhbri (gizlin
qalmadan v nigaranlqdan xb z sltnt v xilaft mqamnda)
yerini tutacaq. Sonra (mminlr, dnyann mxtlif yerlrindn)

bulud paralar payz fslind bir yer toplab bir-birlrin

birldiklri kimi o Hzrtin yannda bir yer toplaacaqlar.
(Bu klam akar kild mami-Zaman leyhis-salamn sa olmasna,
dmnlrdn gizlin olmasna, yer zn seyr etmsin v Allah istyn
zaman z xacana dlalt edir. Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)
(sas mtnd ildilmi) y'subuddin
klmsinin mnas alicnab badr. (O Hzrtin iltdiyi
zrb biznbihi klmsinin mnas budur ki, mamiZaman nigaranlqdan sonra z yerini tutacaqdr. nki
y'sub ltd bal arlarnn ah mnasndadr ki, gnn ox
hisssini iki qanad il uur, quyruunu yer qoyduqdan sonra is
hrkt v uuu dayandrb z yerind durur.) Qz (istr

sulu, istr d) susuz v yasz (nazik) bulud paralardr.

(Lt yazan alimlr d onun mnasn deyiln kimi yazblar. Hzrt
Sahibzzaman leyhis-salamn shab ona gr payzn bulud
paralarna oxadlb ki, payz qn vvlidir v danq buludlar hmin
vaxt bir-birlrin tez birlirlr.)

916

2
mam li leyhis-salamn (mirl-mminin leyhis-salamn
shablrinin zmtli, xas v yaxlarndan olmu S's ibn Sauhan
bdini trifldiyi) hdisind deyilir:
Bu xtb oxuyan mahir v zirkdir. (Seyyid Rzirhimhullah-deyir:)
(sas mtndki hh klmsindn) mqsd xtb
oxumaqda mahir, zirk v usta olan v dolun sz
sylmkd bacar olan xsdir. Danq v hrkti iti
olan hr bir xs hh deyirlr.
hh bundan baqa yerd bxi etmyn
xsis v simic mnasnda ildilib.1

3
mam li leyhis-salamn (kim v dava-dalan ziyan
barsindki) hdisind deyilir:

kim v dava-dalada tinlik v mhv olma vardr.

(nki gr xs alaraq onda israrl olsa gnaha dar olar, ona gz
yumub l ks is mlub olar v zlm mruz qalar. Hr iki halda
ziyyt v tinliy dr. Bel olan xs prhizkarlqdan qalar, nec
ki, iki yz doxsannc klamda bu nqty tkid edilib. Buna gr d
grk insan el i grsn ki, kim v dmnilik qarya xmasn.
Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)
mam leyhis-salamn (sas mtndki) quhm

klmsindn mqsdi mhv olmaqlqlardr. nki

kim ox vaxt insanlar tinliklr v mhv dar edir.
Quhmtul-rab, yni, rb llrinin
tinliklri d ondan gtrlb. Mqsd budur ki, onlar
qhtlik v quraqla dar olurlar. Bel ki, bu, onlarn varyoxlarn aradan aparr, heyvanlarndan tsiz quru
smkdn baqa bir ey qoymur v var-yoxlarnn mhv
olmasnn mnas da el budur. Quhmtulrabn (mnas) barsind baqa cr d deyilib v o budur
ki, qhtlik v quraqlq onlar abad hrlr getmy
1

bn bil Hdid burada bel yazr: Ssy bu iftixar v ba ucal

bsdir ki, li leyhis-salam kimi bir xsiyyt, onun dilinin mahirliyi,
ustal, fsahti v nitq qabiliyytini triflyib.

917

mcbur edir. Yni, llrin qurumas (v onda ot v suyun

olmamas) onlar mhtac edir v hr glmy vadar edir.

4
mam li leyhis-salamn (qz n r semk barsindki)
hdisind deyilir:
Qadnlar (qzlar) hddi bulua atan zaman (onlarn r
getmk v z hquqlarn l almaq vaxtlar atanda) ata qohumlar
(onu r vermy ana qohumlarndan) daha layiqdirlr. (Seyyid
Rzi-rziyllahu nhu-deyir:)
(sas mtnd olan nssul-hqaiq klmsinin yerin)

nssul-hiqaq da rvayt edilib. nss

hr bir eyin son hddi v axrdr. Msln, yol getmkd
nss heyvann getmy qadir olduu hrktin son
hddidir. Sn o vaxt

nsstur-rcul
nil-mr, yni, filan ey barsind filan kiidn sualm
sona atdrdm deyirsn ki, hmin ey barsindki suallarn
onda olanlar ld edn kimi verib sona atdrm olasan.
Buna gr d Hzrtin nssul-hiqaqdan (bu
cmldn) mqsdi, qzlarn, uaqln sonu olan v uan
byklk hddin atd hddi-bulua yetimlridir.
Hzrtin ( nssul-hiqaq) klam, bu mnada n
dolun v heyrtlndirici metaforalardandr. Buyurur ki,
qzlar hmin hdd (r getmk vaxtna) atan zaman onu r
vermk istslr qzn ata qohumlargr qardalar v milr
kimi ona mhrm olsalaronu r vermy anadan daha
layiqdirlr. hiqaq (klmsi) anann, qz barsind
qzn ata qohumlar il kimsi mnasnda olan
muhaqqdn gtrlb. muhaqq onlarn hr
birinin digri il, qz r vermy daha layiq olmas
barsind kim aparmas v qalmaqaldr.
cadltuhu cidaln kimi olan haqqtuhu
hiqaqn, yni, onunla kidim v dava etdim, ibarsi d
ondan gtrlb. Deyiblr ki: nssul-hiqaq
qlin hddi bulua, kamillik hddin atmasdr. nki mam
leyhis-salam (bu klamda) o sonun v zamann atmasn
nzrd tutub ki, onda haqq v hkmlr (qza) vacib olur.
918

 Nssul-hqaiq rvayt edn ks, hqaiqi

hqiqnin cmi hesab edib.
Bu deyilnlr bu Ubyd Qasim ibn Slamn1 byan
etdiyi mna idi. Mnim fikrimc is burada
nssul-hiqaqdan mqsd, qzn, r getmsi v z
hquqlarn l almas rva olan hdd atmasdr. nki o,
dv barsind ildiln hiqaq-a oxayr v o,
hiqq v hiqq-nin cmidir. Bunlarn
mnas ya tamam olmu v drd yana kemi dvdir
v o, hmin vaxt minilmk v yax srlmsi mmkn
olan hddin atr. hqaiq d hiqqnin
cmidir v hr iki rvaytin ( nssul hqaiq v
nssul-hiqaq-in) mnas birdir. (Bizim dediyimiz)
bu (mna), rbin mslk v yoluna, deyilmi birinci
mnadan daha ox oxayr.

5
mam li leyhis-salamn (iman barsindki) hdisind
deyilir:
man qlbd a nqt kimi yaranr, zahir olur. man
artdqca hmin a nqt d artr. (Seyyid Rzi-rhimhullahdeyir:)
(sas mtndki) lumz, nqt v ya onun kimi a

bir eydir. Aa dodanda a xal olan ata deyiln

frsun lmz (ifadsi) d bu mnadan gtrlb.2
1

Lt, hdis, dbiyyat v fiqh elmlrind, elc d rvaytinin

dzlynd v elminin oxluunda ox mhur v tannm
xsiyytlrdn olmu v 222, yaxud 223, ya da 224-c hicri ilind
Mkkd hcc mllrini yerin yetirib qurtardqdan sonra vfat
etmidir.
2
bn bil Hdid burada bel yazr: bu Ubyd deyir: mann azalmas
v oxalmasn inkar edn v dz bilmyn xsin leyhin bu hdisd
dlil v sbut vardr. Mgr grmrsnmi ki, bu hdisd iman artdqca
hmin a nqt d artr deyilir? Amma Mcmul-bhreyn kitabnn
mllifi Tureyhi (rhimhullah) lmz klmsinin izahnda bu
hdisi nql etdikdn sonra bel yazr: iman, qlbd a
nqt kimi z xr cmlsind, iman klmsinin tqdirind
lamt klmsi vardr v o klinddir. Yni imann
lamt v niansi ilk df iman gtirn xsin qlbind a nqt kimi

919

6
mam li leyhis-salamn (borcun zkat barsindki)
hdisind deyilir:
gr birinin alaca varsa v hmin borcu (borcludan)
alb-almayacan bilmirs, onu alanda zrindn kemi il
n onun zkatn (verilmsi layiq olan ks) vermsi vacibdir.1
(Seyyid Rzi leyhirrhm deyir:)
(sas mtndki) d-dyn z-znun borc

sahibinin borcludan alb-almayacan bilmdiyi borcdur.

Bel ki, borc yiysi onun barsind znn v gmandadr.
Bzn onun atacana mid bslyir, bzn d namiddir.
Bu, (mqsd dlalt edn) n fsahtli v dolun
klamlardandr. Hminin snin axtardn, amma tapbtapmayacan bilmdiyin hr bir ey zznundur. (Cahiliyyt dvrnn mhur airlrindn olmu v
rblrin, onun erlrin mahn qoub oxuduu) ann sz d
bu mnadadr ki:

zahir olur, yaranr. Sonra, dil il iqrar etdikdn sonra o nqt artr,
oxalr. Hminin bdn zvlri il saleh ml v gzl ilr grnd
hmin nqt daha da oxalr. Elc d msln dnyaya v onun
malna rk balamayanda da hmin nqt oxalr. Buna gr d
naar qalb izaft trkibinin tyin ediln trfi, yni, lamt v nian
klmsini tqdird nzrd tuturuq. nki iman btn mr v
qadaalarda Allah v Onun peymbrini tsdiq etmkdir v bunda
artma v oxalma tsvvr edilmzdir.
1
Bu klamn zahiri mcthidlrin fitvalarna ziddir. Onlar deyirlr ki:
borcun zkat, ninki onu alb-almayaca barsind gmanda olanda,
htta borcu alacan bilnd bel borc vern ks vacib deyil. Bzilri
deyiblr ki: Bu o vaxt bel olur ki, borcun alnmasnda olan gecikdirm
borc vern trfdn olmu olsun. Yni, o z onu almasn v albalmamaqda trdddd olsun ki, gr alsa ken ilin zkatn vermk
ona vacib olacaq. Bu nzr mhur nzr, htta masir alimlrin yekdil
nzrin ziddir, nec ki, mrhum eyx Mhmmdhsn (rhimhullah)
Cvahirul-klam kitabnda buyurub v mrhum Hac Aarza
Hmdani (qddis sirruh) Misbahul-fqih kitabnda onun dediklrini
tsdiqlyib.

920

Suyunun olub-olmamas barsind znn v gman

ediln v sskyl axar yan glmsindn uzaq olan
quyunu, Fratn tyan edn zamanda (suyun oxluu v
dalalarn tlatm nticsind) gmi v mahir zgn diz
kdrn suyuna tay tutmaq olmaz. (Bu cml simic v xsis
adamla comrd v lian brabr olmamas barsind bir msldir.
erin mtnind olan)
cudd (klmsi) l v shrada olan

khn quyu mnasndadr. z-znun is suyunun

olub-olmamas bilinmyn bir quyudur.

7
mam li leyhis-salam, mhariby gndrdiyi qounu
trrkn (onlara yd-nsiht verib bel) buyurmudur:
Bacardqca qadnlardan uzaq olun. (Seyyid Rzi
rhimhullahdeyir:)

Bu klamn mnas budur ki, (mharib zaman) qadnlar

yadnza salmaqdan v onlara rk balamaqdan kinin v
znz onlarla yaxnlq etmkdn saxlayn. nki bu,
qeyrt v kiilik gcn sstldirir, qti qrarlara xll
gtirrk onlarda boluq yaradr, insan dmn
mqabilind mlub edir v mhariby gedrk onda sy
v tla gstrmkdn uzaqladrr. Bir eydn kinn xs
(barsind
zb nhu, yni,) ondan
uzaqlab v zn ondan saxlayb deyilir. zn yemkimkdn saxlayan ks azib v
zub
deyilir.

8
mam li leyhis-salamn (23-c xtbd paxllq etmmk v
hsd aparmamaq barsindki) hdisind deyilir:
Qlb axtaran mahir qumarbaz kimi olsun ki, qlbni
vvlc z qumar oxlarndan gzlyir.1 (Seyyid Rzi leyhirrhm deyir:)
1

Buna gr d dnya nemtindn bhrsi az olan ks baqalarna

paxllq edib hsd aparmamal, ksin, hmi udu gzlyn mahir
qumarbaz kimi bxtin ona z tutmas n qm-kdr tutulmamal v
almaldr.

921

(sas mtnd olan) yasirun, alb ksdiklri

dvnin stnd qumar oxlar il qumar oynayan kslrdir.
falic, qlb axtaran v mahir mnasndadr. (Bu
bard bel) deyirlr: flc lyhim v
flchum, yni, dostlarna qalib gldi v onlardan uddu.
(Dy meydannda) hrif araraq rcz oxuyan xs bel
deyir: lmma rytu falicn qd
flca yni, o zaman ki, qlb alan qalib glnd
grdm.

9
mam li leyhis-salamn (Hzrt Peymbrin - sllllahu
leyhi v alih - cat v csurluu barsindki v oxar doqquzuncu
mktubda kemi) hdisind deyilir:
Biz qorxu v vahim qzaranda (dy tinlnd)
zmz Allahn elisi (sllllahu leyhi v alih) vasitsi il
qoruyurduq v bizlrdn he ks dmn o Hzrtdn
yaxn deyildi. (Seyyid Rzi-rhimhullah-deyir:)
Bu szn mnas budur ki, dmndn qorxu artanda v
mharibnin sancmaqlar arlaanda mslmanlar Hzrt
Peymbr (sllllahu leyhi v alih) vuruan trf qardlar
v Allah-tala o Hzrtin brktindn onlara yardm
gndrirdi. Onlar da hmin Hzrt vasitsi il qorxduqlar
eydn xatircm olub rahatlanrdlar.
Hzrtin qorxu v vahim qzaran
zaman ibarsi, dyn arln mcazi dill anlatmaqdr.
Bu bard bir ne fikir deyilib. Onlarn n yaxs budur ki,
Hzrt, mharibnin qzmasn istilik v qrmzl z
ml v rngind toplayan oda bnzdib (ki, hm yandrcdr
hm d lli). Bu nzri Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi
v alih) (Taif il Mkk arasndak yerin ad il adlandrlan) Hneyn
mharibsind mslmanlarn qlnc almalarn grn
zaman buyurduu sz d tsdiqlyir. O, (Qeys qbillrindn
olan) Hvazn dy idi (ki, Hzrt onda buyurdu):
indi mharibnin tndiri qzd. (sas mtndki)
vtis (klmsi) od yandrlan yer mnasndadr.
Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih) onlarn
922

dylrinin qzmasn odun alaraq llnmsin

bnzdib.

923

Bu fsl sona atd v biz zmzn

bu blmn vvlindki sulumuza
(o Hzrtin buyurduu klmlrin tfsiri deyil,
mam leyhis-salamn szlrinin byan edilmsi
olan mqsdimiz)

qaydrq

253
Maviynin qoununun (raqn qdim hrlrindn olan)
nbara hcum edrk qartilik v soyunuluq etmsi
xbri mam li leyhis-salama atanda, o Hzrt tkc
piyada (Kufdn) xaraq (Kuf yaxnlndak) Nuxyly kimi
gldi. Camaat (onun arxasnca glib) xidmtin yetirk bel
dedi: Ey mirl-mminin! Snin yerin biz onlara bsik.
Sonra Hzrt (onlarn mzmmtind bel) buyurdu:
Allaha and olsun ki, siz mn znz (siz gln ziyanlar)
n bs deyilsiniz, baqalar n nec bs ola bilrsiniz?
gr mndn vvlki riyytlr hakimlrinin zlmndn
ikaytlnirdilrs, bu gn mn z riyytimin zlmndn
ikaytlnirm. Sanki mn tabe, onlar rhbrdirlr, yaxud
mn mri yerin yetirn, onlar is mr verndirlr! (Seyyid
Rzi leyhir-rhm deyir:)

mam leyhis-salam bu sz bizim, bir hisssini

xtblr fslind (iyirmi yeddinci xtbd) byan etdiyimiz uzun
bir shbtd deynd, shablrindn iki nfr qabaa
xd v onlarn biri dedi: Mnim zmdn v qardamdan
baqa he ks gcm atmr. Ey mirl-mminin! Biz
istdiyin eyi mr et, yerin yetirk. mam leyhis-salam
buyurdu: Mnim istdiklrim sizinl hara kimi qabaa
gedr v siz iki nfrin lindn n glr?

924

254
Deyirlr ki, Haris ibn Hut (v ya Xut) mam li leyhissalamn yanna glrk deyib: El bilirsn mn Cml
hlinin (Tlh, Zbeyr, Ai v onlarn trfdarlarnn) aznlqda
olmasn gman edirm?
mam li leyhis-salam (onun mzmmtind) buyurub:
Ey Haris! Sn z altna baxdn (onlarn batil v shv szlrini
qbul etdin), amma stn v yuxar baxmadn (mnim haqq v
doru szlrim barsind is dnmdin), bellikl, a-ba v
avara qaldn! Sn haqq tanmadn n onun hlini d
tanmadn, batili tanmadn n onun davamlarn v
arxasnca gednlrini d tanmadn. Haris dedi: Mn Sd
ibn Malik (S'd ibn bi Vqqas) v Abdullah ibn mr (ibn
Xttab) il knara kilib bir guy gedirm. Sonra mam
leyhis-salam buyurdu: Sd il Abdullah ibn mr haqqa
kmk etmdilr v batili trk etmdilr.1
1

nki onlarn batildn uzaqlamalar, ona kmk etmmk mqsdi il

deyil, haqq barsind kk v trdddd olmalarna gr idi. Buna
gr d sn onlara tabe olmamalsan. rhi Bhrani (rhimhullah)
burada bel yazr: Osman ldrln kimi S'd ibn bi Vqqas bir ne
qoyun alaraq shraya getdi, lnc hmin qoyunlarla yaad v li
leyhis-salama bey't etmdi. Abdullah ibn mr mirl-mminin
beyt etdi v ondan sonra Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v
alih) zvcsi olmu bacs Hfsy snaraq Cml mharibsind
itirak etmdi v dedi: badt v bndlik mnim at minmk v mharib
etmk qdrtimi alb. N li il varam, n d onun dmnlri il.
Mhddis Hac eyx Abbas Qumi (leyhirrhm) Sfintu biharilnvarkitabnda nql edir ki: Hccac Mkky daxil olub bn Zbeyri
dar aacndan asanda Abdullah ibn mr axam vaxt onun yanna
glib dedi: lini ver, bdlmlik n sn beyt edim. nki Hzrt
Peymbr (sllllahu leyhi v alih) buyurub ki:

hr kim z zamannn imamn tanmadan ls,
cahiliyyt dvrndki kimi lb. Sonra Hccac ayan uzadb dedi:
Ayam gtr v beyt et, nki lim muldur. bn mr dedi: Mni
l salrsan? Hccac dedi: Ey diyy qbilsinin axma! li leyhissalamla beyt etmdin, amma bu gn bu szlri danrsan. Mgr li
snin zmannin imam deyildi? Allaha and olsun ki, mnim yanma
Hzrt Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) buyurduu klama gr
deyil, bn Zbeyrin asld bu aacn qorxusundan glmisn.

925

255
mam li leyhis-salam (padahn hmshbti barsind)
buyurmudur:
Padahn hmshbti ir minmi ks kimidir. Xalq onun
mqam v yerinin arzusundadr, o is z yerindn daha
yax xbrdardr (ki, n qdr thlklidir).

256
mam li leyhis-salam (yaxlq barsind) buyurmudur:
Baqalarnn vladlarna yaxlq v mehribanlq edin
ki, sizin vladlarnzn hrmtini saxlasnlar.

257
mam li leyhis-salam (byklrin szlri barsind)
buyurmudur:
Elm v bsirt sahiblrinin sz gr dz olsa (dnya v
axirt drdlri n) drman, shv olsa is drddir (fitn-fsada
sbb olar. Buna gr d hikmt sahibi v alim almaldr ki, shv sz
demsin. nki deyiblr ki: alimin bdrmsi
almin bdrmsidir.)

258
Bir kii mam li leyhis-salamdan imann (mnasnn) n
olmasn ona baa salmasn istdi. O Hzrt (szn hrkkliyi
barsind bel) buyurdu:
Ham eitsin dey sabah mnim yanma gl v mn sn
xbr verim ki, gr sn mnim szlrimi unutsan baqas
onu zbrlsin. nki sz hrkk ov kimidir. Biri (z hafizsi
il) onu ourlayr, baqa birisi is (ktbeyinliyin gr) onu
ldn xarr. (Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)
Biz o Hzrtin hmin kiinin cavabnda buyurduqlarn
bu fslin ken hisssind (otuzuncu klamda) byan etmiik
v o, iman drd dirk (stun) zrind mhkmlnib
(cmlsi il balayan) klamdr.

259
926

mam li leyhis-salam (glib

qmlnmmk barsind) buyurmudur:

atmam

ey

Ey Adm vlad! Bu gn sabah (onun ruzisi) n

kdrlnm. nki gr sabah snin mrndn olsa, Allah
snin ondak ruzini yetirck. (Buna gr d yax olar ki, insan
zn glib atmam gnlr gr ldn salmasn v hr gn hmin
gn n alsn.)

260
mam li leyhis-salam (dostluq v dmnilik barsind)
buyurmudur:
Dostunu sev, amma hddi amaq miqdarnda yox (onu
btn sirlrdn xbrdar etm). Ola bilr ki, o, bir gn snin
dmnin olsun (v peman olasan). Hminin dmninl orta
sviyyd dmnilik et (aradak prdlri tam gtrm). Ola
bilr ki, gnlrin bir gn o, snin dostun olsun (v onda sn
xcaltli v baaa olarsan).

261
mam li leyhis-salam (dnya v axirt n almaq
barsind) buyurmudur:

nsanlar dnyada iki dstdirlr: Biri dnyada dnya

n ilyir v dnya onu zn mul edrk axirtindn
(axirt ilrindn) saxlayb. O, varislrinin yoxsullua dar
olmalarndan qorxur (onlar n mal v srvt toplayr ki, birin
1
mhtac olmasnlar), z yoxsulluu barsind is xatircmdir.
Bellikl, z hyatn baqasnn xeyrin sona atdrr.
Digri is dnyada axirt n ilyir, dnyadan onun n
olan (tqdir edilmi) ey ilmdn ona atr. Bellikl, o, hr
iki pay v mnfti toplayb v hr iki dnyan ld edib.
Hminin Allahn yannda da hrmtli olub v Allahdan

Qiyamt gnnn tinliyindn qurtulmaq n bir i grmr v

hmin gnn yoxsulluunun fikrind deyil. Yaxud mna beldir ki:
vladlar n mal v srvt toplamaq istiqamtind znn sxntlara
dar olmasndan qorxusu yoxdur.

927

istdiyi hr bir hact v istyi rva olar. (nki onun Allah

yannda hrmtli olmas istklrinin rva olmasna sbb olur.)

262
Nql edilib ki, mr ibn Xttabn xilafti zamannda
onun yannda (Allahn zmtli Mkk hrindki evi) Kbnin
zinti v bu zintin oxluu barsind shbt dr v bir
dst bel deyir: gr onlar gtrb mslmanlarn
qoununa xrclsn savab v mkafat ox olar, Kb
zinti n edir? mr d onlar gtrmk qrarna glir. Bu
bard mirl-mminin li leyhis-salamdan sual soruur.
O Hzrt (Kbnin zintlrin toxunmamaq barsind bel)
buyurur:
Quran Peymbr (sllllahu leyhi v alih) nazil oldu v
mallar drd qisim idi: (Birincisi:) Mslmanlarn (lndn
sonrak) mallar ki, onlar hesab sasnda varislr arasnda
bld v paylad. (kincisi:) Qnimt (qlb nticsind
dmndn ld ediln ey) ki, onu, ona layiq olan kimslr
arasnda bld. (ncs:) Xums (qazanc v alverin bed biri)
ki, Allah onu myynldirdiyi yerd yerldirdi (v onun
kimlr atmal olmasn buyurdu). (Drdncs:) Sdqlr (zkat
v bxilr) ki, Allah onu (da) z yerin qoydu (ondan kimlrin
istifad etmsini myynldirdi). Kbnin zinti hmin vaxt da
onda idi v Allah onu z vziyytind saxlad (onlar
xrclmk v srf etmk barsind bir gstri vermdi). (Allah) onu
unutqanlq sbbindn trk etmdi v onun yeri Allaha gizli
v qaranlq deyildi. Buna gr d (btn mallar barsind hkm
verdiyi, Kbnin zinti barsind is he n buyurmad n sn d)

onu Allah v Peymbr qoyduu kimi z yerin qoy.

mr dedi: gr sn olmasaydn, biz (Allahn hkmn
bilmdiyimiz n) rsvay olardq. O, zintlri z yerin qoydu
(onlar he yer srf etmdi).

263
Rvayt edilib ki, mam li leyhis-salamn yanna
Allahn malndan (beytlmaldan) ourluq etmi iki kiini
gtirirlr. Onlardan biri qul v kl v beytlmaln mlak,
928

digri is camaatdan birinin qulu idi. Buna gr d o Hzrt

(beytul-maldan ourluq etmi hans xsin linin ksilmsi barsind)

buyurdu:
Beytlmala mxsus olan bu qula gldikd, ona (r'i)
hdd v cza icra edilmir (onun lini ksmk lazm deyil, nki)
beytlmaln bir hisssi digr hisssini yeyib. 1 Amma o biri
barsind (r'i) hdd icra edilir. (mam) sonra onun lini
ksdi.2

264
mam li leyhis-salam (z tinliklri barsind)
buyurmudur:
gr ayaqlarm bu srknliklrd mhkm qalsa
(xilaftim sabitls v daxili mhariblrdn qurtulsam) bir sra
eylri dyidircym (mxaliflrin bid'tlrini aradan apararaq
hkmlri, Allahn Peymbrinin sllllahu leyhi v alih
gstrilrin uyun kild hyata keircym).

265
mam li leyhis-salam (tqdir edilmi eylrl razlaman
grkliyi barsind) buyurmudur:
Tam yqinlik v inamla bilin ki, Allah bndy, o n
qdr ox zirk, ox alqan v hiyl-klkd ox bacarql
olsa da, ilahi elmd onun n tqdir edilib
myynldirilmi eydn artq nsib etmyib. Hminin
bndnin zif v aciz olmasna gr, onunla, ilahi elmd
onun n tqdir edilmi eyin ona atmas arasnda fasil
1

Mhqqiq Hillinin raiul-slam kitabnda dediyi kimi, gr onun

li ksils ziyan, ziyan stndn olar.
2
bn Meysm (leyhirrhm) burada bel yazr: mam onun lini ona
gr ksib ki, o, qaps bal olan beytulmaldan ourluq edib v
ourluu myyn edilmi miqdarda, yni, qzl dirhmin drdd biri
qdr olub. Bel olan halda, lin ksilmsi vacib olur. Onun
beytulmaldan pay da olmayb. Amma gr beytulmaldan pay olsa,
ourladnn arl payna dn miqdardan ox olmu olsa v hmin
artqlq lin ksilmsi n myyn edilmi miqdara atsa, orunun li
ksilir. Lakin gr ourluu payndan ox olmasa li ksilmir.

929

v ayrlq salmayb. Bu sirdn agah olan v onu hyata

keirn ks (dnya v axirtd) qazanc ld etmk rahatl
baxmndan insanlarn n stndr. Ona gz yumaraq onda
kk edn ziyana dar olmaq baxmndan insanlarn n
giriftardr. N ox nemt atan ki, nemt gr yavayava zab v czaya yaxnlab. N ox tinliy dar
olan ki, giriftarlna gr ona ehsan v yaxlq edilib.
Buna gr d ey (bu szlri) eidn ks! ox kr et v az
tls, ruzindn sn atanla kifaytln v raz ol (ki, insana,
1
atmas labd olan miqdardan artq verilmir).

266
mam li
buyurmudur:

leyhis-salam

(ibadt

tviq

edrk)

(Dnyann yox olacana dair) elminizi (axirt gz yumub

dnyaya rk balamaq n) nadanlq (la vz) etmyin, (lm
barsindki) yqinliyinizi kk evirmyin. (Buna gr d) gr
(dnyann yox olacan) bilirsinizs (axirt n) i grn, (lm)
yqin ednd (azuq gtrrk) irli durun.

267
mam li leyhis-salam (tamah v arzudan uzaq olmaq
barsind) buyurmudur:
Tamah
(insan)
suyun
stn
apararaq
geri
qaytarmayandr (insan suyun yanna aparar v onu sudan
doydurmadan geri qaytarar. Kim ona dar olsa mhv olar v ondan
qurtula bilmz) v o, (z hd-peymanna) vfa etmyn zamindir.
N ox su in ki, sudan doymam eiyir. (N ox tamahkar
v hris ki, mtlbini ld etmk yolunda ona atmam v
bhrlnmmi mhv olur.) Rbt gstriln eyin dyri hr n
qdr byk olsa onu ld etmmk v tapmaman kdri
1

Bu msl v deyiln mtlb dua etmy v ruzi ld etmk n sy v

tla gstrilmsin mr etmkl ziddiyyt tkil etmir. nki ruzinin
ld edilmsi n olan dua v sy, bzn ruzinin tqdir edilmi
miqdarndan ox olmasna sbb olur.

930

d bir o qdr ox olar. Arzular bsirt gzlrini kor edir.

(Tqdir edilmi) pay v qismt, ona trf getmyn xs trf
glir. (nsan onu ld etmk n almasa v onu arzulamasa da
tqdir edilmi pay v qismt ona atacaqdr.)

268
mam li leyhis-salam (zahirin yax, batinin is pis olmas
barsind) buyurmudur:
Allahm, zahirimin gzlrin mqabilind (xalqn gzlrinin
qarsnda) yax, batinimin is gizltdiklrim eylrd Snin
yannda irkin olmasndan, zm camaatn yannda Snin
mndn d (yax) xbrdar olduun eylrl riyakarcasna
qorumamdan, bellikl, xalqa zahird yax grnb pis
mllrimi Sn trf gtirmyimdn v nticd bndlrin
yaxnlaaraq Snin razlqlarndan (v mrhmtindn)
uzaqlamamdan Sn pnah gtirirm.

269
mam li leyhis-salam (Hzrt Sahibzzamann zhurunu
xbr verrk) buyurmudur:

lbtt! Aydn gndzdn yaranan qaranlq gecnin

qalan hisssind (qdrti il) gecldiyimiz Allaha and olsun
ki, filan-bhmn olmayb. 1

270
mam li leyhis-salam (zmkarlq gstrrk alman
mdhind) buyurmudur:
Davam etdirdiyin az i (onun xeyir vermsi), bezib
yorulduun (v nticd trk ediln) ox idn midvericidir.

271
1

Bel deyil ki, Allah insanlarn hmi zlmt, zlalt v mxaliflrin

aznlqlarnda qalmalarn istsin. ksin, haqq dvltin zamannda v
mami-Zamann (cclllahu frch) zuhurunda xalq, slam hqiqtlri
il tan olaraq zlmtlrdn qurtulacaqdr. Bu gecnin shri var v bu
shrin almas yaxndr.

931

mam li leyhis-salam (vacibi mllr tviq edrk)

buyurmudur:
Msthbbi mllr vacibata ziyan vuranda (xll
1
gtirnd) hmin msthbbilri trk edin.

272
mam li leyhis-salam (itat rbt gstrmk barsind)
buyurmudur:
Sfrin (axirt sfrinin) uzaql yadnda olan ks hazrlq
grr (tqva v prhizkarl z ar edr).

273
mam li leyhis-salam (ala tabe olmaq barsind)
buyurmudur:
Grmk (qlbin xbrdar v agah olmas) gzl deyil. nki
bzn gzlr z sahibin yalan deyir. Amma al ondan
yd-nsiht istyn xyant etmir (onu shv dar etmir).2

274
mam li leyhis-salam (yd-nsiht qulaq asb tabe olmaq
barsind) buyurmudur:
Sizinl moiz v nsiht (onlara qulaq asb tabe olmaq)
arasnda qflt v xbrsizlik prdsi vardr. 3
1

Bunun dlili 38-ci v 109-cu klamn rhind deyilib.

Hqiqtlri drk etmk n hisslr deyil, ala arxalanmaq lazmdr.
nki n ox hiss ediln v akar ey ki, namlumdur. Amma ox qli v
nzri eylr var ki, nurlu qlblrd btn akar eylrdn d aydndr.
Buna gr d filosoflar deyiblr ki: Barsind yqinlik olan eylr hiss
olunanlar deyil, al il drk edilnlrdir. nki hissin hkm shv v
xta etmk ehtimalna mhkumdur v hisslr ox yalan deyir v bizlri
shv inanclara svq edir, nec ki, byy kiik v kiiyi byk,
hrktd olan dayanm v dayanan hrktd olan sanrq. Amma
al hr ny yol tapsa v hmin ey onun yannda tam akar v aydn
olsa, onda shv v xta ehtimal yoxdur. Buna gr d nadanlarn
dediklri hissdn v gz il grmkdn byk dlil yoxdur cmlsi
batil v shvdir.
3
gr hvt tabe olmamaqla hmin prdni yrtb iin sonu barsind
fikirlsniz yd-nsihtdn ntic xarar, faydalanarsnz.
2

932

933

275
mam li leyhis-salam (ifrat v shlnkarlq barsind)
buyurmudur:
Nadannz (ii nadanlq ucbatndan) ox edir, aliminiz is (ii
1
z vaxtndan) txir salr.

276
mam li leyhis-salam (elmin bhan yollarn balamas
barsind) buyurmudur: Elm v (dinin hkmlrini) bilmk
(Allah krimdir, rhimlidir, bizim ziyyt kmyimiz v bndlik
etmyimiz ehtiyac yoxdur deyn) bhan axtaranlarn yolunu
balayr. (Buna gr d din, kitab v Peymbrl tan olan xsin
bhansi qbul deyil.)

277
mam li leyhis-salam (ii vaxtnda yerin yetirmyn xsin
mzmmtind) buyurmudur:
Kimi tlsdirirlrs (lm tez atrsa) mhlt istyir (ki,
ibadt v bndlik etsin), kim mhlt verirlrs v
tlsdirmirlrs (mr uzundursa, lmn) txir dmsi il
(vaxtm var v glckd yerin yetirrm, deyib) bhan axtarr
(bu gnn iini sabaha saxlayr).

278
mam li leyhis-salam (adla rk balamamaq barsind)
buyurmudur:
Ruzigar xalqn xo halna dediyi hr bir ey n bir
pis gn gizldib. (Zman insanda grdy nemt paxllq edr v
onu, onun lindn alar. Buna gr d all adam dnyann adlqlarna
rk balamaz v rahat oturmaz.)

Bu klam Nhcl-Blanin bzi nsxlrind

klind, aliminiz klmsi olmadan nql edilib ki, onda onun
mnas bel olur: Nadannz (gnahn balayacaqlar fikri il gnah
etmkd) ifrata varr v (tvb edrk Allaha trf qaytma) txir
salr.

934

279
mam li leyhis-salamdan qzav-qdr (onun necliyi)
barsind sual sorudular. O Hzrt (onun barsind
dnmkdn kindirrk bel) buyurdu:
O, qaranlq bir yoldur, onunla getmyin (ki, bhlr
nticsind onlarn hllind aciz v srgrdan qalar, yolunuzu
azarsnz); drin bir dnizdir, ona daxil olmayn (ki, mxtlif
dnclrd qrq olarsnz); Allahn sirridir, znz onda (onu
aydnladrmaq n) ziyyt salmayn (ki, xeyir grmz v bir
yer atmazsnz).

280
mam li leyhis-salam (itatsizliyin ziyan barsind)
buyurmudur: Allah bir bndni (gnah nticsind)
alaldanda elm v biliyi ona qadaan edr.1

281
mam li leyhis-salam (gzl xasiyytlr hvslndirrk)
buyurmudur:
Kemi zamanlarda mnim Allah yolunda (buzr Qffari
v ya Osman ibn Mzun adl) bir qarda v dindam var idi ki,
dnyann onun gznd kiik olmas, onu mnim gzmd
bydrd. Qarn ona hakim deyildi. Bellikl, tapmad
eyi arzulamr, tapanda is onu ox iltmirdi. Gnn
oxunu sakit idi (danmrd), dananda is dananlara qalib
glir (baqasnn danmasna yer qoymurdu) v soruanlarn
susuzluqlarn (elm suyundan olan moiz v yd-nshtl)
yatrdard. (Allaha itat v bndlik, xalqla sbrlilik nticsind)
ziflmi, ldn dmd v onu zif sanrdlar. Amma (hr
hans bir id) sy v tla etmk zaman atanda qzbli
aslan v ox zhrli shra ilan (kimi) idi. (i mtlq yerin
yetirir v ya dmni mlub edirdi; biri il mbahis ednd sbrsizlik
1

Onu sadt v xobxtliy sbb olan dini elm v ilahi hkmlrdn

bhrlnmy mvffq etmz. Bu klam nadanln n pis bdbxtilik
olmasna dlildir.

935

etmzdi. Vaxtndan qabaq) qaznn yanna gedn kimi dlilsbut gtirmzdi (dlilini qaznn yanna getdikdn sonra
aqlayard. Bu, insann nzr v dncsinin dzlyn bir dlildir);

bnzrind bhan yeri tapd ilrd, xsin zr v

bhansini eitmyinc he ksi mzmmt etmzdi (v bu
sul, dalt v insafn zrurtlrindndir); saalmaynca (dar
olduu) xstlikdn (he ks) ikaytlnmzdi (saalandan
sonra da ikaytlnmk n deyil, bana glnlrdn xbrdar etmk
mqsdi il deyrdi). Dediyini edrdi v etmycyini demzdi
(nki dzlk v doruluu z ar etmidi). gr szd ona qalib
glirdilrs d, skutda mlub ed bilmirdilr onu. (Yersiz
danq v shbtlrd sakit idi.) Danmaqdansa qulaq asmaa
hris idi (faydalanma sylmkdn stn tutard). gr qfltn
(dnlmdn) ona iki i z tutsayd, onlarn hansnn nfsi

isty daha yaxn olmasna baxar v onunla mxalift

edrdi. Odur ki, siz d bu sift v xisltlr yiylnin v
onlara rbt gstrin. gr onlarn hamsna gcnz
atmrsa, bilin ki, az ld etmk oxu trk etmkdn daha
yaxdr. (Buna gr he olmasa hmin xsusiyytlrin bzilrin d
olsa yiylnin.)

282
mam li leyhis-salam (gnah trk etmk barsind)
buyurmudur:
gr Allah (insanlar peymbrlr vasitsi il) Ona qar
gnah v itatsizlik etmkdn kindirmsydi d,
nemtlrin kr n Ona qar gnah iltmmk vacib
olard. (nki al baxmndan hm sz, hm d mll nemt gr
kr etmk vacibdir. Buna gr d itat v krn zrurt v
tlblrindn olan gnahn trk edilmsi d vacib olacaqdr.)

283
mam li leyhis-salam (z shab v yoldalarnn mnafiq
simalarndan olmu) s ibn Qeys vladnn lmn gr
ba sal verib onu sbr v dzmlly tviq edrkn
(dzmszlk etmmk barsind) buyurmudur:

936

Ey s! gr oluna (onun lmn) gr kdrlnsn,

(onunla) ballna gr qmlnmy haqlsan (snin vladnn
lmn gr kdrlnmyin yersiz deyil). Amma sbr etsn Allah
yannda hr bir msibt v kdrin caniini (vz v mkafat)
vardr. Ey s! gr sbr etsn snin barnd qza-qdr
cari olacaq v sn savab v mkafat alacaqsan, amma
dzmszlk etsn snin barnd ilahi hkm cari olacaq v
sn hmin halda gnahkarsan. Ey s! Olun (dnyaya
gln zaman) sni ad etdi, halbuki o, (snin n) bla v
tinlik idi v (lm il) sni kdrlndirdi, halbuki (snin
n) mkafat v mrhmt vardr. (Buna gr d onun
msibtind sbrli olman daha mnasibdir.)

284
mam li leyhis-salam Allahn Peymbrini (sllllahu
leyhi v alih) dfn edn zaman o Hzrtin qbrinin stnd
(onun vfatnn byk itki olmas barsind) buyurmudur:
Sbr gzldir, amma sndn (ayrlmaqdan) baqa ey n,
dzmszlk pisdir, lakin snin (lmn) n yox!1 Sn
gr (snin vfatn sbbindn) yaranm qm-kdr bykdr;
sndn qabaqk v sndn sonrak kdr (sn Hzrtin qmin
nisbtd) asan v kiikdir.

285
mam li leyhis-salam (axmaqla yoldalq etmyin ziyan
barsind) buyurmudur:

Axmaqla yoldalq etm. nki o (z alszl ucbatndan)

iini snin nzrind bzyib gzlldirir v snin d onun
kimi olman (onun axmaqlqlarna tabe olman) istyir.

nki o Hzrt dinin sas v onun rhbri idi. Buna gr d onun

msibtind dzmszlk etmk pis deyil. Ona gr ki, bu dzmszlk
hmi o Hzrtin sift v davranlarnn yada salnmasna sbb olur.
Bu msibtd sbrli olmaq yax deyil. nki bu, ondan qafil olmaa v
onu yaddan xarmaa sbb olur.

937

286
mam li leyhis-salamdan rql qrb arasndak
msafnin n qdr olmasn sorudular. O Hzrt (onlarn
arasndak msafnin myynldirilmsi barsind bel) buyurdu:
Gnin bir gnlk hrkt v frlanmas miqdarnda!1

287
mam li leyhis-salam (dost v dmn barsind)
buyurmudur:
Dostlarn da dr, dmnlrin d: dostlarn snin z
dostun, dostunun dostu v dmninin dmnidir.
Dmnlrin is snin z dmnin, dostunun dmni v
dmninin dostudur.

288
mam li leyhis-salam grd ki, bir kii dmnin
ziyan vurmaq n el bir id sy v tla edir ki, zn
ziyan vurur. (Ziyan vurman mzmmtind) buyurdu:
Sn trkin minmi xsi ldrmk n zn niz
batran ks kimisn2.

289
mam li leyhis-salam (yd-nsiht qbul etmmk
barsind) buyurmudur:
(Ruzigar v yd vernlrdn gtrlmli) ibrt v ydlr n
qdr d oxdur, yd qbul etmk is n qdr d az!

290
1

Bu cr cavaba qane edici cavab deyirlr. Yni, cavab, sual soruan

mmnun edir. Bu ona grdir ki, soruann anlama qabiliyyti
soruulan mslnin hqiqtini drk etmk sviyysin atmr.
2
Hmin ks z sinsin niz sancr ki, niz arxadan xb trkin minmi
xsin sinsin atsn v onu ldrsn. Baqas n ziyan ilk nvbd
zn dyn pislik planladran ks, ya ox xbis v nancibdir, ya da
alsz v nadan.

938

mam li leyhis-salam (dava-dalan mzmmtind)

buyurmudur:
kim v dava-dala istiqamtind alaraq israrl
olan ks gnah edib. Onda shlnkarlq v tmkinlilik
gstrn is zlm mruz qalar. (Baqas il) dava-dala edn
ks (dava-dala snasnda gnahdan uzaq olub) prhizkar ola
bilmz. (nki dava-dalada tqva v prhizkarln zrurtlrindn
olan daltlilik v hddi amamaq tindir.)

291
mam li leyhis-salam (tvb etmy hvslndirrk)
buyurmudur:
O gnah ki, ondan sonra iki rkt namaz qlmaq v
Allahdan onu (o gnah) balamasn istmk miqdarnda
frst tapdm (qfltn lmdim), mni kdrlndirmdi.1

292
mam li leyhis-salamdan soruurlar ki: Allah bu qdr
ox mxluqla (qiyamt gn) nec hesab aparacaq v sorusual edckdir? O Hzrt (Allahn hr ey qadir olmas barsind
bel) buyurdu:
Bu qdr oxluqla onlara ruzi verdiyi kimi! Sorudular:
Onlar Onu grmy-grmy onlarla nec soru-sual
aparacaq? Buyurdu: Onlar Onu grmy-grmy onlara
ruzi verdiyi kimi!2
1

nki insan gnah etdikdn sonra pak, dz v doru niyytl Allahn

balamasna midvar olsa, mlindn peman olub onu bir daha
etmmk qrarna gls v gnahn kffarsi olan namaza durub
Allahdan balanmasn ists, hmin gnaha gr czalandrlmaz.
Buna gr d hmin gnah onu kdrlndirmz. Qeyd etmk lazmdr ki,
mam leyhis-salamn bu klam baqasna yrtmk, namazn gnahn
kffarsi olmasn, insann gnahdan uzaq olmasnn zruriliyini v
tvbdn qabaq ba ver biln qfil lmdn qorxmasn baa salmaq
ndr, yoxsa o Hzrtin z hr bir gnahdan pak v uzaqdr.
2
Buna gr d tccblnmy yer yoxdur. nki Allahn, bndlrin
Onu grmmlrin baxmayaraq, onlarn hamsna ruzi vermsini
grdyn kimi, onlardan soru-sual etmy d qadirdir.

939

293
mam li leyhis-salam (xbr gndrmk barsind)
buyurmudur:
Snin qasidin (baqas n) snin aln byan edir. (Buna
gr d grk zirk v bilikli olsun ki, snin mqsdini irin klm v
dolun szlrl trf mqabil baa sala bilsin.) Hminin snin
mktubun snin trfindn danan n yetrli eydir. (O, snin
dilin kimidir. Artq-skik danaraq tinliklr dar olmaq v mhv
gtirib xarmaq ehtimal olan eli kimi deyil.)

294
mam li leyhis-salam (dua etmy hvslndirrk)
buyurmudur:
Drd-qmin tinliy salm olduu giriftar ks, duaya
bla v drddn amanda olmayan salam xsdn daha
mhtac deyil. (ksin, onlarn hr ikisi Allaha dua edib Ondan
kmk istmy mhtacdrlar. Biri saalmasn, digri is salamlnn
davaml olmasn istmy mhtacdr.)

295
mam li leyhis-salam (dnyaprstlrin mzmmtind)
buyurmudur:
nsanlar dnyann oullardr v kiini anasn sevmy
gr mzmmt etmzlr. (Bu o sz oxayr ki: pis ml v
irkin ilr filanksin tbitin evrildiyi n onu mzmmt
etmzlr.)

296
mam li leyhis-salam (ehtiyacllara l tutmaq barsind)
buyurmudur:
Yoxsul v fqir Allahn elisidir. (nki Allahn onu ruzidn
az bhrlndirmsi buna oxayr ki, varl v imkanl bndsini z elisi
il snamaq n yoxsulu onun yanna gndrib.) Buna gr d onu
(yoxsulu) mhrum edn (ona kmk etmyn) Allah mhrum
edib (Onun, varllarn yoxsullara kmk etmlrinin zruriliyi

940

gstriin ml etmyib.) Ona (yoxsula) bir ey vern is Allaha

verib (Onun gstriin ml edib).

297
mam li leyhis-salam (zina barsind) buyurmudur:
Qeyrtli xs he vaxt zina etmz. (O, kimins onun yaxnlar
il zina etmsini qbul etmdiyi kimi, qeyrti, onun znn d ona
haram olan qadnla yaxnlq etmsin icaz vermir.)

298
mam li leyhis-salam (mrn baa atmas barsind)
buyurmudur:
(nsan hr bir hadisdn) qorumaq n cl (mrn sona
atma mddti) kifaytdir. (cl atmaynca he ksin lmmsi
buna bnzyir ki, cl onun qoruyucusudur.)

299
mam li leyhis-salam (mal v srvt ballq barsind)
buyurmudur:
nsan vlad lmnd yatar (sbr edr), mal v srvtinin
ourlanmasnda is yatmaz (dzmszlk edrk alar)! (Seyyid
Rzi leyhir-rhm deyir:)

Bu klamn mnas budur ki, insan vladlarnn

ldrlmsin sbr edir, srvtinin ourlanmasna is sbr
etmir. (nki lmdn sonra vladn qaytmas mmkn deyil, vardvltin qaytmas is mmkndr.)

300
mam li leyhis-salam (dostluq barsind) buyurmudur:
Atalarn dostluu (dostluqlarnn sri) oullar arasnda
qohumluqdur (qohumluq kimidir. nki oullar atalar arasnda
olan dostluq v dmniliyi irs aparrlar v onlarn bir-birlrin
kmk etmlrinin kk dostluqdur v qohumluq onun amillrindndir).
V (buna gr d) qohumluq dostlua, dostluun qohumlua
ehtiyacl olmasndan daha mhtacdr. (bn bil Hdid burada
bel yazr: Birindn soruurlar ki: Qardan ox istyirsn, yoxsa
dostunu? Deyir: gr dost olsa qardam.)

941

942

301
mam li leyhis-salam (mminin zirkliyi barsind)
buyurmudur:
Mminlrin gmanlarndan kinin (ona hmiyyt verin).
nki Allah haqq v dzly onlarn dillrind qoyub.1

302
mam li leyhis-salam (Allaha tvkkl etmk barsind)
buyurmudur:
Bndnin eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan
Allahn (qdrt) lind olan ey arxaynlq v inam z
lind olan ey inamndan ox olmaynca, onun iman
doru deyil. 2

303
mam li leyhis-salam Bsry glnd (Hzrt
Peymbrin shablrindn olmu v rical alimlrinin mzmmt
etdiklri) ns ibn Maliki Tlh v Zbeyrin yanna gndrdi
ki, (o Hzrtin yannda) Allahn Peymbrindn (sllllahu
leyhi v alih) onlarn barsind eitdiyi sz (Siz Tlh v
Zbeyr li il mharib edcksiniz v ona qar zalmsnz hdisini)
onlarn yadna salsn. ns is bu bard hadt
vermkdn boyun qard v o Hzrtin yanna glnd
dedi: Peymbrin o sz mnim yadmdan xb. Hzrt
(ona qar edrk) buyurdu:
gr yalan deyirsns, Allah sn el bir parlaq alq
vursun ki, mmam v alma onu rtmsin (snin zn el a
lklr salsn ki, mmam onu xalqn gzndn gizld bilmsin. Seyyid
Rzi leyhir-rhm deyir:)
1

Hzrt Peymbr (sllllahu leyhi v alih) buyurmudur:

Mminin zirkliyindn v onun zahirdn batini

drk etmsindn kinin v onun dediklrini doru sann. nki o,

Allahn nuru il baxr v Onun dilin cari etdiyi eyl danr.
2
Bndnin, z ruzisind v qismtind Allahn ta v bxilrin olan
etimad, lind olan mal v srvt arxalanmasndan ox olmaldr.
nki lind olan ldn xa, yox ola bilr, Allahn yannda olanlar is
hmi qalan v brqrardr.

943

Hmin alqdan mqsd qoturluqdur ki, ondan sonra

nsin hr iki znd zahir oldu v o, (xcaltindn el
arasnda) ancaq rbnd il grnrd.

304
mam li leyhis-salam (vacibata hmiyyt vermk barsind)
buyurmudur:
Qlblrin z tutma v z dndrmlri (hazrlq v
zginliklri) vardr. Buna gr d z tutma zaman onlar
(vacibatdan lav) msthbbilri d yerin yetirmy vadar
edin. z dndrnd is vacibatn yerin yetirilmsi il
kifaytlnin. (nki vacibat he bir halda, htta insann qlbi zn
Allah drgahnda lazm sviyyd hiss etms bel trk etmk olmaz.)

305
mam li leyhis-salam (Qur'an oxumaa v drk etmy
tviq edrk) buyurmudur:

Sizdn qabaq olanlarn xbri (kemilrin hvalatlar),

sizdn sonra olacaq eylrin (qbr, Brzx v qiyamtin necliyi)
xbri v sizin aranzda olanlarn (vacib, haram msthb,
mkruh v mbah eylrin) hkm Qurandadr.

306
mam li leyhis-salam (rin geri qaytarlmas barsind)
buyurmudur: Da gldiyi yer qaytarn. (Pisliyi, hddi
amamaq v dinin hkmlrin zidd olmamas rti il z misli il
czalandrn, vz xn.) nki r v pisliyi rdn baqa bir

ey aradan aparmaz. 1

Bu o yerddir ki, gzt etmk v dzmllk gstrmk xeyir vermk

vzin ziyan daha da artrsn. Bundan baqa yerd is mtlq sbrli
olmaq lazmdr, nec ki, mam leyhis-salam bir ox yerlrd ona mr
v tviq edib.

944

307
mam li leyhis-salam (shablrinin xaslarndan, ilrinin
lyaqtlilrindn v o Hzrt tabe olanlardan olmu) katibi
Ubeydullah ibn bu Rafey (xttin gzlliyi barsind)
buyurmudur:
Mrkkbqabn (onda olan rngi toz-torpaq v irkdn)
tmizl, qlminin ucunu uzun et (ki, mrkkb ondan kaz
zrin yax axsn), stirlrin arasn geni gtr v hrflri
bir-birin yaxn yaz ki, bu sul xttin gzlliyi n daha
uyun v mnasibdir.

308
mam li leyhis-salam (z mqam barsind)
buyurmudur:
Mn mminlrin bas v rhbriym, mal v srvt is
pis mllilrin rhbridir. (Seyyid Rzi-rhimhullah-deyir:)
Bu klamn mnas budur ki, bal ars z basna tabe
olduu kimi mminlr d mn tabedirlr, pis mllilr is
var-dvlt.

309
Yhudilrdn biri mam li leyhis-salama dedi: Siz
(mslmanlar) peymbrinizi torpaa taprmam onun
barsind ixtilaf v ziddiyyt ddnz. Hzrt (yhudilrin
mzmmtind) ona bel buyurdu:
Biz onun barsind deyil, ondan olan ey barsind (onun
mmtind caniinlik mslsin gr) ixtilafa ddk. (Onun
peymbrliyi, Allahn birliyi v buyurduqlar barsind fikir
ayrlmz yox idi.) Amma sizin ayanzn dniz suyundan
olan yal qurumam (Allah siz yhudilri fironulardan nicat
verrk dnizi sizin n yaranda v siz oradan kend, fironular is
suda batranda, btn bu tovhid nianlrini grmyiniz baxmayaraq,
dnizin sahilin atb orada btlr prsti edn bir dstni grn kimi
nadanlq v itatsizlik sbbindn) z peymbriniz (Hzrt
Musa leyhis-salama) dediniz:
( raf-138) Bizim n onlarnk kimi (grnn) bir

945

tanr dzlt. Musa dedi: Siz dorudan da ox nadan bir

tayfasnz (v aznla qrq olubsunuz ki, bu qdr tovhid nian v
lamti grmyiniz baxmayaraq, yen d bu cr yaramaz szlr
danrsnz.).

310
mam li leyhis-salama dedilr ki: (Dylrd) igidlr
n il qalib gldin (onlar nec xar etdin v ya ldrdn)? O
Hzrt (z heybti v camaatn ondan qorxmas barsind bel)
buyurdu:
(Dyd) qarladm hr bir ks mn z ziyanna (onu
ldrmyim) kmk edirdi. (Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)
Hzrt bu sz il znn heybt v qorxusunun
qlblrd yer almasna (ki, igidlr ona gr zlrini itirrk mlub
olurdular) iar edib.

311
mam li leyhis-salam olu Mhmmd ibn
Hnfiyyy
(fqirlik
v
yoxsulluun
mzmmtind)
buyurmudur:
Ey olum! Snin n yoxsulluqdan qorxuram (ki, mbada
yoxsulluq ucbatndan camaata tamah li aaraq Allahn verdiyin raz
olmayasan). Buna gr d ondan (onun rindn) Allaha pnah

apar ki, yoxsulluq dind mlubiyyt v nqsan yeridir.

(nki yoxsulluq insan xyant, yalan danmaa, alaqla v haqqa
kmk gstrmmy vadar ed bilr v bunlar dind nqsandr.)
Hminin aln srgrdanlq yeridir (nki sbrsiz yoxsul dz
yolu itirr v grcyi i barsind al a-ba, dncsi srgrdan
1
qalar). O hm d dmniliy sbb olar.

312
1

nki xalq bel yoxsulla dmnilik edir v ondan uzaqlar. Yaxud

xyant v yalanlq kimi xoaglmz mllrin gr Allah onunla
dmn olur, yni, rhm v mrhmtindn mhrum edir. Yaxud da
hsd v paxllq sbbindn o, xalqn dmni olur v dost v ya yad
olmasndan asl olmayaraq hamya qzblnir. Hdislrd yoxsulluq v
varllq hm triflnib, hm d pislnib v onlarn he biri digri il
ziddiyyt tkil etmir. nki onlarn yerlri mxtlifdir.

946

mam li leyhis-salam (snaq v imtahan etmk mqsdi il) o

Hzrtdn tin v ar bir sual sorumu xs (biln xsdn
sual sorumaq sulu barsind) buyurmudur:
tinliy salmaq n deyil, baa dmk v yrnmk
n soru. nki elm yrnn nadan, alim oxayr (nki
elm ld etmy hazrlab v dz yola ayaq basb). Aznla
qdm basan (baqasna qalib glmk v stnlk ld etmk istyn)
alim is nadana bnzyir (nki o da nadan kimi layiq olmad
eyi tlb edir).

313
mam li leyhis-salam Abdullah ibn Abbas o Hzrt
nzri il uyun olmayan mslht vern zaman (insann z
imamna tabe olmas barsind) buyurmudur:
Sn grk (mslht yolu il) mni istiqamtlndirsn v
mn z nzr v dncm il ona baxam. Amma gr (snin
mslhtinin shv olmasn bilib) sn tabe olmasam, sn mn
tabe ol.1

314
Nql edilib ki, mam li leyhis-salam Siffeyndn
(mharibdn) qaydb Kufy gln zaman (rb qbillrindn biri
olan) bamiyyinin yanndan kend arvadlarn Siffeyn
(mharibsinin) llrin alamalarn eitdi. z qbilsinin
byklrindn olan Hrb ibn rhbil bam Hzrtin yanna
gldi. mam li leyhis-salam (arvadlarn mharib zaman ivn
qoparmalarnn mzmmtind) ona bel buyurdu:
Arvadlarnz eitdiyim bu alamaqlar il siz aalq
edirlr? Onlarn bu nal v fryadlarnn qarsn
1

nki mn hr bir iin xeyir v ziyann baqalarndan daha yax

bilirm v fikir v dncm shv dar olmur. Deyirlr ki: Hzrt
zahiri xilaftd olanda bn Abbas bel mslht grd ki, mam leyhissalam rklri l almaq n am hkumtini Maviyy, Bsrni
Tlhy v Kufni Zbeyr hval etsin. O Hzrt is raz olmad v
buyurdu: Dini baqasnn dnyasna gr mhv etmkdn Allaha pnah
aparram. Bundan sonra is yuxardak klam xatrlatd.

947

almrsnz? (Grk bunun qarsn alasnz. nki bel bir vziyytd

onlarn alayaraq nal etmlri kiilrin mharibdn qorxmalarna
sbb v onlarn dy getmlrin mane olur.)

Hrb istdi ki, minikd olan o Hzrtin yan il piyada

getsin. mam leyhis-salam (cah-clal sevmyin ziyan barsind)
ona buyurdu: Qayt! Snin kimisinin mnim kimisi il
piyada glmyi hakim n bla v tinlik, mmin n
is zillt v xarlqdr. (Hakim n ona gr bla v tinlikdir ki,
bu i ona ilahi zab v czaya sbb olan qrur v tkbbrllk gtirir.
Mminin d bir miniyin yan il piyada getmsi xarlqdr. tinlik v
blaya, elc d xarla sbb olan hr bir eyi trk etmk is vacibdir.)

315
mam li leyhis-salam Nhrvan mharibsind
Xvaricin llrinin yanndan ken zaman (onlarn
mzmmtind bel) buyurdu:
kin czanz ki, sizi aldadan ks ziyan vurdu siz!
Dedilr: Ey mirl-mminin, kim aldatd onlar? Buyurdu:
Azdran eytan v pisliy mr edn nfslr. Pisliy mr edn
nfs onlar arzularla aldatd, onlara itatsizlik yolunu ad v
(mharibd) qlb qazanma vd etdi onlara. Bellikl,
onlar tinlikl oda atd (bdi zaba dar etdi).

316
mam

li leyhis-salam (gnahlardan uzaq olmaa

hvslndirrk) buyurmudur:
Xlvtlrd (d) Allaha qar gnah etmkdn kin.
nki ahid, hkm ednin zdr. (gr gizlind gnah edils
v ahid olmasa Allah hm ahiddir, hm d hkm edn. Hkm edn z
ahid olanda is onun baqalarnn ahidliyin ehtiyac olmur.)

317
Mhmmd ibn bu Bkrin (Allah ondan raz olsun) (Misird
Maviynin qoununun li il) ldrlmsi xbri mam li
leyhis-salama atanda (o Hzrt onun n tssflnmk v
kdrlnmk barsind bel) buyurdu:

948

Bizim onun n olan kdrimiz onlarn ona gr (onun

ldrlmsin gr) olan sevinclri miqdarndadr. (Onun
barsind bizim kdrimizin v onlarn sevinclrinin oxluu
brabrdir.) Amma (biziml onlar arasndak frq budur ki,) onlar
bir dmni azaltdlar, biz is bir dostu ldn verdik.

318
mam li leyhis-salam (bhanni qbul etmk barsind)
buyurmudur:
Allahn Adm vladnn zr v bhansini qbul etdiyi
ya hddi altm yadr.1

319
mam li leyhis-salam (Allahdan baqasnn yolunda qlb
qazanman mzmmtind) buyurmudur:
Gnahn qalib gldiyi ks zfr almayb. (Allah itatindn
ayr yerd qlb qazanm ks, nfsi isty v eytana tabedir v
slind gnah ona qalib glib.) Pislikl (gnahla) qabaa gedn
ks (slind) mlub olub. (nki o, n pis dmn olan nfsi isty
mlub olub v dmnlrin n pisinin lind sir olan ks qlb
qazanmayb.)

320
mam li leyhis-salam (zkat vermy tviq edrk)
buyurmudur:
Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah
varllarn mallarnda yoxsullarn ruzilrini vacib edib. Buna
gr d varl ondan (onun z haqqn) sirgms yoxsul ac
qalmaz. Ehtiyacszl mtlq olan Allah (Qiyamt gn)
onlar bu i gr soru-sual edckdir.

gr insan altm yandan qabaq nfsi istklrin ona qalib glmsi v

cismani qvvlrin alna hakim olmas barsind bhan gtirs zrl
saylar. Amma altm yandan, qvvlrini ldn verdikdn v cl
yaxnlaandan sonra yen d nfsi istklr tabe olsa zr qbul
edilmz.

949

321
mam li leyhis-salam (bhan gtirmmyin trifind)
buyurmudur:
zr v bhan gtirmy ehtiyacszlq, onun (zr v
1
bhannin) dzgn v yerind olmasndan daha raftlidir.

322
mam li leyhis-salam (gnahdan uzaq olmaq barsind)
buyurmudur:
Sizin, eyb v nqsan siftlrdn uzaq v pak olan Allah
n yerin yetirmli olduunuz n az ey, Ona qar gnah
ildrkn (qzbin sbb olmamaq n) Onun nemtlrindn
kmk istmmyinizdir.2

323
mam li leyhis-salam (bndlikd shlnkarlq ednlrin
mzmmtind) buyurmudur:

Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah, acizlr

(itatd acizlr kimi basoyuqluq ednlr) shlnkarlq edn
zaman itati zirk v gzaqlarn (yax ilr grn alllarn)
qnimt v mnfti edib. (Onlarn shlnkarlqlar mqabilind
alllarn alqanl mnft v qazancdr.)

Bhan gtirmy ehtiyacnn olmamas rivsind davranman,

onu gtirmy mcbur olmandan daha yaxdr, htta dz desn v
bhann yerind qbul olunsa bel. nki bhan v zr gtirmk bir
nv zillt v xarlqdr.
2
nki Onun nemt verdiyi hr bir ks vacibdir ki, onlar itat v
bndlik yolunda srf etsin v bununla da kr etmi olsun v nticd
ona veriln nemt artrlsn. gr bu himmt malik olmasa, n az,
grk onlar gnah v itatsizlik yolunda deyil, halal olan v icaz
verilmi yerlrd srf etsin.

950

324
mam
li
leyhis-salam
(padahlar
barsind)
buyurmudur:
Padahlar Allahn yer zrindki gztilridirlr (ki,
insanlarn bir-birlrin ziyan vurmalarnn v pislik etmlrinin
1
qarsn alrlar).

325
mam li leyhis-salam mminin vsfind buyurmudur:
Mminin sevinci znd, kdri is qlbinddir. Sinsi
hr eydn genidir (tinliklr zaman sbri qdrsizdir); nfsi
hr eydn xardr (tvazkarl oxdur); itatsizlikdn zhlsi
gedir, riya v gzgirnliy nifrt edir. (in sonu barsindki)
kdri uzun, (layiqli ilrdki) sy v tla ykskdir. (Fikir v
dnc nticsind) dinmzliyi ox, vaxt (itat v bndliy)
mul, (Allahn nemtlrin) kr edn v (bla v tinliklrd)
ox sbrlidir. z fikir v dncsind (bndlik v iin sonu
barsind tfkkr) qrq olub, z istyind (baqasndan bir ey
istmkd) simiclik edir (ehtiyacn he ks bildirmir), xasiyyti
yumaq, tbiti mlayimdir (tkbbrl, mrur v baqalarn
incidn deyil). O, quldan xar (hamya qar ox tvazkar)
olmasna baxmayaraq, nfsi mhkm dadan da brkdir (din
yolunda catlidir).

326
mam li leyhis-salam (baqalarnn malnda gz olmamaq
barsind) buyurmudur:
n byk znginlik xalqn lind olan eylrd (vardvltd) gz olmamaqdr. (nki baqalarnn malnda gz
olmayan ks varllar kimi rifah v asayiddir.)

327
1

sas mtndki s-sultan klmsind olan lif-lam artikli

cinsiyyt artiklidir ki, btn padahlara amil olur. Onun xbrini ona
gr vzt gtirib ki, o, vazenin cmidir v hakim
v gzti mnasndadr.

951

mam li leyhis-salam (vd vfa etmk barsind)

buyurmudur:
Bir ey istniln xs, vd vermyinc azaddr (ists
1
edr, istms etmz).

328

mam li leyhis-salam (arzu barsind) buyurmudur:

gr bnd (bsirt gz il) mrn mddtin v onun
rftarna (onu yoxluq v faniliy kmsin) baxsa, arzuya v
onun aldatmalarna nifrt bslyr (ondan uzaqlaar v fikrini
onunla mul etmz).

329

mam
li
leyhis-salam
(var-dvlt
barsind)
buyurmudur:
Hr bir ksin malnda iki riki var: biri irs aparan, digri
is hadislr (bla v msibtlr. Buna gr d all adam el bir i
grr ki, onun pay o iki rikindn az olmasn).

330

mam li leyhis-salam (Allahdan istmk barsind)

buyurmudur:
tat v bndliyi olmadan (Allahdan) bir ey istyn,
kamannn yay olmayan ox atan kimidir (ki, oxu hdf
2
atmaz).

331

mam li leyhis-salam (elm barsind) buyurmudur:

Elm iki nvdr: biri fitri (nianlri mld akar) olan elm,
digri is (yrnmk v mtali il olan) eidilm elm. Eidilm
elm fitri olmaynca fayda vermz (insan elmin hqiqtlrin
atdraraq xobxt etmz).

332
1

Vd verndn sonra is azad deyil v grk vdin vfa etsin,

istniln eyi yerin yetirsin. Bu klamla bundan qabaqk klam
Nhcl-Blanin nsxlrinin oxunda yoxdur. Biz onlarn hr
ikisini bn bil Hdidin nsxsindn nql etdik.
2
Demli, mli olmadan Allah aran adamn istyi rva olmaz.
nki mli olmayan v vacib mllri yerin yetirmyn ks fasiqdir v
Allah, fasiqin duasn qbul etmz.

952

mam li leyhis-salam (fikir barsind) buyurmudur:

Dzgn fikir dvlt, stnlk v srvt baldr. Onlarn
glmsi il glir v onlarn getmsi il gedir.1

333
mam li leyhis-salam (yoxsulluq v varllq barsind)
buyurmudur:
Yoxsulluun zinti abr-ismtdir. Varlln zinti is
krdr.2

334
mam li leyhis-salam (zalm barsind) buyurmudur:
dalt (qiyamt) gn zalma mzluma zlm edilmi
gndn daha ardr. (Bu mslnin rhi 233-c klamda kedi.)

335
mam li leyhis-salam (byniln ilr tviq edib nalayiq
ilrdn kindirrk) buyurmudur:
Szlr qorunub (mlklr onlar ml shiflrin qeyd edirlr);3
gizli sirlr akar olub4 v (Muddsir sursinin 38-ci aysind
buyurulur:) Hr ks z mlinin
girovudur (onun czasna atacaq). nsanlar Allahn
qoruduu (eyb v nqsandan saxlayb zintlndirdiyi) kimsdn
baqa (inkiafda) naqis v (aldan) eyblidirlr. (nki) sual
soruanlar insan tinliy salb incitmk istyir, cavab
1

Bxt il dvlt hr kim yar olsa, hr n fikirls dz glr v dnc

oxlar istdiyi hdf dyr. Amma onlar insandan z dndrslr
fikirldiyi hr bir ey shv xar v insanlarn n alls olsa bel,
istdiyinin ks nticsini verr.
2
Gnah etmyn v xalqa l amayan yoxsulu ham triflyr v o,
payn tez tapar. Xalq kr edn varlnn xeyirxah olar v bu, Allahn
nemtinin artmasna sbb olar.
3
Nec ki, Qurani-Krimin Qaf sursinin 18-ci aysind buyurulur:

Dediyi hr szn (v ya sz deynin)

yannda (rqib v tid, yni,) hazr durub gzlyn (iki mlk)
vardr (ki, onlar xeyir v r mllri yazmaa mmurdurlar).
4
Nec ki, Qurani-Krimin Tariq sursinin 9-cu aysind buyurulur:
btn sirlrin akar olaca o qiyamt gn...

953

vernlri (he bir cavabda geri qalmamaq n) tinliyi qbul

edir. Onlarn fikiri daha dz olann da sevinc v qzb tez
gzl fikrindn dndrir. 1 Al onlardan mhkm olan ks
d gzucu bir bax tez ziyan vurar (aln hkmn zidd
davranaraq hrmtini itirr) v bir klm onu bir haldan digr
hala salar (deyiln bir sz nticsind qzblnrk xoaglmz i
grr).

336
mam

li

leyhis-salam

(dnyadan

uzaq

olmaa

hvslndirrk) buyurmudur:

Ey camaat! Allahdan qorxun (dnyaya v onun malna rk

balamayn). N ox adam ki, atmayaca eyi arzulayr,
yaamayaca binan tikir, tezlikl trk edcyi srvti
toplayr v blk d onu yrilikl (yri yol il) toplayb v
haqqn qarsn alb, (yni,) ona haram yol il atb v ona
gr gnahlarn yk altna girib. Bellikl, (qiyamtd) onun
ar yk il qaydacaq v (hesab v aradrma zaman)
Rbbinin hzuruna hsrt v kdrl glck. O, (bel bir xs
Qur'ani-Krimin Hcc sursinin 11-ci aysind buyurulduu kimi)

Hm dnyada, hm
d axirtd ziyana urayb. 2 Bu (hamya) akar olan bir
ziyandr.

Kimdns v ya ndns sevinnd, yaxud qzblnnd gzl fikrini

iltmz; sevincin sbb olan eyin eybin gz yumar v qzblndiyi
eyd eyb tutar.
2
Onun dnya ziyan budur ki, ondan bhrlnmmi lm onu
ourlayb. Axirt ziyan is onun dnyada bdi xobxtliy sbb olan
bir i grmmsidir.

954

337
mam li leyhis-salam (gnahdan knar qalanlar barsind)
buyurmudur:
Gnahlara (onun edilmsin) li atmamaq paklqdandr
1
(pakla sbb olan amillrdndir).

338
mam li leyhis-salam (abr barsind) buyurmudur:
Abrn donmu haldadr (qorunur). Az amaq v istmk
onun damclardr (onu tkr). Onu kimin yannda tkmyin
diqqt et. (Alaq adamlardan bir ey istm. nki onlar istyini
yerin yetirmslr xcalt kcksn, amma yerin yetirslr snin
hmi qarlarnda yilmyini istycklr.)

339
mam li leyhis-salam (yaltaqlq barsind) buyurmudur:
(Birini) layiq olduundan artq triflmk yaltaqlqdr (v
ikizllk niansidir). Layiq olduundan az triflmk is
acizlik (danmaqda bacarqszlq) v ya (ona) paxllqdr.
(Demli, dalt v brabrlik hr bir ksi layiq olduu qdr
triflmyimiz v mqam v drcsini hmin miqdarda z
xarmamzdr.)

340
mam li leyhis-salam (gnah barsind) buyurmudur:
(Allah yannda) n ar gnah insann yngl v kiik
hesab etdiyi gnahdr.2

341
1

nki insann li gnaha atmasa, o, ondan amanda qalmaq

mcburiyytind qalar v yava-yava gnah etmmk onun adtin
evrilrk ruhuna nfuz edr. Burada paklq v ismtdn mqsd el
hmin adt v vrdidir.
2
nki gnah htta kiik olsa bel, ona etinaszlq czadan qorxmamaq
v tvb etmmy sbb olur. Nticd insann vrdiin evrilrk
onun ruhuna nfuz edir v o, he bir gnahdan htta hr n qdr
byk olsa bel, kinmir.

955

mam li leyhis-salam (bzi xisltlrin xeyir v ziyan

barsind) buyurmudur:
Kim z eybin (atmazlqlar v pisliklrin) baxsa,
baqasnn eybini grmz. (nki z pisliklrini dzltmkl mul
olar v baqasnda eyb axtarmaa nvb atmaz.) Allahn verdiyi
ruziy raz olan ks, lindn xan ey n kdrlnmz.
(nki insann bir ey tapmas v onun xsin lind qalmas, onun
ruzisinin hmin ey olmasnn niansidir. Bir eyi axtarb tapmrsa,
yaxud tapr v sonra ldn xarrsa, demli, o, onun ruzisi deyilmi.
Buna gr d bir eyi ld etmmk n v ya tapandan sonra ldn
xarmaa gr kdrlnmk tqdir edilmi ruziy raz olmamaa
dlildir.) Kim zlm qlncn (qnndan) ks (ox zlm ets)
hmin qlncla ldrlr (axirtdn lav dnyada da mhv dar
olar). Kim (alt v vasitsiz, tin) ilrd alsa v ziyyt ks
(qza-qdrdn aslaraq) hlak olar. zn tinlik v ziyyt
burulanlarna atan (zif olmasna baxmayaraq, byk ilr girin)
ks boular (mhv olar). Kim pis yerlr daxil olsa, xalq onun
barsind pis gmanda olar (htta pis i grms bel). ox
danan ks ox shv edr (nki dananda fikirlmz). ox shv
edn ksin hyas az olar (nki irkin i onun pesi olar). Kimin
hyas az olsa onun prhizkarlq v gnahdan uzaql (da) az
olar. (nki hyas olmayan ks he bir nalayiq ii grmkdn
kinmz.) Prhizkarl az olann qlbi lr (Allahn rhmindn
uzaq olar. nki qlbin yaamas gnahdan kinmkdn asl, ona
baldr). Qlbi lm xs oda daxil olar. (nki bdi cnnt v
Allahn rhmi qlbi lnlr n deyil.) Kim xalqn eyb v

nqsanlarna baxb onlar bynms v sonra onlar zn

rva bils (z ets), demli, o, el axmaq v qanmazn zdr.
(nki o, dz v doru bildiyi eyin ksin gedib v bu, qanmazlq v
axmaqlqdr.) Qaneilik (z payna raz olmaq v ya qnat)

tknmz srvtdir. lm ox yada salan ks dnyadan aza

raz olar. (nki lmdn qafil olmaq insanda dnyaya hrislik gtirir.)
Kim dannn ml saslanmasn (dediyini etmli olduunu)
bils, barsind qrara gldiyi v hmiyyt verdiyi eydn
baqa az danar.

956

342
mam li leyhis-salam (zalm barsind) buyurmudur:
Zalm insann niansi var: (birincisi:) gnah v
itatsizlikl zndn stn olana (Allaha) zlm edr; (ikincisi:)
zor v stnly il li altnda olana zlm edr; (ncs:)
zalmlarn dstsin (sz, ml v mal xrclmkl) kmk edr.

343
mam li leyhis-salam (rahatlq v tinlik barsind)
buyurmudur:
tinlik v sxntnn n son hdd atmasnda rahatlq,
bla v msibt halqalarnn daralmasnda dinclik vardr. 1

344
mam li leyhis-salam shablrinin birin (arvad-uaq
barsind) buyurmudur:
inin oxunu arvad-uana hsr etm. nki gr onlar
Allahn dostu olsalar, Allah z dostlarn pu etmz (v
onlara yardm etmkd baqasna mhtac deyil). Amma gr
Allahn dmni olsalar, Allahn dmnlri n
kdrlnrk i grmyin ny grkdir?! (Onun dmnlrinin
vziyytini yaxladrmaq n alma. nki onlara kmk etmk
zab v czaya sbb olur.)

345
mam li leyhis-salam (eyb axtarmaq barsind)
buyurmudur:
n byk eyb v qbaht znd olan sifti (baqasnda)
nqsan tutmaqdr.

346
1

nki insan tinlikdn tng glnd xalis niyyt il Allaha pnah

apararaq tinliyinin aradan qaldrlmasn istyr v Allah, rhmini
ona amil edrk istyini rva edr.

957

mam li leyhis-salamn hzurunda bir kii olu olmu

digr bir kiini tbrik edrk bel dedi: Svari (yaxud zkal v
zirk) vladn mbark olsun sn! (Bu cml cahiliyyt dvrnd
rblrin ar idi. Onlar bu cml il tbriklrind uan svarilik v
xobxtliyini proqnozladrrdlar.) Sonra mam leyhis-salam

bel buyurdu:
(Uan olmasn tbrik ednd) el dem, de ki: Onu ta edn

Allaha kr olsun, sn ta edilmi vlad mbark olsun, bu

vlad tam kamala atsn v onun yax mllrindn
bhrlnsn.

347
mam li leyhis-salamn iilrindn biri byk bir ev
tikmidi. Buna gr d mam leyhis-salam (srvtin akar
olmas barsind bel) buyurdu:
Dirhmlr (gm pullar) balarn z xartdlar (gizltdiyin
eylr fa oldu). Ev snin varlln vsf edir (snin varllnn
niansidir).

348
mam li leyhis-salama dedilr: gr birinin evinin
qapsn zn balasalar v onu orada (azuqsiz) qoysalar,
ruzisi haradan glr? O Hzrt ruzi barsind buyurdu:
cl v lm gln yerdn! (lm haradan glirs Allahtala ruzini d oradan gndrmy qadirdir. Buna gr d qapnn
bal olmas lmn glmsin mane olmad kimi, ruzinin d
glmsin mane olmur.)

349
mam li leyhis-salam adamlar lm bir tayfaya ba
sal verib sbr etmlrini tvsiy edrk (lm barsind
bel) buyurdu:
Onun bu lm n sizdn balayb, n d sizinl qurtarr
(ki, ac olsun. ksin, onda ham brabrdir). Sizin bu yoldanz
(hyat zaman) sfr xrd (sizdn ayrlrd). Buna gr d
bel hesab edin ki, o z sfrlrinin birin gedib v sizin
958

yannza qaydacaq. gr qaytmasa, (el bel d olacaq) siz

onun yanna gedcksiniz. (Buna gr d ondan ayrlmaa gr
qmlnmk yersizdir.)

350
mam li leyhis-salam (kr v sbr etmy hvslndirrk)
buyurmudur:
Ey insanlar! Allah grk sizi (Onun) zab v czasndan
qorxan grdy kimi, nemt v bxilrindn d qorxan
grsn. (Grk hmi Allahn nemtlrin kr etmkd diqqtli
olasnz v nakrlk etmysiniz ki, zab v czaya dar olmayasnz.)

Hqiqtn lind srvti artan v onu zabn tdricn

glmsi (glm sbbi) bilmyn (v nakrlk edn) ks
qorxuludan xatircm v arxayn (qafil) olub. Hminin
yoxsullaan v onu snaq v imtahan (z sna) bilmyn (v
sbrliliyi ldn vern) ks, mid bslnilrk arzulanan (sbrli
xs n nzrd tutulmu) mkafat zay edib.

351
mam li leyhis-salam (nfsin istklrindn uzaq olmaq
barsind) buyurmudur:

Ey nfsin istyinin sirlri, dayann (ona tabe olmayn)!

nki dnyaya rk balayan msibt v qm-qssnin
dilrinin ssindn (qzb v srtlikdn yaranan ar drdlri
eitmkdn) baqa bir ey qorxutmur (nec ki, insan birin qar
qzblnnd dilrini bir-birin srtr). Ey insanlar! Nfslrinizi
dblndirmk v islah etmkl znz mul olun
(bynilnlri z arnz edin) v onlar (nalayiq) xislt v
vrdilr crt etmkdn qaytarn (ki, qiyamt czasndan
qurtulasnz).

352
mam li leyhis-salam (pis gman barsind)
buyurmudur:
Birindn (birinin azndan) xan sz barsind n qdr ki,
yax ehtimal ver bilirsn, pis gman etmmlisn. (N
959

qdr ki, mmkndr, ona qar pis gmanda olma. Hminin birindn
grdyn ii bacardqca yax san. Amma bzi yerlrd uzaqgrnliyi
ldn vermk olmaz. 110-cu klamda nikbinlik v bdbinliyin yerlri
myynldirilib.)

353
mam li leyhis-salam (salavat gndrmy tviq edrk)
buyurmudur:
Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allahdan
hact v istyin olanda, z istyini Allahn Peymbrin
(sllllahu leyhi v alih) salavat gndrmkl bala v sonra z
hactini ist. nki Allah Ondan istniln iki hactdn
birini (Peymbr rhmt v salam gndrmsi istyini) qbul edib
digrini (snin z hactini) qbul etmmkdn ox-ox
sxavtlidir.

354
mam li leyhis-salam (qalmaqal v kim barsind)
buyurmudur:
Abrna simiclik edn (abrn qoruma sevn) ks, grk
(baqas il bir ey barsind) mbahis etmyi knara qoysun.
(nki mbahis etmk, xsusil eyb axtaranlarla kimk insann
abrn aparr v qlblrd ona qar kin yaradr.)

355
mam

li leyhis-salam (tlsknlik v sstlyn

mzmmtind) buyurmudur:
(Hr hans bir i) imkan yaranandan qabaq (onda) tlsmk
v mnasib vaxt v frst yaranandan sonra sstlk etmk
axmaqlq v qanmazlqdandr. (nki tlsmk ifrat, sstlk is
shlnkarlqdr v all adam onlarn hr ikisindn uzaq olar.)

356
mam li leyhis-salam (faydasz sual barsind)
buyurmudur:
Olmayacaq ey (msln, haqqnda bhs ediln frzi msllr)
barsind sual soruma. nki (ri hkmlr v hyati ilr kimi)
960

mvcud eylrd snin n muliyyt v i var (ki, grk

onlarla mul olasan).

357
mam li leyhis-salam (bzi byniln siftlr yiylnmy
tviq edrk) buyurmudur:

Fikir saf v aydn gzgdr (ki, iin sonu onda grnr).

ibrt gtrmk qorxudan ydverndir.
Baqasndan bynmdiyin eydn (irkinlikdn) uzaq
olman db v zinti sn bsdir.
(Ruzigardan)

358
mam li leyhis-salam (ml il birg olan elm barsind)
buyurmudur:
Elm ml baldr. Buna gr d kim bildis ml etdi
(ks halda, yni, gr zahird biln kimi grnb ml etmirs, demli,
slind bilmir). Elm mli arr (zn trf dvt edir). gr
onu (onun dvt v arn) qbul ets hmin elmdn xeyir
grlr. ks halda is elm mldn uzaqlar (hmin elmdn
xeyir grlmr, nec ki, nadanlqdan xeyir ld edilmir. Demli, bu elm
xeyir vermmkd nadanlqla brabrdir).

359
mam li leyhis-salam (dnyadan uzaq olmaq barsind)
buyurmudur:
Ey insanlar! Dnya mal mhvedici vba gtirn
doranm quru otdur. Buna gr d kmk v qalmamaq
onda qrar tapmaqdan daha xeyirli olan otlaqdan uzaq olun.
(nki onda qalmaq v ona rk balamaq bdbxtliy sbb olur.)
Onun az (bu yolu sona atdracaq) ruzi v xryi, onun
srvtindn daha pakdr. (nki onun dnyada zhmti, axirtd
is hesabat daha azdr.) Onda (hrislik v tamahkarlq ucbatndan)
oxlu srvt toplayann (axirtd) kasb v yoxsul olmas
hkm edilib. (nki o, dnyada giriftar olub v azuq gtr
bilmyib.) Hminin ondan (qnat etmk v qane olmaqla)
ehtiyacsz olan (srvt toplamayan) ksin (qiyamt gnnd) rahat

olmasna kmk edilib. Dnya, onun zint v bzyinin

961

heyrtlndirdiyi ksin iki gzn d anadanglm kor edib.

(Sanki onda grm sr-lamti yoxdur.) Onunla dostluu z
pesi edn ks, fikir v zehnini kdrlrl doldurar v
hmin kdrlr onun qlbind iztiraba sbb olar. Bir irad
v istk onu (dnya mal ld etmk n) mul v giriftar
edr, digr bir irad v istk is onu qmlndirr. O, nfs
yolu (boaz) tutulana (ln) kimi hmi qm-qss v
dgnlklrin kimsinddir. Bellikl, qlbinin iki
damar qrlm (hlak olmu) halda onu shraya atarlar
(qbristanlqda torpaa taprarlar). Allaha onun mhv olmas,
qarda v dostlarna is onu (qbr) atmaq yngl v asandr.
Mmin dnyaya ibrt gz il baxr, naarlqdan mcbur
olub qarnnn ehtiyac miqdarnda qida v ruzi ld edir v
(dnya barsindki shbti) qzb v nifrtl dinlyir. (nsann
dnyadak vziyyti is beldir:) gr filanks varl v imkanl
oldu deyils (bir mddtdn sonra) kasb v yoxsul oldu
deyilr; gr varlna sevinslr (digr bir gn) yoxluuna
kdrlnrlr. Budur insann dnyadak vziyyti v hl
(dnyaprstlrin zabn arl v tinlik v giriftarln bdiliyi
sbbindn Allahn rhmi v asudlikdn) namid olacaqlar gn
(qiyamt) glmyib.

360
mam li leyhis-salam (Allahn savab v czas barsind)
buyurmudur:
Eyb v nqsan siftlrdn uzaq v pak olan Allah, (itat
mhtac olduu v ya itatsizlikdn qorxduu n deyil) bndlrini
z zabndan saxlayb onlar cnnt gndrmk n
bndlik v itat savab v gnaha cza myynldirib.

361
mam li leyhis-salam (fitnkarlarn v fitnkarlq zamannn
mzmmtind) buyurmudur:

nsanlar n el bir dvran glck ki, onda Qurandan

niandn (mnalar v hqiqtlri barsind dnmdn yazb
oxumaqdan), slamdan is addan (onun hkmlrin ml etmdn
962

hadtlri demkdn) baqa bir ey qalmayacaq. Hmin

zamanda onlarn mscidlri bina (zint v gzlliyi)
baxmndan abad, hidayt baxmndan is (onlarda prhizkar v
hidayt edn olmad n) virandr v onlarn sakin v
abadladranlar (mscidd toplaanlar) yer znn n
pislridirlr. (nki) onlardan fitn xaric olar v onlarda

itatsizlik v gnah yerlr. Hmin fitndn knarlaan hr

bir ksi ona qaytararlar v ondan arxada qalan ona trf
apararlar. Eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah
buyurur: z haqqma and imim ki, hmin insanlar n
sbrli v alllarn onda (ondan qurtulmaqda) srgrdan
qald bir fitn gndrim. Hqiqtn (O, dediyini) edndir.
Biz Allahdan (fitnkarlar kimi bdi czaya dar olmamamz
n) qflt v xbrsizlik gnahndan kemsini istyirik.

362
Nql edilib ki, mam li leyhis-salam ox az vaxtlar
istisna olmaqla hmi minbr xanda xtbdn qabaq
(prhizkarlq barsind bel) buyurard:
Ey insanlar! Allahdan qorxun. He ks bo yer
yaradlmayb ki, oynasn; zbana buraxlmayb ki, yersiz
v bihud i grsn. Onun zn bzyrk gzl gstrn
dnyas pis baxn ona irkin kimi gstrdiyi axirtin vzi
v yerini tutan deyil. Hminin n yksk zm v
alqanlqla dnyadan istdiyini ld edn aldanm ks,
axirtdn n az payn v nsibini ld etmi digri kimi
deyil.1

363
mam li leyhis-salam (byniln v xoagln xisltlr
barsind) buyurmudur:
1

nki yer znn padahln ld etmi xs, axirt n kiik v az

mnftli bir i grm ksl bir v brabr deyil. Ona gr ki,
birincinin qlb v nailiyyti btn saysz-hesabsz tinlik v qmqsssin baxmayaraq sona ataraq yox olur. Digrinin nailiyyti is
hmilikdir v ona he bir qm-qss yol tapa bilmir.

963

(nsan dnya v axirt sadtin qovuduran) slamdan uca he

bir rf v byklk yoxdur. Prhizkarlqdan (Allahdan
qorxmaq v Ona itat etmkdn) stn izzt, kinmkdn
(gnahdan v haram olmas bhli eylrdn zn saxlamaqdan)

gzl v mhkm snacaq v tvbdn smrli v

nicatverici fati yoxdur.1 Qnatdn zngin xzin
yoxdur v verilmi ruziy raz olmaq kimi he bir srvt
yoxsulluun qarsn almr. Ona atm eyl kifaytlnn
ks rahatla qovuub v dinclikd oturaq salb. Dnyaya
meyl v rbt n ar tinliyin aar v giriftarln
miniyidir. Hrislik, tkbbr v hsd insan gnahlara
dmy arr. r v pislik btn irkinliklri bir yer
toplayr (hat edir).

364
mam li leyhis-salam (Hzrt Peymbrinsllllahu leyhi
v alihshablrinin yaxlarndan olmu) Cabir ibn Abdullah
nsariy (din v dnyann daya barsind) buyurmudur:
Ey Cabir! Din v dnyann mhkmlik v brqrarl drd
ksin vasitsi ildir: z elmini ildn (onun sasnda davranan v
onu xalqa yrdn) alim, yrnmyi eyb v ar bilmyn nadan,
(baqas barsind) z yaxlq v ehsannda simiclik etmyn
varl, z axirtini dnyaya satmayan yoxsul. Buna gr d
alim z elmini iltmynd nadan yrnmyi ar bilck, varl
z yaxlq v ehsannda xsislik ednd yoxsul axirtini
dnyasna satacaq (nalayiq ilr grck).
Ey Cabir! Allah hr kimin nemtlrini (hr kim ta etdiyi
mal, srvt, byklk v bu kimi ltflri) artrsa, xalqn ona olan
ehtiyaclar (istklri) da artar. Buna gr d kim Allaha gr
1

nki tvbnin icazy ehtiyac yoxdur, halbuki peymbrlr,

vliyalar v mminlr gnahkarlar n fat etmk icazsi ld
edincy qdr az aa bilmzlr. Qurani-Krimin ura sursinin 25ci aysind buyurulur:

Bndlrinin tvbsini qbul edn v gnahlardan (onlarn
gnahlarndan) ken Odur. Bqr sursinin 255-ci aysind is bel
buyurulur: Onun izni olmadan (qiyamtd)
Onun hzurunda (gnahkara) kim fat ed bilr?

964

hmin nemtlrd vacib olan eyi yerin yetirs, Allah

onlar davaml v hmilik edr. Amma kim onlarda vacib
olanlar Allaha gr yerin yetirms Allah onlar mhv v
yox edr.

365
bn Crir Tbri znn tarix kitabnda nql edib ki,
(mam li leyhis-salamn shablrinin yaxlarndan v) bn s
il Hccaca qar mharib etmk n syana qalxanlardan
olmu bdrrhman ibn bi Leyla Fqih camaat cihada
(Hccac il mhariby) hvslndirrkn bel deyirmi: Biz
(Siffeyn mharibsind) am hli il qarladmz gn linin
Allah saleh v xeyirxahlar iind onun drcsini ucaltsn
v ona hidlr v doruularn savabn ta etsin (mr be
m'ruf v nhy z mnkr barsind) bel buyurduunu eitdim
ki:
Ey mminlr! Kim zlm v sitm edilmsini v xalqn
xoaglmz v nalayiq ilr dvt edilmsini grs v onu
qlbi il inkar ets, (qiyamt gnnn soru-sualndan) qurtulub
v (gnahdan) uzaq olub. (Bu, insan l v dili il hmin eyi inkar v
rdd ed bilmynd v ya qorxu v zrr yetirilmsindn amanda
olmayan zaman ndr. mumiyytl onun hkm yerlrinin
mxtlifliyi il dyiir.) Kim onu dili il inkar ets savab

qazanb v onun mkafat qlbi il inkar edndn oxdur.

Allahn sznn (din, tovhid v itatin) uca, zalmlarn
szlrinin (irk, kfr, aznlq v gnahn) alaq v xar olmas
n onu qlnc (vuruma) il inkar edn ks is hidayt v
nicat yoluna atb, (Allahn byndiyi) dz yolda dayanb v
(Allah v Peymbr) yqinlik v inam onun qlbind nurlanb
(akar olub).

366
mam li leyhis-salam znn bu mzmunda (mr be
m'ruf v nhy z mnkr barsind) olan digr bir klamnda da
buyurmudur:

965

Onlardan (inkar ednlrdn) bzilri pisliklri z l, dil v

qlbi il inkar edir. Bellikl, o, gzl xisltlri sona
atdrb, kamala yetirib. Bzilri li il deyil, dil v qlbi il
inkar edir. O, iki gzl xisltdn yapb, birini (l il inkar
etmyi is) zay edib. Bzisi is l v dili il deyil qlbi il
inkar edib. O, xisltin n rfli ikisini zay edib v bir
xisltdn (qlb il inkar etmkdn) yapb.1 Bzilri is nalayiq
ilri dil, qlb v li il inkar etmir. O, dirilrin lsdr.2
Btn yax mllr v Allah yolunda cihad etmk, mr be
m'ruf v nhy z munkrin mqabilind geni dryaya az
suyu atmaq kimidir. (nki slamn vcudu mr be m'ruf v nhy
z mnkr ildir.) mr be m'ruf v nhy z mnkr cli
yaxnladrmr v ruzini azaltmr 3. mr be m'ruf v nhy
z mnkrin n gzli, zalm padahn yannda (onu zlmdn
saxlayan, xeyir v yaxla svq edn) bir haqq v dz szdr
(haqq sz demkdir).
4

367

bu Cuhyfdn nql edilib ki: mirl-mminin li

leyhis-salamdan (mr be mruf v nhy z mnkr barsind)
bel buyurmasn eitdim:
Mlub olacanz (bdbxtilik v ilahi rhmdn uzaqda
qalmanz nticsind sizdn alnacaq) ilk ey llrinizl cihaddr
(vurumaqdr ki, kafir v mriklrl mharib etmyck, fasiq, zalm
v gnahkarlar barsind Allahn myyn etdiyi cza nvlrini icra
1

nki l v dil il inkar olmadan ancaq qlbd inkar etmyin xaricd

he bir xeyri yoxdur. Buna gr d o, iki xislti bundan rfli v stn
adlandrb.
2
nki gr onun imkan yoxdursa he olmasa grk qlbi il inkar
etsin. Bel olmasa o, Allaha iman gtirmsind d doruu deyil. nki
Allah sevn ks Allahn dmni olan gnahkar dmn bilmlidir.
3
nki cl z vaxtnda atar v ruzi, mr be m'ruf v nhy z mnkr
edilib edilmmsindn asl olmayaraq azalb oxalmr. Buna gr d
cannn qorxusundan v ya xalqn qzbi nticsind ruzisinin azalmas
thlksindn btn xobxtliklrin tmli olan bu byk ibadti ldn
xaran xs, shv fikirddir.
4
Bu, Vhb ibn Abdullah Suainin knysidir. O, mam li leyhissalamn shablrinin yaxlarndan, dostlarndan v inanlmlarndan
olub. Hzrt onu Vhbul-xeyr adlandrrd v onu Kufd
beytlmala mmur tyin etmidi.

966

etmyck v onlar mzmmt edrk dblndirmycksiniz).

Ondan sonra (itircyiniz ey) dillrinizl olan cihaddr (ki,
gnah v irkin mllri eidib grcksiniz, amma grmmi v
eitmmi sayacaqsnz). Ondan sonra is qlblrinizl olan
cihaddr (ki, zalm v pis ml sahiblrin xeyir yetirck, onlarla
1
dostluq edck v onlara ehtiram gstrcksiniz). Buna gr d

qlbi il byniln ii tanmayan v nalayiq mli inkar

etmyn ks (yax ml sahiblrini sevmyn v pis mllilri
dmn hesab etmyn bu, mr be mruf v nhy z mnkr
mslsind vacib olan iin n aa hddidir ) trsin evrilck
v ba aa, aya is yuxar olacaqdr (dnyada rahatl
olmayacaq v srgrdan qalacaq, axirtd is sadtini ldn verrk
bdi czaya dar olacaqdr).

368
mam li leyhis-salam (haqq v batil barsind)
buyurmudur:
Haqq (zahird) tin v ar, amma (batind) irin, batil is
(zahird) yngl v asan, lakin (batind) vbagtiricidir
(mhvedicidir).

369
mam li leyhis-salam (insanlarn aqibti barsind)
buyurmudur:
Bu mmtin n yaxs n bel Allahn zab v
czasndan arxayn v xatircm olma. nki eyb v nqsan
siftlrdn pak v uzaq olan Allah ('raf sursinin 99-cu
aysind) buyurub ki:

Allahn czasndan ziyana uram tayfadan baqa he ks
xatircm olmaz. Bu mmtin n pisi n bel Allahn
rhm v mrhmtindn namid olma. nki eyb v nqsan
siftlrdn pak v uzaq olan Allah (Yusuf sursinin 87-ci
1

Yoxsul prhizkar v yaxlara is etinaszlq gstrck, onlardan

uzaqlaacaqsnz. Hmin zaman dinin ii sona atm olacaq. nki l
v dil il cihad etmk mmkn olmasa da qlb il cihad etmy, htta
zd akar ed bilms d, hamnn gc ata bilr. ndi gr onu da
trk etslr, bu, xlaqn dyimsi v dnya v axirtd aznlq v
bdbxtlik niansidir.

967

aysind) buyurub ki:

Allahn mrhmtindn yalnz kafirlr midini zr.

(Buna gr d hamnn iinin sonunun nec olacan Allah bildiyi n
he ks zahiri vziyyt arxaynlab onun aqibtindn xatircm v ya
namid olmamaldr.)

370
mam li leyhis-salam (xsislik v simicliyin mzmmtind)
buyurmudur:
Xsislik pislik v irkinliklr toplusudur. O, (insann,)
vasitsi il hr bir pisliy kildiyi cilovdur. (nki xsislik
insan hsd, hrislik, qohumlarla laqlri ksmk, zif v yoxsullara
zlm etmk v bu kimi gnahlara kir.)

371
mam li leyhis-salam (ruzi barsind) buyurmudur:
Ruzi iki nvdr: snin axtardn ruzi v sni axtaran
ruzi ki, sn ona trf getmsn d o, sn trf glckdir.
Buna gr d ilinin qm-qsssini gnnn qm-qsssin
yklm. Sn hr gn hmin gnn z ruzisi bsdir. Bel
olan halda, gr (ruzisinin qm-qsssini kdiyin) il snin
mrndn olsa, Allah-tala yeniln hr sabahda sn
ayrd ruzini tez sn atdracaq. Amma gr (hmin) il
snin mrndn olmasa, snin olmayan eyin qmini
kmkl n iin var? He bir axtaran snin ruzind sndn
qabaa d bilmz v he bir gcl onda sn qalib gl
bilmz (v onu snin lindn ala bilmz). Snin n tqdir
edilmi ey he vaxt gecikmyckdir (z vaxtnda atacaqdr.
Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)
Bu klam (hr bir ksin tqdir edilmi ruzisinin glib atmas
cmlsi) bu fsild bundan nc (iki yz lli doqquzuncu klamda)

kedi. Amma burada daha aydn v geni izahl olduu n

kitabn vvlind qoyulmu qaydaya sasn onu bir daha,
ikinci df byan etdik.

372
968

mam li leyhis-salam (dnyann uyumazl barsind)

buyurmudur:
N ox gndz z tutan ki, ona arxa evir bilmz (cl
ona axama xmaa imkan vermz). N ox gecnin vvlind
(vziyytinin yaxlna) qibt ediln ki, gecnin axrnda ona
alayanlar ayaa qalxdlar. (Bli, gecnin vvlind taxt-tac var
idi, shr tezdn is torpan altna getdi. Buna gr d all adam
dnyaya v onun malna rk balamaz v z dinini v bdi
xobxtliyini ona satmaz.)

373
mam li leyhis-salam (sz barsind) buyurmudur:
N qdr ki, danmamsan, sz snin sirindir. El ki
dil gtirdin sn onun sirisn. (vvlc sn ona hakim idin, indi
is o sn hakimdir v ists sn xeyir gtirr, ists ziyan.) Buna
gr d qzl v gm xzind saxladn kimi dilini d
(az xzinsind) saxla. nki ola bilr ki, bir klm, nemti
ldn xarsn v qarya zab v tinlik gtirsin. (Buna gr
d grk ox danlmasn v dnmdn bir sz deyilmsin.)

374
mam li leyhis-salam (yen d sz barsind)
buyurmudur:
Bilmdiyini dem. (nki o, ya yalandr, ya da yalan ehtimal
olan bir ey. Nadanlq v cahillik zrind olan hr bir szdn is
kinmk vacibdir.) Htta bildiyin hr eyi d dem. (nki snin
zn v ya baqasna ziyan ola bilr, birinin sirrini amaq kimi.)

nki eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allah,

snin btn bdn zvlrin bir sra hkmlr vacib edib v
qiyamt gn onlarla sn qar dlil gtirck. (Msln
buyuracaq ki, sn dili haqq sz danmaq n verdim, sn is itat
etmdiyin n zab v czaya layiqsn.)

375
mam

li

leyhis-salam

hvslndirrk) buyurmudur:

969

(gnahdan

uzaq

olmaa

Allahn sni Ona qar gnah iltmkd grmsi, Ona

itatd is tapmamasndan qorx ki, ziyana urayanlardan
olarsan. Gclnnd, Allahn itatind gcln. Ziflynd,
Allaha qar gnah etmkd zifl.1

376
mam li leyhis-salam (yd verrk) buyurmudur:
Gznl dnyann etdiklrini (yalan v vfaszln) grgr ona arxalanmaq, rk balamaq nadanlqdr. Savabna
min olduun zaman (nticsinin cnnt v bdi rahatlq olmasn
bilnd) gzl mld (itat v bndlikd) shlnkarlq etmk
ziyana uramaqdr. Snamam, hr bir ks etimad etmk
acizlik v uursuzluqdur (id uursuzlua sbb olar. nki
hmin xs kim etimad etmsini bilmir v inama layiq adam axtara
bilmir).

377
mam li leyhis-salam (dnyann mzmmtind)
buyurmudur:
Allaha qar ancaq dnyada gnah edilmsi v Onun
yannda olan ey (sadt v xobxtliy) ancaq dnyadan
uzaqlamaqla nail olunmas, dnyann Allah yannda
hqirliyinin nianlrindndir.

378
mam li leyhis-salam (gzl ml hvslndirrk)
buyurmudur:
mlinin arladrd (ibadt etmyn v yax ilr grmyn
2
tnbl) ksi soy v kk qoaqladrmaz. (Seyyid Rzi leyhirrhm deyir:)

Yoxsa bel olmasn ki, namaz ziflikdn oturub qlasan, amma pislik
edn zaman cld ayaa qalxasan. Buna gr d namazn bacardqca
ayaq st durub ql, pislik etmk istynd is otur v zn cilovla.
2
Ata-anasnn v ya babalarnn birinin byklk v xobxtliyi onun
byklk v xobxtliyin sbb olmaz. Bu klam eyni il iyirmi ikinci

970

Digr bir rvaytd is beldir: z mqam v drcsini

itirn ks atalarnn mqam v drcsi fayda vermz.1

379
mam li leyhis-salam (id almaq barsind)
buyurmudur:
Bir eyi axtaran ks onu v ya onun bir hisssini
tapacaqdr.2

380
mam li leyhis-salam (hqiqi yaxlq v pislik barsind)
buyurmudur:
Arxasnda od olan (ilahi zaba sbb olan) xeyir v yaxlq
(dnya mnfti, slind) xeyir v yaxlq deyil. Arxasnda
cnnt olan tinlik v pislik (dnyada kiln ziyytlr, slind)
tinlik v pislik deyil. Cnntdn aa hr bir nemt kiik
v hmiyytsizdir. Oddan aa hr bir bla v tinlik
rahatlq v asayidir. (nki o nemt nemt demk olar ki, onun
arxasnda cza olmasn. Hminin o tinliyi tinlik hesab etmk olar
ki, onun arxasnca bdi rahatlq olmasn.)

381
mam li leyhis-salam (tinliklr v nemtlr barsind)
buyurmudur:
Bilin ki, bla v tinliklrdn biri yoxsulluqdur.
Yoxsulluqdan daha tini bdnin xst olmasdr. Bdnin
xst olmasndan daha ar is qlbin xstliyidir. (nki o,
axirt xobxtliklrinin ldn xmasna sbb olur.) Bilin ki,
nemtlrdn biri var-dvltin oxluudur. Var-dvltin
oxluundan daha yax, salamlqdr. Salamlqdan daha
klamda kedi, ancaq bu frql ki, orada klamn axr
mqam v drcsi qoaqladrmaz klind nql edilib.
1
Nhcul-Blanin ksr nsxlrind bu klam gtirilmyib. Biz onu
bn bil Hdidin v eyx Mhmmd bduhun nsxlrindn nql
etdik.
2
nki istmk ld etmk n hazrlqdr. gr istedad v hazrlq
kamil olsa onun hamsn ld edck. Kamil olmasa is istniln eyin
atmayan hisssi istedadn azl miqdarnda olacaqdr.

971

yax is qlbin prhizkarldr. (nki o, bdi xobxtliklrin

ld edilmsin sbb olur.)

382
mam li leyhis-salam (mminin vaxt barsind)
buyurmudur:
Mminin saat var (gec-gndz saatlarn hissy
blmlidir): Rbbi il raz-niyaz etdiyi saat (vaxtnn skkiz
saatn Allahn ilrin srf etmlidir); z mitini (yaay
ehtiyacn) tmin etdiyi saat (gec-gndznn skkiz saatn ticart,
myyn pe v ya digr ilr srf etmlidir); z il halal v
gzl eylr arasnda lzzt almaq n ayrd saat.1 All
adama (mli ala sasn) bu eydn baqas n sfr
etmk rva deyil: mitini dzltmk (ticart, alver v i)
n, yaxud mad iind addmlamaq2 n ya da (ab-havan
dyimk v salamlq n ediln sfrlr kimi) haram olmayan
eylrdn lzzt almaa gr.

383
mam li leyhis-salam (dnya v onun mal barsind)
buyurmudur:
Dnyaya (onun malna) rbt v meyl gstrm (ona rk
balama) ki, Allah sn onun irkinliklrini gstrsin. (nki
vurun eyblri grmr v onun grn gz kor olur. z iindn)
xbrsiz olma ki, sndn xbrsiz deyildirlr. (Allah sn v
snin ilrin baxr.)

384
mam li leyhis-salam (danmaq barsind) buyurmudur:

Onun skkiz saatn yatmaq, yemk v canna qulluqda keirmlidir. Qeyd

etmk lazmdr ki, hr bir hissni bir ey ayrman mnas, onlar birbirinin ardnca yerin yetirmk deyil. Blk mqsd budur ki, mmin hr
gec-gndzd vaxtnn d birini hmin ilr srf etmlidir.
2
zmtli Mkk v digr mqdds yerlrin ziyartin getmk v ya
Allah yolunda cihad v kafir v mnafiqlrdn mdafi kimi ilr
(nzrd tutulur).

972

Dann ki, tannasnz. nki insan dilinin altnda

gizlnib. (Alllar v alimlr danmaynca mqamlar mlum olmaz.
Cahil v nadann danmamas daha yaxdr. nki dilin ball
qbaht v rsvaylqlar gizli saxlayr.)

385
mam li leyhis-salam (mk barsind) buyurmudur:
Mk gzl tirlidir. Onun qab yngl, iyi is gzldir.

386
mam li leyhis-salam (tvazkarlq barsind)
buyurmudur:
ynmyini knara qoy, kibr v lovalanma bandan
xart (hamya qar tvazkar ol) v qbrini yadna sal (ki,
nalayiq ilrdn kinsn).

387
mam li leyhis-salam (dnya mal n almaq barsind)
buyurmudur:
Dnyadan (onun malndan halal yol il) sn trf glni
gtr v sndn z evirndn (lin atmayandan) sn d z
evir. gr sn (bu ii) etmsn (lin atmayan eylrin arxasnca
getsn), onda axtar v istyind ifrata varma (haram v
gnahdan uzaq ol v zn v ailni ox tinliy salma).

388
mam li leyhis-salam (gzl sz barsind) buyurmudur:
N ox sz ki, (qlblr) tsiri hcum etmk v
sramaqdan daha oxdur. (Ola bilr ki, all adam qlnc v
dymkl grl bilmyn ii szl grsn.)

389
mam li
buyurmudur:

leyhis-salam

973

(qnat

hvslndirrk)

(Ruzidn) hr n il kifaytlnmk (yaay keirmk)

mmkndrs o bsdir. 1

390
mam li leyhis-salam (zlm tabe olmamaq v alalmamaq
barsind) buyurmudur:
(Mrd n) lm alalmaq v hqirlikdn stn v daha
yaxdr. Aza raz olmaq (varllara) yaxnlamaq v yaltaqlq
etmkdn daha yaxdr. Oturduu yerd bir ey verilmyn
(sy v tla etmyib bir ey ld etmyn) ks durduu yerd d
verilmz.2 Ruzigar iki gndr: bir gn snin adlq v kam
alman n, bir gn is tinlik v nakamln n. Buna
gr d adlq gnnd itatsizlik etm (nakr olma) v
tinlik olan gnnd sbrli ol (dzmszlk etm v zn
alaltma).

391
mam li leyhis-salam (ata il vladn bir-birlrinin
boyunlarnda olan haqq barsind) buyurmudur:
vladn atann, elc d atann vladn boynunda haqq
var. Atann vladn boynunda olan haqq budur ki, o, eyb v
nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allaha itatsizlikdn
baqa hr bir eyd ataya tabe olmal, itat etmlidir.
vladn atann boynunda olan haqq is budur ki, ona yax
ad qoysun (msumlar leyhimus-salamn zlrinin v ya vlad v ail
zvlrinin birinin adn qoysun vladna), onu dbli v gzl
xlaql trbiy etsin v ona Quran yrtsin.

392
mam li leyhis-salam (tsiri olan v olmayan eylr
barsind) buyurmudur:
1

Yaxs budur ki, insan, artn trafna frlanmasn, zn ox

zhmt salmasn v vaxtn bdi sadt ld etmk n Allah yolunda
v xalqa xidmt srf etsin.
2
O, ox almaqla da bir ey ld etmyck. Buna gr d axtar v
istmkd d ifrata varmamaq v haram i mrtkib olmamaq
lazmdr. nki tqdir olunmu ey glib atacaqdr.

974

Gz dymsi, ovsun, cadu, azn xeyirliy amaq

(msln xstnin kimdns ey salam mracitini eitmsi v eitdiyi
kimi olacana inanmas) haqdr (onlarn hr biri z tsirini gstrir).

Azn pisliy amaq v xstliyin birindn digrin

kemsi dz deyil (tsirsizdir). Gzl iy, bal, minik minmk
v yalla baxmaq qm v kdrlri aradan aparan
ovsunlardr v xstlr onlarn vasitsi il saalarlar.1

393
mam li leyhis-salam (xalqla eynilmk, uyumaq
barsind) buyurmudur:
Xasiyyt v xlaq chtindn xalqa yaxnlamaq (yaay
trzind onlar kimi olmaq) onlarn kinlrindn amanda olmaqdr
(amanda olmaa sbb olar. nki kim din zidd olmayan ilrd
xalqla uyusa, onlar kimi olsa onu sevrlr v qlblrind ona qar kin
saxlamazlar).

394
mam li leyhis-salam onunla dananlardan biri,
zndn byk sz sylyrkn (yersiz sz barsind)
buyurmudur:
Qanad xarmam udun v krp ikn nrilddin.
(Xlas, bizim yanmzda bel szlr danmaq sn yaramaz. Yaxud
snin kimisinin bel bir sz demsi layiq deyil. Seyyid Rzirhimhullah-deyir:)
Burada (sas mtndki) -kirdn mqsd

quun gclnrk mhkmlnndn qabaq xartd ilk

qanaddr. s-sqb is byyn kimi
nrildmyn dv balas mnasndadr.

395
mam li leyhis-salam (hr il mul olman ziyan
barsind) buyurmudur:
1

Bu klam v 385, 386 v 391-ci klamlar Nhcl-Blanin

nsxlrinin oxunda yoxdur v biz onlar bn bil Hdidin nsxsindn
nql etdik.

975

Kim mxtlif ilrl mul olsa (mxtlif ilr grmk

ists) ar qlmaq bacarqlar onu trk edrlr (o, qld
arlrdn he bir ntic ld etmz v mvffqiyyt qazanmaz).

396
mam li leyhis-salamdan

Allahdan baqa he bir qdrt v qvv yoxdur klamnn
mnasn soruarkn o Hzrt buyurmudur:
Biz Allahla birg bir ey malik deyilik (Onunla rik
deyilik) v O, bizi malik etmyinc he bir ey (ndam, gc,
al v sair) malik olmuruq. Buna gr d bizi bir ey malik
ednd ki, Onun z bizdn daha qabaq malikdir
boynumuza vzif qoyur (nys mr edir v ya ndns
kindirir). Hmin eyi (bir ey gcn atmasn) bizdn alanda
is, o bardki vzifni boynumuzdan gtrr (hmin ey
barsind bizdn soru-sual etmyck).

397
mam li leyhis-salam mmar ibn Yasirin (rhimhullah)
Meyr ibn bnin szlrin cavab vermsini eidnd
(dini dnya n vasit etmi xs etina etmmk barsind) ona
buyurmudur:
Ey mmar! Meyrni z ixtiyarnda qoy (onun szlrin
etina etm). nki o, dindn dnyan ona yaxnladran
(dnyasna xeyri olan v yarayan) eydn baqa bir ey
gtrmyib, yrnmyib; qsdn (bilrkdn) zn
bhlr atb ki, onlar (haqqa v doruya oxayan yriliklri) z
shv v bdrmlrin bhan gtirsin1.

398
mam li leyhis-salam (Allaha tvkkl etmk v arxalanmaq
barsind) buyurmudur:

Qsas, onun din etiqad yoxdur. Buna gr d bu cr bhlr

barsind mbahis etmsinin sbbi kfr v nifaqnn fa olmamas v
dnya ilrinin qaydasnda qalmasdr.

976

Varllarn Allah yannda olan savab ld etmk n

yoxsullara qar tvazkar olmalar nec d gzldir.
Onlardan gzl is yoxsullarn Allaha arxalanaraq varllara
etinaszlqlar v yilmmlridir.1

399
mam li leyhis-salam (aln xeyri barsind)
buyurmudur:
Allah al insanda ancaq ona gr mant qoyub (ona
balayb) ki, insana gnlrin birind onun vasitsi il (onun
grdy tdbirlrl dnya fitn-fsadlarndan v ya itat v bndlikl
axirt tinliklrindn) nicat versin.

400
mam li leyhis-salam (haqqn batil zrind qlbsi
barsind) buyurmudur:
Kim haqq il lbyaxa olsa (vuruaraq onu aradan aparmaq
ists), haqq onu yer vurar (mhv edr. nki Allah haqqn
yardmsdr v he ksin Onunla lbyaxa olmaq qdrti yoxdur).

401
mam
li
leyhis-salam
(fikirlmk
barsind)
buyurmudur:
Qlb gzn shifsidir. (Grk gzn grdy ey qlbin
shifsin yazlsn, barsind fikirlrk dnlsn, haqq v ya batil,
xeyir v r olmas aydnladrlsn.)

402
mam li leyhis-salam (prhizkarln mdhind)
buyurmudur: Prhizkarlq xasiyytlrin basdr. (Hr bir
gzl xasiyyt ona baldr v prhizkarlq, onlarn hamsn hat
edir.)
1

nki bu i Allaha yqinliyin v inamn kamilliyinin n byk dlilidir.

Ona gr ki, onlar varllarn qarsnda balarn uca tutmaqla
Allahdan baqasna midi, elc d Ondan baqasndan olan qorxunu
aradan aparr v midsizlikd mhkm sbrli olurlar. Bunlarn he biri
varlnn tvazkarlnda yoxdur.

977

978

403
mam li leyhis-salam (mllim ehtiram gstrmy tviq
edrk) buyurmudur:
Dilinin itiliyini sni dandrana (sn danmaq yrdn),
elc d natiqlik bacarn sni (natiqlikd) dz yola
istiqamtlndirn ynltm.1

404
mam li leyhis-salam (irkinliklrdn uzaq olmaq barsind)
buyurmudur:
Snin db v gzlliyin n baqasnda pis saydn
eydn (irkin ilrdn) uzaqlaman kifaytdir.

405
mam li leyhis-salam (sbrlilik barsind) buyurmudur:
Kim (msibt v qm-qss ba vernd dnyann bzk-dzyin
bal olmayan) azad insanlar kimi sbr ets, sbrlidir (v z
savabn alacaqdr). gr (hmin hadisd dzmszlk edrk) sbr
etms, tcrbsiz nadanlarn unutmas kimi yaddan
xaracaqdr. (Hmin nadanlar hadislrl qarlaanda dzmszlk
edrlr v sonra bir ar olmamasn grb susarlar. Onlarn bu
susmanda savab yoxdur v ksin, dzmszlklrin gr
czalandrlacaqlar.)

406
Digr bir rvaytd deyilir ki, mam li leyhis-salam
basal v rk-dirk verdiyi s ibn Qeys (yen d
sbrlilik barsind) buyurmudur:
gr byklr v alicnablar kimi sbrlilik etsn, bu, (eyb
v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allahn yannda) gzl v
byniln bir idir. Amma sbrsizlik etsn, (hmin msibti)
1

Blk d mqsd budur ki: dilinin itiliyini v natiqlik bacarn sni

dandran v Hzrt Peymbr vasitsi il dz yola hidayt edn
Allahn dininin ziyanna iltm. nki dmnin qarsn almas n
lin qlnc verilmi xsin hmin qlncla qlnc verni ldrmsi ox
irkin bir idir.

979

heyvanlar (kdiklri ziyytlri) unutduqlar kimi yaddan

xaracaqsan. (Axr ki, naarlqdan sbrli olacaqsan, amma bu df
savabsz.)

407
mam li leyhis-salam dnyann vsfi v necliyi
barsind buyurmudur:
Dnya (z zint v bzyi il) aldadr, (bla v tinliklri il)
ziyan vurur v (srtl, tez) keir (onlardan ayrlr). (Dnya hqir
v alaq olduu n) eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq
olan Allah onu z dostlarnn savab, dmnlrinin is
czas etmy raz olmad. Dnya hli o karvan kimidir ki,
(bir az istiraht edib yorunluqlarn almaq n) ddy snada
birdn karvanbalar (karvann qabanda gedn balar) haray
salar (ki: yola dn, bura istiraht yeri deyil) v sonra onlar yola
drlr.

408
mam li leyhis-salam olu (imam) Hsn leyhissalama (varislr mal-srvt saxlaman ziyan barsind)
buyurmudur:
Oulcanm! zndn sonra dnyadan (dnyann mal v
srvtindn) he n qoyma. nki onu iki xsdn biri n
qoyursan: ya Allahn itat v bndliyi yolunda srf edn
ks n ki, bel olan surtd o, snin bdbxt olmana v
ziyana uramana sbb olan eyl xobxt olur. Ya da
Allaha qar gnah v itatsizlik edn ks n ki, bel olan
halda, o, snin onun n topladn ey gr bdbxt olur
v sn onun gnah etmsin kmki v yardm olmusan.
Bu iki haldan he biri snin, zn n seib gtrmyin
layiq v mnasib deyil. (Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)
Bu klam baqa cr d rvayt edilib v o beldir:
Allaha hmd v Hzrt Peymbr salamdan sonra:
dnyadan (dnya malndan) snin llrind olanlarn sndn
qabaq sahibi olub. Sndn sonra da digr bir sahib atacaq.
Sn (onu) iki nfrdn biri n toplayrsan: (Ya) o ks (n)
980

ki, snin topladqlarn barsindAllaha itat edck v

bellikl, snin, sbbindn bdbxt olduun eyl xobxt
olacaq. Ya da o ks (n) ki, onu Allaha itatsizlikd
ildck v bellikl, snin topladn eyl bdbxt
olacaq. Bu ikisindn he birini zn n semyin v elc
d onun n z iyinlrin yk (gnah) gtrmyin layiq
deyil. Buna gr d ken (ln) n Allahn
balamasna, qalan n is Allahn ruzisin midvar ol.
(N gedn tssfln, n d qalann drdini k.)

409
mam li leyhis-salam o Hzrtin hzurunda
stfirullah (Allahdan balanmaq istyirm) deyn
xs (istifar edib gnahlarn balanmasn istmyin rtlri
barsind) buyurmudur:
Anan vayna otursun! stifarn (hqiqi mnasnn) n
olmasn bilirsn (ki, onu dnmdn dilin gtirirsn)? stifar,
yksk mqaml dstnin (mminlrin) drc v mqamdr.
O, alt mnas (rti) olan bir addr. (gr alt rtin hams bir
yerd toplanm olsa istifar kamil, ks halda is naqisdir.)

Birincisi kemi gnahdan peman olmaq; ikincisi ona

qaytma hmilik olaraq trk etmk qrarna glmk;
ncs, boynunda ziyan v gnah olmayan paklqla
Allaha qovuman (mkafat ld etmyin) n xalqn
haqlarn da etmk; drdncs sn (namaz, oruc v hcc
kimi) vacib olmu, elc d ldn xardn (yerin
yetirmdiyin) hr bir eyin haqqn (qzasn) yerin yetirmk;
beincisi sy gstrib (bdnind) haramdan yaranm ti
hzn v kdrl o qdr ridsn ki, dri smy yapsn
v onlarn arasnda tz t bitsin; altncs budur ki, gnahn
irinliyini bdnin daddrdn kimi ibadt v bndliyin
ziyytini d ona daddrasan. Bel olan halda, (deyiln rtlr
bir yer toplanan zaman) stfirullah (Allahdan
balanmaq istyirm) deyrsn.

410
981

mam li leyhis-salam (sbrliliyin xeyiri barsind)

buyurmudur:
Sbrlilik qbildir (qbil v qohumlar insan dmnin rindn
qoruduu kimi, sbr d insan qoruyur. Yaxud d mqsd budur ki,
sbrliliy gr xalq hmin xsl dostlaar v onun yardms olar,
sanki o, qbil sahibi olub).

411
mam li leyhis-salam (insann acizliyi barsind)
buyurmudur:
Yazq v aciz Adm vlad: cli gizlidir (n vaxt lcyini
bilmir), xstlik v drdlri namlumdur (hmi ac hadislr v
xstliklr dar olmaq thlksinddir), mli saxlanlr (ml
dftrind yazlr v gr znn yadndan xsa da unudulmaz).
Acaqanad onu incidir, suyun boazda qalmas onu ldrr
v tr onu iylndirir. (Btn bunlarla yana bel bir ks lovalq
v mrurluq edrk ynmk yararm?!)

412
Nql edilib ki, mam li leyhis-salam z shablrinin
arasnda oturmudu v onlarn yanndan gzl bir qadn
kedi. Shablri ona baxdlar. O Hzrt leyhis-salam
(qadnlara baxmaqdan kindirrk bel) buyurdu:
Bu erkklrin gzlri (kefli v srxo dv kimi) hvt
brlir v bu cr baxlar onlarda hvt v ehtiraslarn
hyacana glmsi v oyanmasna sbb olur. Buna gr d
sizlrdn biri ona xo gln qadna baxanda grk z arvad
il yaxnlq etsin. nki o da (digr) qadnlar kimi bir
qadndr. (Qadnlar hams lzzt vermk baxmndan birdirlr.)
Sonra xvaricdn biri dedi: Allah onu kafir ldrsn, nec
d alim edib onu?! Shablr srayb hmin xsi ldrmk
istdilr. mam leyhis-salam buyurdu: Mhlt verin ona
(iiniz olmasn). Syn yerin (ldrmk deyil) ya grk o da
sylsn, ya da gnahndan keilsin.

982

413
mam li leyhis-salam (aln mnfti barsind)
buyurmudur:
Alndan sn bu (mnft) bsdir ki, o snin n
aznlq yollarn nicat yollarndan seir. (nki bu xeyir v
mnft btn xeyirlri hat edir.)

414
mam li leyhis-salam (yax v xeyir ii kiik saymamaq
barsind) buyurmudur:
Yax i grn v onun azn kiik hesab etmyin. nki
onun kiiyi (Allahn yannda) byk, az (aznn savab) oxdur.
Grk sizlrdn he ks baqas yax i grmy mndn
daha layiqdir demsin. Allaha and olsun ki, baqas daha
layiq olar. (nki) yax il pisin hr birinin z adam var v
siz onlardan hr hans birini trk etsniz, adam onu sizin
yeriniz yerin yetirck (v onu yerin yetirn daha layiqdir).

415
mam li leyhis-salam (sadt atmaq barsind)
buyurmudur:
Kim z gizlinini dzlts (dncsini pakladrsa) Allah
onun akarn dzldr (gzlldirr). Kim dini n i grs,
Allah onun dnya iini tmin edr (tinliklrdn qurtarar onu).
Kim z il Allah arasnda olan eyi gzlldirs (Allahdan
baqasndan gzn ks) Allah onunla xalq arasnda olanlar
gzlldirr (xalq ona qar mehribanladrar).

416
mam li leyhis-salam (sbr v al barsind)
buyurmudur:
Sbr (eyblri) rtn prddir. Al (pis ilr mr edn nfsi)
ksn qlncdr. Bel is xasiyytinin eyblrini sbrlilikl rt
v nfsini v hvtini al il ldr.

983

417
mam li leyhis-salam (ehtiyac olanlara l tutmaa
hvslndirrk) buyurmudur:
Allahn bzi bndlri var ki, O, (digr) bndlrinin xeyri
n onlara nemtlr ayrr. Onlar n qdr ki, (hmin
nemtlrdn ehtiyacllara v l altnda olanlara) balayrlar,
Allah hmin nemtlri onlarn llrind saxlayr. Hmin
nemtlri sirgynd (he ks bir ey vermynd) is onlar
onlardan alb baqalarna hval edir (ki, mhtaclarn yolunda
srf etsinlr).

418
mam li leyhis-salam (salamlq v varllq barsind)
buyurmudur:
Bndnin iki ey arxalanmas yaramaz: salamlq v
varllq. (nki) onu salam grdyn snada birdn
xstlnr; varl grdyn snada birdn yoxsullaar.

419
mam

li

leyhis-salam

(ehtiyacllqdan

gileylnmk

barsind) buyurmudur:

Kim ehtiyacndan mminin yannda gileylns, sanki

gileyini Allaha deyib. (nki mmin Allahn dostudur.) Amma
kim hmin ehtiyacndan kafir gileylns, sanki Allahdan
gileylnib. (nki kafir Allahn dmnidir.)

420
mam li leyhis-salam bayramlarn birind (orucluq
bayramnda) buyurmudur:
Bu gn o adamn bayramdr ki, Allah onun orucunu
qbul edib v namazn mkafatlandrb (tz paltar geyinn,
amma Allahn yannda abr olmayan ksin yox). Allaha itatsizlik
v gnah edilmyn hr bir gn bayram (adlq v nlik)
gndr.

984

421
mam li leyhis-salam (haram maln ziyan barsind)
buyurmudur:
Qiyamt gnnn n byk pemanl o xsin
pemanlq v fsusudur ki, var-dvltini haram yolla
qazanb v digr bir xs onu irs apararaq Allahn itat v
bndliyind srf edib. Bellikl, hmin xs cnnt,
haram var-dvlti qazanan is oda daxil olar.

422
mam li leyhis-salam (ox alman ziyan barsind)
buyurmudur:
nsanlarn al-verid n ox ziyana urayan v sy v
tlada n midsizi o ksdir ki, bdnini z arzularna
atmaq n khnldib (zn qocaldaraq mrn baa atdrb),
amma qza-qdrlr istyind ona yardm etmyiblr (o, z
arzularna atmayb). Bellikl, o, hsrt v fsusla dnyadan
gedr v (ox almalarnda qazand) gnahlar il axirt
daxil olar.

423
mam li leyhis-salam (ruzi barsind) buyurmudur:
Ruzi iki crdr: biri sni axtarar, digrini is sn
axtararsan. Buna gr d kim dnyan ists (ruzi n zn
tinliy salsa) lm onu axtarar, arxasnca dr ki, dnyadan
xarsn. Amma kim axirti ists (itat v bndlikl mul
olaraq ruzi n ehtiyacndan artq almasa) dnya onu axtarar
ki, o, z ruzisini ondan tam kild alsn. (Xlas, axirt
istyni ruzi z axtarar, dnyatlb is ruzini z axtarar.)

424
mam li leyhis-salam (Allahn dostlarnn bzi xisltlri
barsind) buyurmudur:
Allahn dostlar camaat dnyann zahirin (zint v
bzyin) baxanda onun batinin (yox olacana) baxanlar,
985

camaat onun bu gn il mul olanda (dnya mal ld etmk

fikrind olanda) onun sonu il mul olanlardr (lm sfri
n azuq toplayanlardr). Bellikl, onlar dnyann onlar
ldrmsindn qorxduqlar eyi ldrrlr (ilahi zab v czaya
sbb olan eydn kinrlr), onun onlar trk edcyini
bildiklri eyini trk edrlr (onlardan ayrlacan bildiklri n
onun malna rk balamazlar), dnyadan baqalarnn ox
bhrlnmlrinin (axirt bhrlrin nisbtd) az olmasn v
dnyan ld etmlrinin (bdi sadti) itirmk olduunu
(bdi sadti ldn xarmaa sbb olmasn) grrlr. Onlar
camaatn bard eyl dmn, camaatn dmn olduu
eyl is barqdadrlar (nfsi istklrdn kinrk onun
mqabilind mqavimt gstrrlr). Kitab onlarn vasitsi il
tannd (xalq Qur'ann hkmlrini drk etdi) v onlar da hmin
kitabla tandlar; kitab onlarn vasitsi il z yerind qald
(dyidirilmk v azalb-oxalmaqdan qorundu) v onlar hmin
kitabla qaldlar (malik olduqlar btn eylri ondan gtrdlr).
z mid v arzularndan (eyb v nqsan siftlrindn pak v uzaq
Allahn savabndan) stn mid, qorxularndan (ilahi czadan)
stn qorxu grmrlr.

425
mam li leyhis-salam (lm yada salmaq barsind)
buyurmudur:
Lzzt v adlqlarn ksilmsini v gnahlarn qalmasn
yada saln. (lmn fikrind olun. nki onun atmas il bir ne
gnlk lzztlr aradan gedck v gnahlarn czas hmilik olaraq
qalacaqdr.)

426
mam li leyhis-salam (insanlar snayaraq imtahan etmk
barsind) buyurmudur:
(nsanlar) sna ki, (onlar) dmn bilsn. (nki zahird
insanlarn oxu pis deyildirlr. Amma snayanda pisliklri z xr.
Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)
Bzilri bu klam Peymbrdn (sllllahu leyhi v alih)
nql ediblr. Amma bu klamn mirl-mminin leyhis986

salamdan olmas nzrinin dlili, Slbin bu byandr: bn

rabi biz nql etdi ki, Mmun dedi: gr li leyhissalam sna ki, dmn bilsn buyurmu olmasayd mn
deyrdim ki, insanlar dmn bil ki, onlar snayasan.1

427

mam li leyhis-salam (kr etmk, dua v tvb barsind)

buyurmudur:
Ola bilmz ki, Allah bndnin zn kr qapsn asn
(kr etmy mr etsin), amma artm qapsn onun zn
balasn (nemti artrmasn); dua v istmk qapsn asn
(Ondan istnilmsin mr etsin), amma rva olmaq qapsn
zn balasn (onun istyini qbul etmsin); tvb qapsn
asn, amma balamaq qapsn onun zn balasn
(gnahlarn balamasn).

428
mam
li
leyhis-salam
(comrdlik
barsind)
buyurmudur:
nsanlarn comrdliy n layiqlisi comrdlrin onda kk
atd (ata-babalar yax v comrdlrdn olmu) ksdir.2

M'munun bu szndn mqsd budur ki, biri il dostluq etmk eyblri

rtr v onun vziyytini onu dmn hesab etdikdn sonra olduu kimi
drk ed bilrsn. Amma pak insanlara birini snamam onu dmn
bilmk yaramaz. Buna gr d M'munun sz dnyatlblrin iin
daha ox yarayar. Qeyd etmk lazmdr ki, sas mtndki
uxbur klmsi felin mr formasdr,
xbr-y
yxburudan gtrlb v mnas bir eyi snayb bilmkdir.
tqlih klmsi is felin mrdn sonra glmi indiki-glck zaman
formasdr. Onun axrndak ha hrfi duru ndr.Onun sli
rma yrmivznind olan qlahu yqlidir v
mnas dmn bilmkdir.
2
Bu klam Nhcl-Blanin nsxlrind yoxdur v biz onu bn
bil Hdidin nsxsindn nql etdik.

987

429

mam li leyhis-salamdan sorudular ki, daltlilik

stndr, yoxsa sxavtlilik? O Hzrt (daltin sxavtdn
stn olmas barsind bel) buyurdu:
dalt ilri z yerin qoyur, sxavt is onlar z
yerindn xardr. (nki sxavtli xs lazm olandan artq
balayr.) dalt hamn saxlayr, sxavt is ancaq bxi
edilmi xs xeyir verir. Buna gr d dalt daha rfli
v daha stndr.

430

mam li leyhis-salam (nadanln mzmmtind)

buyurmudur:
nsanlar bilmdiklri eyin dmnidirlr. (nki nadanlar

bildiklri eyi elm, ondan qalan eylri is shv sanarlar, nec ki,
Qur'ani-Krimin Yunus sursinin 39-cu aysind buyurulur:

Qavraya bilmdiklri eyi inkar edirlr.)

431
mam li leyhis-salam (prhizkarlq v zahidlik barsind)
buyurmudur:
Zahidlik v prhizkarln hams Qurann iki
klmsind xlas edilib. Eyb v nqsan siftlrdn pak v
uzaq olan Allah (Hdid sursinin 23-c aysind) buyurmudur:

ki, he vaxt
linizdn xana kdrlnmysiniz v siz veriln
sevinmysiniz. Kemi heyfslnmyn v glcy
sevinmyn ks, zahidliyi onun iki trfindn (kemi v
glcy etinaszlqla) ld edib.

432
mam
li
leyhis-salam
(hkmdarlar
barsind)
buyurmudur:
Hkumtlr kiilrin (snaq) meydanlardr. (Yar atlar
msabiq meydannda tannd kimi insanlarn yax v ya pis olmalar
da onlar hakimiyyt glnd z xr.)

433
988

mam li leyhis-salam (id sstlk barsind)

buyurmudur:
Yuxu gndzn qrarlarn nec d ox pozur v mhv
edir. (Bu klamn rhi xtblr fslind 211-ci klamn rhind
deyildi.)

434
mam li leyhis-salam (yaay yeri barsind)
buyurmudur:
Snin n hrin biri digrindn daha mnasib deyil.
hrlrin n yaxs sni iyinlrin alan (halisi sni istyn
v yaaynda rifah v asayid olduun) hrdir.

435
trin (Allah onu balasn) lm xbri mam li
leyhis-salama atanda (o Hzrt onun bykly v csurluu
barsind bel) buyurmudur:
Malik getdi, amma n idi Malik! Allaha and olsun ki,
gr da idis, ayr qalm v zmtli bir da idi; gr da
idis, el mhkm da idi ki, (byklk v mhkmliyindn) he
bir drnaql heyvan ondan yuxar qalxa bilmir v he bir qu
onun zrindn umurdu. (O, tk v misilsiz idi, he ks ona qalib
gl bilmzdi. Seyyid Rzi leyhirrhm deyir:)
(sas mtndki) find klmsi digr dalardan ayr

olan da mnasndadr.

436
mam li leyhis-salam (id zmkarlq gstrrk onu davam
etdirmyin mdhind) buyurmudur:
Davam etdiriln az i yorunluq gtirn ox idn daha
yaxdr. (Bu klam el 270-ci klamdr, amma klmlrind olan bir
az frql ki, onun rhi orada deyildi.)

989

437
mam li leyhis-salam (siftlrin inkiaf etmsi barsind)
buyurmudur:
Birind (yax v pisliyindn asl olmayaraq) tccbl bir
sift v xislt olsa, onun bnzrlrini gzlyin. (gr hmin
sift yax idis daha yax, pis idis daha pis olacaq.)

438
mam li leyhis-salam shbt snasnda (air)
Frzdqin atas Qalib ibn Ssy dedi:
oxsayl dvlrini neyldin? Qalib dedi: Haqlar (xalqn
onda olan haqlar) onlar datd (sdq, zkat, qohum-qrabaya
kmk v borcun dnilmsi kimi xeyirli yollarda ildildi). O Hzrt
leyhis-salam (xalqn haqqn dmyin mdhind) buyurdu: Bu
dalmaq o dvlrin dalma yollarnn n trif layiqidir.

439
mam li leyhis-salam (dinin hkmlrini bilmmyin ziyan
barsind) buyurmudur:
Dinin hkmlrini bilmdn alver edn ks ribaya (borcda
harama v ilahi czaya sbb olan faiz alb vermy) batar (dar
olar).

440
mam li leyhis-salam (nakrlyn ziyan barsind)
buyurmudur:
Kim kiik msibt v kdrlri byk saysa, Allah onu
onlarn daha byyn dar edr.1

nki kiik msibti byk saymaq ilahi qza-qdr raz olmamaa

dlalt edir ki, bunun z insann bla v kdrin daha oxuna layiq
olmasna sbb olur. Amma insan qarya xan bla v tinlikd
Allaha kr ets, onu df etmy hazrlaar.

990

441
mam li leyhis-salam (rf v heysiyyt barsind)
buyurmudur:
Kimin nfsi mhtrm v uca olsa (kim zn rfli bils),
hvtlri onun yannda xar olar (zillt v xarla dmmk n
onlara tabe olmaz).

442
mam li leyhis-salam (zarafatn ziyan barsind)
buyurmudur:
Nvndn asl olmayaraq zarafat etmi hr bir xs
mtlq alnn bir hisssini myyn kild itirckdir.
(Zarafat aln yngllmsin sbb olur.)

443
mam li leyhis-salam (qarlql nsiyytd olmaq barsind)
buyurmudur:
Snin, sn rbti olan ks etinaszln pay v
qismtin azldr (azalmasna sbb olur). Sn etinasz olan
ks rbt gstrmyin is nfsin zillti v xarldr
(xarlna sbb olur).

444
mam

li

leyhis-salam

(Abdullah

ibn

Zbeyrin

mzmmtind) buyurmudur:

Zbeyr onun nhs olu Abdullah byyn kimi hmi

biz hli-beytdn (qohumlarmzdan) idi. 1

Abdullah biziml qohumluq laqlrini qrd. nki o, Hzrt

Peymbrin (sllllahu leyhi v alih) shablrindn olmasna
baxmayaraq o Hzrtdn sonra zndq oldu, yni, mrhum
Mamqaninin Tnqihul-mqal kitabnda dediyi kimi zahird zn
imanl kimi gstrmsin baxmayaraq batind kafir oldu. Mrhum
Mclisinin Biharul-nvar kitabnda deyilir ki: Abdullah ibn Zbeyr
Bni Haiml dmnilik edir, li leyhis-salam lntlyir v
syrd. Snni v i mlliflrin z kitablarnda nql etdiklri bu

991

445
mam

li leyhis-salam (ynmk v mrurluun

mzmmtind) buyurmudur:
Adm vladnn fxr etmk v ynmkl n ii ki,
vvli ntf, axr is iylnmi ledir; n zn ruzi verir, n
d z lmn df edir.

446
mam li leyhis-salam (hqiqi znginlik v yoxsulluq
barsind) buyurmudur:

Znginlik v yoxsulluq (qiyamt gn) vziyyt mlum

olandan v mllr Allaha gstrilndn sonradr. (Hqiqi
varl o ksdir ki, qiyamt gn ilahi savab v bdi cnnt onun nsibi
olsun. Hminin hqiqi yoxsul o ksdir ki, hmin gn Allahn cza v
zabna dar olsun.)

447
mam li leyhis-salamdan airlrin n byynn kim
olmasn soruublar. O Hzrt (mrul Qeys barsind)
buyurmudur:
airlr bir dst mrc atlarnda apmayblar ki, onlarn
kamilliklrinin sonu girov qamn gtrlmsind bilinsin.
(airlrin erlrinin hams bir spkid deyil v ona gr onlarn birini
digrindn stn tutmaq olmaz.) gr kims stnlk vermk
labd v zruri olsa, onda azn ah stndr. (Seyyid Rzirhimhullah-deyir:) Hzrtin l-mlikuz-zlil,
yni, azn ah ifadsindn mqsdi mrul Qeysdir. (Onu
ah adlandrmasnn sbbi erlrinin gzlliyidir. Azn
adlandrlmasnn sbbi is onun kafir v fasiq olmasdr.)

448
mam

li leyhis-salam
hvslndirrk) buyurmudur:

(dnyadan

uzaq

olmaa

klam Nhcl-Blanin nsxlrind yoxdur v biz onu bn bil

Hdidin nsxsindn nql etdik.

992

Bir azad kii yoxdurmu ki, azda qalm bu art (alaq

dnyan) z hlinin (kafir v mnafiqlrin) ixtiyarna buraxsn?
Sizin canlarnzn qiymti v dyri ancaq cnntdir. Buna
gr d onlar hmin qiymtdn baqa he ny satmayn.

449
mam li leyhis-salam (elm v dnya istyn barsind)
buyurmudur:
ki yeyn doymaz: elm axtar v arzusunda olan (ki, hr
n qdr msllr akar olsa yen d digr bir mchulu mlum etmk
istyr) v dnya istyn (ki, hr n qdr dnya mal ld ets yen
d digr eylr ld etmk arzusunda olar).

450
mam li leyhis-salam (imann bzi nianlri barsind)
buyurmudur:
mann niansi budur ki, sn ziyan vuracaq yerd
doru danma sn xeyir gtirck yerd yalan
danmaqdan stn tutasan v dann biliyindn artq
olmasn.1 Hminin baqas barsind danmaqda Allahdan
qorxasan.2

451
mam li leyhis-salam (tdbir tkmk v uzaqgrnliy
arxalanmamaq barsind) buyurmudur:
lahi qzav-qdr hesablamalar (bndnin z n czd
planlar) el qabaqlayr ki, (bzn) bla v mhv tdbir tkmk
v uzaqgrnlikd olur. (Buna gr d insan tvkkldn l
1

Bildiyini deysn, bilmdiyin eyd is susasan. Nhcl-Blanin

bzi nsxlrind
vzin yni, dann
biliyindn artq olmasn yerin dann mlindn artq olmasn
yazlb. Yni, yerin yetirdiyindn artq danmayasan.
2
He ks barsind pis danmayasan, eitmysn v bilmdn ahidlik
etmysn. Blk d mqsd budur ki: Baqasndan sz nql ednd
Allahdan qorxasan. Yni, onu azaldb oxaltmadan deysn v ona
yalan qomayasan.

993

gtrmmli, z tdbir v fikirlrin arxalanmamaldr. Seyyid Rzi

leyhir-rhm deyir:) Bu mna bundan qabaq (on altnc klamda)

klmlri bu klmlrdn bir qdr frqli olan bir rvaytd

kedi.

452
mam li leyhis-salam (sbrlilik v tlsmmk barsind)
buyurmudur:
Sbr v tlsmmk bir qarndan olan ekizlrdirlr ki,
onlar himmt v mhkm irad dour. (Sbrlilik v tlsmmk
bir drc v mrtbddirlr. Yksk himmt malik olan xs tez
qzblnmyib sbr gstrdiyi kimi ilrd tlsknlik d etmir v iin
sonunu fikirlir.)

453
mam li leyhis-salam (qeybt etmyin mzmmtind)
buyurmudur:
Qeybt etmk v (birinin) arxasnca danmaq aciz xsin
chdidir (aciz xsin z dmnindn intiqam ala bildiyi v ya hsd
apard xsin dalnca pis danmaq n istifad etdiyi yegan
vasitdir).

454
mam li leyhis-salam (bndlrin imtahan edilmlri
barsind) buyurmudur:
N ox adam ki, barsindki gzl szlr sbbindn
(xalqn onun barsind olan xo szlrin gr) fitn v tinliy
db.1

455
mam li leyhis-salam (dnya barsind) buyurmudur:
Dnya z n deyil, baqas n yaradlb. (Dnya
axirt n bir yoldur ki, insan savab ld etmk n grk onda
bndlik etsin; hmilik deyil ki, onda ancaq vaxt yax keirmkl
mul olsun!)

Bu cmlnin rhi 112-ci klamda kedi.

994

456
mam li leyhis-salam (Bni myy dvltinin dalmas
barsind) buyurmudur:
Bni-myy n bir mhlt zaman v bir frst
meydan vardr ki, onda (sltnt v ahlq atn) aparlar.
Aralarnda xilaft v ahlq stnd dava-dala dndn
sonra gorenlr (alaq v nanciblr) aldatmaq yolu il onlara
hakim olarlar 1. (Seyyid Rzi-rhimhullah-deyir:)
(sas mtnd passiv nvn feli sifti olan)
l-murvd
klmsinin kk l-irvaddr v mnas mhlt v
frst vermkdir. O, muf'l vzninddir. Bu n
dolun v heyrtlndirici szlrdndir. Sanki o Hzrt
leyhis-salam onlara verilmi zaman mhltini, onlarn
axrna kimi apdqlar v sona atandan sonra ilrinin
nizam-intizam pozulan meydana bnzdib.

457
mam
li
leyhis-salam
nsarn
mdhind
buyurmudur:
Allaha and olsun ki, onlar var-dvltlri, sxavtli llri
v iti dillri il slam sddn ayrlm (v ya bir ya olan) at
balas bslnn kimi bslyrk yetidirdilr.2

bn bil Hdid burada bel yazr: Bu klam o Hzrtin qeybdn

verdiyi tam akar bir xbrdir. Bni myynin hakimiyytinin kknn
ksilmsi bu Mslimin li il olub. in vvlind o, camaatn n aciz
v yoxsulu olub.
2
slam n lazm olan hr bir ii grdlr. slam yolunda fdakarlq
etmkd he ndn kinmdilr. Allahn, gizlind olan slam dinini
onlarn vasitsi il akar etmsind he bir kk-bh yoxdur. gr
onlar olmasaydlar Mhacirlr Qureyl mharib etmkd v Allahn
Peymbrini (sllllahu leyhi v alih) himay edrk qorumaqda aciz
qalardlar.

995

458
mam li leyhis-salam (gzn aq olmas barsind)
buyurmudur:
Gz dz barsan badr. 1 (Seyyid Rzi-rhimhullahdeyir:)

Bu klam heyranedici metaforalardandr. Sanki Hzrt

dz barsa qaba, gz is baa oxaadb ki, ba alanda
qab z vziyytind qalmr (iind olanlar l tklr). Daha
mhur nzr sasn bu klam Hzrt Peymbrin
(sllllahu leyhi v alih) klamlarndandr. Bir dst is onu
mirl-mminin leyhis-salamdan nql edib. Bu mslni
Mbrrd l-Mqtzb kitabnn l-lfz bil-huruf
fslind byan edib. Biz bu metafora barsind zmzn
Mcazatil-asaril-nbviyy adl kitabmzda shbt
etmiik.

459
mam li leyhis-salam (mr ibn Xttab barsindki) bir
klamnda buyurmudur:
(bu Bkrdn sonra) bir vali xalqa hakim oldu (mr xilaft
mqamnda oturdu). Bellikl, (xilaft iini) brpa etdi v
mqavimt gstrdi (hamya hakim oldu), nhayt, (dv istiraht
ednd boynunun qaban yer qoyub sakitldiyi kimi) din qrar
tutdu.2
1

N qdr ki, gz aqdr v insan yatmayb tuluun ba bal olanda

ondan su axmad kimi, insan da md yelinin xmasnn qarsn
alr. Amma gz yuxuya getdikdn sonra onun xaric olmas ehtimal var.
Blk d buna gr deyiblr ki: Yuxu dstmazn pozulmasna sbb
olur. Blk d mqsd budur ki, gr insan yemli eylr gz yummasa
grdy hr bir eydn yemy meyl gstrr v yemyind ifrata varar.
Nticd kpm v qarnarsna dr. Hminin ola bilr mqsd bu
olsun ki, gr insan zndn sonraya v z glcyin baxsa tinlik v
pis hadislrdn qurtula bilr. Demli, gz insann glcyinin badr
v gr insan onu balayaraq glck v sonraya baxmasa mhv v
blaya dar ola bilr.
2
Mqsd budur ki, mslmanlar oxlu fitn v qalmaqaldan sonra onun
hkmn qbul etdilr v ona tabe oldular.

996

460
mam li leyhis-salam (qarya xacaq xoaglmz hadislr
barsind) buyurmudur:

nsanlar n el bir tikanl (v tin) zaman glck ki,

onda varl llrind olanlarla mhkm sancacaq (mal v
srvtind xsislik edrk onu Allah yolunda vermyck), halbuki
bu i mr olunmayb. Eyb v nqsan siftlrdn pak v
uzaq olan Allah (Qur'ani-Krimin Bqr sursinin 237-ci
aysind) buyurub:
Bir-biriniz
yaxlq etmyi unutmayn (bir-biriniz yardm edin)! Hmin
zamanda pis ml sahiblri qalxaraq ynr, yax ml
sahiblri is xar v zlil olarlar. V acizlr v biarlrl
alver edrlr (onlara baha satarlar, onlardan alanda is ucuz
alarlar). Halbuki Allahn Peymbri (sllllahu leyhi v alih)
acizlr (yemk) satma (v ya onlarla alver etmyi) qadaan
edib. (nki onlara kmk olunmaldr, yaxud onlarla, aciz
olmayanlarla aparlan alver kimi alver edilmlidir. Yni, onlara
kmk edilms d, he olmasa alverd onlar aciz grb aldatmaq
olmaz v ham il ki v qiymtd nec alver edilirs onlarla da el
alver edilmlidir.)

461
mam li leyhis-salam (z dost v dmni barsind)
buyurmudur:
Mn gr iki nfr hlak v mhv olacaqdr: (Biri mni
sevmkd) ifrata varan dost v (digri mn) yalan yapdran
bhtan (ki, mn, mnd olmayan eyi nisbt verr. Seyyid Rzi
leyhir-rhm deyir:) Bu klam o Hzrt leyhis-salamn bu (yz
on nc) klam kimidir ki: Mnim yolumda iki nfr hlak
oldu: ifrata varan dost v dmniliyind hddini aan
dmn. (Bu klamn rhi z yerind byan edilib.)

462
mam li leyhis-salamdan tovhid v dalt (onlarn
mnalar) barsind sorudular. O Hzrt buyurdu:

997

Tovhid v Allah tk bilmk Onu fikir v xyala

gtirmmyindir. (nki zehn v xyala gln ey snin kimi
mxluqdur.) dalt Onu (Ona layiq olmayan eylrd) ittiham
etmmyindir. (nki nalayiq i grmyin sbbi ya nadanlq v
chaltdir, ya da ehtiyac v naarlq ki, Allah bunlarn hr ikisindn
uzaq v pakdr.)

463
mam li leyhis-salam (yersiz susman v yersiz danman
mzmmtind) buyurmudur:

Chalt v nadanlqla danmaqda xeyir olmad kimi

hikmt v elml (danmaq lazm olan zaman) susmaqda da
xeyir yoxdur.

464
mam li leyhis-salam (Allahdan) ya yamasn
istdiyi duada bel buyurmudur:
Allahm, biz itatsiz brk buludlarla (yk kmyn itatsiz
dvlr kimi olan yasz buludlarla) deyil, itatkar ram
buludlarla (ram olub yk kn dvlr kimi olan yal buludlarla)
su ver. (Seyyid Rzi-rhimhullah-deyir:)
Bu klam fsaht v dolunluu heyrtlndirici olan
klamlardandr. Bel ki, mam leyhis-salam gurultulu v
vahimli ssli, elc d parltl, iql, klkli ildrml v
alovlu buludlar (belind olan palan v yklri yer atmaq n)
ykl birlikd srayan v minnlri (yer yxmaq n)
silklyn itatsiz dvlr, bu qorxulu eylr malik
olmayan buludlar is sdlri salanda itatkarlq edn v
belin minnd xo davranan ram dvlr oxadb.

465
mam li leyhis-salama dedilr ki: Ey mirl-mminin,
gr (saqqalnn) a tklrini dyidirsydin (onlar rnglsydin)
yax olard. Hzrt (rng barsind bel) buyurdu:
Rng zint v gzllikdir. (Amma) biz zada v qmqssd olan bir tayfayq. (Seyyid Rzi leyhir-rhm deyir:)

998

Hzrtin (biz zada v qm-qssd olan bir tayfayq demkdn)

mqsdi Allahn Peymbrinin (sllllahu leyhi v alih)
vfatdr. (Rng barsind on yeddinci klamn rhind d danlb.)

466
mam li leyhis-salam (ifftliliyin mdhind) buyurmudur:
Allah yolunda hid olmu mcahidin savab (haram v
nalayiq ilr grmk) qdrt v imkan olan, amma ifft-ismt
gstrn ksdn ox deyil. (Haram v nalayiq ilrdn kinn)
ifftli xsin mlklrdn biri olmas daha yaxndr. (Bu
klam Nhcl-Blanin nsxlrinin oxunda yoxdur. Biz onu bn
bil Hdidin nsxsindn nql etdik.)

467
mam li leyhis-salam (qnatin faydas barsind)
buyurmudur:
Qnat tknmz srvtdir. (nki qnat v ld olana qane
olmaq ehtiyac uzaqladrr. Seyyid Rzi-rhimhullah-deyir:)
Bu klam Peymbrdn (sllllahu leyhi v alih) (d) nql

edilmidir.

468
mam li leyhis-salam Ziyad ibn bihi Abdullah ibn
Abbasn yerin Fars vilayti v onun traf blglrin vali
tyin edn zaman aralarnda olan uzun bir shbtd onu
(riyytdn) vergilri qabaqcadan almaqdan kindirrk
buyurmudur:
(Riyytl) daltli v insafl ol v yolu azmaqdan v
zlmdn qorx. nki yolu azmaq (insafszlq) didrginliy
(onlarn didrgin dmlrin) sbb olur v zlm, qlnca
(riyytl vali arasnda kim v dava-dala yaranmasna) gtirib
xarr (yaxud zlm, valinin riyytin li il ldrlmsin sbb olur).

999

469
mam li leyhis-salam (gnah barsind) buyurmudur:
(Allah yannda) n ar gnah, insann yngl v kiik
hesab etdiyi gnahdr.1

470
mam li leyhis-salam (nadan yrtmy tviq edrk)
buyurmudur:
Allah alimlrdn yrtmlri barsind hd-peyman
almaynca nadanlardan yrnmlri barsind hd-peyman
almad. (Nadanlara yrnmyi o vaxt vacib etdi ki, ondan qabaq
alimlr yrtmyi v elmlrini gizltmmyi vacib etmidi.)

471
mam li leyhis-salam (dostu ziyyt salman
mzmmtind) buyurmudur:
Qardalarn (dostlarn) n pisi insann ona gr zhmt
ddy (dostluu tinlik v ziyyt sbb olan) ksdir. (Seyyid
Rzi-rhimhullah-deyir:)
nki tklif, yni, taqtdn artq olan ey
mqqt sbb olur v mqqt insan zhmt salan
qarda v dostun bais olduu r v pislikdir. Buna gr d
o, qardalarn n pisidir.

472
mam li leyhis-salam (dostu itirmk barsind)
buyurmudur:
Mmin z qardan (dostunu) qzblndirn (v ya
utandran) zaman ondan ayrlb. (Qzblndirmk v ya xcaltli
etmk ayrla sbb olur. Seyyid Rzi-rhimhullah-deyir:)
1

nki gnah htta kiik olsa bel, ona etinaszlq czadan qorxmamaq
v tvb etmmy sbb olur. Nticd insann vrdiin evrilrk
onun ruhuna nfuz edir v o, he bir gnahdan, htta hr n qdr
byk olsa bel, qorxmur. Bu mtlb eyni il 340-c klamda kedi, bir
frql ki, burada ilnmi ms-txff felinin yerin orada
ms-than felindn istifad edilib.

1000

(rb dilind) birini qzblndirn zaman

hmhu v hmhu deyilir. Bzilri onun,
xcaltli etmk, utandrmaq (mnasnda) olmasn
deyiblr.

ihtmhu
(yni,)
onun
qzblnmsini v ya xcaltli olmasn istdi. V bu, (el)
onun ayrln gman etmkdir.

1001

***
ndi iimiz sona atd v biz mirl-mminin li
leyhis-salamn klamlarndan sediklrimizdn l gtrb
eyb v nqsan siftlrdn pak v uzaq olan Allaha, biz o
Hzrtin klamlarnn praknd olanlarn bir yer
toplamaq v uzaq olanlarn yaxnladrmaq imkan v
raiti yaradaraq minnnt qoyduu n kr edirik.
styirik, kitabn vvlind vdldiyimiz kimi ldn
xanlar geri almaq v ld edilnlri bir-birin
birldirmk n hr fslin sonuna bir ne a shif
artraq ki, blk biz qaranlq olan sz akar olsun v
ayrlqdan sonra biz atsn. imizd mvffqiyyt
qazanlmas n lazm olan hr bir ey ancaq v ancaq
Allahn kmk v yardm il mmkn olub. Ona tvkkl
edir v arxalanrq; O, biz bsdir v O, n gzl vkil v
yardmdr.
Bu kitab hicrtin drd yznc ilinin Rcb
aynda sona atd. Allah peymbrlrin
sonuncusu v yollarn n yaxsnn bldisi,
bizim aa v srvrimiz Mhmmd, onun
(hr bir eyb v nqsandan) pak olan hlibeytin v elm v bilik ulduzlar olan
shablrin salam atdrsn.

1002