LAH NSHTLR

AYTULLAH MHMMDTQ MSBAH

YZD
Trcm edn: li Nur

Nairin mqddimsi
Briyytin n ali mqsdi Allah-talaya yaxn mqama
atmaqdr. Mbudla minacat lzztinin dadlmas, insann z
Rbbinin
pltsn
dinlmsi
bu
yaxnlamann
tsirlrindndir. Bu mrhl insan kamilliyinin son
mrtbsidir. nsan yalnz zn trbiylndirmk, nfsl cihad
aparmaq, mbud yolunda addm atb onun razln
qazanmaqla bu mrtby ata bilr. lbtt ki, insan hr nyi
Allahn diqqt v tvfiqi saysind ld edir.
Hzrt Haqqa tabeilik yolunda, mbuda vurunluqda
peymbrlr btn bndlrdn nd glir. Onlar zlrindn
v Allahdan baqa hr ndn qrlb mbuda balananlardr.
Mbudun hzur rayihsi (qoxusu) onlar srxo etmidir. Onlar
zlrindn ixtiyarsz muqun cilvlrinin tamaasna
dayanmlar. Hmin ilahi peymbrlrdn biri d lul-zm,
uca mrtbli peymbr hzrt Musadr. O z ibrtamiz
hyatn cihad, Firon v Allah dmnlri il mbariz, tvhid
dvt, haqq hakimiyyt v ilahi qanunlarn gerklmsi
yolunda srf etdi. Hzrt Musa bu yolda o qdr irli ged bildi
ki, Allah onu xlvt xlvtgahna kdi v ona xitabn shbt
balad.

Qdsi hdislr d mhz bel mqamlarn mhsuludur.

Onlardan bir nmunsinin rhi qarnzdadr.
mid edirik ki, bu sr Allah-talann razlna, hzrt
Mehdinin (c.) diqqtin sbb olacaq v dyrli oxucular
trfindn qbul edilck.
mam Xomeyni adna elmi-tdqiqat mssissinin
yaym mrkzi

Aradrma mssissinin mqddimsi

Hqiqt varlq v briyytin n sil, n bdi v n gzl
sirr v ehtiyaclarndandr. Hqiqt yolunda ox mminlr v
sadiq alimlr candan kedi. Hqiqt yolunda cahillr v
batilprstlr hans hiyllr l atb qurular qurmadlar?!
Hqiqtin zlm mruz qalmas n qdr acdrsa, haqla batil
arasnda mbarizd haqqn daimi qlbsi bir o qdr irindir.
Batil pu olas, yer girsidir. Hqiqtin bu sayaq ykslii
onun xarakterik sciyysi olmaqla yana, hqiqtprstlrin
smimi v ardcl tlalarnn nticsidir. Onlar elm v ml
shnsind qol rmam, dnya balarn qrmlar. bhsiz
ki, hqiqtin yksliind dinlrin, ilahi peymbrlrin, xsusi
il slam peymbri (s) v onun hqiqi caniinlrinin rolu
daha bykdr. Mhur i alimlri z misilsiz v thlkli
missiyalarn al v dini mnblrdn bhrlnmkl, Quran
maarifi dryasnda qvvaslqla zalmlarn hcumlar qarsnda
fdakarlqla dayanmaqda grmlr. Onlar bu yolda canlarn
fda etmilr. Hazrk mnviyyat bhran srind hqiqt v
briyytin dmnlri hr vasit il dnyaya hakim olmaa
alrlar. Onlar bu mqsdl istehsal gclndirir, informasiya
bksini genilndirir, mxtlif sahlrd texnoloji
nailiyytlrdn faydalanrlar. Bu meydanda hqiqtprstlrin,
dini v dnyvi elmlrl mul olanlarn, xsusi il din
alimlrinin msuliyyti olduqca byk v ardr.
i dnyasnda flsf, klam, tfsir, hdis, fiqh, sul kimi
sahlrd aradrma aparanlarn ox aydn proqramlar var. Bu
proqramlar saysind dinl bal btn qaranlq nqtlr
iqlanr. Tdqiqatlarmzn tbit elmlri, tcrb sahsi v
istehsalda ciddi faliyytlri var. Onlarn atdqlar addmlar
midvericidir. Onlar hr an z layiq olduqlar mqama
yaxnlamaqdadrlar. Dnyann elm meydannda ilrin z

yerini tutacaqlar gn yaxndadr. Amma ictimai elmlr

sahsind faliyytlr qnatbx deyil. Bir ox hallarda
biganlrin srlrinin trcmlri il, hmin srlrdn
iqtibaslarla kifaytlnirlr. slam mnblrindn qaynaqlanan
yaradclq srlri il az rastlarq. Bu istiqamtd lazmi
sviyyy ykslmk n qarda uzun yol var. Bli, dini
bilgilrin
tfsir
v
izahat,
slam
maarifinin
proqramladrlmas, ictimai elmlr istiqamtind sylrin
artrlmas elmi mssislrin v dini hvzlrin n mhm
msuliyytlrindndir.
mam Xomeyni adna elmi-tdqiqat mssissi slam
inqilabnn byk rhbrinin dstk v himaylri saysind
tsis olunduu gndn Aytullah Mhmmdtqi Misbah
Yzdinin baxlarna uyun olaraq ciddi faliyytddir.
Mssis elmi aradrmalar aparr, cmiyytin ideoloji-dini
ehtiyaclarn dmk istiqamtind proqram hyata keirir.
Aradrma mssissi uyun mqsdl hm d tdqiqatlarn
srlrini ap edir. Hmd olsun Allaha, bu vaxtadk slam
cmiyytin gc atan sayda srlr tqdim olunmudur.
Qarnzdak kitab cnab Aytullah Mhmmdtqi
Misbah Yzdinin hicri-qmri 1426-c ild (hazrda hicriqmri 1428-ci il) mqdds Qum hrind byk rhbrlik
mqamnn dftrxanasndak xlarnn bir hisssidir. Kitab
dyrli tdqiqat cnab hcctl-slam Aa Krim Sbhani
trfindn trtib olunmudur. Bzi qdsi hdislr v Allahtalann hzrt Musaya nsihtlri kitabn sas mvzusunu
tkil edir. Aradrma mrkzi mllif v tdqiqatya brktli
mr v ilahi tvfiq arzulayr.
mam Xomeyni adna elmi-tdqiqat mssisnin
aradrma blmsi

Birinci mclis
Allaha itat cilvsi v uzun-uzad arzularn sonu
hli-beyt () vasitsi il biz atdrlm rvaytlrin bir
hisssini qdsi hdislr tkil edir. Bu hdislri Allah-tala
bzi peymbrlrin qlbin nazil etmidir. (Peymbrlr
qdsi hdislri z szlri il nql etmilr. Bu sbbdn d
qdsi hdislrd Quranda olan cazib yoxdur. Quranla qdsi
hdislr arasnda yeddi frq qeyd olunur: Quran mczdir,
qdsi hdislr mcz deyil; namazda yalnz Quran oxumaq
olar; Quran inkar edn kafirdir, qdsi hdisi inkar edn kafir
saylmr; Quran Cbrail vasitsi il nazil olmudur; Quran
lvhi-mhfuzdak xsusi ifadlrdn ibartdir; qdsi
hdislrdn frqli olaraq Quran aylrin dstmazsz
toxunmaq olmaz; qdsi hdislrin peymbrl xsusi
laqlndirm sulu yoxdur.) Bu hdislrdn bir hisssi hzrt
Musa il baldr. Hzrt Musa Tur danda olduu vaxt
Allahn ona xitabn buyuruqlar var. Qdsi hdislr arasnda
Allahla Musa arasndak danqlar da z ksini tapmdr. Bu
danqlarn bir hisssi kitabmzn sas mvzusunu tkil edir.
RBC
Allah-tala hzrt Musa il xlvti shbt balad. Ona
xitabn buyurdu: Dnyada uzun-uzad arzulara yol versn,
qlbin brkiyr. Qlbi dalaan insan mndn uzaq olar. Ey
Musa! Bir nv mnim sevincim ol. Hqiqtn mnim razlm
mn itatd v mn qar gnahdan kinmkddir.

Qlbin dalnda v qaralnda uzun-uzad

arzularn rolu
Btn peymbrlr Allahn xsusi diqqtindn
bhrlnmi, n ali ilahi kamilliy atdqlarndan Allah
bndlrinin stn saylmlar. Amma hr bir peymbrin o
birilri il mqayisd myyn imtiyazlar var. Onlar bu
imtiyazlar il tannrlar. Msln, hzrt Musa Klimullah
mqamna atmdr. O Tur danda Allahn dann eidirdi.
Bu sbbdn d onu Klimullah, yni Allahn hmshbti
adlandrmlar. Quranda oxuyuruq: Allah Musa il akara
dand.1
Bu uca mrtbli peymbr el bir mqama ykslmidi
ki, Tur danda z mbudu il xlvti shbtlirdi. Xsusi v
ilahi shbtlrdn birind Allah Musadan uzun-uzad arzulara
yer vermmsini istyir. Musann nzrin atdrlr ki, uzunuzad arzular qlbi daladrr, nticd insan ilahi
mrhmtdn mrhum olur.
Bu qbil rvaytlrin aydnlamas n qlb v qlbin
dalamas ndir sualna cavab vermliyik. Bu tbirlr
anlaldqdan sonra uzun-uzad arzularn qlb tsirindn
danmaq olar.
1.Qlb v dini tlimlrd onun rolu
Qlb sz ay v rvaytlrd tez-tez ildiln
szlrdndir. Bu sz gndlik dil d hmin mnblrdn
kemidir. lbtt ki, hazrk rvaytlrd qlb dedikd
insann kksndki snubr killi maddi z nzrd tutulmur.
Dini tlimlrd dnc v hisslrin mrkzi kimi faliyyt
gstrn hqiqt qlb adlanr. Quran qlbin iki xsusiyytini
qeyd edir. Birinci xsusiyyt onun qazanlma v verilm
(hsuli v hzuri) elmlrdn xbrdarldr. kinci xsusiyyt
1

Nisa, 164

meyllr v hisslrdir. Quran birinci xsusiyytl bal buyurur:

Yer znd gzmdilrmi ki, hqiqti drk edck qlblri
olsun?!1 kinci xsusiyytl bal buyurulur: Mminlr Allah
yada salndqda qlblri qorxan kslrdir.2
Quranda rastladmz fuad sz d qlb mnasnda
ildilir. Buna gr d qazanlma v verilm elmlr, meyllr v
hisslr ona aid edilir. Allah-tala qlbin mxtlif biliklr n
mn olduunu qeyd edir: Qlb grdyn inkar etmdi.3
bhsiz, ayd hisslrl grmk mnas nzrd tutulur.
Qlb mnvi bir mfhum olduundan onun grmsi d
mnvidir.
2.Quranda qlbin aqnl v dalamas mvzular
Quran baxmndan qlb insan ruhundan ibartdir. O da ruh
kimi qavraylara, hisslr, meyllr malikdir. O fitrtl eyni
yol tutduqda Allaha iman mrkzi olur, hqiqt ynlir,
qaranlq v pasdan tmizlnir. Quranda buyurulur: Kim Allaha
iman gtirs, Allah onun qlbini hidayt edr.4 Amma Allaha
imandan xali qlb istr qavray, istr meyl baxmndan blaya
dar olur. Quran bir ox aylrd yuxarda qeyd olunan
istiqamtlrd qlbin aqnln yada salr. Qavraylarla bal
qlbin aznl haqqnda buyurulur: z nfs istyini mbud
sen, Allahn elmi stndn azdrd, qulana v qlbin
mhr vurduu, gzn prd kdiyi xsi grdnm? Kimdir
Allahdan sonra yol gstrn? yd gtrmrsnz?5 Baqa
bir ayd oxuyuruq: Allah onlarn qlblrin v qulaqlarna
mhr vurub, gzlrin prd kib. Onlar n byk zab
var.6

Hcc, 46
nfal, 2
3
Ncm, 11
4
Tabun, 11
5
Casiy, 23
6
Bqr, 7
1
2

Aylrdn birind inadkarlq v itatsizlik nticsind

hidaytdn mhrum olmu xst qlb hqiqt qaplar zn
balanm, bsirtdn mhrum, chalt z tutmu kora
bnzdilir: Onlarn gz yox, sinlrindki qlblri kordur.1
Baqa bir ayd oxuyuruq: El ki, yri yola ddlr, Allah da
onlarn qlblrini dndrdi.2
Aylrd mxtlif meyllrl bal qlbin aznlqlar
haqqnda deyilir: Allah birliyi il yada salndqda axirt
inanmayanlarn qlblri prian olur, Allahdan qeyrisi yada
salndqda drhal sevinirlr.3 Bni-srail mzmmt olunarkn
deyilir: Bundan sonra qlblriniz da kimi, ya daha brk
dalad. Hqiqtn, bzi dalardan em xar, onlardan
bzilri paralanar v su axar, bzilri is Allah qorxusundan
yuvarlanar.4
Bu ayd qlbin brkliyi onun aznlq nticsi kimi zikr
olunur. Qsavt sz brklik, nfuzedilmzlik mnasn
bildirir. Bzn deyirlr ki, qlb mrhmtli, yumaq v
kvrkdir. Qsavt sz is sadalanan mnalara zidd mna
bildirir. Mrhmtdn, Allah qorxusundan xali qlb qsavtli
saylr. Bel bir qlb da kimi nfuzedilmzdir. Qsavt qlbi
dadan da brk edir. Qlbi qsavtli insan baqalarnn drdi
narahat etmir, bel biri kimsnin halna yanmr. Qsavt
sbbindn moiz-nsiht qlb tsir gstr bilmir, insann
gznn ya quruyur.
3.Moiz-nsihtin hzrt Yhyaya gcl tsiri
nsan tcrbd mxtlif hallar yaadna ahid olur.
Bzn moiznin tsiri altna dr, bzn haqqnda eitdiyi
faci onu hycanlandrr v gzndn ya glir. Bzn is n
tsirli moiz, n dhtli msibt onun haln dyimir.

Hcc, 46
Sff, 5
3
Zumr, 45
4
Bqr, 74
1
2

Pak v nurani qlbli insanlar moizlr xeyli tez reaksiya

gstrir. Prianlq yumaq qlbin sciyylrindndir. n stn
ruhani hal is peymbrlr v vliyalarda mahid olunur.
Hzrt Yhyaya moiz ox tez tsir gstrr, onun
qlbind tlatm yaradard. Hzrt Zkriyya Bni-srail
nsiht vermk istdiyi vaxt sana-soluna baxard ki, Yhya
oradadr, yoxsa yox. Yhyann hzurunda behit v
chnnmin adn kmzdi. Bir df Yhya mclisd olmayan
vaxt Zkriyya moiz-nsiht balad. basn bana kmi
Yhya mclis daxil oldu v bir knarda yldi. Onu
grmyn Zkriyya shbt balad: Hbibim Cbrail mn
xbr verdi ki, Allah-tala buyurmudur: Chnnmd
Skran adl bir da var. Dan tyindki vadiy zban
deyirlr. nki hmin yer Allahn qzbindn dalmdr.
Hmin vadid bir quyu var. Onun drinliyi yz illik yoldur. Bu
quyuda oddan tabutlar mvcuddur. Tabutlarda oddan libaslar,
zncirlr v buxovlar var.
Zkriyyann shbtini dinlyn Yhya fryad qoparb
dedi: Skrandan nec d xbrsizik! Mclisdn qalxb
biyabana z tutdu. Zkriyya mclisdn xb Yhyann
anasnn yanna getdi v buyurdu: Yhyan tap, qorxuram onu
sa grmysn. Yhyann anas onun ardnca getdi. Bnisraildn bir qrupla rastlad. Yhyann anasndan haraya
getdiyini sorudular. Dedi: Olum Yhyann ardnca gedirm.
Chnnm odu haqqnda eidib shraya z tutub. Yhyann
anas olunu soraqlaarkn bir obanla rastlad. Ondan
Yhyan grb-grmdiyini sorudu. oban dedi: Bli,
Yhyadan bir az vvl ayrlmam. Gz yalar ayaqlarn
islatmd. zn gy tutub deyirdi: Sni izzt v clalna
and verirm, ey mnim mvlam! z axirt mnzilimi
grmyinc dilim su vurmayacaam. Anas Yhyan tapb
onu auuna ald v Allaha and verdi ki, ev qaytsn. Yhya
anas il ev qaytd.1
1

Mhmmd Baqir Mclisi, Hyatul-qlub, c. 2, s. 1049

4.Qlbi qsavtdn xilas etmyin zrurti

Bzi psixoloqlar qsavti, qlbidal msbt sciyy
sayrlar. Onlarn nzrinc, qlbiyumaqlq, tez tsirlnm
qadnlara v uaqlara xas olan mnfi xsusiyytdir. Bu
sbbdn d onlar insanlarn hadislr mqabilind tez
hyacanlanb gz ya axtmasn bynmirlr. Amma Quranikrim aylrin sasn qlbidalq mnfi xlaqi sciyydir v
mzmmt olunur. Bizlr Quran gstrilrini yerin yetirmk
zmind olduumuzdan ilk nvbd qsavt kimi xlaqi
xstlikdn qurtulmalyq. Hr yolla almalyq ki, bu xstlik
qlbimiz yol tapmasn. Amma bu xstliy dar olduqdan
sonra onu mnfi dyrlndirrk aradan qaldrmaa
almamz zruridir.
He bhsiz, xae, yni yumaq qlb moiz-nsihtlri
daha tez qbul edir. Qsavt xstliyin dar olmu qlb is
he bir moizdn tsirlnmir. Demk, moiznin tsir
gstrmsi n qlb qsavtdn xilas olunmaldr. Qsavt
xstliyin tutulmu qlb ilahi aylrdn tsirlnmir, he bir
reaksiya gstrmir. Onu tutun v buxovlayn, oda atn kimi
zab aylri1 mminin qlbini yerindn oynadr, onun varln
titrdir. Qsavtli qlb is bu qbil byanatlardan tsirlnmir.
Allah-tala Musa il shbtind qlbi brkidn uzun-uzad
arzulardan kinmy arr. Hzrt Musadan v btn baqa
bndlrdn istnilir ki, uzun-uzad arzulardan qorunsunlar.
nki uzun-uzad arzular qlbi brkidir v nticd moiznsiht insana tsir gstrmir.
5.Faydal arzularn faydasz arzulardan seilmsi
Diqqt yetirmk lazmdr ki, arzu z-zlynd mzmmt
olunmur. Bir ox arzular faydal, dyrlidir. Byk elmi
drcy atmaq, ilahi vliyalar crgsin qatlmaq, htta Allah
bndlrin xidmt n dnyvi mqam istmk dyrli
arzulardandr. Uzun-uzad arzular dedikd btn mr pua
xaran v nticd axirt n faydas olmayan arzular
1

Haqq, 30-32

10

nzrd tutulur. mr dnya istklrinin gerklmsin srf

etmk istyi bu qbil arzulardandr. Bel arzular insann dnya
mhbbtini gclndirir, htta bynilmyn yollara aparr.
Balanc hyat mrhlsind libo bir insan brbzkli
saray tamahna db bu arzusuna atmaq n alrsa, btn
mrn bu i srf etmli olur. lbtt ki, bel bir arzunu
gerkldirmk n Allahdan uzaqlq v baqalarnn haqqn
tapdamaq bahasna baa gln srmayy ehtiyac var. nsan bu
srmayni l keirmk n halal-harama baxmadan sy
gstrir.
Amma bir xs daha yax ibadt etmk v Allaha
yaxnlamaq n ondan nemt istyirs, bu ilahi istkdir.
Xalqa xidmt n imkan arzulayanlar slind axirt
arzusundadr. Bu zmrdn olanlar uyun istklrl yana bu
istklrin smimliyini gstrn sciyylrl tannrlar. Mlum
olur ki, onlar trafdaklar aldatmaq fikrind deyillr v byan
etdiklri arzular sadc bir prd deyil. bhsiz, bellri
axirt v Allahn razl sorandadrlar. Dnyaprstlik v
Allahdan xbrsizlikdn qaynaqlanan uzun-uzad arzular
insann btn mrn pua xaran arzulardandr. Bu arzular
insann dncsini btnlkl zn mul edir v onun
diqqtini yalnz dnyaya ynldir. Bzi mnvi ynml
arzular da uzun-uzad arzular qismindn ola bilr. nsan vardvlt eqi il btn mrn bada verdiyi kimi, dini mrciyyt
(alimlik) drcsi almaq n d hr eyi yaddan xara bilr.
N pul, n mqam, n dini ad insan n son mqsd
olmamaldr. Bel bir mnasibt mzmmt olunmudur v
insan doru yoldan uzaqladrr. Nql edirlr ki, mirlmminin () bir xsin adn kib buyurdu: O ryast v
mqam istyinddir. Sonra hzrt lav etdi: obansz sry
hcum kn iki canavarn zrri ryastprst insann
mslmanlarn dinin zrrindn daha azdr.1

Mhmmd Baqir Mclisi, Biharul-nvar, c. 73, bab 124, s. 145

11

Allah-tala z dostlarnn vsfind buyurur: Mminlr o

kslrdir ki, Allah yada salndqda qlblrin qorxu dr,
onlara aylr oxunduqda imanlar artar v z Rblrin
tvkkl edrlr.1 Digr bir ayd Allah zikri mqabilind
mmin qlbin uulmasnn zruriliyi bildirilir: man gtirnlr
n bir vaxt atmadm ki, qlblri Allah zikri v nazil olmu
haqla yumalsn?!2
Tbii ki, dnya mhbbtin qrq olmu v glck n
planlar czan qlb uzun-uzad arzulara mul olduundan onda
Allah zikrin yer taplmayacaq. Allah mhbbtindn xali
qlbin zikr zaman qorxu v uulmasndan danmaa dymz.
nki bir qlbd iki eq yaatmaq olmaz. Dnya br-bzyin
mftun insan qlbind ilahi eq bsly bilmz. Allah-tala
buyurur: Allah he kimin drinliyind iki qlb qrar
vermyib.3
Bu qbil hdislrdn baqa bir nqt d aydnlar:
mminin n byk amal v arzusu Allaha yaxn mqama
atmaqdr. ksin, n byk zrr is Allaha yaxnlqdan
mhrum olmaq saylr. Allah qdsi hdisd buyurur: Qlbi
brkimi insan mndn uzaqdr.
*
*
*

lahi gstrilr itatin hikmti

Bir nv mnim sevincim ol buyuruunda nzrd tutulur
ki, daim Allah raz salacaq kild rftar olunsun. Musann
nzrin atdrlr ki, onun yax rftar Allah o qdr raz salr
ki, Musa z bir nv Allahn sevincin evrilir. Buyurulur: Ey
Musa! ... Hqiqtn, mnim razlm mn itatd v mn
qar gnahdan kinmkddir.

nfal, 2
Hdid, 16
3
hzab, 4
1
2

12

lahi ritlrd byan olunmu v peymbrlr

trfindn insanlara atdrlan btn gstrilrd Allaha
bndlik v gnahdan kinmk haqqnda danlr. Allah-tala
buyurur: Bir vaxt brahim qvmn dedi: Bir Allaha prsti
edin, Ondan qorxun. gr bilsniz, bu sizin n daha
yaxdr.1 Baqa bir ayd oxuyuruq: Allahdan qorxun v
mn itat edin.2
Dnmy dyr ki, n n Allah-tala bndlrini
zn itat v gnahdan kinmy arr? Bir bu qdr mr
v qadaann hikmti ndir? N n Allah gstrilrin itat
onu raz salr, Ona qar gnah Onu qzblndirir? Bu nqtlri
anlamaq n Allah v onun siftlrini tanmaa ehtiyac
duyulur. Yalnz uyun tanlqdan sonra insan z yaran
mqsdi v dinin gndrilm illtini anlayr. Yuxardak suala
qsa kild bel cavab vermk olar ki, Allahn mr v
qadaalar insana tkaml yolunu gstrir. nsan Allahn vacib
mrlrin ml etmk v qadaalarndan kinmkl ilahilir.
mr v qadaalar yalnz insann zn faydaldr. Allah btn
bunlardan ehtiyacszdr v bizim rftarlarmzn ona he bir
tsiri yoxdur. Allah z sonsuz rhmt v feyzi il tkaml yolu
n yetrli rait yaratmdr. nsann daxilind d Allah
trfindn verilmi tkaml istedad vardr. Htta azn insan
tyan bayra qaldranda Allah onun n tvb yolunu
balamr. Bli, insann ilahi mrhmtdn daha ox
faydalanmas v zabdan qurtuluu n zmin yaradlmdr.
Msln, peymbrlr z tutduqlar qvmdn midlrini zb
Allahdan zab istdikd, Allah bu zab txir salaraq tvb
n frst vermidir.

1
2

nkbut, 16
ura, 126

13

Hzrt Nuhun zab istyin Allahn cavab

mam Sadiqdn () nql olunmudur ki, hzrt Nuh 300 il
qvmn Allaha doru dvt edib, yalnz inadkarlqla
rastladqdan sonra bu insanlar lntlmk qrarna gldi.
Mlklr hzrt Nuhdan bu idn kinmsini istdilr. Bu
istkdn sonra Nuh z qvmn 300 il mhlt verdi. Amma
onlar tvb v mtilik yolunu tutmadlar. Nuhun mrndn 600
il ts d, yen qvm ona iman gtirmdi. Hzrt Nuh ikinci
df bla istmk qrarna gldi. Nvbti df mlklr Nuhun
grn glib, onu bu fikrindn dandrdlar. Hzrt Nuh
yenidn qvmn 300 il mhlt verdi. Belc, peymbrin
mrndn 900 il td, amma iman gtirnlr ox az oldu. Nuh
yenidn qvmn lntlmk qrarna gldi. Bu df Allahtaladan ay nazil oldu: Nuha vhy oldu ki, vvlkilrdn
savay kims iman gtirmyck. Bunun n d onlarn
mllrin gr qmlnm.1 Bunun ardnca hzrt Nuh z
qvmn nifrin oxudu: Prvrdigara! Bu kafirlrdn birini d
yer znd saxlama. gr saxlasan onlar Snin bndlrini
azdrar, yalnz gnahkar v kafir doub-trdrlr.2
Bli, hzrt Nuh z qvmn nifrin etdi. Allah mr etdi ki,
Nuh bir xurma aac ksin. Xurma kn Nuhun yanndan
tnlr 900 yanda bu il mul olduuna gr onu
msxry qoyurdular. Aacn lli ya tamam olanda Allah
mr etdi ki, Nuh o aac kssin. Bunun ardnca Allahn zab
nazil oldu.3
Allah z bndlrini sonsuz mhbbtl sevir. Bunu drk
etmk Bizim n tindir. nsanlar arasnda n ali mhbbt
Hud, 36
Nuh, 27
3
li ibn brahim Qummi, Tfsirul-Qummi
1
2

14

anann vlada mhbbtidir. Amma anann qlbind qrar

verilmi mhbbt ilahi mhbbt okeannn htta bir damlas
deyil. Allah hmin sonsuz mhbbt sasnda bndlrinin
sadt, Allaha yaxn mqama atmasn istyir. Bu mqsdl
vziflr myynldirilmidir. Bzi ilr mr olunmu, bzi
ilr qadaa qoyulmudur. nsan bu gstrilr ml etmkl
Allahn razln qazanr, xobxtliy atr. Allah htta gnaha
batan insana tvb v gnahlarn yumaq n mhlt verir.

Allahn razl v qzbi

Qeyd etdik ki, Allah-tala buyurur: Mnim razlm
mn itatd v gnahdan kinmyinizddir. adlq da
qzb kimi hadislr insann daxili reaksiyasdr. Msln,
insan z istyin atdqda sevinir, biri ona mxalif olduqda
qzblnir. Bel bir sual yaranr ki, Allah-tala dini mnblrd
n n adlq v qzb siftlri il vsf olunur?
Cavab budur ki, Allah haqqnda danarkn uyun
tbirlrin
ildilmsind
mqsd
mvzular
bizim
qavrayacamz kild aqlamaq istyidir. nki insan
dncsi ilahi siftlri birbaa drk etmkd ox acizdir.
nsana aid olan siftlrin Allaha aid edilmsi yalnz izahat
mqsdi dayr v istiar adlanr. gr insann sifti il
Allahn siftind zrrc oxarlq olursa, Allah haqqnda
danarkn d uyun siftlrdn istifad olunur. slind insann
siftlri n mhdudiyyt olduu halda, ilahi siftlr n he
bir mhdudiyyt yoxdur. lahi siftlr dyimz v zavala
uramazdr. adlq deyiln hal Allahda yaranmr. Qzb sifti
d beldir. Allahn razlq v qzbi hmilikdir. Allahn
razlna sbb olan ilr onu ad edir, onun razlna zidd
olan ilr qzbin sbb olur. Allahn qzbi d daimidir.
Nmun gstrk: imam Hsn () rf duasnda ilahi
siftlrin zati olmas il bal deyir: Prvrdigara! Snin
razln nqsan v eybdn pakdr. Nec olur ki, mnim
trfimdn skiklik ona yol tapr?

15

slind ilahi zat eynn kamal olduundan hr bir

mvcudun kamilliyi ilahi zata mnasibdir v Allahn
razlndan qaynaqlanr. lahi kamaln ziddi olan v Allahn
qzbi il dyin hr bir ey insann squt sbbidir.

16

kinci mclis
lahi buyuruqlarda qlbin hyat v Allah dostlarnn
sciyylri haqqnda
(Azn) qlbini Allah qorxusu (xyt-zrr yox, kiiklik
qorxusu) il ldr. Libaslarn khn, qlbin tz v travtli
olsun. Yer hlin tannma, mlklr v gy hlin tann. Evin
dncyi ol (hrtdn kin). Gecnin ra ol (gec oyaq
qal, raq tk iq sa). Hzurumda sbirlilr tk qunut tut
(hvsl il raz-niyaza dur). badt zaman gnahlarnn
oxluuna gr qarmda gnahkar, dmnindn qaan ks
kimi nal k. Hmin halda mndn yardm dil. nki mn n
yax yardm, yardm istniln n stn ksm.

Allah qorxusunun insan qlbin tsiri

Allah-tala hzrt Musaya tvsiy edir ki, qlbini Allah
qorxusu il ldrsn. Mtnd qorxu mnas xyt sz il
ifad olunmudur. Xyt v xof szlri arasnda bir o
qdr d frq yoxdur. Ay v rvaytlri nzrdn keirdikd
uyun tbirlr arasnda nzr arpacaq frq grnmr. Htta
bu szlr bir-birinin vzin d ilnir. Amma dqiq thlill
onlar bir-birindn frqlndirmk olur. Xyt dedikd
insann zmtli bir varlq qarsnda z kiikliyini hiss etmsi
baa dlr. Msln, insan Allahn zmtini drk etdiyi vaxt
onda tvaz hissi yaranr. Allah z insann daxilind bel bir
hal n zmin yaratmdr. lbtt ki, bu hiss tkc br
vladna aid deyil. Baqa canl varlqlar da zndn byk
varlq qarsnda kiiklik hiss edir. Amma xof dedikd zrr
qorxusu nzrd tutulur. Allah qarsnda xof dedikd pis
mllrdn qaynaqlanan zaba gr qorxu nzrd tutulur.
Allah qorxusu ilahi hzurun drki v mbuda diqqt n
17

rtdir. Bu qorxu ml v rftara mnasibtd qflti aradan

qaldrr. Allah qorxusu bir ox ay v rvaytlrd mdh
olunmu siftdir. Myyn aylr sasn peymbrlrin
gstrilrindn faydalanmaq v bdi sadt atmaq n
Allah qorxusu rtdir: Sn yalnz Allah aylrin tabe olan v
xlvtd mehriban Allahdan qorxan ksi qorxuda bilrsn.
Belsini Allahn byk cri il mjdl.1
Hdisin bu hisssind qlbin Allah qorxusu il
ldrlmsindn v bunun ardnca onun travtindn danlr.
Qlbin travti dedikd onun diriliyi nzrd tutulur. Mslnin
batinin varmadqda bu iki nqt bir-birin zidd grnr. Ay
v rvaytlrd zahirn bir-birin zidd grnn qlb aid
siftlr oxdur. Yalnz dnc v aradrmalar vasitsi il
buradak uyunluu hiss etmk olar. Hazrk hdisd d zahirn
uyumayan nqtlr nzr arpr. Bir trfdn Allah qorxusu
il qlbi ldrmkdn, digr trfdn onu diriltmkdn
danlr. Yni bir trfdn qlbin ldrlmsi, digr trfdn
onun dirildilmsi istnilir. mirl-mminin li () imam Hsn
Mctbaya () buyurur: Qlbini moiz-nsihtl dirilt,
paklqla ldr.2 Hzrt hazrk buyuruunda qlbi moiznsiht vasitsi il diriltmyi taprr. bhsiz ki, insanda
Allah qorxusu yaradan moiz nzrd tutulur. Hzrt sznn
davamnda buyurur ki, qlbini paklqla ldr. Baqa bir hdisd
d Allah-talann bel bir buyuruu il rastlarq: qlbini Allah
qorxusu il ldr. Maraqldr, qlbi ldrmk, hm d
diriltmk taprqlar bir-birin zidd deyilmi? Allah-tala
Qurann nazil olma flsfsi haqqnda buyurur: (Quran nazil
oldu ki) kim (qlbn) diris qorxutsun v kafirlr
mnasibtd (Allahn) buyuruu gerklsin.3
Bu ayd ilahi yd-nsihti dinlyib, qlbini ilahi hidayt
nuru il iqlandran xs diri qlbli insan kimi tantdrlr.
Yasin, 11
Nhcl-bla, 31-ci mktub
3
Yasin, 70
1
2

18

Aydn mlum olur ki, Allah insann diri qlbli olmasn

istyir. Baqa bir ayd Allah-tala baqalarnn ddy
zabdan ibrt gtrn bndni diri qlbli kimi tantdrr:
bhsiz, bu czalarda qlb sahibi v dinlyib ahid olan
n ibrt v xbrdarlq var.1
Aydn mlum olur ki, insanlar iki qisimdir: birinci
qisimdn
olanlar
qlb
sahibidirlr,
yd-nsihtdn
bhrlnirlr, ilahi zab onlar oyadr. kinci qisimdn olanlar
is qafillrdir v onlarn qlblri yoxdur. bhsiz ki, burada
snubr killi maddi rk nzrd tutulmur. Rvaytd
dnc v hisslrin mrkzi olan qlb d iar olunmamdr.
nki msbt v mnfi hisslrdn mhrum insan olmur.

Zidd siftlrin qlb aid edilmsinin izah

Dini mtnlrd zidd siftlrin qlb aid edilmsi,
bzilrinin qlb sahibi kimi, bzilrinin qlbdn mhrum kimi
tantdrlmas sual dourur. Sual bel cavablandrmaq olar:
Qlb, nfs kimi szlrin mxtlif mnalar var. Ardcllq,
uyunluq v shbtin mzmunundan nzrd tutulmu mnan
myynldirmk olar. tn shbtd qeyd olunduu kimi,
qlbin sciyysi v ilnm yeri var:
1.Qlb dnc, idrak v al mrkzidir. nsan qlb
vasitsi il dnb thlil aparr. Allah dncni qlb mxsus
sciyy sayr: Mgr yer znd gzmirlrmi ki, vasitsi il
dncklri qlblri olsun?2
2.Verilm (hudi, hzuri) biliklr qlb vasitsi il ld
olunur. Bu biliklrin qbulu qazanlma (hsuli) elmin
qbulundan frqlnir. Dini mnblrd qlb veriln biliklr
ryt adlandrlmdr. mirl-mminin () qlbin bu
xsusiyyti haqqnda buyurur: Gzlr onu cisim kimi

1
2

Qaf, 37
Hcc, 46

19

grmzlr. Amma qlblr hqiqi iman saysind onu drk

edr.1
3.Qlbin nc ii hiss v duyular mrkzi olmasdr.
Qlbin ii il tan olduqdan sonra aydnlar ki, salam
v diri qlb dedikd bynilmi dnc v biliy sahib olan
qlb nzrd tutulur. Bel bir qlbin ruhani ahidlik istedad da
olmaldr. Onun msbt hiss v duyularla yaamas da
zruridir. Baqalarna mnasibtd dmnilik d hiss saylr.
Amma bu qbil hisslr bynilmmidir. Salam qlb dzgn
istiqamtd istifad ediln qlbdir. Onun dncsi, hiss v
duyular pakdr. ksin, bynilmmi dnc v hisslr
sahib olan qlb qlb saylmr. Dini mnblrd hqiqti
grmyn gz kor kimi tantdrlr. Belc, hqiqtlri drk
etmyn qlb d salam qlb saylmr v kor kimi tantdrlr:
Hqiqtn, gzlr yox, sinlrdki qlblr kordur.2

Qlb n arzulanan hyatn sciyylri

Sual olunur ki, qlb n hyat stndr, yoxsa lm?
Sualn cavabnda qeyd etmliyik ki, qlbin frqli hyatlar var.
Bzn qlbin hyat smrli olur, insan bu hyat saysind
kamala atr. bhsiz ki, bel bir hyat arzulanandr. Amma
bzn qlbin hyat mstlik v qflt kimi tsirlr malik olur.
lbtt ki, qlb n bel bir hyat bynilmir. Uyun
vziyytd qlb n lm hyatdan stn saylr. nsan n
hyat o zaman faydal olur ki, bu hyatn arzulanan nticlri
olsun. ks tqdird hyat faydaszdr v lm ondan stn
saylr. Bir hyatda ki, insan dyrli edn, onu kamala atdran
istedadlar iklnmir, bel bir hyat hyat adlandrmaq
olmaz. Allah-tala bu nqtni iqlandrmaq n chnnm

1
2

Nhcl-bla, xtb 179

Hcc, 46

20

hlinin hyatn tsvir edir: Bir vaxt ki, orada (odda) n

lrlr, n d yaayarlar.1
Chnnm oduna dar olan ks lmr. Ax l odu hiss
ed bilmz. Amma Quran baxmndan bel bir insan diri d
deyil. nki qiyamtd yalnz Allahn razln qazananlar,
behit nemtin atanlar hqiqi hyat srr. Qiyamtd zab
kn is gerk hyatdan mhrumdur.
Arzulanan tsirlr, inkiaf zminin malik olan hyat
hyat saylr. nsann gerk ehtiyaclar yalnz bel bir hyatda
tmin olunur. Bu hyat insan ali kamilliklr atdrr. Quran
insanlar mhz bel bir hyata dvt edir. Quran bel bir hyat
nzrd tutaraq nc qflt iind olmu insanlara minnt
qoyub bildirir ki, peymbrlr v hidayt gndrmkl
insanlara hyat verilmidir: (Qlbi) ldy vaxt diriltdiyimiz,
xalq arasnda getmsi n nur qrar verdiyimiz ks
qaranlqda yol gedib ondan xmayas xs kimidirmi?2
Bli, Quran baxmndan, hqiqi hyat nurludur v bu nur
dzgn hyat yolunu iqlandrr. Hmin nur saysind insan z
xeyir-ziyann tanyr, bsirtl z xobxtliyin doru addm
atr. Amma hvtlr, maddi lzztlr, hqiqtdn xbrsizlik
iind tn heyvani hyat sil lmdr. Bel bir rzil hyat
yaamaqla insan xobxtlik v sadtdn mhrum olur, Allah
elilrinin tvsiylrindn faydalana bilmir. Allahn byk
peymbrlrinin tkidlri d bel bir qlbi oyatmr. Allahtala peymbrin tslli verrk buyurur: Sn arxa
evirdiklri bir vaxt llri eidn edib karlara dvt ssini
atdra bilmzsn. Sn korlara yol gstrn deyilsn, onlara
eitdir bilmzsn. Yalnz aylrimiz iman gtirnlr,
mslmanlar istisnadr.3

la, 13
nam, 122
3
Qss, 76
1
2

21

Allah qorxusu il qlbi mstlikdn qurtarman

zruriliyi
Biz mnvi v ruhani hyat haqqnda dandq. Amma
qlb heyvani hisslrin duyulmas sbbindn diri saylr.
ksin, heyvani hisslrdn mhrum qlbi l adlandrrlar.
lbtt ki, insan tbitinin tlb etdiklri mqbuldur. str
dnyvi, istr xrvi (axirt aid) baxmdan tbii istk qbul
olunur. adlq v lzzt z-zlynd pislnilmir. Xsusi il bu
istk Allah trfindn mqbuldursa v imam Mehdinin (c.)
razl il qarlanrsa axirt sadtin aparr. Amma
peymbr mktbind trbiy alanlardan savay hr bir insann
adl dnyvidir v dnya ndr. Bellri dnya hyatn
sas gtrdklrindn dnya ehtiyaclar dndikd sevinir, bu
ehtiyaclar tmin olunmadqda qmlnirlr. lbtt ki, bel bir
hal xoaglmzdir. Allah-tala buyurur: Allah (mst halda)
adlananlar sevmir.1 Aydki frih sz adlanan kimi
trcm olunmudur. slind frih dedikd ifrat dnyvi
lzztlrdn sevinn ks nzrd tutulur. bhsiz, bu saya
adlq mqbul deyil. Bu qbil adlqlar uaq saya v
dncsiz adlqlardr. Frih sz slind srxo kimi
trcm olunmaldr.
Peymbr mktbind trbiy almayanlar bzn bu
saya mstliy dar olur, adlqdan l-ayaqlarn itirirlr.
Onlar z drisin smr, ilahi vziflri yaddan xarrlar.
Qflt v xbrsizlik onlarn qlbini qaraldr. Nticd ibadt
v minacata vqdn mhrum edilirlr. Bu qbil insanlar adtn
hr mclisi qh-qh v zarafatla keirir, htta ayaqlarn yer
dyb rqs edirlr. Bzilri bu nv srxoluu qlbin diriliyi
kimi tantdrr. Kim bu halda deyils, onlarn nzrinc, qlbi
lmdr. bhsiz, bu saya adlqlar qbul deyil. nsan
znd yaranan bu halla mbariz aparmaldr. Bel yalan
adlqlar ldrmk zruridir. Cahilan adlqla mbariz haln
1

Qss, 76

22

qlbin lly kimi tqdim etmk dzgn deyil. nsan qlbind

prianlq zmini yaratmaldr. z danq v rftar bard
dnmkl shvlrin gr alamal, Allahn diqqti n
zmin yaratmaldr. Bu sbbdn d Allah-tala hzrt Musaya
buyurur: Qlbini Allah-qorxusu il ldr.
nsan Allahn zmti haqqnda dnmy vadar edn
qlbdki xof haldr. ksin, eytani mstlik v qrur insann
diqqtini Allahdan yayndrr, onun z mbudunu drk etmk
gcn lindn alr. Bu xstlikl mbariz n azn nfs
nzart etmk zruridir. Bu nzart insanda tvaz hal
yaratmal, irkin mllri z xarmaldr. Nticd, qlbd
Allahdan xof hal yaranr v dzgn dncdn, hikmtli
yd-nsihtlrdn bhrlnmk n yol alr. Quranikrimd oxuyuruq: Snin qorxutman yalnz o ks ndr
ki, haqq kitaba tabe ola, qlbind Rhman Allahdan qorxa.1
Peymbrlrin mhm vzifsi olan xbrdarlq yalnz
Allahdan qorxanlara tsir edir. N qdr ki, qlbd xof hal
yaranmayb, insan qrur v mstlikdn uzaqlamayb, frd z
eyblrindn xbr tutmayb, yd-nsihtlr onun qlbin tsir
edsi deyil. Bel bir insan dnya ylnclrini, vaxtn ey-irt
mclisind keirmyi, ylncli shnlr tamaa etmyi
qiyamt v chnnm zabn yada salan moiz-nsihtdn
stn tutasdr. Bel bir xs htta tsadfn moiz-nsiht
mclisin ddkd deyilnlr ona tsir gstrsi deyil.
Belc, qlbin qsavtdn (dalqdan) tmizlnmsi,
Allahdan qorxu halnn yaranmas heyvani hyat caziblrinin
lmn, ilahi hyatn dirliin sbb olur. lahi v mnvi
hyat saysind insan Allah qarsnda z kiikliyini hiss
etmy balayr, z Rbbi il nsiyyt qatlr. Bel ki, o
Allahdan xbrsizlik niansi olan dnya grntlrin
ballqdan xilas olur. O drk edir ki, Allaha yaxn mqama
atmaq, axirt almind Onun razln qazanmaq n
yaradlmdr. Bel bir insan cvahirat dyrsiz dn
1

Yasin, 11

23

tmizlyn xs bnzyir. Onun qarsna cvahir ad il adi

qoyulduqda aldadldn hiss edn kimi tqdim
olunanlardan imtina edib hqiqi cvahir axtarna xr.
Mnvi v xrvi lzztlrin, Allahla nsiyytin hqiqi
dyrini biln ks anlayr ki, dnya lzztlri fnadr v onlara
gr axirt lzztlrini ldn vermk alszlqdr. Allahla
nsiyyt lzztini dadan ks qiymtli libas kimi dnya
bzklrin etina gstrmir. Onun nzrind bu sayaq
ballqlar uaqlqdr. Ua sevindirn eylrdn mhrumluq
bel bir xsi qmlndirmir. nsan dnyaya etinaszlq, dnya
tzahrlrin bigan olduqda rahatlqla dnyadan l kir v
ixtiyarnda olanlar lini sxmadan baqalarna verir.

Allah dostlarnn sad yaay v hrtdn qamas

Allah-tala hzrt Musaya tvsiy edir ki, tz yox, khn
libas geyinsin. Bli, mmin bir trfdn zahiri dyrlr
uymamal, digr bir trfdn bilmlidir ki, sad libas ondak
tvaz haln gclndirsidir. Adtn, insanlar tz v qiymtli
libas geynlr qibt il baxr. Tz v qiymtli libas geyinn
xs baqalarnn ona olan diqqtinin artdn grb daha artq
bznmy alr. Bu halda onun qlbindki Allah qorxusu
ziflyir. Sad v khn libasa is he vaxt hmiyyt vern
olmur. nsan bu qbil libaslarda baqalarnn diqqtini clb
etmir, zahirin gr sevinmir. Onun n ilahi v mnvi
gzlliklr cvahir gzlliyindn ox dyrlidir. Bu qbil
insanlar n gzl libas kimi dnya caziblri
hmiyytsizdir. Onlar alrlar ki, xalqn diqqtini clb
etmmk n tz libaslar geymsinlr. Onlar mindirlr ki,
tkaml fikrind olanlar n xalq diqqti byk bladr.
hrt, ad-san, xalqn ehtiram insann Allaha diqqtini
skildir. Allahla nsiyytd olan insan ninki xalqn
diqqtindn lzzt almr, ksin bu diqqt onu narahat edir.
nki bu diqqt onun Allaha diqqti n manedir. Msln,
ona veriln salam, ona gstriln ehtiram bir anlq da olsa, onu

24

z mhbubuna diqqtdn ayrr. Demk, insanlarn diqqt v

ehtiram ninki faydaszdr, htta mnvi msllr diqqti
yayndrr. Allah-tala z mhbubu Musaya khn libas
geyinmyi tvsiy edir. Onun nzrin atdrr ki, xalq arasnda
tannmaqdan kinsin, sma hli il tanla alsn. Onun
yalnz mlklr, Allah vliyalar il tanl faydaldr. Bu
sayaq tanlqlar tkaml yolu n faydaldr.
Bu qbil xlaqi gstrilr bizi ifrat v tfrit svq
etmmlidir. hrtdn kinmk, barmaqla gstrilmmk
msbt xlaqi keyfiyytdir. Bel bir mnasibtin hm ictimai,
hm d xlaqi tsirlri var. Ruhani v mnvi yksli
soranda olan insan an-hrtdn kins diqqtini mbuda
daha yax ynld bilr. Amma bu xlaqi tvsiydn suiistifad etmk olmaz. Xalqn nzri mhm deyildir dey,
cmiyytdn knara kilmk dzgn deyil. nsan guniin
olmamaldr. Cmiyytdn knara kiln insan z ictimai
vziflrin ml ed bilmz. Xalqa xidmt, ehtiyacllara
yardm,
haqqn
tblii,
thsil
bizim
mhm
vziflrimizdndir. nsan yalnz ictimai hyatda bu dyrlr
sahib ola bilir. gr alim tannmasa v zn tqdim etms,
insanlar elm v dini vziflrl tan olmaq n ona z
tutmazlar. Nticd alimin elmi smrsiz olar. Demk, bir ox
vziflrin, o cmldn ibadtlrin ictimai ynm var.
Cmiyyt qatlmadan bu vziflri yerin yetirmk mmkn
deyil. Cmiyytdn uzaqlamaq istyn ks yaxla ar v
pislikdn kindirm kimi mhm dini vziflrini yerin
yetir bilmir. O baqalarna xidmtdn, tlim-trbiydn
mhrum olur.
Mqsdimiz budur ki, an-hrt insann zati istyin
evrilmmlidir. nsan hyatn ictimai mvqe v xalqn
diqqtini clb etmy srf etmmlidir. hrt v ictimai
mvqe vziflrin icras n vasit olmaldr. nsan tutduu
mqam v qazand sevgidn dini v ictimai vziflrinin
icrasnda istifad etmlidir. Bynilmyn budur ki, an-hrt

25

v ictimai mqam insann sas hyat amalna evrilsin. Btn

bunlar Allaha yaxnlq n vasit seildikd mzmmt
olunmur. Bzn vziflrin icras n mqam v sevgi
qazanmaq zrurt evrilir. gr var-dvltdn xalqa yardm
v Allahn razl n istifad olunarsa, bu yaxdr. Pis budur
ki, var-dvlt toplamaq insann sas mqsdi olsun. Bu halda
dnyaprstlik insann ruhiyysin hopur. Bu ruhiyy onu
irkin yollara l atmaa da vadar edir. Yalnz var-dvlt
toplamaq fikrind olan insan qanun tanmr. Bir ox din
alimlrinin hrt v sevgidn kinmmsin pis
baxmamalyq. Onlar yazdqlar kitablarn zrin z adlarn
qeyd edir, tez-tez cmiyytd grnrlr. gr onlarn bu
mnasibti dinin yaylmasna kmk edirs onlar mzmmt
etmmliyik.

Mmin v xlvt maraq

Allah-tala hzrt Musaya khn libas geyinmyi tvsiy
etdikdn sonra qlbini travtli saxlama taprr. Yni
mminin qlbi fal, diqqtli olmaldr. Mmin insan xalqa can
yandrmal, trafdaklara mehribanlq gstrmkl Allahla
rabitsini gclndirmlidir. Mminin qlbi insanlara sevgi
ocadr. Bu mhbbt onu insanlara xidmt vadar edir, birlik
yaradr. nsanlara sevgi ictimai msuliyyt hissinin rtidir. Bu
sevgi saysind frd cmiyyti tkaml yoluna svq ed bilir.
Mmin baqalarnn problemlrin bigan olmamaldr.
stniln bir halda mminin qlbi travtli v fal
olmaldr. Mminin qm-qsssindn danan rvaytlrd
nzrd tutulur ki, bu qm-qss onu qfltdn oyatsn z
mllrin gr prian olan ks tvb qlb doru yolu tutur.
nsan bdbinldirn qm-qss bynilmmidir. nsan
thsil,
ibadt,
ail-vlad
qarsnda
msuliyyt
biganldirn qm-qss slam dinind mzmmt olunur.
lbtt ki, ictimailikd d ifrata varmaq pisdir. Btn
vaxt trafdaklara srf edib z bard dnmmk yanl

26

yoldur. Allah-tala hzrt Musaya tvsiy edir ki, xlvt

kilsin, evin yerin srilmi dnck kimi bir yerd qalsn.
Bzilri tnhalqdan qarlar. alrlar ki, daim dostlar
arasnda olsunlar v bu mclisd qbul olunmaq n mclisin
gediin uyun pis ilr qatlrlar. Tbii ki, bu qbil
xsusiyytlr bynilmir. nsan tnhal z v mbudu
haqqnda dnc n frst saymaldr. nsan tnhala
vrdi vermli, cmiyytdn ayrlma bacarmaldr. Yalnz bu
halda o Allahla raz-niyaza hvsl vaxt ayra bilr. Tnhalqdan
sxlan insan ox tinlikl namaza bir ne dqiq vaxt ayrr.
Bel biri tin ki, Allahla raz-niyaza saatlarla vaxt ayra. Onun
Allahla minacat n xlvt kilmsi tin msldir.
Bzilri htta zn unutmaq n, vzif msuliyyti bard
dnmmk xatirin mnasz ilrl mul olub ban qatr.
Onlar oturub uzun-uzad seriyallara baxr, film baa atan kimi
krossvord doldurmaa balayr, qalan vaxtn dostlarla shbt
srf edir. Allahn dostlar is Allahla minacat n xlvt
kilmkdn lzzt alrlar. Onlar bu mqsdl saatlarla bir
yerd ylir v bundan yorulmurlar. Onlar Allahn tyin etdiyi
vziflri yerin yetirmk n cmiyyt xr, nsiyyt
qatlrlar. Onlar cmiyyt arasnda da Allah yaddan
xarmamaa alrlar. Sy gstrirlr ki, onlarn Allahla
rabitsin he n mane olmasn.
Allah-talann hzrt Musaya tvsiysin diqqtl
yanamalyq. Mbada bel bir qnat glk ki, mmin
guniin olmal, cmiyytdn uzaqlamaldr. Cmiyytdn
knara kilmi insan thsildn v baqa ictimai faydalardan
mhrum olur. Bli, maddi meyllrin gclndiyi dvrmzd bu
saya aqnlqlar az olur. Amma qdim vaxtlar insanlar bu
qbil rvaytlr saslanaraq cmiyytdn knarlama vacib
sayrdlar.1 Hans ki, evlrinizin dncyi olun kimi
rvaytlr baqa mqsd damdr. Bu rvaytlr arasnda
dnyann son dvrnd yaayacaq insanlara nvanlanm
1

Bax: Biharul-nvar, c. 52, s. 138

27

gstrilr d var. Hmin vaxt trafda gnah oxaldndan

insanlara tvsiy olunur ki, cmiyytdn knara kilsinlr. Adi
vaxtlarda is guniinlik pislnilir, nki bu xsusiyyt insan
mr v qadaa vzifsindn, xalqa xidmtdn, ehtiyacllara
yardmdan, bir szl ictimai faliyytdn kindirir.

28

nc mclis
lahi hakimiyyt v tdbir etiqadn grnts
RBC
Ey Musa! Mn Allaham v bndlrdn stnm.
Bndlr mndn aadr v hr biri qarmda zlildir. Nfsini
daim ittiham et (he vaxt ona arxayn olma; qorx ki, sni
aldadb xobxtliyini lindn ala). Dinin mnasibtd
vladna (da) etimad gstrm. Saleh insanlar eynn snin
kimi sevn vlad istisnadr.

Tvhid v Allahn almd hakimiyytin etiqadn

zruriliyi
Minacatn bu hisssind Allah-tala drd mhm mslni
byan edir:

Hqiqi tvhid etiqad

Bel bir etiqada sasn insan btn ilrind Allahn irad
v tdbirin istinad edir, Allah btn mxluqlardan stn sayr.
Aydndr ki, kemi qvmlrin bir ox bdrmlrinin v
fsada uramalarnn qayna onlarn tvhid etiqadszl
olmudur. Onlar Allaha inanmaqla yana btlr d tapnm,
ksr ilrind onlara arxalanmlar. Htta btlr prsti d
olunmudur. Hmin qvmlr Allah prsti layiq bildiklri
kimi Allahdan qeyrilrinin d mdiriyyt mqamn qbul
etmilr. Bu cr bdrm bir ox etiqadi, xlaqi v mli
fsadlarn mnsidir.

29

Quran mriklrin btlr etiqad haqqnda buyurur: O

kslr ki, Allahn yerin zlrin dostlar sedilr. (Bhan
gtirdilr ki,) biz onlara yalnz bizi Allaha yaxnladrsnlar
dey prsti edirik.1
Grndy kimi, mriklr Allah inkar etmirdilr. Onlar
btlri Allaha yaxnlamaq n vasit sayr, onlara ibadt
edirdilr. Baqa bir ayd Allahdan qeyrisin prsti haqqnda
oxuyuruq: Allahn yerin el eylr prsti edirlr ki,
hmin eylrin onlara n ziyan var, n d xeyiri. Deyirlr ki,
bunlar Allah yannda bizim fatilrimizdir.2
Sual: Mriklrin btlrin, bizim Allah vliyalarnn
fatin etiqadmz arasnda n kimi frq var?
Cavab: Mriklrin etiqadna sasn fati Allahn
istyindn asl olmayaraq fat ver bilr. Guya btlr
bilavasit balatdrmaq gcn malikdir. slind is fatin
qbulu Allahn iradsindn v fatinin lyaqtindn asldr.
Mriklr inanrdlar ki, mlklr Allahn qzlardr v
mlklrin timsal saydqlar btlr prsti edirdilr. Onlar bu
yolla tanrlarnn qzlar qarsnda hrmt qazanmaa alr,
btlrin fati il chnnmdn qurtulacaqlarna mid
edirdilr. Onlarn nzrinc Allah fati qbul etmy
mcburdur. Hqiqtd bel bir fat batil v irkdir. Qanunun
ziddin fat fat yox, dstbazlqdr. Bel bir fatd
insann lyaqti nzr alnmr. Guya btn i fatidn
asldr. Mriklr dnrlr ki, Allah fatilrl yaxnl v
onlardan asll sbbindn fati qbul etmy mcburdur.
Amma tvhid inancna sasn, btn ilr Allahn istk v
iradsindn asldr. Hqiqi istiqlal yalnz Allaha aiddir.
Allahdan savay kimsd tsir mstqilliyi yoxdur. Hm od v
su kimi tbii amillr, hm d peymbrlr v imamlar kimi
qeyri-tbii amillr Allahn iradsin baldr. Demk,
peymbrlrin v vliyalarn fati Allahn izni il ba tutur.
1
2

Zumr, 3
Yunis, 18

30

Allahn izni olmadan fatdn faydalanmaq mmknszdr.

Quranda oxuyuruq: Onun izni olmadan hzurunda fat
vern kimdir?!1
llri diriltmk, kor gz fa vermk yalnz Allahn izni
v peymbr verdiyi qdrtl hyata ken mczlrdir.
vliyalar Allahn nmayndsi olaraq Onun izni il mczlr
gstrmilr. Allahn hkm olmadan kimsd qeyri-tbii ilr
grmk iqtidar yoxdur. Bu sbbdn d Allah-tala hzrt sa
haqqnda buyurur: Onu peymbr olaraq Bni-srail doru
(gndrr v o deyr:) hqiqtn, mn sizin Rbbiniz trfindn
mcz gtirmim. Sizin n gildn qu killi bir ey
dzldrm, Allahn izni il anadanglm koru v czam
saaldaram, llri dirildrm. Siz yediklrinizdn v ehtiyat
saxladqlarnzdan xbr verrm. bhsiz, bunda sizin n
ibrt var.2
Peymbrlr ninki zbana fat vermir, mcz
gstrmir, htta szd d Allahdan n kemyib Onun izni il
danrlar. Quranda buyurulur: Danqda Ondan n
kemzlr, onun gstrii il i grrlr.3

Allah dostlarnn fatinin hatsi

fat ilahi mrhmt cilvlrindn biridir. Allah
bndlrini balamaq istdiyindn z peymbrlri v
xsusi vliyalar n fat haqq nzrd tutmudur. Onlar
Allahn izni il insanlar n balanma dilyir, fati kimi
x edirlr. Belc, insanlar fat yolu il Allahn mrhmt
nemtini dadrlar. Allah-tala z peymbrin icaz vermidir
ki, ondan gnahkarlar n balanma dilsin: Biz el bir
peymbr gndrmdik ki, ona Allahn izni il itat
olunmasn. Onlar zlrin sitm qldqda snin yanna glr v
Bqr, 255
Ali-mran, 49
3
nbiya, 27
1
2

31

Allahdan balanma dilyrdilr. Peymbr onlar n

balanma istyrdi. bhsiz, Allah tvblri qbul edn v
mehriban grrlr.1
Bli, peymbr Allahn izni v iradsi sasnda
gnahkarlar n balanma dilyir. Onlar z istklrini
Allaha qbul etdirmirlr. Peymbr (s) v digr msumlar
sadc rhmt qapsdr. nsanlar tinlik kmdn onlara z
tutub tvssl ed bilrlr. Allah da z vliyalarna xsusi
diqqti sbbindn onlarn balanma istklrini qbul edr.
Msumlarn vasitiliyi il bndlr Allahn mrhmtindn
faydalanar.
Peymbr (s) v digr imamlar Allahn izni olmadan
fat ver bilmzlr. fat rtlri dnmdikd d fat
hyata kemir. fatin sas rtlrindn biri xtaya yol vermi
insann iman hli olmasdr. Yalnz mminlr fat nail olur.
Amma mrik v gnah sbbindn dnyadan imansz gedn
insan fat nail olmur. Allah mriklr fat edilmsin
icaz vermir: Peymbr v iman gtirnlr yaramaz ki,
chnnm hli olduqlarn bildikdn sonra mriklr n
balanma dilsinlr. Onlar qohum olsalar da beldir.2
Qurani-krimd bildirilir ki, hzrt brahim n qdr ki,
Azrin Allahla dmniliyindn xbrsiz idi, ona fat vd
edirdi. Quranda buyurulur: Tezlikl Rbbimdn snin n
balanma istyrm.3 Amma msldn xbr tutan brahim
Azr n balanma dilmk fikrindn dand: brahimin
z atas n balanma istyi yalnz bir vd idi v Azrin
Allaha dmn olduunu bildikdn sonra ondan z evirdi.
Hqiqtn, brahim canyanan v dzml idi.4
Qeyd olunduu kimi, irkdn lav namazn trki, namaza
yngl yanamaq kimi bzi gnahlar insan vliyalarn
Nisa, 64
Tvb, 113
3
Mrym, 48
4
Tvb, 114
1
2

32

fatindn mhrum edir. mam Sadiq () bu bard buyurur:

Namaz yngl sayan xs bizim fatimiz nail olmaz.1
Qeyd etmliyik ki, insan chnnm odundan qurtaran
fat qiyamt almin aiddir. Gnaha batb dnya v brzx
hyatnda paklanmayanlar qiyamtd Peymbr (s) v
msumlarn fatin nail ola bilr. Xam qzl krd qzdrlr
ki, onun qatqlar tmizlnsin. Allah-tala bzi mminlri
tinliy salmaqla, onlar yoxsulluq v xstlikl snaa
kmkl onlarn gnahlarn tmizlyir. Bel ki, ilahi
snaqlardan z a xanlar pak qlbl rahatca dnyasn
dyiir. Amma hmin mqamadk gnahdan paklanmayanlar
tin can verir. Ruhun tinlikl xmas da insann gnahlarn
yuyur. Amma bzilri o qdr gnaha yol verirlr ki, hmin iki
mrhldn sonra da gnahdan tmizln bilmirlr. Nticd
qbr sxnts vasitsi il gnahlar yuyulur v brzx almin
daxil olurlar. Bu mrhldn sonra da gnahlar
paklanmayan insan brzx almind zab kmkl tmizlnir.
Brzx zabndan sonra bir gnah qalarsa, qiyamt shnsin
daxil olur. Qiyamtd Peymbr (s) v msum imamlarn
fatin nail olan ks balanb kvsr hovuzuna varid olur.
Btn kamilliklrin kk tvhidd olduu kimi, bir ox
gnahlarn da kk irkddir. Bunu peymbrlrin v kemi
qvmlrin tarixi tsdiqlyir. Allah-tala qdim mmtlri yol
verdiklri irk gr czalandrr. Bu irk btprstlik v
Allahdan qeyrisin prsti kimi akar irkdir. Bellri
qlblrind Allahdan qeyrilrini d mstqil tsir malik
bilirlr. Hr halda irk oxlarnn qlbind kk atmdr. Bu
sbbdn Allah-tala buyurur: Onlarn oxu rik qomam
Allaha iman gtirmz.2
Xalis v dzgn iman ld etmk n insan qlbind
irkin kklrini qrmaldr. Yalnz bundan sonra hqiqi tvhid
etiqad mmkndr. Bu etiqadn grntlrindn biri budur ki,
1
2

Biharul-nvar, c. 47, bab 1, s.7, h. 23

Yusuf, 106

33

insan htta Peymbr (s) v msum imamlarn mstqil fat

qdrtin malik olmadna inansn. Peymbr (s) v
imamlarn fati ilahi rhmt n yalnz bir zmindir. Yni
Allah z bndlrin o qdr diqqtlidir ki, htta xsn
lyaqti olmayanlar da balayr. Bellri n Allah
vliyalar vasitdir. Allah vliyalarnn duasna xatir bellrini
balayr. slind fat yolunu aan Allah zdr.

Yaranmlarn Allah hzurunda kiikliyi

Minacatn bu hisssind Allah-talann iar etdiyi ikinci
msl htta Peymbr (s) kimi ziz bir yaranmn Allah
hzurunda kiik v ehtiyacl olmasdr. Htta peymbrlrin
v mlklrin d mstqil ixtiyar yoxdur. Yalnz z vasitsiz
bir ey malik olan izzt sahibidir. Amma hr eyi Allah
trfindn verilmi v istniln bir anda geri alna biln ks
zn izztli saya bilmz. Bellri onlarn ixtiyarna verilmi
eylr gr ynmmlidirlr. nsann vcudundan irkin
btn tsirlrini pak ed bilck bu mhm prinsip ay v
rvaytlrd yetrinc iqlandrlmdr. Nmun olaraq bir
ne ayni nzrdn keirk:
1. Allah msl kir: Bir bnddir ki, lindn he i
glmz.1
2. De ki, Allahn istdiyindn savay zm n faydam
v zrrim yoxdur.2
3. Onun yerin zlrin bir mbudlar seirlr ki, he n
yaratmamlar, zlri yaranmlar. zlrin n ziyan ed bilr,
n d fayda ver bilrlr. lm, hyat v qiyamt llrind
deyil.3
nsan Allah Onun istdiyi kimi tanyb, Onun varla
mtlq hakim olduuna inandqdan sonra yalnz Ona itat v
Nhl, 75
raf, 188
3
Frqan, 3
1
2

34

bndlik edir. Anlayr ki, he nyi yoxdur v yalnz Allahn

istyi il i grr. Bel bir dindarlq hqiqi din etiqaddan
ibartdir: Pak v xalis ayin Allaha mxsusdur.1
Demk, insan nc Allah dzgn yolla v ilahi tvfiql
tanmaldr. O zn Allahn vacib buyurduu vziflr msul
bilmli, Allah tanmaqda shlnkarlq gstrmmlidir. nsan
dini tanmaq n hqiqi mnblr mracit etmlidir. Elc
d ehtiyatl olmaq lazmdr ki, azn nfs dncy yol tapb
din haqqnda yanl tsvvr yaratmasn. Allah v dini dzgn
tandqdan sonra Allahn buyuruqlarn yerin yetirmk,
bndlik vziflrin mnasibtd sstlk gstrmmk
lazmdr.

Nfsin hiyllri mqabilind ayq olmaq lazmdr

Allah-talann hzrt Musaya mracitind nc
mhm nqt nfsin ittiham edilmsidir. nsan z nfsini
qnayb ona arxayn olmamaldr. Bli, azn nfs bndlik v
ilahi tkliflrin icras yolunda, Allah v dinl tanlqda insan
aldada bilr. Nfsin tlqinlri saysind insan hqiqti thrif
olunmu kild tanyb doru yoldan xa bilr. Allah-tala
azn nfs istklrinin tsiri altnda doru yoldan xan alimlr
haqqnda buyurur: Azn nfsini zn mbud edni
grmdinmi? Allah onu bilrkdn azdrd, qulana v
qlbin mhr vurdu, gzn prd kdi. Allahdan savay
onu kim hidayt edck? yd gtrmrsnz?!2 nsan
nfsini zn mbud sedikdn sonra onun qlbin, gzn v
qulana prd kilir. Bel bir insan haqq batildn se
bilmir. Onun din haqqnda anlaylar thrif olunur. Demk,
insan hqiqi dini drk etmk n nc nfs istklrini nzart
almal, nfsin tsiri altna dmmlidir. Bir ox hvalatlarda
hqiqi din alimlrinin nfs istklrini susdurmas gzl kild
1
2

Zumr, 3
Casiy, 23

35

byan olunmudur. Onlar dini msllr haqqnda qrar

xararkn nfsin tsirindn qurtulmaa mvffq olmular.
Mrhum llam Hilli haqqnda bel nql edirlr: Bir gn alim
murdarlanm
quyunun
paka
xarlmas
mslsini
aradrrm. Myynldirmk istyirmi ki, quyunun paka
xmas n ondan n qdr su kilmlidir. Hmin vaxt
alimin hytind quyu olmudur. z quyusuna xatir asan
hkm meyl etmmk n mrhum Hilli hmin quyunun
doldurulmasn gstri vermidir. Bli, quyu olmayan yerd
nfs istklrinin qorxusu yox idi!
nsan bzn myyn mnafe v ya zrrlr gr din
mnasibtini dyiir, onun dncsi tsir altna dr. Yksk
ixlas mrtbsin atm alimlr hqiqtin z xarlmas
yolunda nfs istklrini susdurmu, myyn mhrumiyytlr
yaamlar. Onlarn sas mqsdi din haqqnda dzgn qnat
glmk olmudur.
Deyildiyi kimi, nfsin ittiham v onun nzart altnda
saxlanlmas tkc dinl tanlq mrhlsin aid deyil. Dini
tandqdan sonra da nfs z iini gr bilr. nsan almaldr
ki, dini vziflrini yalnz Allahn razl n yerin yetirib
xobxtlik v kamala atsn. Nfs ilahi vziflr ml
mqamnda insana ox xyant edir. O insan riyakarla,
hrtprstliy, mqamprstliy srklmkl onun ixlasn
lindn alr. lbtt bel bir grnt yaradr ki, btn ilr
Allaha xatir grlb. Bzilri mldki riyakarl grmy d
bilr. Amma nfsini trbiy ednlr mlin Allah xatirin olub
olmadn yax anlayr. Hr hans sahd bilik qazanan insan
zn tmnnasz gstrs d, nfs istklrinin tsiri altnda ola
bilr. Bzilri zahird Allahn razl n aldn
nmayi qoyur, amma daxild ad-san v mqam n tr
tkr.
nsan zn aldatmamaldr. nsan atd addmlarn v
faliyytlrinin, htta dini xidmtlrinin Allaha xatir olubolmadn myynldirmk n zn snaa kmlidir.

36

Yalnz bundan sonra hans hdd smimi olduu z xr.

Msln, sinifd mllim tez-tez sual vern agird z
hrktlrinin sbbini aradrmaldr. Olmazm ki, hmin
suallar drsdn sonra nvanlansn? Bzilri dey bilrlr ki,
drsdn sonra mllimi saxlamaq tin olur. Baqa bir sual
yaranr: N n mllim sual cavablandrdqdan sonra agird
onunla razlamaq istmir? Grsn onun mqsdi zn elmli
gstrmk deyil? Hqiqti z xarmaq namin mbahis edn
insan qar trfin yetrli dlillrindn sonra inadkarlq
gstrmir, dz mvqe tutmadn etiraf edir. Grdymz bir
ox ilr insanlarn diqqtini clb etmy xatirdir. Sadc bu
mqsdimizi mxtlif yollarla prdlyirik. Bli, insan onu
hrkt gtirn amillr diqqtli olmaldr. Psixoloji zdlrl
bal aparlan tdqiqatlardan sonra aydn olmudur ki, bzn
insan qlbinin drinliyind mnfi niyytlr gizlnir. Nfs min
yolla bu niyytlri gizlmy alr. Bu sbbdn d
zntanma v zntrbiy n insan uyun tcrblrdn
istifad etmlidir.
Aydn oldu ki, nfs insan iki yolla aldadr. O ilk addmda
hqiqtlri thrif olunmu kild gstrib, insan ilahi
mriftdn mhrum etmy alr. Onun ikinci ii insann
ixlasn, smimiyytini, ii Allaha xatir grmsini lindn
almasdr. nsann niyyti qeyri-ilahi olduqda Allah trfindn
qbul edilmir. Qeyd etmliyik ki, Allah-tala irk qatql mli
d rdd edir. Yni hm baqalarna xatir grln i, hm d
Allahla yana baqalarna xatir grln i mqbul deyil. mam
Sadiq () buyurur: Allah-tala buyurur: n stn rik
mnm. z mlind baqasn mn rik qoann
(baqasnn razln gdnin) mlini qbul etmrm. (Onu
hmin rikin ixtiyarna verrm.) Yalnz mn gr yerin
yetiriln ml baqadr (mnim trfimdn qbul olunur).1
Demk, hm hqiqtlrl tanlqda, hm d z
rftarlarmzda nfs diqqtli olmalyq. nki nfs insan
1

Biharul-nvar, c. 7, bab 54, s. 243, h. 15

37

mxtlif yollarla aldadr, hqiqtlrl tanla mane olur. O

hm d qeyri-ilahi niyytlri meydana kir. xlaq alimlri
nfsin hiyllrini nzr alaraq insann zn trbiy edib
smimi addm ata bilmsi n mxtlif yollar gstrir.

Baqalar il mavir meyar

Allah-talann hzrt Musaya drdnc tvsiysi budur ki,
insan z dinin mnasibtd htta vladna etimad gstrmsin.
Yalnz xeyir ilr grn, salehlrl dost olan vlad istisnadr.
Dini dzgn anlamaq n ilk nvbd dncdki
vsvslrl mbariz aparmaq lazm glir. O bu yolla yqinlik
ld etmlidir. Dini hkmlri qavramaq v mvzular
myynldirmk n yetrinc aradrma aparmal, rti
dlillr tapmaldr. Bu id baqalarna etimad etmmy
almaq lazmdr. Qti fikr gl bilmdikd tbii ki, baqalar
il mvrt ehtiyac yaranr. Bel mqamda insan baqalarnn
baxlarndan istifad etmkl z mvqeyini myynldirir.
lbtt
ki,
bel
mqamlarda
xeyirxah
insanlarla
mslhtlmy sy gstrilir. Ata v vladlar insana n yaxn
frdlrdir. Onlarn elmi v xlaqi slahiyyti olduqda
baqalarndan daha nmlidirlr. vladn baqa saleh insanlar
sevmsi onun znn salehliyini gstrir. Amma bir qrup
xeyirxah insan dost bilib Allah nzr almayan v z sliqsi
sasnda ml edn xsl mslhtlmk olmaz. Mslht
n trf saxlamadan haqqa saslananlar daha layiqlidirlr.
Bli, z ziddin olsa bel haqq dstklyn insanlar var.
Amma xeyirxah insanlar sevdiyi halda z istklrin stnlk
vernlrl mslhtdn kinmk lazmdr. Bellri ilahi
mntiq smayan fikirlrini daha stn tuta bilrlr.

38

Drdnc mclis
lahi buyuruqda ictimai rabitlrin islah
Ey Musa! zn pakla qsl et, sonra mnim saleh
bndlrim yaxnla. Ey Musa! Namazlarnda onlara imam,
ixtilaflarnda hakim ol. Aralarnda sn nazil etdiyim kitab
sasnda mhakim apar. Hqiqtn, mn o kitab (Tvrat)
akar hkm, aydnladan dlil, olmular v olacaqlar byan
edn nur olaraq nazil etdim.

Saleh insanlar v saleh cmiyytl rabitnin zrurti

nsan ictimai bir varlqdr. Onun hyat baqalar il
rabitlrsiz tmr. Allah-tala insan z hmnvlri il maddi
v mnvi rabitlr ehtiyacl xlq etmidir. Tnha,
cmiyytdn uzaq yaamaq istyn insan n maddi, n d
mnvi baxmdan inkiaf ed bilr. nki maddi hyat
baqalarnn elm v tcrbsindn istifad il davam edir. nsan
dini mclislrd itirak etmdn, moiz v nsihtlrdn
faydalanmadan mnvi baxmdan inkiaf ed bilmir. Demk,
mnvi baxmdan tkaml n d ictimai rabitlr ehtiyac
var. nsanlar ictimai rabitlri qrb hmkarlqdan kinslr
hanssa mnvi tkamldn danmaa dymz. bhsiz ki,
gr cmiyytd saleh insanlar varsa ictimai rabitlr
faydaldr. Saleh insanlarla rabitlr gclndikc insan
kamillir.
Kims z hyatn tnhalqda keir bilmir. O ictimai
rabitlr qatlmaa mcburdur. Tbii ki, cmiyytdki frdlr
xlaq v etiqad baxmndan eyni sviyyd olmur. Cmiyyti
mumi kild iki qrupa blmk olar: Allaha bndlik yolunu
tutub onun razlna uyun yaayanlar v dini dyrlr bigan
insanlar. kinci qrupdan olanlar zahirn dini prinsiplri qbul
etslr d dnyaya ballq sbbindn hyatlarnda dini
39

llri gzlmirlr. Onlar bzn rsmi kild haql

olmadqlarn etiraf edir, bzn d z etiqad v mllrin don
geyindirmy alrlar.
ksr insanlarn saleh olmadn v saleh insanlarn
aznln nzr alaraq saleh olmaq istynlr, ilahi dyrlr
ml etmy alanlar, Allaha yaxnlamaq zmind olanlar
yoldan birini semlidir. Birinci yol budur ki, insan yalnz
zruri mqamlarda cmiyytl rabit saxlayb, imkan hddind
bu rabitlrdn kinsin. kinci yol budur ki, btn trafla
rabity qatlb hr addmda zn aznlqdan gzlsin.
nc yol budur ki, insan saleh insanlarla rabit saxlasn. n
mnasib yol da budur. Bu yolu sen insan saleh insanlarla
rabity nm verir, baqalar il yalnz zruri hallarda v
onlarn tlim-trbiysi mqsdi il grr.

Rahiblik v guniinliyin sbbi

Tarixi mlumatlara, elc d ay v rvaytlr sasn
hzrt sann shablri v yaxnlar rahiblik yolunu
tutmudular. Onlar guniinliyi bir dyr sayr v imkan
hddind cmiyytdn uzaqlamaa alrdlar. Shablr
hrdn uzaqlab biyabanlarda, maaralarda ibadt mul
olurdular. Qurani-krimd msihilrin rahibliy meyli haqqnda
buyurulur: zbana sediklri trkidnyalq yolunu onlar
n biz myynldirmmidik. Bunu Allah rizasna etslr
d, layiqinc gzlmdilr.1
Bu gn msihi dnyas gcl kild dnya hyatna
balandndan rahibliy meyl ziflmidir. Amma msihi
mmlktlrinin myyn nqtlrind hl d rahiblik
mahid olunur. Rahiblr cmiyytdn knarlaaraq
mrlrini tnhalqda keirirlr. Xaric sfrlrindn birind bir
qrup msihi il grdm. Onlar bildirdilr ki, yaxnlqda
monastrda yaayan rahiblr daim ibadt muldurlar v
1

Hdid, 27

40

bayra xmrlar. Onlar n qzet oxuyur, n televizora baxr, n

d radioya qulaq asrlar. Demk olar ki, monastrdan knarda
ba vernlrdn xbrsizdirlr. Msihi dnyasnda rahiblrin
monastrda yaayb arabir cmiyytd grnmsi adi bir idir.
Rahiblrin z mrnn 20-30 ilini monastrda yaayb dnyadan
xbrsiz qalmas tccbl grnr. Tbii ki, onlarn mqsdi
zlrini mmin gstrmk deyil. gr rahiblr n cmiyytin
mnasibti sas olsayd, arabir bayra xb zlrini
tantdrardlar. Bellri sadc msihi ayinlrini yerin
yetirmkl Allaha yaxnlamaq mqsdinddirlr. Onlarn
nzrinc, yalnz rahiblik v dnyadan uzaqlamaqla Allaha
yaxnlamaq mmkndr.
Mslmanlar arasnda da rahiblik yolunu tutub trki dnya
olanlar var. Onlar guniinliyi ictimai rabitlrdn stn
tuturlar. Bzi aqn firqlr v sufilr d dnc v mld
cmiyytdn knarla stnlk vermilr. Nticd ictimaisiyasi vziflr ml olunmur, mslmanlar v slam
dmnlri qarsndak vziflr hddn atlr. Bellri ninki
dmnl mbariz meydanna daxil olmur, htta z yanl
dnclri il slam thrif edirlr. Onlar z baxlarna don
geyindirmk n bir ox rvaytlri, xsusi il dnyann sonu
il bal hdislri ld bhan tuturlar. Hmin rvaytlrd
buyurulur ki, son dvrd almi bryck fsadlardan amanda
qalmaq n cmiyytdn knarlamaq lazmdr. Msln,
imam Sadiqdn () bel bir rvayt nql olunur: Evlrinizin
dncyi olun. (Yni cmiyyt qatlmaqdan kinib
evlrinizd qaln).1

Biharul-nvar, c. 52, bab 22, s. 138, h. 43

41

trafla rabitlrin hddi

Grn nc nql etdiyimiz rvayt v bu mvzuda nql
olunmu bir sra qdsi hdislr btn dvr aiddir, yoxsa xsusi
raitlr n nzrd tutulmudur? Dorudanm btn hallarda
mminlr z qid v xlaqlarn qorumaq n knara
kilmlidirlr? Dorudanm, slam zn trbiylndirib
Allah yolunu tutmaq istynlr cmiyytdn uzaqlamaq
gstrii vermidir? Ola bilrmi ki, slam ictimai rabitlri
tvsiy
edrkn
saleh
insanlar
gnahkarlardan
frqlndirmsin? Gnahdan qorunmaq taprld halda
gnahkarla rabitlrin tvsiy olunmas mmkndrm? Blk
slam hzrt Musann ritind v hli-beyt () rvaytlrind
byan olunduu kimi nc bir yolu tvsiy edir? Bli,
mminlri saleh insanlarla rabity, gnahkarlardan kinmy
aran nc bir yol da var. Yni saleh olmayanlarla yalnz
zruri hdd v onlarn hidayti mqsdi il rabitlr qatlmaq
olar. Olsun ki, saleh olmayan frdlr trafdaklarn kmyin
ehtiyac duysun. Mmin mslman ninki ehtiyacllara, htta
sava mqsdind olmayan kafirlr l tuta bilr. Quranikrimd d bu nqty toxunulmudur: Allah sizi dind
sizinl vurumayan, sizi msknlrinizdn xarmayan kslr
yaxlqdan, onlarla daltli rftardan kindirmir. Allah
daltlilri sevir.1
Ayd hzrt Musann ritind v slamda gstriln yol
tsdiqlnir. bhsiz ki, msihiliyin balancnda, hzrt
sann besti dvrnd bel bir yol doru saylmdr. Rahiblik
xsusi v thlkli raitd hzrt sann ardcllar n
nzrd tutulmu bir yol idi. nki bu zmr yhudilr
trfindn ciddi tzyiqlr mruz qalr v zab-ziyytdn yaxa
qurtarmaq n cmiyytdn uzaqlardlar. Hzrt sann
ardcllar mrik v yhudi cmiyytdn uzaqlamaa mcbur
idilr. Amma zaman kedikc btn raitlrd uyun hyat
1

Mumthin, 8

42

trzin stnlk verildi. Bir qrup msihi thlkli dvr baa

atdqdan sonra da trkidnyalq yolunu sedi.
Qeyd etdik ki, Allah-tala gnahkarlarla mnasibtd
rabitlr hdd qoyulmasn taprr. Mminlr mr edilir ki,
saleh insanlarla yaxnlq etsinlr. nki trafdaklarla nsiyyt
insanlarn xlaq v mlin, htta etiqadna tsirlidir. Bu sasla
hzrt Peymbr (s) buyurur: nsan z dostunun dininddir.
Hr biriniz kiminl dost olduunuza baxn.1
Hzrt digr bir mqamda kiminl dostluun faydal
olduunu aqlayr: Bir xs ki, onunla gr siz Allah
xatrlatsn, onun szlri elminizi artrsn v mli axirti
yadnza salsn.2 Hzrt Peymbr (s) mminlrin mclisi
haqqnda buyurur: N vaxt behit balarndan bir ba grsniz
bu ba dolann ... hmin ba mminlrin mclisidir.3
Bli, el bir insanla rabitd olmaq lazmdr ki, bu rabit
sizin kamilliyiniz v Allaha yaxnlamanz n faydal
olsun. nsan dnyaya rbtlndirn, ona Allah unutduran,
ilahi gstrilri pozmaa aran kslrl yaxnlq yalnz
Allahn qzbi v bdi pemanlqla sonuclanr. Allah-tala
gnahkarlarla yoldalq ednlrin ac aqibti haqqnda buyurur:
Bir gn sitmkar xs llrini dilyib deyr: Ey ka
Peymbrl (s) yol seydim. Vay olsun mn, ka filanksl
dost olmayaydm. O mni azdrd, hans ki nc Quran
tanmdm. eytan daim insan alaldr.4

Biharul-nvar, c. 74, bab 14, s. 192, h. 12

Biharul-nvar, c. 74, bab 13, s. 186, h. 3
3
Hmin mnb, s. 188, h. 13
4
Frqan, 27, 28
1
2

43

Aznlarla nsiyytin mnfi tsiri

Bli, saleh olmayan insanlarla yaxnlq Allah unutdurur,
insann qidsini sstldirir. Zif iradli insanlar yaxnlq
etdiklri frdlrin rngini gtrr, onlarla hmxasiyyt olur.
Bellri hr nsiyytdn sonra baqalar. Amma
unutmamalyq ki, xsiyytli v iradli insanlar da
bdrmdn amanda deyil. Onlar da gnahkarlarla ardcl
nsiyytd olduqda tdricn tsir mruz qalr. Ardcl kild
qeyri-saleh dairlr qatlanlar nhaytd simasn dyiir.
Deyirlr bir abid dolanq n z qoyununun sdndn
istifad edirdi. ki xs bu qoyunu ourlamaq qrarna gldi.
Onlar bu mqsdlrini hyata keirmk n plan czdlar.
Birinci oru abidin yanna glib salam verdi v dedi: Mn
tccb edirm ki, sizin kimi bir abid qapsnda donuz
saxlayr. Abid dedi: Bu donuz deyil, qoyundur. Birinci oru
gedndn sonra ikinci oru abid yaxnlad. Salam verib dedi:
Nec olur ki, sizin kimi bir abid donuz saxlayr? kinci
orunun szlrindn sonra abid kk dd. Dnd ki, blk
o yanlb donuzu qoyun sayb v onun sdndn istifad edib.
Nhayt, bu bhlrdn qurtarmaq n qoyunu ky
buraxd v orular rahatlqla z mqsdlrin atdlar.
nsan z etiqadlarna n qdr bal olsa da, baqalarnn
uyun qidy qar ardcl kild bh yaratmaq chdlri z
tsirini gstrir. nsan tdricn trddd dr. Bu sbbdn
d Qurani-krim mminlri aznlarla nsiyytdn kindirir:
Allah z kitabnda sizin n nazil edib ki, Allahn aylrini
inkar edib rind qoyduqlarn eidirsinizs, shbti
dyindk onlarla ylmyin. nki bu halda siz d onlar
kimi olacaqsnz ...1 qidsind da kimi insanlar ox azdr.
Onlarn bsirti o qdr gcldr ki, aznlarn bh yaradan
danqlar onlara tsir etmir. nsanlarn ksri is asanlqla tsir
altna dr. Balancda bhlri qbul etmyn adi insanlar
1

Nisa, 140

44

bu bhlr tkrarlandqda tslim olurlar. gr bhlr saxta

dlillr v aldadc zvql tqdim olunursa, qar trf bir anda
ovsunlanr. mam Hadi () szn tsiri il bal buyurur:
Danan dinlyn ona bndlik etmidir. gr danan Allahn
szn danrsa, dinlyn d Allaha bnd olur. gr danan
eytann dilindn danrsa dinlyn d eytana bndlik edir.1
Tcrbd dflrl mahid etmiik ki, ardcl
vsvslr insann daxilind bh yaradr. Yni birinci df
byan olunan bh tsirsiz olursa da, eyni bh
tkrarlandqda insan minliyini itirir. Bu sbbdn d Allahtala hzrt Musaya mr edir ki, mn ibadtd rik qoma.
Sonra mr olunur ki, salehlrl nsiyytd ol, gnahkarlarla
nsiyytdn kin. slind btn bu tvsiylr biz
nvanlanmdr. nki hzrt Musa msum idi v
gnahkarlarla rabit saxlamrd. Uyun ydlr mslnin ciddi
olduunu gstrir. Aradrsaq grrik ki, bir ox mnvi trqqi
v tnzzllr n yaxn dostumuzun tsirindn qaynaqlanr.
Demk, dost seimind diqqtli olmal, Allah yada salan
dostlarla nsiyyt saxlamalyq. Daim dnyadan danan, insan
dnyaya rbtlndirn insanlarla nsiyytdn kinmk
lazmdr.

Xalqla nsiyytin sas rtlri

a) Zahiri v batini gzlliy riayt
Aydn oldu ki, tnhalq v guniinlik slam baxmndan
mqbul deyil. Allah orta bir yol tqdim edir. Bu yolu sen
insan ilk addmda salehlrl nsiyyt qatlr v n zruri
hallarda saleh olmayan insanlarla nsiyyt saxlayr. kinci
zmr il rabitd mqsd onlarn hidaytidir. Tbii ki, saleh
insanlarla rabit qurmaq qrarna glmi insan ilk nvbd
onlar tanya bilmlidir. kinci addmda salehlrin diqqtini clb
edck zmin hazrlanmaldr. Sonda is nzrd tutulmu
1

Biharul-nvar, c. 2, bab 14, s. 94, h. 30

45

rabitlr qurulur. Allah-tala saleh insanlarla nsiyyt n iki

rt byan edir: Birinci rt budur: Ey Musa! zn pakla,
qsl et, sonra mnim saleh bndlrim yaxnla. Saleh
insanlarla rabitnin birinci rti insann cismani tmizliyidir.
nki insanlar libas irkli v pinti frdlrl nsiyytdn qar.
Amma tkc yuyunmaqla kifaytlnmk olmaz. Yuyunmaqla
yana ibadi baxmdan, Allah xatirin paklanmaq lazmdr. Bu
sbbdn d mracitd hm cismn tmizlnmk, hm d
Allaha yaxnlamaq mqsdi il qsl etmk taprlr. Qsl
vasitsi il insann batini tmizlnir, salehlrl nsiyyt
qatlmaq n ruhi hazrlq yaranr.
slam tmiz geyinmyi, salar qaydaya salma, dilri
yuma, tir vurma taprmaqla mminlrin xo sima il
cmiyytd grnmsini nzrd tutur. Bu rtlr ml
olunduqda trafdaklar insanla rabity maraq gstrir. ziz
slam peymbri (s) zahiri sliqsin v tmizliyin xsusi
diqqt yetirmi, tirlnmidir. Evdn bayra xanda libasn
sliqy salm, salarn daramdr. Peymbr (s) gzg
olmadqda suya baxb san v saqqaln qaydaya salmdr.
trafdaklarla nsiyytd zahirn sliqli olmaq ham n
zruridir v tkc mminlr aid deyil. Mminlr n mhm
v dyrli saylan budur ki, zahiri gzllikl yana batini
gzlliy nail olsunlar. Salehlrl nsiyyt qatlmaq n
ibadt mqsdi il yuyunmaq lazmdr ki, bu i batin tsir
gstrsin v nticd saleh bndlrl rabity qatlan insan
daha ox nuraniyyt ld etsin.
b) Xalqn hidayti v insanlar arasnda mhakim
Hzrt Musann cmiyyt namazna imamti, ixtilaflarn
hllind hakim olmas salehlrl nsiyyt n ikinci sas rt
kimi byan olunur. Hzrt Musaya Allahn elisi olaraq iki
mhm ictimai vzif taprlr. Birinci ictimai vzif insanlarn
birlikd ibadt tviqi v cmiyyt namaznda imamtin
hdy gtrlmsidir. Bu yn ibadi v ictimai bir yndr.
nsanlarn rabitlrind dnyvi rabitlr mhm yer

46

tutduundan v onlar dnyvi ehtiyaclarn tmin etmk n

cmiyyt qatlmaa mcbur olduqlarndan istr-istmz arada
qardurmalar yaranr. Bu sbbdn d Allah-tala ikinci vzif
olaraq Musaya imamt, hkumt v xalq arasnda hakimlik
vzifsini taprr. Ona mr olunur ki, insanlar arasndak
ixtilaflar hll etsin. Tbii ki, aild v cmiyytd frdlr
arasnda ixtilaflar yaranr v bu ixtilaflarn hllini kims z
hdsin gtrmlidir. Bu ii kims z hdsin gtrms
ictimai asayi n thlk yaranar.
Hkumt slahiyytlrindn olan mhakim vzifsinin
hzrt Musaya taprlmas cmiyytin hakimiyyt olan hyati
ehtiyacndan danr. Cmiyyt btn ynmlrd tdbir v
idariliy mhtacdr. Bli, Allah-tala xalq zrind
hakimiyyti peymbrlrin v ilahi rhbrlrin vzifsi kimi
tqdim edir. Xalq arasnda mhakim msuliyyti d Allah
elilrinin vzifsidir. Onlar tdbir grmk, normalar
myynldirmkl yana insanlar arasnda ixtilaflarn hlli
il mul olmaldrlar. Allah-tala hzrt Musaya xitabn
buyurur ki, namazlarnda onlara imam, ixtilaflarnda hakim ol.
Mlum olur ki, qdim ritlrd d ibadi msuliyytlrl
yana dvltilik msuliyytlri olmudur. Peymbrlr
insanlarn hm ibadi, hm d ictimai ehtiyaclarn tmin etmli
idilr.

Hzrt Musann mhakim v hkumt kitab

Tbii ki, insanlar arasnda mhakim hanssa qanun
sasnda aparlmaldr. Hzrt Musa Allahn elisi olduundan
bu id ilahi gstrilr saslanmal idi. O z dnc v istyi
sasnda mhakim apara bilmzdi. Buna gr d Allah-tala
Musaya xitabn buyurur: Aralarnda sn nazil etdiyim kitab
sasnda mhakim apar. Musaya nazil olmu kitab Tvrat idi.
Hzrt Musa xalq Tvrata dvt etmli v bu kitab sasnda
hkm vermli idi. Ona Tur danda qrx gnlk ibadtindn
sonra Tvrat nazil oldu. Bu kitabda hzrt Musann rit

47

hkmlri byan olunmudu. Quran v rvaytlr sasn bu

kitab lvhlr klind bir baa nazil olmudu. Bu kitabda
Bni-srailin, hzrt Musa dvrnn v ondan sonrak
insanlarn hzrt sann bestindk ehtiyac duyduu qanunlar
ks olunmudu. Qurani-krimd bu bard buyurulur: Onun
n hmin lvhlrd hr bir yd v hr bir rhi yazdq.
(Dedik ki,) ondan mhkm tut v qvmn d onun n
stnn yrnmyi tapr. Tezlikl siz fasiqlrin yerini
gstrrm.1
mam Sadiq () hzrt Musaya nazil olmu Tvrat v
lvhlr haqqnda buyurur: Cfr elmind mahid etmim
ki, Allah-tala Musaya lvhlr nazil etdi v bu lvhlrd
olmular v qiyamtdk olacaqlar byan olunmudu. Hzrt
Musann risalti sona yaxnlaanda Allah ona vhy etdi ki,
behit zbrcdindn hazrlanm lvhlri Zint danda
mant qoysun. Hzrt Musa hmin daa gednd da yarld
v o lvhlri dadak yara qoydu. slam peymbrinin (s)
bestindk lvhlr dada qald. Peymbrl (s) gr n
Mdiny z tutmu Ymn hli hmin daa atanda qfildn
da yarld v hmin lvhlr grnd. Karvan hli lvhlri
gtrb yoluna davam etdi. Onlara ilham olunmudu ki
lvhlr baxmasnlar. Cbrail d z nvbsind hvalat
Peymbr (s) xbr vermidi. Karvan hli Peymbrl (s)
grndn sonra hzrt onlardan lvh haqqnda sorudu.
Onlar dedilr: Bunu siz kim xbr verdi? Hzrt buyurdu:
Allah-tala mni xbrdar etdi. Onlar dedilr: Biz hadt
veririk ki, sn Allahn rsulusan. Sonra lvhlri hzrt
tqdim etdilr. Hzrt Peymbr (s) tbrani dilind yazlm
lvhlri oxuyub mirl-mminini () ard v buyurdu: Al
bu lvhlri. Onlarda kemilrin v glcyin elmi var. Bunlar
hzrt Musann lvhlridir. Allah mn mr edib ki, onlar
sn taprm. mirl-mminin () buyurdu: Mn onlar oxuya
bilmirm. Hzrt (s) buyurdu: Cbrail buyurub ki, bu gec
1

raf, 145

48

onlar bann altna qoyasan. Shri gn onlardan agah

olacaqsan. mirl-mminin () buyurur ki, mn gec lvhlri
bamn altna qoydum. Shri gn Allah-tala mni bu
lvhlrdn agah etdi. Peymbr (s) buyurdu ki, onlardan bir
nsx hazrlaym. Mn ondan bir nsx hazrladm. Hmin
nsx hazrk cfrdir. Orada kemilrin v glcyin elmi var.
Hmin nsx, lvhlr v Musann sas bizddir...1
Deyildiyi kimi Tvrat v lvhlr hzrt Musaya bir
dfy nazil oldu. Olsun ki, rit hkmlri v qanunlar yalnz
hzrt Musaya btvlkd nazil olmudur. slamn zhurundan
sonra Quran aylri tdricn, mxtlif mqamlarda, 23 il
rzind nazil oldu: Quran hiss-hiss nazil etdik ki, onlar
xalqa aram oxuyasan. Onu tdricn nazil etdik.2

ri hkmlrin dyimzliyi
Bu qdsi hdisd Allah-tala hzrt Musan hzrt sa v
hzrt Mhmmdin (s) besti il mjdlyir v onlarn bzi
xsusiyytlrini sadalayr. Bu mjd v xbrdarlq hzrt
sann zhurunadk hzrt Musa ritinin mtbrliyini
gstrir. Bni-srail hzrt Musadan sonra hzrt saya iman
gtirmli idi. Belc son Peymbrin (s) besti il hzrt
sann riti gcdn drd. Son Peymbrin (s) ayinlrin
tabeilik hamnn vzifsi idi. (Tvrat) Olmular v
olacaqlar byan edn nur olaraq nazil etdim cmlsi is rit
prinsiplrinin eyni olduunu gstrn aylri tsdiqlyir.
Hzrt Nuh, brahim, Musa, sa v son Peymbr (s) nazil
olmu ritlr prinsipc frqlnmir. ritlr yalnz czi
msllrd frqlidir. rait v zamann tlbindn asl olaraq
myyn czi hkmlr dyiilmidir. Msln, Bni-srail
itatsizlik gstrdiyindn Allah-tala onlara nc halal saylan
bzi eylri haram buyurmudur. Onlar bu yolla tnbeh
1
2

Hveyzi, Tfsiri-nurus-sqleyn
sra, 106

49

olunmular. Quranda oxuyuruq: Yhudilr yol verdiklri

zlm v oxlarn Allah yolundan ayrdqlarna gr onlara
nc halal olmu bir ox pak eylri haram buyurduq.1
Hzrt sa mbus edildikdn sonra Bni-saril haram edilmi
bzi eylr yenidn halal olundu: Qarmdak Tvrata
inanmam v glmim ki, siz haram buyurulmu bzi
eylri yenidn halal edm. Yannza Rbbimdn nian il
glmim, Allahdan qorxun v mn itat edin.2
ritlr qid, hkam v xlaq prinsiplri baxmndan
mtrkdir. Bu prinsiplr btn mtfkkirlr trfindn qbul
olunur. Dinlrd tsbit olunmu xlaqi dyrlr al trfindn
tsdiqlnir. lbtt ki, ayr-ayr frdlrin nfsi bu prinsiplr
etiraz ed bilr. Amma bu etiraz al yox, nfs saslanr. Yeni
ritd tn ritin prinsiplri tsdiqlnir v onun xrdalqlar
zaman v mkan tlblrin uyun tnzimlnir. Msln, btn
ritlrd namaz vacib saylmdr. Amma ayr-ayr dinlrd
namaz formaca frqlnir. Bel bir ritin znd d dyin
hkmlr mvcuddur. Mslmanlar slamn ilk illrind beytulmqdds z tutub namaz qlrdlar. Peymbrin (s)
bestindn bir ne il tm uyun hkm dyidi
v
mslmanlar z Kby namaz qlmal oldu. Bli, bir dind
hkmlr dyidiyi kimi, ayr-ayr dinlrd d uyun
dyiikliklr ba ver bilr. lbtt ki, dyiikliklr yalnz czi
msllr aiddir.

1
2

Nisa, 160
Ali-mran, 50

50

Beinci mclis
lahi buyuruqda Allahla rabit, dnya istyi v
bndlr nvazi mvzusu
Ey Musa! Sn mnim bndmsn, mn d snin
mbudunam. Hqir, yoxsul, adam alaq sayma. Dnya malnn
azlna gr varlya hsd aparma. Mni yada salanda
tvazkar ol. Bla v msibt dar olanda rhmtim gr
midvar ol, mti v qmli ssl Tvratn irinliyini mn
gstr.

Allahla rabit v Ona bndliy etiqadn tzahr

Minacatn bu hisssind Allah-tala hzrt Musaya xitabn
alt yd byan edir. Birinci bndd buyurulur: Ey Musa! Sn
mnim bndmsn, mn d snin mbudun. Bu cml hzrt
Musann diqqtini insann Allahla rabitsin ynldir.
Maraqldr ki, Allah-tala Tur danda z peymbri il
minacatda Allah qarsnda bndlik mslsini yada salr.
Mgr hzrt Musa Allahn bndsi olduunu bilmirdimi? N
n Allah hzrt Musann bndliyini, z rbubiyyt
mqamn yada salr? Amma drindn dndkd grrk ki,
nzrd tutulan insann Allahla rabitsinin qrlmazldr v
hyatmz bu rabitdn asldr. Bu nqty diqqt insann
btn dnc v rftarlarnn sas saylr. Kamillik v
bndlik yolunda addm atmaq istyn ks btn varlnn
Allahn mlk olduuna inanmaldr. nsan bh etmmlidir
ki, onun btn varl Allahn btn mlkdr. nsann
bndliyin v Allahn rbubiyytin diqqt insann z mbudu
il zati v hqiqi rabitsindn danr. fsus ki, insan bu
mhm hqiqtdn qafildir.
nsann Allahla rabitsin, bu rabitnin mnvi v maddi
hyatda roluna diqqt biz anladr ki, btn bdrmlrimizin
51

illti insann bndlik v Allahn rbubiyyt mqamna

diqqtsizliyimizdir. Kiikli-bykl btn gnahlar, Allahla
sava v irk mhz bu diqqtsizlikdn qaynaqlanr. nsan gnah
i grmk qrarna gldiyi vaxt, msln namhrm baxmaq
istdikd ixtiyarna verilmi gzlrin Allahn mlk olduunu
dns uyun addmdan kinr. Ax bu gzlr nuru Allah
vermi v Allah onlara haraya baxma bildirmidir. z
sadtinin Allahdan asl olduuna inanan insan bilir ki, uyun
hvtli bax onu ilahi rhmtdn mhrum edr, chnnm
srklyr. Msln, haram dana qulaq asmaq istyn insan
varlna hakim olan Allah yada saldqda bir anlq lzzt gr
bdi sadtdn mhrum olmaq istmir. lbtt ki, varlnn
Allaha mxsus olduunu dnn xs he vaxt byk ictimai
gnahlara, dind bidtlr, irk yol vermir.
Nzr alsaq ki, btn gnah v fsadlarn sas sbbi
Allahn yaddan xarlmasdr, btn hyatmz boyu Allahn
bndsi olduumuzu v ilrimizin Ondan asl olduunu
unutmarq. Bu diqqt n qdr drin v hatli olarsa insann
ilahi mqama yksli mqam da artar. Bu tkaml yolu
ibtidai mrift v bndlik mqam il tanlqdan balayb, ali
yqin v mbudla rabit mqamnda baa atr. nsann
tkaml n baqa bir yol yoxdur. nsan Allaha v ilahi
yolda hrktin bariz nmunsi olan bndliy diqqt
yetirmkl tkaml mrhllrini ardcl kild adlaya bilr.
Hzrt Musa Tur danda bir ne gn ibadt mul
olduqdan sonra mbudu il minacat tvfiqi (yardm) ld edir.
O qlbn z mbudunu dinlmy balayr. Allah-talann onun
nzrin atdrd n sas nqt budur ki, Musa bnddir v
Allah onun mbudu! Yni insan n hyat boyu gndmd
duracaq n mhm msl onun Allaha bndlik mslsidir.
Amma bu gn qrb mdniyyti Allaha bndlik hqiqtin
dzmsz yanar. Onlar insanlarn buxovundan xb Hzrt
Haqqa qul olma quldarln davam hesab edirlr. Dinsiz
ziyallar deyir ki, slam quldarlq dvrnd zhur etdiyindn

52

Allah Quranda insan qul, Allah aa kimi tantdrmdr.

Onlarn nzrinc, quldarla son qoyulmu hazrk dvrd
insan z aasdr. Guya modernizm dvrnd vicdan v vzif
kimi zrurtlr yer yoxdur. Bli, modernizm insan yalnz z
haqq urunda mbarizy arr. Modernistlrin nzrinc bu
dvrn insanlar vvlki dvrn insanlarndan kkl kild
frqlnir. gr kemidki insanlar baqalar qarsnda
msuliyyt damlarsa, bu gnki insanlar yalnz zn
borcludur. Onlar bildirirlr ki, hzrt Musa qdim dvrd
yaadndan Allah onu bnd, zn mbud kimi tqdim edir.
Guya hmin qidlr qaytmaq kemi qaytmaqdr. Hans ki,
Quran v Peymbr (s) snnsin inananlar Allaha bndliyi
sil azadlq sayr v z sadtlrini mbudlarnn lind
grrlr. Tvhid hli inanr ki, Allahn iradsi btn varlq
almin hakimdir v biz insanlarn Allahdan uzaqda he bir
qdrti yoxdur.

Tabeilikd olanlara ehtiram v bndlr nvazi

Allah-talann hzrt Musaya ikinci yd yoxsullara
ehtiram v onlarn alaldlmamasdr. Bu yd hm xsi, hm
d ictimai mnasibtlrd diqqtli olmaq lazmdr. nsanlar
yoxsulluuna gr skik saylmamal, msullar beynlmill
rabitlrd ehtiramla rftar etmlidirlr. slam rhbrlri
dnyann azn balar saya mhrum Afrika xalqlar kimi
yoxsul xalqlar skik saymamaldr. Olsun ki, bu milltlr
Allahn nzrind baqalarndan daha zizdir.
Dnyaprstlr var-dvlti aalq sbbi sayr, srvt
sahiblrini ziz tutur, yoxsul insanlara yuxardan aa baxrlar.
Amma ilahi mntiqd var-dvlt stnlk ls deyil. slind
srvt snaq vasitsidir v imtiyaz saylmr. nsan
baqalarndan stn edn onun tqva v Allaha itatidir.
Allah n btn bndlr zizdir, irq, mqam v vardvlt imtiyaz saylmr. Allah-tala onunla rabitsini qoruyan
yoxsul mminlri daha ox sevir. Bellrin hrmt gstrnlr

53

d dnya v axirtd Allahn razln qazanr. Sevgili

Peymbr (s) bu bard buyurur: Yoxsul mslman ziz
tutub ona hrmt gstrn xs qiyamt gn Allahla Allah
ondan raz olan halda grr.1
ksin, Allahn bndlri arasnda ayrsekilik salan,
yoxsul mslman mhz yoxsulluuna gr srvtlidn aa
tutan insan Allah qzblndirir v zn chnnm oduna atr.
mam Riza () salam verrkn varl il yoxsul arasnda frq
qoyan xs haqqnda buyurur: Yoxsul mslmanla grrkn
onu varldan frqlndirib salamlaan xs qiyamt gn Allahla
Onu qzblndirmi halda grr.2
mam Sadiq () yoxsul mmin ehtiramla bal buyurur:
Yoxsul mmini alatmayn. Hqiqtn, yoxsul mmini
alaldan v ya onu skik sayan xsi bu idn l kib tvb
qlmasa, Allah alaldb dmn tutar. Baqa bir mqamda
hzrt buyurur: Mmini yoxsulluuna gr skik biln v ya
onu thqir edn ksi Allah qiyamt gn xalq qarsnda rsvay
edr.3

Dnya maln pu sayb ona gr hsrt kmmk

Allah-talann hzrt Musaya nc yd bu idi ki,
dnya v dnya nemtlri ona byk grnmsin. Dnya
maln byk sayan insan adtn yoxsullar saya salmr,
varllara hsd aparr. nsan bilmlidir ki, dnya nemtlri n
qdr byk grns d, Allahn nzrind hedir: De ki,
dnya matah czi bir eydir v axirt dnyas tqvallar n
daha da stndr.4
gr mmin qbul ets ki, htta milyardlarla lln
dnya mal hedir, var-dvlt gr narahat olmaz, varllara
hsd aparmaz. Bellrini yalnz axirt nemtlri dndrr.
Biharul-nvar, c. 72, bab 94, rvayt 30, s. 38
Hmin mnb, h. 31
3
Hmin mnb, c. 75, bab 56, s. 146, h. 15
4
Nisa, 77
1
2

54

Onlar yalnz Allahn razln qazanan mminlr qibt edirlr.

Bli, dnya maln he sayan insan n varllara qibt edir, n d
yoxsullar skik sayr. O baa dr ki, hamnn yoxsul sayd
bir ks Allahn nzrind daha ziz ola bilr.
Ay v rvaytlrdn bel grnr ki, baqalarnn vardvltin hsd aparmamaq n dnya nemtlrinin hikmt
sasnda ta olunduuna inanmaq lazmdr. Birin dnya mal
verib, birini dnya malndan mhrum etmk Allahn tqdiri v
hikmtidir. lahi hikmt tlb edir ki, bir zmr varl olsun,
digr bir zmr yoxsulluq iind yaasn. Ham Allahn istk v
iradsin tslim olmaldr. Varllar qrrlnmmli, yoxsullar
prian olmamaldrlar. nki hr iki halda insanlar snaa
kilir. Sadc bu snaqlardan uurla xmaa almaq
lazmdr.
Bzilrin el glir ki, Allah sevdiyi insana bol dnya
nemti verir. Onlarn nzrinc, gr Allah birin qzblnirs,
onu yoxsullua dar edir. Amma Qurani-krimd bu bard
bel buyurulur: Rbbi insan snaa kib onu zizlynd v
nemt vernd deyr ki, Rbbim mni ziz tutdu. El ki, Rbbi
onu snaa kib ruzisini skildr, bel deyr: Rbbim mni
alaltd.1
slind is hqiqi v bdi nemt axirt nemtlridir.
Yalnz axirt nemtlri Allahn sevgisini gstrir. Bu
nemtlrdn mhrumluq Allahn qzb gstricisidir. Dnya
nemtlri is snaq vasitsidir. Dnya nemtin atanlarla
dnya nemtindn mhrum olanlar arasnda mminlik
baxmndan he bir frq yoxdur. Hr iki zmr snaa kilir.
Var-dvlt sevgi, yoxsulluq qzb niansi deyil.
Var-dvltin sevgi niansi olmadna inanmaq n
tarix nzr salaq. Bir ox peymbrlr yoxsulluq iind
yaamlar. Onlarn hyat hadtl baa atmdr. ksin, bir
ox kafirlr v Allah dmnlri var-dvlt v asayi iind
yaam, dnya nemtlrindn daha ox bhrlnmilr.
1

Fcr, 15, 16

55

Qarunu misal gstrmk olar. Allah-tala Qarunun var-dvlti

haqqnda buyurur: Qarun Musann dvrndn idi. Onlara
sitm qld. Ona o qdr xzin verdik ki, yalnz aarlar gcl
bir dsty ar gldi. Qvm ona dedi: Frhlnm, Allah
frhlnnlri sevmz.1
Bni-srailin dnyaya aldanm bir qrupu Qarunun vardvltini grb hsrt kirdilr. Onlar deyirdilr: Ey ka
Qaruna verilndn bizim d olayd. Hqiqtn o, byk
bhry malikdir.2
Amma sonda ham grd ki, Qarunun saysz-hesabsz
dvlti ona fayda vermdi. Qarun ilahi snaqda uursuzlua
dar olub zaba dd; z d, srvti d mhv oldu.

Srvt istyi v istidrac qanunu

Bir halda ki, hm var-dvlt hm d yoxsulluq snaq
vasitsidir, srvt sahibi olanlar vzifsin ml edib hmin
srvti dzgn yolda xrclmli, yoxsullua dnlr sbr edib
ikaytlnmmlidir. Yoxsul insan ri hkmlr riayt edib
baqalarnn srvtin gz dikmmkl yoxsulluq arsna ar
qlmaldr. Bilmliyik ki, bzn var-dvlt z d bir cza olur.
Gnaha batb Allahla dmniliyini artran ks istidrac
qanunu ttbiq olunur. Bu qanuna sasn Allah yolunu azm
ksin var-dvltini artrr ki, o dnya lzztlrin daha ox
mul olsun v chnnm doru daha srtl hrkt etsin.
Allah-tala Onun nemtlrindn sui-istifad edib gstriin
mxalif xanlar haqqnda buyurur: Onlarn var-dvlti v
vladlar sni tccblndirmsin. Allah bu yolla onlara
dnya hyatnda yalnz zab vermk istyir. Qoy kafir
olduqlar halda canlar xsn.3

Qss, 76
Qss, 79
3
Tvb, 55
1
2

56

Allah-tala aznlq yolunu tutub istidrac qanununa tu

glnlr haqqnda, elc d hidayt yolunda xobxtlik n
daha ox alanlar barsind buyurur: Hr ks tri dnyan
ists, tezlikl istdiyimiz dildiyini verrik. Sonra chnnmi
ona mskn edrik. O mzmmt olunmu v zlil halda oraya
daxil olar. Hr ks axirti ists, onun yolunda alsa v
mmin olsa, zhmtini mkafatlandracaq. Bunlara v
onlara Rbbinin tas il l tutarq. Rbbinin tas (kimsy)
qadaa olunmayb.1
stidrac qanununa mhkum olan ks islah olmayan agird
v ya vlada bnzyir. Mllim, ya da ata onun islahndan
midini zdkdn sonra zbana buraxr. Demk, Allah-tala
hm doru yolu tutana, hm d aznlq yolunu sen yardm
gstrir. Hr ks z istk v iradsi il nzrd tutduu
mqsd atr.
Allah-tala birinci qrup haqqnda buyurur: Doru yola z
tutanlar (Allah) mmknc hidayt etdi, onlara tqva
verdi.2 kinci qrup haqqnda buyurulur: (Haqdan) Dnn
kimi Allah onlarn qlblrini dndrdi.3
Allah-tala aznla layiq olanlarn qlbini dndrir.
Hmin vaxtdan btn hidayt yollar onun zn balanr, daha
ox aznlq vasitsi n xr. Yol alr ki, bel bir xs
Allahn bdi czasna daha srtl atsn.
Deyilnlr sasn var-dvlt v yoxsulluq insan n
snaq vasitsidir. Dnya nemtlrin atm insan
qrrlnmmlidir. ksin, srvt ld etdikd diqqtli olmaq,
bu snaqdan uurla xmaq lazmdr. Elc d srvt v nemti
ldn xarm insan snaa kildiyini unutmamal,
midsizliy qaplmamaldr. Bel bir mqamda myus olmu
insan uursuzlua dar olmudur: linizdn xan ey gr

sra, 18-20
Muhmmd, 17
3
Sff, 5
1
2

57

qmlnmyin, siz veriln gr sevinmyin. Allah fxr edn

xudpsndi sevmir.1

Allahn mtilik zikri v onun rhmtin mid

Drdnc nsihtd Allah-tala hzrt Musaya tvsiy
edir ki, Onu mtilikl yad etsin. bhsiz ki, Allah zikrinin
mrtblri var. nsanlar Allah eyni drcd diqqtl zikr
etmir. Bzilri n zikr sadc dil hrktidir. Bellri zikr
gediind smimiyyt v diqqtdn mhrumdurlar. gr zikr
riyadan uzaq olsa z hddind dyrlidir. Amma bel bir zikrin
d insan ruhuna bir o qdr tsiri yoxdur. Yalnz mtilikl
mayit olunan zikr hqiqi tkaml sbb olur, insan
rzaltdn fzilt yksldir.
Allah-tala beinci ydd buyurur: Bla v msibt
dar olanda rhmtim gr midvar ol. Yni rhmtim
mid edib bu blann uzaqlaacan gzl. Dnya hyat
tinliklrsiz tmr. Hyatda tinlik kmyn insan
yoxdur. Allah-tala bu bard buyurur: Hqiqtn, insan
mqqtd yaratdq.2
nsanlar qarladqlar problemlr mxtlif cr reaksiya
verirlr. Bzilri tamamil midini zb Allah yaddan xarr.
Onlar prianla dar olub qurtulmaq n htta chd
gstrmirlr. Allah-tala tinliklr qarsnda midini itirn,
btn ilrin Allahn lind olduunu unudan insanlar haqqnda
buyurur: nsana nemt verdikd z dndrib uzaqlar, ona
pislik z verdikd midini itirir.3
nsan htta kiik tinliklrl zldiyi vaxt drhal Allahn
soranca getmy hazrlamaldr. Adi ba arsna gr d
Allahdan fa istmk lazmdr. Aclq z verdikd insan nc
Allahdan nemt istmli, sonra vasitlr ardnca getmlidir.
Hdid, 23
Bld, 4
3
sra, 83
1
2

58

stniln bir halda Allah unutmaq olmaz. gr insan he vaxt

Allah unutmasa v onun rhmtindn midini zms, he bir
tinlik onu narahat etmz. O istniln bir ehtiyacnn tmini
n Allaha l aar. Ax Allah z buyurub ki, ehtiyac duyulan
vaxt Ondan yardm istnilsin: Allahn fzlindn dilyin, Allah
hr eyi bilndir.1
Allah-tala hzrt Musaya altnc ydnd buyurur:
Mti v qmli ssl Tvratn irinliyini mn gstr. Bu gn
hqiqi Tvrat limizd deyil. Amma hmin Tvratdan da stn
olan Quran ixtiyarmzdadr. Quran mtilikl v hzin ssl
oxuyaq. alaq ki, Quran qlbimiz v ruhumuza hopsun.
Quran qirat edrkn Allahla dandmz hiss edk. gr
bel bir mrift drcsin atsaq, Allah klamn hzin, qmli
ssl, mtilikl oxusaq, Allah bizim ssimizdn raz qalar v
ltfn atarq.

Nisa, 32

59

Altnc mclis
Zikrin bhrsi
Bu qdsi hdisin aradrdmz bzi bndlrind hzrt
Musaya xitabn Allaha diqqt v Allah zikrini, bu id xzu v
xunu gzlmyin zruriliyi bildirilir. Digr bir bndd zikr
zaman Allaha etimad zruri saylr. Bildirilir ki, zikr zaman
Allaha etimad gstrmk lazmdr:
Zikr zaman mn etimadn olsun, mn etimad olan
insann diqqtini mnim zikrim ynlt.
bhsiz ki, mvhhid (tkallah) v mmin insan n
Allahn zikri ox dyrlidir. Zikr ibadtlrin sbbi kimi tqdim
olunur. Allah-tala hzrt Musann bestinin balancnda
tvhid mslsini byan etdikdn sonra mhm etiqadi prinsip
kimi z zikrindn danr, bildirir ki, zikr insan sadtinin sas,
ibadtin hdfidir. Buyurulur ki, Allahdr yegan mbud,
Ondan savay mbud yoxdur, Ona prsti etmk v onun zikri
olaraq namaz qlmaq lazmdr.1

Rftarn iman v etiqadla laqsi

Allah zikrinin hmiyytini bilmk n onun insan
sadti il laqsini nzrdn keirmk lazmdr. Nticd
mlum olur ki, Allah zikri imanl rftar gclndirir, insan
xobxtliyini tmin edir. Hyatdak bir ox qrarlar v rftarlar
istr-istmz insann etiqadlarndan qaynaqlanr. Htta ncdn
etiqadn yada salmam xs addm atdqda uyun etiqaddan
tsirlnir. lahi etiqadlar mmin insann rftarlarnn
mnbyidir. Nec ki, materialist bir insann rftarlar onun
uyun etiqadndan nt tapr. Qrara glmzdn, addm
atmazdan qabaq insan z etiqadn yada salmasa da, onun
1

Bax: Taha, 14

60

etiqad tsirlidir. Mmin insanla dinsiz insann mllri zahirn

eyni grn bilr. Amma uyun mllrin mahiyytin varsaq
ciddi frqlrl rastlaarq. Dinsiz insan addm atarkn yalnz
dnya lzztlrini, mmin insan addm atarkn hm d axirti
nzrd saxlayr. Mmin v dinsiz tlb hr ikisi thsild
alr, amma yalnz mmin tlbnin tlalar dyrlidir. nki
bu tlb ali mqsd urunda sy gstrir.
Deyilnlrdn aydn olur ki, iman v mrift diqqt
yetirilmsinin mhm bir sbbi onlarn insann rftarlarna
tsiridir. Bli, bizim rftarlarmz iman v mriftimizdn
asldr. Bu sbbdn d Allah-tala bzi aylrd saleh mli
imanla yana zikr etmidir. Bu yolla nzr atdrlr ki, mlin
dyri Allaha imandan asldr v saleh ml Allaha imandan
qaynaqlanr. Bu aylrdn n nzrdn keirk: man
gtirib saleh ilr grnlr behit hlidir v orada bdi
qalacaqlar.1 str kii, istr qadn saleh i grb mmin
olsa, hkmn ona pak bir hyat verrik. Onlar grdklri
yax ilr gr mkafatlandrarq.2 Axirti istyib son
hdd alan v mmin olan hr ks tla
dyrlndirilnlrdndir.3
Bli, saleh ml imandan qaynaqlanr. mll iman
arasnda qarlql rabit var. Bu sasla imandan qaynaqlanan
ml iman gclndirir, dinsizlikdn qaynaqlanan ml
dinsizliyi qvvtlndirir.

manla elm v mrift arasnda laq

Saleh ml imandan qaynaqland kimi, iman da z
nvbsind elm v mriftdn nt tapr. Bli, saleh ml
iman mrtbsi il laqlidir. nsann mrifti, elm v tanl
myyn bir baxmdan iki nv blnr: Qazanlan (hsuli) v
Bqr, 82
Nhl, 97
3
sra, 19
1
2

61

drk olunan (hzuri). Hsuli mrift vasitli mriftdir v

dnc yolu il ld olunur. Msln, bizdn Allah v tvhid
haqqnda soruularkn dncmizd olan dil gtiririk. Bu
mriftin drclri var. Onun n aa drcsi d insann
ml v rftarlarna tsir gstrir. Uyun mrift gclndikc
onun ml tsiri d gclnir. Amma hzuri elm vasitsiz
elmdir. Bel bir mrift malik olan insan hqiqti drk edir.
Bu mriftd xta yoxdur. mirl-mminindn () Rbbini
grmsnmi soruularkn hzrt buyurur: Grmdiyim
Allaha nec ibadt edim?! Ondan bu mahidnin necliyi
haqqnda soruularkn hzrt buyurur: Gzlr onu akar
grmz, amma qlblr dzgn iman hqiqtlri il onu drk
edr.1

Zikr v onun rftara tsiri

Myyn bir hqiqtdn xbrdar olduumuz vaxt hmin
xbrdarla diqqtli olduqda onun tsirlrindn faydalanrq.
Bli, nzrd saxlanlan mrift rftarlara tsir gstrir. Diqqt
elmdn frqli bir hqiqtdir. Bzn insann elmi olur, amma
diqqti olmur. Mfhumundan xbrdar olduumuz bir
hqiqtin nmunlrin diqqtsiz qalmamz da mmkndr.
Hqiqti tsirli edn onun nmunlrin diqqtdir. Diqqt n
qdr hatli olarsa, onun tsiri d gcl olar. Namaz v
orucdan balam btn ictimai-siyasi faliyytlrimiz Allaha
diqqtdn tsirlnir. man v diqqtimiz n qdr gcl olarsa,
onlarn mld tsiri d gcl olar.
Bilirik ki, iman mlin ruhudur. Amma bunu bilmk bs
etmir. Bunu ml mqamnda unutmamaq lazmdr. Yalnz
mld zn gstrn iman v diqqt dyrlidir. gr Allahtala Allaha etimad mslsini hzrt Musaya byan edirs, bu
o demk deyil ki, Musa bu hqiqtdn xbrsizdir. bhsiz ki,
hzrt Musa deyilnlr etiqadl bir insandr. Bizim etiqadmza
1

Nhcl-bla, xtb 179

62

gr, ilahi peymbrlr peymbrliy seilmzdn vvl d

msum v tkallah olmular. Allahn bu nqtlri byan
etmkd mqsdi budur ki, hzrt Musann v mmin
bndlrin iman v diqqti fallasn. Yalnz fal iman v
diqqt ml tsir gstrir. Bel bir diqqtin saysind insann
mrifti daha da kamillir, onun hyatnn btn sahlrin
yetrli tsir gstrir. Bli, hqiqi zikr v diqqt Allahn
hzurunun drki il rtlnir. Bu diqqt gclndikc insann
ml v rftarlarna daha ox tsir gstrir.
Allah hzurunun drki v Ona qlbn diqqt dil zikrindn
uca bir mfhumdur. Namaz v digr ibadtlrd ardcl zikr ona
gr tez-tez vurulanr ki, insan qlb zikri vasitsi il Allahn
hzurunu drk edir. Bel bir zikr mrifti falladrr, insan
qfltdn qurtarr. lahi mrift falladqca mbuda diqqt
artr, ml daha ox tsir mruz qalr. Qlbn diqqtl
mayit olunmayan dil zikri zikrin n aa mrtbsidir v
rftarlara bir o qdr d tsirli deyil. ml tsirli zikr qlb
zikridir v onun da z mrhllri var. Onun n ali mrtbsi
Allaha kamil diqqt v insann bu diqqtd qrq olmasdr.
Mbuda diqqtd qrq olan insan htta zn unudur,
mbuddan savay hr nyi yaddan xarr.

Zikr v Allaha etimadn mrtblri

Allah-talann hzrt Musann nzrin atdrd kimi,
zikrin uca mrtbsin atmaq n bu id mti olmaq
lazmdr. nsan Allah hzurunda n qdr kiilrs, bir o qdr
d zikrin uca mrtbsin nail olar. Bel bir zikr insanda
aramlq v arxaynlq yaradr. Uyun zikr haqqnda Allah-tala
buyurur: O kslr ki, iman gtirmilr v qlblri Allah zikri
il aramlq tapr. Bil ki, qlblr Allah zikri il aram olur.1
Bil ki, Allahn zikri il qlblr aramlq tapar cmlsind
Allahn zikri tbirinin aramlq tapar tbirindn nc
1

Rd, 28

63

glmsi zikrin hmiyytini n kir. Bel bir ardcllqda

ilahi zikr daha ox vurulanr v onun hmiyyti nzr
atdrlr. Baqa szl, qlbin araml ilahi zikrdn
qaynaqlanan haldr. Amma baqa cmllrd nc arxaynln,
sonra Allah zikrinin qeyd olunduu il rastlarq. Bir cmld
zikrin, digr bir cmld arxaynln vurulanmas gstrir ki,
zikr v arxaynln mrtblri var. Zikri balayb qlbn
diqqtli olmaa alan insan zikrin daha uca mrtbsin nail
olur. Bellri davaml zikr vasitsi il zikrin ali mrtbsin
atr, aramlq v arxaynlq ld edirlr. Bel bir zikri mirlmminin () baniyy minacatnda yada salr: Prvrdigara!
Mn z zikrind heyranl ilham buyur.
Uyun iki cmld aramlq v arxaynln iki drcsin
iar olunur. Birinci drc il qdsi hdisd Allah-talann
hzrt Musaya nsihtind rastlarq. Burada shbt diqqtli
zikrdn qaynaqlanan aramlq v arxaynlqdan gedir. Bu zikrin
aa mrtbsidir. Amma yada saldmz ayd zikrin ali
mrtbsin iar olunur. Bu ayd nzrd tutulmu aramlq
v arxaynlq Allahn tvfiqi il zntrbiydn sonra ld
olunur. nsana bel bir aramlq ltf olunduqda onun btn
iztirablarna son qoyulur. Allah zikrin mul aiq bndnin
qlbind mbuddan qeyrisin diqqt yer qalmr. slind bel
bir diqqt v iztirabn kk ilahi mriftin atmazlndadr.

Dnyaprstlrin v Allah dmnlrinin doru

yoldan imtinas
Allah-tala hzrt Musaya tvsiy edir ki, Allaha diqqtl
aramlq tapanlar Onun zikrin arsn. Deyilnlrdn aydn
olur ki, insan z trafnda doru yola glii n zmini
olanlar, Allah yada sala bilck frdlri Ona doru dvt
etmlidir. Allahla dmnilik edn, Allahn qoyduu hdlri
msxry qoyan insanlar Allaha doru armaa dymz.
Onlar ninki Allah zikr etmir, htta bu idn ikrah duyurlar.
Bellri Allahn qoyduu hdlri dnya il bal arzular n
64

mane sayrlar. Allah-tala onlar haqqnda buyurur: Allah

birliyi il xatrland vaxt axirt inanmayanlarn qlblri
sxlr. El ki Allahdan qeyrisi yada salnd, onlar qfildn
sevinirlr.1
Allah-tala hzrt Musaya tvsiy edir ki, vaxtn doru
yola glii n zmini olan insanlara srf etsin. Yalnz
bellrin Allah xatrlatmaq v bellrinin qlbin Allah zikri
il aramlq vermk olar. Yalnz dnya lzztlri haqqnda
dnn, mnvi inkiaf n zmini olmayan insanlara vaxt
srf edilmmlidir. Bellrin Allah xatrlatman faydas
yoxdur. nki kfr v irk onlarn vcudunu badan-baa
haty almdr. Allah zikri onlarn yalnz dmniliyini
artrr. Demk, Musa btn diqqtini dnya v onun lzztin
ynldnlr arxa evirmlidir. Nec ki, Allah-tala z
Peymbrin (s) buyurur: Zikrimizdn z evirn, bu dnya
hyatndan savay bir ey istmyn hr ksdn z dndr.2

nsan dyrinin l meyar

Yax baxsaq grrik ki, vcudumuzun dyri sevdiyimiz
eyin dyri hddinddir. Msln, gzl bir avtomobil almaq
fikrin dm insan daim hans yolla pul ld etmk fikrin
dr. Bel bir insann qlbi nvbnv manlarn girib xd
qaraj kimidir. Man olmayan qdim vaxtlarda daim yax at
haqqnda dnn insann qlbini tvl adlandrrdlar!
Bli, dnya caziblrin balanan, dnyvi xlyalar
qlbini brm insan axirti yada salmr, Allahn z bndsi
n nzrd tutduu uca mqamdan qfltd qalr. Bellri
yalnz ot v su haqqnda dnn canlya bnzyir. Amma ilahi
tvfiql zehnini pu maddi dnclrdn tmizlyn xs ali
insanlq mqamna can atr v bu yolda sy v tlan
sirgmir. Bel bir insann varl ox dyrli olur. Hdisd
1
2

Zumr, 45
Ncm, 29

65

buyurulur ki, mminin qlbi Rhmann ridir.1 Grsn bel

bir istedad ta olunmu v qlbi Allahn ri ola bilsi insann
heyvan sviyysin enmsi ona layiqdirmi?!
Aydn oldu ki, insann dyri onun qlbn baland
eylr dyrinddir. Dncy uyun xsiyytlr adi
insanlara gizli qalsa da, hqiqtlrin mahiyytin varm Allah
vliyalar qar trfin xsiyytini olduu kimi drk edir,
onlarn dncsini oxuyur. Mrhum molla Fthli Sultanabadi
mrhum Mirza irazinin dvrnd onun nmayndsi olaraq
Samirrada imam tyin olunmudu. O tfsir v xlaq drslri d
tdris edirdi. Byk alimlrdn biri nql edir ki, bir gn
mrhum Sultanabadinin camaat namaznda itirak edrkn
yanmda bir kniz dayanmd. Bu xs namazn ortasnda
iqtidadan kinib tnha namaz qlmaa balad. Namaz baa
atdrdqdan sonra yavaca dedi: Bu axund da ir ardnca
getdi! Namazdan sonra mrhum Sultanabadinin yanna gedib
hvalat dandm. Mrhum Sultanabadi gstri verdi ki,
hmin adam tapb gtirim. Amma n qdr axtardmsa da onu
tapa bilmdim. Yenidn mrhum Sultanabadinin yanna
qaytdm. O dizin vurub alayaraq dedi: Hmin adam doru
deyib. Mn cm axamlar qonaq qbul edirm. Bu gec d
qonam olmaldr. Evd qonaq n kt hazrlayacaqdlar.
Dndm ki, xurusuz kt yax olmaz, grk bir qdr ir
alm. Namazn ortasnda bu bard dnrdm. Hmin
msafir zehnimdn tni oxuyub!
Maddiyyata diqqt insann dyrini azaldr. lk addmda
Allah zikrin mul olmaq lazmdr. kinci addmda bu zikri
drinldirmk zruridir. Uyun hal zif dala kimi tb
kemmlidir. nsan qlbn Allahla rabity girdikd onun
qlbi Allahn rin evrilir. Bel bir hal ld edn insan onu
qorumaa almaldr. Mxtlif txyyllr v vsvslr
qlb yol tapdqda Hmin srmayni pua xarr. nsan
bilmlidir ki, nail olduu zikr mqam onun bdi sadti n
1

Bax: Biharul-nvar, c. 58, bab 4, s. 39, h. 61

66

sas rtdir. Bu hal problemlr qarsnda qlbin aramln

qoruyur.
Bli, Allah zikri insana xsiyyt bx edir. Bel bir insan
thlklrl zldikd narahatlq keirmir. nki o zn
sonsuz qdrt sahibi olan Allahn himaysind grr. Anasn
itirmi krp onu tapan kimi auuna snb rahatlar.
Problemlr dryasnda zn itirmi insan da Allaha snb
hqiqi zikr mul olduqda itkisini tapdn hiss edib misilsiz
aramlq duyur. mirl-mminin () bu bard buyurur: zn
itirib bu itkini gzmyn, amma itki soranda olan ks
tccb edirm!1

urrul-hikm

67

Yeddinci mclis
Bndliyin v tvhid etiqadnn rftarda tzahr
Mn prsti et, baqasn mn rik qoma v
razlm qazanmaq qrarna gl. Mn hmin uca mrtbli
aayam ki, sni ram torpaq, qarq gildn gtrlm hqir
sudan olan ntfdn xardm. Ondan sonra sn insan oldun v
mn o ntfdn bir canl mvcud yaratdm. Uca v mbarkdir
mnim zatm. Mnim yaratdmda nqsan yoxdur v mn
misilsizm. Mn lmz v daimi, yenilmzm.

Tvhid v prsti dvt peymbrlrin ilkin

ardr
Tvhid v prsti dvt, Allahn misilsiz zatna rik
qomamaq btn ilahi peymbrlrin ilkin ar olmudur.
Quranda oxuyuruq: Hr vaxt hr mmt arasnda bir
peymbr sedik. Allaha prsti edin, tautdan (uydurma
mbudlardan) uzaq olun.1
Allah-tala z mhbubu il xlvti shbtd tvhidi yada
salmaqla onu zn prsti, rik qomamaa, razln ld
etmy arr. Hzrt Musaya bir nemt olaraq buyurur ki,
sni dyrsiz ntf v torpaqdan yaratdm, mnim tdbir v
trbiyml inkiaf etdin v hazrk mrtby atdn. Uyun
dvt oxar ar hzrt Musann peymbrliyinin
balancnda mahid etmk olar.
Hzrt Musa hyatn thlkd grdy vaxt Misirdn
qab Mdyn hrin z tutdu. Orada bir aac altnda istiraht
etdiyi vaxt quyu bana yb su kmk istyn adamlar
grd. ki qz knarda dayanb kiilrin quyudan uzaqlaacan
gzlyirdi. Hzrt Musa onlara dedi: N n burada
1

Nhl, 36

68

dayanmsnz? Dedilr: Atamz qoca v xstdir, buraya su

n glmiik. Gzlyirik ki, kiilr uzaqlasn, quyudan su
gtrk. Hzrt Musa onlarn qabn alb su il doldurdu,
qoyunlarna su verdi. Sonra geri qaydb aacn altnda oturdu
v dedi: Prvrdigara, mn snin gndrdiyin xeyir
mhtacam. Rvaytd nql olunur ki, hzrt Musa hmin dua
n l ad vaxt yar xurmaya ehtiyacl idi.
Qzlar atalar eybin yanna qaytdlar. eyb sorudu:
N tez qaytdnz? Qzlar dedilr: Saleh v mehriban bir
xs bizim n quyudan su kdi. eyb qzlarndan birin
dedi: Get onu yanma gtir. Qz hzrt Musann yanna glib
hya il dedi: Atam sizi mkafatlandrmaq n yanna
arr. Musa ona dedi: Yolu mn gstr v arxamca gl.
Biz Yaqub vladlar arxadan qadnlara baxmrq.
Hzrt Musa eybin yanna glib z hvalatn ona nql
etdi. eyb dedi: Qorxma, sitmkarlarn lindn
qurtulmusan. Qzlardan biri dedi: O gcl v dz adamdr.
Onu i gtr. eyb hzrt Musaya dedi: Skkiz il muzdla
mn ilmyini istyirm. vzind qzlarmdan birini sn
r verrm. Hzrt Musa razlab skkiz il eybin yannda
qald v onun qz il evlndi. Sonra qrara gldi ki, Misir
getsin. Mdyndn Misir qaydan vaxt Tuba vadisind, Sina
shrasnda qaranlq v soyuq gecd yolu itirdi. Qfildn
uzaqdan od grnd. Musa zvcsin dedi: Burada mni
gzl, od olan yer gedim. Yolu tanyb bir qdr od gtirim.
Musa oda atd vaxt yal v xrrm bir aac grd. Aac
badan ayaa od tutmudu. Musa aaca yaxnlamaq istdikd
aac uzaqlad. Hzrt Musa qorxub geri dnd. Amma od ona
yaxnlard. lk ilahi vhy mqam atmd. Od arasnda
Musann qulana bel bir sda gldi: Hqiqtn mnm bir
olan Allah. Mndn savay mbud yoxdur. Mn prsti et,
mni yada salmaq n namaz ql.1

Taha, 14; Hyatul-qulub

69

nsann n mhm vzifsi ibadt v prstidir. Allaha

prsti bnd il Allahn n ali rabitsini gstrir. Prsti
vasitsi il sadt qaplar insann zn alr. Qurann ondan
ox aysind peymbrlr z risaltin ibadt arla
balayr. Allah-tala hzrt Nuh haqqnda buyurur: Hqiqtn
Nuhu qvmn doru gndrdik. O dedi: Ey qvm! Allaha
prsti edin, sizin n Ondan savay mbud yoxdur...1
Qurani-krimd hzrt sa haqqnda buyurulur ki, o Allaha
bndlik v prstii yegan dzgn v xobxtlik yolu sayaraq
qvmn bel mracit etmidir: Hqiqtn, Allah mnim v
sizin Rbbinizdir. Ona prsti edin, doru yol budur.2
Digr bir ayd Allah-tala bndlrin Allahla hdpeymanndan danr. eytann bndlikdn boyun qarmas
yada salnr, itatsizlik gstrnlr eytann ardcllar kimi
tantdrlr: Ey Adm vladar! Mgr sizinl hd-peyman
balamamdmm ki, eytana prsti etmyin, o sizin akar
dmninizdir v mn prsti etmyiniz doru yoldur?!3
Allah-tala bndlik v prstii tkc insanlarn yox, hm
d cinlrin vzifsi sayr. Bu iki varln yarannda mqsd
onlarn Allaha ibadt etmsi olmudur: Biz cinlri v insanlar
yalnz ibadt n yaratdq.4

Allahn xsusi rhmtindn faydalanmaq n

prsti lazmdr
Qeyd etdiyimiz, elc d son ay dini kitablarda v moiz
mclislrind yetrinc aradrlsa da, oxlar onlarn
drinliyin varmr. Dnmkm ki, yarandan bu gndk
btn cinlrin v yer zndki milyardlarla insann yaran
mqsdi n n Allaha prsti v bndlikdir? Allah bizim
raf, 59
Ali-mran, 51
3
Yasin, 61
4
Zariyat, 56
1
2

70

ibadtimiz ehtiyacldrm? N n yalnz Ona prsti

etmyimizi istyir? gr Allaha prsti etmsk n olar?
Bu suallar cavablandrmaq n qeyd etmliyik ki,
mrhmt Allah-talann rhmaniyyt v feyz siftlrinin
tlbidir. Btn yaranmlar, o cmldn insan ilahi mrhmt
cilvsidir. Btn nemtlr v talar bu mrhmtdn
qaynaqlanr. Hr n varsa Allahn feyz v rhmtinin
tzahrdr. Amma bzi mrhmt cilvlri raitdn,
tutumdan v istedaddan asldr. Uyun mrhmtlr atmaq
n insan hazrla malik olmaldr. gr insan hanssa ilahi
rhmtdn mhrum qalmsa, bunun sbbkar onun z ml v
rftarlardr. Allah kimsy nyis sirgmir. Mhrum qalan
insan sadc uyun nemtlrdn bhrlnmk n tutum v
istedada malik deyil. badt v prsti, bu ilrin mqabilind
nzrd tutulmu mqamlar Allahn n stn rhmt
cilvlrindndir. gr Allah ibadt v prstii heyvanlar n
vzif saymamsa, sbb budur ki, yalnz insanlarda v
cinlrd Allaha bndlik yolunu getmk istedad var.
Allahn xsusi rhmtin atmaq n insanla Allah
arasnda rabity, bndlik v ibadt ehtiyac var. nsan z
ibadt v bndliyi il varlq alminin tkvini (fitri, tbii)
bndlik qanununa ml etmi olur. Bu qanuna ml edn
insanda sonsuz mrhmt ld etmk istedad yaranr. Sonsuz
axirt almind bu talar gerklir. ksin, fitri bndlik
rtlrin ml etmyn v prstidn boyun qaran insan
bdi zaba dar olur. Allah aadr, biz is onun bndsi. Biz
seim imkan verilib. Allah insan ibadt v prsti vasitsi il
bndlik rtlrini yerin yetirmk n yaradb. Bu yolla
zmzd sonsuz mrhmtdn bhrlnm qabiliyyti
yaratmalyq. Aydn olur ki, n n peymbrlr z
dvtlrin bndliy arla balamlar. Bli, Allaha
prsti yaran mqsdidir. badt v bndlik Allaha
yaxnlamaq n aydn v dzgn yoldur.

71

Bndlik mqamna etiqadn insann rftarlarnda

tzahr
Allaha bndlikdn xeyli danlsa da, mclislrd Allahn
rbubiyyti il bal ay v rvaytlr zikr edils d, Allahn
rbubiyytin v insann bndlik mqamna inanmayanlar
oxdur. Onlar n n yarandqlar, hans mqsdl yaadqlar
v hans msuliyyt dadqlar bard dnmrlr. Onlar
eynn baqa canllar kimi yalnz qarnlarn doyurmaa v
rahatla alrlar. Bellri z ehtiyaclarn tmin etmk n
halal-haram bilmir, istniln bir yolla var-dvlt ld etmy
alrlar.
Allah-tala insanlara bndlik mqamn anlatmaq, hr
nyin Allah mlk olduunu onlarn nzrin atdrmaq n
hzrt Musaya buyurur: Mn hmin uca mrtbli aayam ki,
sni ram (olmu) torpaq qarq gildn gtrlm hqir sudan
olan ntfdn xardm. nsann nzrin atdrlr ki, o artq
gzlliklr, meyllr v istedadlara malik bir varlqdr. N
varsa Allahdandr v insan Allahn mlkdr. Bli, he nyi
olmayan insan z malikin, xaliqin, Rbbin ibadt v
bndlik etmlidir!
Bndlik mqamna inam v bu mqamn drki insann
hyatnda byk dyiikliklr yaradr. Bel olduqda insan z
ilrini Allaha taprr, btn ilri ibadt v bndlik mqsdi
il yerin yetirir. Onun yemk yemkd mqsdi ibadt n
enerji ld etmk olur. O ilahi vziflrini daha yax icra
etmk n istiraht edir, htta ibadt zmini hazrlamaq n
ilyib pul qazanr. Onun ail-vladn ehtiyaclarn dmy
sy gstrmsi d ibadt mqsdlidir. Allah da bel bir insann
btn ilrini ibadt nvannda qbul edir. Bu ilrin vzind
insana layiqinc mkafat verilir. Allahn rsulu (s) buyurur:
badt on qisimdir v onun doqquz qismi halal ruzi
qazanmaqdr.1
1

Biharul-nvar, c. 103, bab 1, s. 18, h. 81

72

Allahn razl, ilahi tklif olaraq grln ilr ilahi tklif

dairsin daxildir. Allahn gstrii sasnda ail-vladn
ehtiyaclarn tmin etmk n gstriln sylr d ibadtdir.
lahi tklif olaraq yerin yetiriln izdivac da ibadt saylr.
Cihad n cbhy gedn, thsil alan, htta xrk yeyn
insann mqsdi Allaha yaxnlamaqdrsa, btn bu ilr ibadt
saylr. Amma nfs istklri sasnda grln ilr eytana
bndlikdir v bu ilrin sonu chnnmdir.

xlas v ilahi niyyt ibadti mhkmlndirir

Bzilri zahird ibadt edib din libasnda dindn dm
vursalar da, Allaha yaxnlamaq mqsdind olmadqlarndan
eytana bnd saylrlar. Onlarn ksr ilri nfuz v mqam
ld etmk ndr. Buna gr d btn ilrd, o cmldn
ibadtlrd mqsdimiz diqqtli olmalyq. Grsn atdmz
addm Allaha xatirdir, yoxsa nfs istyindn qaynaqlanr?
Grsn bizi addm atmaa vadar edn baqalarna xo
grnmk istyi deyil?
Biz mrmzn hr annda, atdmz hr addmda
imtahana kilirik. eytan daim bizi aldatmaq bard dnr.
Onun mqsdi xo niyytlrimizi pua xarmaqdr. Onun
mqsdi budur ki, insan zahird ibadt edib xalqa xidmt
gstrs d, Amerika v digr Allah dmnlri il mbarizy
qalxsa da, mqsdi qeyri-ilahi olsun. nsanlar mllrin zahirini
grr, batinindn xbrsiz qalr. Amma nhayt bir gn btn
i mqsdlr aqlanr. Amma Allahn vliyalar bu dnyada da
insanlarn i mqsdlrindn xbr tutur.
lkin slam dvrndki savalardan birind Peymbrin
(s) yaxnlarndan olan bir gnc meydana daxil oldu. O misilsiz
bir catl vurudu v sonda ldrld. Bu gncin
qhramanl trafdaklar heyran qoymudu. Onlar hmin
gncin behitdki uca mqamndan dm vurduqlar vaxt
Peymbr (s) buyurdu: Onun behitdn bir pay yoxdur.
Shablr tccblnib deyilnlrin sbbini sorudular.

73

Peymbr (s) buyurdu: Biz Mdindn sava meydanna yola

drkn hmin gnc biz qoulmayb Mdind qald.
Sonradan Mdin qadnlar onu hrd grb dedilr:
Gnclrimiz cbhy getdilr, bu gnc is hrd gzir.
Qadnlarn sz gncin xsiyytin toxundu v o cbhy
getmk qrarna gldi. Hmin gnc xalq onu trif etsin dey,
dmnl savaa qatld v ldrld. hrt n
savadndan onun cbhd itirak Allah hzurunda dyrli
deyil.

Bndlik, Allaha etiqad v imam Rahilin

mvffqiyyt sbbi
Qeyd olunduu kimi, ibadt tkc namaz v orucdan ibart
deyil. Allahn razl n grln btn ilr ibadtdir. nsan
Allaha yaxnlq mqsdi il kiik bir addm atrsa, Allah hmin
smimi mli ibadt sayr. Allah bndlri arasnda ellri var
ki, mrnn hr ann Allaha hsr edir. O btn ilri grrkn
Allahn razl soranda olur. Btn mrn ilahi vzifsinin
icrasna, dinin dirliin srf etmi imam Rahil d bu
qbildndir. mam btn mrn din yolunda srf edib
tinliklri arxada qoydu. O Allaha tvkkl edrk xalqn
himaysi il dnya zalmlarn mlub etdi, ilahi v slami
inqilab qalib gldi.
mamn msuliyyti, mhkm iman, sabitqdmliyi,
dmn qarsnda cati il tan olmaq n onun kediyi
inqilab yolunu yrnmk lazmdr. Zalm Phlvi rejimi dnya
zorlularna arxalanb btn imkanlardan faydalanaraq lkd
qorxu-hrk yaratd bir vaxt az adam bu rejim qar xmaa
csart edirdi. Hmin bhranl vziyytd Qum ruhanilrindn
biri bo ll bu rejiml mbarizy qalxd. msi 1342-ci ild,
z alovlu xnda hmin xs fryad kdi ki, slam
thlkddir v ahn dinsiz hkumti mhv edilmlidir. Hmin
vaxt Qum alimlrindn bzilri imama etinaszlqla yanar v
bildirirdilr ki, tpdn drnaadk silahlanm rejiml savaa
74

qalxmaq yumruqla tankn savadr. Onlar imamdan hans

bdc il silah ld edcyini, dnya imperializmin arxalanan
bir rejimi nec yxacan soruurdular. Hmin vaxt imam
buyurdu: Mn msuliyyt hiss edirm v Allahn hdmd
qoyduu vzifni yerin yetirmk n bu rejiml mbarizy
qalxram. Btn tinliklri v thlklri qbul edirm. mam
n n mhm z ilahi vzifsin ml etmk idi. Bli,
hmin vaxt aznlq v pozunluq btn mmlkti hdlyirdi.
Mvcud imkanszlq v phlvi rejiminin gc imamn
iradsini sarsda bilmdi. O Allahn sonsuz qdrtin
arxalanaraq ayaa qalxd. mam Allahn bir vdin min idi:
Bir ox kiik dst Allahn izni il byk dsty qalib gldi.
Allah sbirlilrldir.1
ox kemdi ki, gnc tlblr v dnyaya bal olmayan
cavanlar imamn trafnda toplandlar. Amma bir ox yal
insanlar ninki imama qoulmurdular, htta onu Amerika v
Amerikann muzduru olan bir rejim qar qalxd n
mzmmt edirdilr. mam min idi ki, qlb tkc pul v
imkandan asl deyil. O hqiqi qlbni sbird, tqvada v
Allahn sonsuz qdrtin gvnmkd grrd. Quranikrimd buyurulur: gr sbirli olub tqva yolunu sesniz,
onlarn hiylsi siz he bir zrr yetirmz. bhsiz, Allah
grdynz btn ilrdn xbrdardr.2
Nhayt imamn xalisan tlalar v yaxnlarn sylri il
proqnozlarn ksin olaraq on be il sonra Allahn vdi
gerkldi. Byk slam inqilab qalib gldi v dnya bu i
heyran qald. nqilabdan ne on il tndn sonra onun zmti
daha da artmdr, bu inqilab dnyada zn daha artq dost
qazanmdr. Dnyann azadlqsevr mzlum milltlri bu
inqilaba drin bir sevgi bslmkddir. mam Rahilin iman,
allahprstliyi v ixlas azadlqsevr insanlarn qlbind el bir
eq alovu llndirmidir ki, o dnyasn dyidikdn ne
1
2

Bqr, 249
Ali-mran, 120

75

illr sonra da ziyartilr uzun yollar adlayb Behiti-Zhraya,

azadlq carsnn ziyartin z tuturlar.
Bli, xalqn, xsusi il gnclrin qlbini imama heyran
qoyan, insanlar candan keib onun gstrilrini yerin
yetirmy svq edn, mminlri btn varlqlar il inqilabn
keiyind saxlayan byk rhbrin iman v ixlas idi. nki
imam hanssa firq mnafelri v ya nfs istklrin gr qiyam
etmmidi. Onun btn faliyytlri dinin dirliin, xalqa
xidmt ynlmidi. Xalq onu himay edib kmk gstrir,
htta imamn mqdds amallar yolunda canlarndan
keirdilr. Amma unutmamalyq ki, yalnz partiya mnafelri
n almayan insanlar bu gndk inqilab yolunda mhkm
dayanmlar. Onlarn imanna, Allahla hdlrin he bir xll
glmmidir. Amma ixlas olmayanlar, Allahn razl n
addm atmayanlar yar yolda eytan vsvslrin dar olmu
qeyri-ilahi niyytlr sbbindn bu byk imtahandan uurla
xa bilmmilr. mrn mbariz v inqilab yolunda
keirmi bzi frdlr qoca yalarnda knara kilmi, ya da
inqilabn byk amallarna mxalif mvqe tutmular. Htta
ne illr cbhd Allah dmnlri il vuruub lil olmu
bzilri dnyaprstliy dar olub inqilabdan z evirmilr.
Diqqtli olmal v bilmliyik ki, ilahi snaq meydanndayq.
gr bu vaxtadk hmin imtahanda mvffq olmuuqsa,
yolun davamna diqqt gstrmliyik. Grsn qardak yolda
Allahn razln soraqlayrq, yoxsa dnyvi mnafelr
izlyirik? Grsn slamn dirlii mqsdind olanlara ss
veririk, yoxsa dinimizi baqalarnn dnyasna satrq?
Unutmamalyq ki, hr birimiz Allaha bndlik n xlq
olunmuuq. Bu sbbdn d daim Allahn razln nzrd
tutub bu razl soraqlayanlar himay etmliyik. Dini dyrlr
urunda vuruanlar bolayb, dnyvi mnafelr urunda tla
gstrnlri dstklmmliyik. Bellri mvffq olarsa, z
dnyvi mnafelri tmin edilr v biz qalan chnnm, dnya
v axirt zrri olar.

76

Skkizinci mclis
Allah qorxusunun mfhumu v zrurti
Ya Musa! Mni xof, qorxu, vahim il ar. Hzurumda
zn torpaa qoy, n rfli vcudunla scd ql. Mniml
qorxmu qlbl minacat et. Btn mrn Tvratla diri saxla.
Mnim yaxlqlarm v mdh olmu siftlrimi cahillr yrt,
nemtlrimi onlara xatrlat. Onlara de ki, aznla dar
olsalar ondan kinsinlr. nki mnim czam hqiqtn
ardr.

Qorxu ndir?
Bu nsihtin balancnda Allah-tala hzrt Musaya mr
edir ki, qorxu dolu qlbl onu arsn. Bu hissd hr
qorxu mnasn bildirn xovf, ifaq, vcl szlri
ildilmidir. Bu szlr demk olar ki, sinonimdir v eyni
mnan bildirir. Onlarn tkrarlanmas mnann vurulanmas
mqsdi dayr. Hazrk qdsi hdisd v bir ox ay v
rvaytlrd Allah qorxusu mslsi n kildiyindn bu
bard bir qdr danmaq yax olar. Amma nc qorxu
mfhumunu aradraq.
Qorxu insann thlk v ya zrr qarsnda zn
gstrn psixoloji durumudur. Qorxu tbii v qeyri-iradi bir
reaksiyadr. Bu reaksiya xlaqi baxmdan dyrlndirilmir,
yax v ya pis sift saylmr. Qorxu da adlq kimi bir
refleksdir. gr bir insann ayana iyn batarsa o drhal
reaksiya gstrir. Thlk il zln insan zndn asl
olmayaraq qorxur, rngi dyiir. Bel bir hal istniln bir
adamda tbiidir, htta catli frdlrd d mahid olunur.
Qurani-krim hzrt Musann sehrbazlarn sehrlri mqabilind

77

reaksiyasna iar il buyurur: Musa bir qorxu keirdi. Dedik

ki, sn stnsn, qorxma.1
lbtt ki, qorxudan ncki mqddimlr insann
iradsindn asl ola bilr. Onlarn mnfi v ya msbt
sciyylndirilmsi mmkndr. Bzn insan ondak qorxu
hissini gclndirn hrkt v rftarlara yol verir. Msln,
qorxaq insanlar xsusi il gec vaxt tk qaldqda uydurma
tsvvrlrl qorxu hissini gclndirirlr. Nticd bu qorxu
ciddi ruhi sarsntya evrilir. Bzn is insan xsusi
mllrl zndki qorxunu azalda bilir. Msln, gec
gzintilri il qaranlq qorxusunu canndan xarr. Bu
mqddimlr insann zndn asl olduu n yax v ya
pis sayla bilr. gr insan qorxduu n qnanrsa, slind bu
qorxunu yaradan mqddimlr nzrd tutulur. Qorxu v
qorxaqlq ayr-ayr mfhumlardr. Qorxu qeyri-iradidir v
yalnz thlk il rastlaarkn yaranr. Qorxaqlq is insann
xarakterind mhkmlnmi bir siftdir. Qorxaqln
rahattlblik kimi mnlri var. Bu baxmdan qorxaqlq
bynilmir. Qorxaq insanda tinliklr mqavimt crti
yoxdur. Bellri mxtlif tinliklrl mayit olunan ictimai
vziflrdn boyun qarrlar. Qorxaq insan kiik thlklrdn
uzaq olmaq n byk mnftlrdn mhrum qala bilr.
rb dilind qorxaq insan cban adlanr. Bu sz cbn
szndn gtrlmdr. Bu szn antonimi ca szdr.
gr qorxaqlq bynilmyn siftdirs, cat msbt sciyy
saylr. rb dilind cbn sz xovf szndn frqlndiyi
n xaif mnas da cban mnas il eyni deyil. Cban
dedikd qorxaq, xaif dedikd qorxmu mnalar nzrd
tutulur. Qorxaqlq xasiyytdirs, qorxu tb ken bir haldr.
Amma hr iki szn kk qorxudan olduu n onlar birbirin qardrlr v yanl anlalr.

Taha, 67, 68

78

Hazrk mqddimnin ardnca insann iradsindn asl

olan, insan trfindn zifld v ya gclndiril biln qorxu il
bal sual cavablandracaq.

N n dini tlimlrd Allah qorxusu zruri saylr?

Sual 1: Nzr alsaq ki, qorxu mnfi bir siftdir v
psixoloqlar onu mzmmt edib, psixoloji tarazln pozulmas
sbbi sayr, Quran v rvaytlrd Allah qorxusunun mdh
olunmas sual dourur. Qorxu prinsipc bynilmi siftdirmi
ki, Allah v Onun zabndan qorxu da msbt saylsn?
Cavab: Qeyd etdik ki, qorxu z-zlynd tbii bir hal
olduundan mnfi v ya msbt dyrlndirilmir. Byniln v
ya mzmmt olunan is qorxu yox, onun mqddimsidir.
Yni qorxu yox, qorxunu yaradan mqddim aradrlmaldr.
Qorxunun gclnmsi v davam onun sbb v nticlrindn
asldr. Bzn qorxu bynilir. nsan onun hyatn hdlyn
thlklrdn kinmlidir v ehtiyatl olmaldr. Qorxubkinmdn istniln bir thlky doru hrkt bynilmy
d bilr. Macra axtaran, zn oda-suya atan, istniln bir
thlky qucaq aan insanlar yetrinc salam v all
saylmr. gr qorxunun sbb v nticsi msbtdirs, bu
qorxunu gclndirmk mdh olunur. He bhsiz, Allah
qorxusu msbt nticlr verdiyi n zruri saylmdr.

Allah qorxusunun mfhumu

Sual 2: Allah qorxusu dedikd n nzrd tutulur?
Adtn, thlkli mvcudlar mqabilind qorxu yaranr. gr
Allah sonsuz mhbbt v rhmt sahibidirs n n ondan
qorxmalyq?
Cavab: Qorxunun qayna insann zl bilcyi
thlkdir. Bzn d hr hans mnfti ldn xarmaq
dncsi qorxuya sbb olur. Amma sbbl ntic arasnda
laq olduundan bzn insan tkc thlkdn yox, thlkni

79

yaradan sbbdn d qorxur. Msln, kimi qarsna xm

canavardan, kimi d qaranlqdan qorxur. nki canavar v
qaranlq insann hyatn hdlyn vasitlrdir. Tvhid
prinsiplrin saslanan slam tlimlrind, elc d ay v
rvaytlrd insann diqqti sbblr sbbin ynldilir. Bu
tlim sasn insan canavardan qorxduu kimi canavar
yaratm v canavarn ixtiyar lind olan Allahdan, sbblr
sbbindn qorxmaldr. Msln, yadan sonra torpaqdak
toxum ccrib inkiaf edir. Amma toxumun ccrib inkiaf
etmsi n zruri olan btn vasitlr Allahn ixtiyarndadr
v onun iradsi il tsir gstrir. Bu sbbdn Qurani-krim
toxumun ccrmsi v inkiafn Allaha aid edrk buyurur:
Hqiqtn, Allahdr toxumu v rdyi atladb ccrdn!1
Msln, yerdn buxarlanan su havada soyuduqdan sonra
ya klind torpaa qaydr. Amma yan sas sbbi
buludlar yox, Allahdr. Gni yaradb, onun istisini su
hvzlrin atdran, bu prosesin hyata kemsi n qanunlar
tnzimlyn Allah-taladr. Buxarlanma da, kondensasiya da
Allah trfindn tnzimlnmi ilahi qanunlardr. Suyun
buxarlanmas, onun havada buludlar klin dmsi, yerin
cazibsi vasitsi il ya klind torpaa qaytmas dqiq
qanunlar sasnda hyata keir. Ya da, qar da Allahn tdbir
v iradsi il yer enir. Btn bunlar nzr alaraq Quranikrimd buyurulur: midlr zldkdn sonra ya
endirn, rhmtini genilndirn Odur. Odur hmd olmu
hami.2
Aydn olur ki, insanlarn diqqtinin sbb salana
ynldilmsi Qurann trbiy suludur. Bizi hdlyn
zrrdn, mnafelri ldn xarmaq ehtimalndan qorxsaq da,
bu qorxular ikinci drclidir. nsan onun hyat n thlk
trdn seldn qorxur. slind is bu sel Allahn ixtiyarndadr

1
2

nam, 95
ura, 28

80

v Allahdan qorxmaq lazmdr. Bli, btn thlklr sbblr

sbbi olan Allahn ixtiyarndadr.
Amma xlaqi baxmdan dyrlndiriln rftarlar srasnda
Allah qorxusu slind insann z irkin mllrindn
qorxusudur. Nzrd tutulmu qanunlar pozan insan ilahi rit
qanunlar sasnda zaba dar olur. Balanmamz da,
czalandrlmamz da Allahn ixtiyarndadr. Qurani-krimd
oxuyuruq: nsanlarn z pis mllri sbbindn quruda v
suda fsad grnr. Allah bzi gnahlarn czasn onlara
daddrar ki, blk tvb qldlar.1 Baqa bir ayd oxuyuruq:
Rastladnz hr bir msibt z qazancnzdr v Allah
onlarn oxunu balayr.2
Aydn oldu ki, Allah qorxusu dedikd sasn z pis
mllrimizdn qorxu mnas nzrd tutulur? Bu mllr bizi
ilahi nemtlrdn mhrum edir, bir ox arlar yaadr.
Unutmamalyq
ki,
gnahkarlarn
Allah
trfindn
czalandrlmas Allahn mrhmt siftin zidd deyil. Allah
mrhmtlilr mrhmtlisi olmaqla yana daltlidir v bu
dalt tlb edir ki, baqalarna sitm qlanlar czalandrlsn.
gr yax baxsaq, Allahn czasnda da mrhmt var.
nsanlar dnyada czalandrlmaqla tmizlnir, onlarn bir sra
gnahlar balanr. Balanmayan gnahlara gr axirt
czas nzrd tutulur. gr Allah btn gnahlarn czasn bu
dnyada versydi, yer znd bir nfr olsun sa qalmazd.
Quranda oxuyuruq: Allah insanlar grdklri i gr
czalandrsayd, yer znd bir canl da saxlamazd. Amma
myyn mddtdk onlara mhlt verilir, cllri atdqda,
Allah bndlrini grndir.3

Rum, 41
ura, 30
3
Fatir, 45
1
2

81

Allah qorxusunun insann rftarna trbiyvi tsiri

Sual 3: Allah qorxusu mfhumu aydnladqdan sonra bel
bir sual yaranr ki, Allah z bndlrini qorxutmaq vzin
baqa bir trbiyvi sul se bilmzdimi? Olmazdm ki,
bndlr mkafat vdi il doru yola dvt edilsin, gnahdan
kindirilsin?
Cavab: Qsaca bel cavab vermk olar, Allah-tala bizi
daha yax tandndan hans sulun daha tsirli olacan bilir.
zab vdi daha tsirli suldur v Allah z peymbrlrini
qorxudan nvannda gndrir. Quranda oxuyuruq: Biz sni
haqq olaraq mjd vern v qorxudan nvannda gndrdik.
Aralarnda qorxudan peymbr olmayan he bir mmt
olmad.1
Peymbrlr hm mjd, hm d zab vdi il dvt
etslr d, onlar daha ox qorxudan nvan il tqdim
olunmular.
Uyun sual psixoloji baxmdan da cavablandrmaq olar.
Elmi v tcrbi sullarla sbuta yetirilmidir ki, qorxu hissi
insanlar i daha ox tviq edir. Demk olar ki, insan tlaa
thrik edn 90 faiz qorxudur. Tlaa tviq baxmndan mjd
yalnz 10 faiz tsir malikdir. nsanlar adtn uursuzluq
qorxusundan alrlar. Tnbehdn, ata-anann mzmmtindn,
trafdaklarn qnandan qorxmayan insan adtn bir ox
ilrdn, elc d thsildn yaynr. ox az tlbni elm svq
edn eqdir. Bu sbbdn d ata-ana z vladlarn thsil
tviq etmk n onu uursuzluun pis aqibti il qorxudurlar.
ksrimiz hm chnnm zabna, hm d behit
nemtlrin etiqadl olsaq da, ox vaxt vziflrimizi zab
qorxusundan yerin yetiririk. nsanlarn ox az qismi savab v
mkafat midi il z vzifsini yerin yetirir. lbtt ki, bzi
ilrd insan faliyyt tviq edn tkc middir. Ax
myyn ilrin yerin yetirilmmsi mqabilind cza nzrd
1

Fatir, 24

82

tutulmamdr. Bli, msthb ilr mqabilind savab nzrd

tutulur v bu ilri trk ednlr czalandrlmr. lbtt ki, bu
mqamda da mkafat ldn xarmaq qorxusu olur.
Aydn olur ki, frdi v ictimai hyatda bir ox rftar v
mllrin hrktvericisi qorxudur. tinlik, nemtlri itirmk,
hrmtdn dmk qorxusu bu qbil qorxulardandr. Amma
axirt dnyasna inananlar n birinci gec qbir qorxusu,
chnnm qorxusu daha tsirlidir. Mnvi baxmdan ali mrift
drcsin atanlar n n byk v n zc qorxu Allahn
diqqtindn mhrumluq qorxusudur. Bli, bel bir mhrumluq
byk zabdr. Bu sbbdn d Allah-tala hd-peyman
pozanlar mzmmt edrkn onlarn diqqtdn mhrum
edilmsini byk zab sayr v buyurur: Allahn hdini v z
andlarn ucuz qiymt satanlar n axirt bhrsi yoxdur.
Allah qiyamt gn onlarla danmaz, onlara baxmaz, onlar
paklamaz. Onlar n arl zab olacaq.1
Uaqlar n aclq ana nvaziindn mhrumluqdan daha
asan olduu kimi, Allahla nsiyyt irinliyini dadanlar n
chnnm zabndan da ar Allahn diqqtindn
mhrumluqdur. Belc, Allahn ltf v diqqtindn mhrumluq
qorxusu aiqlr n bndlik vziflrinin yerin
yetirilmsind n gcl mhrrikdir.

Allah qorxusunun id tvhidl rabitsi

Allah qorxusunun hmiyyt v zruriliyini gstrn digr
bir nqt budur ki, insan znd gc v qdrt grdkd
qarlaaca hadislrdn qorxmur. Bu baxmdan yetkin v
gcl frdlrl mqayisd uaqlar daha ox qorxur. nki
onlar zifdirlr v baqalarnn tzyiqi qarsnda zlri n
thlk hiss edirlr. Uaqlarda mdafi gc olmadndan
daha ox qorxur, mqavimt gstr bilmirlr. Amma yetkin
insanlar, xsusi il z hmyadlarndan daha gcl olanlar bir
1

Ali-mran, 77

83

ox thlklrl zlmkdn qorxmurlar. nki onlar

zlrind thlkni aradan qaldrmaq n yetrinc gc
grrlr. Demk, ziflik oxaldqca qorxu da oxalr. Daha
zifin qorxusu da daha oxdur. Digr bir trfdn insann
kamilliyi Allaha tam bnd olmaqdadr. Kamil insan zn
Allahn mlk bilir, zifliyi z zati sciyysi sayr. O mindir
ki, badan ayaa qadir Allaha ehtiyacldr v sonsuz qdrt
sahibi olan Allah qarsnda zn tam aciz sayr.
man daha kamil olanlar, tvhid daha ox inananlar
Allahdan daha ox qorxur. Onlar bilirlr ki, qarya xan
thlklri Allahdan savay kims aradan qaldra bilmz. Eyni
zamanda Allahdan baqas onlar n thlk yarada bilmz.
Quranda oxuyuruq: gr Allah sn bir zrr yetirs ondan
savay bu zrri aradan qaldracaq ks yoxdur. gr Allah
sn xeyir ists, Onun bxiinin qarsn alacaq alacaq bir
xs yoxdur. Allah bndlrindn istdiyin yetirr. O
balayan v mehribandr.1
Ali id (fali) tvhid mrtbsin atanlar, xeyir v zrri
Allah trfindn bilnlr he bir thlky qar zlrind
qdrt grmrlr. Onlar mindirlr ki, yalnz Allah thlkni
aradan qaldra bilr. Belc Allahdan qorxur, Onun sonsuz
qdrtin mftun qalrlar. Allah-tala bu saya tvhid iar
il buyurur: Gylrin v yerin hkm lind olan, zn he
bir vlad gtrmmi Allahn riki yoxdur. O hr eyi
yaratm v vvlcdn myynldirmidir; Mriklr is
Onu yox, he n yaratmam, zlri yaradlm, zlrin n bir
xeyir, n d zrr ver biln, diriltmy, ldrmy, yenidn
ayaa qaldrmaa gc olmayan btlri zlrin mbud
gtrmlr.2
bhsiz ki, bel bir tvhid drcsin atm xs zn
gvnmir, Allahdan qorxduu n yalnz Onun sonsuz
qdrtin arxalanr. Onu Allahdan savay he n qorxutmur.
1
2

Yunis, 107
Frqan, 2, 3

84

nki Allahdan baqa hr n varsa onu z kimi zif v aciz

grr. Allahn xalis bndsi olan imam Rahil ali mnvi v
tvhidi mrtby atmdr. mam msi 1342-ci il xordad
aynn 15-d sitmkar ah rejiminin ciddi thlklri il
qarlad vaxt buyurmudur: And olsun Allaha, bir an bel
qorxmadm. mamda bu saya arxaynl yaradan yalnz
sonsuz ilahi qdrt inam v gvnmsi idi. mam min idi ki,
Allahn istk v iradsi qarsnda btn iradlr v gclr
zifdir. O min idi ki, yalnz Allah qarsnda yilib, Allahdan
qorxan ks baqa he ndn qorxmayasdr v Allah bel xsin
qorxusunu dmnlrin qlbin salasdr. mam Sadiq () bu
bard buyurur: Bir xs Allahdan qorxarsa, Allah hr ks v
hr eyi onunla qorxudar. Bir xs Allahdan qorxmazsa, Allah
onu hr ks v hr ndn qorxudar.1

Yer znd fsad trtmyin aqibti

Allah-talann hzrt Musaya ydlrinin sonunda Allah
qorxusu mslsin nzr saldq. Allah-tala hzrt Musadan
tlb edir ki, Bni-srail bel desin: Onlara de ki, aznla
dar olsalar ondan kinsinlr. nki mnim czam
hqiqtn ardr.
Allah-tala hddini ab yer znd fsad trdnlri
czalandrr. lahi zablar nvbnvdr. Bu zab frdi, ictimai,
dnyvi, mnvi v xrvi ola bilr. Allahla minacat lzztini
duymamaq da bir nv zabdr. Amma bu dnyada n ar zab
istidrac qanununa dar olmaqdr. Bu qanun ilahi gstrilr
ml etmyn, tvsiylrdn tsirlnmyib gc atdqca fsad
trdnlr ttbiq edilir. Bellrinin qlbind hidayt nuru
snr. Allah bellrin daha artq nemt ta etmkl onlarn
qardak zablarn artrr. Onlar el tsvvr edirlr ki,
ixtiyarlarna verilmi nemt Allahn razln gstrir. Onlar
ninki peiman olmur, arxaynlqla z gnah yklrini
1

Biharul-nvar, c. 69, bab 38, s. 406, h. 114

85

arladrrlar. Bellri qflt dar olduqlarndan Allah

trfindn ar zab hazrlandn anlamrlar. Hans ki zaman
tdkc onlarn geriy qayd v tvbsi mmknsz olur.
Allah-tala istidrac zab haqqnda buyurur: Kafir olanlar
tsvvr etmmlidirlr ki, onlara verdiyimiz mhlt
xeyirlidir. Bu mhlt gnahlarn daha artrmalar ndr.
Onlar zliledici bir zab gzlyir.1 Digr bir ayd oxuyuruq:
Verilmi nsihtlri unutduqlarndan btn qaplar onlarn
zn adq. Verilmi nemtlr gr sevindiklri vaxt onlar
qfil yaxaladq v hmin vaxt midlrini itirdilr.2

1
2

Ali-mran, 178
nam, 44

86

Doqquzuncu mclis
Allahla rabit v baqalarndan ehtiyacszlq
Ya Musa! Mniml rabitn qrlan vaxt mndn qeyrilri
il rabitn brqrar olmaz (rahatlaacan snacaq
tapmazsan). Mn prsti et, fqir v he nyi olmayan bnd
tk qarmda dayan. Nfsini mzmmt etmkl mul ol, onun
mzmmti daha nmlidir. Mnim kitabmla (Tvratla) Bnisrail qarsnda ynm. Bu kitab nsiht, snin qlbin yd,
aydnlq n yetr. nki o almlrin Rbbinin klamdr.

Ay v rvaytlrd Allahla rabit mvzusu

Qdsi hdisin bu bndinin balancnda Allah-tala
tvsiy olaraq hzrt Musaya v mminlr xbrdarlq edir ki,
Allahla rabity mnasibtd ehtiyatl olsunlar. gr bu rabit
qrlarsa insan baqa biri il rabit qura bilmz v ya quraca
rabit ona min-amanlq gtirmz. Oxar tbirlrl Quran
aylrind d rastlarq. Allah z bndlrin tvsiy edir ki,
Allahla rabitlrini mhkmlndirsinlr. Aylrdn birind
oxuyuruq: Hamnz Allahn ipin sarln v praknd
dmyin.1
Bu ayd ilahi ip vhdt v birlik amili kimi tantdrlr.
Bzi rvaytlrd bu tbir mirl-mminin () v hli-beyt ()
kimi tfsir olunur. mam Kazimdn () uyun ay il bal bel
nql olunmudur: Allahn mhkm ipi li ibn bu-Talibdir
().2
mam Baqirdn () hmin ay haqqnda soruularkn
buyurmudur: Bizik Allahn mhkm ipi.3 Bzi aylrd
Ali-mran, 103
Tfsiri-nurus-sqleyn, c. 1, s. 448
3
Hmin mnb, s. 449
1
2

87

Allahla rabit vasitsi rv, yni tutacaq kimi tbir olunur.

Allah buyurur: Dind he bir mcburiyyt yoxdur. Doru yol
yri yoldan akar seildi. Hr ks tautu inkar edib Allaha
iman gtirs, bhsiz, mhkm dstkdn yapmdr v o
qrlas deyil. Allah eidn v bilndir.1
Bu ayd rvtul-vsqa ifadsi rvaytlr sasn iman,
Quran, hli-beyt () vilayti mnasnda tfsir olunur. mam
Baqir () uyun tbirl bal buyurur: rvtl-vsqa hlibeyt () sevgisidir.2
mam Sadiq () hmin aynin tfsiri il bal buyurur ki,
nzrd tutulan bir olan v riksiz Allaha imandr.
mam Riza () buyurur: mam Hseynin () nslindn
olan imamlara itat edn Allaha itat etmidir. Onlara mxalif
olan Allaha mxalif xmdr. Onlar mhkm tutacaq v
Allaha doru bir vasitdir.3
Hzrt Quran haqqnda buyurur: Quran Allahn mhkm
ipidir, Onun mhkm tutacadr.4

Allahla rabitnin mrhllri

lahi dstkdn tutmaq n iki mrhl nzrd tutulur:
Birinci mrhl: slamn etiqadi, xlaqi, fiqhi, frdi v
ictimai ayinlrdn ibart olduunu nzr alsaq Allah ipindn
yapmaq el slam ayinlrin ballq kimi qbul olunmaldr.
Bu mrhld Allahla zruri rabit hddi ilahi gstrilri
yerin yetirmk, vacib mrlri yerin yetirib haramlardan
kinmkdn ibartdir.
Vacib mrlri yerin yetirib haramlardan kindikdn
sonra msthb mrlri yerin yetirib bynilmz ilri trk
etmk d insann Allahla rabitsin tsir gstrir. Demk,
Allahn ipin sarlmaq ri v ilahi gstrilri yerin yetirmk,
Bqr, 256
Tfsiri-nurus-sqleyn, c. 1, s. 317
3
Hmin mnb, s. 138
4
Hmin mnb
1
2

88

tqva yolunu semkdir. Bu halda qrar tutan insan Allah

eytann tllrindn xilas edib sadt atdrr. Allahn vacib
v haram hdlrini gzlmyib gnaha dnlr xobxtlikdn
mhrum olub aznla dar olur.
Baqa szl Allah-tala z il rabitni mhkm ip
bnzdir. Bu ipin bir trfind insan, bir trfind behit qrar
tutmudur. Hmin ipdn mhkm yapb yuxar qalxan behit
atr. pdn aa is chnnm v flakt var. li boalb ipi
buraxan ks chnnm yuvarlanr.
kinci mrhl: nsann maddi, mnvi v ruhi ehtiyaclar
bykdr. Bu ehtiyaclar tmin olunmasa insan mhv olar. Tbii
ki, insan bu ehtiyaclar tkbana tmin ed bilmz. O
baqalarnn soranca getmy mcburdur. Ehtiyaclarn tmini
n baqalarnn vasitsi seilmsi hmin qrlmaz ip
yapmaqdr. Bnd qida, mskn, salamlq kimi ehtiyaclarn
tmin etmk n varlq alminin hqiqi sahibi olan Allaha z
tutmal, smimi qlbdn ona snmaldr. bhsiz ki, bu yolu
seib Allaha diqqt yetirmkl ehtiyaclarn tmin etmk
istyn ksi Allah-tala sonsuz nemtlr vadisin atdrasdr.
n sas bel bir insan Allaha diqqt nemtindn bhrlnir, bu
diqqt saysind baqalarnn kiikliyini anlayr. Bu mqama
atan bnd Allahdan qeyrisin az amr.
Amma bir xs iman zifliyi v qflt sbbindn
Allahdan qeyrisinin soranca gedrs Allah onu hmin yalan
mbudlar qarsnda alaldar. Onun xahii rdd olunduqda
tkrar-tkrar az aar, bzn istyin atmaq n zn
alaldar.
nsan Allahdan qeyrisin z tutduu vaxt yaltaqlq,
mdhiyyilik kimi pis siftlr dr. Btn bu rzaltlrdn
sonra da onun z istyin ataca mlum deyil.
Allahdan xbrsiz insanlar z istyin atmaq n
istniln bir gnaha batr. Bzilri msln prezident olmaq
n milyardlarla pul xrclyir, bu yolda bhtandan, yalandan,
thqirdn kinmir. ox vaxt bellri min bir alaqlqla

89

razlasalar da mqsdlrin ata bilmirlr. Htta mqsdlrin

atdqdan sonra xobxtliyin tamn dadmrlar.
Bli, Allahla rabitsi qrlan ks makiyavelistcsin
istniln bir yolla mqsd atmaa alr. O halal-haram yol
tanmr, htta ixtiyarnda olan beytl-mal, (dini bdcni)
haraya gldi xrclyir. Bellri xalqa zlmdn, tcavzdn,
onlarn xsiyytini alaltmaqdan qorxmurlar. Bir ne saray,
fabrik-zavodu, gndlik milyonlarla qazanc olanlar var ki, bir
an dayanmadan z olanlarn artrmaa alr.
Aydn oldu ki, Allahla rabit, Onun ipin sarlma iki
mrhld gerklir. Birinci mrhld bnd vacib mllri
yerin yetirib haramlardan kinir, ikinci mrhld Allaha
tvkkl etmkl baqalarnn lindn gzn kir. Qurann
mxtlif aylrind bu nqtlr iar olunmudur. Bzi
aylrd Allahn xaliqliyi, varlq almin nzarti, elc d Ona
prsti v tvkkln zruriliyi byan olunur: Budur sizin
Rbbiniz. Yoxdur Ondan baqa mbud. O hr eyi
yaradandr. Ona prsti edin, O hr ey nzartidir.1
Bzi aylrd Allaha ibadt v tvkkl gstrilri yana
zikr olunur: Gylrin v yerin batini Allaha mxsusdur.
Btn ilr Ona doru qaydar. Ona prsti v tvkkl et,
snin Rbbin grdynz ilrdn qafil deyil.2
Hmd sursind d Allahn gzl siftlri zikr
olunduqdan sonra yalnz Sn ibadt edir v yalnz Sndn
kmk dilyirik aysind ibadtin iki mrhlsin iar
olunur: Allaha tvkkl v Ondan yardm istyi. Hr gn on
df hmd sursini oxumaq bizim vzifmizdir. Bu surd
prsti v yardm istyi yalnz Allaha aid edilmidir. Mlum
olur ki, dinin sas qaysi Allaha prsti v bu sonsuz mnby
tvkkldn ibartdir. nsan ehtiyaclarnn tmin olunmasn
Allahdan dilmli v Ondan qeyrilrindn midini zmlidir.

1
2

nam, 102
Hud, 123

90

Allahla rabitnin smrsi

Zikr olunmu iki mrhly balln smrsi budur ki,
insan bndlik v ibadtdn, Allaha tvkkldn sonra zn
tam ehtiyacsz hiss edir, trafdaklarn mnasibtin hmiyyt
vermir. Onun n xalqn dostluunun v ya dmniliyinin
frqi yoxdur. Bu mnasibtlr onun haln dyimir. Uyun
mna imam Baqirin () Cabir ibn Yezid Cvhiy xitabnda bel
zikr olunur: Bil ey Cabir! N qdr ki, xalq snin ziddin
hadt verib bir azdan pisliyin dandqda narahat olursan
v ya onlarn sni saleh bilmsi sni sevindirirs, bizim
vilaytimizd deyilsn.1
Allah tanyb btn varl il Ona iman gtirn ks
Allahdan qeyrilrindn qorxmur v onlara mid etmir. O
mminlr, ata-anasna, ustad-mllimlrin bir vzif olaraq
ehtiram gstrir v qdirdanlq edir. Onun bu ehtiramda he bir
umaca yoxdur. Bundan da stn odur ki, insan ali kamal v
mrift mrhlsin atb z varln Allahla rabitd grsn.
O yaranmdr, Allah is yaradan. Onun varlnn sbbi
Allahdr. Flsfd buyurulduu kimi ntic eynn sbbl
ballqdan ibartdir. Tbii ki, bel bir yksk mrift
drcsin atan insan mbuda diqqtd qrq olub zn
yaddan xarr. ksin, Musaya nsihtd qeyd olunduu kimi,
Allahla rabitsini qran insan btn snacaqlardan mhrum
olur, onun n he bir gvnc yeri qalmr.

Allahdan qeyrisin az aman mzmmti

mam Sadiqin () bzi qdim peymbrlrin kitablarndan
nql etdiyi qdsi bir hdisd bel nql olunur: Allah-tala
buyurur: zzt v clalma, r zrind rft v hkmm and
olsun, mndn qeyrisin mid balayann midini pua
xararam. Xalq arasnda ona zillt libas geydirr, onu zm
yaxnlqdan v fzlimdn mhrum edrm. tinliklr
1

Biharul-nvar, c. 78, bab 22, s. 162, h. 1

91

mkllr mnim limd olduu halda o nec baqalarna mid

balayr?! Btn bal qaplarn aar mnim limd olan vaxt
o nec mndn baqasnn qapsn dyr?! Mnim evimin
qaps mni aranlarn zn aqdr... O kimdir ki, tinliklr
vaxt mn mid balayb v mn onun midini pua
xarmam? O kimdir ki, byk ilrd mn mid edib v
mn onun midini qrmam? Mn bndlrimin arzularn
yadda saxladm, amma onlar bununla razlamadlar. Smalar
mnim tsbihim v mn sitayidn yorulmayanlarla
(mlklrl) doldurdum v onlara taprdm ki, he vaxt
bndlriml mnim aramda olan qaplar balamasnlar.
Amma onlar mnim szlrim (vdlrim) etimad
gstrmdilr. Mgr bndm bilmirmi ki, bir hadis onun
qapsn dydy vaxt mnim iznim olmadan kims onu qoruya
bilmz?! Ax n n mndn z dndrirlr? Mn z
sxavtiml mndn istmdiklrini ona verdim. Verdiyimi
geri alanda mndn istmdi ki, ona bir daha ta edim. Yoxsa
el dnr ki, mndn istmmi ona ta edrm?! Mndn
ists onun istyin cavab vermrmmi?! Mn xsismmi ki,
bndm mnim haqqmda bel dnr? Mgr btn talar
mndn deyilmi?! Mgr fv v rhmt mnim limd
deyilmi?! Mgr mn arzularn nvan deyilmmi?! Bels,
mndn savay kim bu arzular tmin ed bilr?! mid ednlr
mndn qeyrisin gz dikmy qorxmurmu?! gr gylrin v
yerin btn hli mn mid balasa, onlarn hr birin btn
baqalarnn arzu etdiyi qdr verrm v mlkmdn qarqa
aya qdr azalmaz. Mnim ixtiyarmda olan bir mlk nec
azalar?! Mn itatsizlik edib mndn qorxmayann vay
halna!1

lhmdulillahi-Rbbil-Almin!
1

suli-kafi, c. 2, bab 218, s. 66, h. 7

92