ON KNC FSL

SIFFEYN MHARIBSININ SBBLRI

IMAM ()-IN MAVIYY QTI SZ
mirl-mminin li ()-n saleh xslri vali tyin etmk v
slahiyytsiz, lyaqtsiz xslri idn gtrmkl ilahi-haqq hkumtinin
saslarn mhkmlndirdikdn sonra artq amdak xbis crnin
(slalnin) kklrini ksrk onun rrini islam cmiyytindn
uzaqladrman vaxt glib atmd. Bu msl Hmdann hakimi Cririn
Kufy gldiyi vaxt daha da dqiqldi. O, Imam ()-n mqsdindn agah
olduqdan sonra Imam ()-n xbrdarln ona atdrmaq istdi v bel
dedi:Mnim Maviy il khn dostluum var. Onu snin haqq olan
hkumtini rsmi kild tanmaa dvt edr v Allahn itatind olduu
vaxta qdr snin trfindn amda hakim qalacan bildirrm.
Imam () onun sonuncu rti qarsnda skut etdi v he n demdi.
nki bilirdi ki, onun bu i n slahiyyti yoxdur. Malik tr Cririn
Imam ()-n nmayndsi olmasnn leyhin xd v onu Maviy il
hmkarlq etmkd mtthim etdi. Lakin Imam () Malikin szlrinin ksin
olaraq Criri sedi. Hadislrin gedii d o hzrtin dzgn fikirldiyini
isbat etdi.1 Imam () Criri gndrnd ona buyurdu: Grdn ki, gzaq
v din hlindn olan shablrin hams mnimldir. Peymbr sni
"ymnli xeyirxah" adlandrmd. Mktubumla birlikd Maviynin yanna
get. gr mslmanlarn hamsnn qbul etdiyin ml ets, lap yax. ks
halda ona bildir ki, indiy qdr mvcud olan sakitlik v rahatlq bir daha
mvcud olmayacaq. Ona atdr ki, mn onun vali olmana he vaxt raz
olmamam, camaat da onun (mnim trfimdn) vali olmana raz
olmayacaq."2
Crir mktubu alb ama yola dd. Maviynin yanna gedib dedi:
"Mkk, Mdin, Kuf, Bsr, Hicaz, Ymn, Misir, mman, Bhreyn v
Ymam halisi miolun li il beyt etmilr v irisind olduun bu bir
ne qaladan baqa bir ks qalmamdr. gr o yerlrin llrindn sel
qalxsa, hamn qrq edr. Mn ki, sadt yoluna dvt etmk v bu kiiy
beyt etmk n sn yol gstrmy glmim. 3
Sonra Imam ()-n mktubunu Maviyy verdi. Mktubda yazlmd:
"Mdind mhacir v nsarn beyti amda sn hccti tamam v itat
"Tarixi-Yqubi", 2-ci cild, sh.184; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh. sh.235;
Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.14
2 "Tarixi-Tbri", 5-ci cild, sh.235 "Vqtu Siffeyn", sh.27-28; Qurani-Krim bu
mslni "nfal" sursinin 58-ci aysind akar kild byan edir. Islam hakimi
mharib elan etmzdn nc, vvld mvcud olan hr nv amann aradan
gtrldyn elan edir.
3 "Nhcl-bla"nin rhi, (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.75; "l-imamtu
vs-siyast", -ci cild, sh.847; "Vqtu Siffeyn", sh.28
1

etmyi sn vacib etmidir. bu Bkr, mr v Osmanla beyt ednlr el

hmin qayda il mn d beyt etmilr. Bu beytdn sonra n (orada) hazr
olanlarn onunla mxalift etmk haqq var, n d ki, snin kimi orada
olmayanlar onu rdd ed bilrlr. ura (sizin ryiniz gr) mhacir v
nsarn hquqi ixtiyardr. gr onlar bir ksin imamtin ry verrk onu
Imam adlandrsalar, onda Allah bu idn raz olar. "gr bir ks etiraz
mqsdil, yaxud qarmaqarqlq yaratmaq qsdi il onlarn frmanndan
boyun qarsa, onu z yerind oturdarlar v gr tyan ets, mminlrdn
baqasnn yolunu getdiyin gr onunla vuruarlar, Allah da onu srgrdan
halda buraxar, qiyamtd onu chnnm atar. Bu da n pis aqibtdir." 1
Tlh v Zbeyr mniml beyt etdikdn sonra z beytlrini pozdular.
Beyti pozmaq onu rdd etmk kimidir. Ey Maviy! Nhayt, haqq qalib
gldi, Allahn frman qlb ald. Mnim nzrimd snin n n yax i
snin sa-salamat olmandr. Lakin zn blaya salsan, sninl vuruacaq
v bu yolda Allahdan kmk istycym. Osmann qatillri barsind ox
sz dedin. Sn d sair mslmanlarn getdiyi yolla get v bundan sonra bu
mslni irli k. Mn hamn Allahn Kitabna ml etmy vadar edirm.
Deyirsn ki, "Osmann qatillrini mn thvil ver, sonra sninl beyt
edim." Snin bu tklifin ua sdl aldatmaa oxayr. Canma and olsun,
gr sn z nfsin yox, qlin mracit etsn, Osmann qan qarsnda
mnim n pak bir xs olduumu drk edrsn. Bil ki, sn "tlqa"dan
islamda sir olduqdan sonra azad olunanlardansan. Xilaft bel xslr
halal deyildir v onlarn urada da zv olmaa haqlar yoxdur. Mn iman v
hicrt hli olan Crir ibni bdllah snin v snin trfindn il mul
olanlarn yanna gndrirm ki, mniml beyt edib z vfadarln elan
edsn."2

IMAM ()-IN NMAYNDSI AMDA

Hr hans bir insann elisi v nmayndsi onun xsiyytini tmsil edir
v onun ibiln v mnasib adam semsi qlinin kamilliyindn v
pxtlmsindn xbr verir. El buna gr d alimlr demilr: "Dzgn
seicilik kiinin qlinin n yax niansi, onun inkiaf sviyysinin
trzisidir."
Imam li () Maviynin idn gtrlmsi frmann atdrmaq n
siyasi v dvlt msllrind oxlu tcrblri olan, Maviyni yax
tanyan v z d bacarql v mahir sz ustas olan bir xsi sedi. Bu xs
Crir ibni bdllah idi. O, Imam ()-n mktubunu rsmi bir mclisd
Maviyy verdi. O, mktubu oxuyub qurtardqda Crir li ()-n rsmi
nmayndsi kimi yerindn qalxd, ox irin v rkoxayan bir xtb
"Nisa" sursinin 115-ci aysin iardir; "l-iqdul-frid", 4-c cild, sh.84-85;
"l-imamtu vs-siyast", "Vqtu Siffeyn", sh.29-30; "Tarixi-Tbri", 3-c cild,
sh.235
2 "Nhcl-bla", 6-c mktub; "l-iqdul-frid", 4-c cild, sh.322; "l-imamtu
vs-siyast", sh.84-85; "Vqtu Siffeyn", sh.29-30; "Tarixi-Tbri", 3-c cild,
sh.235
1

syldi. Allaha hmd-sna edib, Peymbr salavat gndrndn sonra

bel dedi:"Osmann ii (onun Peymbr shablrinin li il ldrlmsi)
ninki hadisdn knarda olanlar, htta Mdind hazr olanlar bel aciz
etmidi. Camaat li il beyt etdi. Tlh v Zbeyr d onunla beyt
ednlrdn idi, lakin sonra he bir sasl dlil olmadan onu pozdular. Islam
fitny, rblr is qlnca dzmr. Dnn Bsrd el bir qmli hadis ba
verdi ki, gr bu bir d tkrar olunsa, daha he ks sa qalmayacaq. Bilin ki,
xalq ktlsi li il beyt etmidir. gr Allah ii biz hval etsydi, biz
ondan baqasn semzdik. Hr ks mumi seki il mxalift ets,
xatircm olsun ki, xalqn sediyi rhbri qbul etmir. Ey Maviy, sn d
camaatn gldiyi yola gl v lini mslmanlarn rhbri kimi qbul et.
gr "Osman mni bu mqama semidir v hl idn gtrmmidir"
desn, onda bu sz qbul olunsa, Allah n din qalmaz v hr ks lind
olan brk-brk saxlayar."1
Cririn sz sona atanda Maviy dedi:Bir qdr sbir el, mn am
camaatnn ryini soruum, sonra nticni elan edrm. 2

IMAM
()-IN
BEYT
ALMAQDA
MAVIYNI IDN GTRMK IDI

MQSDI

Imam () hakimiyytinin ilk gnlrindn etibarn kimdns beyt

almaa he vaxt tkid etmirdi. Bs n n Maviydn beyt alnmasna bu
qdr israr edirdi?
Sbbi bu idi ki, Imam () ondan beyt almaqla onu idn gtrmk v
onu mslmanlarn mal-dvltindn v hquqlarndan uzaqladrmaq
istyirdi. nki li ()- mslmanlarn imam kimi qbul ednlr onunla
rt ksmidilr ki, o, mslmanlarn vziyytini Peymbr (s) zamannda
olduu hala qaytarsn, onlarn mnafeyinin qorunmas v islami mqsdlr
doru irlilmkd shlnkarlq etmsin. Maviy kimilri bu mqsdlrin
hyata kemsi yolunda n byk bir mane idi. Osmann leyhin ba
vern qiyamda irli qoyulan sas tlblr kemi hakimlr v rhbrlrin
tamamil idn xarlmas, srvt toplayanlar v dnyaprstlrin
mzlumlarn hquqlarn tapdalamaqdan knarladrlmas idi.

MAVIY MSLNI AM HALISI IL MZAKIR

EDIR
Bir gn car am halisindn bir qrupunu mscid yd. Maviy
minbr xd. Allaha hmd-sna edrk am triflyib dedi ki, Allah
buran peymbrlr v znn saleh bndlrinin diyar yaratmdr. Bu
diyarn insanlar hmi Allaha itat v Onun frmanlarn icra ednlr,
Onun ritini mdafi ednlr itat v onlara kmk etmilr. (Sonra
camaata dedi:) Bilirsiniz ki, mn mminlrin miri mr ibni Xttab v
"Vqtu Siffeyn", sh.30-31; "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.85;
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.76-77
2 "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.77
1

Osman ibni ffann nmayndsiym. Mn he ks qar pis bir i

grmmim ki, ondan xcaltli olam. Mn Osmann qyyumuyam. O,
mzlumcasna ldrlmdr! Allah da buyurur: "Hr ks mzlum olaraq
ldrls, Biz onun qyyumuna qdrt balayarq. Lakin o, qisasda israf
etmmlidir ki, ldrln xs Allah trfindn kmk olunmudur." 1
Mn Osmann qtli barsind sizin fikrinizi bilmk istyirm.
Msciddkilr ayaa qalxb dedilr: Biz Osmann intiqamn almaq
istyirik!
Sonra bu i barsind onunla beyt etdilr v mallarn v canlarn bu
yolda fda edcklrin dair tkid etdilr. 2

MAVIYNIN SZLRININ THLILI

1. Maviy am "peymbrlr diyar", orann halisini is
"peymbrlrin nmayndlrinin kmkilri", "Allah dininin v
ritinin mdafiilri" adlandrd ki, bu yolla hm zn ilahi dinin
mdafiisi kimi qlm versin, hm d camaatn fikir v duyularn thrik
edrk hamn qanl bir mharib il zldirsin.
2. ldrln xlifni "mzlum" bir xs kimi tantdrb dedi ki, onun
qan zlmkarlarn li il axdlmdr. Halbuki onun qan Peymbr (s)-in
shablrinin v tabeinlrin li il axdlmd v onlarn qidsin gr
shablr v tabeinlr haqq yolunun ardcllar v daltli xslrdir.
3. Osmann mzlumcasna ldrlmsini v onun qyyumunun qatillr
barsind qrara glmli olmasn frz etsk bel, "qan qyyumu" dedikd
mqsd ldrlnin mal-dvltd varisidir. Bel bir sual yaranr ki, grsn
Maviy Osmann mal-dvltd varisi idimi, yoxsa ldrln daha yaxn
bir varisin olmas il bel, artq onun qyyumluuna yer qalmr? Osman
ffann olu, o da bil-Asn, o da myynin olu idi, Maviy d bu
Sfyann, o da Hrbin, o da myynin olu idi, onlarn hams myyd
bir-birin atrdlar, lakin ldrlnin daha yaxn qyyumlar olduu halda
bel bir uzaq qohumluq Maviynin zn Osmann qan qyyumu kimi
tantdrmasna kifayt idimi?!3
mirl-mminin () Maviyy bir mktubda bel yazr: "Sn myy
vladlarndan olan bir adamsan v Osmann vladlar z atalarnn
intiqamn almaqda sndn daha irli v slahiyytlidirlr."
Bu kimi msllr cavab verilmsi Maviynin mnfur niyytini ifa
edir v gstrir ki, sas msl Osmann intiqamnn almaq deyil,
hakimiyyti l keirmk v mhacirl nsarn yekdillikl beyt etdiklri
imam xilaftdn xarmaq idi. n qribsi is bu idi ki, o, camaat arasnda
"ry sorusu" keirmkl znn d xlifnin intiqamn almaq bardki
qti ryini akar v bu i daha ox tkid etdi.
Tarixd qeyd olunur ki, Maviynin oradaklardan msbt cavab
"Isra" sursi, ay33
"Vqtu Siffeyn", sh.31-32; "Nhcl-bla"nin rhi, (Ibni bil-Hdid), 3-c
cild, sh.77-78
3 "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.91-92 sh. "Vqtu Siffeyn", sh.58
1
2

eitmsin baxmayaraq onun qlbini qm-qss brmd. O, dodaqalt bir

er zmzm edirdi ki, onun axrnc beytinin trcmsi beldir:
"Mn el yax bir ey midvaram ki, midli xsin ona midi var; v
mn Iraq mlkndn myus deyilm."1
O, bu mqsd atmaq n z havadarlarn dvt etdi, tb ibni bu
Sfyan ona dedi:li il mharib etmk bard grk mr Asla mvrt
edib onun dinini alasan. nki o, Osmann hkumtindn knara kilmidi
v gr onu dirhm v dinar vermkl raz salmasan, snin hkumtindn
daha ox uzaqlaacaq. 2

ON NC FSL

LI ()-LA QARILAMAQ N MAVIYNIN

TDBIRLRI
MAVIYNIN MR ASA MKTUBU
Maviy mahir siyasti olan mr As hmkarla clb etmk n ona
bir mktub yazd. (O vaxtlar mr As xoaglmz v mnfur bir adam kimi
hr yerdn qovulmudu v Flstind yaayrd.) Mktubun mzmunu bel
idi: "li, Tlh v Zbeyrin xbrlri sn atmdr. Mrvan ibni Hkm
Bsr halisinin bir dstsi il ama glmidi. Crir ibni bdllah da bizdn
beyt almaq n linin trfindn nmaynd kimi ama glmidi. Mn
vvlc snin ryini bilmk n hr nv qrara glmkdn kinmim.
Tez zn bura yetir, bu msl barsind mzakir edk."3
Mktub mr Asa atan kimi o, mktubda qeyd ediln mslni iki olu
bdllah v Mhmmdl mzakir etdi v onlarn bu bard fikirlrini
sorudu. Onun birinci olu bel dedi:Peymbr v ondan sonrak iki xlif
ln gn ham sndn raz idi. Osman ldrlnd sn Mdind deyildin.
Yax olar ki, indi z evind oturasan v hmiyytsiz bir mnftdn tr
Maviynin yanna getmysn. nki sn he vaxt xilaft atmayacaqsan,
mr gnin qruba enmk rfsinddir, qorxuram hyatnn sonunda
bdbxt olasan.
Lakin ikinci olu birincinin ksin olaraq onu Maviy il hmkarlq
etmy dvt edrk dedi:Sn Qreyin byklrindn birisn. gr bu
ilrd fal hrkt etmsn, nzrlrd kiilrsn. Haqq amllarladr.
Onlara kmk et v Osmann intiqamn al! Bu halda Bni-myy d bu i
n qiyam edr.
mr As ayq bir adam idi. O, bdllaha dedi:Snin fikrin mnim
dinimin, Mhmmdin fikri is dnyamn xeyrindir. Grk bu msl
barsind fikirlm.
Sonra bir ne beyt er oxuyub onda hr iki olunun fikrini ks etdirdi.
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.78
"Nhcl-bla"nin rhi, (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.79; "Vqtu
Siffeyn", sh.33
3 "Vqtu Siffeyn", sh.34; "l-imamtu vs-siyast", sh.84
1
2

Daha sonra lap kiik olu Vrdann ryini sorudu. O dedi:ryindn

kenlrdn xbr verimmi?!
mr As dedi:N bilirsn, onu da de.
Olu dedi:Hm dnya, hm d axirt snin qlbin hcum etmidir.
Yksk fikir v dncy tabe olmaq axirtd sadt atmana sbb
olar, hrnd ona tabe olmaqda dnya yoxdur, lakin axirt hyat dnyadak
nakamlqlarn vz edr. Maviy il hmkarlq etmkd dnya var, lakin
axirt yoxdur; dnya hyat da bdi axirt sadtini vz ed bilmz. Sn
indi iki yol ayrcnda qalmsan v hansn secyini bilmirsn.
Atas dedi:Dz deyirsn. Indi snin fikrin ndir?
Olu dedi:z evind otur. gr din qlb alsa, onun saysind
yaayarsan v gr dnya hli qlb alsa, onda onlar sndn ehtiyacsz
deyillr.
mr As dedi:Mn evd nec otura bilrm, halbuki, mnim Maviyy
yaxnlamam rblrin qulana atmdr?! 1
O daxiln dnyaprst bir xs olduuna gr, Maviynin trfini sedi,
lakin kiik olunun szlrini zrif bir er klind bel oxudu:
"liy itat etmk dinl yanadr, amma onunla dnya yoxdur.
Halbuki Maviyy itat etmkd sltnt v dnya vardr.
Qlbimd olan arzu v tamah zndn tam ixtiyarla dnyan qbul
etdim, amma bunu semkd zr v dlilim yoxdur."2
Sonra ama getdi v znn khn dostu il mzakiry balad. Onlarn
Imam ()- hakimiyytdn gtrmk n tkdklri mkrli tdbirlr
sonralar qeyd edilckdir.

IKI KEMI SIYASTBAZIN HMKARLII

Nhayt Bni-Shm tayfasnn, elc d z srinin tannm siyastbaz
v siyastd hr eyi rva grn, he bir xlaqi normalara riayt etmyn
mr As dnyan axirtdn stn tutdu, qocalq alarnda yenidn Misr
hkmranlq etmk sevdas il Flstindn ama yola dd. O, Maviynin
onun tdbir v siyastin ciddi ehtiyacl olduunu yax bildiyin gr
onunla hmkarlq edcyin dair verdiyi iltizamn vzind Maviydn
ar mbld pul almaa chd edirdi. 3
Mzakir zaman Maviynin rbtini mmkn qdr qazanmaq n
istdiklrini daha ox saf-rk edirdi. Ilk mzakird Maviy tin
mslni irli kdi ki, onlarn irisind, li ()-n ama hml etmk n
hazrlamas onu hr eydn ox narahat etmidi. Bu mzakirni Nsr ibni
Mzahimin "Tarixi-Siffeyn" kitabndan olduu kimi nql edirik:
Maviy:Bir ne gndr ki, msl mni ox narahat edir. Hmi
onlarn barsind fikirlirm. Bunlarn x yollarn mn gstr.
mr As:Bu tin msl hanslardr?
Maviy:Mhmmd ibni bu Hzeyf Misir zindanndan qamdr.
"l-imamtu vs-siyast", sh.87
"Vqtu Siffeyn", sh.36
3 "Tarixi-Yqubi", 2-ci cild, sh.187 "l-imamtu vs-siyast", -ci cild, sh.87
1
2

O, din qar (slind Maviynin hkumtin qar!) bir bladr.

Izah: Osmann xilafti dvrnd Misrin idar olunmas bdllah ibni
Sd ibni bi Srhy taprlmd. Mhmmd ibni bi Hzeyf camaat
dvrn hakimin qar qiyama sslyn xslrdn biri idi. Osmann
qtlindn sonra onun tyin etdiyi hakim camaatn qorxusundan z yerin bir
nmaynd qoyub Misirdn qad. Amma bu-Hzeyfnin olu camaat
hakimin nmayndsinin leyhin qiyama ssldi v nhayt, onu Misirdn
xartd, hakimiyyti z lin ald. Imam ()-n xilaftinin vvllrind
Misrin idar olunmas Qeys ibni Sd taprlm, Mhmmd idn
gtrlmd. Maviy Misri z hakimiyyti altnda keirnd Mhmmdi
hbs etdi, lakin o dostlar il birlikd zindandan qad. Bli, Mhmmd ibni
bu Hzeyf mahir hrbi v evrili trdn bir xs idi. z d
Maviynin dayolusu idi. 1
mr As:Bu msl ox da hmiyytli deyildir. Sn bir dst adam
gndr bilrsn ki, onu ya ldrsnlr, ya da tutub sn thvil versinlr.
Onu l keir bilmsn d narahat olma, nki, o, hakimiyyti sndn ala
bilck qdr thlkli adam deyildir.
Maviy:Roma padah Qeysr, bir dst qounla ama trf hrkt
etmk, bu vilayti bizdn almaq n hazrlar.
mr As:Qeysrl laqdar tinliyi oxlu hdiyylrromal qullar,
knizlr v qzl-gm qablar gndrmkl hll edib onu dinc yana
yaamaa dvt etmlisn. Tezlikl bu i bir ncam kilckdir.
Maviy:li Kufd drg salb biz trf hrkt etmy hazrlar.
Bu mkl barsind fikrin ndir?
mr As:rblr he vaxt sni li il brabr tutmazlar. li
mharibnin qayda-qanunlarn bilir. Qrey tayfasnda onun misli-brabri
yoxdur. O, lind olan hkumtin hqiqi sahibidir. Amma ona zlm edib
haqqn lindn ala bilrsn.
Maviy:Mn istyirm ki, sn d onunla mharib edsn, nki o,
Allah hkmnn ksin ml edib xlifni ldrm, fitn qoparm,
cmiyytin birliyini pozmu v qohumluq laqlrini ksmidir!
mr As:Allaha and olsun, sn rf v fziltd li il sla brabr
deyilsn! Snd n onun mhacirt fzilti var, n onun Peymbrl
msahib olmas, n onun mriklrl cihad etmsi, n onun elm v
drraksi, n d onun digr fziltlri. Allaha and olsun, linin iti fikri, saf
zehni, yorulmaz sylri var. O, fziltli v sadtli, Allah yannda snaqdan
v imtahandan xm bir adamdr. Bel bir fziltli xsl vurumaq n
n qdr qiymt qoyursan ki, sninl hmkarlq edim? zn bilirsn ki, bu
hmkarlqda nec xtrlr vardr!
Maviy:Ixtiyar sahibisn. De grm n istyirsn?
mr As:Misrin hakimiyytini.
Maviy son drc hiylgrlikl dnya-axirt mslsini irli krk
dedi:Mn istmirm ki, rblr snin dnyvi qrzlr namin biz
qoulduunu fikirlsinlr. ox yax olard ki, onlar snin Allah rizasna v
1

"Usdul-ab", 4-c cild, sh.315-316

axirt savabna gr biz kmk etmyini tsvvr etsinlr. He vaxt

hmiyytsiz dnya mal axirt mkafatlar il brabr deyildir!
mr As:Bu szlri bola!1
Maviy:Mn istsm sni aldada bilrm.
mr As:Mnim kimilr aldanmazlar. Mn snin tsvvr etdiyindn
ox-ox ayam.
Maviy:Yaxna gl, qlbimin sirrini sn deyim.
mr As ona yaxnlad, qulan Maviynin azna yaxnladrd ki,
onun sirlrini eitsin. Birdn Maviy onun qulan dilyib dedi:Indi
grdnm ki, mn sni aldada bilrm?! Sn bilirsn ki, Misir d Iraq kimi
byk vilaytdir?!
mr As:Bli, bilirm! Misir mnim olanda Iraq da snin olacaqdr.
Halbuki Iraq halisi liy itat edir, onun qoununda mhariby
hazrdrlar.
Onlar shbt mul ikn Maviynin qarda tb ibni bu-Sfyan
onlarn yanna glib dedi:Maviy! N n Misir vilaytini mr Asa
vermkl onu l almrsan? Ka el bu amn hakimiyyti snin n
qalard v he kim sn mane olmazd!
Sonra bir er oxuyaraq mr Asn Maviy il hmkarlq etmsinin
mahiyytini aqlad. O erin bir beytinin mzmunu bel idi:
"mr Asn istdiyini ona ver.
O bu gn dnya namin dinini trk etmidir."
Nhayt, Maviy nyin bahasna olursa olsun, mr As hmkarla clb
edrk onun szlrin ml etmk qrarna gldi. Lakin mr As onun hiyl
v mkr ildcyindn tam min deyildi v Maviynin ondan qlb n
bir vasit kimi istifad edib mqsdin nail olandan sonra onu idn
knarladrmasna ehtimal verirdi. Buna gr d dedi:Bizim qrarmz
grk yazl kild olsun, bu bard bir mqavil yazlsn, sonra hr ikimiz
onu imza edk.
Mqavilnam yazld, imzalanmaq n hazrland, lakin onlarn hr
biri z imzasnn knarna bir cml yazaraq z hiylgrlik v nifaqlarn
akar etdilr. Maviy z adnn yannda bel yazd: "Bu mqavil rtin
itati pozmayaca vaxta qdr etibarldr." mr As da z adnn yannda
bel yazd: "Bu rtl ki, itat, rti pozmasn." 2
Onlarn hr ikisi bu qeydi lav etmkl bir-birin klk glib
mqavilni pozmaq n zlrin x yolu qoydular. Maviynin hmin
rti qoymaqda mqsdi bu idi ki, mr As mtlq kild v qeydsiz-rtsiz
olaraq ona beyt etmidir v gr Maviy n vaxtsa Misri ona verms,
artq onun z hdin ml etmmsini bhan gtirrk beyti pozmaa
haqq yoxdur. Amma Maviynin khn rqibi onun hiylsindn agah
olduqda, bunun qarsn almaq n yazd ki, onun beyti o vaxta qdr
etibarldr ki, Maviyy tabe olmaq mqavilnin rtinin (Misr hakim
olman) pozulmasna sbb olmasn v grk Maviy Misri ona versin.
1
2

"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.65 (Misir ap)

"Vqtu Siffeyn", sh.40

Onlarn hr ikisi hiylgr siyastbaz idilr, dind tqval olmadqlar

kimi, siyasi msllrd d tqvalar yox idi.
mr As Maviynin evindn l xd, halbuki sevincindn z drisin
smrd. Onu gzlynlrl qarladqda aralarnda bel bir sual-cavab
oldu:
mr Asn olanlar:Ata, iin nticsi n oldu?
mr As:Misrin hkumtini mn verdilr.
Olanlar:Misir lksi rbin qdrt v hakimiyyti il mqayisd bir
ey deyil.
mr As:gr Misir sizi qane etmdis, onda Allah he vaxt sizi qane
etmsin!1
mr Asn qardaolu:Indi Qreyin arasnda hans adla yaamaq
istyirsn? z dinini satdn v baqa bir dnyaya aldandn! Misir halisi
Osmann qatillridir, li d hakimiyytddir, bu halda onlar oran
Maviyy verrlrmi?! Tutaq ki, Maviy ora hakim olacaq, amma
grsn, z imzasnn knarnda yazdn bhan edrk Misri snin
lindn almazm?!
mr As bir ne anla fikr dald, sonra z szn etiqadl olmasna
gr deyil, rblrin adtin gr dedi:I yalnz Allahn linddir, n
linin, n d Maviynin lind deyildir. gr mn li il olsaydm, z
evim mn kifayt edrdi, lakin indi Maviy ilym!
mr Asn qardaolu:gr sn Maviyni istmsydin, o da sni
istmzdi. Sn onun dnyasna gz dikmisn, o is snin dininin
mtrisidir.
Bu shbt Maviynin qulana atdqda Maviy onu (mr Asn
qardaolunu) tutmaq istdi, lakin o, Iraqa qad v Imam ()-n ordusuna
qouldu, o hzrti bu iki qoca siyastinin shbtlrindn v
svdlmsindn xbrdar etdi, nticd Imam ()-n xsusi hrmtini
qazand. 2
Mrvan ibni Hkm d Maviy il mr Asn svdlmsindn xbr
tutduqda etiraz edib dedi:N n bizi d mr As kimi satn almrlar?! (V
z mvi dininin bahasna islam lksinin bir hisssini biz vermirlr?!)
Maviy bu szlri eidnd ona tslli verrk dedi:mr As kimi
adamlar snin kimilr n alnrlar ki, mvi hkumti mhkmlnsin, sn
d ki, onun bir hisssisn. 3

MR ASIN MKRLI HIYLLRININ ICRASI

Iki hiylgr siyastinin svdlmsi sona atd. Artq mr Asn
tdbirlrinin icra edilmsinin vaxt atmd. Onun Mhmmd ibni bu
Hzeyf v Qeysrin ama hcum etmsi il laqdar irli srdy tkliflr
dqiq kild icra olundu v hr ikisind d mvffqiyyt ld edildi.
Amma li ()-n ama trf hrkt etmsi kimi byk tinlik hl d
"l-imamtu vs-siyast", sh.87-88; "Vqtu Siffeyn", sh.37-40
"l-imamtu vs-siyast" sh.88; "Vqtu Siffeyn", sh.41
3 "l-imamtu vs-siyast", sh.88
1
2

qalmaqda idi. mr Asn li ()-la qarlamaq n irli srdy tklif am

halisinin ksriyytinin tam rbtl Maviynin mrin itat etmsin v
li ()-la dy hazr olmalarna rait yaratd. Indi bu tdbirin am halisi
kimi rahatlq v firavanlq axtaran bir cmiyytin lm rahat yaaydan
stn hesab etmlrin nec sbb olmasn aradrrq.
Deyirlr ki, yal bir shab Maviynin yanna getdi. Maviy onu
hrmtl qarlayb tzim etdi. O shab Maviy il mr Asn arasnda
oturub dedi:Bilirsinizmi, n n sizin aranzda oturdum?
Dedilr:Yox.
Dedi:Bir gn siz Peymbr (s)-in hzurunda bir-birinizl gizli shbt
edirdiniz. Peymbr buyurdu ki, Allah rhmt elsin o ks ki, o iki nfri
bir-birindn uzaqladrsn, nki onlarn bir yerd olmas xeyir
gtirmz."1
He bir amil iman qdr hrkat yaradan v thrik edn deyildir. Eyni
halda, dini duyular ikiazl qlnc kimidir: gr vzifsindn sui-istifad
edn bir rhbrin lin ds, onun txribatlq v dadclq qdrti he
bir vch il vsf edil bilmz.
mr Asn li ()-la qarlamaq tdbiri am halisinin dini hislrini o
hzrtin leyhin thrik etmk, onu xlifnin (Osmann) qtl yetirilmsind
gnahlandrb mqssir saymaq v bu tbliat apararkn camaatn hrmt
etdiyi zahid v abidlrdn z mnfur niyyti yolunda istifad etmkdn
ibart idi. Ona gr d Maviyy dedi:am halisinin rhbil Kindiy
xsusi hrmti vardr. O hm d z yerlisi v linin nmayndsi olan
Cririn dmnidir. Grk hadisni ona el xbr versn ki, linin
Osmann qatili olduuna inansn. Hr ikinizin nzrind hrmt sahibi olan
xslrdn amn hr yerind bu fikri yaymalarn tlb etmlisiniz. gr
rhbilin beynin bir ey yerls, o fikir onun bandan ox da tez xmaz. 2

MAVIYNIN RHBIL MKTUBU

rhbil o vaxt Suriyann Hms mntqsind yaayrd. Maviy ona bir
mktub yazaraq Cririn li () trfindn glmsini xbr verdi v ona tklif
etdi ki, tez bir zamanda ama glsin. Sonra z saray mmurlarnn hamsna
(bunlar ymnli idilr v rhbil qar ox yax mnasibt bslyirdilr)
mr etdi ki, Hms gedib hams bir azdan lini nc xlifnin qatili
kimi tantdrsnlar.
Mktub rhbil atanda o z dostlarn bir yer yb mzakir etdi.
amllarn irisind n all adam saylan bdrrhman ibni Qnm zdi
adl bir nfr ayaa qalxaraq bu iin pis ntic ver bilcyini zahidlr v
abidlr xbrdarlq etdi, sonra rhbil dedi:Kfrdn islama gldiyin ilk
gndn bri Allahn ltf hmi sn amil olub. Camaatn nemtlrin
krn yerin yetirmyi davam etdirincy qdr, Onun nemti
ksilmyckdir. "Allah insanlarn vziyytini, onlarn zlri z
"Tcaribus-slf" (Hinduah Naxvani), sh.46 (Abbas Iqbaln tshihi il)
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.71; "Vqtu Siffeyn",
sh.44
1
2

10

vziyytlrini dyimyinc, dyimz." Osmann li trfindn

ldrlmsindn sz alr. gr dorudan da li onu ldrbs, mhacir v
nsar onunla beyt etdiyindn, camaata hakim onlardr (bu mslni onlar
hll etmlidirlr). gr li onu ldrmyibs, bs n n Maviynin
szn tsdiq edirsn?! Rica edirm ki, zn v qohum-qrban flakt
salmayasan. gr Cririn myyn bir rtby atmasndan qorxursansa,
sn d liy trf gedib z qbiln v am halisi il birlikd onunla beyt
ed bilrsn."
Lakin zdi qbilsindn olan o kiinin xeyirxah fikirlri tsirsiz oldu v
rhbil Maviynin dvtini qbul edib yola dd.1

MAVIY QBIL EYXLRINDN V SADLVH

ZAHIDLRDN KMK ISTYIR
Qbil daxilind tkil olunan yncaqlarda qbil basnn qrar
qbul etmkd tam ixtiyar vardr, onun hr hans bir cinaha trf meyl
etmsi o qbilnin hamsnn, yaxud bir hisssinin hmin trf meyl
etmsin sbb olur. slind onun xsi ryixsusil gr qbil risi zahiri
mqddsliy malik olsabtn qbildki ry v fikirlri tmsil edckdir.
Maviy am halisini v orada yaayan ymnli mhacirlri sfrbr
etmk n bel xsiyytlrin rbtini qazanmalyd. Onun "bdnindn
ayrlm olan al" mr As da onu bu i vadar etdi. 2 amda (Hmsd)
yaayan rhbil hr iki rt malik idi: O hm mqdds v hrmtli bir
asaqqal idi, hm d ymnli mhacirlrin byy saylrd. Onun nzrdiqqtini clb etmkl mumxalq fikrind li ()-a qar sasl dyiiklik
yaranacaqd. El buna gr d Maviy mktub yazaraq, onu ama dvt
etdi, rhbilin etimad gstrdiyi adamlara gstri verdi ki, onunla
mntzm surtd laqd olsunlar, li ()- Osmann qatili kimi
tantdraraq onun (rhbilin) beynini yusunlar ki, Imamn qatil olmasndan
savay baqa bir ey fikirl bilmsin.
O, Hmsdn ama gldi, ham ona hrmt gstrdi. Maviy onunla
shbt edrk bel dedi:Crir ibni bdllah Bcli Iraqdan glib bizi li il
beyt etmy arr. li ox yax adamdr, lakin Osmann qatilidir. Mn
hllik he bir qrara glmmim, nki mn am halisindn biriym,
onlarn ry verdiklri ey ry verirm, pis saydqlar eyi d xolamram."
rhbil z fikrini akar etmdn dedi:Grk mslni aradram, sonra
is fikrimi deym."
Buna gr d mclisi trk etdi v aradrma aparmaa balad. 3 Onun
beynini doldurmaq n Maviy trfindn vvlcdn mmur olunan
xslr mxtlif yollarla onunla laq yaradaraq Imam ()-n qatil olmasn
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.; "Vqtu Siffeyn",
sh.44-45
2 Buxari z tarix kitabnda (2-ci cild, sh.249) onu rh v Ibni bi Hatm "lcrhu vt-tdil" kitabnda (4-c cild, sh.338) onun adn qeyd etmidir.
3 "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.143; "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bilHdid), 2-ci cild, sh.71; "Vqtu Siffeyn", sh.44-45
1

11

tsdiq edir, li () barsind onun qlbin kk-bh toxumu spirdilr. Bu

zhrli tbliatlar sadlvh zahidin fikrini dyidirdi v onu "oddan da
yandrc bir kasa", "anadan da mehriban bir day" surtin sald. Buna gr
d Maviy il ikinci df shbt ednd dedi:Mn camaatdan linin qatil
olmasndan baqa bir ey eitmdim. Buna gr d onunla beyt etmy
haqqn yoxdur; ks halda ya sni amdan xardarq, ya da ldrrik!1
Maviy bu szlri eitdikd dedi:Mn d am halisinin bir zvym,
he vaxt sizinl mxalift etmrm.
rhbil Maviynin yanndan xb Hsin ibni Nmeyrin yanna getdi,
ona dedi ki, Imam ()-n nmayndsi olan Cririn dalnca bir adam
gndrsin ki, onunla da mzakir etsin.

RHBILIN IMAM
MZAKIRSI

()-IN

NMAYNDSI

IL

Crir Hsinl birlikd rhbilin yanna gldi, hr mzakiry

baladlar. rhbil Imam ()-n nmayndsin dedi:Sn mmmal bir
xbrl buraya glmisn. Mnc, biz qar vsvs edib, Iraqla am birbirin qardrmaq istyirsn. Sn lini triflyirsn, halbuki, o, Osmann
qatilidir. Qiyamt gn Allah qarsnda cavab vercksn!
Imam ()-n nmayndsi bel cavab verdi: Mn he d mmmal bir
xbrl sizin yannza glmmim. Mhacir v nsarn li il beyt etdiyi
halda onun xilafti nec mmmal ola bilr?! Tlh v Zbeyr beyti
pozduqlar n ldrlmdr. Sn zn irin azna atmsan, mn is he
vaxt bel bir i grmmim! gr Iraq v am haqqn qorunub saxlanmas
n mttfiq olsalar, onda bu i onlarn batil bir i stnd bir-birindn
ayrlmalarndan yaxdr. Allaha and olsun ki, lini "Osmann qatili"
adlandrmaq uzaqdan-uzaa thmt vurmaqdan baqa bir ey deyildir. Sn
dnyaya meyl etmisn v kemid, Sd Vqqasn dvrnd d snin
qlbind bir ey var idi. (Bu cmld "Sba" sursinin 53-c aysi istifad
olunmudur.)2
Mclis sona atd, Crir sonra bir qsidd znn ymnli dostu
rhbil aadak mzmunda bel bir xbr gndrdi: "rhbil, ey Smtin
olu, hvayi-nfs itat etm, nki bu dnyada dinin yerini ver bilck bir
ey yoxdur, Hrbin oluna da de ki, artq bu gn z mqsdin atmaq n
hrmtin yoxdur, bel is onun midini ks!" 3
Cririn gzl bir er klindki nsihtli szlri rhbilin lin atanda
sanki yuxudan ayld, bir az fikirlib dedi:Bu sz mnim n dnya v
axirtd bir nsihtdir. Allaha and olsun, son qrara glmkd
tlsmycym!"
Maviy Crirl rhbilin mzakirsindn v Cririn ona gndrdiyi
xbrdn agah olduqda Criri tnbeh etdi, sonra onun szlrinin tsirini
"Vqtu Siffeyn", sh.47-48
"Vqtu Siffeyn", sh.47-48
3 "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.80-81; "Vqtu
Siffeyn", sh.48-49
1
2

12

aradan qaldrmaq n bir qrup adam mcbur etdi ki, mntzm surtd
rhbill tmasda olub Osmann li () trfindn ldrlmsini onun
fikrind qti v danlmaz bir msl kimi qlm versinlr, bu bard
yalandan hadt versinlr, ona saxta mktublar yazsnlar. Onlar ox
aldqdan sonra ikinci df olaraq onu aldada bildilr v o z zmind
mhkm dayand. 1
Ymnin digr qbil balar rhbilin fikrindn v onun
aldanmasndan xbrdar olduqda x yolunu yalnz bunda grdlr ki,
onun bacolusunu gndrsinlr, o da days il shbt edib onu ayltsn. (O,
am halisi irisind li ()-la beyt edn bir ne nfrdn biri idi v
amn zahid v abid xsiyytlrindn saylrd.) O bir qsid deyrk
Maviynin hiylgr mqsdlrini ifa etdi v ona bildirdi ki, bu ahidlr v
mktublar oyunbazlqdan baqa bir ey deyildir v he birinin etibar
yoxdur. rhbil bu erin mzmunundan agah olduqda dedi:Bunu eytan
gndrmidir. Allaha and olsun ki, onu tutsam amdan xaracaam!" 2
Maviy z mmurlarnn vasitsi il rhbilin fikirlrini dqiq kild
izlyirdi. Onun z fikrind ciddi olduunu grdkd bel bir xbr gndrdi:
"Haqqa msbt cavab verdiyin gr Allah sn cr versin! Bilirsn ki,
cmiyytin saleh v tqval xslri snin fikrini qbul etmilr, lakin
bunlarn razl v xbrdarl li il mbariz n kafi deyildir. li il
cihad etmk n xalq ktllrinin razln clb etmk lazmdr. x
yolunu yalnz bunda grrm: sn amn hrlrin sfr edrk elan et ki,
Osman li ldrmdr, mslmanlar grk onun intiqamn alsnlar."
O, sfr xd, vvlc Hms getdi, orada bir xtb sylyib dedi:Ey
camaat! Bilin ki, Osman li ldrm, btn islam mmlktlrin hakim
olmudur. Yalnz am qalmdr. O, qlncn belin asmdr v gr Allah
trfindn bir hadis qarya xmasa, sizin d nvbniz glib atacaqdr.
Onun qarsn almaq n Maviydn qdrtli bir xs yoxdur. Ayaa
qalxn v hrkt edin!
Aldanm abidin szlri ona qar xsusi hrmt bslyn Hms
halisin ox tsir etdi. Onun shv etdiyini sylyn abid v zahidlrdn
baqa, ham bir nfr kimi onun arna msbt cavab verdi. Sonra amn
digr hrlrin getdi v camaat liy qar cihadda itirak etmy ard,
ham da raz olub msbt cavab verdi.
Daha sonra Dmq qaytd v z qlblrindn xohal halda
Maviynin yanna gldi, znn kemi szn yenidn tkrar edib dedi:
gr sn Osmann qatillri v li il cihad etsn, biz ya intiqam alacaq, ya
da z mqsdimiz yolunda canmzdan kecyik! Bu halda sn z
vzifnd qalacaqsan. ks halda is sni idn gtrb baqasn snin
yerin serik, onun mri il cihad edib, ya lidn Osmann intiqamn

"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.81 "Vqtu Siffeyn",

sh.49
2 "Vqtu Siffeyn", sh.49-50
1

13

alarq, ya da ki, ldrlrik!1

Maviy onun alovlu szlrini eitdikdn sonra sevincdn yer-gy
smrd.

CRIR HCCTI TAMAM EDIR

Crir he vaxt gzlmdiyi bu hadisdn brk narahat oldu v khn
dostu v z qbilsinin zahidi il bir daha laq yaradaraq onu bu qrarn
dhtli nticlrindn xbrdar edrk dedi:Allah islam mmtini qan
axdlmasndan saxlam, ikitirliliyi aradan qaldrmdr. Islam
mmlktlrinin rahat hyata v asayi qdm qoymasna az qalb. Mbada
cmiyytin daxilind fitn-fsad yaradasan! z fikrini he kim aqlama,
nki el bir vziyyt yarana bilr ki, artq onun qarsn ala bilmzsn.
rhbil dedi:sla! Mn he vaxt z fikrimi gizltmrm.
Sonra mumi bir yncaqda shbt etdi. Camaat da onun kemidki
ibadtlrini nzr alaraq fikrini tsdiq etdilr. Hmin vaxt orada olan Imam
()-n nmayndsi tam midsiz oldu v n edcyini bilmdi. 2

IMAM
()-IN
NMAYNDSININ
AMDAKI
MVFFQIYYTSIZLIYININ SBBLRI
bhsiz, Crir mirl-mminin li ()-n nmayndsi kimi, beyt
almaq n ama gndrilmidi v ona taprlm vzifni yerin yetirib
mvffqiyyt ld ed bilmdi. stlik o, Imam ()- Maviynin son
qrarndan agah ednd artq i idn kemidi. nki Maviy am
halisini Imam ()-la vurumaq n sfrbr etmidi. Crir ama glnd
Maviynin "bu gn-sabah" edrk verdiyi vdlrin aldand. Maviy
znn mvi mkrlri il hr hans bir fikir sylmkdn kinmi, Imam
()-n nmayndsini qorxu il mid arasnda saxlamd. Crir d
Maviyni beyt vadar etmk v ixtilaf aradan qaldrmaq midi il orada
qalma mslht grr v daim Maviynin qti fikrini bilmk istyirdi. Ilk
gnlrd Maviynin z fikrini qti kild sylmsi onun mslhtin
deyildi. lbtt, Cririn gldiyi ilk gnlrdn etibarn Maviynin fikri
mrkzi xilaftl mxalift etmk, frmanlardan boyun qarmaq idi. Amma
gr el ilk gnlrd bu fikrini akar etsydi Imam ()-n nmayndsi
Kufy qaydar v o hzrti Maviynin mxalif cbhd dayanaraq ksmvqe tutmasndan xbrdar edrdi. Tbiidir ki, bel olan tqdird Imam ()
da haqqn leyhin qiyam ednlri mhv etmk n bir an bel,
yubanmayacaq, byk bir ordu il onun bann stn alb qarqln
kkn ksckdi.
Buna gr d Maviy Imam ()-n nmayndsini mxtlif bhanlrl
yubatd ki, mrkzi hkumt qar dyd mr Asn hmkarlq n

"Vqtu Siffeyn", sh.50-52; "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c

cild, sh.82-83
2 "Vqtu Siffeyn", sh.52; "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild,
sh.84
1

14

razln ld ed bilsin. O, amn traf mntqlrin tbliat dstlr

gndrmkl li ()- camaata pis bir insan kimi tantdrd, onlarn xilaft
v Rsuli-krm (s)-in caniinin bsldiklri mhbbtdn z xsi
mnafeyi n istifad etdi. Bununla da kifaytlnmyib amn xalq
ktllri arasnda zahid kimi tannan v xsusi nfuza malik olan rhbili
Imam ()-n mxalif cbhsin keirtdi. Bu aldanm zahid li ()-la
mharib etmk n el ciddi-chdl alrd ki, htta gr Maviy geri
kilsydi bel, o sadlvh am camaatn Imam ()-a qar sfrbr ed
bilrdi.
Maviy bu eytani svdlmlri ona gr hyata keir bildi ki, Imam
()-n nmayndsi Crir z vzifsini yerin yetirn zaman Maviynin
szlrin aldand v Imam ()-n fsadn kkn ksmk n hr hans bir
qrara glmsini txir sald. O, Imam ()-n yanna qaydanda artq
Maviy islam lklrinin byk bir hisssini Imam ()-n leyhin sfrbr
etmidi, Osmann qatillrindn intiqam almaq hissi onlarn vcudlarnda yer
amd. Bel ki, onlarn nzrind li () qatillrin bas idi.

MAVIYNIN AXIRINCI TDBIRI

Maviy son frstlrd Imam ()- snamaq, yni Imam ()-n
dorudanm onu (Maviyni) vzifdn azad etmk qrarna glibglmdiyini bilmk istyirdi. Buna gr d Cririn evin gedib dedi:Tz
bir fikrim var: dostuna yaz ki, am hkumtini v Misrin vergisini mn
versin v climin vaxt glib atanda he kim beyt etmyi mnim
boynuma qoymasn. Bu halda mn ona tslim olar v onun hkumtini
yazl kild tsdiq edrm. 1
Imam ()-n nmayndsi dedi:Sn mktubunu yaz, mn d onu tsdiq
edrm.
Mktublar yazld v bir qasid hr iki mktubu Kufy apard.
Maviynin mktubu rb qbillri arasnda tannmd. Onun bu cr
mktublar yazd n Vlid ibni qb kimi hmfikirlrindn bir qrupu
onu tnqid etdi. Vlid Maviyy bir erd bel yazd:
"lidn el bir ey istdin ki, he vaxt ona nail olmayacaqsan.
Nail olsan da, bir ne gecdn artq snin lind qalmayacaq."2
Vlid ibni qb bu erin ilk misrasnda dz fikir sylmidi, nki li
() he vaxt batil sasnda rftar edib, onunla barq etmzdi. Lakin erinin
ikinci misras tamamil shvdir, nki, qeyri-mmkn bir frzl, gr li
()-n slh yolunu semsi mslht olsayd, he vaxt onu pozmazd. Bunun
nmunsini "hkmeyn" mslsind, Imam () z hdin sadiq qalacan
akar kild syldiyi vaxt aydn kild grmk olar.
Maviy li ()- Vliddn yax tanyr v bilirdi ki, hr iki halda

1 "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.84; "Vqtu

Siffeyn", sh.52
2 "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.84; "Vqtu Siffeyn",
sh.53
1

15

hadisnin gedii onun xeyrindir. nki gr li () hkumti ona versydi,

davaml v qm-qsssiz bir hkumt ona nsib olacaqd. gr bel
etmsydi, Maviy Hicaz v Iraqn ayaa qalxm halisinin qann tkmk
n ciddi hazrlaacaqd.
Buna gr d, mslni yubatmaq v Imam ()-n nmayndsini amda
gecikdirmyin z bir nv Maviynin xeyrin tamam olurdu, nki, o z
dy qvvlrini artrb li ()-la dymk n daha ox hazrlq
aparrd.

IMAM ()-IN Z NMAYNDSIN CAVABI

"...Maviynin mqsdi budur ki, mn beyt etmsin, nticd z
istdiyi yolu sesin. O sni gecikdirib am halisinin mhariby hazr olubolmamasn yoxlamaq istyir. Mnim Mdind olduum ilk gnlrd
Meyr ibni b bel bir tklif irli srm v demidi ki, Maviyni z
vzifsind saxlaym, lakin mn qbul etmdim. Allah mn el bir gn
gstrmsin ki, yolunu azm xslri kmy gtrm. gr beyt ets
(onda he), ks halda mnim yanma qayt." 1
Imam () bu mktubda Maviynin mqsdlrindn birin iar etmidir,
bel ki, o, bu tklifi irli srmkl "vaxt dayandrmaq" siyastini icra
etmy tbbs gstrmi, mktubun gndrilib cavabnn gldiyi
mddtd z dy hazrln artrmaq istmidir ki, gr Imam ()-n
cavab mnfi olsa, (el bel d olmal idi) daha byk bir qvv il
mhariby girisin.

CRIR MAVIY
TQSIRLNDIRILIR

IL

SAZI

BALAMAQDA

Cririn amda yubanmasna gr Iraq camaat onu dmnl

sazikarlqda mtthim etmy balad. Camaat arasnda yaranan sz-shbt
Imam ()-a atdqda, buyurdu: "Yenidn bir mktub yazram v onun amda
qalmasna son qoyuram. gr bundan sonra da amda qalsa, onda ya
aldanm, ya da bizim frmanmza etina etmyib mxalift balamdr."
Imam ()-n Crir yazd mktub bel idi:
"... Mnim mktubum sn atan kimi Maviyni qti bir fikir
sylmy vadar et, onu k etdirn v dylrin srgrdan qalmasna
sbb olan bir mharib v xaredici tslim olmaqdan ibart olan iki yoldan
birini semkd ixtiyarl et. gr mharibni ses, mvcud olan hr nv
hd-peyman v aman ondan gtr, ks halda is ondan beyt al."2
Crir Imam ()-n mktubunu alan kimi onu Maviyy oxudu, sonra
dedi:Bir adamn qlbi gnahn oxluu nticsind qapanb brkis, tvb
etmkl alar. Mn d snin qlbinin balandn fikirlirm. Haqq il
batil arasnda qrar tutmusan v baqasnn lind olan bir ey gz

"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.84; "Vqtu Siffeyn",

sh.52.
2 "Vqtu Siffeyn", sh.55; "Nhcl-bla", 8-ci mktub
1

16

dikmisn.
Maviy dedi:Baqa bir mclisd z qti fikrimi elan edcym.
O z qti fikrini el bir vaxtda elan etdi ki, artq am halisi onunla
beyt etmi, Maviy d onlar snamd. Yalnz bundan sonra Imam ()-n
nmayndsin qaytmaq izni verdi v Imama da bir mktub yazd.
Tarixilrdn bzilri o mktubun bel olduunu qeyd etmilr: "...gr
mhacir v nsar, snin Osmann ldrlmsind lin olmadn halda
sninl beyt etmi olsaydlar, onda snin xilaftin d vvlki xlifnin
xilafti kimi olard, lakin sn mhacirlri Osman ldrmk n thrik
etdin, nsar da onu (Osman) himay etmy qoymadn. Nticd cahillr
sn itat etdi, ziflr gclndi. am camaat Osmann qatillrini thvil
vermyinc sninl vuruma qrara almlar. gr thvil versn, xilaft
mslsi mslmanlarn urasnda irli kilib hll olunacaq. Canma and
olsun, bil ki, snin mniml olan vziyytin Tlh v Zbeyrl olan
vziyytin kimi deyildir. nki onlar sninl beyt etmidilr, lakin mn
beyt etmmim. am halisi d Bsr halisi kimi deyildir, nki
bsrlilr sninl beyt edrk sn itat etmyi qbul etmilr, halbuki am
halisi snin xilaftini v sn itat etmyi qbul etmmidir. Amma snin
islamda olan iftixarlarn, Rsuli-krml olan yaxnln v Qrey
arasnda olan mvqeyini he vaxt inkar etmirm." 1
Bu mktub yalanla dolu olmaqla eyni zamanda Maviynin xlaq
normalarna riayt etmdiyi hiyllrindndir. O z mqsdin atmaq n
rqibin hr hans iftira atmaqdan kinmirdi. Lakin Imam () z
mktublarnda zn mdafi etmk n real hqiqtlri irli kirdi. O
hzrt, Maviyy yazd bir mktubda onun vurduu thmtlr bel
cavab verir: "...El bir xsin mktubu mn atmdr ki, onun n al
vardr ki, onu (dz yola) hidayt etsin, n d bir rhbri var ki, onu (dz)
yola gtirsin. Tamah onu (zn trf) arm, o da (bu ara) msbt
cavab verib ona tabe olmudur. Sn bel tsvvr edirsn ki, Osman
barsind grdym i mnim beytimi (snin n) qvvdn salmdr.
Canma and olsun ki, mn mhacirdn olan bir adam idim, onlar haradan
getdilrs, mn d oradan getdim. Allah is he vaxt onlarn hamsn
birlikd aznla salmaz, gzlrin prd kib rtmz. Mn n Osmann
qtlin frman verdim ki, frmanda xta etmk mni tutsun, n d onu
ldrdm ki, mndn qisas alnmas vacib saylsn. Sn deyirsn ki,
amllar bu gn Hicaz hlin hakimdir. amllardan bir adam gstr ki,
onun uraya zv olmas qbul edilsin v Peymbrin caniinliyi
mqamna layiq olsun. gr bel gman edirsns, bil ki, bu haqda
mhacir v nsar snin fikrini tsdiq etmirlr. "Osmann qatillrini mn
thvil ver" - demyin ox yersiz bir szdr. Osmann sn n dxli var?!
Sn Bni-myydnsn, bu i (qisas almaq) n Osmann vladlar
sndn irlid v sndn artq haqldr. gr sn onlarn atalarnn
intiqamn almaqda gcl olduunu tsvvr edirsns, biz itat et, sonra
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid) 3-c cild, sh.88; "Kamil"
(Mbrrd) 3-c cild, sh.184; "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.91;
1

17

onun qatillrindn ikayt et. Mn hamn dz yol getmy vadar edirm.

Snin Bsr, am, Tlh, Zbeyr v zn haqqnda yrtdyn
mhakim sasszdr v onlarn hamsnda hkm birdir. nki o mumi
bir beyt idi, ona yenidn baxlmal deyil v onun pozulmasna da ixtiyar
verilmmidir. Osmann qtli barsind mni tkidl gnahlandrman da
dz sz deyil v bu bard sn bir xbr atmayb. Mnim fziltimi,
Peymbrl olan yaxnlm v Qrey arasnda olan nfuzumu qbul
etmisn. Canma and olsun, gr bacara bilsydin onlar da inkar
edrdin!"1
Sonra z nmayndsi olan Ncaiy buyurdu ki, Maviynin
mktubuna yksk sviyyli bir erl cavab versin v hr ikisini (mktub v
er) Maviyy gndrsin.

IMAM ()-IN NMAYNDSI AMDAN QAYIDIR

Imam ()-n nmayndsi olan Cririn, bir siyasi nmaynd kimi, sz
ustas, ayql, dzmlly v sbrin sz ola bilmzdi. O, Imam ()-n
mqsdini qan tklmdn tmin etmk v Maviyni mrkzi hkumt
tabe olmaa vadar etmk n ox ald. Lakin o bir shv yol vermidi:
Iki khn siyastbazn "bu gn-sabah" dey syldiklri hiylgr szlrin
aldand. Maviy d bu frstdn mmkn qdr istifad etdi, am
camaatn snaqdan xarb Imam ()-la mhariby hazrlad v z qti
fikrini yalnz Osmann intiqamn almaq n am halisindn beyt ald
vaxt elan etdi.
Cririn yol verdiyi shv nticsind Imam () 36-c hicri ili, rcb aynn
vvlind Kufy daxil olmu, Maviynin qti fikrini bilmk n aylarla
Criri gzlmidi. Maviy d bu mddt rzind amllar tpdn-drnaa
qdr silahlandrd, onlarn hamsn Imam ()-la mhariby sfrbr etdi.
Bellikl d dmni qfildn yaxalamaq frsti ldn xd.
Cririn xyant etmsini isbat edck xsusi bir dlil yoxdur, lakin
bhsiz, onun bilrkdn, yaxud bilmyrkdn etdiyi shv islam tarixinin
gediind ox tsir buraxd v onun shvin gr qasitinlrin mnfur
hyatlar myyn hdd qdr davam etdi. lbtt, Imam () Kufd
qald mddtd ox ilr grd, bzi valilri idn knarladrd, islam
n fdakarlq gstrn v slahiyytli xslri i gtrd.
Bu mddt rzind li ()-n Kufd qalmasnn sbbini yalnz Cririn
yubanmas il laqlndirmk olmaz. Xsusil d bunu nzr alaq ki, Imam
() Kufd drg salandan sonra, Criri Hmdan hakimliyindn Kufy
ard v bel bir byk vzifni ona taprd. Bu mddt rzind cavanlar
v cngavrlr ona mracit edib dmnl dy hazr olduqlarn bildirir
v Imam ()-dan hrkt edib am srhdlrin getmk n icaz
istyirdilr. Lakin Imam () qan tklmsinin qarsn almaq, mslni
hrbi toqquma olmadan, dinc yolla hll etmk istyirdi. Buna gr d
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.89; "l-imamtu
vs-siyast", sh.91-92; "Vqtu Siffeyn", sh.57-58; "Kamil" (Mbrrd) 3-c cild,
sh.224
1

18

onlarn hrkt etmsi il razlamr v buyururdu: "Mnim nmayndm

Cririn amda olduu halda hazrlq mrinin verilmsi slh yollarn am
halisinin zn balayar, gr bu msl il laqdar xeyir niyytlri olsa,
bu da aradan gedr. Mn Crir mktub yazb orada qalma mddtini
mhdudladrmam. gr yubansa, onda ya aldanm, ya da z imam il
mxalift etmidir. Mn bu id bir qdr tmkinl hrkt etmk istyirm.
lbtt, bu iin tdricl hazrlamaa he bir manesi yoxdur. Bel ki,
hazrlq olmad tqdird hrkt elan edils, i xll yetirilr. 1

IMAM ()-IN
SAYILMASI

YANINDA

CRIRIN

MQSSIR

Bu qdr yubandqdan sonra Crir midsiz halda Imam ()-n yanna

qaytd. Malik tr Imam ()-n hzurunda onu soru-suala kdi. Onlarn
arasnda kskin shbtlr oldu. Bu shbtlrin bzilrini qeyd edirik.
Malik:Ey Imam, gr onun vzin mni gndrsydin, ii lazmnca
yerin yetirrdim. Bu kii mid qaplarn bizim zmz balad. Kemid
Bni-myy qbilsi Hmdana hakim semkl onun dinini aldlar. Onun
yerin zrind yol getmy bel lyaqti yoxdur. Indi d amdan qaydb
bizi onlarn gc il qorxudur. gr icaz versniz, onu v onun
hmfikirlrini, msl tam aydnlaana qdr hbs edim!
Crir:Ka mnim yerim sn gedib bir daha geri qaytmayaydn, ya
mr As, ya Zilkla, ya da Hvb Zizlm sni ldrrdi, nki onlar sni
Osmann qatillrindn hesab edirlr.
Malik tr:gr mn getsydim, onlarn qarsnda aciz qalmazdm.
Mn Maviyni bir yola dvt edr v ona fikirlmy bel macal
vermzdim.
Crir:Hl ki, yol aqdr. Get!
Malik:I-idn kendn v hadis Maviynin xeyrin qurtarandan
sonram?! 2
Malikin gcl mntiqi var idi v Crir onun yerli tnqidlri qarsnda
dzgn cavab tapa bilmzdi. Siyastd uduzmu bel bir xs layiq olan
ey qsdn, yaxud bilmyrkdn etdiyi shvin etiraf edrk zr
istmkdir. Lakin o, Malikin tnqidlri qarsnda mqavimt gstrdi,
yava-yava Imam ()-dan uzaqlab Fratn sahilind yerln "Frqisya"
mntqsin snd.
gr Crir o vaxta qdr yaramaz bir i grmmidis, onda onun tqsiri
balana bilrdi. Lakin onun sonrak ii qanunsuz idi. Onun li ()- trk
edib uzaq bir mntqd yaamas Imamn hkumtin qar etiraz lamti
idi. Bundan lav, Cririn idn uzaqlamas nticsind qbil tssblri
z iini grd: onun qbilsindn cmisi 19 nfr Imam ()-a qoulub
Siffeyn trf hrkt etdi.3
"Nhcl-bla" (bdh), 42-ci xtb
"Nhcl-bla"nin rhi, (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.114-115; "Vqtu
Siffeyn", sh.60
3 "Vqtu Siffeyn", sh.60-61
1
2

19

MAVIYNIN ISLAMI XSIYYTLR YAZDII

MKTUBLAR
Maviy Siffeyn doru hrkt etmmidn qabaq mr Asa dedi:
nfr mktub yazb onlar linin leyhin qaldrmaq istyirm. Bu nfr
bdllah ibni mr, Sd ibni Vqqas v Mhmmd ibni Mslmdir."
Maviynin maviri onun fikrini bynmdi v dedi:Bu nfr ya
linin trfdardr, bu halda snin mktubun onlar linin yolunda daha da
mhkmldck; ya Osmann trfdardr ki, bel olduqda onlarn
mhkmliyin bir ey lav olunmayacaq v gr bitrf olsalar, sn onlarn
nzrind he d lidn etimadl deyilsn. Bellikl snin mktubun onlara
he bir tsir etmyck."1
Maviy onun szlrini qbul etmdi. Hm znn, hm d mr Asn
imzas il bdllah ibni mr bel bir mktub yazd: "Hqiqtlr bizdn
gizli olsa da, sndn he vaxt gizli olmaz. Osman li ldrd, dlili d
budur ki, onun qatillrin aman vermidir. Biz Qurann hkm il Osmann
intiqamn almaqqatillrdn qisas almaq istyirik. gr li qatillri biz
thvil vers, ondan l kib sonra xilaft mslsini mr ibni Xttab kimi
ura klind mslmanlarn ixtiyarna verrik. Biz he vaxt xilafti
istmmiik v istmirik d. Biz sndn istyirik ki, ayaa qalxb bu yolda
biz kmk edsn. gr biz sizinl mttfiq olsaq li qorxub geri
kilck."2

BDLLAH IBNI MRIN CAVABI

"... Canma and olsun, sizin hr ikiniz bsirti ldn vermisiniz, he
biriniz hqiqti grmrsnz. Siz hadisy uzaqdan baxrsnz. Mktubunuz
bhlnnlrin bhsini daha da artrr. Ax siz xilaftdn n istyirsiniz?!
Maviy, sn azad edilmi xslrdntlqadansan. mr As, sn d etimad
gstrilck bir adam deyilsn. Bu idn l kin, nki mnim v sizin
kmyiniz yoxdur."3
Onun Maviyy yazd cavab mr Asn uzaqgrnliyini sbut edib
Maviynin hllik bu khn rqibin sviyysin atmadn aydnladrr
v gstrir ki, Maviy bzi siyasi msllrd malik olduu stnlkl
bel, (msln, o, mxalif trfin szn aq rkl dinlyirdi, gr ona
trf glsydilr olub-kenlri unudar, gzt gedrdi, gr mzakird
x yolu tapmasayd, drhal sz dyir, shbtin mvzusunu baqa yer
ynldrdi) hl d insanlar dqiq tanya bilmirdi.

BU
MKTUBLARI
MQSDI

YAZMAQDA

MAVIYNIN

Maviynin bu mktublar yazmaqda sas mqsdi bitrf xslrin

nzr-diqqtini clb etmk idi. Bu xslr n trfdarlq, n d mxaliftilik
"l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.88-89
"Vqtu Siffeyn", sh.63; "l-imamtu vs-siyast", sh.89
3 "Vqtu Siffeyn", sh.36; "l-imamtu vs-siyast", sh.89-90
1
2

20

edirdilr. Onlar Mkk-Mdind nfuzlu v hrmtli xslr idilr. Onlarn

nzr-diqqtini clb etmk n Mkk v Mdin kimi iki byk hrd
mxalift dalas yaratmaq lazm idi. "ura mrkzi" hesab olunan bu iki
hr islam xlifsi semkd ox mhm rola malik idi. Lakin bu xslr,
Maviyy aldanb onun lini sxacaq qdr alsz deyildilr. Mhz buna
gr Sd Vqqas v Mhmmd ibni Mslm da eynil bdllah ibni
mr kimi cavab verdilr.
Nsr ibni Mzahim "Vqtu Siffeyn" kitabnda Maviynin bdllah
ibni mr yazd baqa bir mktubdan da shbt amdr. Maviy o
mktubda bdllah Imam ()-la mxalift etmkl tqsirlndirrk onun
qlbind mxalift toxumu spmk istmidir. O yazmd: "Mn xilafti
zm n yox, snin n istyirm. gr sn d qbul etmsn, onda
xilaft mslsi mslmanlarn urasnda mzakir olunmaldr." mrin
olunun sadlvh adam olmasna baxmayaraq Maviynin mnfur niyytini
baa dd v ona bel yazd: "Yazmsan ki, mn liy irad tutmuam.
Canma and olsun, mn hara, linin iman, hicrti, Rsuli-krmin yannda
olan mqam v mnzilti, onun mriklr qarsndak sarslmaz iradsi
hara! Mnim ona trfdar olmamamn sbbi bu idi ki, bu hadis
barsind Peymbrdn bir sz glib atmamdr. Buna gr d iki
trfdn birin meyl etmkdn kindim." 1

MAVIYNIN SD VQQASA MKTUBU

Maviy Irann fatehi Sd Vqqasa bel bir mktub yazd: "Osmana
kmk etmk n camaat arasnda n lyaqtli xslr Qreyin uras idi.
Onlar Osman sedilr v baqalarndan irli keirtdilr. Tlh v Zbeyr
ona kmy tlsdilr. Onlar urada snin hmkarlarn v islamda da snin
kimi idilr. mml-mminin (Ayi) d onun kmyin tlsdi. Onlarn
byndiklri eylri pis saymaq v qbul etdiklri eyi rdd etmk sn
yaramaz! Biz grk xilafti uraya qaytaraq."2

SD VQQASIN CAVABI
"mr ibni Xttab el adamlar uraya daxil etdi ki, xilaft onlar n
caiz idi. Biz bir nfrin xilaftin raz olmasaq, o, xilaft layiq ola bilmz.
gr bizim fziltimiz varsa, lid d o fzilt var, htta lid olan oxlu
fziltlr bizd yoxdur. gr Tlh v Zbeyr z evlrind otursaydlar,
daha yax olard. Allah mml-mminini, tutduu iin gr balasn!" 3
Maviy z mktubunda urann digr zvlrind olan fziltlrdn daha
yaxlarnn nc xlifd olmasn sbut etmy almd, lakin Sd
Vqqas onu qbul etmdi, onun rhbrliyini v qabaa dmsini ura
zvlrinin razl il rtlndirdi, Tlh v Zbeyri d tnqid etdi.

"Vqtu Siffeyn", sh.72-73

"Vqtu Siffeyn", sh.74; "l-imamtu vs-siyast", -ci cild, sh.90
3 "Vqtu-Siffeyn", sh.75-77; "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.90
1
2

21

MAVIYNIN
MKTUBU

MHMMD

IBNI

MSLMY

Maviy bu mktubda onu "nsarn svari cngavri" adlandrm v

axrda bel yazmd: "Snin tayfan olan nsar Allaha itatsizlik gstrrk
Osman xar etmidir. Allah qiyamt gn sndn v onlardan sual
edckdir."
Mhmmd ibni Mslm cavabda Maviynin mktub yazmaqda
mqsdini izah edir v deyir: "Sn dnyadan baqa bir ey istmirsn v
tamahdan baqa bir ey tabe deyilsn. Osmann lmndn sonra onu
mdafi edirsn, halbuki onun salnda onu xar etdin v ona kmk
etmdin."1

MAVIYNIN MKTUBLARININ
ONUN FIKIRLRI

MZMUNU

Maviynin yazd mktublarn mzmunlar tam mnada thrikedici idi.

Onu yazan alrd ki, qar trfin n inc insani duyularna toxunmaqla
onlar li ()-la mxalift qaldrsn. Msln, mrin olunu xilaft
tviq edirdi, nki o, urann naziri idi. Sd Vqqas da alt nfrlik urann
zv v hm d Tlh il Zbeyrin tay idi. Maviy onun urada zv
olmasn xatrladb Tlh v Zbeyrin yolunu getmy dvt edirdi.
Mhmmd ibni Mslmni "nsarn svari cngavri v mhacirlri
sfrbr edn" adlandrr v onlara z kemi mllrini, yni Osmana
kmk gstrmdiklrini xatrlatmaqla artq qiyam edib ona kmk
etmlrinin vaxt atdn deyirdi.
Bu mktublarn hams gstrirdi ki, Maviynin islam cmiyytinin
nizam-intizamn v ictimai asayii pozmaqdan v cmiyyti li ()-n
leyhin thrik etmkdn baqa bir o mqsdi yoxdu. Htta onun Osmann
qyyumu olmasn frz etsk bel, yen d bir mslmann intiqamn almaq
n btn mslmanlar bir-birinin canna salmaq he bir sasla yozula
bilmzdi.
Maviy xlifnin ura trfindn seilmsin israr edirdi. mrin tkil
etdiyi urann zvlrinin say alt nfrdn ox deyildi. gr urann ryi
hlledici rola malik idis, onda mhacir v nsarn ryi daha da ox hlledici
rola malik olacaqd. Ham bilirdi ki, Imam () mhacir v nsar trfindn
xilaft mqamna seilmidir v o hzrt z evind oturduu vaxt camaat
onun evin hcum edib onu israrla mscid apardlar, sonra da onunla beyt
etdilr. Bir ne nfrdn baqa he ks onunla beyt etmkdn imtina
etmdi. Bundan lav, gr mhacir v nsarn Osmana kmk etmdiyi
irad tutulurdusa, Maviynin z d ona kmk etmmidi. Halbuki
Osmann evi uzun mddt mhasird qald zaman Maviy bu
mhasirdn tam xbrdar idi v z ixtiyarnda olan canl qvv il xlify
kmk ed bilrdi, lakin xlify kmk etmdi, onun qannn tklmsin
tamaa etdi. Osmann z xsn am halisin v onun hakimi Maviyy
1

"Vqtu-Siffeyn", sh.74-77; "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.90

22

mktub yazaraq onlardan kmk istmidi.

Maviy bu mktublara etinasz yanad v xlify azacq bel kmk
etmdi, amma onun qtl yetirilmsindn sonra intiqam almaq fikrin
dd!
Bzi tarixilr Osmann evinin arada uzun fasil olmaqla iki df
mhasiry alndn qeyd etmilr. Bu fasilni bzilri doqquz gn,
bzilri iki ay on gn, bzilri qrx gn, bzilri is bir aydan ox qeyd
etmilar. Buna gr d Osmann mhasiry alnmas xbrinin Maviyy
atmamas v onun bu hadisdn tamamil xbrsiz olmasna ox az ehtimal
verilir.

AMDA IXI
Bzilri gndlik qiymtl bir tik rk yeyrk yaltaqlar, gcllr v
varllarn xolar gln sz deyib, haqq nahaq kimi qiymtlndirirlr, lakin
tarixd el alicnab adamlarla rastlarq ki, hqiqti he ny dyimir v
onlarn dili htiqtdn baqa bir ey sylmir.
Mdin v am arasnda, iki da arasndak bir mntqd yaayan Tyy
qbilsi bada di ibni Hatm olmaqla hamlqla li ()-a mhbbt
bslyirdi. di li ()-n hzuruna glib dedi: Bizim qbildn Xfaf adl
bir nfr z miolusu Habisi grmk n ama gedir. O gcl xtib, gzl
sz ustas v airdir. Icaz versydiniz ona deyrdim ki, Maviy il
grsn, sizin Mdind v Iraqda olan mvqeyinizi rh etmkl
Maviynin v amllarn iradsini sarstsn.
Imam () bu tklifl razlad. Xfaf ama yola dd, z miolusu
Habisin yanna getdi v ona dedi ki, Osman qtl yetirilnd mn Mdind
idim, sonra li ()-n qounu il birg Mdindn Kufy getmidim,
vziyytdn tamamil xbrdaram. Shbt o yer atd ki, sonrak gn
Maviynin yanna gedib onu hqiqtdn agah etmli oldular. Sabah gn
birlikd Maviynin yanna getdilr. Habis z miolusunu tqdim edib
dedi ki, o, Osmann qtl yetirildiyi vaxt orada imi, sonra li il Kufy
glmidir. Orann vziyyti bard verdiyi xbrlr tam min ola bilrsn.
Maviy Xfafa dedi:Osmann qtli il nticlnn hadisni biz
aydnladr.
Xfaf Osmann qtl hadissini qsa cmllrl bel syldi: Mkuh
dst il onu (Osman) mhasiry ald, Hkim adl bir nfr hcum
frmann verdi v Mhmmd ibni bu-Bkrl mmar Osman qtl
yetirdilr. di ibni Hatm, tr Nxi v mr ibni Hmc bu hadisd ox
fal idilr, Tlh v Zbeyr d qtl iind mhm rol oynayrdlar. Bu qrup
irisind n pak adam lidir. Onun Osmann qtlind he bir rolu olmayb.
Maviy dedi:Sonra n oldu?
Xfaf dedi:Osmann qtlindn sonra hl onun cnazsi dfn
olunmamd ki, camaat liy trf el axd ki, bamaqlar arada itib-batd,
balar iyinlrdn yer dd, qocalar ayaq altnda qaldlar. Ham li il bir
Imam v rhbr olaraq beyt etdi. Tlh v Zbeyr hd-peyman pozduqda
o, mhacir v nsarla birlikd hrkt balad. Bu hrkt Sd ibni Malik,
bdllah ibni mr v Mhmmd ibni Mslmy ar gldiyi n hr

23

 knara kildi. Lakin baqalar kmk etdiyi n bu nfr ehtiyac

duyulmad.
Imam Tyy mntqsin atdqda bizim qbildn bir dst adam ona
qouldu. Yolda Tlh v Zbeyrin Bsry getmsini yrndi v bir dst
adam Kufy gndrdi. Kuflilr d o hzrtin dvtini qbul edrk
Bsry trf yola ddlr. Bsrd ba vern mharibd hr onun
ixtiyarna kedi. Sonra Kufy yola dd. Bu hrd ss-ky baland,
qoca-cavan, uaq-bykbtn hali onu qarlad. Hal-hazrda li
Kufddir v am fth etmkdn baqa bir fikri yoxdur.
Xfafn szlri sona atdqda Maviynin canna tm dd. Habis
Maviyy dedi:miolum Xfaf mahir bir airdir. O, mzakir etdiyimiz
hadislr barsind mnim n bir er oxuyaraq mnim Osman bard olan
fikrimi tamamil dyidirmi, linin zmtindn mn anlatmdr.
Maviy hmin erlri onun n d oxumasn istdi. Xfaf ox dolun
mnal v drin mzmunlu erlrini oxudu, eri dinldikdn sonra
Maviynin hal pozuldu v Habis dedi:ox gman ki, bu kii linin
casusudur. Tez onu amdan xart!
Amma sonradan onu bir daha z yanna arb, camaatn mumi
vziyyti bard mlumat vermsini istdi. O, vziyyti v ba vermi
hvalatlar daha geni kild ona syldi. Maviy onun dahiliyi v
qabiliyyti nnd heyrtlndi. 1

SHAB VLADLARINDAN KMK ISTMK

Imam () tqva, prhizkarlq, islam yolunda mriklr qar mbariz
kimi msllrd xalq arasnda misilsiz mvqey malik idi. Maviy xalq
arasnda hrmt qazanmaq n Peymbr (s)-in bzi shablrini v
onlarn vladlarn z trafna ymaa alrd. O, beydullah ibni mrin
li ()-n daltindn qaaraq ama glmsindn xbr tutan kimi
sevincindn yer-gy smrd. (beydullah ibni mr Hrmzan
ldrdyn gr li () ondan qisas almaq istyirdi). 2 Buna gr d z
maviri mr As il laq yaradb, beydullahn gliini ona tbrik dedi v
el tsvvr etdi ki, onun kimi adamlar z bana ymaqla am mlkn
lind saxlaya bilr.3
Hr ikisi qrara aldlar ki, beydullah arsnlar, minbr xb li
barsind nalayiq szlr demsini ondan xahi etsinlr. beydullah mscid
daxil olanda Maviy ona dedi:Qardaolu, snin adn atan mr ibni
Xttabn ad il eynidir. Ayq ol v var-gcnl dan. Sn camaat arasnda
mtbr bir xsiyyt saylrsan. Minbr xb lini sy v camaata de ki,
Osman li ldrmdr.
li ()-n yksk zmt v mqamn azaltmaq n htta xliflrin
olanlarn bel irkin v yaramaz ilr vadar edn, yaramaz ml v fitn
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 1-ci cild, sh.110-122; sh.
"Vqtu-Siffeyn", sh.64-66
2 "Kamil" (Ibni sir) 3-cild, sh.40; "Tarixi-Tbri", 5-ci blm, sh.41-42
3 "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.92
1

24

hli olanlar am halisini idar edirdi. Lakin Imam ()-n xsiyyti el

byk v zmtli idi ki, htta dmn d onu inkar ed bilmirdi.
Imam ()-n daltindn qaan beydullah Maviyy dedi:lini syb
ona nalayiq sz demy mnim qdrtim atmaz. O, sd ibni Haimin qz
olan Fatimnin oludur. Onun sil-nsbi barsind n deyirsn?! Onun ruhi
v cismi qdrtini gstrmkd bunu demk kifaytdir ki, o, islam yolunda
sarslmaz bir igiddir. Mn yalnz Osmann qtlini onun boynuna ata bilrm.
mr As yerindn qalxb dedi:Allaha and olsun! gr sn bunu
minbrd desn, camaat z qlblrind gizltdiklri kin-kdurti akar
edcklr!
beydullah minbr trf getdikdn sonra Maviy mr Asa dedi:gr
o Hrmzan ldrmsydi, linin qisas alacandan qorxmaz v biz trf
glmzdi. lini nec trifldiyini grmdinmi?!
Nhayt beydullah shbt balad. Sz li ()-a atanda szn ksdi
v onun barsind bir sz bel demdi. Sonra minbrdn endi. Maviy ona
dedi:Qardaolu, snin li barsind skut etmyinin iki sbbi ola bilr:
ya bacarqszlq, ya da xyant.
beydullah dedi:Osmann qtlind li olmayan bir xs haqqnda bel
bir sz demrm, halbuki, gr bir sz desydim, bhsiz camaat qbul
edckdi.
Maviy onun szndn narahat olub onu zndn uzaqladrd, he bir
vzify qoymama qrara ald. Nhayt beydullah z szlrini bir thr
dyidirib dedi:Hrnd li Osmann qtlind bir rol ifa etmmidi, lakin
qatillr onun trafna ymlar. li d onlarn ilrini pis yox, yax hesab
edir. ahidlik edirm ki, Osman z mllrindn tvb etdiyi bir halda
ldrld. 1
beydullahn vvlki szndn dnmsi Maviy n kifayt idi.
Buna gr d onu z sirdalarndan biri kimi qbul etdi.

OSMANIN
IDDIASI

QATILLRININ

THVIL

VERILMSI

Maviynin li ()-la mxalift edrk mharib n qoun ymaqda

n byk bhansi Imam ()-n Osmann qatillrini himay etmsi iddias
idi. vvld Osmann qtlinin sbblri haqqnda trafl kild shbt
olundu. Burada aradrlas msl budur ki, Osmann evin hcum
ednlrin cmiyytd malik olduqlar mvqeyin gr htta li () bel
onlar thvil vermy qadir deyildi. Dzdr ki, bir dst adam onun evini
mhasiry ald v baqa bir dst is onu qtl yetirdi, lakin xlifnin
mvi valilrinin xalqa etdiklri zlmlr mqabilind skut etmsi xalq bu
zlmlrdn xilas etmk mqsdil xlifni ldrn bu dstnin hrmtinin
xalq iind daha da artmasna sbb oldu. Buna gr d bel xslrin
tutulub kims thvil verilmsi ox byk tinliklr yaradard.
nki li ()-la dymk ox da asan bir i deyildi. Htta amda

"Vqtu-Siffeyn", sh. 82-84

25

yaayan ymnli zahid bu Mslm Xovlani Maviynin li ()-la

vurumaq n hazrlamasndan agah olduqda Quran qarilrindn bir
nesi il birlikd onun yanna gedib sorudu:N n li il mharib
etmk istyirsn, halbuki sn he bir chtdn ona tay ola bilmzsn?!
Snd n onun Peymbr (s)-l olan dostluu var, n onun islam yolunda
gstrdiyi fdakarlqlar v xidmtlr, n onun hicrtdki rolu, n d onun
Peymbr (s)-l olan qohumluu yoxdur.
Maviy dedi:Mn he vaxt zmd linin fziltlri kimi bir fziltin
olduunu iddia etmmim, lakin sizdn soruuram: Osmann mzlumcasna
ldrlmsini bilirsinizmi?
Dedilr:Bli.
Maviy dedi:li grk onlarn qatillrini biz thvil versin, biz d
onlardan qisas alaq. Yalnz bu halda biz onunla mharib etmrik.
bu Mslm v onun hmfikirlri Maviydn li ()-a bir mktub
yazmasn istdilr. Maviy bir mktub yazd v bu Mslm verdi ki,
onu Imam ()-a atdrsn. (Bu mktubun mzmununu v onun cavabn qeyd
edcyik.) bu Mslm Kufy gldi v mktubu li ()-a verdi, sonra
dedi:Allaha and olsun! Sn el bir ii hdn almsan ki, bu iin sndn
baqasnn lind olmasn he vaxt istmrm. Lakin Osman mhtrm
(toxunulmaz) bir mslman olduu halda mzlumcasna ldrld. Grk
onun qatillrini biz thvil versn. Sn is bizim mir v rhbrimizsn.
gr bir ks sninl mxalift ets, onda llrimiz sn kmk, dillrimiz
sn ahiddir. Bu tqdird zrl olacaqsan.
Imam () bir ey demdi, yalnz bu szlri buyurdu:Sabah gl v
mktubun cavabn al.
Sabah gn bu Mslm mktubun cavabn almaq n Imam ()-n
hzuruna getdikd grd ki, badan-ayaa silahlanm byk bir dst Kuf
mscidin yb. Onlarn hams birlikd bel ar verirdilr: "Biz
Osmann qatillriyik!"
bu Mslm bu mnzrni grd, mktubun cavabn almaq n Imam
()-n hzuruna gedib dedi:Bir dst silahl adam grdm. Onlar kimdirlr?
Imam () buyurdu:N grdn?
Dedi:Biz xbr atmd ki, sn Osmann qatillrini biz thvil vermk
istyirsn. Halbuki bu gn bir dst silahl adam bir yer yb ar verrk
deyirlr ki, "bizim hammzn Osmann qtlind limiz olub."
li () buyurdu: "Allaha and olsun, bir an bel, onlar thvil vermk
bard qrara glmmim. Mn bu ii diqqtl aradrdqda grdm ki,
onlar sn, yaxud sndn baqasna thvil vermk sla dzgn i deyildir. 1
Bu hadis gstrirdi ki, Osmann qatillri o vaxt cmiyytd yksk bir
mqama malik idilr v onlarn kims thlil verilmsi byk qrna sbb
olacaqd.
Bu bir tbii i idi v he vaxt Imam ()-n mri il olmamd. ks halda
Imam () bu Mslm verdiyi cavabda bu idn xbrsiz olduunu
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 15-ci cild, sh.74-75; "VqtuSiffeyn", sh.85-86
1

26

demzdi. Bu szn azdan-aza yaylmas da bu Mslmn sadliyi

zndn olmudu, nki o z mmuriyytini camaat irisind demidi.
Onun bu ii nc xlifnin tyin etdiyi valilrin zlmlrindn cana doyan
v el hmin sbb gr d onu qtl yetirn qiyamlar bir-biri il
birldirib daha da mttfiq etdi.
Imam ()-n bu mslni yoxladqdan sonra "onlar thvil vermk
mslht deyildir" - demsinin sbbi d bu idi ki, onlarn hr birinin
barsind hr hans qrara glmk onlarn hamsn hrkt gtirckdi.
Bundan da lav, qisas hkmnn icra olunmasn tlb etmk Quran
aylrin sasn ln adamn qyyumuna (vliyyid-dm) aiddir v o da
Maviy deyil, Osmann vladlar idi. Maviy onunla ox uzaq qohum idi
v Osmann qtlini z fitnkarlq mqsdlri n bhan etmidi.

ON DRDNC FSL

IMAM ()-IN ORDUSUNUN SIFFEYN MHARIBSIN

HAZIRLII
NXEYL
DRGSIND
IMAM
()-IN
ORDUSUNUN N CBHSININ TKIL OLUNMASI
Maviynin "vaxt ldrm" siyasti sona atd. O, tannm xsiyytlr
mktub gndrmkd istdiyi nticni ld ed bildi. Bu mddt rzind
hrbi qdrtini artrd v traf mntqlr casuslar gndrdi ki, Imam ()-n
tyin etdiyi valilrin bzilrini aldadb, o hzrtin ordu balar v
srkrdlri arasnda ixtilaf v fikir ayrl yaratsn.
Peymbr (s)-in zndn sonra li ()- akar kild xlifliy tyin
etdiyin baxmayaraq, Imam () 35-ci hicri ilinin Zilhcc aynn 25-d zahiri
xilaft atd.1
Mhacir v nsarn hams onunla mslmanlarn rhbri nvan il
beyt etdilr. O, z xilaftinin ilk gnlrindn etibarn Sbr Chmi adl bir
qasid gndrmkl Maviyni mrkzi hkumt itat etmy dvt etdi.
Lakin ondan xudpsndlik, zbanalq, hd-qorxu glmkdn baqa bir
ksl-ml grmdi.
Imam () bu Mslm Xovlaninin vasitsi il Maviynin mktubuna
cavab verdikdn sonra, tam qtiyytl i girirk bu xbis crnin
kkn ksmli idi. Bu mqsdl 36-c ilin vval aynn vvllrind oraya
ordu gndrmyi qrara ald. vvlc mhacir v nsar dvt etdi v
Qurann "ilrind onlarla mvrt et" aysinin hkmn gr onunla
birlikd Mdindn kb, ondan ayrlmayan mhacir v nsarn
byklrin bel buyurdu:Siz bizim cmiyytimizd mbark ry malik
olanlar, sbir ednlr, haqq sylynlr, dz ml sahiblrisiniz. Biz hm
sizin, hm d bizim dmnlrimiz olan adamlara trf hrkt etmk

"Tarixi-Yqubi", 2-ci cild, sh.178 (Beyrut ap); "Tarixi-Tbri", 4-ci cild,

sh.457
1

27

istyirik. Bu bard z fikirlrinizi deyin. 1

Mhacirlrdn Haim ibni tb ayaa durub dedi:Ey mirl-mminin!
Biz bu Sfyan vladlarn ox yax tanyrq. Onlar snin v snin
ilrinin dmnlri, dnyaprstlrin dostlardr. Dnya mal v ld
etdiklri qdrt gr sninl vuruur v bu yolda he nyi sirgmirlr.
Onlarn bundan baqa mqsdlri yoxdur. Sadlvh adamlar aldatmaq n
Osmann intiqamn bhan etmilr, amma yalan deyirlr. Onlar Osmann
intiqamn almaq n deyil, dnyvi mqsdlr atmaq n alrlar.
Bizi onlara trf gndr. gr onlar haqq qbul etslr, lap yax; amma
gr qbul etmyib, tfriq v mharib yolunu seslr, onlarla vuruaq.
Mnim fikrimc el bel d olacaqdr.
Sonra mhacirdn olan mmar 2 ayaa qalxb dedi:Ey mirlmminin! Htta bir gn bel yubanmadan fasid v yaramaz adamlarn
mharibni balamalarndan v haqdan ayrlb mqavimt gstrmk
qrarna glmlrindn vvl bizi dy gndr, bizim vasitmizl onlar
sadtlri olan eylr dvt et. gr qbul etslr, lap yax. Amma gr
mqavimt gstrslr, onlarla vuruarq. Allaha and olsun, onlarla cihad
etmk Allah drgahna yaxnlq v Onun trfindn rhmt sbbidir.
Sonra is nsarn byk v nfuzlu xsiyytlri z fikirlrini bildirdilr.
Qeys ibni Sd ayaa durub dedi: Bizi dayanmadan dmn sar gndr!
Allaha and olsun, bizim n onlarla cihad etmk Roma imperiyas il cihad
etmkdn daha xodur. nki, onlar z dinlrind hiylgrlik etmilr, indi
d Allah vliyalarn (mhacir v nsar) v yaxlq ardnca gednlri zlil
v xar hesab edirlr. Onlar bizim mal-dvltimizi zlrin halal, zmz
is qul hesab edirlr.
Qeysin sz sona atdqda Xzeym ibni Sabit v bu yyub nsari
onun z fikrini hamdan vvl bildirmsini irad tutub dedilr: Yax olard
ki, bir az sbir edrdin, byklr danardlar.
Sonra nsarn byklrin dedilr: Ayaa qalxb Imam ()-n irli
srdy msl barsind nzrinizi bildirin.
nsarn grkmli xsiyytlrindn olan Shl ibni Hnif ayaa durub
dedi: Ey mirl-mminin, biz snin dostun, dostlarnn dostu, dmnlrinin
dmniyik. Bizim fikrimiz el snin fikrindir. Biz snin sa linik. Amma
grk bu mslni Kuf halisin d tklif edib onlar cihada arasan v
onlar ld edcklri sadtdn agah edsn, nki onlar bu yerin
sakinlridir. gr onlar snin arna msbt cavab verslr, snin
mqsdin mli olaraq hyata ker. Bizim sninl he bir fikir ayrlmz
yoxdur. N vaxt arsan cavab verrik, n vaxt mr etsn yerin yetirrik. 3
Shlin szlri onun drrakli bir adam olduunu gstrirdi. nki, Imam
()-n trafnda mhacir v nsardan olanlar islam mmtinin zyi hesab
olunurdular, onlarn bu i trfdar olmalar camaatn hrkt etmsind
"Vqtu-Siffeyn", sh.92
Peymbr (s..v.v) onun barsind bel buyurmudur: "mmar haqq il, haqq
da mmar ildir."
3 "Vqtu-Siffeyn", sh.92-93
1
2

28

gzl tsir qoyacaqd. Eyni halda Imam ()-n ordusunun ksriyytini

aralarnda qbil balar olan iraqllar tkil etdiyindn onlarn
vfadarlqlar olmadan yz min nfrlik bir ordu yaratmaq mmkn deyildi.
Amma Imam () vvlc mhacir v nsarla ona gr mvrt etmidi ki, o
hzrtin hkumtinin bnvrsini qoyanlar mhz onlar saylrd v btn
mslmanlarn diqqt mrkzind idilr. Onlarn nzrlrini clb etmdn
iraqllar da clb etmk mmkn olmayacaqd.

IMAM ()-IN NITQI

Imam () Shlin irli srdy tklifdn sonra xsusi mavirni byk
bir iclasa dndrdi, camaatn ksriyytinin itirak etdiyi hmin iclasda
minbr xd v uca ssl buyurdu:Allah dmnlrin trf hrkt edin!
Quran v snn dmnlrin trf, "hzab"n tr-tkntlrin, mhacir v
nsarn qatillrin trf hrkt edin!
Bni-Fzar qbilsindn rbd adl bir nfr ayaa qalxb dedi:Bizi z
din qardalarmzla dymk n ama gndrmk istyirsn? El bundan
qabaq bizi Bsry gndrdin v bsrli qardalarmzla vuruduq. Allaha
and olsun, bu df bel bir i girimycyik!
Bu vaxt Malik tr ayaa qalxb dedi:Bu kimdir?
Sz onun azndan xan kimi hamnn baxlar o kiiy dikildi. O,
camaatn hcum etmsindn qorxub qamaa balad v bazarda gizlndi.
Qzblnmi camaat onu tqib etmy balad. Onu tapb ln qdr
dydlr. Onun lm xbri li ()-a atanda ox narahat oldu, nki, onun
czas facili kild ldrlmk deyildi. Islamn dalt qanunlar onun
qatilinin taplmasn tlb edirdi. Nhayt mlum oldu ki, onu "Hmdan"
qbilsinin adamlar il bir dst baqa adam ldrmdr, myyn bir
xs onun qatili deyil. Imam () buyurdu: "Bu "kor" qtldir v qatili
mlum deyildir. Onun diysi beytl-maldan verilmlidir."1

MALIK TRIN IXII

Bu gzlnilmz hadis Imam ()- brk narahat etdi. Onun qan bahasnn
dnilmsin dair gstri vermsin baxmayaraq, narahatlq izlri yen
d onun znd grnrd. Buna gr d Imam ()-n smimi dostu Malik
tr ayaa qalxb Allaha hmd-sna etdi v dedi: "Bu bdbxt v xainin
dediyi szlr sni myus etmsin. Grdyn bu byk dst snin yolunu
gednlrdir. Onlar sndn baqa he n istmirlr. gr bizi dmn trf
gndrmk istyirsns, gndr. Allaha and olsun, hr ks lmdn qorxsa,
ondan nicat tapmaz. He ks, cli atmam lmz. Allahn, Qurann,
snnnin dmnlri v nsarla mhacirin qatillri adlandrdn adamlarla
nec vurumaya bilrik?! Halbuki onlarn bir dstsi dnn (Bsrd ba
vern hadisy iardir) mslmanlara qar xaraq, Allah
qzblndirmilr. Yer z onlarn yaramaz mllri il zlmt dnmdr.
Onlar axirtd onlara nsib olacaq eylri bu dnyann czi mal-dvltin

"Vqtu-Siffeyn", sh.94-95

29

sataraq ldn vermilr.

Imam () Malikin szlrini dinldikdn sonra zn camaata tutub
buyurdu:Bu yol mumi bir yoldur, haqqn qarsnda ham brabrdir. Hr
ks cmiyyt n z ryi sasnda myyn bir xeyirxahlq ets, Allah
onun vzini onun niyytin uyun olaraq verckdir. Fzari qbilsindn
olan kiinin grdy i keib getdi. 1
Bu sz dedikdn sonra minbrdn db ev getdi.

IMAM ()-IN ORDUSUNDA MAVIYNIN NFUZ

ETMI CASUSLARI
Hrbi hisslr casuslar gndrib nfuz etmk, ordu srkrdlrini v
tannm xsiyytlri l almaq qdrtli dvltlrin z mxaliflri leyhin
sediklri qdim sullardan biridir. Maviy bu mkrli siyastd z
dvrnd misilsiz idi. Bzilrinin nzrind siyast hr hans yollaistr
qanuni olsun, istrs d qeyri-qanunimqsd atmaqdr. Onlarn
mntiqind mqsd v hdf atmaq vasitni doruldur. Maviynin zahiri
mvqeyini li ()-dan stn sayan sadlvh adamlar Imam ()- siyast
qanunlarn bilmmkl tqsirlndirib ki, siyasi ilrd Maviynin lidn
daha bacarql v qabiliyytli olmasn deyirdilr. Buna gr d Imam ()
islamn dzgn siyast sullarndan xbrsiz olan bu kimi xslri tnqid
edrk buyurdu:"Allaha and olsun, Maviy he d mndn siyastcil
deyildir. Lakin o hiyl ildib gnah edir. gr hiylgrliyin pisliyi
olmasayd, onda mn hamdan siyastcil olardm. Lakin hr bir hiyl bir
nv gnahdr, hr bir gnah bir nv kfrdr. Qiyamt gn hr bir
hiylgrin xsusi bir bayra vardr ki, onunla tannacaq."2
Szmz dlil-sbutsuz olmasn dey, Maviynin Imam ()-n
ordusuna casus gndrmkd sediyi sullardan bir nmunni qeyd edirik:
Imam ()-n Maviy il mharib etmy dair minbrdki xnn
yaratd ks-sda v hycan vsfedilmz drcd idi. Bel ki,
Maviynin casusu rbd Imam ()-a etiraz etdiyin gr qzblnmi
camaatn zrblri altnda el zidirilib ldrld ki, qatilinin kim olduu
bel mlum olmad. 3
Bu mnzrni mahid edn digr casuslar z hesablarn apardlar v
li ()-n qrarn pozmaq n baqa bir yol sedilr. Onlar, blk Imam
()- mharibnin acnacaql aqibtindn v mharibnin kimin xeyrin
qurtaracandan xbrdar edrk qorxuda bilcklrini tsvvr edirdilr.
Buna gr d bs qbilsindn bdllah, Tmim qbilsindn is Hnzl
adl iki casus Imam ()-n dostlar arasnda fikir ayrl salmaq v tfriq
yaratmaq n "nsiht v xeyirxahlq" prdsi altnda ilrini davam
etdirmk qrarna gldilr, hr biri z qbilsindn bir dstni zlri il
hmry edib Imam ()-n yanna getdilr. vvlc Hnzl ayaa qalxb
dedi: "Biz tam xeyirxahlq niyyti il glmiik. Bizim szmz qbul
"Vqtu-Siffeyn", sh.95
"Nhcl-bla, (bdhn rhi), 195-ci xtb
3 "Vqtu-Siffeyn", sh.94
1
2

30

edcyin midvarq. Sizin barnizdki fikrimiz budur ki, bu kii (Maviy)

il barq yaratmaa alasnz v onlarla vurumaq n tlsmysiniz.
Allaha and olsun, bu qounlar qarlaanda hansnn qlb alacan,
hansnn is mlub olacan he kim bilmir.
Sonra bdllah ayaa qalxb Hnzlnin dediyi szlri tkrar eldi,
onlarla birlikd glnlr d onlarn szlrini tsdiq etdilr. Imam () Allaha
hmd-sna etdikdn sonra buyurdu:Allah-Taala bndlrin varisi, yeddi qat
yerlri v gylri yaradandr. Hammz Ona trf qaydacaq. O, rhbrliyi
hr ks ists, verr v hr ksdn d ists, alar. Hr ksi ists zizlyr,
hr ksi d ists zlil edr. Dmn arxa evirmk, zahird qalib, yaxud
mlub olsalar bel aznlarn v gnahkarlarn iidir. Allaha and olsun,
mn el adamlarn szlrini eidrm ki, onlar he vaxt yaxl (mrufu)
tanmaq, pisliyi (mnkri) inkar etmk istmmilr.1
Imam () bu szlrl zlrini camaat arasnda gizldn v dmnlrin
trfindn danan bu iki casusun mnfur niyytini ifa edrk, akar kild
buyurdu ki, Maviy il mharib aparmaq mr be mruf v nhy z
mnkrin bir qismidir, he bir mslman onun vacib v zruri olduunu
inkar ed bilmz, elc d Maviy il mharib etmyin qarsn almaq
istynlr mli olaraq islamn bu iki hyati prinsipini ayaq altna salrlar.

HQIQTLR AKAR OLUR

mirl-mminin li ()-n szlri il hqiqt akar oldu, o iki nfrin
bd niyytlri hmin mclisd ifa olundu. Mqql Riyahi ayaa qalxb
dedi: Bunlar xeyirxahlq mqsdlri il deyil, sni aldatmaq n bura
glmilr. Onlardan uzaq ol, nki onlar snin n qat dmnlrindir.
Malik adl baqa birisi ayaa qalxb dedi: Hnzlnin Maviy il
laqsi var. Icaz ver mharib qurtarana kimi onlar hbs edk.
bs qbilsindn olan yya v Qaid ayaa qalxb dedilr: atan
xbrlr gr bdllah Maviy il sirdadr v onlarn arasnda gizli
mktublama gedir. Ya siz onu mharib qurtarana kimi hbs edin, ya da
icaz verin, biz hbs edk.
Bu drd nfrin ifalqlarndan sonra casuslar l-ayaa db dedilr:
Siz kmk etmk, znzn v dmnlrinizin barsindki fikirlrini
demk istynlrin mkafat el budurmu?
Imam () onlara bel cavab verdi: Allah mniml sizin aranzda
hakimdir, mn sizi Ona taprram, Ondan da kmk istyirm. Hr ks
ists ged bilr.
Bundan sonra camaat dald. ox kemdn Hnzl il Tmim
qbilsi arasnda dava-dala dd. Hr iki casus Iraqdan ama qab
Maviyy qouldular. Hnzlnin etdiyi xyant gr Imam () mr etdi
ki, onun evini viran etsinlr ki, baqalar n ibrt drsi olsun. 2
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.175; "VqtuSiffeyn", sh.96
2 "Vqtu-Siffeyn", sh.97; "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), -ci cild,
sh.176
1

31

INTIZAR, YOXSA HRKT?!

Imam ()-n btn srkrdlri v o hzrtin tutduu yolunun aiqlri
Maviyni aradan gtrmyin vacibliyind yekdil fikird idilr. Lakin
bdllah ibni Msud kimi bir ne shabnin xsusi nzri var idi.
(Glckd onlarn da nzrlrini qeyd edcyik.)
Imam ()-n etimadl v sadiq dostlarndan olan di ibni Hatm, Zeyd
ibni Hseyn kimilr bu mslni mktublama v mzakir yolu il hll
etmk n vaxt bir az da txir salmaq istyirdilr. Buna gr d di
Imam ()-a dedi: gr mslht grrsnzs, bir az sbir edin v onlara
mhlt verin, qoy mktublar atsn v sizin nmayndlriniz onlarla
mzakir etsinlr. gr haqq sz qbul etslr, hidayt olunarlar. Bu halda
slh hr iki trf n yaxdr. Amma gr z inadkarlqlarn davam
etdirslr, onda bizi onlara trf gndr.
Amma onlarn mqabilind li ()-n ksr srkrdlri srtl ama
trf hrkt etmk istyirdilr. Onlardan Yzid ibni Qeys, Zeyd ibni Nzr,
bdllah ibni Bdil v mr ibni Hmiq (bu ikisi byk shablrdn idilr),
Hcr ibni di, (mhur tabelrdn) daha ox israr edir v z fikirlrini
bildirnd el msllri aqlayrdlar ki, onlarn fikirlrinin dzgn olduu
mlum olurdu. Msln, bdllah ibni Bdil deyirdi ki, onlar iki sasa gr
biziml vurumaq istyirlr:
1-Onlar mslmanlarn arasnda dalt v brabrliyin brqrar
olunmasn istmirlr, mnsbd v beytl-malda ayr-sekiliyin qorunub
saxlanmasna alrlar. llrind olan mqam, mnsbi, l gtirdiklri
eylri itirmk istmirlr.
2-Maviy li ()-a nec beyt ed bilrdi, halbuki, Imam "Bdr"
dynd bir gnd onun qardan, daysn v babasn ldrmd.
Allaha and olsun, nizlr onlarn banda snmam, qlnclar balarn
paralamam, polad mudlar beyinlrini silklmmi tslim olacaqlarn
sla gman elmirm.
bdllahn gtirdiyi dlillr diqqt yetirmkl aydn olur ki, hrktd
hr nv txir dmnin xeyrin, Imam ()-n zrrindir. Buna gr d Imam
()-n dostlarndan olan Yzid rci dedi: Mbariz hli tnblliy v qflt
yol vermz, ld ediln qlbni he vaxt itirmz v qlb barsind "bu
gn-sabah" edrk mslni txir salmazlar. 1

QZBLNND SBIRLI OLMAQ

Bu zaman Imam ()-a xbr atd ki, byk shab mr ibni Hmiq v
Hcr ibni di am halisini lntlmi, onlara qar bizarlq elan etmilr.
Imam () bir nfr gstri verdi ki, onlar bu idn kindirsin. Onlar bu
xbrdarl eitdikd Imam ()-n hzuruna glib dedilr:N n bu ii
grmy icaz vermirsn? Mgr onlar batil hli deyildirmi?!
Imam () buyurdu:Eldir, amma sizin lnt yadran v sy syn

"Vqtu-Siffeyn", sh.98-102; "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c

cild, sh.177
1

32

olmanz istmirm, sy symyin v bezarlq elan etmyin. gr bu

iin yerin onlarn pis mllrini ab desniz, daha tsirli v daha yax
olar. Lntlmk v bezarlq elan etmk yerin onlara dua edib bel deyin:
"Ilahi, bizim d, onlarn da qann qoru, biziml onlarn arasnda slh
brqrar et. Onlar bu zlaltdn dz yola hidayt et ki, bizim haqqmz
tanmayanlar haqqmz tansn." Bel desniz, mnim n daha xo, sizin
n daha yax olacaq. 1
Onlar Imam ()-n nsihtini qbul etdilr. mr ibni Hmiq Imam ()-a
qar olan mhbbtinin sbbini bel izah etdi: Mn sninl qohum
olduuma gr, yaxud mal-dvlt v vzify olan tamah zndn beyt
etmmim. Mn sn ona gr beyt etim ki, snd be gzl sift vardr
v bunlar snin mhbbtini mnim qlbim salmdr: Sn Peymbrin
miolusu, ona iman gtirn ilk xs, bu mmtin n fziltli qadnnn ri,
Allah Rsulunun slalsinin atassan v cihadda mhacirlr irisind n
byk pay sninkidir. Allaha and olsun, gr n vaxtsa snin dostlarna
kmk, dmnlrini mhv etmk n uca dalar yerindn qoparmaq,
tufanl dnizlrin suyunu kib knara tkmk mn mr olunsa v mn bu
ilri grsm, yen d snin mnim zrimd olan haqqn da ed
bilmrm.
mirl-mminin li () onun ixlas v sdaqtini grdkd onun
barsind bel dua etdi: "Ilahi, onun qlbini nurla doldur, onu dz yola
hidayt et; ka mnim qounumda snin kimi yz nfr olayd."2

IMAM ()-IN SON QRARI

Imam () mxalif v mvafiq szlri eidndn sonra "v iza zmt
ftvkkl lllah" (qti qrara gldikd Allaha tvkkl et) aysinin
hkmn gr xsn qrar xarma qrara ald. Hr eydn vvl mr etdi
ki, hakimlrin yannda olan lav ehtiyatlar v srvti ysnlar, ordunun
tkil olunub, ama trf hrkt etmsi n lazm olan eylri tdark
grsnlr.

ILAHI CIHADDA SAS SUL

Mharibd v ya Qurann ifadsi il desk, "cihad" v "qital"da
myyn mqddim ilrinin grlmsi lazmdr. Onlar sas etibar il
eydn ibartdir:
1- Hrbi (canl) qvv, bacarql v catli sgrlr;
2- Layiqli srkrdlr;
3- Kifayt qdr bdc.
Camaatn vaxtar dvt olunmas v Iraqda mskunlaan qbillrin
oxunun msbt cavab vermsi cihadn slindn birincisini tmin etdi. Bu
baxmdan Imam ()-n he bir nigaranl yox idi. Mvcud olan ruhiyyni

"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 197-ci xtb; "Vqtu-Siffeyn",

sh.103; "xbaruttival", sh.115; "Tzkirtul-xvass" (Ibni Cvzi), sh.154.
2 "Vqtu-Siffeyn", sh.103-104
1

33

v dy hazrln qoruyub saxlamaq n tannm xsiyytlr, o

cmldn Hsn Mctba (), Hseyn () v Imam ()-n vfal
shablrindn olan mmar Yasir mxtlif vaxtlarda x edirdilr.
Ikinci mslni tmin etmk n layiqli adamlara mktub yazld v
onlar mhariby arld. Bu cr xsiyytlrin orduda olmas Imam ()-n
ordusuna xas bir mnviyyt v cazibdarlq bx edrk cihadn mnvi
dyr v etibarn yksltmkdn lav, ordunun dy qabiliyytini d
artrrd. Bu msl il laqdar Imam ()-n Isfahann valisi Mxnf ibni
Slim yazd mktubun trcmsini qeyd etmkl kifaytlnirik:
"Salam. Tk, yegan olan Allaha hmd olsun! Haqdan xan, batinimnvi korlua v aznla dar olanlarla cihad etmk ariflr n bir
frizdir (vacib mldir). Allah, Onu raz ednlrdn raz, Onunla
mxaliftilik ednlr is qzblidir. Biz qrara almq ki, Allah
bndlrin qar Onun mr etmdiyi kild rftar edn, mslmanlarn
betl-maln z xsi mlkn qatb haqq ldrn, fsad akar edn v
Allahn itatindn xanlar zlrin sirda senlr sar hrkt edk.
gr Allah dostlarndan biri onlarn ilrini bidt hesab edrs, onu
dmn sayb ev-eiyindn didrgin salr, beytl-maldan mhrum edirlr;
v gr bir zlmkar onlarn etdiyi sitmlr kmk ets, onunla dost olar,
zlrin trf kr v ona kmk edrlr. Onlar zlm etmkd israr
edrk (ritl) mxalift etmyi qrara alblar. Onlar oxdan bri
camaat haqq yoldan saxlayr, gnah v zlmn yaylmasna kmk
edirlr. Mnim mktubum sn atan kimi z ilrini n etimadl bir
adama tapr v biz trf tls, blk bu hiylgr dmnlrl qarlab
onlar yaxlqlara mr ed v pisliklrdn kindirsn. Bizim cihad
mkafatna nail olmaq n sn ehtiycmz var."1
Imam ()-n mktubu z katibi bdllah ibni bu-Rafenin xtti il
yazld. Mktub Isfahann valisin atdqda, o drhal bu yaltin ilrini
Haris, Hmdann ilrini is (o vaxt Hmdan siyasi-corafi chtdn
Isfahana tabe idi) znn yaxn adamlarndan olan Sid ibni Vhb
taprd. Sonra is Imam ()-a sar yola dd. Imam ()-n "Bizim cihad
mkafatna nail olmaq n sn ehtiycmz var" - dey buyurduu kimi
Mxnf ibni Slim hmin mharibd hadt feyzin nail oldu.
Imam () 37-ci ilin Zil-qd aynda Ibni Abbasa da bir mktub yazd v
beytl-maln qalann ondan tlb etdi, sonra xatrlatd ki, vvlc onun z
trafnda olanlar (maddi chtdn) tmin etsin, qalann is Kufy
gndrsin.

QOUNUN RUHIYYSININ GCLNDIRILMSI

Imam ()-n hrbi qvv chtindn nigaranl yox idi. nki, islami
mntqlrin byk bir hisssi onun ixtiyarnda idi. Amma bununla eyni
zamanda casuslar v sadlvh adamlar myusluq, nigaranlq yaratmaqla
sgrlrin ruhiyysini sarstmaq istyirdilr. Buna gr d vvlc Imam (),
"rhi Nhcl-bla (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.182-183; "VqtuSiffeyn", sh.102-104
1

34

onun olu hzrt Muctba () v Hseyn () Nxeyl drgsindn hrkt

edn bir vaxta qdr ordu arasnda x edir, sgrlrin ruhiyylrini
gclndirdilr.
Bzn d Haim ibni tb ibni Vqqas (Sd Vqqasn qardaolu) kimi
tannm v hadt arzusunda olan xslr camaatn toplad mumi
yerlrd nitq sylyib israr edirdilr ki, Imam () tez bir zamanda onlar
Qurana v onlarn hkmlrin arxa evirn, Allahn haramn halal, halaln
haram ednlrl mhariby gndrsin. O, el hrartl v rk yans il
dand ki, Imam () ona dua edib buyurdu: "Ilahi, hadti ona ruzi et v
onu z Peymbrinl msahib et."1
Haim Imam ()-n Siffeynd bayraqdar idi. O, mharibnin axr
gnlrind yksk hadt mqamna nail oldu.

YOL SEMKD AZADLIQ

bdllah ibni Msudun dostlarndan bir dstsi Imam ()-n hzuruna
glib dedilr: Biz sizinl hrkt edirik. Sizdn bir qdr aralda drg
salacaq ki, hm sizin, hm d mxaliflrinizin ilrin nzart edk. Hr
vaxt trflrdn birinin qanunsuz ilr l atdn, yaxud z hddini adn
grsk, onun leyhin vuruacaq.
Imam ()-n hyat trzi v hakimiyyt slubu onlar bhy salacaq bir
kild deyildi, lakin casuslar onlarn qlblrin vsvs toxumu spmi,
mlisaleh insanlar Maviyy qar vuruub-vurumamaqda trddd
salmd. Buna gr d Imam () onlara buyurdu:hsn sizlr! Bu sz el
dini baa dmk, hqiqti yrnmk, Peymbr snnsindn agah olmaq
demkdir. Hr ks bu i raz olmasa, zlmkar v xaindir.2
bdllah ibni Msudun dostlarndan baqa bir dstsi d glib Imam ()a dedilr:Biz snin fziltlrini etiraf etmkl yana, bu mharibnin
qanuni olub-olmamasnda kk edirik. Indi ki, dmnl mharib edcyik,
onda bizi uzaq bir yer gndr, orada din dmnlri il vuruaq.
Imam () bu cr bhanlrdn narahat olmadan onlarn drd yz nfrlik
dstsini Rbi ibni Xsimin bal il Rey gndrdi ki, orada z
vziflrini yerin yetirib Xorasan traflarnda gedn islami cihada kmk
etsinlr. 3
Bunlarn zlri myyn sbblr gr cihadda itirak etmy meyl
gstrmirdilr, bunun mqabilind Imam () da onunla laqlrini ksmi
Bahil qbilsini bu cihadda itirak etmy qoymad, onlarn maan verdi
v mr etdi ki, Deylm mntqsin getsinlr v z mslman qardalar il
birlikd srhdlri qorusunlar.4

"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.184

"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.186; "VqtuSiffeyn", sh.115
3 "Nhcl-bla"nin rhi, (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.186
4 "Vqtu-Siffeyn", sh.116
1
2

35

IMAM ()-IN ORDUSUNUN

SRKRDLRI

YKSK

RTBLI

Imam ()-n kmkilrinin oxunu Kuf-Bsr halisi v bu iki byk

hrin trafnda mskunlaan ymnli qbillr tkil edirdi. Imam () Ibni
Abbasla birlikd Bsrdn Nxeyly (Kuf drgsin) gln be qbily
be byk srkrd tyin etdi:
1- Bkr ibni Vailin qbilsi n Xalid ibni Mmmr Sdusu.
2- bdl-Qeys qbilsi n mr ibni Mrcum bdini.
3- zd qbilsi n Sbrt ibni eyman zdini.
4- Tmim, Zbb v Rbab qbillrin hnf ibni Qeysi.
5- hli-Aliy qbilsin rik ibni vri.
Bu srkrdlrin hams Ibni Abbasla birlikd Bsrdn Kufy
glmidilr. O, bl-svd Dlini z yerin semidi v sfrd Imam () mayt edirdi. 1 Imam () yeddi kufli qbily d yeddi srkrd tyin
etdi. (Bu yeddi qbil Nxeylni lrzy gtirmidi.) 2

N CBHNIN TKIL OLUNMASI

Srkrdlrin tyin olunmas sona atd. Imam () tb ibni mr
nsarini zn caniin tyin etdi. (tb ibni mr islam qbul etmkd
qabaqcllardan idi va Peymbr (s)-l "qb"d beyt etmidi.)
Kuf drgsi islam ordusunun zmtindn hycana glib titrdiyi bir
vaxt Osmann hkumti dvrnd hkumt etiraz etmkl
gnahlandrlaraq Kufy srgn edilnlr bir yer yb: "Artq z
evlrindn qovulanlarn dmnl dy hazrlamalarnn vaxt glib
atmdr" - dey ar verdilr. 3
vvlc Imam () hr biri on iki min nfrdn ibart olan iki ordu
blmsini n cbhyam yoluna gndrdi. Skkiz min nfrlik bir
qounun rhbrliyini Ziyadn ixtiyarna verdi, drd min nfrlik bir qounu
da Haniy taprd, hr ikisin d tvsiy etdi ki, bir-birindn ayrlmadan
ama yola dsnlr v hr yerd dmnl qarlasalar, el oradaca
drg salsnlar.4

ON BENC FSL

IMAM ()-IN SIFFEYN TRF HRKTI

Kufnin Nxeyl drgsi knll mcahidlrl dolub, oran lrzy
gtirmidi. Hams hid olmaa hazr vziyytd hrkt mrini
gzlyirdilr. Nhayt Imam () 36-c il vval aynn beind, rnb
gn drgy daxil oldu, zn qouna tutub dedi: "Allaha hmd olsun,
"Nhcl-bla"nin rhi, (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.194; "VqtuSiffeyn", sh.117
2 "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.382; "Vqtu-Siffeyn", sh.121
3 "Vqtu-Siffeyn", sh.121
4 "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.144; "Tairixi Tbri", 3-c cild, sh.237
1

36

hr vaxt ki, gec glir v dnya qaranlqlar; Allaha hmd olsun hr vaxt ki,
bir ulduz xr, yaxud batr; Allaha kr olsun ki, Onun nemtlrinin sonu,
Onun bxi v mkafatlarnn brabri yoxdur. Camaat! n cbhnin
qoununu vvlc gndrmim v onlara frman vermim ki, mnim
nvbti frmanm atana qdr Fratn sahilind gzlsinlr. Indi aydan
keib sizdn olan v Dcl aynn trafnda yaayan bir dst mslmana
trf hrkt etmliyik. Onlar da sizinl birlikd dmn trf hrkt
etdircyik ki, siz kmki olsunlar. 1 qb ibni Xalidi Kufy srkrd
tyin etmim. N zm, n d sizi trk etmmim (zml sizin aranzda
he bir frq qoymuram). 2 Ehtiyatl olun, bir nfr bel, hrktdn geri
qalmasn. Malik ibni Hbib Yrbuiy mr etmim ki, geri qalanlar v
qanunu pozanlar nzrdn qarmasn v hamn siz qosun. 3
Bu vaxt Mqql ibni Qeys Riyahi ayaa durub dedi: Allaha and olsun,
qanunu yalnz bhli adamlar pozar, gerid yalnz mnafiqlr qalar! Yax
olard ki, Malik ibni Hbib mr edsiniz, qanunu pozanlarn boynunu
vursun.
Imam buyurdu:Mn ona lazm olan mrlri vermim. O da Allahn
kmyi il mnim mrimdn xmaz.
Baqalar da danmaq istdi, lakin Imam () icaz vermdi v atnn
gtirilmsini istdi. Ayan zngiy qoyanda "Bismillah" dedi v yhrin
stnd oturduqdan sonra "Zuxruf" sursinin 13-14-c aylrini tilavt etdi:
"Pak v mnzzhdir o Allah ki, bu miniyi (at) bizim n ram etdi,
halbuki bizim ona gcmz atmazd. Hammz Allaha trf
qaydacaq." Sonra bel dua etdi: Prvrdigara, mn sfrin
mqqtindn, qaytman qm-qsssindn, yqin yetindn sonra
srgrdanlqdan, hli-yal v mal-dvltd xoaglmz hallardan Sn
pnah aparram. Ilahi, Sn sfrd yolda v msahib, aild caniinsn v
bu iki ey Sndn baqasnda bir yer ymaz, nki, caniin olan xs yol
yolda olmaz, msahib olan xs is caniin olmaz."
Sonra z atn srd, Hrr ibni Shm Rbii d onun qabanca hrkt
edib rcz oxuyurdu. Imam ()-n keiki dstlrinin risi Malik ibni Hbib
o hzrtin atnn yyyindn tutub tssfl dedi: Ey Imam, he rvadrm
ki, mslmanlarla birlikd cihada gedsn, onlarla birlikd Allah yolunda
cihad savabna nail olasan, amma mn qanun pozanlar tutmaq bard (bel
bir sad) i taprasan?
Imam () buyurdu: Bunlar hr n qdr savab qazansalar, sn d onlarla
riksn. Snin burada qalman biziml getmkdn daha faydaldr.
Ibni Hbib dedi: Sizin mriniz itat edirm, ey mirl-mminin!4
Imam () z ordusu il birlikd Kufni trk etdi. Kuf krpsn
kendn sonra zn camaata tutub dedi: Mayit ednlr v burada
qalanlar namazlarn tamam qlacaqlar. Lakin biz msafirik. Hr kim biziml
"Vqtu-Siffeyn" sh.131; "Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 48-ci xtb
"Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.384
3 "Vqtu-Siffeyn", sh.132
4 "Vqtu-Siffeyn", sh.132-134
1
2

37

olsa, vacib oruclarn tutmamaldr, namaz da qsrdir.

Bunu deyib gnorta namazn iki rkt qld, sonra z yoluna davam etdi.
Kufnin iki aaclnda olan bu Musa mnzilin atb sr namazn da iki
rkt qld. Namazdan sonra dua oxuyub dedi: "Qdrt v krm sahibi
olan Allahdan istyirm ki, mni z qza-qdrin raz, z itatin
mvffq v (diqqtimi) z frmanna clb etsin. O, dualar eidndir."
Sonra yola dd v axam namazn qlmaq n, Fratn byk bir
qolu olan Srs aynn knarnda dayand, axam namazn qldqdan sonra
dua edib dedi: "Hmd-sna yalnz o Allaha mxsusdur ki, gecni gndz
v gndz gecy evirir. Allaha kr olsun, gec qaranlnn hr yeri
tutduu vaxt. Hmd olsun Allaha, hr bir ulduz xanda, yaxud batanda."
Sonra gecni sbh kimi orada dincldi, sbh namazn qlandan sonra
yoluna davam etdi. "Qbbt-qbbyn" adl bir mntqy atd, gz ayn
sahilindki uca xurma aaclarna satadqda "Qaf" sursinin 10-cu aysini
oxudu: "Gydn nazil etdiyimiz suyun vasitsi il mnzzm v bir-birin
qarm iklri olan uca xurma aaclarn gyrtdik." z at il aydan
kedi v yhudilr mxsus olan mbdin yannda dincldi. 1

IMAM () KRBLA LNDN KEIR

Imam () Kuf-Siffeyn yolu stnd Krbla lndn kedi. Hrsm
ibni Slim bel nql edir: "Imam () Krbla lnd atdan yer endi,
biziml namaz qld. Namazdan sonra orann torpandan bir az gtrb
iyldi v dedi: "Xo snin halna, ey Krbla torpa! Bir dst insan sndn
dirilib qalxacaq v sonsuz behit daxil olacaqlar." Sonra li il o trf bu
trf iar edib dedi: "Burada v orada..."
Sid ibni Vhb sorudu:Mqsdiniz ndir?
Buyurdu:ox ziz bir ail buraya glckdir. Vay olsun siz onlar
barsind!
Sid dedi:Mqsdiniz ndir?
Dedi:Onlar barsind vay olsun siz ki, onlar ldrcksiniz v onlar
ldrdynz gr d chnnm gedcksiniz. 2
Hsn z atasndan nql edir ki, Imam () Krbla lnd dayanb
buyurdu: "Bura qm v bla ldr." Sonra li il bir yeri gstrib dedi:
"Bura onlarn yklrini ydqlar yer v atlarnn yataq yeridir." Sonra
baqa bir yer iar edib dedi: "Bura onlarn qtlgahdr."
Hrsm (ilk rvayti) deyir: "Siffeyn mharibsi sona atd, mn z
vtnim qaytdm. Imam ()-n Krbla lnd verdiyi xbri arvadma
dedim. (O, Imam ()-n isi idi.) Ondan sorudum: "Imam qeyb xbrlrini
haradan bilir?" O dedi: "Imam () haqdan baqa bir ey demz!"
Dvran kedi, beydullah ibni Ziyad byk bir qounla Hseynl
vurumaq n hrkt etdi. Mn d onun qoununda idim. Krblaya
atanda Imamn szlri yadma dd v bu hadisdn ox narahat oldum.
"Vqtu-Siffeyn", sh.135
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.169-170; "VqtuSiffeyn", sh.140-142
1
2

38

Atm Hseynin xeymlrin trf apdm v onun hzuruna glib hadisni

ona dedim. Hseyn () buyurdu: "... Bizimlsn, yoxsa bizim leyhimiz?"
Dedim: "He birindn. Mn z ailmi Kufd qoymuam, ibni Ziyaddan da
qorxuram." Buyurdu: "El is tez ol bu l trk et! Mhmmd (s)-in can
lind olan Allaha and olsun, hr ks bizim kmk dildiyimiz
fryadlarmz eidib kmk etms, Allah onu chnnm atacaq." Buna
gr d drhal oran trk etdim ki, hadt gnn grmym." 1

IMAM () SABAT V MDAIND

Imam () Krbladan Sabata yola dd, yol stnd Bhr-Seyr hrin
atd. Orada Ksradan he bir sr-lamt qalmamd. Bu vaxt Hrr ibni
Shm, bu Cfrin erini oxudu:
"Xzan yeli onlarn vtnin sdi,
Sanki z vdgahlarnda qrar tutmular."2
Imam () buyurdu: N n bu aylri tilavt etmirsn:
"Onlar n qdr balar, emlri, kin sahlrini, bhrlndiklri
vzif v nemtlri trk edib getdilr, bellikl d baqalarn onlarn
varislri etdik. N sma onlara gz ya axtd, n d ki, yer; onlara mhlt
d verilmdi."
Sonra Imam () buyurdu: Ikincilr d varis idilr, lakin onlar da getdilr
v baqalar onlarn varislri oldular. Bunlar da gr nemtlrin krn
yerin yetirmslr, buyurulana ml etmdiklrin gr ilahi nemtlr
onlardan da alnacaqdr. Kfrani-nemtdn (nakrlkdn) uzaq olun ki,
bdbxtlik sizi tutmasn.
Sonra gstri verdi ki, ordu uca bir yerd drg salsn. (Imamn
drg sald yer Mdain yaxn idi.) Imam () Haris vr buyurdu ki,
hrd car kib bel desin: "Hr ksin dymk qdrti varsa, sr namaz
vaxt mirl-mmininin hzuruna glsin." sr namaznn vaxt atanda
orann cngavrlrindn bir dstsi Imam ()-n hzuruna gldi. Imam
Allaha hmd-sna edndn sonra onlara dedi: Mn sizin cihadda itirak
etmkdn boyun qarmanzdan, yerli camaatdan ayrlb, sitmkar v
mhv olmu bir camaatla birg yaamanzdan heyrtlnirm. N insanlar
yaxlqlara dvt edirsiniz, n d pisliklrdn kindirirsiniz. 3
Onlar dedilr: Biz sizin mrinizi gzlyirik. N istyirsn mr et.
Imam () di ibni Hatm gstri verdi ki, orada qalsn v onlarla
birlikd Siffeyn trf hrkt etsin. di orada gn qaldqdan sonra
yz nfrl birlikd Mdaindn xd, z olu Yzid d dedi ki, orada
qalsn v ikinci dst il birlikd Imam ()-a trf hrkt etsin. Yzid d

"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.169; "VqtuSiffeyn", sh.140-141

2 "Vqtu-Siffeyn", sh.142
3 "Vqtu-Siffeyn", sh.142; "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c
cild, sh.202-203
1

39

drd yz nfrl birlikd glib Imam ()-a atd.1

NBAR KINILRININ IMAM ()-I QARILAMASI

Imam () Mdaindn nbara doru yola dd. nbar halisi Imam ()n oradan kecyindn xbr tutduqda onu qarlamaa xdlar. Onlar
Imam ()-a yaxnladqda atlarndan ddlr v o hzrtin qarsnda atlbdmy, ba ymy baladlar. Imam () buyurdu:Bu n hrktdir? Bu
heyvanlar n n gtirmisiniz?
Dedilr:Bu bizim byklr tzim etmk n adtimizdir (Iran ahlar
dvrndn qalma bir adtdir). Bu heyvanlar da siz hdiyy gtirmiik.
sgrlriniz n yemk, atlarnz n d ot-lf gtirmiik.
Imam () buyurdu:Allaha and olsun, byklr qar bel adt-nnniz
onlarn xeyrin deyil. Siz d bu iinizl znz mqqt salrsnz. Bu ii
bir daha tkrar etmyin. znzl gtirdiyiniz heyvanlar bu rtl qbul
edrm ki, onlar (ri) vergiy aid edilsin. Bizim n gtirdiyiniz yemyi
d bu rtl qbul edrm ki, pulunu dym.
Camaat dedi:Siz qbul edin. Biz qiymt qoyarq, sonradan pulunu
alarq.
Imam () buyurdu:Bel olduqda hqiqi dyrindn aa qiymtl
hesablayarsnz.
Camaat dedi:Ey Imam, bizim rb qbillri arasnda dost-tanmz
vardr. Bizim onlara hdiyy vermyimizi, onlar da bizim hdiyylrimizi
qbul etmsini qadaan edirsinizmi?!
Imam () buyurdu:Btn rblr sizin dostlarnzdr, lakin hr ks sizin
byk hdiyylrinizi qbul etmy layiq deyil. gr rblrdn bir xs
siz qzblns, biz xbr verin.
Camaat dedi:Ey Imam, bizim hdiyylrimizi qbul et. Biz ox istyirik
ki, hdiyylrimizi qbul edsn.
Imam () buyurdu:Vay olsun siz! El tsvvr edirsiniz ki, biz onlara
ehtiyaclyq?! Bilin ki, bizim siz ehtiyacmz yoxdur.
Bunu deyib yola dd, uzun illr cm ahlarnn zlm altnda inlyn,
mklrinin bhrsi hakimlr trfindn mnimsniln xslr ilahi dalti
gstrdi. 2
Imam () yol st l-Cziry atanda "Tlib" v "Nmir" qbillri
onu qarlamaa xdlar. Imam () z srkrdlrindn yalnz Yzid Qeys
onlarn duz-ryindn v suyundan istifad etmk icazsi verdi. nki o
hmin qbildn idi. Sonra Imam () Riqqy atd, Fratn sahilind atdan
endi. Orada bir mbd var idi v onun iind bir rahib ibadt edirdi. Rahib
Imam ()-n oraya glmsindn xbr tutduqda o hzrtin hzuruna glib
dedi: Biz ata-babalarmzdan bir shif irs atmdr. Onu hzrt Msihin
dostlar yazmlar v mn d onu gtirmim ki, sizin n oxuyam.
O shifd bel yazlb: "Balayan v mehriban Allahn ad il. O
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.203; "VqtuSiffeyn", sh.143
2 "Nhcl-bla"nin rhi 3-c cild, sh.203; "Vqtu-Siffeyn", sh.144
1

40

Allah glckd bir hadisnin ba vercyindn bel xbr verir: drs

oxumam (savadsz) bir tayfa arasndan bir peymbr xacaq, onlara
kitab v hikmt yrdck, onlar Allah yoluna hidayt edck, bazarlarda
tvhid nidasn sylyckdir. O, pisi pis eyl czalandrmaz, ksin onu
balayar. Onun tabeilri Allaha ibadt edrlr, hr bir uca yerd
qalxb-yilmkl Allaha hmd-sna edrlr. Onlarn dillri daim tkbir v
tsbih deyr. Allah onu (Peymbri) dmnlr qalib edr. Allah onu
aldqda (qbzi-ruh etdikd) onun mmti vvlc iki dsty ayrlar, lakin
yenidn mtthid olar v bir mddt o vziyytd qalarlar. Sonra yenidn
iki dsty ayrlarlar. Onun mmtindn bir nfr bu Fratn sahilindn
keckdir. O, yaxlqlar mdafi edr, pisliklrdn kindirr, haqq
sasnda qzavt (mhakim) edr. Qzavt iind muzd v rvt qbul
etmz. Dnya onun gznd gcl klyin sdiyi yoldak kldn d
dyrsizdir. lm onun n susuz adamn su imsindn d lzztlidir.
Xlvtd Allahdan qorxar, akarda Ona qar ixlasl olar. Allahn mrini
icra etmkd mzmmt hmiyyt vermz v mzmmt ednlrdn
qorxmaz. Hr kim onu grs v ona iman gtirs, onun cri v savab
Mnim razlm v cnntdir. Hr ks bu saleh bndni grs v ona
kmk edib onun yolunda ldrls, (bilin ki,) onun yolunda ldrlmk
hadtdir..."
Rahib bu shifni oxuyub qurtarandan sonra lav etdi:Mn el bu
andan sizin xidmtinizdym v sizdn ayrlmaram, nki siz nsib olan
eylrin mn d nsib olmasn istyirm.
Imam () bunlar eitdikdn sonra (vqdn) gzlri yaard v
buyurdu:Allaha kr olsun ki, mni unudulmulardan qrar vermdi.
Allaha hmd olsun ki, mni yax ml sahiblrinin kitablarnda yad
etmidir.
O vaxtdan etibarn o hmi Imam ()-n nnd idi, nhayt, Siffeyn
mharibsind hadt atd. Imam () onun cnazsin namaz qld, dfn
edib sonra buyurdu: "Bu kii bizim hli-beytimizdndir." Sonralar dflrl
onun gnahlarnn balanmasn istmidi. 1

IMAM () RIQQD
Imam () Mdaindn xmazdan vvl Mqql ibni Qeysin bal il
min nfri Riqqy gndrdi v mr etdi ki, vvlc Mosula, sonra is
Nsibeyn getsinlr, Riqqy atdqda dayanb Imamla grsnlr. 2 Imam
() z d baqa bir yolla Riqqy yola dd. Qounun bu yolla getmsi bu
mntqd hakim dvltin mvqeyinin bir nv mhkmlndirilmsi idi.
Imam () z ordusuna frman vermidi ki, he ksl ilri olmasn,
yollar stnd yerln mntq halisin mid versinlr, sbh vaxt v
axama hrkt etsinlr, gnn v gecnin ilk yarsn istiraht etsinlr.
(nki Allah gecni insanlarn istirahti n xlq etmidir.) zlrinin,
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.205-206; "VqtuSiffeyn", sh.147-148
2 "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.237; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.144
1

41

sgrlrin v minik heyvanlarnn rahatl v salamatlna rait

yaratsnlar. Ordu hmin yolu Imam ()-n buyurduu kimi tb kedi.
Riqqy atanda artq Imam () orada idi. 1

RIQQDN MAVIYY GNDRILN MKTUB

Imam ()-n kmkilri hcctin Maviyy tamam edilmsi n bir
mktub yazlmasn tklif etdilr. Imam () bu tklifi qbul etdi. nki o
hzrt yd-nsihtin mqam v hakimiyyt aiqlrin azacq bel fayda
vermycyini bildiyi halda, yen d qan tklmdn Maviynin
itatsizliyinin qarsn almaq istyirdi. Mktub Maviyy atanda o, Imam
()- mharib il hdlyrk bir mktub yazd. Buna gr d Imam ()-n
qrar daha da qtildi v Riqqdn Siffeyn doru srtl hrkt etmk
mrini verdi.

IMAM () KRP SALIB FRATDAN KEIR

Qounun enli v drin ay olan Fratdan kemsi tin bir msl idi ki,
krp salmadan, yaxud gmilri v qayqlar bir-birin birldirmdn
mmkn deyildi. Imam () Riqq halisindn xahi etdi ki, ordunun
Fratdan kemsi n lazm olan eylri hazrlasnlar. Lakin Iraq halisinin
ksin olaraq burann halisinin li ()-a qar rbti olmadndan krp
dzltmkdn imtina etdilr. Imam () mslmanlarn mvlastam ixtiyar
sahibi olmasna baxmayaraq onlarn bu ilri qarsnda he bir ks-tdbir
grmdi v z ordusu il uzaqda yerln Mnbic krpsndn kemyi
qrara ald. Bu vaxt Malik tr nr kib onlar, sndqlar qalan viran
etmkl hdldi. Riqq halisi bir-birin xbr verib dedilr ki, Malik
hmi dediyi szn stnd durur. Buna gr d drhal krp salmaq n
hazrlqlarn bildirdilr. Krp hazr olduqda Imam () v onun piyada
qounu z yklri il birlikd oradan kedilr. Oradan ken axrnc adam
Malik oldu.2

IMAM () AMDA
Imam () Frat ayn kerk Iraq arxada qoydu v am vilaytin
daxil oldu. Maviynin ehtimal veriln yr v eytani hrkti il
qarlamaq n csur srkrdlrdn ikisini ordunun nnd Maviynin
qoununa trf gndrdi. Onlar "Sovrur-rum" adl bir yerd Maviynin
qoununun n hisssi il qarladlar (onlarn srkrdsi bl-vridi) v
dmn qoununun srkrdsini dinc yolla Imam ()-a tabe etmy
aldlar. Amma onlarn gstrdiyi sylrinin he bir faydas olmad. Imam
()-n srkrdlri tcili olaraq Haris ibni Cmhan Cfinin vasitsil Imam

"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.208; "VqtuSiffeyn", sh.148

2 "Nhcl-bla"nin rhi, (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.211; "VqtuSiffeyn", sh.151-154; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.114; "Tarixi-Tbri", 3-c
cild, sh.238
1

42

()-a bir mktub gndrdi, ba vern hadisni rh etdikdn sonra o hzrtin

bu bard mr vermsini istdi. 1
Imam () mktubu aldqdan sonra drhal Maliki arb dedi: "Ziyad v
reyh bel bir mktub yazblar. zn tcili olaraq onlara atdr v hr iki
dsty bal hdn al, lakin dmnl qarlab szlrini dinl v
onlar mhariby balamam sn mhariby balama. Dmn qar
nifrt v qzbin dy vvlc balamana sbb olmasn. Onlarn
szlrini tkrar-tkrar dinl v hccti onlara tamam et. (Sonra vurua
bala.) Sonra bel frman verdi: Ziyad sa cinaha, reyhi sol cinaha
srkrd tyin et, zn is ordunun mrkzind dayan. Dmn n ox
yaxnla ki, mharibni qzdrman tsvvr etsinlr, n d ox uzaqla
ki, onlardan qorxduunu gman etsinlr. Mn sn atana kimi bu qaydada
orada ol."
Sonra Imam () mktuba cavab yazd v Malik tri bel vsf etdi:
"Hr iki qoun bas bilmlidir ki, mn Malik tam slahiyyt verdim.
Onun szn qulaq asn, mrin itat edin. nki o, alnn azlndan v
yol azmandan qorxan adamlar kimi deyil, tlsmk lazm olanda sstlk
etmir. Siz mr etdiyim eyi ona da mr etmim: dmni haqqa dvt
etmmi, hccti tamamlamam onlarla vurua balamasn."
Malik srtl ndki qoun blglrinin qarlad yer glib ordunu
nizama sald. Sonra yalnz ordunu mdafi edirdi. Hr vaxt am ordusunun
srkrdsi bl-vrin trfindn hcum olunsayd, onu df edirdi.
Malik htta dmn srkrdsinin vasitsi il Maviyy xbr gndrdi
v dedi ki, gr mharib istyirs, onda z xsn meydana daxil olub
onlarla birlikd vurusun, baqalarnn qannn axdlmasna bais olmasn.
Lakin Maviy bu tklifi he bir vchl qbul etmirdi. Nhayt, Maviynin
ordusu bir gec yars Fratn bir qolunun sahilind olan geni bir razid
drg sald v suyu Imam ()-n qounun zn balad. 2

MAVIYNIN SIFFEYN HRKTI

Maviyy xbr atd ki, li () Riqq mntqsind Fratn stndn
krp salaraq ordunu aydan keirmidir. Maviy vvldn am halisini
sfrbr etmidi. Bu xbri eidndn sonra minbr xb Imam ()-n
Bsr v Kuf cngavrlri il yr etmsini onlara xbr verdi, z can v
mallarn mdafi etmk n ciddi tbliat apard. Onun xndan sonra,
vvlcdn hazrlanm xslr Maviynin szlrin qvvt verdilr, o da
dy qdrti olan btn adamlarla birlikd hrkt etdi, nd hrkt edn
bl-vrin qoununun arxasnda drg sald v oran zn qrargah
sedi.
Bir rvayt gr Maviy z trafna 40 min nfr toplamd ki, Imam

"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.211-213; "VqtuSiffeyn", sh.151-154; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.144 "Tarixi-Tbri", 3-c
cild, sh. 238
2 "Tarixi-Tbri", 5-ci cild, sh.238; "Vqtu-Siffeyn", sh.154
1

43

()-n sgrlrini ona yaxn dmy qoymasnlar. 1

IMAM ()-IN SIFFEYN DAXIL OLMASI

Imam () byk bir ordu il Siffeyn daxil oldu v Malik trin
balq etdiyi qouna birldi. li () Siffeyn daxil olduqda artq dmn
onun qounu il Fratn arasnda byk bir ordu yerldirmidi, Imam ()-n
qounu su gtr bilmirdi. bdllah ibni Ovf deyir: "Imamn qounundak
su ehtiyat tknmk zr idi. bl-vr su yolunu svari-piyadalarn zn
balam, onlarn qabanda oxular, onlarn trafnda is nizlilri v
zirehli paltar geynlri yerldirmidi. Nhayt, susuzluq Imam ()-n
qoununa tsir gstrdi, o hzrt ikayt etdilr. 2
Hr bir srkrd bel bir ar raitd drhal hcum hkmn verr.
Lakin o hzrtin el ilk gndn etibarn mqsdi bu mslni mmkn olan
hr bir yolla, qan tklmdn hll etmk idi. 3 O znn sirrdalarndan biri
olan Ss ibni Suhan arb buyurdu: Bir sfir kimi Maviynin yanna
gedib ona de: "Biz bu mntqy glmiik v hccti siz tamam etmmi
mharibni balamaq istmirik. Sn var-qvvn il birlikd amdan xb
glmisn, biz sninl mhariby balamazdan vvl sn mhariby
balamsan. Bizim fikrimizc sn grk mharibdn l ksn ki, bizim
dlil v mntiqimizi eidsn. Bu nec namrdlikdir, n n su yolunu
bizim zmz balamsan?! Manelri aradan qaldr v bizim fikrimiz
haqda dn. gr vziyytin el bu halda qalmasn, adamlarn su stnd
vurumasn v qlb alan trfin sudan istifad etmsini istyirsns,
onda bizim szmz yoxdur."
Ss Imam ()-n nmayndsi kimi Maviynin xeymsin getdi (onun
xeymsi qounun lap mrkzind idi) v Imam ()-n szn ona atdrd.
Vlid ibni qb kimi nadan adamlar Fratn mhasirsinin davam
etdirilmsini istyirdilr. Onlar Imam ()-n ordusunun susuzluqdan can
vermsinin trfdar idilr. Lakin hiylgr bir siyasti olan mr As
mmyy vladlarnn ksin olaraq Maviyy dedi: Su yolunu ordunun
zn a v baqa dy msllri bard dn!
Baqa bir rvayt gr is bel dedi:Snin sirab, linin is susuz
qalmas yax i deyildir, halbuki onun ixtiyarnda el dylr vardr ki,
Fratn suyuna gz dikiblr. Onlar axrda ya su yolunu l keircklr, ya
da bu yolda lcklr. Sn bilirsn ki, li ox catli bir adamdr, Hicaz v
Iraq camaat onunladr. li o xsdir ki, Fatimnin evi hcuma mruz
qalanda dedi: "gr mniml qrx nfr olsayd, intiqamm
tcavzkarlardan alardm."
Maviy is su yolunu Imam ()-n qoununun zn balama z
n ilk qlb hesab edirdi. "Hmdan abidi" ad il mhur olan, mr Asn
dostlarndan v bacarql sz ustas saylan bir xs Maviyy dedi:
"Vqtu-Siffeyn", sh.156-157
"Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.145; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.239; "limamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.94; "Tarixi-Yqubi", 2-ci cild, sh.187
3 "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.94; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.240
1
2

44

Sbhanllah! Siz buraya Iraq qounundan tez atdnza gr suyu onlarn

zn balamayn! Allaha and olsun, gr onlar sizdn vvl buraya
glsydilr, siz mane olmazdlar. Bu iinizl yalnz onlar mvqqti olaraq
sudan mhrum edirsiniz, lakin onlarn baqa bir frstd sizi el bu kild
czalandracaqlar n hazr olun. Ax onlarn iind zif v gnahsz
adamlar, qul, kniz, qulluqular var! Allaha and olsun, sizin bu iiniz ilk
zlmdr. Ey Maviy, sn bu irkin il qorxaq adamlarn gzn amsan,
sninl vurumaq istmynlri zn qar crtlndirmisn. 1
Maviynin tnqid olunma mqamnda adtn sbirl rftar etmsin
baxmayaraq, Hmdan zahidin hml edrk ondan mr Asa ikayt etdi.
mr Asn olu da onunla dost olduuna gr zahidin stn qqrd. Lakin
o, Maviynin ordusunun axr-aqibtini ox mmmal, anlalmaz v
zlmtd grdyndn gec yars Imam ()-n ordusuna qouldu.

HCUM MRININ VERILMSI

ARADAN QALDIRILMASI

MANENIN

Susuzluq Imam ()-n sgrlrini ldn salr, taqtlrini zrd. Imam

()- qm-qss brmd. Mzhic qbilsindn olan sgrlrin yanna
gldikd onlarn uca fryadlarn eitdi. Onlar bel bir qsid oxuyurdular:
"Biz niz il yaraqlanb zirehli paltar geydiyimiz halda amllar bizi Frat
suyuna hsrt qoyurlar?!"2
Kind qbilsin trf getdikd sgrlrin z srkrdlri s ibni
Qeysin xeymsinin yannda bel bir er oxuduqlarn grd: "gr s bu
gn zab-ziyyt iind qovrulan insanlarn lm thlksini aradan
qaldrmasa, biz onun qlnc il Fratn suyundan icyik. Ey s! Yax
olar ki, lm ayanda olanlar bizim ixtiyarmza versn."
Imam () bu iki qbil sgrlrinin z xeymlrind uca ssl oxuduqlar
erlri eitdikdn sonra xeymsin qaytd. s glib dedi:amllarn bizi
Fratn suyundan mhrum etmlri dz idirmi?! Halbuki sn bizim
iimizdsn, qlnclarmz da zmzldir. Icaz ver, ya Fratn yolunu
am, ya da bu yolda lm. tr d frman ver, z sgrlri il birlikd
harda desn, orda dayansn.
Imam () buyurdu:Ixtiyar sahibisiniz.
Sonra is Imam () trin z qounu il lverili mvqe tuta bilcyi
yeri myynldirdi v qounu arasnda qsa bir xtb oxudu. Bu xtb el
hycanl idi ki, Imam ()-n qoununu hycana gtirdi, sgrlr ildrm
srti il hrkt edib Maviynin qoununu qovdu v ay z ixtiyarna
keirtdi. O xtbnin mzmunu bel idi: "Maviynin qounu bu mli il (su
yolunu balamaqla) sizi dy dvt etmidir. Indi iki yol ayrcndasnz:
Ya zlil olub z yerinizd oturun, ya da qlnclarnz (onlarn qan il)
doyurub, susuzluunuzu aradan qaldrn. lm sizin mlubiyytl yana
olan hyatnzda, hyat is qlb aldnz halda olan lmnzdr. Agah
"Tarixi-Yqubi", 2-ci cild, sh.188; "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.94;
"Vqtu-Siffeyn" sh.160; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.240
2 "Vqtu-Siffeyn", sh.164-166; "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.385
1

45

olun, Maviy z il bir dst xbrsiz v azn adam gtirmi, haqq brbzk prdsi altnda onlardan gizltmidir ki, zlrini (xbrsiz olaraq)
qlnc v oxlarn qurban etsinlr."1
s d hmin gec z tabeiliyind olan sgrlr xbrdarlq edib,
dedi:Hr ks su, yaxud lm istyirs, bizim onunla grmz sbh
vaxtdr. 2
Bir trfdn susuzluun gstrdiyi tzyiq, digr trfdn d Imam ()-n
hycanl xtbsi v sgrlrin ilhamverici erlri nticsind Frat l
keirmk n on iki min nfr z hazrln bildirdilr. s v tr
zlrinin ixtiyarnda olan qoun dstlri il hcum edib suyun qarsn alan
v onlardan iki qat gc olan qounu qovdular. Bu hcum zaman yeddi
nfr trin, be nfr d sin li il ldrld. Bundan sonra
mharibnin mvazinti Imam ()-n xeyrin dyidi. Frat Imam ()-n
qoununun ixtiyarna kedi. El bu vaxt mr As Maviyy dedi:N
fikirlirsn, gr li vz xb suyu snin qoununun zn balasa n
edcksn?
li ()-n islami xlaqndan v insani ruhiyysindn, zmt v
alicnablndan agah olan Maviy dedi:Mnc, o, suyu bizim zmz
balamaz. nki o baqa bir mqsd n glmidir. 3

QDRTIN
ETMK

SON

HDDIND

QANUNA

RIAYT

Imam ()-n sgrlrinin Frat l keirmk n etdiyi hcumlar xsusi

bir hrbi taktika sasnda ba verib sona atd, Maviynin sgrlri ordan
qovuldu v susuz, otsuz, uca bir yerd dayandlar. amllarn bel yerd
qalmas mmkn deyildi. Bir azdan onlarn sular tknmy balad, naar
qalb bu yoldan birini semli idilr:
1- Hcum edib ay yenidn l keirmk; Lakin zlrind bel bir
csart grmrdlr.
2- Susuzluqdan lb Siffeyni zlri n qbiristanla evirmk.
3- Qab, amda v onun trafnda bir yer snmaq.
Amma Fratn l keirilmsi am qounlarnn balarnda, xsusil
Maviyd o qdr qorxu hissi yaratmamd. nki onlar Imam ()-n
mrdlik, alicnablq, islami v xlaqi sullara tam riayt etmsindn
xbrdar olduqlar n bilirdilr ki, o hzrt haqq he vaxt tapdalamaz.
nki onun nzrind mram v mqsd mqdds olsa da, ona atmaqda
bzi insani v islami qanunlar pozmaq olmaz.
xlaqi normalara v yksk insani dyrlr riayt etmk hr bir
alicnab insann yksk dncsindn irli glir. Bu qanun btn hallarda
v raitlrdhm slh, hm d mharib raitindcryan edib insann
hyatnda sair insanlarla olan laqlrin aiddir. Bel ki, insani qanunlar he
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.244; "Nhclbla", 51-ci xtb
2 "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.94; "Vqtu-Siffeyn", sh.166
3 "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.368-387
1

46

vaxt mqsd qurban verilmmli, htta n tin anlarda bel, xlaqi

normalara riayt edilmlidir.
Maviynin qoun balarnn ayn ldn verilmsindn ox da narahat
olmadqlarnn sbbini iki hiylgr siyastininMaviy il mr Asn fikir
mbadilsindn baa dmk olar. mr As Maviynin insanla zidd olan
mllri il tam ks mvqe tutmudu, lakin Maviy znn "ayr dm
al"nn tsdiq etdiyinin ksin hrkt etdi. Nhayt vziyyt dyidi, Frat
ay Imam ()-n sgrlrinin lin kedi v Maviynin ordusu bir ne
kilometr geri kilmk mcburiyytind qald. Bu vaxt bu iki qoca siyasti
z eytani danqlarna baladlar. Onlarn shbtlrinin mzmununu qeyd
edirik:
mr As:Nec fikirlirsn?! gr iraqllar suyu snin zn balasalar,
onu amaq n mharib edcksnmi?
Maviy:Kenlri unut. li barsind nec fikirlirsn?
mr As:Mnc, snin ona rva grdyn eylri o sn rva grmz.
nki o bu ay l keirmk n glmmidir.
Maviy bir sz dedi ki, qoca siyasti mr As narahat oldu. O da
cavabnda bir er oxudu v qeyd etdi ki, vziyyt xarabdr. Mmkndr,
Tlh v Zbeyrin bana glnlr onlarn da bana glsin. Lakin mr Asn
verdiyi ehtimal tamamil dz xd. Imam () Frat l keirdikdn sonra
dmnin sudan istifad etmsin mane olmad v sbut etdi ki, o, n qat
dmnl mharibd bel, xlaqi qaydalara riayt edir v Maviynin
ksin olaraq he vaxt bir mqsd atmaq n xlaqi sullar qurban
vermir.

FRATI AZAD EDNDN SONRA

Hr iki qoun bir-birindn aral dayanb z balarnn mrini
gzlyirdi. Lakin Imam () mharib istmir v dflrl nmaynd
gndrib mktub yazmaqla mslni slh yolu il hll etmy alrd. 36-c
ilin rbis-sani aynn son gnlrind gzlnilmdn gnahsz Hrmzann
qatili beydullah ibni mr Imam ()-n yanna gldi.
Hrmzan iranl idi. Ikinci xlif onun mslmanln qbul etmi,
onun mitinin tmin olunmas n myyn mbl ayrmd. mr,
bu Ll adl bir nfrin baq zrbsi il ldrlmd v mmurlarn
qatili tutmaq n gstrdiyi sylr nticsiz qalmd. 1 Xlifnin
beydullah adl olu insani qanunlarn ksin olaraq qatilin yerin
Hrmzan ldrmd.2 beydullahdan xlifnin (Osmann) vasitsi il
qisas almaq n Imam ()-n gstrdiyi sylr nticsiz qalmd. Imam ()
el o vaxt Allahla hd balad ki, gr n vaxtsa lin imkan drs, onun

"Tarixi Fxr", sh.131; "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.329; "Hbibus-seyr", 1-ci

cild, sh.489
2 "Tcaribus-slf", sh.23; "Futuhul-bildan", sh.583; "Tarixi-Yqubi", 2-ci cild,
sh.161
1

47

barsind Allah hkmn icra edck. 1

Osmann qtlindn v Imam ()-n hakimiyyt glmsindn sonra
beydullah ondan qisas alnacandan qorxub Mdindn ama qamd. 2
Bel bir lkli v qara kemi malik olan beydullah Siffeyn mharibsi
gnlrind Imam ()-n yanna glib tn il deyir: Allaha kr olsun ki,
sni Hrmzann, mni is Osmann intiqamn almaq istynlrdn etdi!
Imam () buyurdu: vAllah mniml sni dy meydannda
qarladracaq.3
Tsadfn beydullah dyn qzn yerind Imam ()-n sgrlri
trfindn ldrld.4

ON ALTINCI FSL

HCCTIN
EDILMSI

AXIRINCI

DF

OLARAQ

TAMAM

Otuz altnc il Rbis-sani aynn axr gnlrind Imam () islamn

byk xsiyytlrindn olan nfribiri nsardan, digri Hmdan
qbilsindn, ncs is Tmim qbilsindnhzuruna arb onlara
buyurdu ki, Maviynin yanna gedib onu haqqa itat etmy, islam
mmtin qoulmaa, Allahn mrlrin tabe olmaa dvt etsinlr.
Tmimdn olan kii Imam ()-a dedi: gr o beyt etmy raz olsa, ona bir
imtiyazn (msln, bir yerin hakimiyytinin) ona verilmsini mslht
grrsnzm?
Imam () he bir raitd qanunu pozmazd. Buna gr d buyurdu: El
indi onun yanna gedin v onunla aq-akar shbt edin, grn onun fikri
ndir.
Onlar Maviynin yanna gedib mzakir apardlar. Onlarn
shbtlrinin mzmunu aadak kimi idi:
nsardan olan kii:Ey Maviy! Dnya mvqqtidir, sn baqa bir
dnyaya gedcksn, Allah mllrin gr sn cza verck. zn n
vvlcdn gndrdiyin mllr gr hesab kmlisn. Sni and verirm
Allaha, mmtin arasnda ikitirlik salb onlarn qann axtma!
Maviy onun szn ksib dedi:N n z banza bel mslhtlr
vermirsn?!
nsardan olan kii:Sbhanllah! Mnim bam snin kimi deyil! O,
fzilt, dindarlq, islama xidmt v Peymbrl olan qohumluuna gr
camaatn n lyaqtlisidir.
Maviy:Szn ndir, n istyirsn?
nsardan olan kii:Sni z molunun dvtini qbul etmy
arram. Bu ii qbul edcyin tqdird dinin salamat qalar v axr"nsabul-raf", 3-c cild, sh.24; "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.395;
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-hdid), 3-c cild, sh.61
2 "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.388
3 "Vqtu-Siffeyn", sh.186 (Qahir ap); "l-xbarut-tival", sh.169
4 "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.395
1

48

aqibtin yaxlqla qurtarar.

Maviy:Bel olarsa, Osmann intiqam txir dr... Yox! Rhman
Allaha and olsun, mn he vaxt bel bir i grmrm!
Bu vaxt Hmdan qbilsindn olan kii danmaq istdi, lakin Tmimdn
olan onu qabaqlayb dedi:Bu kiiy verdiyin cavabdan snin mqsdinin n
olduu aydn oldu. Snin mqsdin biz gizli deyil. Sn camaat aldatmaq v
onlarn diqqtlrini zn clb etmk n yalnz bunu sas tutub dey
bilrsn ki, rhbriniz mzlumcasna ldrlb, onun intiqamn almalsnz.
Buna gr d onlarn bir dstsi snin arna msbt cavab vermilr.
Halbuki zn d bilirsn ki, xlify kmk etmyi qsdn txir saldn v
hazrda lind olan bu mqama atmaq n onun qtlin raz oldun.
oxlar myyn bir mqama atmaq istr, lakin Allah onlarn arzularn
ryind qoyar. Dzdr ki, sn z arzuna atmaq istyirsn, lakin snin
istdiklrinin he birind xeyir yoxdur. gr z istdiyin atmasan,
acnacaql bir vziyyt dcksn. Allahdan qorx v bu fikirlri bandan
xart, hkumt layiq olan adamlarla mhariby qalxma!
Bu mntiqli szlr Maviynin qzb dalasn codurdu. vvllr z
mxaliflri il mlayim rftar etdiyi halda, bu df z adtinin ksin olaraq
onun ruhn narahat olmasn gstrn kobud cavab bel oldu:Ey claflar,
ey zorak llr! Durun, buradan rdd olun! Mniml sizin aranzda
qlncdan baqa bir ey hakim ola bilmz!
Tmimdn olan kii dedi:Bizi qlnclam hdlyirsn?! ox kemz,
qlnc sn doru qaldrarq!
Sonra hr Imam ()-n yanna qaytd v shbtin nticsini o hzrt
xbr verdilr.1

IRAQ V AM QARILRININ BIR YER YIIMASI

Islamn vvllrind Quran qarilri xsusi hrmt layiq grlrdlr.
Htta o qdr gcl mvqelri var idi ki, onlarn hr hans bir trf meyl
etmlri mslmanlarn byk bir hisssinin hmin trf ynlmsin
sbb olurdu.
Slh, razlq v mumiyytl sazi he bir mid yeri olmayan raitd,
say otuz mindn ox olan Iraq-am qarilri xsusi bir yerd drg
saldlar. Onlarn nmayndlri beyd Slmani, lqm ibni Qeys,
bdllah ibni tb, Amir ibni bdl-Qeys qoun balar arasnda
mzakir etmy baladlar. vvlc Maviynin yanna getdilr v onunla
aadak kimi mzakir etdilr:
Nmayndlr:N istyirsn?
Maviy:Osmann intiqamn almaq!
Nmayndlr:Kimdn?
Maviy:lidn!
Nmayndlr:Mgr onu li ldrmdrm?!
Maviy:Bli, Osman o ldrm v onun qatillrin snacaq
"Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.146; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.242;
"Vqtu-Siffeyn", sh.187-188
1

49

vermidir.
Nmayndlr Imam ()-n hzuruna glib dedilr ki, Maviy onu
Osmann qtlind tqsirlndirir. Imam () buyurdu: Allaha and olsun ki,
bunu yalan deyir! Qti olaraq bilin ki, onu mn ldrmmim.
Nmayndlr Maviynin yanna qaydb Imam ()-n szlrini ona
dedilr. Maviy dedi: Dzdr, li Osmann qtlind itirak etmmidir,
lakin camaata frman verrk onu ldrmy tviq etmidir.
Imam () Maviynin szlrindn xbrdar olandan sonra xlifnin
qtlind li olmasn yenidn tkzib etdi. Maviy Imam ()-n hrtrfli
tkzibindn xbrdar olduqdan sonra baqa bir mslni ortaya ataraq dedi:
gr beldirs onda ya Osmann qatillrini biz thvil versin, ya da onlar
tutmaq n bizim qarmz almasn.
Imam cavabda buyurdu:Qsdn olmayan bel bir qtld qisas hkm
yoxdur. nki (qiyamlar) Quran onun qtlinin caiz olmasna dlil
gtirmi v onu (Quran) tvil etmilr. Xlif il onlarn arasnda ixtilaf
yaranm, xlif d qdrtli olduu halda ldrlmdr. (gr iin xta
olduunu frz etsk, bel bir qtld qisas hkm yoxdur.)
Nmayndlr Imam ()-n fiqhi dlillrini (bu, "qza" elmind, yni
mhakimd bir sas mdda saylr) Maviy n deynd o znn
gnahkar olduunu grd. Buna gr d baqa bir mslni ortaya ataraq
dedi: N n li biziml v burada olanlarla mvrt etmdn xilafti
lin keirtdi v bizi ondan mhrum etdi?
Imam () cavabda buyurdu:Camaat mhacir v nsarn yolu il gedir.
Onlar baqa lklrd olan mslmanlarn danan dilidir. z d mniml
tam rbtl, razlq v smimiyytl beyt etdilr. Mn he vaxt Maviy
kimilrin islam mmtin hakim olub, onlarn boynuna minmsin icaz
vermrm. 1
Maviy dedi:Xlif seiln zaman mhacir v nsarn hams
Mdind deyildi, onlarn bzilri amda yaayrd. N n onlarla
mvrt olunmad?
Imam () dedi:Rhbrin seilmsi dnyann hr yerin yaylm
mhacir v nsarn hamsna aid deyil. ks halda seki ba tutmazd. Seki
onlarn bir qismin, yni islamn vvllrind radt gstrn v "Bdri"
ad il tannanlara aiddir. Onlarn da hams mniml beyt etmidir.
Sonra zn qarilr tutub dedi:Ehtiyatl olun ki, Maviy sizi
aldatmasn, dininizin, cannzn pua xmasna sbb olmasn.
IZAH
Peymbr (s)-in vfatndan sonra mhacir v nsar islam
hakimiyytinin genilnmsin gr digr islam vilaytlrin getdilr. O
zaman ktlvi informasiya vasitlri mvcud olmadna gr, onlarn
hamsnn ryini sorumaq mmkn deyildi. Bel bir ii gzlmk is
hkumtin dalmasna sbb olard. Buna gr d x yolu yalnz Mdin
halisinin ksriyytini tkil edn nsar v mhacirin ryinin kifayt hesab
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 4-c cild, sh.16; "Vqtu-Siffeyn",
sh.189
1

50

edilmsi idi. nki tkc mhacir v nsarn rylrinin qvvd olmasna

bir sas yox idi v gr ry sorusu mmkn olsayd, onlarn Peymbr (s)i grb ona iman gtirn, lakin hicrt etmyn shablrl he bir frqi yox
idi.
Imam ()-n nzrind is imamt, sas etibar il "nss" il olan bir
msldir. Yni Imam da el peymbr kimi Allah trfindn tyin
olunmaldr. Demli, Imam li () nsarn, mhacirin, yaxud da "Bdr"d
olanlarn ryindn sz amaqla qar trfi onlarn z dlillri il qane etmk
istyir. gr mslni seki yolu il aradrsaq, onda hmin srd mhacirin,
nsarn, yaxud da mumiyytl shablr v ya mslmanlarn rylrindn
he vaxt sz amaq olmaz. nki o dvrd camaatn bir-biri il laqsi ox
zif idi. Bir nfr qasidin bir yerdn baqa mntqy getmsi n aylarla
vaxt lazm idi. Buna gr d ar yalnz byk islami xsiyytlrin, yaxud
Imam ()-n z ifadsi il desk "Bdr"d itirak ednlrin hd-peyman,
beytin kifayt olunmasnda idi.

ARA-SIRA HCUMLR
Nmayndlrin gndrilmsi v mktublama Cmadiyul-vvl aynn
axrna qdr davam etdi. Bu mddt zind ara-sra hcumlar ba verirdi.
Lakin bu hcumlar mhariby v ya qan axdlmasna gtirib
xarmamd, nki, bu mddtd aml v iraql qarilr vasitilik edrk,
onlar bir-birindn ayrrdlar. 1

BU-IMAM V BUD-DRDA
Bu iki shab qan axdlmasnn qarsn almaq n Maviynin yanna
getdilr v ona dedilr: N n li il mharib edirsn?
Maviy cavabnda dflrl Imam ()-dan v onun dostlarndan eitdiyi
el hmin bhanlri gtirdi. O iki shab Maviynin szlrini Imam ()-a
atdrdlar. Bu df Imam () Maviyy baqa cr cavab verdi: z
kmkilri arasnda bel bir xbr yayd ki, Maviy xlifnin qatillrini
istyir. Gzlnilmdn hams badan-ayaa zirehli paltar geymi,
gzlrindn baqa hr yeri brnm iyirmi mindn artq adam l axd,
hams da xlifnin qatili olmasn iddia etdi. 2
Vziyyti bel grn o iki shab hr iki ordunu trk etdilr ki,
mharibnin ahidi olmasnlar. Amma onlarn haqq aydnladrmaq n
sy gstrmlri v haqq mdafi etmlri daha yax olard.
36-c ilin rcb ay glib atd, praknd hmllr dayand. Maviy iki
qounun arasnda mskn salm Quran qarilrinin li ()-a qoulacandan
qorxurdu, buna gr d Imam ()-n ordusunda qarqlq yaratmaq
mqsdil islam mhariblri tarixind misli ox az grnn bir hiyly l

"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 4-c cild, sh.17; "Vqtu-Siffeyn",

sh.190
2 "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 4-c cild, sh.17-18; "VqtuSiffeyn", sh.190
1

51

atd.

FRATIN STNDKI SU BNDININ DAIDILMASI

BARD AYI
Frat aynn qoluna trf gedn su yolu l keirildikdn sonra hrbi
vziyyt Imam ()-n qoununun xeyrin dyidi. Iraq v am qarilrinin
Imam ()-n hzuruna gldiklri vaxt o hzrtin akar, kskin v mntiqi
x nticsind aml qarilrin oxu o hzrtin trfdar oldu, bzilri d
bitrf mvqe sedilr. Maviy Imam ()-n nfuzunun genilnmsindn
qorxaraq mharibnin raitini z xeyrin dyimk n bir hiyl hazrlad.
Imam ()-n drgsi Siffeyn lnn kk yerind, Maviynin drgsi
is uca bir yerd idi. ln bir yerind Frat aynn qaban ksn bir bnd
var idi. Birdn Imam ()-n sgrlri arasnda bel bir ayi yayld ki,
Maviy bndi datmaq v suyun istiqamtini iraqllara trf dvdrmk
istyir.
Hadis bel ba vermidi: Maviy mxfi kild gstri verdi ki, Imam
()-n sgrlrin trf bir ox atsnlar. Oxun stn bir kaz balamdlar.
Kazn iind d bel yazlmd: "Allahn xeyirxah bir bndsi trfindn!
Siz xbr verirm ki, Maviy bndi dadb sizin hamnz suda qrq
etmk istyir. Tez olun, bir ar fikirlin v ehtiyat ldn vermyin!"
Bu kaz Imam ()-n sgrlrindn birinin lin kedi, sonra ldn-l
gzdi. Bellikl, bu ayi btn qoun irisind yayld. oxlar bu xbrin
dzlyn inandlar. Bununla eyni zamanda Maviy iraqllar aldatmaq
n iki yz nfrin lin bel v klng verib Frata doru gndrdi ki,
oran datmaq niyytind olduqlarn gstrsinlr. Imam () Maviynin
mkr v hiylsindn agah idi, buna gr d qoun balarna dedi:
Maviyd bndi datmaq qdrti yoxdur. O bu yolla sizi qorxutmaq istyir
ki, siz z mvqeyinizi trk edsiniz, Fratn qolunu yenidn z lin
keirsin.
Srkrdlr dedilr:Yox, bu ciddi bir idir! Onlar bndin tyind bir
ne quyu qazmaa balayblar ki, suyu biz trf axtsnlar.
Imam () buyurdu:Ey Iraq camaat, mniml mxalift etmyin!
Srkdlr dedilr:Allaha and olsun, biz buran trk edirik! gr siz
qalmaq istyirsinizs, qaln.
Bunu deyib hamlqla oran trk etdilr v uca bir yerd zlrin mvqe
sedilr. Imam () arsizlikdn oran trk edn axrnc nfr oldu. Amma
bir azdan Imam ()-n sznn doru olduu akar oldu v Maviy srtl
Imam ()-n drgsini ial etdi. Iraql sgrlr heyrt iind donub
qaldlar.1

MXALIFTIN VZININ IXILMASI

Imam () mxalift balarn hzuruna arb onlar danlad. s ibni
Qeys znn mxalift etdiyin gr zr istdi v dedi ki, bu mlubiyytin

"Vqtu-Siffeyn", sh.190-191

52

vzini xarq. Sonra Malik trin d itirak etdiyi iddtli bir dydn
sonra Maviynin qoununu ial olunmu mntqdn aaclq msafy
qdr qovdular v bu yolla da mlubiyytlrin sbb olan mxaliftlrinin
bir nv vzini xdlar. Cbhnin vziyyti yenidn Imam ()-n xeyrin
olaraq dyidi, Fratdan su gtrmk imkan islam qoununun ixtiyarna
kedi. Amma bu vaxt Imam () z kramt v alicnabln gstrdi v
drhal Maviyy bel bir xbr gndrdi: "Biz he vaxt vz-vz etmirik.
Suya trf glin, biz d, siz d bu ilahi nemt nnd brabrik."
Sonra z qoununa z tutub dedi:Bizim mqsdimiz suyu l keirmk
deyildir, mqsd bundan da ykskdir. 1
36-c ilin Rcb ayndan Zil-hcc ayna qdr ara-sra mhariblr v
praknd hcumlar davam etdi. Dyn trflr ordunun dalmasna
sbb olacaq oxlu insan tlfat vermkdn kinirdilr. Lakin Zil-hcc
aynda mharib odu daha da qzd. Imam () bu ayda z srkrdlrindn
tri, Hcr ibni dini, ibs Tmimini, Xalid Dusini, Ziyad ibni Nzri,
Ziyad ibni Cfri, Sid Hmdanini, Mqql ibni Qeysi, Qeys ibni Sdi
onlarn ixtiyarnda olan sgrlrl birlikd dy meydanna gndrdi. 2
Srkrdlr irisind tr hamdan ox radt gstrirdi. Bzn bir
gn rzind iki df hcum ba verir, hr iki trfdn ldrlnlr olurdu.
37-ci ilin Mhrrm aynn vvllrind hr iki trf Mhrrml-hram
ayna ehtiram olaraq mharibni dayandrmaqla laqdar razla gldilr.
Nhayt, nmaynd gndrmkl mzakirlr baland. 3

OTUZ YEDDINCI HICRI ILININ HADISLRI

Otuz yeddinci ilin mhrrm ay peyam v nmaynd gndrm ay
idi. Imam () bu ayda di ibni Hatm, ibs ibni Ribi, Yzid ibni Qeys,
Ziyad ibni Hfs kimi byk xsiyytlri Maviynin yanna gndrdi ki,
blk bu imkandan istifad edrk mhariby son qoya bilsin. Onlar
Maviy il bel shbt apardlar: di ibni Hatm dedi:Sni el bir ey
dvt etmk istyirik ki, onun saysind Allah-tala bizim mmt birlik
bx edr, mslmanlarn qann hifz edr. Biz sni insanlarn n fziltlisi,
n yaxs v mli saleh olan xsin trf arrq. Camaat onun trafna
ym, Allah da onlar hidayt etmidir. Sndn v sninl olanlardan
baqa he kim ona beyt etmkdn imtina etmmidir. Sndn istyirik ki,
Cml shabnn bana glnlr snin bana glmmi bu itatsizliy son
qoyasan!
Maviy:Deysn, slh n yox, mni hdlmk n glmisn!
Istdiyin ey ox-ox uzaqdr. Mn Hrbin oluyam v he vaxt bo
tuluqlarn ssindn qorxmuram. (rblr dvlri qovmaq n bo tuluqlar
dnqldadardlar.) Allaha and olsun, sn camaat Osman qtl yetirmy
tviq ednlrdnsn, zn d onun qatillrindnsn. Yox! Ey di, mn onu
z gcl qollarmla tutmuam!
"Vqtu-Siffeyn", sh.195
"Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.146; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.243
3 "Vqtu-Siffeyn", sh.195
1
2

53

ibs ibni Ribi v Ziyad ibni Hfs dedilr:Biz slh yaratmaq n

glmiik, sn is bizim n msl kirsn. Lazmsz szlrdn ke. El bir
ey de ki, hm sn, hm d biz faydas olsun.
Yzid ibni Qeys dedi:Biz peyam atdrmaq v bir xbr aparmaq n
glmiik. Birliy sbb ola bilck msllri sylmkdn, yd-nsiht
vermkdn, dlil-sbut demkdn sla kinmrik. Sn bizim imammz
tanyrsan. Mslmanlar da onun fziltini bilirlr. Bu i he snin n d
gizli deyildir. Dindar v fziltli xslr he vaxt sni liy tay-brabr
hesab etmzlr. Allahdan qorx v li il mxalift etm! And olsun Allaha,
lidn daha tqval, zhdl v btn fziltlr malik olan bir ks
tanmram!
Maviy dedi:Siz mni iki ey dvt etdiniz: liy itat etmk v
birliyi qorumaq. Ikincini qbul edirm, lakin liy itat etmyi he vaxt
qbul etmrm. Sizin rhbriniz bizim xlifni ldrm, mmtd ixtilaf
yaratm v xlifnin qatillrin azadlq vermidir. gr o, xlifni
ldrmdiyini fikirlirs, biz d onun bu fikrini rdd etmirik. Lakin
xlifnin qatillrinin onun dostlarndan olmasn inkar etmk olarm?! O,
qatillri biz qaytarsn ki, qisas alaq. Bundan sonra sizin dediyiniz itat v
birliy msbt cavab verrik.1

MAVIYNIN CAVABININ THLILI

Maviy dlil gtirrkn vahid bir mvqe semir, hr df rait uyun
kild danrd. Bzn Imam ()-n qatil olmasna israr edirdi. Amma bu
dfki danqlarda Osmann qtlind o hzrtin rik olmadn qbul etdi.
Lakin Imam ()-n xlifnin qatillrini ona thvil vermsin dair israr edirdi.
Halbuki onun bel bir mslni (intiqam alma) irli kmy he bir
slahiyyti yox idi. nki o n xlifnin varisi idi, n d mslmanlarn
hakimi. "Qatillr thvil verilmlidir" dey tkid etmkd mqsdi yalnz
Imam ()-n ordusunda ikitirlik yaratmaq idi. O bilirdi ki, xlifnin zlmkar
mmurlarnn lindn cana gln v xlifnin qtlindn sonra li ()-la
beyt edn Iraq, Misir v Hicaz inqilablar el xlifnin qatillridir. Bu
byk qrupu tutub thvil vermk qeyri-mmkn bir i olmaqla yana,
dvltin squt etmsindn, qiyamlarn ba qaldrmasndan baqa bir nticsi
d olmayacaqd. Maviy bu mzakirlrd xlifnin qatillrinin thvil
verilmsini znn mrkzi hkumt tabe olmas n kafi hesab edirdi.
Halbuki z szlrinin birind israr edirdi ki, hakimiyyt mslsi hkmn
mxtlif mntqlrd yaayan nsar v mhacirdn tkil olunan ura yolu
il hll edilmlidir. Bu cr ziddiyytli szlr onun hr bir rait uyun
olaraq z fikrini dyimsin akar dlildir.
Indi is Maviynin li ()-n nmayndlri il apard mzakirnin
davamn qeyd edirik. ibs ibni Ribi dedi:Ey Maviy, sni and verirm bir
olan Allaha, gr mmar Yasiri sn verslr, onu ldrrsnmi? Halbuki
Peymbr (s) mmarn barsind "Onu n zlmkar qvm ldrckdir" "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), -ci cild, sh.21-22; "VqtuSiffeyn", sh.196; "Tarixi-Tbri", -c cild, sh.2-3
1

54

dey buyurmudu.
Maviy dedi:Allaha and olsun, gr li Smyynin olu mmar
mnim ixtiyarmda qoysa, onu Osmann qulam Nailin vzind ldrrm!
ibs dedi:Yerin-gyn Allahna and olsun ki, daltli yol semmisn!
Tk olan Allaha and olsun ki, he vaxt Smyynin olunu ldr
bilmzsn! gr bu ii grmk istsn, onda grk balar bdndn ayrlsn
v yer znn bu qdr geniliyi il sn dar glsin.
Maviy dedi:Yer mn dar gls, sn mndn d ox dar glr!
Bu yerd danqlar sona atd v nmayndlr he bir msbt ntic
ld edilmdn, Maviynin tfkkrnd azacq bel dyiiklik hasil
olmadan geri qaytdlar. Maviy Ziyad ibni Hfsni ard v onun
qidsin tsir ed bilcyini fikirldiyi n tklikd shbt etmk
istdiyini bildirdi.
Maviy dedi:li qohumluq laqlrini ksmi, bizim imammz
(Osman) ldrm, onun qatillrini gizltmidir. Sn gl z qbil v
qohum-qrbanla birlikd biz kmk et. Sz verirm ki, qlbdn sonra
iki byk hrin (Kuf v Bsrnin) hansnn hakimliyini istsn sn
verim.
Ziyad ibni Hfs dedi:Prvrdigarm trfindn olan dlil v Onun
mn verdiyi nemtlr gr he vaxt cinaytkarlara arxa durmaram! 1
Bu szlri deyib Maviynin yanndan xd. mr As da bu
mzakirlrd itirak edirdi. Maviy ona dedi: Biz onlarn hans biri il
danrqsa, ox yax cavab verir. Hamsnn ryi bir rk kimidir,
mntiqlri d birdir.2

MAVIYNIN
HZURUNDA

NMAYNDLRI

IMAM

()-IN

Nfuzlu xsiyytlri gndrmkd Imam ()-n mqsdi bu idi ki,

Maviynin tutduu mvqeyi dyidirsin v bu msl mzakir yolu il
hll edilsin. Halbuki Maviynin bu id mqsdi mharibnin gediini
txir salmaqla Imam ()-n qoununda ixtilaf yaratmaq idi. O bilirdi ki, li
() onun kimilrin qarsnda tutduu mvqeyi he vaxt dyimz. Maviy
Hbib, rhbil v Mni li ()-n hzuruna gndrdi. Onlarn mntiqi el
Maviynin mntiqi idi. slind onlar Maviynin szlrini artrbskiltmdn tkrar edn carlar idilr.
Indi onlarn Imam ()-la apardqlar mzakirni qeyd edirik. Hbib
dedi:Osman hidayt olunmu bir xlif idi, siz onun haqqn tapdalayaraq
onu ldrdnz. Onun qatillrini thvil verin, onlardan qisas alaq. gr sn
onu ldrmdiyini desn, onda hakimiyytdn geri kil v onu uraya
tapr. Camaat hr ksi ses, o da xlif olsun.
Hbibin szlri ox sst v sassz idi. vvlc Imam ()- dlilsizBurada hminin bir Quran aysin d istind olunmudur ("Qss" sursi,
ay:17)
2 "Vqtu-Siffeyn", sh.199; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.148; "TarixiTbri", 3-c cild, sh.3; "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-hdid), 4-c cild, sh.2
1

55

sbutsuz olaraq xlifnin qtlind gnahlandrb zn xlifnin mdafiisi

hesab edir. Sonra is Imam ()-n bu ii grmdiyini qbul edir v ona deyir
ki, xilaftdn knara kilsin. Sanki onun szlrinin hams son sz n
bir mqddim imi. Buna gr d Imam () qtiyytl bildirdi:Sus! Snin
hkumt aid olan ilr mdaxil etmy, bizim idn gtrlmyimizi
tlb etmy haqqn yoxdur! Snin bel bir slahiyytin yoxdur v ona da
layiq deyilsn.
Hbib dedi:Allaha and olsun ki, zn xolamadn bir vziyytd
grcksn!
Imam () buyurdu:Sn he nsn! Get z svari v piyadalarn bir yer
y! Snin lindn he bir i glmz!
rhbil dedi:Mn d el Hbib deynlri deyirm. Ona verdiyin
cavabdan baqa bir szn d varm?
Imam () buyurdu:Bli! Sn v snin dostuna baqa bir cavab da
varmdr. Allah z Peymbrini seib onun vasitsi il insanlar zlaltdn
xilas etdi. Nhayt, o z risaltini yerin yetirdikdn sonra Allah onu layiq
bildiyi yer (cnnt) gndrdi. Sonra camaat bu Bkri onun caniini kimi
qbul etdilr. bu Bkr d mri zn caniin sedi... Sonra Osman
hakimiyyti l ald. Camaat onun grdy (yaramaz) ilr etiraz edib,
hcum edrk onu ldrdlr. Sonra onlarn ilrindn knarda olduum
halda mn pnah gtirdilr. Onlar ox israrla mn beyt etdilr. vvlc
bunu qbul etmdim, yen d israr edrk dedilr: "mmt sndn
baqasnn xilaftin raz deyildir. Biz bundan qorxuruq ki, sninl beyt
etmsk, ikitirlik yarana bilr." Buna gr d mn onlarn beytini qbul
etdim. Tlh v Zbeyr d mniml beyt etdilr, lakin sonradan beyti
pozdular. Sonra Maviy mniml mxalift qalxd. Onun n dind bir
xidmti var, n d islamda yax bir kemii. O, (Mkknin fthind
sirlikdn) azad edilmidir, z d azad edilmiin oludur. O, mvi
hizbindndir. Onun atas hmi Allah v Onun Peymbri il dmn
olmudur. Onlarn hams islam mcburiyyt zndn, xlmaz vziyytd
qald n qbul etmilr. Sizin bu iiniz tccb edirik ki, n n onun
n qvv ymsnz, n n ona itat edir v Peymbr ailsini trk
edirsiniz. Siz n n Peymbrin hli-beytini qoyub baqalarna
qoulmusunuz?! Mn sizi Allahn Kitabna, Peymbrin snnsin, batili
mhv edib din nianlrini dirltmy dvt edirm. Bunu deyir v hr bir
mmin kii v qadn n Allahdan balanmaq istyirm. 1
gr tamah Tmim qbilsinin zahidi rhbil qlb almasayd v
onun islam tarixindn myyn qdr xbri olsayd, Imam ()-n szlrini
qbul edrdi. Lakin o, Imam ()-n haqq szlri qarsnda aciz qaldna
gr sz dyiib dedi: Osmann qtli barsind n deyirsn?! Onun
mzlumcasna ldrlmsin hadt verirsnmi?
Bu cr suallar bir peyam gtirnin vzifsi deyildi. Onun mqsdi
"Vqtu-Siffeyn", sh.200-202; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.148; "TarixiTbri", -ci cild, sh.4; "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 4-c cild,
sh.23-24
1

56

yalnz ynca bir-birin vurmaq idi. Bu msl barsind mhakim

yrtmk Osmann qtlinin sbblrini aradrma grkli etdiyindn Imam
() onu tsdiq etmdi. Onlar da el bunu bhan edrk xb getdilr v
dedilr:"Hr ks onun mzlumcasna ldrlmsin hadt verms, biz
ondan bezarq!"
Imam () onlar bu aynin akar nmunsi hesab etdi:"Sn llri v
karlar, arxa evirdiklri vaxt anlada bilmzsn; v sn korlar
zlaltlrdn hidayt gtir bilmzsn. Sn yalnz Bizim aylrimiz iman
gtirn v haqqn qarsnda tslim olan kslr sz eitdir bilrsn." 1

ON YEDDNC FSL

SIFFEYN
MHARIBSININ
HLL EDILMSI

MQDDRATININ

Imam () sbir v mtinlik nmunsi idi. O, Maviynin mxaliftiliyi

qarsnda hmi mlayim davranrd. Amma vzif v ryast sevdas
Maviyni zn el mftun edib aldatmd ki, nmaynd gndrib ona
yd-nsiht vermyin ninki faydas olmad, stlik onu daha da inadkar
etdi. Imam () arsizlikdn qrara ald ki, mslni mharib il hll etsin,
z qiymtli vaxtn daha bundan artq hdr etmsin, bu "xrng virusunu"
islam cmiyytinin orqanizmindn qoparb atsn.
Islamda cihad qanunlarndan biri d budur ki, gr islam hkumti bir
qrupla dinc yana yaamaq barsind mqavil balasa, onda bu mqavil
mhtrmdir. gr islam hakimi ld olan mlumatlara sasn, qar trfin
mqavilni pozmaq niyytind olduunu v xyant etmk istdiyini hiss
ets, onda cld hrkt edir, mqavilnin artq lv olunduunu bildirir v
mhariby balayr. Qurani-Krim bu msly toxunaraq buyurur: "Hr
vaxt bir qvmn xyant edcyindn qorxsanz, onlarla olan mqavilni
daltli kild lv edin, nki Allah xainlri sevmz."2
Bu qanun gstrir ki, islam dini daltin v xlaq normalarnn
qorunmasna xsusi diqqt yetirir, dmnin sz-shbt v rftarndan
xyant nianlri grns bel, xbrdarlq etmdn dmn yr
edilmsin icaz vermir. Imam () Siffeynd bu qanunun gstriindn d
artq diqqt yetirirdi. nki onunla Maviy arasnda "dinc yana yaamaq"
bard bir mqavilnin balanmadna, yalnz haram aylarda hrbi
toqqumann qadaan olduuna v nticd sakitliyin bir mddt Siffeyn
hakim olmasna baxmayaraq, amllarn bu sakitliyin Mhrrm ayndan
sonra da qvvd qalacan gman etmsinlr dey, Imam () Mrsd ibni
Haris frman verdi ki, Mhrrm aynn axrnc gn gnbatan a am
ordusunun qarsnda dayanb uca ssl desin:Ey am hli, mirlmminin deyir: "Mn siz mhlt verdim v mharib iind sbir etdim ki,
haqqa doru qaydasnz. Allahn Kitabndan dlil gtirib sizi ona trf dvt
etdim, lakin siz tyanlqdan l kmdiniz. Bel bir raitd mn hr bir
1
2

"Nml" sursi, ay:80-81

"nfal" sursi, ay:58

57

aman qarlql kild ardan gtrdm. Allah xainlri sevmz."1

Bu xbr Maviynin qounu n oxunduqda hr iki trfd canlanma
yarand v dyn trflr ordunu nizama salmaa baladlar. Cinahlarn
srkrdlri tyin edildi. Imam () z qoununu aadak ardcllqla tnzim
etdi: mmar Yasir svarilrin, bdllah ibni Bdil Xzai piyada
qounlarnn ba srkrdsi tyin edildi, ordunun mumi bayra Haim ibni
tby taprld. Sonra Imam () qounu hissysa cinah, sol cinah v
mrkzi cinaha bld. Ymnlilri ordunun sa trfind, Rbi qbilsinin
mxtlif axlrini sol trfd v ksriyyti kufli v bsrli olan Mzr
qbilsinin phlvanlarn ordunun mrkzind yerldirdi. Bu blmnin
hr birini svarilr v piyadalara bld. Sa v sol cinahlara s ibni
Qeysl bdllah Ibni Abbas, hr iki piyada qounu n d Sleyman ibni
Srd il Haris ibni Mrrni tyin etdi. Sonra hr bir qbilnin bayran
onun basna taprd. Ibni Mzahim "Vqt-Siffeyn" kitabnda hr biri
bir qbily mxsus olan iyirmi alt bayraq olduunu qeyd edir. 2
Maviy d z qoununu hmin trtibl tnzim etmy balad,
srkrdlri v bayraqdarlar tyin etdi. Sbh a hlledici dyn ba
vermsi qti oldu. Imam () z qoununun iind ayaa qalxb uca ssl
dedi: "Onlar sizinl mhariby balamaynca siz dy balamayn.
Allaha krlr olsun ki, sizin bu dyd dlil v sbutunuz vardr. Onlar
dy balayana kimi sizin balamamanz linizd baqa bir sbutdur.
Onlar mlub etdiyiniz vaxt siz arxa evirib qaanlar v yarallar
ldrmyin. Dmnin vrtini amayn, ldrlnlrin burun-qulan
ksmyin. Onlarn drglrin atdnz vaxt prdlri yrtmayn, mnim
icazm olmadan he kimin evin girmyin, dy meydannda l
keirdiyiniz eylrdn baqa dmnin he bir mal-dvltin l vurmayn.
He bir qadna, hrnd sizin znz, sizin byklriniz, asaqqallarnza
nalayiq sz des bel, ziyyt vermyin. nki onlar ql v qdrt
chtindn zif olurlar. Onlar mrik olan vaxtda da biz mr olunmudu ki,
onlara l vurmayaq. gr cahiliyyt dvrnd bir kii lik, yaxud dmirl
bir arvada hml etsydi, bu i onun n ar saylrd v onlarn vladlar
sonralar bu i gr mzmmt olunurdular."3
mirl-mminin li () Cml, Siffeyn, Nhrvan dylrind z
sgrlrin bel tvsiy edirdi: "Ey Allah bndlri, Allah il mxalift
etmkdn qorxun! Gzlrinizi aa saln v ssinizi alaldn, az dann.
znz dmnl mbariz edib lbyaxa olmaa, dil mdafi olunmaa
hazr edin. Mtin v mhkm olun, Allah yad edin ki, nicat tapasnz.
Ixtilafdan v ikitirlikdn uzaq olun ki, sstlmysiniz v vktiniz,
zmtiniz aradan getmsin. Sbirli olun, Allah sbir ednlrldir."
"Kamil" (Ibni sir), 1-ci cild, sh.25; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.5; "VqtuSiffeyn", sh.202-203; "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.387
2 "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 4-c cild, sh.24-26; "VqtuSiffeyn", sh.205
3 "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.149; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.6; "VqtuSiffeyn", sh.203-204; "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 4-c cild, sh.26
1

58

Imam ()-n szlri sona atdqda on bir crg dy il birlikd

dmnin qarsnda bayraq qaldrd. Onun qoun bilmlri el tnzim
olunmudu ki, bzilri Iraqda, bzilri is amda yaayan qbillrin zvlri
dyd bir-birinin qarsnda qrarlardlar. Ilk gnlrd dy ox yava
gedirdi, hl d dyn dayandrlmas v barq siyasti hr iki trf
mid verirdi. Trflr gnortaya qdr dyr, sonra dy saxlayrdlar.
Lakin sonralar dy iddtlndikd sbhdn gecy kimi, htta gecnin bir
vaxtna kimi davam edirdi. 1

DYLRIN HRKTI
Sfr aynn birinci gn Imam ()-n ordusundan Malik tr, am
ordusundan is Hbib ibni Mslm z sgrlri il birlikd dy
meydanna gldilr, gnn bir hisssini vurudular. Hr iki trfdn lnlr
oldu. Sonra bir-birindn aralanb z drglrin qaytdlar.
Ikinci gn Imam ()-n trfindn Haim ibni tb bada olmaqla bir
dst svari v piyada, am ordusu trfdn d bl-vr Slmi el hmin
qaydada meydana daxil oldular, svarilr svarilrl, piyadalar da
piyadalarla dy baladlar. nc gn Imam ()-n trfindn mmar,
Maviy trfdn is mr As z qounu il meydana girdilr v onlarn
arasnda iddtli dy ba verdi.
mmar am qoununun qarsnda dayanb uca ssl dedi:Allahla,
Peymbrl davt aparan, mslmanlara zlm edn, mriklr kmk
edn bir adam tanmaq istyirsinizmi?! Allah z dinini akar edib
Peymbrin kmk etmk istynd bel bir xs drhal rbt zndn
yox, qorxudan, z d zahird islam qbul etdi. Peymbr vfat etdikd o,
mslmanlarn dmni, gnahkarlarn dostu oldu. Ey camaat, bilin v agah
olun, dediyim bu xs el Maviydir. Onu lntlyin v onunla mbarizy
qalxn. O, Allah nurunu sndrmk, Allah dmnlrin kmk etmk
istyir.
Bu vaxt bir nfr mmara dedi ki, Rsuli-krm (s) buyurub:
"Camaatla, islam qbul etdiklri vaxta qdr vuruun, islam qbul
etdilrs, onlarn qan v mal-dvlti toxunulmazdr."
mmar onun szn tsdiq edib dedi:mvi hizbi el ilk gndn islam
qbul etmmidir; onlar islam zahird qbul etmi, zlrin dost-tan
tapana kimi kfrlrini mxfi saxlamlar. 2
mmar bu sz deyib svari qounun srkrdsin amllarn
svarilrin hcum etmk mrini verdi. Hcum mri verildi, lakin amllar
onlarn qarsnda mqavimt gstrirdilr. Sonra piyadalarn srkrdsin
hcum mri verdi. Imam ()-n qounu ciddi bir yrl dmn qoununu
darmadan etdi, mr As z yerini dyidirmy mcbur oldu. mr As
mmarn iltdiyi taktikaya kedi. mmar mvi hizbini v onun balarn
"Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.387-388; "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bilHdid), 4-c cild, sh.27; "Vqtu-Siffeyn", sh.214-215
2 "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 3-c cild, sh.7; "Vqtu-Siffeyn",
sh.215-216
1

59

kafir adlandrmaqla dmnin sflrini hycana gtirmidi. Bunun

mqabilind mr As da niznin ucuna qara bir para balayb yuxar
qaldrd. Bu paran n vaxtsa Peymbr (s) ona vermidi. Gzlr ona
dikildi v sz-shbt baland. Imam () hr hans bir fitnnin bruz
etmsinin qarsn almaq n drhal mslni z dostlarna
aydnladrmaa balayb dedi: Bilirsinizmi ki, bu bayran srgzti
ndir?! Bir gn Peymbr (s) bu bayra l xatd v zn islam
qoununa tutub dedi:Kim onu, iindki eylrl birlikd gtr bilr?
mr As dedi:"Onun iind n var?" Peymbr (s) buyurdu:"Budur
(onda bel yazlb) ki, he bir mslmanla vurumasn v he bir kafir
yaxnlamasn." mr As onu bu rtl gtrd, amma Allaha and olsun ki,
mriklr qoulub v bu gn mslmanlarla vuruur. rdyi yaran v
insan yaradan Allaha and olsun, bunlar smimi qlbdn yox, zd iman
gtirmidilr, z kfrlrini d gizldirdilr. Kfrlrini akar etmk n dost
tapdqlar zaman, z davtlrini yenidn baladlar. Amma zahird namaz
trk etmdilr.
Drdnc gn Imam ()-n trfindn Mhmmd Hnfiyy, am
qounundan is beydullah ibni mr bir dst il dy giridi. iddtli
dy baland. 1 beydullah Mhmmd Hnfiyyy xbr gndrdi ki,
gl tkbtk vuruaq. Mhmmd irli xmaq istdi, lakin Imam ()
hadisdn xbr tutduqda drhal atn oluna trf apd, mr etdi ki,
dayansn. Sonra z atn beydullaha trf srd v dedi: Mn sninl
vuruacaam. Gl qabaa!
beydullah bu sz eidnd bdni lrzy dd v dedi:Mn sninl
dymk istmirm!
Sonra atn dndrib meydandan uzaqlad. Bu vaxt hr iki trfin
qounlar bir-birindn aralanb z drglrin qaytdlar.
38-ci ilin sfr aynn beind bazar gn iraqllarn srkrdsi Ibni
Abbas, amllarn srkrdsi is Vlid ibni tb olmaqla iki qoun blmsi
dy balad. Ar bir dydn sonra gnorta vaxt dy dayandrb z
qrargahlarna qaytdlar. Bu vaxt amllarn srkrdsi bdl-Mttlib
vladlarn nalayiq szlrl symy balad. Ibni Abbas onu mbarizy
ard, lakin o qorxub meydan trk etdi.
am ordusunun dylri islam tarixi v hqiqtlr bard kar, kor v
mumiyytl xbrsiz idilr. gr bel olmasayd, Qurann akar kild
fasiq adlandrd bir adam onlara rhbrlik etmzdi. Bel ki, Qurani-Krim
Vlidin barsind buyurur: "gr fasiq bir adam siz bir xbr gtirs
(szn drhal qbul etmyin v) onun barsind axtar aparn."2
Digr bir ayd onun barsind bel buyurulur: "Mgr mmin olan bir
xs fasiq kimidirmi?! He vaxt brabr deyildirlr."
Bu dylrd bir oxlar ldrlr, trflr he bir msbt ntic ld
etmdn z yerlrin qaydrdlar, lakin buna baxmayaraq Imam ()-n,
"Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.388
"Hucurat" sursi, ay:6 "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.7; "Kamil" (Ibni sir), 3c cild, sh.150; "Vqtu-Siffeyn", sh.221-222; "Murucuz-zhb", sh.388
1
2

60

mmarn v Ibni Abbasn szlri hqiqti amllara aydnladrrd. Bu

zaman Maviynin iddialarnn sassz olmas myyn qdr sbuta yetdi.
Buna gr d dyn beinci gn imr ibni brh Hmeyri bir dst
am qarisi il birlikd li ()-n trfin kedi. Onlarn nura trf z
gtirmlri Maviynin qoununu bryn zlmti gstrirdi.
amn syankar rhbri bu kimi hadislrin yenidn tkrarlanacandan
brk qorxuya dmd. Bir gn mr As Maviyy dedi:Sn
Mhmmdl yaxn qohum v islamda byk nfuza malik olan bir adamla
vurumaq istyirsn. O fziltd, mnviyytd, mharib fndlrini
bilmkd misilsiz bir adamdr. O, sninl mharibd Mhmmdin azsayl
dostlar, qhrmanlar, qarilr v n raftli adamlarla birlikd sninl
mhariby glmidir. Mslmanlar onlara xsusi zmt gz il baxrlar.
Grk amllar n tin raitd qoyasan v mharibnin uzanmas onlarda
ruhi yorunluq yaratmam onlar tamahlandrasan. Sn hr eyi unudursan,
amma bunu unutma ki, sn batil yoldasan.
Maviy onun szlrindn baa dd ki, amllar dy meydanna
czb edn sbblrdn biri batinind tqva v imandan he bir sr-lamt
olmasa da zahird zn dindar, mmin v tqval gstrmsidir. Buna gr
d bir minbr dzldilmsini mr etdi, sonra srkrdlri yanna arb
minbr xd, din v rit n rk ars keirn bir adam kimi gz
yalar axdaraq dedi:"Ey camaat, cannz v banz biz taprn!
Sstlmyin v kmyinizi sirgmyin. Bu gn ox thlkli bir gn,
hqiqtin qorunub-saxlanmas gndr. Siz el bir adamla mbariz
edirsiniz ki, o, beyti sndrm, nahaq yer qan axtmdr. Gylrd he
kim onu zrl hesab etmir."
Ondan sonra mr As minbr xd, Maviynin szlrin oxar szlr
dandqdan sonra minbrdn endi. 1

IMAM ()-IN IXII

Maviynin mkr iltmkl, zn dindarla vurmaqla amllar
mbarizy dvt etmsi xbri Imam ()-a atdqda hamnn bir yer
ymasna dair gstri verdi. Ravi deyir: Imam z kamanna syknmi
v Peymbrin dostlarn trafna ymd. O, camaat Peymbr
shablrinin onun trafnda olmasndan agah etmk istyirdi. O, Allaha
hmd-sna etdikdn sonra dedi:"Camaat! Szlrim qulaq asn, yadda
saxlayn ki, zn bynmyin mnyi mr v frmandan xmaq,
lovaln mnyi is kibr v zn grmkdir. eytan siz pu v batil
vdlr vern bir dmndir. Agah olun: mslman mslmann qardadr.
Nalayiq szlr danmayn v (bir-biriniz) kmyinizi sirgmyin. rit
bir, onun yollar da dzdr. Hr ks o yolu tutsa, ona qoar v hr ks o yolu
trk ets, ondan xm olar. Hr ks d ondan ayrlsa, mhv olmudur.
mantdar saylan, lakin xyant edn, yaxud vd verib ona ml etmyn,
dananda yalan danan adam mslman deyildir. Biz rhmt ailsiyik,
"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.180; "Vqtu-Siffeyn",
sh.222
1

61

szlrimiz doru, mllrimiz stndr. Peymbrlrin sonuncusu da,

islamn rhbrliyi d, Allah kitabnn qarilri d bizdndir. Mn sizi Allaha
v Peymbr, hminin Allah dmnlri il cihada, Onun yolunda
mqavimt gstrmy, razln ksb etmy, namaz qlb, zkat vermy,
Allah evini ziyart etmy, Ramazan aynn orucunu tutmaa, beytl-mal
onun z sahiblrin atdrmaqda almaa dvt edirm. Dnyann qrib
ilrindn biri d budur ki, mvi slalsindn olan Maviy v mr As
camaat dindarla tviq etmyi qrara almlar. Bilirsiniz ki, mn
Peymbrl he vaxt mxalift etmmim, qhrmanlarn qorxudan geri
kilib bdnlri lrzy ddy vaxt mn canm ona qalxan etmim.
Allaha krlr olsun ki, mni bu fziltl ziz etdi. Allahn Rsulu, ba
mnim sinmd olan halda can verdi. Ona tklikd qsl verdim; mlklr
onun pak csdini o yana-bu yana dndrirdilr. Allaha and olsun ki, hanssa
bir mmt z peymbrlrinin vfatndan sonra ixtilafa dar olublarsa,
(hmin vaxt) batil hli haqq hlin qlb albdr. 1
Bu zaman o hzrtin imanl dostu v vfal silahda mmar camaata
dedi:Imam siz bunu bildirmk istyir ki, mmt n iin vvlind dzgn
yol sedilr, n d axrnda.
Ibni Mzahimin yazdndan aydn olur ki, Imam () bu szlri sfr
aynn altsnda, bazar ertsi gn (axama) buyurmu, axrda da fitnfsadn kkn ksmk n ordunun hrtrfli hcuma kemsini
istmidi.
Imam () sfrin yeddisind, rnb axam gn ordunu ktlvi
hcum n hazrlad v bir xtb sylyrk dy taktikasn byan etdi.

ON SKKZNC FSL

MUMI HCUMLAR BALANIR

Qanl Siffeyn mharibsinin balanmasndan skkiz gn keirdi, ara-sra
hcumlar v zirehli qoun blmlrinin mhdud hrkti bir ntic
vermmidi. Imam () mmkn qdr n az tlfat vermk yollarn
fikirlirdi. z d arxayn idi ki, mhdud daird aparlan dylrin
tlfatdan baqa he bir nticsi yoxdur. Buna gr d sfr aynn
skkizind (rnb axam) ay inda z kmkilrin bel bir xtb
syldi:O Allaha kr olsun ki, Onun sndrd ey bir daha dzlmz,
mhkmltdiyi ey d he vaxt snmaz. gr O istsydi, bu mmtdn,
yaxud baqa mxluqlardan htta iki nfr bel, bir-biri il ixtilaf etmzdilr,
fzilti az olanlar fzilt sahiblrinin fziltini inkar etmzdilr. Qzavqdr bizi v bu qrupu bura kib gtirdi v bizi bir-birimizl qar-qarya
qoydu. Hammz Allahn hzurundayq. gr ists, zalmlar tkzib v
haqq akar etmk n zabn nazil olmasn srtlndirr. O, dnyan
ml, axirti is mllr mkafat verilmsi evi etdi ki, pis ml sahiblrini,
yaramaz mllrin gr czalandrsn, yax ml sahiblrini is yax
"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 4-c cild, sh.181-182; "VqtuSiffeyn", sh.223-224
1

62

mllrin gr mkafatlandrsn. Agah olun v bilin ki, Allahn istyi il

sabah dmnl qarlaacaqsnz. Bel is, bu gec daha ox namaz qlb
Quran oxuyun, Allahdan qlb istyin. Sabah is onlarla ciddiyytl v
ehtiyatla qarlan v z iinizd doruu olun."1
Imam () getdikdn sonra sgrlr z silahlarn hazrlamaa v dy
n lazm olan eylri yerbyer etmy baladlar. Imam () sfr aynn
skkizind, rnb gn frman verdi ki, bir nfr amllarn qarsnda
dayanb onlarla dy hazr olduqlarn elan etsin.
Maviy d Imam () kimi, z qoununu trtib salaraq mxtlif
dstlr bld. Hms, Ordon, Qnsr halisi onun qoununun mxtlif
cinahlarn tkil edirdi. Zhhak ibni Qeys Frhi bada olmaqla amllar
Maviyni qoruma hdsin aldlar v onu hat etdilr ki, dmnin
mrkz (Maviynin qrargah olan yer) nfuz etmsinin qarsn
alsnlar. Qounun bu kild nizama salnmas mr Asn xouna glmdi v
bu id Maviyy kmk etmk istdi. Buna gr d birlikd baladqlar
hd-peyman (yni qlb alacaqlar tqdird Misrin hakimiyytinin mr
Asa verilmsini) Maviyy xatrlatd v dedi:Hms qbilsinin
srkrdliyini mn ver v bl-vri bu idn gtr.
Maviy bu tklifdn sevinib xohal oldu v drhal bl-vrin yanna
bir adam gndrdi ki, ona bel desin: "mr Asn mharib ilrind yax
tcrbsi vardr, amma bu tcrb mnd v snd yoxdur. Mn onu svari
qoun blmlrinin srkrdsi semim. Sn baqa bir yer get."
mr As Misr hakim olmaq midi il iki olunubdllah v
Mhmmdi ard, z tcrbsi v fikri sasnda bir qoun nizama sald,
gstri verdi ki, zirehli paltarda olanlar n cbhd, zirehsizlr is arxa
cbhd yerlsinlr. Sonra olanlarna dedi ki, crglrin arasnda
gzirk onlarn nizam-intizamna dqiq nzart etsinlr. Bununla da
kifaytlnmyib z d dstlrin arasnda hrkt etmy, onlarn nizamintizamn yoxlamaa balad. Sonra Maviy kimi qounun ortasnda
minbr xd. Ymnlilr onun mhafizsini z hdlrin aldlar. O mr
vermidi ki, hr ksin minbr yaxnladn hiss etsniz, drhal ldrn. 2
Bir adamn mharib etmkd mqsdi qdrt v rhbrliy atmaq
olsa, onda zn mhafiz etmk n oxlu adam tyin etmlidir. Lakin
gr mqsdi ali-insani mqamlara, mnvi kamallara atmaq olsa, onda z
mram v mqsdi yolunda lmdn he bir qorxusu olmaz. Buna gr d
Imam ()- he bir ks mhafiz etmirdi, stlik o hzrt z atna minib
frman verir, qouna rhbrlik edir, qorxulu nrlri il am phlvanlarnn
canna vlvl salr v iti qlnc il onlar biib-tkrd.
Rhbrlik slubunda mvcud olan frqlr mqsdlrdki frqlrdn irli
glir. hadt arzusu il olan bir mdniyyt axirt olan etiqaddan v
znn haqq olmasna inaml olmaqdan dour. Amma lmdn qorxmaq, z
"Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.. "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 5-ci
cild, sh.182; "Vqtu-Siffeyn", sh.225; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.150
2 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.182; "Vqtu-Siffeyn",
sh.226
1

63

cann qorumaq n baqalarn qurban etmk dnya hyatna ballqdan

v qeyb almini inkar etmkdn irli glir.
Maraqldr ki, mr Asn olu bu hqiqti etiraf edrk Imam ()
barsind bel demidi: "Bunlar ilahi bir mqsdl meydana glmilr v
hadtdn sla qorxular yoxdur."
mr Asn Maviyy xeyirxahlq gstrmsi ona mhbbtdn v ya
onun qlb almasna almaq n deyildi. O yalnz z mnafeyini
nzr alaraq onun qlb almasn istyir v Maviy il mvrt edib z
ryini sylyrkn hmi onu vurulayrd. Onlarn aada qeyd olunan
shbtlrind bu hqiqt aydn olur:
Maviy:Tez ol, qounu nizama sal!
mr As:Bu rtl ki, hkumtim zm n olsun!
Maviy, Imam ()-dan sonra mr Asn ona rqib xacandan
qorxduu n drhal sorudu:Hans hkumt?! Misrin hkumtindn
baqa bir ey d istyirsnmi?!
mr As:Mgr Misir cnntin vzi ola bilrmi?! Mgr lini
ldrmk odu he vaxt snmyn chnnm zab n mnasib qiymt ola
bilrmi?!
Maviy bu szlrin qoun arasnda yaylacandan qorxub hycanla
dedi:Astadan dan, szlrini bir ks eitmsin!"
mr As Misr hakim olmaq arzusu il amllara dedi:"Ey am
sgrlri! z sflrinizi nizama saln, balarnz z Allahnza icar verin.
Allahdan kmk istyin, hm Onun dmnlri, hm d z dmnlrinizl
cihad edin! Onlar ldrn, Allah onlar ldrb mhv etsin!" 1
O biri trfdn d Imam () bir at istdi, ona a rngli bir at gtirdilr ki,
ox gcl v cld idi, iki cilovla cilovlanrd. Imam () onun yynini lin
alb bu ayni tilavt etdi: "Pak v mnzzhdir o Allah ki, minik
heyvanlarn bizim n ram etdi, halbuki bizd o qdrt v bacarq yox
idi. Hammz Ona trf qaydacaq."
Sonra llrini qaldrb bel dua etdi: "Ilahi, qdmlr Sn trf
gtrlr, bdnlr ziyyt dr, qlblr aylr, llr gy qalxr, gzlr
alr... Ilahi, biz Peymbrin hyatda olmad bir zamanda dmnin
oxluundan, arzu v istklrimizin prakndliyindn Sn ikayt edirik.
Ilahi, biziml bu tayfa arasnda haqq sasnda hkm et! Sn hakimlrin
n yaxssan."2
Nhayt, sfr aynn skkizind, rnb gn hrtrfli hcumlar
baland. Sbhn vvlindn gecy kimi davam edn bu dyd trflr
msbt bir ntic ld etmdn z mvqelrin qaytdlar. Cm axam
Imam () sbh namazn qaranlqda qld v dua oxuyandan sonra z
hcumu balad. Onun trafndaklar da hr trfdn dy giridilr. 3
"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.189-190; "VqtuSiffeyn", sh.237
2 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.186; "Vqtu-Siffeyn",
sh.230-231
3 "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.151; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.8
1

64

Hcumdan vvl Imam ()-n etdiyi duann bir hisssi bel idi: "Ilahi,
gr bizi z dmnin qalib etsn, bizi zlm etmkdn saxla v
qdmlrimizi haqq n mhkmlt. gr onlar biz qlb alsalar, biz
hadt nsib et, dostlarmdan sa qalanlar is fitnlrdn saxla!1

IMAM ()-IN QOUNUNDAKI

ALOVLU IXILARI

SRKRDLRIN

Hr bir ordunun byk xsiyytlrinin v qoun balarnn xlar

byk bir tbliat saylr. ox hallarda kiik bir xitab byk bir ordunu
hycana gtirir v qlby zmin yaradr. Buna gr d sfr aynn
doqquzunda, cm axam gn Imam ()-n qounundak byk
xsiyytlr x etmy baladlar. Imam ()-n zndn lav, bdllah
ibni Bdil, Sid ibni Qeys v Malik tr x edrk hr biri xas bir
mntiql qounu dmnlr qar yr tviq etdilr. 2 Bu mddtd
myyn hadislr d ba verdi ki, onlarn bzilrini qeyd edirik:

1-KIM BU QURANI LIN ALAR?!

li () dy balamazdan vvl hccti tamam etmk n z
sgrlrin dedi:Kim bu Quran lind tutub amllar ona dvt ed bilr?
Bu vaxt Sid adl bir cavan ayaa qalxb z hazrln bildirdi. Imam ()
z szn bir daha tkrar etdi. Yen d hmin olan yerindn qalxb dedi ki,
mn hazram. li () Quran ona verdi v o, Maviynin qoununa trf
yolland. Qounun qarsnda dayanb onlar Allahn Kitabna ml etmy
ard, lakin ox kemdn dmn trfindn hid edildi. 3

2-IKI HCRN MHARIBSI

Hcr ibni di Kindi Peymbrin hzuruna glib islam qbul etmi,
sonralar da li ()-n smimi dostlar v mdafiilrindn biri olmudu. O,
Imam ()-n bir ne sadiq dostu il birlikd Maviynin clladlar
trfindn "Mrc-zra" adl yerd (amn tqribn iyirmi kilometrliyind
yerlir) qtl yetirildi. Tarixd o, "Hcrl-xeyr", amma onun misi Hcr
ibni Yzid "Hcr-rr" ad il tannr.
Tsadfn bel bir gnd yaxn qohum olmalarna baxmayaraq, bu iki
Hcr bir-biri il qarladlar. vvlc Hcr-rr onu mbarizy dvt
etdi. Onlar niz il dyn zaman Maviynin qounundan Xzeym adl
bir nfr Hcr ibni Yzidin kmyin gldi v Hcr ibni dini niz il
vurdu. Bu vaxt Hcrn dostlar Xzeymy hcum edib onu ldrdlr,

"Vqt Siffeyn", sh.232

"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.186; "Vqtu-Siffeyn",
sh.234; "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.188
3 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.196; "Vqtu-Siffeyn",
sh.144
1
2

65

lakin Hcr ibni Yzid qab cann qurtard. 1

3-BDLLAH IBNI BDILIN AM ORDUSUNUN SOL

CINAHINA HCUMU
Peymbr (s)-in yaxn shablrindn olan bdllah ibni Bdil Xzai
Imam ()-n ordusunda adl-sanl srkrdlrdn idi. O, nfsin saflnda,
inqilabi ruhiyyd v catd (Malik trdn sonra) dillr zbri idi. Sa
cinahn rhbrliyi ona, sol cinahnk is bdllah Ibni Abbasa taprlmd.
Iraql qarilr mmar Yasirin, Qeys ibni Sdin v bdllah ibni Bdilin
trafna toplamd. 2
bdllah hcuma kemzdn qabaq z silahdalarna dedi:Maviy
znn layiq olmad bir mqam iddia edir; o hmin mqamn hqiqi
sahiblri il mbarizy qalxm, batil bir mntiql haqla dy glmidir.
O, l rblri v mxtlif hizblrl (dstlrl) birlikd hcuma kemi,
aznlq v zlalti onlar n gzl cilvlndirmidir. Allaha and olsun! Siz
Allah trfindn olan bir nurun v aydn dlilin saysindsiniz. Tyanlar
v zlmkarlarla mbariz edin, onlardan qorxmayn. Sizin linizd Allah
trfindn olan bir Kitab ola-ola onlardan nec qorxa bilrsiniz?! Halbuki
(bu Kitab) aydn v qbul edilmi bir Kitabdr. Siz Peymbrl birlikd
olanda da onlarla vurumusunuz. Allaha and olsun, onlar indi d el o vaxtk
kimidirlr. Ayaa qalxn v Allah dmnlri v z dmnlrinizl
dymk n hrkt edin!3
O, sol cinahn rhbrliyini hdsin alaraq, iki zirehli paltar geydi, hr
lin bir qlnc gtrd v hcuma balad. El ilk hcumda Maviynin
qoununu yolun stndn qovub xartd v am ordusunun sol cinahnn
srkrdsi olan Hbib ibni Mslmni mlub etdi. O alrd ki, zn
Maviynin adrna yetirsin v fsadn kkn kssin. Maviy il,
lncy qdr onu mdafi etmk bard hd-peyman balayan keikilr
"be divar" klind onu hat etmidilr. Bu da bdllahn irlilmsin
mane olurdu. Lakin bu "divarlar" ox da tinlik trtmdn bir-birinin
ardnca squt etdilr. bdllah gcl hcuma kemsin baxmayaraq
Maviynin xeymsin atmam vurulub hid edildi. Tbri z tarixind
bu hadisni Ibni Mzahimin "Vqt-Siffeyn" kitabnda4 yazdna nisbtn
daha akar kild yazmdr. O, bel yazr:
bdllah dmn ordusunun sol cinahna, Malik tr d sa cinahna
hcum edirdi. Malik zirehli paltarda itmidi. lindki Ymn qlncn
endirnd, sanki ondan su tklr, qaldranda da parlts gzlri
qamadrrd. O, sa cinah darma-dan etdi v bdllah ibni Bdilin say
yz nfrdn ox olmayan Quran hafizlri il atd bir nqty atd,
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.195-196; "Vqt
Siffeyn", sh.342
2 "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.151
3 "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.151; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.9; "VqtuSiffeyn", sh.234
4 "Vqtu-Siffeyn", sh.248
1

66

dmni onlarn trafndan qovdu. Onlar Maliki grdkd sevindilr, drhal

Imam ()-n vziyytini sorudular. O hzrtin salamat olduunu v ordunun
sol cinahnda vuruduunu eitdikd, Allaha kr etdilr. Bu zaman
bdllah znn azsayl qounu il irlilmk v Maviynin keikilrini
ldrndn sonra onun zn tutmaq n israr edirdi. Lakin Malik ona
xbr gndrdi ki, irli getmsin, el olduu yerd dayanb, zn mdafi
etsin. 1
bdllah ildrm srtli bir hcumla keikilri darmadan edib
Maviyy ata bilcyini tsvvr edirdi. Buna gr d hr iki lind qlnc
olan halda z kmkilri il hcuma balad. Qarsna xan hr ksi bir
zrb il yer srirdi. Nhayt o qdr irlildi ki, Maviy z yerini
dyimy mcbur oldu. bdllahn bu hcumdak maraql ilrindn biri
hcum ednd "Ya lsarati Osman" deyrk Osmann intiqamn almaq
bard ar vermsi idi. Mqsdi d z qarda Osman idi ki, el bu dyd
ldrlmd. Lakin dmnlr baqa cr baa dr v heyrtd donub
qalmdlar: bdllahn camaat xlif Osmann intiqamn almaa
armas nec mmkn ola bilrdi?!
Nhayt, Maviy z canna ciddi kild thlk hiss etdi v sa
cinahn srkrdsi Hbib ibni Mslmy bir ne df xbr gndrdi ki,
onun kmyin atsn. Lakin Hbibin sylri he bir ntic vermdi: o,
bdllah geri qaytara bilmdi. Onunla Maviynin xeymsi arasnda ox
msaf yox idi. Maviy arsiz qalb keikilr mr verdi ki, da atmaqla
onunla dy girisinlr. Onlar bdllahn azsayl qoununa da atmaqla
hcum etdilr. bdllah yaraland v torpaa dd.2
Maviy qti bir thlkdn xilas olduu n ox sevindi, onun
csdinin stn gldi. Maviynin yaxn adamlarndan olan bdllah ibni
Amir z mmamsini bdllahn zn srdi v ona rhmt gndrdi.
Maviy onun zn amaa israr edirdi, lakin bdllah ibni Amir bu idn
imtina edirdi, nki aralarnda qdimdn dostluq var idi. Maviy onun
burun-qulan ksmycyin dair sz verdikdn sonra, Imam ()-n
catli srkrdsinin zn gr bildi. Gz bdllaha sataanda dedi:
Allaha and olsun ki, bu onlarn byydr! Ilahi, mni qalan iki qhrmana
tr Nxi v s Kindiyqalib et!"3
Sonra bdllah kimi misilsiz qhrmann cat v qhrmanl
barsind di ibni Hatmin erini oxudu. O erin ilk beyti beldir:
"Cngavr o ksdir ki, gr mharib ona di qcrtsa, o da el etsin,
gr qol rmasa, o da qolunu rmasn."4

"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.196; "Kamil" (Ibni sir),

3-c cild, sh.151-152
2 "Vqtu-Siffeyn", sh.242-246
3 "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.153-154; "Vqtu-Siffeyn", sh.246; "TarixiTbri", 3-c cild, sh.13-16; "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.398; "rhi-Nhclbla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.197
4 Yen orada
1

67

MHARIBNIN
DAVAM ETMSI

"LEYLTUL-HRIR"

QDR

Iki qoun arasnda sil dylr 38-ci ilin sfr aynn birind baland v
ayn on nd gnortaya qdr davam etdi. Tarixilr o ayn ortancl
gecsini "Leyltl-hrir" adlandrrlar. "Hrir" rb dilind itin ulamasna
deyilir, nki o gec Maviynin sgrlri aldqlar ar zrblr gr it
kimi ulayrdlar. Maviynin v mvilrin hkumtinin tamamil mhv
edilmsin az qalrd, amma bu zaman mr As hiyl ildrk Imam ()-n
qoununda ixtilaf yaratd v bellikl hlledici anlarda dy dayandrd.
Nhayt, ayn on yeddisind, cm gn hadis "hkmiyyt"l nticlndi
v mharibnin mvqqti olaraq dayandrlmas elan olundu. Tarixilr
Siffeyn hadislrini ayn onuna kimi trtibl, ardcl yazmlar, lakin ondan
sonrak hadislrin arasndak ball itirmilr. 1
Indi "Leyltl-Hrir" gn gnortaya qdrki vaxt rzind ba vern
hadislri qeyd edirik.

AYIN ONUNDA BA VERN HADISLR

Sfr aynn onu gn fq yarb z nurunu qan gln dnm
Siffeyn ln sad. Imam ()-n vurunlar v hadt aiqlriRbi
qbilsi o hzrti gz bbyi kimi qoruyurdular. Onlarn srkrdlrindn
biri ayaa durub dedi:"Kim lm beyt li verib z cann Allaha satar?!"
Bu vaxt yeddi min nfr ayaa qalxd v z srkrdlri il yenidn
beyt etdilr, stlik dedilr ki, Maviynin xeymsin daxil olana qdr
irlilyck, arxaya da baxmayacaqlar. Onlarn n qdr iman aiq
olduqlarn bilmk n onlardan birinin dediyi sz qeyd etmk kifaytdir:
"gr sizdn axrnc bir kii sa qala-qala liy zrr yetis, rblr iind
znz olmayacaq!"
Maviy onlarn radt v catini grnd ixtiyarsz olaraq onlar
triflmy balad v bel bir er oxudu:
"gr desn ki, Rbi qbilsi meydana arxa evirdi,
Gzlnilmdn onlarn ycam dstlrini da kimi dyn halda
grcksn."2

SA CINAHIN YENIDN BRPA EDILMSI

Rbi qbilsinin gstrdiyi radtl mqayisd Mzr qbilsi ziflik
gstrdi. Imam ()-n ordusunun sol cinah, onun srkrdsi bdllah ibni
Bdilin ldrldyn v Mzr qbilsinin meydandan qamasna gr
mlubiyyt urad, bundan sonra o cinahn dylri Imam ()-n
srkrdlik etdiyi mrkzi cinaha qouldular. Imam () sa cinah yenidn
brpa etmk n Shl ibni Hnifi ona srkrd tyin etdi, lakin amllarn
Hbib ibni Mslmnin rhbrliyi il olan sel kimi hcumlar tz tyin
olunmu srkrdy mvcud vziyyti nizama salmaq n imkan vermdi.
1
2

"Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.387-390

"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.4

68

Imam () Mzr qbilsinin sa cinahda mhkm dayanmamasndan

xbrdar olduqda drhal Maliki arb ona frman verdi ki, islami inzibat
itirn bu qbily bel desin: "N n qarlama bacarmadnz
lmdn mvqqti hyata qarsnz?!"
Malik mlubiyyt uram sa cinahn qarsnda dayanb Imam ()-n
szn onlara atdrd v ox hycanl bir xda dedi:"Cihad
meydanndan qamaq izztin v baucaln ldn getmsin, beytlmaln tlf olmasna, hyatda zillt, dnya v axirtd rsvayla,
Allahn qzbin v Onun drdli zabna sbb olacaq. Dilrinizi birbirin brk-brk sxn v dmnin qarsna z balarnzla xn!"
Bunu deyib sa cinah nizama sald, hcumu z balad, Maviynin
qoununun (Imam ()-n qoununun sol cinah il zbz olan) sol cinahn
geriy oturtdu v Maviynin mrkzi cinahna atd. 1
Imam () sa cinahn mlubiyytdn sonra yenidn nizama
salnmasndan xohal oldu, onlara buyurdu: "Indi sbirli olun ki, siz Allah
trfindn sabitlik v rahatlq nazil oldu v Allah sizi yqinl mhkmltdi.
Mlub olanlar (dy meydannda mhkm dayanmayanlar) bilsinlr ki,
zlrini ilahi qzb v bla qarsnda qoymular. Cihaddan qamaq
hmi Allahn qzbi v zilltl yanadr."2

ZN LDRRSN, ZN D MATM TUTURSAN!

Snann imal rqind yerln Marib hri onda olan byk bir
sdd gr mhurlamd (bu sdd 542-570-ci illr arasnda dadlmdr).
Ymn qbillri bu sddin brktindn inkiaf etmi v gcl kinilikdn
bhrlnmilr. Bu sdd "rm" ad il mhur olan sel nticsind dalm,
hr halisi d rbistann digr mntqlrin splnmi, ksriyyti
am, Iordoniya, Flstin v Iraqda mskunlamdlar. Onlar danq halda
olmalarna baxmayaraq, z sil-nsblrini tamamil qoruyub saxlamdlar.
Buna gr d zd, Mzr, Kind, Xza v Rbi qbillrinin bzi axlri
Iraqda, bzilri is am, Iordoniya v Flstind yaayrdlar. 3
Imam ()-n ordunu trtib etmkd sediyi yol bu idi ki, Iraqda yaayan
hr qbilnin zvlri hmin qbilnin baqa yerlrd yaayan zvlri il
qar-qarya dursunlar. nki bu cr qardurmalar insani duyularn thrik
olunmasna sbb olur, nticd iddtli qan axdlmasnn qars alnrd. 4
Bir gn Xsmi qbilsinin amda yaayanlarnn bas bdllah
hmin qbilnin Iraqda yaayanlarnn bas il grmk istdi. ox
kmdn bu gr ba tutdu. aml qbil bas tklif etdi ki, hr ikisi
mharibni saxlayb nticni gzlsinlr, hans trf qlb alsa, onunla
beyt etsinlr. Lakin onlarn mzakirsi he bir fayda vermdi. nki iraql
qbil bas bu tklifi he cr qbul etmdi v Imam ()-dan ayrlmaq
"Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.14
"Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.12 "Vqtu-Siffeyn", sh.250; "rhi-Nhclbla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.197-198
3 "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.14
4 "Mcml-bldan", 5-ci cild, sh.34-35
1
2

69

istmdi. Sonra bu iki qbilnin arasnda tkbtk dy baland. Iraql

qbildn olan Vhb ibni Msud Xsmi amllardan olan z rqibini yer
srdi. Bu zaman aml qbildn bir nfr hcum edrk iraql xsmilrin
risinibu Kbi ldrd, sonra onun cnazsin baxb alaya-alaya dedi:
"Mn Maviyy itat etdiyim n sni ldrdm, halbuki mnim yaxn
qohumum idin v sni onlardan ox istyirdim. Allaha and olsun, n
deycyimi bilmirm. Yalnz bunu dey bilrm ki, eytan bizi azdrmdr.
Qrey bizi z llrind bir alt dndrmidir!"
Qbillr arasndak tkbtk dylr hr iki trfdn sksn nfrin
ldrlmsi il sona atd. 1

TARIX TKRAR OLUNUR

Siffeyn mharibsind bu hadisnin oxar az-ox ba vermidir ki,
onlarn bzilrini qeyd edirik:
1-Iraqllardan Nim ibni Sheyb Bcli ldrlmd. Onun miolusu
Nim ibni Haris Bcli am ordusunda idi v Maviydn israrla tlb edirdi
ki, z miolusunun csdini dfn etsin. Maviy bu i icaz vermir v
bhan gtirrk deyirdi ki, Osman bunlarn qorxusundan gec dfn olundu.
Lakin o dedi:"Ya grk bu ii grsn, ya da gedib liy qoulacaam!"
Nhayt Maviy ona, z miolusunun cnazsini dfn etmy icaz
verdi. 2
2-zd qbilsinin iki axsi qar-qarya dayand. Onlardan birinin
bas dedi:"Byk blalardan biri budur ki, bir qbildn olan iki ax
bir-birin qar dayansn. Allaha and olsun ki, biz bu mharibd z limizl
zmzn l-ayamz ksib-doramaqdan baqa bir i grmrk. gr bu
ii grmsk, z qbilmiz v bamza kmk etmmi olarq, grsk d
z izztimizi pua xarar, hyat imz sndrm olarq."3
3-amllardan bir nfr meydana girib mbariz istdi. Iraqllardan biri
onun qabana xd, aralarnda iddtli dy baland, nhayt iraql
amlnn boynundan tutub zrb il yer vurdu v sinsinin stnd oturdu.
Onun dbilqsini xarb niqabn zndn gtrdkd z doma qarda
olduunu grd. O, Imam ()-n dostlarndan istdi ki, Imam () onun
vzifsini aydnladrsn. Imam () buyurdu ki, onu azad etsinlr. Onu
buraxdlar, o da yenidn Maviyy qouldu. 4
4-Maviynin qounundan Sveyd adl bir nfr meydana glib mbariz
ard. Imam ()-n qounundan Qeys onun qarsna xd. Yaxnlaanda
bir-birini tandlar, hr biri digrini z rhbrin qoulmaa dvt etdi. Qeys
"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.204-205; "VqtuSiffeyn", sh.252-258
2 "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.14; "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid),
5-ci cild, sh.207; "Vqtu-Siffeyn", sh.259; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.154
3 "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.209; "Tarixi-Tbri",
3-c cild, sh.15; "Vqtu-Siffeyn", sh.262
4 "Nhcl-blnin rhi" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.215; "Vqtu-Siffeyn",
sh.272
1

70

li ()-a olan imannn mrtblrini z miolusuna aydnladrb dedi:

"Tk olan Allaha and olsun! gr bacara bilsm, limdki qlncla bu a
xeymy (Maviynin xeymsin iar etdi) o qdr vuraram ki, onun
sahibindn he bir sr-lamt qalmasn."1

IMR
IBNI
QOUNUNDADIR

ZIL-CVN

IMAM

()-IN

Dnyann qribliklrindn biri d budur ki, imr Siffeyn mharibsind

Imam ()-a qar sdaqt v vfadarlq gstrirdi. O, dhm adl bir nfrl
vuruanda alnndan ar yaraland v onun aln smy snd. O da vzini
xmaq n amlya bir qlnc zrbsi endirdi, lakin zrb boa xd. imr
dinclmk n z xeymsin qaytd, su idikdn sonra bir niz gtrb
meydana getdi v grd ki, onun aml rqibi yerindc dayanb. Ona
mhlt vermdi, niz il vurub atdan yer sald. gr amllar onun
kmyin glmsydilr, imr onu ldrckdi. Bu vaxt imr dedi:"Bu
niz el o qlnc zrbsinin vzind!" 2

HADTL IFTIXAR ETMK

hadt iftixar v Allahla gr eq mqdds hdf urunda dyn
imanl v axirt etiqad olan insanlarda bir amaldr v bu, baqa xalqlar
arasnda mvcud deyildir. hadt olan eq-mhbbt cihadn n byk
amilidir. hid bu qid il mvqqti dnya hyatn bdi hyatla dyiir
v bu yolda canndan keir.
Siffeyn mharibsind bir gn Bni-sd qbilsindn olan gcl bir
phlvan am qounu trfdn meydana girib mbariz istdi. Iraqllar bu
phlvan grb geri kildilr. Lakin gzlnilmdn Mqtt Amiri adl
qoca bir kii ayaa qalxb dy getmk istdi. Imam () onu meydana
getmy qoymad. O phlvann "Bir kii varm qabaa xsn?!" - dey
kdiyi nr qulaqlar cingilddir, hr df d hadt aiqi olan o qoca kii
onunla dymk n ayaa qalxrd. Imam () da onun getmsin mane
olurdu. Axrda qoca kii dedi:"Ey Imam, icaz verin, bu dyd itirak
edim, ya hid olub cnnt yola dm, ya da onu ldrb rini sizdn
uzaq edim."
Bu df Imam () icaz verdi v onun barsind dua etdi. Bu qocann
aiqan v radtli hcumlar aml phlvann canna el vlvl sald ki,
qamaa balad, meydandan uzaqlaaraq Maviynin xeymsin atd.
Qoca kii d onu ora qdr qovdu, amma l keir bilmdiyi n vvlki
yerin qaytd.
li () hadt atandan sonra camaat Maviy il beyt etdi. Bu zaman
Maviy Mqtt Amirini artdrd. O, qocalq dvrn yaad halda,

"Nhcl-blanin rhi" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.213; "VqtuSiffeyn", sh.268

2 "Nhcl-blanin rhi" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.213; "Tarixi Tbri",
3-c cild, sh.18
1

71

Maviynin yanna gldi. Maviy ona dedi:Qarda, gr bu vziyytd

bura glmsydin, limdn qurtarmazdn.
Amiri:Sni and verirm Allaha, mni ldr v bu zilltli yaaydan
qurtar!
Maviy:Sni he vaxt ldrmrm, nki mn lazmsan.
Amiri:Istyin ndir?
Maviy:Sninl qarda olmaq istyirm.
Amiri:Mn kemid Allah xatirin sndn ayrlmdm. Allah qiyamt
gn bizi bir yer yb sninl mnim aramda qzavt edn qdr el o
fikird d qalacaam.
Maviy:Qzn mn ver.
Amiri:Snin bundan asan xahiini rdd etdims, bu xahiini szsz rdd
edrm.
Maviy:Mndn bir hdiyy qbul et.
Amiri:Snin hdiyyn ehtiyacm yoxdur.1

HRBI TAKTIKA
Onuncu v ondan sonrak gnlrd iraql svarilrl aml svarilr
arasnda iddtli arpmalar baland, bu zaman Imam ()-n ordusundan
min nfr amllarn mhasirsin dd v onlarn mrkzi qrargahla olan
rabitlri ksildi. Bu vaxt Imam () uca ssl buyurdu: "Bir ks yoxdurmu
ki, Allahn razln alsn v axirtin mqabilind z dnyasn satsn?!"
bl-ziz adl bir nfr Imam ()-n yanna glib dedi:"Hr n mr
etsn, yerin yetirmy hazram." O, boz ata minmidi, bdni zirehli
paltarda qrq olmudu, gzlrindn baqa bir yeri grnmrd. Imam ()
onun n dua edib buyurdu: "am qoununa hcum edib zn
mhasirdkilr atdr. Onlara yaxnladqda de ki, mirl-mminin siz
salam gndrir v istyir ki, siz o trfdn tkbir deysiniz, biz d bu
trfdn; siz o trfdn hcum edin, biz is bu trfdn. Sonra mhasirni
yarb, sizi azad edk."
Imam ()-n gndrdiyi adam catl am qoununa hcum edib zn
mhasirdkilr atdrd. Onlar Imam ()-n gndrdiyi xbri eidnd
sevindilr. Bu vaxt hr iki trfdn tkbir v "la ilah illllah" sslri ucald,
mhasir yarld v mhasirdkilr Imam ()-n qoununa qouldular.
amllar skkiz yz nfr tlfat vermkl geri kildilr, bununla da
mharib mvqqti olaraq sakitldi. 2

MHARIBNIN
QIZIN
HRKTLRIN ARTMASI
Hrbi

icmallar

li

()-n

AINDA

qoununun

hrtrfli

SIYASI
hcumunun

"Vqtu-Siffeyn", sh.278; "Nhcl-blanin rhi" (Ibni bil-Hdid), 5-ci

cild, sh.223-224
2 "Vqtu-Siffeyn", sh.308; "Nhcl-blanin rhi" (Ibni bil-Hdid), 5-ci
cild, sh.243
1

72

vvllrind, qlbnin o hzrtin trfind olacan qeyd edirlr. nki

vziyytin gnbgn o hzrtin xeyrin olaraq dyidiyini, Maviynin
qoununun is lm v mhv olmaqla thdid olunduunu z gzlri il
grrdlr. Bu qlbnin bir ne sbbi var idi. Onlarn bzilrini qeyd
edirik:
1-Hzrt li ()-n layiqli v dahi rhbrliyi. Mhz bel dzgn hrbi
rhbrlik nticsind Maviynin trfindn ldrlnlr Imam ()-n
ordusundan ldrlnlrdn tqribn iki qat ox idi. (Siffeyn mharibsind
hr iki trfdn ldrlnlrin sayn sonda qeyd edcyik).
2-Imam ()-n misilsiz cati. Dnyada o hzrtin catinin misli
grnmmidir. O hzrtin dmnlrinin birinin dediyi kimi, li hans
phlvanla qarlardsa, torpa onun qan il suvarrd. Bu catlr
saysind byk phlvanlarn ri Iraq ordusunun ba stndn gtrld,
dmnin canna qorxu dd v onlarn ksriyyti meydandan qadlar.
3-Imam ()-n sgrlrinin o hzrtin haqq olan imamt v xilaftin,
tqva v fziltin olan sarslmaz qid v inamlar. Istr islam mmtinin
rhbrliyinin Allah trfindn tyin olunmasn, istrs d nsar v
mhacirin semsini sas gtrn haqq-dalt trfdarlar hamlqla batil
qar vurumaq, zlmkarlara qar mbariz etmk n Imam ()-n bayra
altna ymdlar. Halbuki Maviynin sgrlrinin vziyyti tamamil
baqa cr idi. Onlarn bzilri "mzlum xlif"nin intiqamn almaq n,
ksriyyti is maddi qrzlr v dnyvi mqsdlr n Maviynin
trafna ymdlar, bzilri is li ()-a bsldiklri qdim davt gr
Maviynin ardna dmdlr.
4-Imam ()-n qoununda islam mmtinin n sevimli v tannm
xsiyytlrinin olmas. Bu kimi xsiyytlr "hd", "Bdr" v "Hneyn"
mhariblrind Peymbr (s)-l birlikd cihad etmi, hzrt d onlarn
sdaqt v paklqlarn tsdiqlmidi. Onlardan mmar Yasir, bu yyub
nsari, Qeys ibni Sd, Hcr ibni di, bdllah ibni Bdil v s. kimilri
gstrmk olar. Onlarn Imam ()-n qoununda itirak etmsi Maviynin
ordusunda olan oxlu qrzsiz, lakin sad sgrlrin qlbin kk-bh v
trddd salmd.
Bu v bu kimi digr amillr nticsind Maviy v (onun ayrlm qli
olan) mr As labd olan mlubiyytin qarsn almaq n gizli
faliyytlr balayaraq Imam ()-n ordusunun qlbsini mlubiyytl
nticlndirmk istdilr. Msln, Imam ()-n srkrdlri il gizli
mktublamaq, onlarn diqqtini clb etmk, o hzrtin ordusunda tfriq v
ikitirlik yaratmaq v s. kimi ilr l atrdlar.
Siffeyn mharibsind Imam ()-a n ox vfadar qalan Rbi qbilsi
idi. Mzr qbilsind myyn qdr ziflik mahid olunurdu, amma
Rbi qbilsi z yerind da kimi dayanmd. Imam ()-n gz onlarn
bayrana sataanda sorudu: "Bu bayraqlar kimindir?" Dedilr ki, Rbi
qbilsinindir. Buyurdu: "Bunlar Allah bayraqlardr. Allah onlarn

73

sahiblrini qorusun, onlar mtin v sabit qdm etsin."1

Imam ()-a xbr verdilr ki, bu qbilnin balarndan olan Xalid ibni
Mmmr Maviy il gizli laq yaratm v onlarn arasnda mktublama
balanmdr. Imam () drhal onu v Rbi qbilsinin sair balarn
arb dedi:"E Rbi qbilsi! Siz mnim dvtim "lbbeyk" deynlr v
mnim kmkilrimsiniz. Mn xbr atb ki, sizin dostlarnzdan biri
Maviy il mktublair. (Sonra zn Xalid tutub dedi:) Snin barnd
eitdiyim sz dz olsa, sni balayb aman verirm, bu rtl ki, Hicaza,
Iraqa, yaxud Maviynin hakimiyyt dairsind olmayan hr hans bir yer
gedib orada yaayasan. gr snin barnd deyilnlr yalan olsa, bizim
yanar qlblrimizi, arxaynlq vern andlarnla srinldir."
O el oradaca and irk he vaxt bel bir iin olmadn dedi. Onun
dostlar dedilr ki, gr bu xbr dz olsa, sni ldrcyik. Onlarn iind
Ziyad ibni Hfs Imam ()-a dedi:"Xalidin and idiyin gr onun
etimadn l gtir ki, sn xyant etmsin." 2
Mvcud mlumatlar gstrir ki, o, Maviynin li ()-n ordusundak
casuslarndan idi. Qlbnin yaxn olduu, htta Maviynin znn bel,
l kecyi anlarda Xalid geri kilmk mri verir, sonra is z mlin bir
bhan gtirirdi. Bu bard aadak hadisni qeyd edirik:
Imam ()-n qoununun sol cinahn tkil edn Rbi qbilsinin
srkrdsi bdllah Ibni Abbas idi. Bu cinah am ordusunun sa cinah il
qar-qarya idi. (am ordusunun sa cinahna amn n nfuzlu adamlar
olan Zulkla Hmeyri v beydullah ibni mr rhbrlik edirdi.) Zulkla v
beydullahn rhbrlik etdiyi Hmeyr qbilsinin svarilri v piyada
qounu Imam ()-n ordusunun sol cinahna hcuma kedi, lakin irlily
bilmdilr. Ikinci hcumdan vvl beydullah ibni mr qounun
qarsnda dayanb dedi:"Osman bax bu iraqllar ldrmdr! gr onlar
mlub etsniz, onun intiqamn alar, lini mhv edrsiniz!"
Bu hcumda da Rbi qbilsi xas bir tmkinl mdafi olundular, biriki zif adamdan baqa he ks geri kilmdi. Imam ()-n ordusunda
itibaxl adamlar dedilr ki, Xalid sgrlrin bzilrini geri kilmy vadar
etmk istyirdi, lakin onlarn tmkin v mqavimtini grdkd drhal
onlara trf qaytd v z mlin bhan gtirmy balayb dedi:"Geri
qaytmaqda mqsdim bu idi ki, frarilri siz trf qaytaram." 3
Ibni bil-Hdid yazr: "Klbi v Vaqidi kimi tarixilr inanrlar ki, o
ikinci hcumda qsdn geri kilmy dair frman vermidi ki, Imamn sol
cinahdak qoununu mlubiyyt dar etsin. nki Maviy Xalid sz
vermidi ki, gr Imama qalib gls, Xorasann hakimiyytini ona
verckdir."4
"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.225-226; "Tarixi-Tbri",
3-c cild, sh.18-19
2Yen orada
3 "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.156; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, 6-c hiss,
sh.19
4 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.228
1

74

Ibni Mzahim is bel yazr: "Maviy Xalid xbr gndrmidi ki,

gr o, bu dyd qlb alarsa, Xorasann hakimiyyti onundur. Xalid
Maviyy aldand, lakin z arzusuna atmad. nki Maviy hakimiyyt
glnd onu bir hakim kimi Xorasana gndrdi, lakin o, Xorasana atmam
yar yolda hlak oldu."1
am ordusunun sgrlri beydullah ibni mrl fxr edib deyirdilr:
"Pakiznin pakiz olu bizimldir!" Iraqllar is Mhmmd ibni bi Bkrl
fxr edib onu Tyyib (pakiz) ibni Tyyib adlandrrdlar.
Hmeyr v Rbir arasnda olan iddtli dylrd hr iki trf oxlu
insan tlfat verdi. Bu dyn n az tlfat bundan ibart idi: Imam ()-n
qounundan be yz nfr tam yaraql halda meydana daxil oldu v am
ordusundan da el hmin sayda olan qounla qarlad. Onlarn arasnda ba
vern iddtli dydn sonra bir nfr bel sa qaytmad v hams qtl
yetirildi, orada csdlrdn ibart bir "tp" yaranmd. Bu tpy "Tlllcmacim" (balar tpsi) ad vermidilr. Bu dyd Maviynin n byk
arxas saylan v Hmeyr qbilsini onun mhafizsi n sfrbr edn
Zulkla Xndfin li il ldrld. Bundan sonra Hmeyr qbilsinin
arasna qrib bir axnama dd.2
2-beydullah ibni mr dyn n qzn alarnda fitn v ixtilaf
yaratmaq n bir nfri hzrt Mctba ()-n yanna gndrib onunla
grmk istdiyini bildirdi. Hzrt Mctba () atasnn icazsi il onunla
grd. Shbt sasnda beydullah hzrt Mctba ()-a dedi:Snin atan
hm kemid, hm d hal-hazrda Qreyin qann axdb. Sn onun
caniini olmaa hazrsanm? Bu halda sni "mslmanlarn xlifsi" kimi
tqdim edrik!
Hzrt Mctba () qzblnib onun tklifini rdd etdi v imamt elmi
vasitsi il onun msibtli aqibtindn xbr verib dedi:Sni bu gn-sabah
ldrlm halda grrm. Agah ol ki, eytan snin irkin ilrini nzrind
gzl cilvlndirmidir."
Ravi yazr: "beydullah o gn, yaxud onun sabah yal geyimli drd
min nfrlik bir qounla meydana xd v el hmin gn Hmdan
qbilsindn olan Hani ibni Xttabn li il chnnm vasil edildi."3
3-Maviy fsahtli v gzl dan olan qarda tb ibni bi Sfyan
arb dedi:s ibni Qeysl gr v onu sazi dvt et." O, Imam ()-n
qoununa yaxnlab uca ssl si ard. s xbr verdilr ki,
Maviynin qounundan bir nfr onunla grmk istyir. s dedi ki,
adn soruun. Ona "bu Sfyann oludur" - dey xbr verdilr, o dedi:
"O, yya v hli-kef bir cavandr. Onunla grmk lazmdr."
Danqlarda tb s dedi:gr Maviy lidn savay, baqa bir
adamla grmk istsydi sninl grrdi. nki sn iraqllarn bas,
"Vqtu-Siffeyn", sh.306
"Vqt Siffeyn", sh.297; "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild,
sh.233
3 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.233; "Vqtu-Siffeyn",
sh.297
1
2

75

ymnlilrin byysn. Sn Osmann krkni v onun tyin etdiyi hakim

idin, zn linin baqa srkrdlri il mqayis etm! tr Osman
ldrm, di ibni Hatm d onu qtl yetirmk n camaat thrik
etmidir. Sid ibni Qeys hmin adamdr ki, li onun diysini boynuna
almd. reyh v Zhr ibni Qeys hvayi-nfsdn baqa bir ey tanmrlar.
Sn duz-rk haqqn tanyan bir adam kimi iraqllar mdafi etdin,
tssb zndn amllarla mbarizy qalxdn. Allaha and olsun, iimizin
hara glib xdn zn yax bilirsn. Demirm lidn ayrlb Maviyy
kmk et. Biz, hr ikimizin xeyrin olaca halda sni orada qalmaa dvt
edirik."
Ravi iddia edir ki, s gizlind Maviy il laq yaratmd v
mharibnin mvazintini Maviynin xeyrin dyimk n frst
gzlyirdi. O cavab verrkn vvld li ()- trifldi v tbnin szlrini
birc-birc rdd etdi, lakin axrda mharibni dayandrmaq n z
razln iar il bildirdi v dedi:"Sizin sa qalb yaamaa olan
ehtiyacnz bizimkindn ox deyildir. Mn bu i barsind fikirlirm v
inallah, z fikrimi bildircym."
tb geri qaydb hadisni Maviyy xbr verdi. Maviy sevinrk
dedi:"O, slh n z razln bildirmidir!"1
4-Maviy mr Asa dedi:lidn sonra adl-sanl adam Ibni Abbasdr.
gr o bir sz des, li onunla mxalift etmz. Tez ol, bir ar fikirl.
Mharib bizim amanmz ksdi! Biz yalnz amllar tamamil qrlb
qurtarandan sonra Iraqa ata bilrik!" mr As dedi:"Ibni Abbas he vaxt
aldanmaz. gr onu aldatmaq mmkn olsayd, lini d aldatmaq mmkn
olard."
Maviynin israrndan sonra o, Ibni Abbasa bir mktub yazd, mktubun
axrnda onun barsind bir er d qodu. mr As mktubla yazd eri
Maviyy gstrnd o dedi:"Snin mktubun bu gzl erl sla uyun
deyil."
Frldaq v hiylgr qocamr As bu mktubda v erd Abbas v
onun vladlarn triflmi, Maliki mzmmt etmi, axrda da ona yal
vd verrk demidi ki, gr mharib sona atsa, Ibni Abbas urann zv
olacaq, bu ura vasitsil d mir tyin olunacaqdr.
Mktub Ibni Abbasa atanda onu Imam ()-a gstrdi, hzrt buyurdu:
"Allah mr As ldrsn! Nec d aldadc bir mktubdur! Tez ol, bunun
cavabn yaz, erin d cavabn bacarql air olan qardan yazsn."
Ibni Abbas cavabda bel yazd: "Mn rblr arasnda snin kimi hyasz
bir adam grmmim! z dinini ox ucuz bir qiymt satdn. Sn
gnahkarlar kimi dnyan byk sayr, riyakarcasna zahidlik edirsn. gr
Allah raz etmk istyirsns, onda vvlc Misir sevdasn bandan xart
v z evin qayt... N li Maviy il brabrdir, n d Iraq halisi d
amllarla. Mn Allah istyirm, sn is Misr hakim olma."
Sonra is z qarda Fzlin mr Asn yazd er vznind qoduu bir
eri mktubun axrnda yazb Imam ()-a gstrdi. Imam () buyurdu: "gr
1

"Vqtu-Siffeyn", sh.408

76

all olsa, bir daha cavab yazmaz."

Mktub mr Asa atdqda onu Maviyy gstrib dedi:"Sn mni
mktub yazmaa dvt etdin, amma bunun n sn xeyri oldu, n d mn."
Maviy dedi:"li il Ibni Abbasn qlbi birdir, hr ikisi bdl-Mttlibin
vladlardr."1
5-Maviy Imam ()-n sgrlri arasnda canlanmann oxaldn,
mhasir dairsinin getdikc kiildiyini v amllarn qrargahnn squt
etmsin az qaldn hiss ednd, qrara ald ki, birbaa Ibni Abbasa
mktub yazsn, bu mharibnin Bni-Haiml Bni-myy arasnda olan
bir davt odu olduunu bildirsin v onu bu mharibnin pis aqibtindn
kindirsin. O, bu mktubda Ibni Abbas tamahlandrmaq n yazmd:
"gr camaat sninl beyt ets, biz d beyt etmy hazrq." Bu mktub
Ibni Abbasa atanda dlil-sbut zndn olan ox srt bir cavab yazd. Bel
ki, htta Maviy d bu mktubu yazdna gr peman oldu v dedi:"Bu
z iimin nticsidir. Daha bir il mddtind ona mktub yazmayacaam." 2

MMAR V ITATSIZLIK EDNLR

Yasirin ailsi islamda sil-nsbli aillrdn biridir v islamn
vvllrind hamlqla Peymbr (s)- iman gtirib bu yolda ox amansz
zlmlr, ar iknclr mruz qaldlar. Nhayt Yasir v onun arvad
Smyy canlarn islam yolunda v bu Chl il onun hmfikirlrinin
iknclri altnda qurban verdilr. Onlarn cavan olu mmar Mkk
cavanlarnn vasitiliyi v hminin zahird islamdan bezarlq elan etmkl
cann qurtara bildi. Allah-Taala mmarn bu iinin iradsz olduunu
aadak ayd elan etmidir: "(Kfr izhar etmy) mcbur olan, qlbi is
imanla aram olanlardan baqa..." ("Nhl", 106) mmarn bana glnlr
v onun zahird kfr danmas xbri Peymbr (s)- atanda hzrt
buyurdu: "sla! (O kafir olmayb!) mmar badan-ayaa imandr. Tvhid
onun ti-qan il qaynayb qarmdr." Bu halda mmar alaya-alaya
glib atd. Peymbr (s) onun gz yan silib dedi ki, gr yen d bel
bir xlmaz vziyyt ds, bezarlq izhar etsin. 3
Bu fdakar shab barsind tkc bu ay nazil olmam, tfsirilr lav
iki aynin d onun barsind nazil olduunu qeyd etmilr. 4 O, Peymbr
(s)-in Mdiny hicrtindn sonra daim onunla birg idi v btn qzvlrd
v bzi sriyylrd itirak etmidi. Peymbr (s) vfat edndn sonra
rsmi xilaft etiraz etmsin baxmayaraq, xlif il hmkarlq etmk hr
yerd islamn xeyrin olsayd, lindn glni sirgmzdi.
Peymbr (s) Mdiny gldikdn sonra ilk ii mscid tikmk idi. O
mscidin tikiliind mmar hamdan ox alb zhmt kir, tklikd bir
"Vqtu-Siffeyn", sh.410-414; "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.98-99
"l-imamtu vs-siyast",1-ci cild, sh.100; "Vqtu-Siffeyn", sh.414-416
3 "Tfsiri Tbri", 14-c cild, sh.122; "sbabun-nuzul", sh.212 v baqa
tfsirlr
4 "ddrrl-mnsur" tfsiri, "Zmr" sursinin 9-cu v "nam" sursinin 52-ci
aysinin tfsirin bax.
1
2

77

ne adamn iini grrd. Onun islama vfadar v sdaqtli olmas

baqalarnn onu z imkan v qdrtindn artq i vadar etmlrin sbb
olmudur. Bir gn mmar onlardan Peymbr (s)- ikayt edib dedi:
"Bunlar mni ldrdlr!" Bu vaxt Peymbr (s) znn rkoxayan
tarixi klamn buyurdu: "Zlmkar v haqdan azm bir tayfa sni
ldrmyinc, sn lmycksn. Snin dnyadan gtrcyin axrnc
azuqn bir qurtum sddr."1
Bu sz Peymbr (s)-in shablri arasnda yaylaraq dillr dd.
mmar o gndn xsusi bir hrmt layiq grld. Peymbr (s) d onu
mxtlif mclislrd triflyirdi.
Siffeyn mharibsind mmarn Imam ()-n qoununda olmas xbri
Maviynin qounundak aldanan xslrin ryin qorxu sald, onlarn
bzilri bu bard axtar aparmaa baladlar.

MMARIN IXII
mmar meydana getmk qrarna gldikd Imam ()-n dostlarna dedi:
Ey Allah bndlri, ayaa qalxn v zn zlm edrk Allahn Kitabnn
ksin hkm edn bir adamn (Osmann) intiqamn almaq istynlrl
mbariz edin! Halbuki onu saleh insanlar, yax i mr, tcavz inkar
ednlr ldrmlr. Lakin onun ldrlmsi il z mnafelrinin thlky
ddyn grnlr "o n n ldrlmdr?!" dey etiraz etdilr.
Cavabda dedik ki, o, pis v yaramaz mllrin gr ldrlmdr. Dedilr
ki, "ax o, pis bir i grmmidir!" Bli, onlarn nzrind Osman he bir
qanunsuz i grmmidir. Halbuki o, beytl-maln dinarlarn onlara pek
etdi, onlar da yeyib datdlar. Onlar Osmann intiqamn almaq istmirlr,
sadc dnya lzztlrini dadmlar v dnyan sevirlr, bunu da bilirlr ki,
gr bizim limiz dslr, o cr lzztli yemklrdn mhrum olacaqlar.
myy slalsi islam hamdan vvl qbul etmmilr ki, bu chtdn
hakimiyyt layiq olalar. Onlar camaat aldadaraq "Imammz (Osman)
mzlumcasna ldrlmdr" bhansini ktirrk camaata zlm il hakim
olmaq istyirlr. Bu bir hiyldir v grdynz kimi, bu yolla istdiklrin
atmlar. gr bel bir hiyly l atmasaydlar, onlarla iki nfr bel, beyt
etmz, onlara kmk etmzdilr." 2
mmar bu szlri deyib meydana yola dd. Kmkilri d onun
arxasnca hrkt etdilr. Onun gz mr Asn xeymsin satadqda uca
ssl dedi:"z dinini Misir hkumtin satdn! Vay olsun sn!" Sonra
gz beydullah ibni mrin xeymsin sataanda dedi:Allah sni
ldrsn! z dinini Allahn v islamn dmninin dnyasna satdn.
beydullah dedi:Xeyr! Mn mzlum hidin qisasn almaq istyirm!
mmar dedi:Yalan deyirsn! Allaha and olsun, sn Allahn razln
sla istmirsn. Sn gr bu gn d ldrlmsn, sabah lcksn. gr
Allah z bndlrini onlarn niyytlri sasnda mkafatlandrb
"Tarixi-Tbri", 3-c cild, 6-c hiss, sh.21
"Tarixi-Tbri", 5-ci cild, sh.21; "Vqtu-Siffeyn", sh.319; "Kamil" (Ibni sir),
3-c cild, sh.157
1
2

78

czalandrrsa, bax gr snin niyytin ndir!

Sonra li ()-n kmkilri onun trafn tutmu halda dedi:Ilahi! Sn
bilirsn ki, gr Snin razln zm bu dryaya atmamda olsa, onda
zm ora ataram. gr bilsm ki, Snin razln qlncn ucunu qarnma
dayandrb, onun stnd iki qat olmamda v kryimdn xmandadr,
onda el bel d edcym. Ilahi, mn bilirm v Sn d mni agah etmisn
ki, bu gn Sni hr eydn artq raz salan ey yalnz bu qouna qar cihad
etmkdir. gr bundan baqa da bir i Snin razlna sbb olsayd, el
onu da edrdim. 1

MMARIN IMAM ()-IN QOUNUNDA OLMASININ

DMN TRF QOYDUU TSIRI
mmarn xsiyyti v inqilabi xidmtlri amllara gizli deyildi.
Peymbr (s)-in onun barsind buyurduu szlr hr yer yaylmd.
amllar n myyn qdr gizli qalan ey mmarn Imam ()-n
qoununda olub-olmamas idi. Onun Imam ()-n qoununda itirak etmsi
xbri am ordusunun irisind yayldqda Maviynin zhrli
tbliatlarna aldananlar bu mslni aradrma qrara aldlar. Bu fikr
dnlrdn biri Ymnin tannm xsiyyti Zulkla idi ki, Hmeyr
qbillrini Maviynin qoununa sfrbr etmkd byk rol oynamd.
Amma indi haqqn nuru onun qlbin salmd, hqiqti tapmaq istyirdi.
O, bu mqsdl Hmeyr qbilsinin balarndan biri v Kufd yaayan
bu Nuh il laq yaratma qrara ald (o, Imam ()-n qoununda idi).
Zlkla zn cbhnin n sralarna yetirdi v uca ssl dedi:Hmeyr
qbilsinin Kla axsindn olan bu Nuh il danmaq istyirm!
bu Nuh bu szlri eidib irli xd v dedi:Sn kimsn? zn
tqdim et!
Zlkla:Mn Zulklayam. Xahi edirm ki, mnim yanma glsn.
bu Nuh:Siz trf tklikd glmkdn Allaha snram, amma z
dstml gl bilrm.
Zulkla:Sn Allahn v Onun Rsulunun pnahndasan, Zulkla da sn
aman vermidir! Mn mhm bir msl barsind sninl danmaq
istyirm. Gl, iki qounun arasnda danaq.
Onlarn hr biri z qounundan ayrlb ortada mzakiry baladlar.
Zulkla:Mn kemid (mr ibni Xttabn hakimiyyti dvrnd)
mr Asdan bir hdis eitdiyim gr sni ardm.
bu Nuh:Hans hdisi?
Zulkla:mr As o vaxt demidi ki, Rsulullahn bel buyurduunu
eitdim: "am v Iraq hli bir-biri il vuruacaqdr, haqq rhbrlik v
hidayt bir trfddir, mmar da el onlarla birlikd, hmin trfddir."
bu Nuh:Allaha and olsun ki, mmar bizimldir!
Zulkla:Biziml vurumaqda tam ciddidirmi?

"Vqtu-Siffeyn", sh.320; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.157; "TarixiTbri", 3-c cild, 6-c hiss, sh.21
1

79

bu Nuh:Bli! Kbnin Rbbin and olsun ki, o, sizinl mhariby

mndn d ciddi v qtiyytlidir. Mn arzu edirm ki, ka sizin hamnz bir
nfr olaydnz v hamnzn ban da birdfy ksydim, miolum
olduun halda hamdan vvl sndn balayaydm!
Zulkla:N n bel arzu edirsn, halbuki mn qohumluq laqlrini
ksmmim! Sni z yaxn qohumum hesab edir v sni ldrmk
istmirm.
bu Nuh:Allah islam saysind bir sra qohumluq laqlrini ksmi,
praknd olan bzi adamlar bir-birin qohum etmidir. Sn v snin
yoldalarn biziml olan mnvi ballqlarnz qrmsnz. Biz haqq, siz is
batilsiniz, nki kfr v aznlarn basna kmk edirsiniz.
Zulkla:Istyirsns, birlikd amllarn iin gedk. Mn sn aman
verir v min edirm ki, n ldrlcksn, n sndn bir ey skilck, n
d beyt etmli olacaqsan. mmarn li ()-n qoununda olmasn mr Asa
de, blk Allah bu iki qounun arasnda slh brqrar ed.
bu Nuh:Mn snin v dostlarnn mkrli hiylsindn qorxuram!
Zulkla:Mn z szlrim zmant verirm.
bu Nuh zn gy tutub dedi:Ilahi, Sn bilirsn ki, Zulkla mn
nec aman verdi. Sn mnim qlbimd olanlardan xbrdarsan. Mni hifz
et!
Bunu deyib Zulkla il Maviynin qoununa trf yola dd.
Maviynin v mr Asn qrargahna yaxnlaanda grd ki, hr ikisi
camaat mhariby thrik edirlr. Zlkla mr Asa dedi:Istyirsnmi ki,
mmar Yasirin barsind all v doruu bir adamla mzakir edsn?
mr As:Dediyin o adam kimdir?
Zulkla bu Nuhu gstrib dedi:O, mnim miolumdur, z d Kuf
hlidir.
mr As zn bu Nuha tutub dedi:Mn snin znd bu Turabdan
(Hzrt linin lqbidir) bir nian grrm!
bu Nuh:Mnim zmd Mhmmd (s) v onun dostlarnn, snin
znd is bu Chlin v Fironun niansi var.
Bu vaxt Maviynin srkrdlrindn biribl-vr qlncn siyirib
dedi:znd bu Turabn niansi olan bu yalann grk ldrm! O
qdr crtlnib ki, bizim iimizd bizi syr!
Zulkla dedi:Allaha and olsun, gr ona toxunmaq istsn, burnunu
qlncla ksrm! Bu mnim miolumdur v mnim zmantiml buraya
glmidir. Onu gtirmim ki, siz mmardan xbr versin, nki siz
hmi onun barsind mbahis edirsiniz.
mr As:Sni and verirm Allaha, dzn de grk mmar Yasir sizin
iinizddirmi?
bu Nuh:Bu sual n n vermyini bilmsm, cavab vermrm.
Halbuki Peymbr (s)-in shablrindn bir qrupu bizimldir v hams da
sizinl vurumaq bard qti qrara glmilr.
mr As:Peymbr (s)-in bel buyurduunu eitmim: "mmar
zalmlar ldrck. mmarn haqdan ayrlmas mmkn deyildir,
chnnm odu ona haramdr."

80

bu Nuh:Yegan olan Allaha and olsun ki, o bizimldir v siz qar

vurumaa hazrdr.
mr As:O biziml vurumaa hazrdr?!
bu Nuh:Bli! Allaha and olsun, o, Cml mharibsind mn
demidi ki, biz Cml shabna qlb alacaq. Dnn d dedi ki, gr
amllar biz hcum etslr v bizi Hicr qovsalar, yen d dydn l
kmycyik. nki bizim haqq, onlarn is batil yolda, bizim
ldrlnlrimizin cnntd, onlarnknn is chnnmd olduunu bilirik.
mr As:Bir i gr bilrsnmi ki, mmarla grm?
bu Nuh:Bilmirm, lakin alaram ki, gr ba tutsun.
Bu sz deyib onlardan ayrld v Imam ()-n qoununa, mmarn
olduu yer getdi, hadisni vvldn-axra kimi mmara syldi. Sonra
lav etdi ki, bada mr As olmaqla on iki nfrlik bir dst onunla
grmk istyir. mmar gr n hazrln bildirdi. Sonra hams
svaridn ibart olan bir dst Imam ()-n qoununun axr trfin hrkt
etdi. Ovf ibni Bir mmarn dstsindn ayrld, amllara yaxnlab "mr
As haradadr?" - dey ucadan sslndi. Dedilr ki, buradadr. Ovf mmarn
olduu yeri gstrdi. mr As mmara dedi ki, am ordusuna trf hrkt
etsin. Ovf cavab verdi ki, o, sizin mkr v hiyllrinizdn amanda deyil!
Axrda qrara aldlar ki, hr ikisi iki xttin arasnda mzakiry balasnlar
(hr ikisini d bir qrup dy mayit edirdi). Hr iki dst razladqlar
nqty kildilr, lakin ehtiyat ldn vermdilr, atdan enn vaxt llrini
qlnclarn dstyind saxladlar. mr As mmar grnd ucadan klmeyihadti demy balad. Bu yolla o, znn islama mhbbtini gstrmk
istyirdi. Lakin mmar onun bu iin aldanmad v nr kib dedi:Sus!
Sn Peymbr (s)-in salnda da, ondan sonra da onu trk etdin, indi nec
onun risaltin hadt verirsn?!
mr As hyaszcasna dedi:mmar, biz bu msl n glmmiik.
Mn sni bu qoun iind n sadiq adam hesab edirm. Hammzn
Allahmz, qiblmiz, kitabmz bir olduu halda n n biziml
vuruduunuzu bilmk istyirm!
mmar qsa shbtdn sonra dedi:Peymbr (s) mn xbr vermidir
ki, mn hd-peyman pozanlarla v haqdan azanlarla dycym. hdpeyman pozanlarla vurudum. Siz d haqdan azanlarsnz. Amma bilmirm
ki, dindn xanlarla gr bilcym, ya yox. Ey qoca, sn Peymbr (s)in li barsind bel buyurduunu bilirsnmi: "Mn kimin mvlasyamsa,
li d onun mvlasdr. Ilahi, onu sevni sev, onunla dmn olana
dmn ol!"
Bu mzakirlr Osmann qtli il laqdar shbtdn sonra yekunlad.
Sonra bir-birindn aralanb z yerlrin qaytdlar. 1
Bu grdn aydn oldu ki, mr As mmarn Imam ()-n qoununda
olub-olmamasn bilmk istmirdi. nki o li ()-n srkrdlrini yax
tanyrd. Buna gr d mmarn mntiqi dlillri qarsnda tslim olmaq
"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 8-ci cild, sh.16-22; "Vqtu-Siffeyn",
sh.332-336
1

81

vzin, yersiz mbahislr balayb hay-ky sald, Osmann qtli

mslsini ortaya atd ki, bu id li olduunu onun da boynuna qoysun,
bellikl d xbrsiz amllar qiyama vadar etsin. lbtt, Maviy v mr
Asn bxti onda gtirdi ki, Zulkla mmardan qabaq qtl yetirildi. nki,
gr o mmardan sonra sa qalsayd, onda mr As pu v sassz
bhanlrl onu bir daha aldada bilmyck, bu da Maviy v mr As
n byk bir tinlik trdckdi. Buna gr d Zulklann
ldrlmsindn v mmarn hadtindn sonra mr As Maviyy
dedi:Mn bilmirm bunlarn hansnn lmn sevinim: Zulklann, yoxsa
mmarn? Allaha and olsun, gr Zulkla qalsayd, btn am hlini linin
trfin qaytaracaqd!1

SIFFEYN
MHARIBSIND
GSTRDIYI QHRMANLIQLAR

IMAM

()-IN

Imam () btn qounlarn ba komandan idi. O, mr As v Maviy

kimi deyildi ki, n thlksiz bir yerd, xeymnin iind otursun, ordu
qhrmanlarndan ibart bir qrup onun mhafizsini z hdsin alsn v
thlk hiss etdikd qasn. O hzrt qounun mxtlif blmlrin ba
vurmaqla znn srkrdlik vzifsini ifa edir, n tin anlarda lap n
cbhd vuruurdu. Ar hcumlarda qlb onun mbark v qdrtli llri
il nsib olurdu. Biz o hzrtin radtlrindn bir nesini nmun olaraq
burada qeyd edirik. (Bunlar tarix kitablarnda, o cmldn Ibni Mzahimin
"Vqt-Siffeyn" v Tbrinin "Tarix" kitabnda trafl kild qeyd
olunmudur.)

1-IMAM () YAI KIMI YAAN OXLAR ALTINDA

Imam ()-n qoununun sa cinahnn srkrdsi bdllah ibni Bdilin
ldrlmsi il bu cinahn vziyyti ox grginldi v qounda axnama
yarand. Maviy Hbib ibni Mslmni gndrdi ki, o cinahn sa
qalanlarn darmadan etsin. Shl ibni Hnif d Imam ()-n qoununun bu
hisssini nizama salmaq bard o hzrtdn gstri ald, lakin bu sylr he
bir msbt ntic vermdi. Sa cinahn danq vziyytd olan dstlri
Imam ()-n rhbrlik etdiyi mrkzi cinaha qouldular.
Tarix Rbi v Cbn qbillrinin bu ar raitd gstrdiyi igidlik,
Mzr qbilsinin is ziflik v sstlyndn xbr verir. Imam () bel bir
ar raitd irli xd v xsn dy girdi. Siffeyn mharibsind xbr
aparb-gtirn Zeyd ibni Vhb deyir: "Imam ()- ya kimi yaan oxlarn
altnda grrdm. Dmnin yadrd oxlar ona dymir, iyni il
boynunun arasndan uub keirdi. Imam ()-n olanlar dmnin ya
kimi yadrd oxlar altnda o hzrt zrr dycyindn qorxurdular.
Buna gr d sipr kimi Imam ()-n trafn tutdular. Lakin Imam ()
onlarn istklrinin ksin olaraq irlilyib dmni geri qovurdu. Birdn
Imam ()-n qarsnda onun z qulam Kisan bu Sfyann qulam hmr

"Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.137

82

il tutudu, bu arpmada Kisan qtl yetirildi. bu Sfyann qulam z

qlbsindn qrrlnrk qlncn siyirib Imam ()-a trf gldi. Lakin o
hzrt bir gz qrpmnda llrini onun zirehin atd, onu zn trf kdi,
sonra gy qaldrb el mhkm yer rpd ki, iyni v qollar snd. Sonra
onu buraxd. Bu vaxt Imam ()-n olanlarHseyn v Mhmmd
Hnfiyy qlncla onun nfsini ksdilr, sonra Imam ()-n yanna gldilr.
Imam () zn z sevimli olu Hsn tutub dedi:N n qardalarn
kimi onun qtlind itirak etmdin?
Imam Hsn () cavab verdi: O iki qardam kifayt idi.
Zeyd ibni Vhb lav edir: Imam () am ordusuna yaxnladqca,
srtini daha da artrrd. Hzrt Mctba () Maviynin ordusunun Imam
()- mhasiry alaraq onun hyatn thlk altna salacaqlarndan
qorxaraq o hzrt dedi:Bir az dayan, Rbi qbilsindn olan fdakar
dostlarn sn atsnlar.
Imam () cavab verdi: Snin atan n myyn olunmu bir gn vardr
ki, (mr) ondan o yana kemz: n dayanmaq onu gecikdirr, n d
dmn trf irlilmk onu irli atar. z lmn pivazna getmkdn,
yaxud lmn ona trf glmsindn atann he bir qorxusu yoxdur. 1
bu Ishaq deyir: Siffeyn gnlrindn birind Imam () lind balaca bir
niz tutmudu, z srkrdlrindn olan Sid ibni Qeysin yanndan kend
o, Imam ()-a dedi:"Qorxmursan?! Dmn bu qdr yaxnladn halda
sni ldr bilrlr!" Imam () buyurdu: "El bir adam yoxdur ki, onun
n Allah trfindn mhafizilr olmasn. (Bu mhafizilr) onu
quyunun dibin dmkdn, divar altnda qalmaqdan, yaxud ona bir zrr
yetimsindn qoruyurlar. Ilahi hkm glib atdqda onu buraxarlar v o,
taleyin ox yaxnlnda qrar tutar."2

2-MAVIYNIN QULAMI HRISIN LDRLMSI

am qoununda n gcl phlvan Maviynin qulam Hris idi. O,
hrdn Maviynin paltarlarn geyib dy giriir v bundan xbrsiz
olanlar dynin Maviynin z olduunu gman edirdilr. Bir gn
Maviy onu arb dedi:li il dydn kin, amma z niznl kimi
istsn, nian al.
O, mr Asn yanna gedib Maviynin szlrini ona syldi. mr As
(hr niyytl olursa-olsun) Maviynin fikrini shv hesab edib dedi:gr
sn Qreydn olsaydn, Maviy istyrdi ki, lini sn ldrsn, amma o
bel bir iftixarn Qreydn qeyrisin nsib olmasn istmir. gr lin
frst ds, liy d hcum et.
Tsadfn hmin gn Imam () z svari qoununun qarsnda meydana
gldi. Hris mr Asn szlrinin tsiri altnda Imam ()- mbarizy
"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.198-200; "VqtuSiffeyn", sh.248-250; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.151-152; "Tarixi-Tbri", 3c cild, 6-c hiss, sh.10-11
2 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.119; "Vqtu-Siffeyn",
sh.250
1

83

ard. Imam () rcz oxuyandan sonra irli xd v dy balad, el

ilk anlarda onu bir zrb il iki yer bld. Bu xbr Maviyy atanda
hddindn artq tsirlndi v onu aldatdna gr mr As mzmmt
edrk bir er oxudu. O erin iki beytinin trcmsi beldir:
"Hris, ey mlub olmu qhrman! Mgr bilmirdin ki, li btn
qhrmanlara qalibdir?!
El bir qhrman taplmad ki, li il mbarizy girind (li) onu
ldrmsin."
Hrisin lm Maviynin qoununda qzbl yana olan qorxu dalas
yaratd. mr ibni Hsin adl baqa bir phlvan li ()-dan onun intiqamn
almaq n meydana girdi, lakin hl o hzrtl qarlamam Imam ()-n
ordusundan olan Sid ibni Qeysin li il ldrld. 1

3-IMAM () MAVIYNI MBARIZY AIRIR

Bir gn Imam () meydana glib iki qounun arasnda dayand, axrnc
df olaraq hccti Maviyy tamam etmk istdi. Imam () buyurdu:
Maviy, Maviy, Maviy!
Maviy znn xsusi mmurlarna dedi:Qabaa gedin v onun
mqsdinin n olduunu yrnin.
Mmurlar:N deyirsn, ey bu Talibin olu?
Imam ():Ona bir klm szm var.
Mmurlar Maviyy dedilr:li snin znl danmaq istyir.
Maviy mr Asla birlikd meydana gldi v Imam ()-n qarsnda
dayandlar. Imam () mr Asa mhl qoymadan Maviyy dedi:Vay
olsun sn! N n camaat biz gr bir-birini qrr? Yax olar ki,
meydana glsn, bir-birimizl vuruaq, hansmz qlb alsaq, o da
rhbrliyi lin alsn.
Maviy mr Asa dedi:Bu bard n fikirlirsn?
mr As:li insafla danr. gr (qorxub) qaytsan, bu snin zn v
nslin n he vaxt yuyulmayan bir ar olacaqdr.
Maviy:mr As! Mn sn he vaxt aldanmaram. Hr ks li il
dy giris, szsz yer onun qan il doyar.
Bunu deyib z qounlarna trf qaytdlar. Imam () da glmsyib z
yerin qaytd. Maviy mr Asa dedi:Sn n qdr d axmaq adamsan!
Znnimc snin verdiyin tklif ciddi deyil, zarafatla qarq idi. 2

HID VLADININ CATI

Haim Mrqal bacarql v catli srkrdlrdn biri idi. Bel ki, ham
onun islami fthlrdki parlaq xidmtlrini bilirdi. Onun hid olmas il

"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.215-216; "VqtuSiffeyn", sh.272-273; "l-xbart-tival", sh.671
2 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 5-ci cild, sh.217-218; "VqtuSiffeyn", sh.274-275; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.158; "Tarixi-Tbri", 3-c
cild, 6-c hiss, sh.23 "l-xbart-tival", sh.176-177
1

84

Imam ()-n ordusunda nzr arpacaq drcd sstlk yaranmas

gzlnilirdi, lakin onun olunun odlu xitabsi vziyyti tamamil dyidirdi
v onun yolunu gednlrd daha da ciddiyyt yaratd. 1 O atasnn bayran
lin ald, haqq fdailrin z tutub dedi:Haim Allah bndlrindn biri
idi, ilahi dftrd onun ruzisi tyin olunmu, ilri yazlmd. cli atd v
he kimin mxalift ed bilmycyi Allah onu z drgahna ard. O,
Peymbr (s)-in miolusunun, o hzrt ilk iman gtirn v mmt iind
ilahi dini n drindn biln bir xsin yolunda cihad etdi. O, Allah
dmnlri ilharam halal hesab ednlr, cmiyytd zlm il hkmranlq
ednlr v irkin ilri eytan trfindn gzl cilvlndirilnlrl barmaz
dmn idi. Siz vacibdir ki, Peymbr (s)-in qanunlar il mxalift
ednlr, ilahi qanunlar qvvdn salanlar v Allah vliyalar il mbarizy
qalxanlarla cihad edsiniz. Bu cihadda Allaha itat etmk n z pak
cannz qurban verin ki, axirtd n yksk mqamlara nail olasnz. gr
ilahi mkafat v czan, cnnt v chnnmi nzr almasaydq bel, yen
d li trfind mbariz aparmaq, ciyr yeynin olu Maviy il birlikd
vurumaqdan yaxdr. Niy bel olmasn, halbuki, siz z arzularnza
midvarsnz. 2
Onun szlri qurtarmam Imam ()-n sdaqtli isi but-Tfeyl,
Haim bir mrsiy qodu. Onun ilk beyti beldir:
"Ey Haim, Peymbr snnsinin dmnlri il Allah yolunda
vuruaraq Cnnti qazandn."3

TLK ASLANIN NGIND

Mharibnin amllara gstrdiyi tzyiq meydan onlar n dar etmidi.
Mharib odunu qzdranlar baqalarna tskinlik vermk n zlri d
xsn meydana girmy mcbur oldular ki, bu yolla mxaliflri susdura
bilsinlr. mr Asn Haris ibni Nsr adl bir dmni var idi. Hr ikisinin
eyni bir mramn ardnca getmsin baxmayaraq bir-birinin bdxahlarndan
saylrdlar. Haris bir er qoaraq mr As li () il mhariby getmyib
yalnz baqalarn meydana gndrmsin gr tnqid etdi. Onun eri am
qounu arasnda yayld v mr As he olmazsa, bir df Imam ()-la
dymk mcburiyytind qald. Lakin siyast meydannn tlks dy
meydannda da hiylgr idi. Imam ()-la qarlaanda o hzrt mhlt
vermdn nizsi il onu vurub yer srdi. Imam ()-n alicnablndan agah
olan mr As drhal yerd soyunub vrtini ad. Imam () onu tqib etmk
fikrindn dnb gzlrini yumdu v geri qaytd. 4

"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.29; "Murucuz-zhb", 2ci cild, sh.393; "l-xbart-tival", sh.481
2 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 8-ci cild, sh.29; "Vqtu-Siffeyn",
sh.356
3 "Vqtu-Siffeyn", sh.359
4 "yanu-i", 1-ci cild, sh.501; "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 6-c
cild, sh.313; "Vqtu-Siffeyn", sh.423
1

85

MR ASIN MALIKL QARILAMASI

Malikin dy meydannda gstrdiyi radt Maviynin yuxusuna
haram qatmd. Buna gr d Mrvan ibni Hkm mr etdi ki, bir dst
qounla Malikin mrn son qoysun. Lakin o bu ii qbul etmdi v dedi:
Sn n yaxn adam mr Asdr ki, Misrin hkumtini ona vermisn. Yax
olard ki, bu msuliyyti onun hdsin qoyasan. O snin sirdandr, mnim
yox. Ona oxlu bxilr etmisn, mni is hr eydn mhrum etmisn.
Maviy arsiz qalb mr Asa mr etdi ki, bir dst qounla Malikl
dymy getsin, nki Malikin dy tcrbsi v misilsiz cati
amllarn arasnda axnama salmd. mr As Mrvann szlrindn agah
idi, amma arsizlikdn bu ii qbul etdi. Amma tlk hara, aslanla
qarlamaq hara! mr As Malikl qarlaanda bdni lrzy dd, lakin
meydandan qama zn ar bildi. Hr iki trf rcz oxuduqdan sonra
hcuma kedilr.
Malik hcum ednd mr As geri kildi, niz onun zn yaralad.
mr As cannn qorxusundan znn yarasn bhan edrk bir li il atn
yynini, bir li il d zn tutub z qoununa trf qad. Onun
meydandan qamasn grn sgrlr "n n bel yaramaz v qorxaq bir
adam onlara mir semidir?" - dey Maviyy etiraz etdilr.1

TQVALI CAVAN V DNYAPRST QOCA

Bir gn Malik iraqllarn arasnda uca ssl dedi:Sizin aranzda bir ks
varm ki, z cann Allahn razl mqabilind satsn?
sal ibni Hicl adl bir cavan meydana daxil oldu. Maviy d Hicl adl
qoca bir kiini onunla dy gndrdi. Onlarn hr ikisi nizlrini bir-birin
trf tulayaraq z sil-nsblrini demy baladlar. Bu zaman onlarn ataoul olduqlar mlum oldu. Atdan db qucaqladlar. Ata oluna dedi:
Olum, dnyaya trf gl!
Olu dedi:Atacan, axirt trf gl! Mn dnyaya aldanb amllara
trf glsydim, sn mni bu yoldan qaytarmal idin. Sn li v sair
mminlr barsind n fikirlirsn?
Axrda bu qrara gldilr ki, hr ikisi z vvlki yerlrin qaytsnlar. 2
sas qid mdafisindn ibart olan bir mharibd dini ballqdan baqa
hr nv qohumluq sst v gcszdr.

AM QOUNUNDA RUHIYY ZIFLIYI

Maviynin qoun srkrdlrindn olan brh z qoun blmsindn
ldrlnlrin oxluundan ox narahat idi. O z gzlri il amllarn
Maviy adl bir nfrin hvayi-nfsin qurban olduqlarn, Maviynin d
znn qsbi hkumtini qoruyub saxlamaq n bel bir dhtli
"hi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 8-ci cild, sh.79; "Vqtu-Siffeyn",
sh.440-441
2 "Vqtu-Siffeyn", sh.443; "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 8-ci cild,
sh.82
1

86

mhariby l atdn grrd. Buna gr d amda sakin olan

ymnlilrin arasnda uca ssl dedi:"Vay olsun siz, ey Ymn hli! Siz
fani olmaq istyirsiniz! Bu iki nfri (li v Maviyni) bolayn, qoyun
bir-biri il vurusunlar. Hans qalib gls, biz ona tabe olaq."
Imam () onun szlrini eidnd buyurdu:ox gzl sz dedin! Mn
ama daxil olduum gndn bel gzl bir sz eitmmidim.
Bu xbrin yaylmas Maviyni brk qorxuya sald, zn qounun lap
axr trfin yetirib trafndaklara dedi:brh aln itirmidir!
Amma ymnlilr bir azdan deyirdilr ki, brh dindarlq, cat v
ql chtindn onlarn n yaxsdr. Bel bir raitd rv Dmqi am
qoununun abr-heysiyytini v ruhiyysini qoruyub saxlamaq n
meydana atlb dedi:"gr Maviy li il mbariz etmkdn boyun
qardsa, ey li, mniml mbarizy hazr ol!"
Onun qarsn almaq istdilr, lakin Imam () qbul etmdi v dedi:
"Mnim nzrimd Maviy il rvnin he bir frqi yoxdur."
Imam () bunu deyib hcum etdi, bir zrb il onu iki yer bld: yars
bir trf, yars is o biri trf dd. Hr iki qounda olanlar li ()-n bu
zrbsindn heyrt gldilr. Imam () onun iki yer blnm csdin bel
xitab etdi: "Peymbri nbvvt sen Allaha and olsun, indi chnnm
odunu grb peman olmusan!"
Bu vaxt rvnin miolusu onun intiqamn almaq n li ()-la
dymk istdi, o da Imam ()-n bir qlnc zrbsi il rvy qovudu.1

TARIX TKRAR OLUNUR

Imam ()-n dy meydanndak misilsiz catlri amllarn ryin
dhtli bir qorxu salmd. Uca bir tpnin stndn vziyyti mahid
edn Maviy ixtiyarsz olaraq amllar danlayb dedi:lm olsun siz!
Iinizd bir kii yoxdurmu ki, bl-Hsn (liy) sui-qsd etsin, yaxud
dy vaxt, yaxud da iki qoun bir-birin qarb toz-torpaq qalxdqda onu
ldrsn?!
Vlid ibni tb Maviynin yannda durmudu, ona dedi:Bu i n
sn hamdan irlidsn.
Maviy dedi:li mni bir df mbarizy dvt etdi, lakin mn he
vaxt onun qarsna xmaram. nki ordu z rhbrini qorumaq ndr.
Axrda Busr ibni rtat Imam () il mbarizy tviq edib dedi:Toztorpaq qalxan vaxt onunla vuru.
Busrun Hicazdan yenic ama glmi miolusu onun bu iin mane
olmaq istdi, lakin Busr Maviyy sz verdiyin gr meydana getdi. O,
badan-ayaa zirehli paltar geymi halda li ()- mbarizy dvt etdi.
Imam ()-n niz zrbsi onu yer srdikd o da mr As kimi z vrtini
ad, Imam daha onu tqib etmdi. 2

"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 8-ci cild, sh.94; "Vqtu-Siffeyn",

sh.433
2 "Vqtu-Siffeyn", sh.459
1

87

MAVIYNIN SLH ISRARI

Siffeyn mharibsinin hddindn artq uzun srdyn v amllarn ar
tlfat verdiyin gr Maviy mcburiyyt qarsnda qalaraq hans yolla
olursa olsun, Imam ()- slh, sazi vadar etmk v mharibni saxlatdrb
qounlar vvlki yerlrin qaytarmaq fikrin dd. Bu i o, bir ne yolla
balad. Onlarn mdsi aadaklar idi:
1-s ibni Qeysl mzakir;
2-Qeys ibni Sdl mzakir;
3-Imam ()-a mktub yazmaq.
Amma Imam ()-n qoununda olan yksk ruhiyy nticsind bu
tdbirlrin hams he xrd. Nhayt "Leyltl-Hrir" hadissi ba verdi,
bu zaman Maviynin hrbi tkilatnn btnlkl dalmasna az qalrd.
Amma Maviynin mkrli hiyllri, iraqllarn sadlvhlklri, Maviynin
casuslarnn Imam ()-n qounu irisind geni faliyyt gstrmsi v s.
kimi ilr hadislrin gediini amllarn xeyrin olaraq dyidi. Indi is bu
mzakirlri trafl kild qeyd edirik:
1-Maviy z qarda v sz ustas olan tb ibni bi Sfyan arb
ona dedi ki, Imam ()-n ordusunda byk nfuza malik olan s ibni
Qeysl grsn v ondan, hr iki qoundan sa qalanlara rhm etmsini
xahi etsin. tb zn n cbhy yetirdi v el oradan zn tqdim edib
si ard ki, Maviynin szn ona desin. s onu tanyb dedi:
"Israf v yya bir adamdr, onunla grmk lazmdr." tbnin
szlrinin xlassi bu idi: "Maviy lidn baqa birisi il grmli
olsayd, onda sninl grrdi. nki, sn, iraqllarn risi, Ymn hlinin
byy v Osmann krknisn. Sni Osman vzify qoymudur. Sn
Malikdn v di ibni Hatmdn tam ayr bir adamsan. Malik Osman qtl
yetirdi, di d camaat bu i thrik edirdi. Mn demirm ki, lidn ayrl v
Maviyy kmk et; mn sni, sa qalanlarn cann qoruyub saxlamaa
dvt edirm. Mnim v snin xeyrin el bundadr."
sin cavabda li ()- hrmt v zmtl yad edrk "Iraqn v
Ymnin byy lidir" demsin baxmayaraq, axrda bir diplomat kimi
slh tklifini qbul etdi v dedi:"Sa qalanlar hifz etmkd sizin
ehtiyacnz bizimkindn ox deyildir." tb sin szlrini Maviyy
deynd Maviy sevinib dedi:"Slh meyl etmidir."
2-Peymbr (s)-in nsar v mhacirdn ibart olan shablri Imam ()n trafna ymd, amma nsardan yalnz Nman ibni Bir v Mslm
ibni Mxlld Maviyy qoulmudu. Maviy Nmana dedi ki, Imam ()n catli srkrdsi olan Qeys ibni Sd il grsn, onun razln clb
etmkl slhn mqddimsini hazrlasn. O, Qeys il grnd hr iki
qouna dyn zrrlri irli krk dedi:"Mharib biz d, siz d
grdynz tlfatlar v xsartlri vurmudur. Bel is, sa qalanlar
barsind Allahdan qorxun v bir x yolu fikirlin!" 1
Qeys Nmana cavab vernd Maviynin v li ()-n trafndaklarn
"l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.102; "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bilHdid), 8-ci cild, sh.61; "Vqtu-Siffeyn", sh.408; "yanu-i", 1-ci cild, sh.804
1

88

kim olmasna istinad edrk dedi:Biz Peymbr (s) zamannda dmnin

nizlri qarsnda haqq qlb alana kimi canla-bala dayanrdq, halbuki
kafirlr bu idn narahat idilr. Ey Nman, indi Maviynin kmkilri bir
ovuc "azad olunmular"dan, ld yaayanlardan v aldadlm
ymnlilrdn baqa he ks deyildir. Amma liy bax: onun trafn
Allahn raz olduu mhacir, nsar v tabein tutmudur. Maviynin
trafnda sndn v snin dostundan (Mslm ibni Mxllddn) baqa bir
ks yoxdur. Siz n Bdrd olmusunuz, n d hdd; n islamda
tqdirlayiq bir xidmtiniz vardr, n d sizin barnizd bir ay nazil
olmudur.1
3-Bu grlrd mqsd slh v sazi n rait yaratmaq idi. Lakin
Maviynin istdiyi kimi olmad. Buna gr d Imam ()-a bir mktub
yazaraq ona itatsizlik etdiyi ilk gnlrdki istyini, yni am hkumtini, o
hzrt beyt v itat etmdn ona verilmsini istdi, sonra lav etdi:
"Bizim hammz bd-Mnafn vladlaryq, z izztini v azadln
itirnlrdn baqa he birimiz digrindn stn deyildir."
Imam () z katibini ard, ona gstri verdi ki, mktubun cavabn
onun imla etdiyi kild yazsn. O hzrtin mktubunun mtni "NhclBla"d, 17-ci nmr altnda glmidir. 2

ON DOQQUZUNCU FSL

SIFFEYN MHARIBSININ GEDIININ DYIILMSI

Imam () 38-ci ilin Rbil-vvl aynn onunda, rnb axam gn
sbh a, hl hava qaranlq ikn sbh namazn z kmkilri il qld. O
hzrt am ordusunun bacarqszlndan v yorunluundan tamamil agah
idi v bilirdi ki, dmn axrnc sngrlr trf geri kilmidir v gcl
bir hcum il Maviynin xeymsini l keirmk olar. Buna gr d Malik
tr gstri verdi ki, ordunu nizama salsn. Malik zirehli paltarda
qounun iin gldi, z nizsin syknrk fryad etdi: "z crglrinizi
trtib saln!" Bir azdan hcum baland v dyn el ilk anlarnda
dmnin mlubiyyt lamtlri akar oldu v onlar meydandan qamaa
baladlar. Bu vaxt am qounundan bir nfr irli xaraq Imam ()-la
birbaa mzakir aparmaq istdi. Imam () bu tklifi qbul etdi, iki qounun
arasnda mzakir baland. O kii dedi ki, hr iki qoun vvlki yerlrin
qaytsn, Imam da am Maviyy versin. Imam () onun bu tklifini eidib
tkkr etdi v dedi:"Mn bu bard uzun mddt fikirlmim v zm
n iki x yolu grmm: ya itatsizlik ednlrl mbariz, ya da
Allaha v Onun Peymbrin nazil olanlara qar kfr etmk! Allah da
Onun mlknd syankarlq v gnah edilmsin, baqalarnn da bunlarn
Mqsd sqifdki hadislrdir. Nmann atas Bir z miolusu Sd ibni
badnin xilaft atmamas n, ayaa qalxb bu Bkrl beyt etdi v nsarn
birliyini pozdu. "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 1-ci cild, sh.78-79; "limamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.97; "Vqtu-Siffeyn", sh.448
2 "l-imamtu vs-siyast", sh.103-104; "Vqtu-Siffeyn", sh.417
1

89

qarsnda skut edrk mr be mrufdan v nhy z mnkrdn boyun

qarmalarna he vaxt raz olmaz. Buna gr d itatsizlik ednlrl
mbariz etmyi zncirl birg olmaqdan yax bildim."
O kii Imam ()- qane etmkdn myus oldu v "Hammz Allaha
mxsusuq v hammz Ona trf qaydacaq" aysini oxuya-oxuya z
qoununa trf qaytd. 1
Trflr arasnda amansz dylr baland. Bu dyd mmkn olan
hr bir vasitdn istifad olunurdu: Ox, da, qlnc v niz dylrin
balarna endirilirdi. Dy rnb gn sbh kimi davam etdi.
Maviynin qounu o gnn gecsi llrin v yarallarn oxluundan it
kimi ulard. Buna gr d tarixd hmin gec "Leyltl-hrir" (ulama
gecsi) adlanr.
Malik sgrlrin iind gzirk deyirdi: "Qlby bir ox uuundan
ox qalmamdr." (V fryad edirdi ki:) "Bir ks varm ki, z cann Allaha
satsn v bu yolda tr il birlikd vuruub ya qlb alsn, ya da Allaha
qovusun?!"2
Imam () bu hssas anlarda ordunun srkrd v nfuzlu xsiyytlri
qarsnda x edib buyurdu: "Ey camaat, grrsnz ki, sizinl dmnin
ii hara atmdr! Dmn axr nfslrini kir. Ilrin balanc onun
axr il mqayis olunar. Mn onlar sbh a ilahi mhkmy kck,
onlarn zilltli hyatlarna son qoyacaam."3
Maviy o hzrtin szlrinin mzmunundan agah olduqa mr Asa
dedi:Sabah li mharibnin iini birdflik xtm edckdir. Indi n etmk
lazmdr?
mr As dedi:Snin sgrlrin n onun sgrlri kimidir, n d zn
onun kimisn. O, din, qid v mram urunda vuruur, sn is baqa ey
urunda vuruursan. Sn yaamaq istyirsn, o is hid olmaq. Iraq qounu
snin qlbni zlri n qorxu bilirlr. Halbuki am ordusunun linin
qlb almasnda he bir qorxular yoxdur.
Maviy:Bs n etmliyik?
mr As:El bir tklif irli srk ki, qbul etslr d, etmslr d
ikitirliy v ixtilafa dar olsunlar. Onlar Allahn Kitabna dvt et v de
ki, sninl onlarn arasnda hkm etsin. Bu halda z istyin nail olarsan. Bu
fikir oxdan mnim bamda dolanrd, vaxt glib atmad n akar
etmirdim.
Maviy z hmkarnn gzl tdbirini bynib tkkr etdi, onu hyata
keirmk qrarna gldi. Cm axam gn, Rbil-vvlin on nd
(baqa bir rvayt gr Sfrin on nd) Imam ()-n ordusu tarixd misli
grnmmi bir hiyl il qarlad. mr Asn aml tyanlara etdiyi
"yanu-i", 1-ci cild, sh.510; "Vqtu-Siffeyn", sh.474; "l-xbarut-tival",
sh.187
2 "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.160; "Vqtu-Siffeyn", sh.475; "TarixiTbri", 3-c cild, 6-c hiss, sh.26
3 "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.108; "l-xbarut-tival", sh.188;
"Vqtu-Siffeyn", sh.476
1

90

xidmt mvilr dorudan da yenidn hyat verdi. am ordusunun sgrlri

mr Asn gstrii il Quranlar nizlrin bana keirib z sralarn
Quranla bzdilr. Byk Dmq Qurann on nfr niz ucunda
gtrmd. Bu vaxt hams bir ssl deyirdilr: "Biziml sizin aranzda
hakim Allahn Kitabdr."
Iraqllarn qulaqlar bu sslr doru ynldi, gzlri nizlrin balarna
dikildi. am ordusundan yalnz rkyandran fryad v arlar eidilirdi.
Hamlqla deyirdilr: "Ey rblr, z arvadlarnz v qzlarnz namin
Allaha baxn! Allah, yalnz Allah z dininizd nzrd tutun! amllardan
baqa kim onun srhdlrin keik kck?! Iraq halisindn baqa kim
Iraqn srhdlrini qoruyacaq? Romallarla, trklrl v kafirlrl cihad
etmk n kim qalacaqdr?!"1
Quranlarn ruhoxayan mnzrsi, rkyandran nallr Imam ()-n
sgrlrinin oxunun aln lindn alaraq, onlar heyrt v dht sald.
Bir ne dqiq bundan vvl iftixarl qlbnin astanasnda yerln
cngavrlr ovsunlanm kimi, z yerlrind mxlanb qaldlar. Lakin Malik
tr, di ibni Hatm, mr ibni Hmiq kimi igidlr hiylnin mahiyytindn
agah idilr v bilirdilr ki, dmnin mqavimt gstrmy qdrti
olmadna v mhv olma rfsind qaldqlarna gr zlrini yalnz bu
yolla xilas etmk istyirlr. Halbuki onlar he vaxt Qurana ba ymmidilr
v ymk d istmirdilr. Buna gr d di ibni Hatm Imam ()-a dedi:
Batil ordusunun he vaxt haqq il qarlamaq qdrti yoxdur. Hr iki
trfdn oxlu lb-yaralananlar olmudur. Bizd qalanlar onlardan
qvvtlidirlr. amllarn nallrin qulaq asma. Biz sn tabeyik.
Malik tr dedi:Maviynin caniini yoxdur, lakin snin caniinin
vardr. Onun sgrlri varsa da, snin sgrlrind olan sbir onlarda
yoxdur. Dmiri dmirl dy v Allahdan kmk ist.
ncs dedi:Ya li, biz tssb zndn deyil, Allah xatirin sn
kmk edirik... Hal-hazrda haqq znn son nqtsin atmdr. Sn olan
yerd bizim szmz yoxdur.2
Lakin zn Imam ()-n dostlar crgsin salan v el ilk gndn
etibarn mmmal kild hrkt edn v Maviy il olan laqsi
myyn qdr akar olan s ibni Qeys Imam ()-a dedi:Onlarn szn
cavab ver, nki sn onlara cavab vermkd hamdan layiqlisn. Camaat
yaamaq istyir, mharib yox!
Imam () onun mnfur niyytindn agah idi, buyurdu:Bu bard
fikirlmk lazmdr!3
Maviy Imam ()-n sgrlrinin dini hislrini thrik etmk n mr
"Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.26; "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.400;
xbarut-tival", sh.188; "Vqtu-Siffeyn", sh.481; "Kamil" (Ibni sir), 3-c
sh.160
2 "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.401; "l-imamtu vs-siyast", 1-ci
sh.108; "Vqtu-Siffeyn", sh.482
3 "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.401; "l-imamtu vs-siyast", 1-ci
sh.109; "Vqtu-Siffeyn", sh.482
1

91

"lcild,
cild,
cild,

Asn olu bdllaha (o dvrdki "mqdds"lrdn biri idi) frman verdi ki,
iki qounun arasnda dayanb onlar Allahn Kitabnn qzavtin dvt
etsin. O, iki qounun ortasnda durub dedi:"Camaat, bu mharib din
urundadrsa, onda hr iki trf z mxalifin hccti tamam etmidir; yox
gr dnya ndrs, onda yen d hr iki trf hddi kemidir. Biz sizi
Allahn Kitabnn hkmn dvt edirik. gr siz dvt etsydiniz, biz
hmkn qbul edrdik. Frsti qnimt sayn!"
Bu arlar praknd kild olan amllar v sadlvh iraqllar aldatd.
Byk bir dst Imam ()-n yanna glib dedi ki, onlarn dvtlrini qbul
etsin. Imam () bu hssas anlarda aldananlara haqq baa salmaq n dedi:
"Ey Allahn bndlri! Allahn Kitabna dvti qbul etmkd mn hr
ksdn layiqliym, lakin Maviy, mr As, ibni bu-Meyt, Hbib ibni
Mslm v ibni bu-Srh din hli, Quran hli deyildirlr. Mn onlar
sizdn yax tanyram. Mn uaqlqdan indiy qdr daim onlarla
rastlamam. Onlar uaqlqda uaqlarn, byynd d kiilrin n pisi
idilr. Allaha and olsun, onlar Quranlar tandqlar v onlara ml etmk
n qaldrmamlar, bu i sadc olaraq bir hiyl v mkrdir. Ey Allah
bndlri, balarnz v qollarnz mnim ixtiyarmda qoyun; haqq qti
nticy atm, zalmlarn kknn ksilmsin bir ey qalmamdr."
Sadiq kmkilr Imam ()-n trfini saxladqlar halda gzlnilmdn
zirehli paltar geymi, alnlar scddn qabar balam v llrind qlnc
tutmu iyirmi min sgr dy meydann trk edib srkrdnin qrargahna
gldilr.1 Bada Msr ibni Fdki, Zeyd ibni Hsin v bzi iraql qarilr
rhbrlik olmaqla (onlar sonralar xvaricin balar oldular) glib Imam ()n qarsnda dayandlar v o hzrt "Ya mirl-mminin" deyil, "Ya li"
dey xitab edrk tam dbsizlikl dedilr: "Onlarn dvtini qbul et, ks
halda Osman ibni ffan ldrdymz kimi, sni d ldrcyik! Allaha
and olsun, gr onlarn dvtini qbul etmsn sni ldrrik!"
Dnn qdr qeydsiz-rtsiz itat olunan bir rhbrin ii bu gn o yer
atmd ki, ona tslim olmaa v zorla slh qbul etmsin dair mr
verirdilr! Imam () onlara bel cavab verdi: "Allahn Kitabna dvt edn, o
kitabn dvtini qbul edn ilk xs mnm. Sizi Allahn Kitabndan baqa
bir ey dvt etmk mn caiz deyildir. Mn onlarla ona gr vuruuram ki,
onlar Qurann hkmn qulaq asmrlar. Onlar Allaha qar itatsizlik etmi,
Onun hdini pozmu v kitabn knara qoymular. Bilin ki, onlar sizi
aldatmlar! Onlar Qurana ml etmk istmirlr."
Imam ()-n mntiqi v dlil sasnda olan szlri onlara azacq bel,
tsir etmdi. Zamann kemsi d gstrdi ki, onlar tlsn, hqiqti drk
etmyn v nadan adamlar idilr v amllarn bo arlarna qaplmdlar.
Imam () onlara n qdr nsiht verirdis d, xeyri olmurdu; onlar z
inadkarlqlardan l kmir, israrla deyirdilr ki, grk Malikin dydn geri
qaytmasna mr versn.
Dy anda bir ordu n ikitirlik v ixtilafdan daha ziyanl bir ey
"Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.161; "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.401;
"Tarixi-Tbri", 3-c cild, 6-c hiss, sh.27; "Vqtu-Siffeyn", sh.489
1

92

yoxdur. Bundan da zrrli ey sadlvh v siyasi msllri drk etmyn

adamlarn z drrakli v bacarql srkrdlrin qar qiyam etmlridir.
Imam () zn qlb astanasnda grr, dmnin bu hiylsinin n
olduunu bilirdi. Lakin tssflr olsun ki, bu ixtilaf Imam ()-n qoununun
vhdtini pozurdu. Imam () scddn qabar balam, badan-ayaa
silahlanm iyirmi min "mqdds"in qarsnda mqavimt gstrmyi
mslht grmdi, z yaxn shablrindn olan Yzid ibni Hanini arb
dedi:zn Malik atdr v de ki, dy dayandrb tcili olaraq mnim
yanma glsin.
Yzid ibni Hani zn n cbhy atdrd, Malik dedi:Imam mr edir
ki, mharibni dayandrb mnim yanma glsin.
Malik dedi:Mnim salamm Imama atdr v de ki, indi mni
meydandan geri arman vaxt deyil. Inallah, tezlikl qlb islam
ordusuna nsib olacaq.
Hani geri qaydb dedi:Malik geri qaytma mslht uyun grmr
v deyir ki, qlbnin bir addmlndadr.
Qiyamlar Imam ()-a dedilr: Malik snin mrinl bu idn boyun
qarr. Ona sn demisn ki, dy meydannda mqavimt gstrsin!
li () tmkinl buyurdu: Mn he vaxt z mmurlarmla mxfi
danmamam. N demims, hamsn eitmisiniz. N crtl mni
akarda dediyimin ksi il mtthim edirsiniz?
Qiyamlar: Tez ol, Malik xbr gndr, meydandan geri dnsn! ks
halda sni ya Osman kimi ldrcyik, ya da tutub Maviyy thvil
vercyik!
Imam () Haniy dedi:Grdklrini Malik atdr.
Malik Imam ()-n szndn agah olub dedi:Bu fitn Quranlarn nizy
vurulmasndan irli glmidir. Bunlarn hams mr Asn hoqqalardr.
Qlbni grmrsn?! He rvadrm ki, bel bir raitd dy saxlaym?!
Hani: He rvadrm ki, sn burada olasan, mirl-mminin d ldrl,
yaxud tutulub Maviyy thvil veril?!
Malik bu szlri eidnd bdni sdi, drhal dy saxlayb zn
Imam ()-a atdrd. Gz qiyamlarn bdbxt zlrin sataanda dedi:
Dmn stnlk qazanb qlbnin bir addmlnda olan bir vaxtda
onlara aldandnzm?! Allaha and olsun ki, onlar Allahn mr v
frmanlarndan boyun qarm, Peymbrin snnsini trk etmilr.
Onlarla razlamayn v mn azacq mhlt verin, ii xtm edim.
Qiyamlar:Sninl razlamaq, snin trtdiyin xtada rik olmaqdr.
Malik:ox heyf olsun ki, sizin igidlriniz ldrlm, alaq v
yaramazlarnz is sa qalmdr. Deyin grm siz n vaxt haql
olmusunuz?! Dyn vaxtda haqq idiniz, dydn l kdiyiniz vaxt batil,
yoxsa dynd batil, dydn l kdiyiniz vaxt haqq?! gr bel gman
edirsinizs, onda sizin llriniz imanlarn, tqvalarn v ixlaslarn etiraf
etdiyiniz halda, grk chnnmd olsunlar!
Qiyamlar:Allah yolunda vuruduq, Allaha gr d dydn l
kirik. Biz sn qulaq asmrq, bizdn uzaq ol!
Malik:Aldanm v dy saxlamaa dvt olunmusunuz. Ey zqara,

93

alnlar qabar balayanlar! Mn sizin namazlarnz zahidliyin v hadt

eq bsldiyinizin niansi hesab edirdim. Indi mlum oldu ki, sizin
mqsdiniz lmdn qamaq, dnyaya balanmaqdr. Vay olsun siz! Ey
ncis yeyn heyvanlara oxayanlar! He vaxt izzt v raft z
grmycksiniz! Zalmlar rdd olduu kimi, siz d rdd olun!
Bundan sonra qiyamlar bir trfdn, Malik is digr trfdn bir-birin
nalayiq szlr demy, atlarnn balarna qam vurmaa baladlar. Imam
()-n gz qarsnda ba vern bu xoaglmz mnzr ox zabl idi.
Hzrt mr etdi ki, bir-birindn aralansnlar. El bu zaman qiyamlar Imam
()-n gzlri nnd o hzrtin Qurann hakim olmasna razlq vermsini
tlb etmy baladlar. Imam () skut edrk fikir dryasna qrq
olmudu. 1

YRMNC FSL

HKMIYYT MSLSI V TZYIQ QRUPU

mr Asn irli srdy tklif msbt ntic verdi, Imam ()-n
qoununda qrib bir ixtilaf v ikitirlik yaratd. Ixtilaf yaradanlarn v bu
fitny uyanlarn ksriyyti sadlvh adamlar idi. Onlar Maviynin
hiylgrliklrin aldanaraq Imam ()-n icazsi olmadan onun trfindn
ar verib deyirdilr ki, li Qurann hkm etmsin razdr. Halbuki o hzrt
mtlq kild skut edrk islamn glcyi barsind fikirlirdi. 2

MAVIYNIN IMAM ()-A MKTUBU

Bel bir bhranl raitd Maviy li ()-a bel bir mktub yazd:
"Bizim aramzdak kimlr ox uzand, hr birimiz qar trfdn tlb
etdiyi eyd zn haql bilir, amma trflrdn he biri digrin tabe olmaq
istmir. Hr iki trfdn oxlu adam ldrlmdr. Mn qorxuram ki,
glck kemidn daha pis olsun. Bu mharibnin msuliyyti ikimizin
boynundadr v bizdn baqa he kim onun msuliyytisi deyildir. Mn el
bir tklif irli srrm ki, mmtin xeyri v hyat ondadr, onlarn zlrinin
salamat qalmas, dini barq, kinlrin aradan qaldrlmas da ona baldr. O
tklif budur ki, raz olduumuz iki nfr: biri mnim, biri is snin
trfindn bizim aramzda Quran sasnda mhakim yrtsn. Bu i hm
snin n, hm d mnim n yax olar, fitnni aradan qaldrar. Bu
bard Allahdan qorx, gr Quran hlisns Qurann hkmn razlq ver!" 3
Quran nizlrin ucuna sancb qaldrmaq ixtilaf yaradan bir fitndn
baqa bir ey deyildi. Bu sul Qurann qzavt etmsi yolunu sla
yrtmirdi. Lakin Maviy bu mktubda bu bhni df edrk hr iki
trfdn bir nfr seilmsini ortaya atd. O, mktubun axrnda tam

"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), sh.216-219; "Vqtu-Siffeyn",

sh.489
2 "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.104
3 "Vqtu-Siffeyn", sh.493; "l-xbarut-tival", sh.191
1

94

hyaszlqla Imam ()- tqvaya, Qurana dvt etdi!

IMAM ()-IN BU MKTUBA CAVABI

"Zlm v yalanlq insann din v dnyasn pu edr, onun xta ilrini
v qanunsuz mllrini eyb axtaranlara akar edr. Sn bilirsn ki, z
kemiini brpa etmy qadir deyilsn. Bir dst insan hd-peyman pozaraq
nahaq yer mxalift baladlar, Allahn akar mrini dyidirdilr, Allah
da onlarn yalanlarn ifa etdi. El bir gndn qorx ki, o gnd iinin aqibti
yax olanlar sevinck, z rhbri il mxalift ednlr peman olacaqlar:
bunlar dnyaya aldanaraq ona rk balamdr. Bizi Qurann hkmn
dvt edirsn, halbuki zn onun hli deyilsn. Biz sn cavab vermdik,
lakin Qurann hakim olmasn qbul etdik." 1
s ibni Qeys el ilk gnlrdn Maviy il gizli laq yaratmaqda
mtthim olunmudu, mharibnin gediind d bu laqlr myyn qdr
hiss olunurdu. O, bu df israr etdi ki, Maviynin yanna gedib onun
Quranlar qaldrmaqda mqsdinin n olduunu yrnsin. 2
s el ilk gndn etibarn Imam ()-a sdaqtli deyildi v Maviynin
qarda tb il mzakir apardqdan sonra slh fikrin dmd. O,
"Leyltl-hrir"d mharibnin davam etdirilmsini hr iki trfin mhv
olmas hesab etdi. Quranlarn nizy vurulmas fitnsind d li ()-n
amllarn dvtin msbt cavab vermsin israr edir, hm d qounun
yorunluundan sz ard. Bu df Maviy il laq yaratmaq v slh
barsind son qrara glmsi n, vaxt verilmsini tlb edirdi. (Sonra
qeyd edcyik ki, o, Imam ()-n nmaynd tyin etmsin imkan vermdi
v o hzrtin tyin etdiyi nmayndni bir bhan il knarladrdqdan
sonra z sediyi nmayndni qbul eltdirdi. Bu da iraqllarn tam zrrin
idi.)
s Maviy il grdkdn sonra tz bir sz gtirmdi, sadc
olaraq Maviynin mktubunun szlrini yenidn tkrar etdi. Silahl
qiyamlarn gstrdiyi tzyiq Imam ()-, Qurann hakim olmasn qbul
etmy vadar etdi. Buna gr d hr iki trfin qarilri iki qounun ortasnda
toplab Qurana baxdlar v onun hkmn dirltmk qrarna gldilr,
sonra z yerlrin qaytdlar. Hr iki trfdn "biz Qurann hkmn
razyq" - sslri ucald. 3

IKI QAZININ (HKMEYNIN) SEILMSI

Aydndr ki, Qurann z danmr v Quran drk ednlr onu nitq
gtirmli, ona baxb Allahn hkmn xarmaldrlar ki, dmniliy son
qoyulsun. Bu mqsdl qrara alnd ki, bir ne nfr amllardan, bir ne
nfr d iraqllardan seilsin. amllar Maviyy qeydsiz-rtsiz tabe idilr.

"Vqtu-Siffeyn", sh.493-494
"Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.161; "Tarixi-Tbri", 6-c cild, sh.28
3 "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.161; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, 6-c hiss,
sh.28
1
2

95

O hr ksi sesydi, ona ry verckdilr. Ham da bilirdi ki, o bu fitnnin

sasn qoyan mr Asdan baqa he kimi semyck. Yax deyiblr ki,
amllar mxluqa itat etmkd hamdan mti, Xaliq asi olmaqda hamdan
irli idilr.
Amma sonralar "xvaric" adlanan "tzyiq qrupu" Imam ()-a iki eyi
qbul etdirdilr (onlar sonradan hkmiyyti kbir gnah sayr v onu
qbul etdiklrin gr tvb edirdilr, stlik li ()-dan da "tvb
etmsini" tlb edirdilr):
1-Hkmiyyti qbul etmk (yni mnaqini, hr iki trfdn hakim
semkl hll etmk);
2-Imam ()-n ry verdiyi adamlar yox, z istdiklrini semk.
Tarixin badan-baa ibrt drsi olan bu hisssini aada qeyd edirik:
Tzyiq qrupu:Biz hkmiyyt bu Musan seirik.
Imam ():Mn he vaxt bu i raz olmaram v ona bel bir haqq
vermrm!
Tzyiq qrupu:Biz d ondan qeyrisin ry vermirik. nki ilk gndn
bizi mharibdn saxlayaraq onu byk fitn hesab edn yalnz o idi.
Imam ():bu Musa xilaftimin ilk alarnda mndn ayrld v
camaatn mn kmk etmsin mane oldu, czalandrlmaqdan qorxduu
n d qad. Nhayt ona aman verdim, o da mn trf qaytd. Mn
hkmiyyt Ibni Abbas seirm.
Tzyiq qrupu:Biz sninl Ibni Abbasn arasnda he bir frq grmrk.
El bir adam se ki, sn v Maviyy qar eyni fikird olsun.
Imam ():Malik tri bu i seirm.
Tzyiq qrupu:Malik mharib odunu qzdrmdr. Biz d mhz onun
hkmn ! gr mhkum olunmuuq.
Imam ():Malikin hkm ndir ki?
Tzyiq qrupu:O, camaat bir-birinin canna salaraq sninl znn
istdiyini yeritmk istyir.
Imam ():gr Maviy zn hakim semkd tam azaddrsa, onda
Qreydn olan bir nfr (mr As) qarsnda Qreydn olan bir nfrdn
(Ibni Abbasdan) baqas mnasib deyildir. Siz d onun mqabilind
bdllah Ibni Abbas sein, nki mr As i n qdr dyn vursa, Ibni
Abbas onlar aar v o n qdr dyn asa, Ibni Abbas onu balayar. Ibni
Abbas onun mhkmltdiyi ii sstldirr, sstldirdiyi ii mhkmldr.
s:mr Asla bdllah Ibni Abbas hr ikisi Mzr qbilsindndir.
Mzrdn olan iki nfr bir-biri il qzavt etmmlidirlr. gr biri
Mzrdn olsa, (Msln, mr As) ikincisi hkmn ymnli olmaldr (bu
Musa ri)!
(He ks sdn bu qanunu haradan xardn sorumur.)
Imam ():Qorxuram ki, sizin sediyiniz ymnli aldansn, nki mr
As el bir adamdr ki, z mqsdin atmaqda he ndn kinmir.
s:Allaha and olsun, gr o iki hkmdn biri ymnli olsa, htta
bizim istyimizin ksin qzavt ets bel, bizim n daha yaxdr; gr
hr ikisi Mzr qbilsindn olsa, bizim istyimiz kimi qzavt ets d bel,
bizim n xoaglmzdir.

96

Imam ():Indi ki, bu Musa ri n bu qdr israr edirsiniz, onda

znz bilin. N istyirsinizs, onu da edin!1
bu Musa ri Kufnin valisi olanda Cml mharibsini yatrtmaq
n camaatn Imam ()-a kmk etmlrinin qarsn almd. O bhan
gtirib deyirdi ki, Peymbr (s) buyurmudur: "Hr vaxt mnim
mmtimin arasnda fitn yaransa, knara kilin." Indi is hkmiyytd
Imam ()-n nmayndsi olmaq istyir! bhsiz, o, sadlvh olmaqdan
lav, Imam ()-la mxalif olduuna gr onun xeyrin ry vermyckdi.
Imam () tzyiq qrupunu z yanl v azn fikirlrindn dndrmk
n he nyi sirgmdi. Buna gr d btn srkrdlri bir yer yb
mumi bir yncaqda mslni bel aydnladrd: Agah olun! amllar z
istdiklrini, n yaxn adamlar olanlar sedilr, siz is xounuza glmyn
adamlar arasnda n yaxn olan (bu Musan) hkmiyyt sediniz. Sizin
iiniz bdllah ibni Qeys (bu Musa rinin addr) kimilrldir. O dnn
deyirdi: "Mharib fitndir; kamanlarnzn bndlrini qrn v qlnclar
qnna qoyun." gr o doru danandrsa, n n z xouna dyd
itirak etdi?! gr yalandrsa, demli mtthim olunur. mr Asn sinsini
bdllah Ibni Abbasn dynlnmi yumruu il sndrn, mhlt
vernlrdn istifad edin v islam srhdlrinin (nzartini) ixtiyarnza aln.
Mgr grmrsnz ki, hrlriniz tcavz mruz qalm, lklriniz
dmn oxlarna hdf olmudur?!2
Imam ()-n szlri srkrdlr yalnz bu qdr tsir qoydu ki, onlar o
hzrtl tklikd grdlr. hnf ibni Qeys Imam ()-a dedi:Mn bu
Musan yoxlamam, idrak qvvsi ox da gcl deyil. vvllr d islama
qar vurumudur. gr istyirsinizs, hkmiyyt mni sein. gr bunu
mslht grmrsnzs mni ikinci, yaxud nc hakim tyin edin, grn
mr Asn vurduu dynlri nec aar, ad dynlri nec balayaram.
Imam () hnfin nmayndliyini irli srd, lakin onlar o qdr
inadkar v azn idilr ki, bu Musadan baqasna ry vermdilr. Onun
seilmsi o qdr xsartli idi ki, aml bir air z erind bunu bel akara
xarmd:
gr Iraq camaatnn yax bir ryi olsayd onlar aznlqdan
qurtarar, Ibni Abbas serdilr.
Lakin ymnli bir qocan sedilr ki, o bel-altn se bilmir.
Haqq demkd qorxusu olmayan bir nfrin szlrini liy atdrn:
bu Musa ri etimadl adam deyildir."
Glckd qeyd edcyik ki, Maviy il slh etmyi Imam ()-a qbul
etdirn, hkmlri semkd o hzrt imkan vermynlr el hkmiyyt
mslsini kbir gnah sayan ilk xslr oldular v hd-peyman
baladqdan sonra Imam ()- onu pozmaqda mtthim etdilr. Amma Imam
() he vaxt peyman pozmaz v bu "mqdds insanlarn" szlrin bir
"Tarixi-Yqubi", 2-ci cild, sh.189; "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.113;
"l-xbarut-tival", sh.192; "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.402; "Vqt Siffeyn",
sh.499
2 "Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 13-c cild, sh.309
1

97

daha qulaq asmazd. Indi hkmiyytd mqavil sndinin mtninin nec

yazldn v Imam ()-n nc df olaraq tzyiq qrupunun rylrinin
tsiri altnda qalb-qalmadn aradrrq.

HKMIYYT
ETDIRILMSI

MQAVILSININ

QBUL

Siffeyn mharibsinin sonundak hkmiyyt hadissi islam tarixind

misli grnmmi bir msl hesab olunur. mirl-mminin li ()
qlbnin iki addmlnda idi, gr onun nadan kmkilri mharibni
saxlamasaydlar, yaxud, he olmazsa, ona maneilik trtmsydilr, o
hzrt fitnnin kkn ksr, xbis mvi slalsinin sonradan sksn il
davam edck hkumtin son qoyar, nticd islam tarixini v
mslmanlarn mdniyytini tamamil dyidirrdi. Amma o, mr Asn
hiylgrliyi v znn qounundak nadan sgrlrin oxunun aldanmas
nticsind mharibni qti qlby qdr davam etdir bilmdi. Bel
nadan "dostlar"n vurduqlar ziyan all dmnin vurduu xsartdn qatqat artq idi. Onlar Imam ()-a drd mslni qbul etdirdilr ki, bunun
zrri vvlc zlrin, sonra is digr mslmanlara dydi:
1-Mharibni dayandrb Qurann v Peymbr (s) snnsinin
hakimliyini qbul etmk.
2-bu Musan (Imam () trfindn) nmaynd semk.
3-Hkmiyyt mqavilsinin mtnindn "mirl-mminin" lqbini
xartmaq.
4-Mqavil imzalandqdan sonra onu pozmaa dair israr etmk.
Yuxarda birinci v ikinci bndin qbul etdirilmsi aydnlad. Indi is
nc v drdnc bndin nec qbul etdirilmsini byan edirik.
Quranlarn nizy keirilmsindn sonra dyn toz-torpa yatd,
mbahislr dayand v qrara alnd ki, hr iki trfin balar hkmiyyt
mqavilsini tnzim etsinlr. Bir trfd Imam () z trfdarlar il, o biri
trfd d Maviy v onun "ayrlm qli" mr As z mhafizilri il
dayand. Mqavilnin yazlmas n iki sar vrq hazrland. Vrqlrin
hm ba trfind, hm d axrnda Imam ()-n "Muhmmdun Rsulullah"
yazlm mhr vurulmudu. Mqavilnin mtnini li () deyir, o hzrtin
katibi beydullah ibni Rafe d onu yazrd. Imam () z szlrini bel
balad:
"Bu, mirl-mminin li v bu Sfyann olu Maviy arasnda olan
bir mqavildir, onlarn tabeilri onun sasnda Allah kitabnn v onun
Peymbrinin qzavt etmsini qbul etmilr."
Bu vaxt Maviy yerindn atld, dedi:Bir nfri "mirl-mminin"
kimi qbul edn, sonra is onunla mbariz edn xs axmaqdr!
mr As drhal Imam ()-n katibin dedi:linin adn v atasnn adn
yaz. O, sizin mirinizdir.
Imam ()-n catli srkrdsi hnf o hzrt dedi:Mbada "mirlmminin" lqbini z adnn yanndan pozsan! gr pozasan, bir daha geri
qaytmayacandan qorxuram. Bu sz, htta lm-dirim gtirib xarsa
bel, qbul etm!

98

Sz uzand v gnn bir hisssi bu mslnin mzakirsi il kedi. Imam

() z adnn yanndan bu klmnin pozulmasna raz olmad. Maviy il
vvldn sirda olan v ilk gnlrdn Imam ()-la dostluq prdsi altnda
onun leyhin ilyn s ibni Qeys israrla bu lqbin gtrlmsin
alrd. Bu kimlrd Imam () "Hdeybiyy" slhnn ac xatirlrini
qeyd edib buyurdu: Hdeybiyyd Peymbr (s)-in katibi mn idim. Bizim
trfd Rsulullah, mriklrin trfind is Sheyl ibni mr dayanmd.
Mn slh mqavlsini bu kild tnzim etdim: "Bu, Allahn Rsulu
Mhmmdl Sheyl ibni mr arasnda olan slh mqavilsidir." Amma
mriklrin nmayndsi Peymbr dedi:Mn "Rsulullah" klmsi olaola onu he vaxt imzalamaram. Mn snin dorudan da Allah Peymbri
olduunu bilsydim, sninl he vaxt vurumazdm. Allahn peymbri
olduun halda sni tvafdan saxlasam, zlmkarlardan olaram. Yaz ki,
"Mhmmd ibni bdllah", mn d qbul edim." Bu vaxt Peymbr (s)
mn buyurdu: "li, mn hm Allahn Peymbri, hm d bdllahn
oluyam. "Rsulullah" lqbini admn yanndan silmkl mnim risaltim
aradan getmz." Bli, o gn mriklr Rsulullah lqbini onun adnn
yanndan pozmaq n mn ox tzyiq gstrdilr. O gn Peymbr
mriklr n slhnam yazmd, bu gn d mn onlarn (mriklrin)
vladlar n yazram. Mnim yolum el Peymbrin yoludur.
mr As qzblnib li ()-a dedi:Sbhanllah! Biz mmin olduumuz
halda bizi kafirlr v mslmanlarn dmnlrin oxatdn!
Imam () buyurdu: El bir gn olmudurmu ki, sn kafirlrin himayisi
v mslmanlarn dmni olmayasan?! Sn el sni doan anana
oxayrsan!
Bu szlri eidn mr As mclisdn durub dedi:Allaha and olsun,
bundan sonra he vaxt sninl bir mclisd oturmaram!
Imam ()-n "dostlarnn" mirl-mminin lqbinin o hzrtin adnn
yanndan silinmsi n tzyiq gstrmlri o hzrtin mzlumiyytind
yeni shiflr ad. 1
Lakin bunun mqabilind Imam ()-n sdaqtli dostlarndan bir qrupu
qlnclarn siyirmi halda o hzrtin hzuruna glib dedilr: mr ver, icra
edk!
Osman ibni Hnif onlara nsiht verib dedi:Hdeybiyy slhnd mn
d var idim. Biz d Peymbr (s)-in yolu il gedirik.2
Imam () buyurdu: Hdeybiyyd Peymbr (s) bu hadisni mn
xbr verib buyurmudu: "Bel bir gn snin n d vardr; sn d
mcburiyyt qarsnda qalaraq bel bir i grcksn."

SLH MQAVILSININ MTNI

Trflr arasndak bu mnaqi Imam ()-n z szn geri gtrrk
Peymbr (s)-in yolunu semsi il sona atd. li () z mbark adnn
"l-imamtu vs-siyast"; "xbarut-tival", sh.149; "Tarixi-Yqubi", 2-ci cild,
sh.189; "Nhcl-bla"nin rhi , (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.232
2 "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.112
1

99

"mirl-mminin" lqbi olmadan yazlmasna razlq verdi. Bellikl,

mqavilnin yazlmas davam etdi. Onun n mhm maddlri aadaklar
idi:
1-Trflr razlad ki, Qurann hkmn qbul etsinlr, onun
gstrilrindki hdudlardan knara xmasnlar, Qurandan baqa he n
onlar birldirmsin v ixtilafl msllrd vvldn axra kimi Quran
zlrin hakim sesinlr.
2-li v onun trfdarlar bdllah ibni Qeysi (bu Musa rini),
Maviy v onun trfdarlar is mr As zlrin hakim sesinlr.
3-Hr iki nfrdn Allahn z bndsindn hd-peyman ald n yksk
sviyyd hd-peyman alnd ki, Allahn Kitabn zlrin yolgstrn
sesinlr, Onun hkmn bildiklri vaxt ondan knara xmasnlar,
bilmdiklri vaxt Peymbr (s)-in sir v snnsini sas gtrsnlr,
ixtilafa yol vermsinlr, hvayi-nfs tabe olmasnlar v bhli ilr
qarmasnlar.
4-bdllah ibni Qeysl mr Asn hr biri z rhbrindn ilahi bir
peyman aldlar ki, onlarn Kitab v Peymbr snnsi sasnda olacaq
qzavtlrin raz olsunlar. Onlarn mal, can v namusu hr iki trf
haqdan xmayncaya qdr toxunulmazdr.
5-gr qazilrdn biri z vzifsini yerin yetirmzdn qabaq ls,
hmin trfin rhbri qabaqk rtlrl yenidn adil bir xsi onun yerin
se bilr. gr rhbrlrdn biri qzavt yerin yetirilmzdn qabaq ls,
tabeilri onun yerin bir nfr se bilrlr.
6-Hr iki hakimdn hd-peyman alnd ki, bu yolda ciddi sy etmkd
he nyi sirgmsinlr, nahaq hkm vermsinlr. gr z hdpeymanlarna ml etmslr, mmt hr ikisinin qzavtindn bezarlq elan
etsin, bu halda artq onlarn qarsnda he bir iltizam yoxdur.
Bu mqavily ml etmk btn mirlr, qazilr v mmt vacibdir.
Bundan sonra, o hd-peymann mddti qurtarana kimi camaatn mal, can
v namuslar min-amanlqdadr. Silahlar yer qoyulmal, yollarda
thlksizlik brqrar edilmlidir. Bu bard hmin mclisd hazr olanlarla
qaiblr arasnda he bir frq yoxdur.
7-Hr iki qazi Iraqla am arasnda yerln bir mntqd drg
salmal, onlarn istdiklrindn baqa he kim orada olmamaldr. Onlara
mbark Ramazan aynn axrna kimi mhlt verilir, bu mddtd qzavt
iini sona atdrmaldrlar, istslr ondan tez d qzavt ed, yaxud hcc
mvsmn qdr uzada bilrlr.
8-gr hr iki qazi Allahn Kitab v Peymbrin snnsin mvafiq
kild qzavt etmslr, mslmanlar mharibni davam etdircklr v
bu halda artq trflr arasndak mqavil lv olunacaq, he bir hdnam
mvcud olmayacaqdr. Islam mmtin vacibdir ki, bu hdnamd
yazlanlara ml etsinlr, hamlqla zoraklq etmk, yaxud hdnamni
pozmaq istynlrin qarsnda vahid bir mmt olsunlar. 1
"l-xbart-tival", sh.195; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, 6-c hiss,sh.29;
"Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.403
1

100

Tbrinin nql etdiyin gr hr iki trfdn on nfr ahid kimi

hkmiyyt hdnamsini (mqavilsini) imzaladlar. Imam ()-n trfindn:
bdllah Ibni Abbas, s ibni Qeys, Malik tr, Sid ibni Qeys Hmdani,
Xbbab ibni rrt, Shl ibni Hnif, mr ibni Hmiq Xzai, Imam ()-n iki
oluHsnl () Hseyn () gz dyirdi. 1 hdnam 37-ci ilin sfr aynn
17-d, rnb gn, axama yazld v trflr onu imzaladlar. 2
Hr iki qazi qrara ald ki, amla Hicazn srhddind yerln zrh
adl yer gedib orada qzavt balasnlar; hminin hr iki trfdn drd
yz nfr d onlarla getdi ki, bir nzarti kimi qzavt nzart etsinlr.

HKMIYYTIN
IMAM
BURAXDII KS-TSIR

()-IN

QOUNUNDA

hdnam tnzim olunduqdan sonra qrara alnd ki, am v Iraq camaat

mzakirnin nticsindn xbrdar olsunlar. s hkmiyyt mqavilsini
hm amllara, hm d iraqllara tqdim etdi. amllarda he bir
mxaliftilik mahid olunmad. Amma iraqllarn iindn nzt tayfas
mxalift balad v o tayfadan olan Midan v Cd ilk df olaraq
"Allahdan baqas n he bir hkm (etm haqq) yoxdur!" arn verdilr,
sonra qlnclarn siyirib amllara hcum etdilr v Maviynin xeymsinin
yannda qtl yetirildilr. hdnam Murad qbilsin tqdim olunanda
onlarn risi Saleh ibni fiq d yuxardak ar verdi v dedi:
"Allahdan baqas n he bir hkm (etm haqq) yoxdurmriklrin
xouna glms d bel!"
Sonra bir er oxudu, onun trcmsi beldir:
"N oldu ki, li tkln qanlar qarsnda hkmiyyt raz oldu?!
Halbuki gr hzabla (Maviy v onun hmfikirlri il) vurusayd,
onun iind he bir nqsan olmazd."
s Bni-Tmimin bayraqlarnn yannda dayanb hdnamni onlara
tqdim ednd onlardan hmin ar eidildi. Onlarn iindn rv Tmimi
dedi:Kiilri Allah dinindn qabaa salaraq onlar qazi seirsiniz?! Hkm
v qzavt yalnz Allaha mxsusdur. Ey s, bs bizdn ldrlnlrin
taleyi nec oldu? (Yni onlar haqq yolda ldrlblr, yoxsa batil yolda?") 3
Bunu deyib qlncla s hcum etdi, lakin onun vurduu zrb sin
atna dyib onu atdan yer yxd. gr sin kmyin glmsydilr, o,
rvnin li il ldrlckdi. s Iraq ordusunun arasnda sonra gzib
Imam ()-n hzuruna gldi, z iini el qlm verdi ki, guya Imam ()-n
dostlarnn ksriyyti hkmiyyt hdnamsin razdr v bir-iki qrupdan
baqa he kim onunla mxalift etmir. Amma ox kemdn hr iki trfdn
"Hkm yalnz Allaha mxsusdur", "Ya li, hkm Allahndr, snin yox!"
"Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.162; "Vqtu-Siffeyn", sh.510; "TarixiTbri", 3-c cild, 6-c hiss, sh.30
2 "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.163
3 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.237; "Vqtu-Siffeyn",
sh.512 "Murucuz-zhb", 1-ci cild, sh.403; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.163;
"l-xbart-tival", sh.197
1

101

kimi arlar ucalmaa balad. Onlar deyirdilr: "Biz kiilrin Allah dinind
hakim olmasna (v Allahn hkmn dyimsin) he vaxt icaz vermrik!
Allah frman vermidir ki, Maviy v onun dostlar ya ldrlsn, ya da
tutulub biz thvil verilsinlr. Hkmiyyt mslsi bizim buraxdmz bir
xta idi. Biz bundan qaydb tvb etdik. Sn d tvb et, ks tqdird
sndn d bezarlq elan edcyik.1

QBUL ETDIRILN DRDNC I

Imam ()-n nadan "dostlar" bu df drdnc bir ii o hzrt qbul
etdirrk el hmin gn hkmiyyt mqavilsini qvvdn salmasn tlb
edirdilr. Lakin bu df Imam () tam ciddi kild mqavimt gstrdi,
onlarn stn fryad edib dedi:Vay olsun siz, indi d bel deyirsiniz?!
Indi ki, raz olub hdnamni imzaladq, yenidn mhariby balayaq?!
Mgr Allah-Taala "Ilahi hd-peymanlara, onlar baladnz vaxt vfa
edin v andlar mhkmldndn sonra sndrmayn, halbuki, Allah z
ilriniz zamin seirsiniz. Allah grdynz ilrdn agahdr." - dey
buyurmamdrm?! 2
Amma Imam ()-n szlri onlara tsir qoymad, o hzrt itat
etmkdn boyun qardlar, hkmiyyti zlalt v aznlq sayaraq Imam
()-dan bezarlq elan etdilr v tarixd islam tayfalar arasnda n thlkli
firq olan "xvaric" ad il mhurladlar. Bunlar tarix boyu he bir
hkumtl razlamam, zlrin mxsus olan bir yol semilr. Biz
"mariqin" fslind onlarn ideoloji shvlrini trafl kild aqlayb qeyd
edcyik ki, hkmiyyt dedikd mqsd "kiilrin Allah dinind
hakimiyyti" deyil, trflrin ixtilafl olduu msld Qurann v
Peymbr (s) snnsinin hkm etmsi idi. Bu hkm, o cr bhranl bir
raitd mr As trfindn irli srlmsin, hiyl v mkrl yana
olmasna baxmayaraq, ox dzgn v mntiqi bir i idi. Imam () z bu
bard buyururdu: "Biz Allah dinind adamlar deyil, Quran hakim
etmiik. Bu Quran da iki cildin arasnda yerln, dil ab sz danmayan
bir xtdir. Onu byan edn bir nfr hkmn lazmdr. Byan ednlr
ondan sz arlar. amllar biz "Glin Quran hakim sek" deynd, biz
ondan z evirmdik. nki, Allah-Taala Quranda buyurur: "gr bir
eyd ixtilafnz olsa, Allaha v Onun Peymbrin mracit edin."
Allaha mracit etmk Qurana, Peymbr mracit etmk is onun
snnsin qaytmaq demkdir."
Imam ()-n bu xtbd diqqt yetirilsi bir cmlsi vardr. O hzrt
buyurmudu: "gr hqiqtd Allahn Kitab sasnda hkm olunsa,
mmt iind biz ona qar n lyaqtli adamlarq; gr Peymbrin
snnsi sasnda qzavt olunsa, yen d biz ona qar n slahiyytli
adamq."
Bellikl Siffeyn dy bel bir gnd, Imam ()-n v onun dostlarnn
"Vqtu-Siffeyn", sh.513; "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild,
sh.237
2 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid),2-ci cild, sh.238
1

102

qiymtli vaxtn aylarla tutandan sonra sona atd. Bundan sonra qounlar
bir-birindn aralanb z yerlrin qaytdlar. (Imam ()-n ordusundan 20-21
min nfr hid edilmidi, amllardan is 40-50 min, baqa rvayt gr 90
min nfr ldrlmd.)

SIRLRIN AZAD OLUNMASI

Mqavil sndinin kazlar yazlb imza edildikdn v hamya
paylandqdan sonra mirl-mminin li () dmn trfdn tutulan btn
sirlri birtrfli olaraq azad etdi. Halbuki aml sirlr azad olunmazdan
qabaq mr As, Maviynin Imam () trfdn tutulan sirlri edam etmsini
israr edirdi. Maviy Imam ()-n bu alicnabln grnd bdni smy
balad, mr Asa dedi:gr biz sirlri ldrsydik, dost-dmn iind
rsvay olardq.
Mharib boyu Imam ()-n sirlrl olan rftar bel idi: gr bir nfr
he ksi ldrmdn sir dsydi, onu azad edirdi, lakin sir dn xs
adam ldrm olsayd, ondan qisas alnr v ldrlrd. gr azad
olunmu sir yenidn sir dsydi, soru-sualsz edam olunurdu. nki
dmn ordusuna qaytmas onun mnfur niyytini gstrirdi. 1

IMAM
()
NZART EDIR

HKMIYYTIN

VZIYYTIN

Imam () Siffeyndn Kufy qaytdqdan sonra da hkmiyytdn qafil

qalmr, mntzm surtd Ibni Abbasa lazm olan tvsiylri edirdi. (Ibni
Abbas 400 nfr balq edrk o mntqy gndrilmidi).
Maviy d oraya 400 nfr gndrmidi.
Imam ()-n dostlar il Maviynin adamlar arasnda olan frq bu idi ki,
amllar z balarna kor-koran v qeydsiz-rtsiz itat edirdilr,
Maviydn bir mktub glnd he vaxt "Maviy n yazb?" - dey
sorumazdlar. Halbuki Imam ()-dan Ibni Abbasa bir mktub gldikd,
hamnn nzr-diqqti ona ynlirdi ki, grsnlr Imam () ona n
gstrilr verir. Buna gr d Ibni Abbas onlar danlayb dedi:"N vaxt
Imamdan bir xbr atsa, soruursunuz ki, n yazmdr. gr gizltsm,
deycksiniz ki, n n gizltdin; ab desm d sirrimiz alar, he bir ey
gizli qalmaz."2

YRM BRNC FSL

IMAM ()-IN SIFFEYNDN KUFY QAYITMASI

Btn x yollar balandqdan sonra mcburiyyt qarsnda qalan
Imam () ikrah zndn hkmiyyti qbul etdi. nki gr mqavimt
gstrsydi, daxili mxaliflr Maviynin ordusu il lbir olub Imam ()-la
"Vqtu-Siffeyn", sh.518
"Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.167; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, 6-c hiss,
sh.37; "Vqtu-Siffeyn", sh.533 "l-xbart-tival", sh.198
1
2

103

mhariby qalxacaqd. Bunun da nticsi o hzrtin znn v onun sadiq

dostlarnn qtl yetirilmsindn baqa bir ey olmayacaqd. Buna gr d
hkmiyyt sona atandan sonra Imam () mslnin hll olunmas n
Kufy qaytd ki, nmayndlr v bir nzarti heyt gndrsin. O,
hrkt balayanda Peymbr (s)-dn d nql olunan bu duan oxuyurdu:
"Ilahi, sfrin mqqtindn, qaytmaq qmindn, maln v hlyaln dar olaca bladan Sn pnah aparram!"
Imam () bu duan oxuya-oxuya Kufy yola dmk n Fratn
sahilin xd. Sndvda hrin atanda Bni-Sid qbilsi o hzrtin
pivazna xb xahi etdilr ki, onlara qonaq olsun, lakin Imam () onlarn
dvtlrini qbul etmdi. 1 Kuf xurmalqlarna yaxnlaanda evinin
klgsind oturan qoca bir kii il qarlad. znd xstliyin sr-lamti
grnrd. Imam ()-la o qoca arasnda bel bir shbt oldu:
Imam ():Rngin niy qab? Xstsnmi?
Qoca kii:Bli.
Imam ():Xstliyi xolamrdnm?
Qoca kii:Xeyr, xst olmaq istmirm.
Imam ():Bel xstliklr Allah yannda xeyir bir i hesab olunmurmu?
Qoca kii: Bli.
Imam ():Mjd olsun ki, Haqqn rhmti sn amil olmu, gnahlarn
balanmdr! Adn ndir?
Qoca kii:Adm Saleh, atamn ad Slimdir. Slman ibni Tyy
qbilsindnm. Biz Slim ibni Mnsur qbilsi il hmpeymanq.
Imam (): Hm snin z adn, hm atann ad, hm d
hmpeymannzn ad nec d gzldir! Bu mharibd bizim trfd itirak
edirdinmi?
Qoca kii:Xeyr, itirak etmmim, amma ox arzu edirdim. Grdyn
kimi, zifliyim mni bu idn saxlamdr.
Imam ():Allahn klamn eit: "Ziflr, xstlr, cihad yolunda
xrclmy mal-dvlti olmayanlara Allah v Onun Peymbrin xatir
xeyirxahlq istmlrinin maneiliyi yoxdur. Allah balayan v
rhimlidir."
Imam ():Camaat bizim amllarla olan bu iimiz bard n deyir?
Qoca kii:Sn qar bdxah olanlar snin bu iindn sevinirlr, lakin
snin hqiqi dostlarn qzblnmi v ox tsirlnmilr.
Imam ():Dz deyirsn. Allah snin xstliyini gnahlarnn
balanmasna bir sbb etsin. nki xstlikd he bir mkafat yoxdur,
lakin gnahlarn balanmasna sbb olar. Mkafat ml, dana aiddir,
lakin eyni halda grk hsn-niyytdn qafil olmayasan. nki, Allah
oxlarn xeyir niyytlrin gr behit aparacaq. 2
Imam () bu szlri deyib yoluna davam etdi. Bir qdr yol gedndn
sonra bdllah ibni Vdi nsari il rastlad, Maviy il olan hdnam
"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.86 "Vqtu-Siffeyn",
sh.528
2 "Tarixi-Tbri", 3-c cild, 6-c hiss, sh.33; "Vqtu-Siffeyn", sh.528
1

104

barsind camaatn fikrini ondan ynmk istdi. Onlarn arasnda bel bir
shbt oldu:
Imam ():Camaat bizim iimiz bard n deyir?
nsari:Camaat arasnda iki fikir var. Bzilri onu bynmi, bzilri is
bynmmidir. (Qurann ifadsi il desk, "Onlar hmi ixtilafdadrlar.")
Imam ():Thlililr n deyir?
nsari:Onlar deyirlr ki, linin trafnda bir dst adam var idi, amma
li onlar datd; onun mhkm bir qalas var idi, lakin onu viran etdi. li
itirdiyi adamlar n vaxt tapa bilr v datd binan n vaxt dzld bilr?!
gr o, dy ona itat ednlrl birlikd davam etdirsydi, qlb d
alsayd, mlub da olsayd, onda all v siyastl uyun olan bir i
grm olard.
Imam ():Mn viran etdim, yoxsa onlar (xvariclr)?! O cmiyyti mn
datdm, yoxsa onlarn zlri ixtilaf v ikitirlik yaratdlar?! Bzilrinin
mniml mxalift balad vaxt mn vfadar qalanlarla dy davam
etdirmyim el bir i deyildi ki, mn ondan qafil olam. Mn z canmdan
keib lm glrzl qbul etmk istyirdim, lakin Hsnl Hseyn
baxanda grdm ki, onlar hadt n mndn qabaa keirlr. Qorxdum
ki, onlarn hid olmas il Peymbr (s)-in slalsi ksilsin. Odur ki, bu ii
mslht grmdim. Allaha and olsun, gr amllarla yenidn qarlasam,
bu yolu serm v bu vaxt Hsnl Hseyn d mniml olmaz. 1
nsarinin Imam ()-la aq shbtindn iki msl aydnlar:
1) Imam ()-n brqrar etdiyi mhitin tamamil azad bir mhit
olmas. Bel ki, hkumt barsind ham znn mxtlif ry v fikirlrini
akar ed bilirdi. Imam ()-n qarsnda hm mvafiqlr, hm d mxaliflr
z qidlrini bildirmkd brabr idilr, mxaliflr silaha l atmaynca,
silahl qiyam etmyinc tam azadla malik idilr.
2) Peymbr (s) slalsinin qorunub saxlanmas. Quran o hzrtin
slalsini "Kvsr" adlandrmdr, onu qorumaq islamda n mhm vacib
mllrdndir. Imam () Maviy v say ox da az olmayan daxili
mxaliftl mbarizni davam etdirsydi, bu i Hsnl-Hseynin () hid
olmalarna, Peymbr (s)-in slalsinin ksilmsin, hminin imamtin
aradan getmsin sbb olacaqd. Imam Zaman ()-n zhuruna kimi
msumlarn nslinin qalb davam etmsin dair Allahn iradsi li ()-n
hkmiyyti qbul etmsini grkli edirdi. Bu msl hkmiyytin qbul
edilmsinin yegan dlili deyildi, amma Imam ()- bu i vadar edn
sbblrdn biri saylrd.

IMAM ()
QARISINDA

XUBBAB

IBNI

RRTIN

QBRI

Imam () z seyrini davam etdirrk, Bni-Ovf qbilsinin evlrinin

qabanda dayand. Yolun sa trfind uca bir yerd yeddi-skkiz qbir

"Vqtu-Siffeyn", sh.529-530; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.164; "TarixiTbri", 3-c cild, 6-c hiss, sh.34
1

105

grnrd. Imam () orada kimlrin dfn olunduunu xbr aldqda Qdat

ibni clan zdi cavab verib dedi:Siz Siffeyn yola dndn sonra Xubbab
ibni rrt vfat etdi v lmmidn vsiyyt etdi ki, onu uca bir yerd dfn
etsinlr. O dfn olunduqdan sonra baqalar da z llrini gtirib burada
dfn etmy baladlar.
Imam () Xubbaba rhmt gndrndn sonra onun barsind bel
buyurdu:O, islam smimi qlbdn qbul etmi, tam meyl v rbt
zndn hicrt etmidi. O, bir mr cihad etdi, axrda cismi zifldi. Allah
yax ml sahiblrinin mkafatn zay etmz. (Sonra orada dfn edilnlrin
ruhlarna xitabn buyurdu:) Salam olsun siz, ey vhtli, susuz v ot-lfsiz
yerlrin mslman sakinlri! Siz bizdn qabaa kediniz, biz d sizin
arxanzca glcyik, az bir mddtdn sonra siz qoulacaq. Ilahi, bizi d,
onlar da bala, bizim v onlarn gnahlarndan, xtalarndan ke. (Sonra
buyurdu:) Allaha kr olsun ki, yeri llr v dirilr n ymaq yeri
etdi. Allaha kr olsun ki, hamn ondan (torpaqdan) yaratd v bizi ona
qaytaracaq, ondan da dirildck. Xo o kslrin halna ki, axirti yada salar,
hesab gn n i grr v kafi miqdarla qnatlnrlr.1
Imam () bunu deyib yoluna davam etdi. Hmdan qbillrinin evlrinin
yanndan kend qadnlarn nal v ivn sslrini eitdi. Onlar Siffeynd
ldrln adamlarna alayrdlar. Imam () rhbili arb dedi:
Arvadlarnza tvsiy edin, zlrini l alsnlar. Haray-hir salmasnlar.
O cavab verib dedi:gr bu i bir ne evl qurtarsayd, bu sz ml
etmk mmkn idi. Lakin el bu axdn yz sksn nfr ldrlmdr.
El bir ev yoxdur ki, orada alama, ivn ssi olmasn. Amma biz kiilr
he vaxt alamrq, stlik onlarn hadtindn xohalq da.
Imam () onlarn lnlrin rhmt gndrdi. rhbil Imam ()- (ata
mindiyi halda) yola salmaq istdikd o hzrt buyurdu:Qayt, nki bu cr
mayit etmk valinin qrurlanmasna, mminlrin zilltin sbb olar. 2
O hzrt Kufy daxil olanda hkmiyyt nzart etmk mqsdil drd
yz nfr sedi, reyhi hrbi srkrd, Ibni Abbas is onlarn dini rhbri
tyin etdi. Bundan sonra artq zorla qbul eltdiriln nmayndsinibu
Musa rini gndrmyin vaxt glib atmd. 3
Imam () z xilaftinin vvllrindn rinin o hzrtin rhbrliyin
qar laqeyd olduunu bilirdi. Camaat da onun sadliyindn, qlinin
zifliyindn xbrdar idilr. Buna gr d o yola dnd Imam () v bir
dst adam onunla shbt etdi. O shbtin bir hisssini nql edirik.

IMAM ()-IN BU-MUSA IL SHBTI

Dost-dmn bu Musann sad v dnyagrsz bir adam olmasnda
"Vqtu-Siffeyn",sh.529-530; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.164; "TarixiTbri", 3-c cild, 6-c hiss, sh.34
2 "Vqtu-Siffeyn", sh.531; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.164; "TarixiTbri", 3-c cild, 6-c hiss, sh.416
3 "Vqtu-Siffeyn", sh.533; "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.406; "Tarixi-Tbri",
3-c cild, 6-c hiss, sh.37
1

106

yekdil fikird olaraq onu "kt v dstksiz baq", "hvslsiz adam"

adlandrrdlar. Amma li () n ed bilrdi?! nki onun sadlvh v
nadan dostlarnn ksriyyti el bu Musa kimi idilr v o hzrt iki
mslni: hm hkmiyyti, hm d hkmi (qazini) qbul etdirdilr. bu
Musa Dumtul-cndl yola dnd Imam () ona dedi:Allahn Kitab
(Quran) sasnda qzavt et v onun hddini kem.
Sonra trafndaklara buyurdu:Bilirm ki, o bu id aldanacaq.
beydullah:gr aldanacaqsa, n n onu gndrirsn?
Imam ():gr Allah-Taala bndlri il z elmi sasnda rftar
etsydi, daha onlar n peymbrlr gndrmz v onlarn vasitsi il
bndlr dlil gtirmzdi. 1

IMAM ()-IN HRBI SRKRDSININ BU-MUSA

IL SHBTI
Imam () z srkrdsi reyh ibni Hanini drd yz nfrl birlikd
Dmtl-Cndl gndrdi. O, bu Musann lindn tutub dedi:Sn ox
ar bir msuliyytin altna girmisn. Bu el bir idir ki, xsart dys, he
vaxt brpa olunmaz. gr Maviy Iraqa hakim olsa, artq yer znd Iraq
adl bir yer mvcud olmayacaqdr. Amma gr li ama hakim olsa,
amllar n he bir tinlik qarya xmaz. Sn Imam ()-n xilaftinin
vvllrindn ona qar laqeydlik gstrmisn. gr yen d bel bir i
grsn, gman yqin, mid myuslua dnck.
bu Musa cavabda dedi:Mn thmt vuranlara yaramaz ki, mni
qzavt iin selr, mn d batili onlardan df edib haqq brqrar edm. 2
Imam ()-n qounundak tannm air v bu Musann qdim dostu
Ncai bir er qoaraq onu haqq-dalt sasnda ml etmy ard. O eri
bu Musaya oxuduqdan sonra bu Musa dedi:Allahdan istyirm ki,
fqlr aydnlasn v mn d z vzifmi Allahn razl sasnda yerin
yetirm. 3

HNFIN BU MUSA IL SHBTI

bu Musa il vidalaan axrnc adam hnf idi. O, bu Musann
lindn tutub dedi:Bu iin hmiyytini drk et v bil ki, i davam edir.
gr Iraq zay etsn, daha ondan bir ey qalmayacaq. Allah il mxalift
etmkdn qorx. gr sabah mr Asla qarlasan, vvl sn salam verm.
Salam vermkd qabaa dmyin yax i olmasna baxmayaraq, o buna
layiq deyildir. Onunla lbl grm, nki snin lin mmtin mantidir.
Olmaya sni mclisin ba trfind oturda; nki bu i hiyl v mkrdir.
Sninl bir otaqda tklikd danmasna imkan verm, nki bir ne nfri

"l-Mnaqib" (Ibni hraub), 2-ci cild, sh.261

"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.245; "l-imamtu vssiyast", 1-ci cild, sh.115
3 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.247; "Vqt Siffeyn",
sh.534
1
2

107

ahid kimi gizltmsi, onlarn da snin leyhin hadt vermlri

mmkndr.
Sonra onun Imam ()-a sadiq olub-olmamasn yoxlamaq n ona bel
tklif etdi:gr Imam ()-n barsind mr Asla razla gl bilmsniz,
ona de ki, iraqllar amda yaayan Qreyli bir nfri xlif se bilrlr.
gr bunu da qbul etms, baqa bir ey tklif et. Msln, de ki, amllar
Iraqda yaayan Qrey tayfasndan bir nfri xlif se bilrlr. 1
(Bu szlrin mnas Imam ()-n idn gtrlmsi, baqa bir xlifnin
tyin edilmsi idi.) bu Musa bu szlri eitdi, lakin he bir ksl-ml
gstrmdi. hnf drhal Imam ()-n yanna qaytd v hadisni o hzrt
dedi, sonra da qeyd etdi ki, biz z haqqmz almaq n el bir adam
gndririk ki, onun n snin xilaftdn xarlb-xarlmamann he bir
frqi yoxdur. Imam () buyurdu:Hqiqtn Allah z iind qalibdir.
hnf dedi ki, bu i bizim narahatlmza sbb olacaq. 2

SD VQQAS V ONUN OLU MR

Sd Vqqas Imam ()-la beyt etmynlrdn biri idi, lakin zn
mnaqilrdn uzaqda saxlamd. Siffeyn mharibsi sona atdqdan sonra
Bni-Slim tayfasnn olduu yer glrk xbrlri mntzm surtd
izlyirdi. El bu zaman uzaqdan bir atlnn ona trf gldiyini grd.
Yaxnlaanda mlum oldu ki, z olu mrdir. (O, Krblada Imam Hseyn
() v onun dostlarn qtl yetirmidi.) Atas vziyyti soruduqda, o, qbul
etdiriln hkmiyyti v qazilrin Dumtl-cndl getmsini xbr verdi.
O, atasna dedi ki, zn oraya atdrsn, blk islamdak xidmtlrin gr
xilafti l keir bildi. Atas dedi:Olum, sakit ol. Mn Peymbrdn
eitmim ki, ondan sonra bir fitn qalxacaqdr. n yax adam odur ki, o
fitndn uzaq olsun. Mn el vvldn xilaft mslsin ba qomadm,
bundan sonra da ba qomaram. gr o i qarmal olsam, li il birlikd
qararam. Camaat mni iti qlnclarla hdldi, lakin mn onu chnnm
odundan irli bildim. 3
Sd Vqqas hr iki trf kmk etmyi fitn qarq bir kmk, onun
sonunu da chnnm odu hesab edirdi. Amma eyni halda li ()-n
Maviyy nisbtn mvqeyini tam stn tuturdu. O el hmin gec
oxuduu (olunun da eitdiyi) erd li ()- trifldi, Maviyni is pisldi.
Onun mzmunu bel idi:
"gr bir gn bu i girimli olsam,
liy tabe olar, o hara meyl ets, ora gedrm."
Onun n qdr cahil olmasnda bunu bilmk kifaytdir ki, rhbrliyi v
imamti Qdir Xumda hamya aydn olan, Osmann qtlindn sonra mhacir
v nsarn beyt etdiyi bir imama tabe olma "fitny daxil olmaq" kimi
tsvvr edirdi. Halbuki bel bir imamdan z dndrmk chnnm daxil
"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.249; "Vqtu-Siffeyn",
sh.536; "l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.116
2 "Vqtu-Siffeyn", sh.537
3 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.249
1

108

olmaa sbb olur.1

MAVIY VZIYYTDN NIGARANDIR

Shablrdn v onlarn vladlarndan bir qrupu li ()-a qoulmadqlar
halda, Maviy il d hmkarlq etmdilr, mharib dayandqdan sonra da
Maviynin dvti il ama gldilr. Onlardan bdllah ibni Xbeyri,
bdllah ibni mri v Meyr ibni bni gstrmk olar. Maviy
Meyry dedi:Bu id mn kmk et, hkmlrin fikrini mn xbr
ver.
Meyr bu ii qbul edrk Dumtl-cndl yola dd, qazilrin
fikirlrini yrnmk n onlarn hr biri il ayrlqda grd. vvlc
bu Musaya dedi:Bu kimlrdn v qan axdlmasndan uzaq olan bir
adam barsind fikrin ndir?
bu Musa dedi:Onlar n yax adamlardr! Onlarn iyinlri qan
ykndn azad, qarnlar haram maldan tmizdir.
Sonra mr Asla grd v ondan da hmin sual sorudu. mr As bel
cavab verdi:Bu idn knara kilnlr n pis adamlardr; onlar n haqq
tanm, n d batili inkar etmilr.
Meyr ama qaydb Maviyy dedi:Mn hr ikisini eyni bir szl
imtahan etdim. bu Musa lini xilaftdn xaracaq, bu hadisd itirak
etmyn bdllah ibni mri xilaft seck. Amma mr As snin qdim
dostundur. Camaat deyir ki, o, xilafti z n istyir v sni zndn ox
da lyaqtli hesab etmir. 2

HKMIYYT HIYLSININ SONU

Nmayndlrin hrtrfli kild aradraraq hkmn kitab v
snndn xaracaqlar, sonra nticni Imam ()-n v Maviynin
trfdarlarna xbr vermli olduqlar msllr aadaklar idi:
1-Osmann qtl yetirilmsi sbblrinin aradrlmas;
2-Imam ()-n hkumtinin qanuni olmas;
3-Maviynin Imam ()-n qanuni hkumti il mxalift etmsinin
sbbi v onun haql olub-olmamas;
4-Hazrk raitd slh zmant ver bilck sbblr.
Amma tssflr olsun ki, onlarn aradrmadqlar msl el qeyd
olunan bu drd msl idi. nki, onlarn hr biri xas bir tcrb il
hkmiyyt meydanna girirk z xsi rylrini hyata keirmk
istyirdilr.
Sanki, qeyd ediln bu drd msl mumiyytl onlara hval
edilmmidi. Qazilrin v nzarti qruplarn Dumtl-cndld uzun
mddt qalmalar islam cmiyytin qorxu v tviin hakim olmas il
nticlndi. Tlsnlr v sthi dnnlr bir cr, drinfikirlilr v

"Vqtu-Siffeyn", sh.539
"Kamil" (Ibni sir), 2-ci cild, sh.167; "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid),
2-ci cild, sh.251; "Vqtu-Siffeyn", sh.539
1
2

109

drraklilr is baqa cr fikirlirdilr. Birinci mvzu barsindki

danqlarn mvzusu bu idi ki, nc xlif v onun mmurlarnn
yaramaz ilri dqiq sndlr istinadn aradrlsn, sonra is xlifnin
qtlind itirak edn iraqllar, misirlilr v shablr dvt olunsun, msl
diqqtl aradrlsn, qatillrin, yni islam xilaft sulunu ayaq altna salan,
Peymbr (s)-in, htta eyxeynin nnsindn xanlarn iddialar bitrf
kild aradrlsn. Amma bu bard he bir ciddi i grlmdi. Yalnz mr
As z mqsdin atmaq (yni Imam xilaftdn salmaq, Maviyni v ya
z olu bdllah xilaft krssn oturtmaq) n bu Musaya dedi:
Osmann mzlum kild ldrldyn qbul edirsnmi? 1
O da bunu bir nv tsdiq edrk dedi:Xlifnin qatillri onu
tvbltdikdn sonra ldrmlr. Halbuki gnahkar tvb etdikd onun
gnahlar balanr.
Barsind mumiyytl he bir sz almayan msl Imam ()-n
hakimiyytinin qanuni olmas idi. Halbuki bu hakimiyyt mhacir v
nsarn yekdil ryi sasnda li ()-a qbul etdirilmidi. O hzrtin z
vvld onu qbul etmy razlq vermmi, amma mhacir v nsarn bir
yer yb ondan qeyrisin ry vermycklrin israr etdiklrini grnd
msuliyyt hiss edrk xilafti qbul etmidi. Birinci xlif bir-iki nfrin
Sqifd ona beyt etmsi il, ikinci xlif d bu Bkrin tyin etmsi il
"qanuni xlif" olmudu, amma Imam ()-n xilafti mhacir v nsarn
hamsnn (be nfrdn baqa) beyt etmsi il tam rsmi v qanuni idi, bu
bard kk-bhy, trddd azacq bel yer yox idi.
Ikinci msld olduu kimi, nc msl barsind d sasl bir sz
almad, nki hr iki hkm Maviynin mxaliftinin sbbinin Imam
()-, z qanuni mqamndan xarb xilafti l keirmk fikrindn baqa
bir ey olmadn bilirdi. Maviynin yaay trzi, dan v hrktlri
istr Osmann qtlindn vvl, istrs d ondan sonrak dvrlrdgstrirdi
ki, o, uzun mddt mvi xilafti tsis etmk, bununla da islam xilafti ad
il ksra v qeysr sul-idarsini yenidn dirltmk fikrind idi. "Xlifnin
intiqam", "qatillrdn qisas almaq" kimi msllr d onun qanun pozmas
v mxalifti n sadc olaraq bir bhan idi. gr o, dorudan da zn
"xlifnin qyyumu" hesab edirdis, sair mslmanlar kimi Imam ()-n
qanuni hkumtin tabe olaraq, dvrn xlifsindn Osmann qatillrindn
qisas almasn tlb etmli idi. Maviy mxalift balad ilk dvrlrd
Imam () dflrl xlifnin mxaliflrinin leyhin ikayt etmyin qanuni
yolunu ona gstrib xatrlatmd ki, onun ilk vzifsi mmtin vhdtini
qoruyub hifz etmk, mhacir-nsar urasna hrmtl yanamaq, sonra is
bu mslni qaldrb qisas alnmasn v s. kimi ilri tlb etmkdir, o,
imamn hkumtini rsmiyytl qbul etmyinc, bu mslni qaldra
bilmz.
Drdnc msl barsind d bu Musa Maviynin mhacir-nsar
urasnda tsdiq olunan qanuni bir hkumt qar qiyamn mhkum etmk,
yaxud Imam ()-n xilaftinin vvllrind ona kmk etmdiyin gr
1

"l-xbart-tival", sh.193

110

zn tqsirlndirmk vzin, trflrin hr ikisini xtakar hesab edrk,

yalnz "ikinci xlifnin olu" olmaq iftixarna nail olan v bu
mnaqilrdn uzaqda qalan bir adammrin olu bdllah xilaft
semk istyirdi. Halbuki o, tdbir v ilri idar etmk nqteyi-nzrindn
o qdr zif idi ki, htta atas onun barsind "olum o qdr husuzdur ki,
htta z arvadna talaq vermkdn bel, acizdir" - deyirdi.
slind qazilr qeyd olunan drd msl trafnda bitrf kild danq
aparmal idilr. Tkc Imam ()-n hkumtinin qanuni olmas v
Maviynin mrkzi hkumt qar qiyam etmsi kimi msllr diqqt
yetirmk baqa ilr barsind d dzgn qrar xarlmasna kifayt idi.
mr As Dumtl-cndl gldiyi ilk gndn bu Musaya hm
Peymbr (s)-in shabsi, hm d zndn byk bir adam kimi hrmt
gstrir, danmaq lazm gldikd onu irli salrd. Onlar lini v Maviyni
xilaftdn gtrmk bard razla glnd d mr As onu, z ryini
bildirmk v z rhbrini idn salmaq n irli sald. Buna gr d
vvlc bu Musa li ()- xilaftdn xartd v iin vvlind dostlarnn
tvsiylrinin he birin hmiyyt vermdi, lakin mr As drhal
Maviyni xilaft sedi. bu Musann nadanl v sadliyi bir daha
brpaolunmaz v byk xsartlr vurdu.
Burada onlarn danqlarn ks etdiririk ki, "Hkmiyyt oyunu"nun n
il nticlnmsi v Imam ()-n sadlvh dostlarnn inadkarlqlarnn
islama nec ziyanlar vurmas bir daha aydn olsun:
mr As:Osmann mzlumcasna ldrlmsini bilirsnmi?
bu Musa:Bli!
mr As:Camaat! Siz ahid olun, linin nmayndsi xlifnin
mzlumcasna ldrlmsini etiraf etdi. (Sonra zn bu Musaya tutub
dedi:) Maviy Osmann qyyumu olduu halda, n n ondan z
dndrirsn?! Halbuki o, Qreydndir. gr camaatn "n n islamda
he bir xidmti olmayan bir adam xilaft sedin?!" - dey etiraz
edcklrindn qorxursansa, onlara bel cavab ver bilrsn ki, o, mzlum
xlifnin qyyumudur v onun intiqamn almaa qadirdir, tdbir v
siyastd d nmun bir adamdr. Peymbrl qohumluuna gldikd is,
o, Peymbrin zvcsinin (mm Hbibnin) qardadr. Bunlardan da
lav, gr o, xlif olsa, he kim snin qdr ehtirama layiq
grlmyckdir.
bu Musa:Allahdan qorx! Xilaft dindarlara v fziltlilr mxsusdur.
gr xilaft n ail rafti sas gtrls, onda Qreyd n raftli
adam lidir. Mn he vaxt ilk mhacirlri buraxb Maviyni xilaft
semrm! Htta gr Maviy mnim xeyrim olaraq xilaftdn geri
kils, yen d onun xilaftin ry vermrm. gr mr ibni Xttabn
adn dirltmk istyirsns, onda gl, bdllah ibni mri xilaft sek.
mr As:gr bdllah ibni mrin xilaftini istyirsns, onda n
n mnim olum bdllaha ry vermirsn? Halbuki mnim olumun he
nyi ondan skik deyildir v fzilti, doruuluu da gn kimi aydndr.
bu Musa:z atas kimi, onun da bu fitnd li olmudur, daha xilaft
layiq ola bilmz!

111

mr As:Xilaftd el bir qtiyytli xs olmaldr ki, o hm yesin, hm

d yedizdirsin. mrin olunda bel bir bacarq yoxdur. Indi ki, bu adamlar
barsind razlama hasil olmad, grk baqa bir nzr versn, blk o
tklif trafnda razla gl bilk.
Bu vaxt gizli kild mslhtlrk razla gldilr. O razlaman
qeyd edirik:
bu Musa:Mnim fikrim budur ki, hm lini, hm d Maviyni
xilaftdn gtrk, xilaft mslsini mslmanlarn urasna hval edk,
onlar kimi istslr, onu da xlif sesinlr.
mr As:Razyam. Grk z ryimizi rsmi kild bildirk.
Nzartilr v qazilrin ryini gzlynlr onlarn szlrin qulaq
asmaq n bir yer ymdlar. Bu vaxt mr As bu Musann
sadlvhlyndn v nadanlndan istifad edrk onu qabaa sald ki, sz
balayb z ryini bildirsin. bu Musa da z xndan sonra mr Asn
mxfi kild razladqlar sz tsdiq etmkdn boyun qaracana
ehtimal vermdn sz balayb dedi:Mn v mr As bir msl barsind
eyni fikr glmiik, midvarq ki, mslmanlarn mslhti onda olsun.
mr As:Dzdr, z szn davam etdir.
Bu vaxt Ibni Abbas zn bu Musaya atdrb dedi:gr bir msl
barsind razla glmisinizs, qoy vvlc mr As dansn, sonra sn
dan. nki, onun razladnzn ksin danmas ehtimal var.
Amma bu Musa onun etdiyi xbrdarla hmiyyt vermdn dedi:
min ol, hr ikimiz xilaft mslsind bir fikr glmiik. (Sonra ayaa
durub dedi:) Biz mmtin vziyytini aradrdq. Ixtilaflar aradan qaldrmaq
v vhdti brpa etmk n lini v Maviyni xilaftdn xarb xilafti
mslmanlarn urasna hval etmkdn yax bir yol grmdik. Qoy onlar
hr ksi istslr, xilaft sesinlr. Buna sasn mn lini v Maviyni
xilaftdn gtrrm!
Bunu deyib arxaya getdi v orada oturdu. Sonra mr As bu Musann
vvlki yerin gldi, Allaha hmd-sna edib dedi:Camaat, bu Musann
szlrini eitdiniz. O z imamn xilaftdn gtrd, mn d bu bard
onunla razyam, mn d onu xilaftdn gtrrm, amma onun ksin olaraq
Maviyni xilaftd saxlayram. O, Osmann qyyumudur, onun intiqamn
almaq istyir. Xilaft n n layiqli bir adamdr!
bu Musa zn ona tutub qzbl dedi:Sni grm nicat tapmayasan
(a gn grmysn)! Hiyl iltdin v gnah etdin. Sn bir it oxayrsan
ki, "gr ona hcum etslr, azn ab dilini l xarar, buraxsalar da
bel edr."1
mr As:Sn d "kitab yk dayan bir ulaa oxayrsan!" 2
Bu vaxt mr Asn mkrli hiylsi akara xd v mclis bir-birin dydi.
"raf" sursinin 176-c aysin iardir
"Cm" sursinin 5-ci aysin iardir.
Bax: "Tarixi-Tbri", 3-c cild, 6-c hiss, sh.38; "l-imamtu vs-siyast", 1-ci
cild, sh.118; "l-xbart-tival", sh.199; "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.408;
"Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.167
1
2

112

reyh ibni Hani ayaa qalxb mr Asn kllsin bir qam vurdu. mr
Asn olu da atasnn kmyin glib reyh bir qam vurdu. Nhayt
camaat onlar ayrd. (reyh ibni Hani sonralar deyirdi: "ox pemanam!
N n qam yerin onun bana qlnc endirmdim!) 1
Ibni Abbas:Allah bu Musann zn qara elsin! Mn onu mr Asn
hiylsindn agah etmidim, amma o buna mhl qoymad.
bu Musa:Dz deyir. Ibni Abbas mn bu fasiqin hiylsi bard
xbrdarlq vermidi, lakin mn ona (mr Asa) arxayn oldum. He vaxt
fikrim glmzdi ki, o mn xeyirxahlqdan baqa bir ey desin.
Sid ibni Qeys hr iki qaziy dedi:Ninki zlaltd fikir birliyin
atmanz, he dzgn bir fikr glmyiniz bel, bizim n frq etmzdi!
Sizin ryinizi icra etmk bizim n vacib deyildir. Bu gnk vziyytimiz
el vvlki kimidir; qiyamlarla mharibni davam etdircyik! 2
Bu hadislrd hamdan ox bu Musa v s ibni Qeys (hkmiyyt
shnsinin oyunular) mzmmt olundu. bu Musa hey mr As syrd,
lakin sin dili tutulmudu v he n demirdi. Axrda mr Asla
Maviynin havadarlar l-llrini ydrb ama yola ddlr,
hadisni trafl kild Maviyy dedilr v ona, mslmanlarn xlifsi
nvan il salam verdilr. Ibni Abbas v reyh ibni Hani d Kufy
qaydaraq hadisni nql etdilr. bu Musa da yol verdiyi xtaya gr
qorxudan qab Mkky snd. 3
Nhayt Siffeyn mharibsi v hkmiyyt hadissi 45 min nfr (baqa
bir rvayt gr 90 min) nfr amlnn v 20-25 min iraqlnn ldrlmsi
il 38-ci ilin ban aynda sona atd. 4 Bu hadis mirl-mminin ()-n
hkumti v islam xilafti n oxlu tinliklr yaratd ki, bunlarn oxu
hal-hazrda da davam etmkddir.5

YRM KNC FSL

NHRVAN MHARIBSI, YAXUD QURANLARIN

NIZY VURULMASI SIYASTININ Z ARDINCA
GTIRDIYI XOAGLMZ NTICLR
Maviy v onun "ayrlm qli" olan mr Asn namrdcsin v alaq
siyastlri ox ac nticlr verdi. Bu siyasti tkn el ilk gndn onun
dhtli nticsini bilirdi v hkmiyytd qlb alacana tam min idi.
Bu siyasti qiymtlndirmkd yalnz bunu bilmk kifaytdir ki, mhz onun
saysind dmn z qdim arzularna ataraq bzi nticlr ld etdi ki,
"Vqtu-Siffeyn", sh.546; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.168; "TarixiTbri", 3-c cild, 6-c hiss, sh.40
2 "Vqtu-Siffeyn", sh.547
3 "l-imamtu vs-siyast, 1-ci cild, sh.118; "Tcaribus-slf", sh.49; "Kamil"
(Ibni sir), 3-c cild, sh.168; "l-xbart-tival", sh.200
4 "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.404
5 "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.406; "Tarixi-Tbri", 3-c cild, 6-c hiss, sh.40
(Tbri bunu Vaqididn nql etmidir); "Tcaribus-slf", sh.50
1

113

onlardan bir nesini qeyd etmk olar:

1-Maviynin ama hakimliyi tsbit olundu v o yaltin traf
mntqlrindki btn valilr ona itat etmyi smimi-qlbdn qbul
etdilr, bzi sbblr gr li ()-a azacq meyilli olanlar da ondan
tamamil ayrlb Maviyy qouldular.
2-Imam qlbnin bir addmlnda ola-ola qlbdn kilometrlrl
uzaqlad v onu yenidn qazanmaq o qdr d asan deyildi. nki, o
hzrtin ordusunda cihad ruhiyysi tamamil snmd, onlarda vvlki
kimi cihada qar vq v hadt arzusundan he bir sr-lamt yox idi.
3-Maviynin squt etmkd olan ordusu yenidn tkkl taparaq, nec
deyrlr, "ikinci nfs" ld etdi v Iraq halisinin ruhiyysini zifltmk
n ktlvi kild qartiliy, soyunulua balad ki, bununla da
mntqnin thlksizliyini aradan aparb mrkzi hkumti lk
thlksizliyini tmin etmy qadir olmamaqda mtthim etsin.
4-Hr eydn d pisi Iraq ordusunda ikitirliyin yaranmas idi: bzilri
hkmiyyti qbul etdi, bzilri is onu kfr v gnah hesab edrk Imam
()-n tvb etmsinin vacib olduunu, ks halda ona itat etmkdn boyun
qarb onunlaMaviyy qar olduu kimimbarizy qalxacaqlarn
dedilr.
5-Mhz bu trzi-tfkkr saysind Imam () Kufy glndn sonra,
hkmiyytl mxalif olanlar (o dvrn hkumtinin mxaliflri kimi) bu
hri trk edrk Kufdn iki mil msafd bir yer ydlar. (Halbuki
vvld zlri hkmiyytin trfdar idilr v Imam () da onlarn tzyiqi
altnda, hminin z batini qid v meylinin ksin olaraq ona ry
vermidi.)
Hl Siffeyn mharibsinin ar yaralar saalmam "Nhrvan" adl
digr bir fitnli mharib balad. Bu qrupun zahird darmadan edilmsin
baxmayaraq, onun tr-tkntlri ara-sra qiyamlara l atrdlar. Bu
thriklrin nticsind 40-c ilin Ramazan aynn 19-cu gecsind li ()
xvaricin hiylsinin qurban oldu v ibadt mehrabnda hid edildi.
Bellikl, Imam () z xilafti dvrnd byk v dhtli mharib il
qarlad.
Birinci mharibd ks-trf Tlh v Zbeyr kimi hd-peyman pozanlar
idi. Onlar mml-mminin Ayinin heysiyytini (v slind Peymbrin
heysiyytini) oyun-oyuncaa evirrk qanl bir mharib trtdilr, axrda
da darmadan edildilr. Ikinci mharibd ks-trf Maviy idi. O da
Osmann intiqamn alma bhan edrk Imam ()-n itatindn xd v
mhacirl nsarn sediyi mrkzi hkumt qar qiyam edrk haqq-dalt
yolundan azd. nc mharibd ks-trf Imam ()-n qdim dostlar
idilr. Bel ki, onlarn alnlar oxlu ibadt etmkdn qabar balamd,
Quran tilavti sslri hr yer yaylrd. Bu qrupla aparlan mharib vvlki
iki mharibdn qat-qat tin idi. Lakin Imam () aylarla sbir etdikdn,
x edib mzakir n tannm xsiyytlri gndrdikdn sonra onlarn
islah olunmalarndan midini tamamil ksdi v onlarla mhariby balad,
o hzrtin z ifadsi il desk, "Fitnnin gzn hdqdn xartd."
Mqddslik donu geyn bu insanlarla mharib etmk qdrti Imam

114

()-dan baqa he kimd yox idi. Lakin li ()-n islamdak dyrli

xidmtlri, hicrti, Peymbr (s) dvrnd dy meydanlarnda canndan
kemsi, hyat boyu zhd v pakl, drin elm v biliyi v gcl mntiqi
ona, tam qtiyytl v trddd yol vermdn fsadn kkn ksmk
slahiyyti verirdi.
Bu qrup islam tarixind "nakisin" (hd-peyman pozanlar), "qasitin"
(haqq yolundan xanlar, zlm ednlr), "mariqin" (haqdan azanlar v
dindn xanlar) ad il tannmlar. Bunlara bel ad qoyulmasnn sbbi
Peymbr (s)-in dvrn qaydr. Mhz o hzrtin z bu qrupu bel
vsf etmi, li ()-a v baqalarna xatrlatmd ki, li () bu qrupla
vuruacaqdr. Peymbr (s)-in bu szlri onun qeybi xbrlrindn biridir.
Islam mhddislri o hzrtin szlrini mxtlif kitablarda qeyd etmilr.
Biz d nmun olaraq onlardan birini qeyd edirik: li () buyurur:
"Peymbr (s) mn mr etmidir ki, nakisinlr, qasitinlr v
mariqinlrl mharib aparam."
Ibni Ksir (774-c h.q ilind vfat etmidir) znn "Tarixi-Badad" adl
kitabnn 8-ci cildinin 340-c shifsind bu rvaytlrdn bir qismini
toplam, o cmldn qeyd etmidir ki, Peymbr (s) mm Slmnin
evin daxil oldu. Sonradan li d gldi. Peymbr zn mm Slmy
tutub dedi:"Ey mm Slm, Allaha anda olsun ki, bu (yni li)
mndn sonra nakisinlr, qasitinlr v mariqinlrl mharib edckdir."1
Hdis v tarix kitablarna mracit etmkl yuxardak hdisin
dzgnly tamamil isbat olunur. Buna gr d bu bard yalnz bunu
qeyd edirik ki, byk tdqiqat mrhum llam mini "l-Qdir"
kitabnda (3-c cild, sh.188-195) "Minhacus-snn" kitabndan nqln bu
hdisin mnbyinin bir hisssini cm etmidir.
Mariqinlrin tarixi sbut edir ki, onlar hmi dvrn hkumtlrin
qar mharib aparm, he bir hkumt tabe olmam, n bir hakimi, n
d bir hkumti rsmiyytl tanmamlar. Onlarn nzrind li () kimi
adil hakiml Maviy kimi fasiq v azn bir hakimin he bir frqi yox idi.
Hminin onlar Yzid (lntullah leyh) v Mrvanla mr ibni bdlziz eyni mnasibt bslyirdilr.

XVARICIN KKLRI
Xvaricin kk myyn mnada Peymbr (s) dvrn gedib xr.
Bunlar o hzrtin dvrnd z fikir v ideyalarn bildirir, itatsizlik v
tslim olmamaq ruhiyylrini gstrn myyn szlr deyirdilr. Onlardan
bir ne nmun qeyd edirik: Peymbri krm (s) "Hneyn"
mharibsinin qnimtlrini myyn mslht zndn bldrd v uzun
illr boyu islama qar mharib etdikdn sonra tzc mslman olan
mriklrl lft yaratmaq n onlara daha ox qnimt verdi. Bu vaxt
Hrqus ibni Zheyr etiraz edib dbsizlikl Peymbr (s)- dedi:"daltl
bl!" Onun bu sz Peymbr (s)-i narahat etdi, buyurdu: "Vay olsun sn!
gr mn daltli olmasam, bs kim olacaq?!" Bu vaxt mr onun boynunu
1

"lbidaytu vn-nihay", 4-c cild, sh.305

115

vurma tklif etdi, lakin Peymbr (s) qbul etmdi, onun thlkli
glcyindn xbr verrk buyurdu: "Onu bolayn! Onun el ardcllar
olacaqdr ki, onlar din ilrin hddindn artq ba soxacaq, oxun kamandan
xmas kimi dindn xacaqlar." 1
Buxari "l-mlliftl-qlub" kitabnda bu hadisni trafl kild byan
edrk yazr: Peymbr onun (Hrqusun) z v onun dostlarnn barsind
bel buyurdu: "Onlar dindn oxun kamandan xd kimi xacaqlar."
Peymbr (s) "oxdan atlmaq" mnasn vern "mrq" szn
iltmidir. Yni, bu qrup dini dolaq v yri kild drk edrk el bir
yer atdlar ki, dinin hqiqtindn uzaq ddlr v mslmanlar arasnda
onlara "mariqin" lqbi verildi. 2
Hrqus znn etiraz v syankarlq ruhiyysi il eyxeynin xilafti
dvrnd skut mhrn sndrb onlarn seki suluna v tutduqlar yola
etiraz etmli idi, lakin bu bard tarixd he bir ey nql edilmmidir.
Yalnz Ibni sir "Kamil"d bunu qeyd etmidir ki, hvaz fth olunanda
Hrqus xlif trfindn islam ordusunun srkrdliyini hdsin almd.
O, hvaz v Dovrq fth olunandan sonra mrin ona yazd mktubu z
kitabnda qeyd etmidir. 3 Tbri yazr ki, 35-ci hicri ilind bada Hrqus
olmaqla bsrli qiyamlar Mdiny glmi, misirli v kufli qiyamlarla
birg Osmann hkumtin etiraz etmidir. 4
Bundan sonra tarixd onun ad v lamtlri bard daha baqa he bir
ey qeyd olunmamdr. Amma Imam () bu Musan qazi nvan il
gndrmk istynd Hrqus gzlnilmdn Zrqt ibni Nuh Tai il birlikd
Imam ()-n yanna gldi v onlarn arasnda kskin mbahislr ba verdi.
Biz o mbahislri qeyd edirik:
Hrqus:Etdiyin xtadan tvb et v hkmeyni qbul etmk fikrindn
qayt! Bizi dmnl mbarizy gndr, onlarla dyb Allahn grn
nail olaq.
Imam ():Hkmiyyt mslsi ortaya atlanda bunu siz dedim, lakin
siz mniml mxalift etdiniz. Indi ki, hdnam baland, bizdn
qaytmamz istyirsiniz?! Halbuki Allah-Taala buyurur: "Ilahi hdpeymanlara, hd-peyman baladnz vaxt vfal qaln v z andlarnz
mhkmldndn sonra sndrmayn, halbuki Allah bu andlarnza zamin
semisiniz. Allah etdiklrinizdn agahdr."
Hrqus:Bu bir gnahdr, grk ondan tvb edsn!
Imam ():He bir gnah olmamdr, yalnz fikird v mld bir nv
sstlk ba vermidir ki, bu da sizin trfinizdn mn qbul etdirildi. Mn
el o vaxt onu siz dedim v qarnz aldm.
Zrqt ibni Nuh:gr hkmiyytdn l kmsn, Allahn razln
ksb etmk n sninl vuruacaq!
li ():Yazq bdbxt! Snin l csdini dy meydannda grrm
"s-siyr" (Ibni Hiam), 2-ci cild, sh.497
"ttnbihu v vrrdd", sh.50
3 "Kamil", 2-ci cild, sh.545
4 "Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.386
1
2

116

ki, klk onun stn torpaq tkr.

Zrqt:Qoy bel olsun!
li ():eytan sizin ikinizi d yoldan azdrmdr!
Hrqusun hm Peymbr (s)-l, hm d li ()-la olan hyaszcasna
mbahislri onu adi bir mslman hesab etdiyimiz vaxt gzlnilmz olard.
Halbuki islam mfssirlrinin fikrinc, o, mnafiq idi v "Tvb" sursinin
58-ci aysi onun barsind nazil olmudur: "Mnafiqlrdn bzilri
qnimtin bldrlmsind sn irad tuturlar. gr onlara bir pay
verils, raz olar, gr mhrum olsalar, gzlnilmdn qzblnrlr." 1

XVARICIN DIGR BAILARI

Xvaricin balarndan biri d Zussdydir. Rical kitablarnda onun ad
Nafe qeyd olunur. Hdisilrin oxu bel tsvvr ediblr ki, Zul-Xveysir
ad il mhur olan Hrqus el Zussdydir. Amma hristani znn
"Mill v nihl" kitabnda (1-ci cild, sh.116) bunun ksini deyrk yazr:
Onlarn hr ikisinin Peymbr (s)- etiraz eyni kild idi, hr ikisi
Peymbr (s)- "daltli ol" demi, hzrt d hr ikisin eyni cavab
vermidi. 2
Buna gr d oxlar bu iki adn bir adamn ad olduunu tsvvr
etmidir. Amma Zussdynin tarixd gln v Peymbr (s)-in dilindn
olan vsfi Zul-Xvysird olduu kimi deyildir. Ibni Ksir mariqinlr
barsind olan rvaytlri toplayaraq qeyd etmidir ki, Peymbr (s)
buyurmudur: "Bir dst, kamandan atlan ox kimi dindn xacaq v bir
daha ona qaytmayacaqlar. lamtlri d budur ki, onlarn arasnda
qarayanz, li naqis olan bir kii vardr. Onun linin axrnda arvad
dn oxar uzanb-ylan t paras vardr."3
Nhrvan mharibsi qurtardqdan sonra Imam () mr verdi ki, llrin
iindn Zussdynin csdini tapb onun linin nec olduunu yoxlasnlar.
Onun csdini tapb gtirdilr, li eynil Peymbr (s)-in buyurduu kimi
idi.

XVARIC ARASINDA QID MKTBLRI

Xvaric vvld hkmiyyt stnd Imam ()-la mxalift qalxdlar v
onu Qurann ksin tsvvr etdilr. Bu iin baqa bir sbbi yox idi, lakin
zamann kemsi il bu cryan qidvi bir mktb klin db axlndi,
"mhkkim"dn savay yaranan baqa mktblr, o cmldn, zariq,
Ncdat, Beyhsiyy, carid, Salib, baziyy, Sfriyy aradan getdi,
onlardan baziyy firqsi (bunlar bdllah ibni bazn ardcllar idilr v
Bni-Mrvan dvltinin axrlarnda qiyam etmidilr) mtdil olan xvaric
hesab olunurdu. Hal-hazrda yalnz bu firq qalmaqdadr. Onlar mmanda,
Fars krfzind v lczaird yaylmlar. Xvaricin tarixi Nhrvan

"Mcmul-byan", 3-c cild, sh.40

"Kamil" (Mbrrd), 3-c cild, sh.919 (Hlb ap)
3 "ssiyr" (Ibni Hiam), 2-ci cild, sh.496
1
2

117

hadissindn baqa yerlrd d islam tarixilrinin diqqt mrkzind

olmudur. Bu bard Tbri znn "Tarix"ind, Mbrrd "Kamil"d,
Bilazri "l-isab"d v s. xvaric aid olan hadislri toplamlar. Son
zamann tarixilri arasndaistr islami olsun, istrs d qeyri-islamibu
bard oxlu thlil kitablar yazlmdr, o cmldn:
1-"Mlxxsu-tarixi xvaric"; Mllif: Mhmmd rif Slim (1342-ci
ild Qahird ap olunmudur).
2-"l-Xvaricu fil-islam"; Mllif: mr bnnsr (1949-cu ild
Beyrutda ap olunmudur.)
3-"Vqt Nhrvan"; Mllif: Xtib Haimi (1372-ci ild Tehranda ap
olunmudur.)
4-"l-Xvaricu fi sril-mvi", Mllif: Doktor Nyyif Mhmud (Bu
kitab Beyrutda iki df ap olunmudur.)
(rqnaslardan da bzilri bu mvzuya diqqt yetirmi, bu bard
kitablar yazmlar, o cmldn:)
5-Mllif: Alman rqnas Fluzenin yazd "l-Xvaric v-i"
kitab (1902-ci ild alman dilind yazlmdr, bdrrhman Bdvi onu
rb dilin trcm etmidir.)
6-Zhir Qlmavinin 1930-1940-c illrd dissertasiya mdafisi
mqsdil yazd "dbul-xvaric" kitab. (Bu kitab 1940-c ild nr
olunmudur.) Mllif bu kitabda xvaric airlrindn olan Imran ibni Hiytan
barsind sz am v xvaricin tarixindki hadislri thlil edrkn sil
islami mnblr mracit etmidir. Hminin, bu mvzunu islam tarixinin
thlilind olan xas bir slub il izlmidir.

XVARICIN RSVAYI NMAYII

"Xvaric" klmsi klam elmind v tarixd ox ilnn szlrdndir.
rb dilind hkumtlr qar qiyam edn, dvrn hkumtin qar xb
onu qanuni bilmynlr xvaric deyirlr. Amma klam v tarix alimlrinin
terminologiyasnda bu klm li () qoununda azlq tkil edn, bu Musa
v mr Asn hkmiyytini qbul qbul etdiyin gr Imam ()-dan
ayrlanlara deyilir. Bu xslr "la hukm illa lillah" szn z arlar
semidilr. Mhz bu ara gr mill v nihl (dinlrdn v mzhblrdn
bhs edn) elmind onlar "mhkkim" adlandrrlar.
Imam () qbul etdiriln mqavildn sonra dy meydann trk edib
Kufy qaytmaq v bu Musa il mr Asn qzavtinin nticsini
gzlmyi mslht grd. O hzrt Kufy daxil olanda z ordusunda
paralanma il qarlad. Say on iki min nfr atan bir qoun blmsi
Kufy daxil olmaqdan imtina etdilr v hkmiyyt etiraz lamti olaraq
bzilri Hrura adl bir knd getdilr, bzilri is Nxeyl drgsind
mskn saldlar.
Xvaric hkmiyyti bir nv "Osmann qanl kynyi" kimi ld sas
tutaraq onun Imam ()-n zn kirdilr. Halbuki el onlarn zlri
"Quranlar niz bana vurulan gn"d hkmiyyti qbul etmk n Imam
()- tzyiq mruz qoydular, htta onu lml bel, thdid etdilr. Amma
ox kemdn bhan axtarmaq v itia salmaq niyyti il z fikirlrindn

118

dnrk onu, htta irk v dindn xmaq qdr gnah v qanunsuz bir i
hesab etdilr, zlri tvb etdilr, Imam ()-dan da tlb etdilr ki, o da z
"gnahn" boynuna alb sonra tvb etsin, hkmiyytin nticsi elan
olunmazdan qabaq yenidn qoun yeridib Maviy il mharibni davam
etdirsin.
Amma li () gnaha yaxn dn, qanunsuz bir ii qbul edn v
balanan hdnamni pozan bir adam deyildi. Imam () onlarn
paralanmalarna hmiyyt vermdi, Kufy daxil olandan sonra adi
qaydada yaamaa balad. Amma inadkar xvariclr z mnfur
mqsdlrin atmaq n mxtlif tdbirlr l atrdlar. O cmldn:
1-Imam ()- hdnamni pozmaa vadar etmk n onunla xsusi
grlr keirmk;
2-Camaat namaznda itirak etmmk;
3-Mscidd Imam ()-n leyhin kskin arlar vermk;
4-li ()- v Siffeyn hdnamsini mhtrm sayanlarn hamsn kafir
hesab etmk;
5-Ayr-ayr xsiyytlr sui-qsd etmk, Iraqda thlksizliyi aradan
aparmaq;
6-Silahl qiyam edib Imam ()-n hkumti il qarlamaq.
Bunlarn mqabilind Imam () da onlarn fitnsini yatrtmaq n bzi
ilr grrd. O ilr aadaklarda xlaslnir:
1-Siffeynd hkmiyyt bard znn sediyi mvqeyi aydnladraraq,
onunla el vvldn mxalif olduunu, tzyiqdn baqa bir eyin onu
imzalamaa mcbur etmdiyini akar etmk.
2-znn mntiqi v ksrli szlri il onlarn btn iradlarna cavab
vermk.
3-Ibni Abbas kimi xsiyytlri gndrrk onlarn fikirlrini
aydnladrb dz yola hidayt etmk.
4-mumi halda onlarn skut ednlrin, hrnd ry v fikirlri
dyims bel, baqa mslmanlarla he bir tfavtlri olmayacan
demk. Buna gr d onlarn payn beytl-maldan verirdi, maalarn da
ksmmidi.
5-bdllah ibni Xubbab v onun hamil arvadn qtl yetirn
xvariclri tqib etmk.
6-Onlarn silahl qiyamlarna cavab verib fsadn kkn ksmk.
Bu bndlrd qeyd olunanlar bizim bhsimizin sas mvzusunu tkil
edir. Xobxtlikdn tarixd bu hadislr dqiq kild yazlb saxlanmdr.
Biz onlarn hamsn aada qeyd edirik:
1-Xsusi grlr keirmk
Bir gn xvaricin balarndan ikisiZrqt Tai v Hrqus Imam ()-n
hzuruna gldilr, onlarn arasnda ox kskin danqlar oldu:
Hrqus:z xtandan tvb et v hkmiyyt mslsindn geri qayt.
Sonra bizi Maviy il mhariby gndr. Onunla mharib edib Allahla
gr nail olaq!
Imam ():Mn bunu istyirdim, amma siz Siffeynd mnim stm
qalxdnz, hkmiyyti mn siz qbul etdirdiniz. Indi biz onlarla mqavil

119

imzalam, myyn rtlri qbul edrk onlarla hd balamq. AllahTaala buyurur: "Ilahi hd-peymanlara, hd-peyman baladnz vaxt
vfal qaln v z andlarnz mhkmldndn sonra sndrmayn, halbuki
Allah bu andlarnza zamin semisiniz. Allah etdiklrinizdn agahdr."
Hrqus:Bu bir gnah idi, grk ondan tvb edsn!
Imam ():Bu, gnah yox, ryd bacarqszlq v tdbird ziflik idi
(sbbkar da siz znz idiniz). Mn vvld sizi bu idn xbrdar etdim,
sizin qabanz almaa aldm.
Zrqt:Allaha and olsun, gr kiilrin Allahn Kitabnda
hkmiyytin son qoymasan, Allahn razl n sninl vuruacaq!
Imam () qzbli halda:Ay bdbxt! Nec d pis adamsan! Sni
grrm ki, tezlikl ldrlcksn v klk torpa stn tkck!
Zrqt:El bunu arzu edirm!
Imam ():eytan ikinizin d qlini linizdn almdr. Allahn
zabndan qorxun, urunda dydynz bu dnyada he bir mnft
yoxdur!
Bunu eidib hr ikisi "la hukm illa lillah" arn verrk Imam ()-n
hzurundan xb getdilr.1
2-Camaat namazndan ayrlmaqla hkumt etiraz.
Namaz camaatla birlikd qlmaq msthbdir, tklikd (frada) qlmaq
is gnah deyildir.2 Amma islamn vvllrind vziyyt tamamil baqa cr
idi, bel ki, camaat namaznda ardcl olaraq itirak etmmk hkumt qar
etiraz, nifaq v ikizllk lamti idi. Buna gr d rvaytlrd namazn
camaatla qlnmasna dair oxlu tkidlr olunmudur.
Xvaric mscid glir, amma camaat namaznda itirak etmmkl z
mxaliftlrini akar edir, namaz balayanda ox kskin arlar vermy
balayrdlar. Bir gn Imam () namaz qlanda, xvaricin balarndan biri
olan Ibni Kvva etiraz lamti olaraq bu ayni oxudu: "Sn v sndn
qabaqk peymbrlr vhy olundu ki, gr irk mli ncam versn,
mlin pu olacaq v ziyankarlardan olacaqsan."3
Imam () tam mtant v tmkinl, hminin Qurann hkm il "hr
vaxt Quran tilavt olundusa, ona qulaq asn v aram olun, blk ilahi
rhmtd olasnz"4 -aysinin hkmn gr skut etdi, ibni Kvva ayni
qurtardqdan sonra namazn davam etdirdi. Lakin o, ayni yenidn oxudu,
Imam ()-da skut etdi. Ibni Kvva bu ii bir ne df tkrar etdi, Imam ()
da tmkinlik gstrdi. Nhayt Imam () aadak ayni oxumaqla ona el
cavab verdi ki, hm z namazna xll glmdi, hm d ibni Kvvan
susdurdu: "Sbir et, hqiqtn Allahn vdsi haqdr. Mmin olmayanlarn
ilri sni qzblndirmsin!" 5
"Tarixi-Tbri", 4-c cild, sh.53
"Vsailu-i", 5-ci cild, sh.370
3 "Zmr", ay65
4 "raf" sursi, 204
5 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.269; "Tarixi-Tbri", 4c cild, sh.54
1
2

120

Ibni Kvva da bu ayni tilavt etmkl tam hyaszlqla Peymbr (s)dn sonrak ilk mmini mrik hesab edrk deyirdi ki, o, Allahdan qeyrisini
hkmd rik qrar vermidir! Biz sonralar "ilahi hakimiyyt" barsind
trafl kild shbt edcyik.
3-"La hukm illa lillah" arnn verilmsi.
Xvaric z mvcudiyytini elan etmk v Imam ()-n hkumti il
mxaliftiliyini bildirmk n dflrl hm mscidd, hm d knarda
bu ar verirdilr. Qurandan gtrln bu ar bir ne ayd glmidir:
1) "Hkm yalnz Allaha mxsusdur. O, haqqa mr edir v O, qzavt
ednlrin n yaxsdr."1
2) "Agah ol ki, hkm yalnz Ona mxsusdur v O, hesab knlrin n
srtlisidir." 2
3) "Hkm yalnz Allaha mxsusdur. mr etmidir ki, Ondan qeyrisin
ibadt etmysiniz."3
4) "Hkm yalnz Allaha mxsusdur. Ona tvkkl etmim, tvkkl
ednlr d yalnz Ona tvkkl etmlidirlr."
5) "Hmd v sitayi dnya v axirtd yalnz Ona mxsusdur, hkm
Onunkudur v Ona trf qaydacaqsnz."4
6) "gr Ona iman gtirsniz, (bilin ki,) hkm byk v zmtli olan
Allaha mxsusdur."
Bu aylrdn "hkm"n yalnz Allaha mxsus olduu, Ondan qeyrisin
aid etmyin is irk hesab olunmas dnlr. Amma baqa bir ayd qeyd
edilir ki, "Biz Bni-Israil kitab, hkm v nbvvt verdik."5 Digr bir
ayd Allah-Taala Peymbr mr edir ki, haqq sasnda hkm etsin:
"Onlarn arasnda, Allahn nazil etdiyi hkm sasnda qzavt et v
onlarn hvayi-nfslrin tabe olma." Baqa bir yerd Allah-Taala hzrt
Davuda mr etmidir ki, camaatn arasnda haqq il hkm (qzavt) etsin.
ox acnacaql v kdrlndirici haldr ki, Imam () bir ovuc cahil v
nadanlarn arasna dmd. Onlar aylrin zahiri mnalarna saslanaraq
hay-ky qoparr, camaat yoldan azdrrdlar. Xvaric sas etibar il Quran
qarilri v Quran hafizlri idi. Lakin Peymbr (s)-in buyurduu kimi
"Quran onlarn sin v boazlarndan uzaa getmir, onlarn ruhlarna
hopmurdu." Onlar Imam () kimi hqiqi Quran tfsirilrinin, yaxud da o
hzrtin trbiy etdiyi agirdlrin yanna gedib ilahi aylrin dzgn mna
v mfhumlarn yrnmk, hans mnada olan hkmn yalnz Allaha
mxsus olduunu bilmk istmirdilr.
Qeyd etdiyimiz kimi, hkmn oxlu mnalar var ki, onlar qsa kild
qeyd edirik:
1-Yaradl almind tdbir, elc d ilahi istyin, miyytin nfuzlu

"nam" sursi,, 57
"nam" sursi,, 64
3 "Yusif" sursi,, 40
4 "Qss" sursi,, 70
5 "Casiy" sursi,, 16
1
2

121

olmas;1
2-rit v qanun qoyma;2
3-Cmiyyt haqq olan bir sul surtind hakimiyyt edib onlara istila
tapmaq. 3
4-Camaatn ixtilafl msllrind ilahi qanun sasnda qzavt etmk. 4
5-Bir ilahi mantdar kimi cmiyyt rhbrlik etmk. 5
Demli, "hkm" sznn mxtlif mnalar, daha dorusu, mxtlif
ilnm yerlri vardr. Bel is, bir aynin sadc zahiri mnasna istinad
edrk Siffeynd hkmeyn mracit etmyi ay il mxalif hesab etmk
olarm?! vvlc hans hkmn yalnz Allaha mxsus olmasn, sonra is
Imam ()-n mlini aradrb onu Quranla mqayis etmk lazmdr. Imam
() yerindc znn mxsus sbir v hvslsi il bzi dlillr gtirrk
aylrin hqiqi mna v mqsdlrini onlara baa salrd. Lakin btn ilahi
peymbrlr v dnya islahatlar inadkarlq v nadanlq drdini malic
etmkd aciz qalmlar. Biz qeyd olunan aylrin mfhumlarn thlil
etmzdn nc, xvaricin inadkarlqlar v z banalqlar yaxca
aydnlasn dey, onlarn bzi kskin rftarlarn nql edirik.

IMAM ()-IN ALICNABLII

li ()-n yerin hr bir qdrt sahibi olsayd, lk basn mrik v
kafir adlandran bu dbsizlri tnbeh edrdi. Lakin Imam () qdrt
sahiblrinin ksriyytinin ksin olaraq onlara tam aqrklilik gstrir,
onlarla alicnablqla davranrd. Bir gn Imam () xitab krssnd oturub
camaata nsiht edirdi. Birdn xvaricdn olan bir nfr mscidin
kncndn fryad kib dedi:"La hukm illa lillah!" Onun sz
qurtaranda baqa birisi durub hmin ar tkrar eldi, sonra bir dst adam
qalxb xorla hmin ar tkrar etdilr. Imam () onlara cavab verrk
buyurdu:Zahird haqq szdr, amma onlar batili nzrd tuturlar (Sonra
buyurdu:) Biziml olduunuz vaxta qdr siz hquq verilir (nalayiq
hrktlriniz bu hquqlar almanza mane olmayacaqdr):
1-Sizin namaz qlmaq n mscid glmyiniz maneilik trtmirik.
2-Biziml lbir olduunuz (v dmnlr qoulmadnz) vaxta qdr
sizi beytl-maldan mhrum etmirik.
3-N qdr ki, mhariby balamamsnz, sizinl vurumayacaq. 6
Baqa bir gn Imam () mscidd nsiht etmy mul ikn,
xvaricdn bir nfr ar verdi v camaatn diqqtini zn clb etdi. Imam
() buyurdu:Haqq szdr, lakin batil mqsdl deyilir. (Sonra lav etdi:)
gr skut etslr, onlarla baqalar kimi rftar edcyik, yox gr yen
dansalar, cavablarn vercyik. gr qiyam etslr, onlarla vuruacaq.
"Yusif" sursi,, 67
"nam" sursi,, 57
3 "Yusif" sursi,, 40
4 "Maid" sursi,, 49
5 "Casiy" sursi, 16
6 "Tarixi-Tbri", 4-c cild, sh.53
1
2

122

Sonra xvaricdn olan Yzid ibni Asim Mharibi ayaa durub Allaha
hmd-sna etdi, dedi:Allahn dinind zillti qbul etmkdn Ona pnah
aparram! Bel bir i Allahn iind bir hiyl v bir zilltdir ki, onun sahibini
ilahi qzb dar edck. li, bizi lml qorxudursanm?!
Imam () onun cavabnda skut etdi.

IMAM ()-IN HIDAYTEDICI FALIYYTLRI

Imam ()-n ordusunun "sa qolu" saylan bir dstnin iki df qiyam
etmsi ilri daha da tinldirdi. Birincisi Siffeynd olmudu, (burada
onlar Imam ()-dan tlb edirdilr ki, mharibni dayandrb hkmeynin
qzavtini qbul etsin, ks halda qtl yetirilckdi.) Ikincisi is
mqavilnin imzalanmasndan v hkmiyytin qbul olunmasndan sonra.
(Bu dfki istklri birincidkinin tamamil ksin idi; onlar hdnamnin
pozulmasn istyirdilr.)
Birinci istklri hrnd Imam ()- qlbdn mhrum etdi, lakin Imam
()-n sadlvh sgrlrinin mharibni davam etdirmk istmdiklri,
stlik o hzrti qtl il thdid etdiklri bel bir raitd slh razlamaq
qeyri-qanuni bir i deyildi v qlin xilafna saylmrd. Imam ()-n z sz
il desk (o hzrt xvaricin balarna xitabn bel buyurmudu),
"Hkmeynin qzavtinin "dostlarn" tzyiqi altnda qbul olunmas tdbird
bacarqszlq, id ziflik idi v onlarn z trfindn mn qbul
etdirilmidi."1
Halbuki ikinci istklri hamn hd-peymanlarn qorunmasna dvt edn
Quran hkmnn tamamil ziddin idi. Bu halda Imam () x yolunu
yalnz ictimai sbatn qorunmasnda, tmkinli olmaqda, aldanmlar hidayt
edib yol gstrmkd, bzi vaxtlar is onlarn dstlrini datmaqda
grrd. Buna gr d vvlc onlar hidayt etmk n alrd, lakin bu
tdbir fayda vermdikd rait uyun olaraq baqa yollardan istifad edirdi.
O cmldn, onlar hidayt etmk n mslmanlar arasnda kitab v
snny drin bilikd mhur olan alim v fziltli dostlarn xvaricin
drgsin gndrirdi.

IBNI ABBASIN XVARICL MBAHISSI

Ibni Abbas Imam ()-n mri il xvaricin drgsin gedib onlarla
shbt etdi. Burada onlarn shbtlrini qeyd edirik:
Ibni Abbas:Sizin sznz ndir? mirl-mminin qar n iradnz
var?
Xvaric:O, mminlrin miri idi, amma hkmiyyti qbul etdikd
kafir oldu. Grk z kfrn etiraf edib, tvb etsin. Bundan sonra biz ona
trf qaydarq.
Ibni Abbas:Mmin grk onun islami qid v sullarna olan yqini
alud olmam z kfrn iqrar etmsin.
Xvaric:Onun kfrnn sbbi budur ki, hkmiyyt raz olmudur.

"Tarixi-Tbri", 4-c cild, sh.53

123

Ibni Abbas:Hkmiyyti qbul etmk Allahn bir ne yerd qeyd

etdiyi Quran mslsidir. O cmldn buyurulur: "Ey iman hli, ikar
ehram halnda ldrmyin. Sizdn hr ks onu qsdn ldrs, grk o
heyvann arl qdr kffar versin. Bu kffarnin o heyvann
arlnda olmasn iki nfr daltli xs tsdiq etsin." gr Allah-Taala
ehram halnda ikar etmk kimi nisbtn asan olan bir msld hakim
semyi mr edirs, onda n n imamt mslsind mslmanlarn
qarsna tinlik xanda hakim semyi rva grmsin?!
Xvaric:Qazilr onun fikrin ry verdilr, amma o, qbul etmdi.
Ibni Abbas:Qazilrin mqam Imamn z mqamndan he bir vch il
yksk deyildir. Ninki qazilr, htta mslmanlarn imam da yolunu azsa,
mmt onunla mxalift qalxmaldrlar. gr qazilr haqqn ziddin bir
hkm ets, szsz grk mmt onlarn leyhin qalxsn.
Bu zaman onlar mhkum olunduqlarn hiss edib nadan kafirlr kimi
inadkarla baladlar, Ibni Abbas tnqid atin tutub dedilr:Sn el
hmin Qrey qbilsindnsn ki, Allah onlarn barsind "Qrey kinli bir
qrupdur", hminin, "... Qurann vasitsi il kinli adamlar qorxudasan"1
dey buyurmudur.2
gr onlar dorudan da haqq istsydilr, balarnda zbanalq v
inadkarlq fikirlri dolamasayd, bhsiz, Ibni Abbasn mntiqi szlrini
qbul edib silah yer qoyar v Imam ()-a qoular, sonra is sil
dmnlrl vuruardlar. Lakin tssflr olsun ki, Ibni Abbas cavab
verrkn onlar imanllara yox, Qrey mriklrin aid olan aylri tilavt
etdilr.
Quran hkm (qaziy) mracit etmyi kiik dava-dalalarda bel
(msln, ail mnasibtlrind) caiz bilmi, trflr hsn-niyytd
olduqlar halda bunun nticsini d yax hesab etmidir. Allah-Taala
buyurur: "gr r-arvadn ixtilafndan qorxursunuzsa, bir nfri kiinin
ailsindn, bir nfri d arvadn ailsindn qzavt sein; gr islah
olunma istslr Allah o ikisini hdf atmaqda mvffq edr. Allah
alim v agahdr."
mmtin ay davam edn qanl mharibdki ixtilafnn r-arvadn
arasndak ixtilafdan az olduunu, habel, mmtin trflrdn iki nfrin
kitab v snn sasnda olan qzavt seilmsini istmsinin qanunsuz bir
i v kfr olduunu, nticd bu ii grnlrin tvb etmli olduunun
vacibliyini he vaxt iddia etmk olmaz.
Bu aylr diqqt yetirmkl aydn olur ki, xvaric trfindn
hkmiyytin xta hesab edilmsinin sbbi inadkarlqdan, zbanalqdan
baqa bir ey deyildi.
Ibni Abbasn dlil-sbut sasnda olan mzakirlri sona atmad, onlar
hidayt etmk n Imam ()-n trfindn yen d gndrildi. Imam () ona
mr etmidi ki, xvaricl Peymbr (s) snnsi sasnda mbahis etsin,
"Mrym", 97
"Kamil" (Mbrrd), sh.582; "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci
cild, sh.273
1
2

124

nki Quran aylrind mxtlif ehtimallar, mxtlif yozumlar vardr,

xvaric d zlrin srfli olan ehtimal se bilrdilr. Bel ki, o hzrt
buyurdu: "Xvaricl Quran aylri sasnda mzakir etm; nki
Quranda oxlu ehtimallar vardr, bu surtd sn bir sz deycksn, onlar
da baqa sz deycklr (v msbt bir ntic alnmayacaq). Amma snn
sasnda onlara dlil gtir, bu halda onu qbul etmkdn baqa bir
arlri olmayacaq."1

IMAM
GEDIR

()

XSN

XVARICIN

DRGSIN

Imam () Ss ibni Suhan bdi, Zeyd ibni Nzir, Ibni Abbas kimi
xslri gndrmkl onlarn hidayt olunmasndan myus olduqda xsn
gedib onlarla grmk qrarna gldi ki, blk hkmeyn mslsini v
onun mqddimsini rh etmkl, hminin bu i mhz onlarn zlrinin
bais olduqlarn onlara anlatmaqla hamsn, yaxud bir qismini qiyamdan
saxlaya bilsin. Imam () hrkt ednd Ssdn sorudu ki, qiyamlar
xvaricin balarndan hansnn tabeiliyinddirlr. O, "Yzid ibni Qeys
rcinin" - dey cavab verdi.
Imam () z atna minib drgnin arasndan kedi, Yzidin xeymsinin
qabanda atdan dd, iki rkt namaz qlb z kamanna dayand, sora
zn xvaric tutub szn bel balad:Sizin hamnz Siffeynd itirak
edirdinizmi?
Dedilr:Yox!
Imam () buyurdu:Iki dsty ayrln, hr iki dst il shbt edcym.
(Sonra uca ssl buyurdu:) Sakit olun v pldamayn, szlrim qulaq
asn! Hr ksdn ahidlik etmsini istsm, z bildiklrin uyun olaraq
hadt versin.
Imam onlarla dana balamazdan qabaq z Allahn drgahna z
tutdu, hamnn nzr-diqqtini Allah drgahna ynldrk dedi:Ilahi, bu
el bir mqamdr ki, hr ks onda qlb alsa, qiyamt gnnd d qalib
olacaq, hr ks bu mqamda mhkum olunsa, o dnyada da kor v azm
olacaq. Ey camaat! Mgr siz Quranlar nizy vurulanda, hiylgrlik
mqsdil demdinizmi ki, "onlar bizim qardalarmzdr, biz bir dindyik,
onlar z kemi ilrini unutmu, peman olmular, indi Allahn Kitabna
pnah gtirmilr, grk onlarn rylrini qbul edib qm-qsslrini aradan
qaldraq!" (V mn d siz cavab vermdimmi ki,) sizin bu tklifinizin
zahiri iman, batini is davt v kin-kdurtdir; onun vvli mrhmt v
ryyatan, axr is pemanlqdr. z yerinizd qaln, tutduunuz yolu
buraxmayn, dmnl cihad etmk n dilrinizi sxn, he ksin nrsin
hmiyyt vermyin; nki gr onunla razlalsa, yoldan azdrar v z
halna buraxlsa, xar v zlil olar. Axrda bu i (onlarn istklri qarsnda
tslim olmaq) mnim tsdiq etdiyimin ksin oldu v grdm ki, siz

"Nhcl-bla", 73-c mktub

125

dmn bel bir frst verdiniz. 1

Ibni bil-Hdid 36-c xtbnin rhind yazr: "Xvaric Imam ()-a
dedilr ki, dediklrinin hams dzdr, amma n etmk olar ki, biz byk bir
gnaha mrtkib olmu v ondan tvb etmiik. Sn d grk tvb
edsn!" Imam xas bir gnaha iar etmdn mumi kild buyurdu:
"stfirullah Rbbi v tubu ilyh." Bu vaxt xvaricin drgsindn alt
min nfr ayrlb Imama qouldu."
Ibni bil-Hdid bu istifarn izahnda yazr: "Imamn bu tvbsi
"mharib mkrdir" qbilindn olan siyast idi. O he bir gnah iqrar
etmdn btn peymbrlrin dediyi mmmal bir sz dedi v dmn d
onunla razlad."2

DOST CILDIND OLAN DMNLRIN TRTDIYI

FITN-FSADLAR
Imam () xvaric drglrindn Kufy qaytdqdan sonra, camaat
arasnda bel bir ayi yayld ki, o, hkmiyyti lv etmi, onu zlalt
saymdr; o hm d camaatn Maviy il mharib etmsi n dy
sursat hazrlamaq v hkmlrin ryi elan olunandan sonra hrkt etmk
istyir. Bu vaxt s ibni Qeys (onun hm hyat, hm d Imam ()-a hans
mqsdl qoulmas tamamil bhli idi) zahird dostluq gstrdi, batind
is Maviynin xeyrin olaraq sz balayb dedi:Camaat deyir ki, mirlmminin z hdindn dnm, hkmiyyti kfr v zlalt hesab etmidir.
O, mqavil mddtinin axrna qdr gzlmyi qanunsuz hesab edir.
sin szlri Imam ()- hqiqti ab sylmy mcbur etdi. O hzrt
dedi:Hr ks mnim hkmiyyt mqavilsini qvvdn salmam
fikirlirs, yalan deyir. Hr ks onu zlalt hesab edirs, z zlaltddir.
Hqiqtin akar edilmsi xvaric el ar gldi ki, "la hukm illa lillah"
arn verrk mscidi trk etdilr v yenidn z drglrin qaytdlar.
Ibni bil-Hdid burada qeyd edir ki, Imam ()-n hkumtind ba ver
bilck hr nv xll v itia sin lind idi, nki o bu mslni ortaya
atmasayd, Imam () hqiqti demy mcbur olmaz v el hmin mumi
tvb il qane olan xvaric Imam ()-la birlikd Maviyy qar
mhariby gedrdilr. Amma o, Imam ()-n tvriyni ab hqiqti byan
etmsin sbb oldu.

XVARICI HIDAYT ETMK N YENI SYLR

Mbrrd "Kamil" kitabnda Imam ()-n vvlki il tamamil frqlnn
digr bir mbahissini qeyd edir ki, o hzrtin xvaricl etdiyi ikinci
mbahissi olmasna ehtimal verilir. Onun xlassi beldir:
Imam ():Yadnzdadrm, onlar Quranlar nizlr vurub qaldranda
mn dedim ki, bu i hiyl v mkrdir. gr onlar Qurann qzavt etmsini
istsydilr yanma glib mnim qzavt etmyimi tlb edrdilr. Bir nfr

1
2

"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 1-ci cild, sh.280

Yen orada

126

tanyrsnzm ki, hkmiyyti mn hesab etdiyim drcd pis bir i saysn?

Xvaric:Yox.
Imam ():Tsdiq edirsinizmi ki, siz mni tam ikrahl olduum halda bu
i vadar etdiniz, mn d mcbur qalb sizin tlbinizi qbul etdim, rt
qoydum ki, hakimlr yalnz Allahn hkm sasnda qzavt etdikd onlarn
hkm qvvd olacaq. Hamnz da bilirsiniz ki, Allahn hkm mndn o
yana kemz (v mn haqq imam, mhacir v nsarn sediyi xlifym.)
bdllah ibni Kvva:Dzdr, o iki nfri bizim israrmzla Allah
dinind qazi sedin, amma indi biz iqrar edirik ki, bu mlimizl kafir
olmuduq, indi d ondan tvb edirik. Sn d bizim kimi z kfrn iqrar
edib tvb et, sonra is hammz Maviy il dy gndr.
Imam ():Bilirsinizmi ki, Allah rl-arvad arasnda ixtilaf yarandqda
iki nfr hkm (qaziy), hminin ehram halnda ikar ldrldkd
kffar tyin etmk n iki nfr daltli xs mracit olunmasn mr
etmidir?!
Ibni Kvva:Sn "mirl-mminin" lqbini z adndan silmkl zn
hkumtdn saldn.
Imam ():Peymbr (s) bizim n (hr bir eyd) rnkdir.
"Hdeybiyy" qzvsind, Peymbrl Qrey arasnda balanan
slhnamd "Rsulullah" yazlmd. Qreydn olan nmaynd buna
etiraz edib "gr snin Allahn Rsulu olduunu iqrar etsydim, onda
sninl mxalift etmzdim. Grk "Rsulullah" lqbini z adnn yanndan
gtrsn!" - deynd Peymbr mn buyurdu: "Ya li, "Rsulullah"
lqbini admn yanndan sil." Dedim: "Ya Rsulllah, qlbim bel bir i
grmy icaz vermir." Peymbr z li il onu pozdu, tbssm edrk
mn buyurdu: "Bu i snin d bana glck."
Imam ()-n szlri tamam olandan sonra Hrurada yanlarn iindn
iki min nfr ayrlb o hzrtin trfin gldilr. Orada ydqlarna gr
onlara "hruriyy" ad verildi. 1

BAQA BIR MBAHIS

Xvaric barsind Imam ()-n siyasti bel idi: Onlar nahaq qan
axtmaynca, qartilik v soyunuluq etmyinc Kufd v onun trafnda
azad kild yaaya bilrlrhtta gec-gndz onlarn inkar sslri mscidi
doldursayd v onun leyhin ar versydilr d bel. Buna gr d Imam
() yenidn Ibni Abbas Hrura kndin gndrdi. Ibni Abbas onlara dedi:
N istyirsiniz?
Dedilr:Grk Siffeynd olanlarn v hkmiyyt razlq vernlrin
hams Kufdn xsnlar, hamlqla Siffeyn gedib gec orada qalaq v
z mlimizdn tvb edib sonra Maviy il mharib etmk n ama
gedk!
Bu szlrd inadkarln v nadanln lamtlri tamamil akardr,
nki gr hkmiyyt mslsi gnah v qanunsuz bir i olsayd bel, ona
"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 1-ci cild, sh.274-275; "Kamil"
(Mbrrd), sh.45
1

127

gr tvbnin mtlq gnahn ba verdiyi yerd, z d orada gec

qalmaq rti il, icra olunmas lazm deyildi. Tvb el bir an qlbd
peman olmaqla v istifar etmkl gerklir. Imam () onlarn cavabnda
dedi:Bu sz n n indi, iki nfr qazi tyin olunub gndrilndn v
trflr hd-peyman baladqdan sonra deyirsiniz?
Dedilr:O vaxt tzyiq oxalmd, yarallar da hddindn artq ox idi.
Bizim oxlu silahmz v atmz tlf olmudu. Buna gr d hkmiyyti
qbul etdik.
Imam () buyurdu:Tzyiqin iddtlndiyi bir gnd qbul etdinizmi?!
Peymbr (s) mriklrl balad mqavilni mhtrm sayr, amma siz
is mn deyirsiniz ki, z hdimi pozum!
Onlar daxiln xcalt hissi keirdilr, lakin z qidlrin olan tssb
gr bir-bir glib "la hukm illa lillah" arn verdilr. Bir gn onlardan biri
mscid daxil oldu v el hmin ar verdi, camaat onun trafna yd. O,
z arn tkrar etdi. Bu df dedi:Allahdan baqa he bir ks n hkm
yoxdur, bl-Hsn (li ()) n ikrahl olsa da bel.
Imam () buyurdu:Mn he vaxt Allahn hkmn ikrahla yanamram,
lakin sizin barnizd Allahn hkmn gzlyirm.
Camaat Imam ()-a dedi:N n bunlara bu qdr mhlt v azadlq
verirsn?! N n onlarn kkn ksmirsn?!
Buyurdu:Onlar mhv olmayacaqlar; onlardan bir qrupu atalarn
slbnd, analarn btnind qalb qiyamt kimi el bu halda olacaqlar. 1

YRM NC FSL

XVARICIN MXALIFT SBBLRININ THLILI

Xvaricin Imam ()-la mxaliftilik sbblri Maviynin o hzrtl
mxaliftilik sbblrindn tamamil frqli idi. Maviy mrin xilafti
dvrndn etibarn amn muxtariyytinin mqddimsini hazrlamd v
zn amn mtlq hakimi hesab edirdi. Osmann qtlindn sonra Imam
()-n onu amn hakimiyytindn knarladrmaq istdiyini bildikd,
onunla mxalift balad, vvlc Tlh v Zbeyri thrik etmkl, sonra
is Siffeyn mharibsini balamaqla Imam ()-n qabanda dayand, son
anlarda Quranlar nizy vuraraq fitn il Imam ()-n ordusunda drin
ixtilaf v ikitirlik yaratd.
Amma xvaric zahirprst, baqa szl "quru mqddslr" idilr. Onlar
islamn saslarndan xbrsiz olduqlarna, ona sthi baxdqlarna gr Imam
()-la mxalift qalxdlar, pu bhanlr istinad edrk ilahi hidayt ra
qarsnda cbhlm yaratdlar, o hidayt ran sndrmk n, htta
zlrinin mhv olmalar qiymtin bel, irlildilr.
Xvaricl Maviy arasnda olan mhz bu bariz frq gr Imam ()
onlara qlb aldqdan sonra buyurdu: "Mndn sonra xvaricl
vurumayn, nki haqq axtararaq myyn sbblr gr xta yolu

"rhi-Nhcl-bla", (Ibni bil-Hdid) 2-ci cild, sh.310-311

128

gednlrl batili axtaran v onu ld ednlr brabr deyildirlr." 1

Xvaricin mxalift sbblrinin thlil olunmas gstrir ki, onlar
amllarn ksin olaraq cah-clal, mqam istmirdilr. Onlara dzgn
olmayan tfkkr v xas bir gerilik hkm srrd. Indi is onlarn
etirazlarnn n mhmlrini qeyd edirik;

1-XSLRIN DIN HAKIMIYYTI

Onlar daim etiraz edib deyirdilr ki, bir-biri il mxalif olan qrupdan iki
nfrin z xsi fikirlri sasnda mslmanlarn mqddratn llrin
almas, z xsi rylrini mslmanlarn tannm rhbrlrinin rylrin
hakim etmsi nec mmkn ola bilr?! Onlar deyirdilr: xslr zlrinin
naqis qllri il mslmanlarn mqddratna, dinin hkm ed bilmzlr.
Onlarn hmiki szlri bu idi: "li xslri Allah dinind hakim etmidir!"
Bu sual gstrir ki, onlar qazilrin qzavt seilm rtlrindn xbrsiz
olub bel tsvvr edirdilr ki, Imam () mslmanlarn taleyini hll
etmkd onlar tam ixtiyar sahibi etmidir ki, istdiklri kimi qrar qbul
etsinlr, hanssa qrzli ilr grsnlr. Imam () bu etiraza cavab verib
buyurdu: "Biz Allahn dinin adamlar deyil, Quran hakim etmiik. Bu
Quran iki cildin arasnda yerln, dil ab sz danmayan bir xtdir. Onu
byan edn bir adam lazmdr. Byan ednlr ondan sz arlar: amllar
"Quran hakim sek" - deynd, biz ondan z evirmdik. nki Quranda
buyurulur: "gr bir eyd ixtilafnz olsa, onu Allaha v Onun
Peymbrin qaytarn (onlara mracit edin)." Allaha mracit etmk
Qurana, Peymbr mracit etmk is onun snnsin qaytmaq
demkdir. gr qazilr Allahn Kitabna uyun qzavt etslr, onda biz onu
hamdan qabaq qbul edrik; gr Peymbr snnsin mvafiq kild
qzavt etslr, yen d biz onu hamdan vvl qbul edrik." 2
Imam () digr bir xtbd hmin cavab baqa ibarlrl byan edrk
buyurur: "Hr iki hkm (qazi) buna gr seilmilr ki, Qurann dirltdiyi
eylri dirltsinlr, onun ldrdy eylri d ldrsnlr (yni haqq
dirldib, batili mhv etsinlr). Qurann dirltdiyi eylri dirltmk onun
trafna ymaq, Qurann ldrdy eylri ldrmk d onlardan
uzaqlamaqdr. gr Quran bizi amllara trf svq ets, grk onlara tabe
olaq; gr onlar biz trf svq etdirs, grk onlar biz tabe olsunlar. Mn
siz he bir r gtirmmi, sizi aldatmam v he nyi sizdn
gizltmmim."3

2-MDDTIN TYIN OLUNMASI

Onlarn ikinci etirazlar bu idi ki, n n qzavt n mddt tyin
olunmu v qrara alnmdr ki, hr iki qazi bitrf yerd (Dumtlcndld), Ramazan aynn axrna qdr mzakir edib iki dstnin ixtilaf

"Nhcl-bla", 58-ci xtb

"Nhcl-bla", 125-ci xtb
3 "Nhcl-bla", 17-ci v 123-c xtblr
1
2

129

bardki rylrini bildirmlidirlr? Hminin n n bu i el oradaca

Siffeyn shrasnda, Quranlar niz ucunda qaldrlan vaxt yerin yetirilmdi?
Dorusu, grsn bel yersiz iradlar tutmaq onlarn chaltin dlalt
etmirmi?! Mgr hr iki trfin llri dirsy qdr qana batan bir halda bel
bir byk qzavt ii o qdr d asan idimi ki, bir-iki gnd hll olunub
qurtarsn v trflr d onu qbul etsinlr? Bu id mmkn qdr sbirli
olsaydlar, cahillr aylar, mmt arasnda slhn brqrar olunmasna daha
yax rait yaranard.
Imam () bu etirazn cavabnda buyurdu: "Siz deyirsiniz ki, n n
sizinl onlarn arasnda myyn bir vaxt tyin etdim v qzavt iini
srtlndirmdim. Mn ona gr bel etdim ki, xbrsizlr agah olsunlar,
xbri olanlar da (z qidlrind) daha mhkmlnsinlr ki, blk Allah bu
mddtd mmtin iini islah ed."

3-INSAN
HAKIMIYYTININ
"HAKIMIYYTIN
YALNIZ ALLAHA MXSUS OLMASI" IL ZIDDIYYTI
Xvaric Imam ()-la mxalift etdiklri mddt rzind "la hukm illa
lillah" aysin istinad edrk o hzrtin iinin Qurana zidd olduunu iddia
edir, z arlarnda deyirdilr: "Ya li! Hakimiyyt sn v snin dostlarna
yox, yalnz Allaha mxsusdur!"
Yuxarda da qeyd olunduu kimi, bu ar Qurani-Krimin "Yusif"
sursinin 40 v 67-ci, hminin baqa aylrdn xz edilmidir. Onun
mfhumu hakimiyytin sil bir haqq kimi Allaha mxsus olduunu, he bir
insann baqas zrind bel bir haqqa malik olmadn gstrn tvhid
prinsipidir. Amma hakimiyyt haqqnn Allaha hsr edilmsi bir qrup
insann Allahn izninin grkli etdiyi myyn qanunlar sasnda hkumt
etmsi v Allah hakimiyytinin haqq tzahrn evrilmsi il zidd deyildir.
He bir all insan iddia edib ictimai hyatn hkumt olmadan mmkn
olduunu dey bilmz. nki, ictimai vziflrin yerin yetirilmsi,
ziddiyytli v mnaqili msllrin hll edilmsi yalnz bir hakimiyyt
saysind mmkn olur.
Imam () onlarn arn eidnd buyurdu: "Bli, hakimiyyt haqq
Allahndr. (V he bir bnd Allahn izni olmadan hkumt ed bilmz),
lakin xvaric z arlarnda baqa mqsd gdrlr; o da budur ki,
cmiyytd mumiyytl he bir hkumt olmasn. (Istr Allahn izni il
olsun, istrs d olmasn.) Halbuki camaat n bir hakimin olmasistr
yax ml sahibi olsun, istrs d pis ml sahibizruridir ki, onun
hkumti saysind mmin z yax ilrin mul olsun, kafir d z
maddi hyatndan bhrlnsin."1
Hkumtin olmamas thlksizliyin aradan getmsin sbb olar, bu
halda n mmin xeyir ilr grmy mvffq olar, n d kafir maddi
hyatdan bhrlnr. gr mqsd dorudan da hkumtin brqrar
olunmasn rdd etmkdirs, bu halda Peymbr (s)-in v eyxeynin

"Nhcl-bla", 40-c xtb

130

hkumtini nec izah etmk olar?

Xvaric qid v mld bir-biri il daim kimd idilr. Bir trfdn
ictimai hyatn nfuzlu bir rhbr olmadan qeyri-mmkn olmasn bilir,
digr trfdn is dzgn olmayan xarlar nticsind hr hans bir
hkumtin brqrar edilmsini hakimiyytin Allaha mxsus olmas il
mxalif hesab edirdilr. Maraqldr ki, xvaric vvld z dstlri n bir
ba da semidilr. Tbri yazr: "38-ci ilin vval aynda xvaricdn bir
dstsi bdllah ibni Vhb Rasibinin evind ymd. Bu zaman
bdllah z xnda dedi:"Bir dst adamn Allaha iman gtirib Qurann
hkmn qbul etmsi, amma dnya hyatnn onlarn nzrind mr be
mruf v nhy z mnkrdn stn olmas he d yax deyildir."
Ondan sonra Hrqus ibni Zheyr v Hmz ibni Snan da dand.
Hmz z sznn sonunda dedi:"Ilrinizi bir nfr taprn. Hqiqtd
sizin n bir srkrd, etimad olunacaq bir xs mtlq lazmdr ki, ondan
soruub, ona mracit edsiniz."1

HKMIYYTAXIRINCI MID
Siffeyn mharibsindn vvl d, sonra da mslmanlar arasnda sasl
msllr qarya qoyulmudu ki, onlarn hlli yollarndan biri hakimlrin
seilmsi idi. Bu hakimlr tin msllri hqiqtgrn nzrl aradrmal,
onlarn barsind drgn ry vermli idilr. Bu msllr aadaklardan
ibart idi:
1-Osmann qtli;
2-Imam ()-n dostlarnn xlifnin qtli il mtthim olunmas.
3-"Osmann qyyumu olmaq" bard Maviynin iddias.
Siffeyn mharibsind irli kiln bu msllrin hlli n iki yol
vard: Birincisi bu idi ki, trflr z ixtilaflarn mhacir v nsarn sediyi
Imama tqdim etsinlr, Imam da tam azad bir mhkmd onlarn barsind
ilahi hkm icra etsin. Imam () da Siffeyn mharibsindn vvl mhz bu
yola tkid edrk Maviyy yazmd: "Osmann qatillri barsind ox
dandn. Camaatn crglrin daxil olub mniml beyt et, bundan sonra
ikayt mslsini ortaya at. Mn hamnz Allahn Kitabna trf svq
edirm!"2
Bu yol, Maviynin inadkarl v onun ama hakim olmaq n
gstrdiyi hrisliy gr tamamil baland v Siffeyn mharibsi il
nticlndi.
Ixtilaflarn hll edilmsinin ikinci dzgn yolu bu idi ki, ii slahiyytli
bir mhkmy tqdim etsinlr, orada bitrf v hqiqti grn hakimlr
ixtilaf hll etsinlr, qzavt iind islamn v mslmanlarn hqiqi
mnafeyini nzrdn qarmasnlar, (mr Asda olduu kimi) hr nv xsi
mnafeyi v (bu Musada olduu kimi) kin-kdurti knara qoysunlar. Bel
bir mhkmd Imam () z mqsdlrin atb tinliklri hll ed bilrdi.
Xlifnin qtli d mmmal bir msl deyildi. Onun sbblri uzun
1
2

"Tarixi-Tbri", 6-c cild, sh.55

"Nhcl-bla", 64-c xtb

131

illr nc yaranmd v gnbgn d kskinlmkd idi. Nhayt

tzyiqlrin gclnmsi v irtica vziyytin iddtlnmsi, layiqli v saleh
xslrin dylb thqir edilmsi, xeyirxah insanlara zab-ziyyt v
iknc verilmsi el bir gcl partlay yaratd ki, htta li () da onun
qarsn ala, xlifni lmdn qurtara bilmdi.
Osmann xilaft aparatna bal olanlarn v Maviynin iddias
slahiyytli bir mhkmd irli kilmli, haqq batildn seilmli idi.
Dnyann he bir yerind qtl yetiriln bir nfrin intiqamn almaq n
qoun kmyi rva grmrlr. Halbuki bu mharibd bir nfrin
intiqamn almaq n byk bir qoun yeridildi, nticd tqribn 65 min
nfr hlak oldu.
gr Dumtl-cndld tkil olunan mhkm dz ilsydi, bu
msllri hll edrk mslmanlarn ba vern hadislr qarsndak
vziflrini ayrd ed bilrdi. Amma tssflr olsun ki, orada mzakir
olunmayan yegan eyixtilafn kklrini aradrb tapmaq idi. mr As z
rqibinin qlini ourlamaqla onun imzas il Imam ()- xilaftdn salmaq
v Maviynin xilaftini qanunildirmk istyirdi. bu Musa is z il
hmfikir olan bdllah ibni mri xilaft keirmk istyirdi, nki deyirdi
ki, onun li trflrdn he birinin qanna batmamdr.
Mhkmnin ryi elan olunandan sonra li () onu rsmi kild qbul
etmdi v buyurdu ki, qazilr iltizam verdiklri szn ksin ml etmilr.
Imam () ki, bir ordu tkil edrk ama yola dmyi qrara almd, lakin
xvaric hadissi onun Maviyni tqib etmsin mane oldu.

FSADIN KKNN KSILMSI

Imam () xvaricl mlayim mnasibtd idi, onlara buyurduu
szlrind dostluq yaradan v hidaytedici xbrdarlqlardan baqa bir ey
eidilmdi. Hzrt onlarla, znn inadkar v szbaxmayan vladn yola
gtirmk istyn bir ata kimi rftar edirdi; onlarn maalarn beytl-maldan
verir, mscidd v onun trafnda yaratdqlar itialara etina etmir v
alrd ki, onlar ram etmkl vhdti bir daha cmiyyt qaytarsn,
amdak sl xvaricin kkn kssin. Siffeyndki hdnam d Imam ()-a
bu slahiyyti vermidi. nki mqavild qeyd edilmidi ki, gr
hkmeyn Quran v Peymbr (s)-in snnsinin ksin olaraq qzavt
etslr, Imam () vvlki mvqeyind qalacaqdr.1
Imam () Maviy il yenidn mhariby balaman Siffeyn
hdnamsin zidd olmadn, el ona mvafiq olaraq mharibni balayb
dmni mhv etmyin zruri olduunu camaata baa salmaq n oxlu
xlar etdi. Onlarn birind buyurdu: "Biz onlarla rt balamdq ki,
dalt sasnda qzavt edlr, haqqa ml edlr. Hr iki qazi d z
zlmkar qzavtlrindn qabaq, bizim qoyduumuz rti qbul etmidilr.
Indi is haqq il mxalift etmi, batil hkm xarmlar. Haqq bizimldir
v fitn odunu sndrmk n cihad vvldn balamalyq."2
1
2

"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.234

"Nhcl-bla", (bdhn rhi), 172-ci xtb

132

Imam () v onun dostlar "xbis crnin" kkn ksmkdn, fsad

aradan qaldrmaqdan baqa bir ey fikirlmirdilr. Amma gzlnilmdn
hadislrin gedii bu fikirlrin tam ksin olaraq dyiildi, Maviy il
deyil, xvaricl mharib etmk qti bir msly evrildi.
Imam ()-n bu bard qti qrara glmsinin sbblrini aadaklardan
baa dmk olar:
1. Imam ()-a xbr atd ki, xvaric bdllah ibni Vhb Rasibinin
evind yaraq "mr be mruf v nhy z mnkr" ad il silahl qiyam
etmyi qrara alm, bu mqsdl Bsrdki hmfikirlrin mktub yazaraq
onlar da tcili olaraq xvaricin drgsin"Xeybr"in knarndak
Nhrvana dvt etmilr, Bsr xvariclri d z hazrlqlarn
bildirmilr. 1
2. Dumtl-cndl mhkmsind tam hyaszlqla Imam ()- z qanuni
mqamndan xarm, Maviyni onun yerin semidilr. Bu da Imam (), bu bard mumxalq fikrini aydnladrmaa mcbur etdi. Buna gr d
Imam () Kufd minbr xd, Allaha hmd-sna etdikdn sonra buyurdu:
"Agah v xeyirxah bir insanla mxalift etmk pemanla, hsrt sbb
olar. Mnim hm hkmiyyt mslsind, hm d bu iki nfrin qzavti
barsind ryim mnfi idi, lakin siz mnim ryimi qbul etmdiniz v o iki
nfrin hakim olmasn qbul etdiniz. Onlar z hdlrini pozaraq Qurann
ldrdy eyi diriltdilr, diriltdiyi eyi is ldrdlr; z nfsani istklrin
tabe oldular, dllil v hcct olmadan ry verdilr. Buna gr d Allah,
Onun Peymbri v mminlr hr iki hakimdn bezardrlar. Cihada, ama
trf hrkt etmy hazrlan v bazar ertsi gn Nxeyl drgsind
bir yer yn. Allaha and olsun, mn bunlarla (amllarla), hrnd
zmdn baqa he kim olmasa bel, vuruacaam."
3. Imam () dayanmadan Kufdn xb Siffeyn getmyi qrar ald.
Onun dostlarndan bzilri dedilr ki, yax olard ki, bizdn ayrlan
xvariclri d cihada dvt edsn. Buna gr d Imam () xvaricin
balarna bel bir mktub yazd: "mr As v bu Musa xtaya yol
vermi, Allahn Kitab il mxalift etmi v hvayi-nfs tabe olmular.
Onlar n snny ml etmilr, n d Qurana. Allah, Onun Rsulu v
mminlr onlarn mlindn bezardrlar. Mnim mktubum siz atan
kimi glin, hr ikimizin dmnlrin trf gedk."
4. Imam ()-n mktubu onlarn ruhiyylrind azacq bel olsun, tsir
buraxmad v bu tklifi rdd etdilr. Imam () onlardan myus olduqda
qrara ald ki, onlarn cihadda itirak edcklrini gzlmsin, z ixtiyarnda
olan, yaxud toplaya bilcyi qounla Siffeyn trf hrkt etsin. Bsrnin
hakimi Ibni Abbasa bir mktub yazaraq ondan kmk istdi. Mktub ona
atanda onu camaata oxudu, lakin hnfin balq etdiyi min be yz
nfrdn baqa msbt cavab vern olmad. Ibni Abbas knlllrin
azlndan tssflndi, byk bir yncaqda x edib dedi:"mirlmminindn mn bir mktub glmidir. O, mktubda mn mr etmidir ki,
qoun yb cihadda itirak etmk n onun yanna gndrim. Mn bu
1

"l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.132

133

bard frman verdim, amma cihadda itirak etmk n yalnz min be yz

nfr hazrlad, halbuki dvlt divannda altm min nfrin ad vardr.
Tcili olaraq hrkt balayn v bhan gtirmyin. Hr ks z imamnn
arna etinaszlq ets, brk peman olacaq. Mn bl-svd mr
etmim ki, sizin hrkt proqramnz trtib etsin."
bl-svd v baqalarnn gstrdiyi sylr nticsind yalnz min
skkiz yz nfr vvlkilr qouldu v min iki yz nfrdn ibart olan
qoun Kufy yola dd. Imam () Bsr qoununun saynn azlndan
fikr dald, kuflilrin arasnda x edib buyurdu: "Ey Kuf hli! Siz haqq
iind mnim qardalarm v kmkilrimsiniz. Mn sizin kmyinizl
haqqa arxa evirnlri mhv edrm. midvaram ki, siz haqq keikilri,
bu yolda mhkm v sabitqdm olasnz. Bilin ki, Bsr halisindn
yalnz min iki yz nfr kmy glmilr. Siz vacibdir ki, sdaqtl
kmk edsiniz. Rislr v qbillr z qohum-qrbalarna yazsnlar,
dy qdrti olanlar bu mhariby dvt etsinlr."
Sd ibni Qeys Hmdani, di ibni Hatm, Hcr ibni di kimilr v sair
qbil asaqqallar bu frmana itat edib z qbillrin mktub yazdlar.
Bellikl qrx min nfr dy on yeddi min cavan v skkiz min qulamla
birlikd Kufy gldilr, Bsr qounu da onlara qouldu. Byk bir ordu
Imam ()-n bayra altnda birldi. Bzilri Maviy il vurumazdan nc
xvaricin iinin xtm edilmsin israr edirdilr. Imam () buyurdu: "Onlar
bolayn, v yer znd zlmkar ahlar olmaq, mminlri qul etmk
istynlrin sorana gedin!"
Bu vaxt hr trfdn sslr ucald: "Bizi hara mslht grrsns, ora da
apar! Hammzn qlbimiz bir nfrin qlbi kimidir v yalnz sn kmk
etmk n dynr!"
5. Bel hssas bir vziyytd xbr atd ki, xvaric ayn sahilind
bdllah ibni Xubbabn ban ksmi, bununla da kifaytlnmyib onun
arvadn da ldrm v btnindki ua xarb onun da ban ksmilr.
Ibni Qteyb "l-imamtu vs-siyast" kitabnda yazr:
Xvaric bdllah il qarlaanda ondan sorudular:Kimsn?
bdllah: Allahn mmin bndsi!
Xvaric:li barsind fikrin ndir?
bdllah:O, mminlrin miri, Allaha v Onun Rsuluna iman gtirn
ilk xsdir.
Xvaric:Adn ndir?
bdllah:bdllah ibni Xubbab ibni rrt.
Xvaric:Snin atan Peymbrin shabsi idimi?
bdllah:Bli.
Xvaric:Sni narahat etdikmi?
bdllah:Bli!
Xvaric:Snin atandan, atann da Peymbrdn nql etdiyi hdisi
bizim n syl.
bdllah:Atam Peymbrin bel buyurduunu nql edib: "Mndn
sonra bir fitn ba verckdir, o fitnd mminin qlbi lck. Gec imanl
halda yatacaq, gndz is kafir olacaqdr."

134

Xvaric:Mqsdimiz bu hdisi sndn eitmk idi. Allaha and olsun,

sni el (facili kild) ldrcyik ki, indiy kimi he kimi o cr
ldrmmiik!
Bunu deyib onun l-ayan baladlar v hamil arvad il birlikd
xurma aacnn altna gtirdilr. Bu vaxt aacdan bir xurma dd.
Xvaricdn biri onu gtrb azna qoydu, onun hmfikirlri etiraz sslrini
ucaltdlar: "N n camaatn maln, razl olmadan, yaxud pulunu
vermdn yeyirsn?!"
O, drhal xurman azndan xarb tullad. Sonra xvaricdn biri bir
msihinin oradan ken donuzunu oxla vurub ldrd. Bu vaxt baqalar
etiraz edib dedilr ki, bu ml yer znd fsad salmaqdr! Buna gr d
onun sahibini raz saldlar. Sonra bdllah l-qolu bal halda ayn
knarna gtirib ban qoyun ba kimi ksdilr, arvadn da ldrdlr,
sonra onun qarnn yrtb uan xartdlar v onun da ban ksdilr. Yen
d kifaytlnmyib baqa nfr arvad da (onlardan biri shab idi)
ldrdlr."1
bdllahn atas Xubbab ibni rrt ilk mslmanlardan idi v ln kimi
Qreyin ona verdiyi iknc izlri onun bdnind qalmd. O, Imam ()
Siffeyndn qaytmazdan vvl vfat etdi. Imam () qaydandan sonra onun
qbri stn gedib rhmt oxudu, onu trifldi.
Mbrrd "Kamil" kitabnda bdllahn facili kild qtl
yetirilmsini yazaraq qeyd etmidir ki, onun qatilini tutandan sonra o (qatil)
dedi: "Mn sizdn istyirm ki, Qurann diriltdiyi eyi dirildin, ldrdyn
ldrn."
O, bdllahn atasnn Peymbrdn nql etdiyi hdisi qeyd edndn
sonra yazr: Xvaric xurma aacnn meyvsindn yemk n onun
sahibin tklif etdilr ki, onun pulunu alsn. O dedi ki, aacmn meyvsini
siz baladm, lakin onlar qbul etmyib dedilr: "Onun pulunu hkmn
almalsan!" Bu vaxt msihi kii fryad edib dedi ki, "siz bir mslmann
qann tkmkdn qorxmursunuz, amma xurma sahibi raz ola-ola onun
meyvsini yemk istmirsiniz!"2
6. mirl-mminin li () bdllahn qtl yetirilmsindn xbr
tutduqda Haris ibni Mrrni xvaricin drgsin gndrdi ki, bu bard
dzgn bir xbr gtirsin. Haris onlarn iin gednd btn islam v
insaniyyt qanunlarnn ksin olaraq onu da tutub ldrdlr. Gndriln
elinin ldrlmsi Imam ()- daha da tssflndirdi. Bu zaman Imam ()n kmkilrindn bir dst onun hzuruna glib dedilr: "Qulamzn
dibind bel bir thlk ola-ola ama trf gedib, arvad-uaqlarmz da
onlarn (xvaricin) iind qoymamz dz bir idirmi?!"

"l-imamtu vs-siyast", sh.136

"Nhcl-bla"nin rhi (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.282; "l-Kamil", 2-ci
cild, sh.560
1
2

135

BDLLAHIN
QATILLRINDN
ALINMASINA DAIR QRAR

QISAS

bdllahn qatillrinin camaat arasnda yaratdqlar qorxu v vht

Imam ()- chaltin, qavtin kkn ksmy mcbur etdi v qrara ald
ki, Hruraya (Nhrvana) trf hrkt etsin. Hrkt vaxt o hzrtin ncum
elmind mhur olan bir dostu hmin saatda hrkt etmyi mslht
grmyib dedi:gr gnn bu saatnda hrkt etsn, sn ar xsart
dyck!
Imam () onun szn hmiyyt vermdi, ncum elminin bel ilr
ttbiq olunmasn tnqid edib buyurdu:Ncum elmindn qaranlq llrd
v dryalarda yolu istiqamtlndirmk n istifad etmk lazmdr.
Tsadfn bu sfrd Imam () byk qlblr nail oldu. Imam ()
Kufdn tzc aralanmd ki, dostlarndan biri qaa-qaa glib dedi:Ey
mirl-mminin, mutuluq ver! Xvariclr sizin hrktinizdn xbr tutub
qamaa z qoymu v aydan kemilr.
Imam () buyurdu:Onlarn aydan kemsini z gzlrinl grdnm?
Dedi:Bli!
Imam () onu df and idirdi, o da df and iib dedi ki, xvaricin
krpdn kemsini z gzlri il grmdr. Imam () buyurdu:Allaha
and olsun, onlar suyu kemmilr v he vaxt da kemycklr. Onlarn
qtlgah suyun knarndadr. rdyi yaran v insan xlq edn Allaha and
olsun, (onlar) "slas" v "Qsri-bvazin" mntqsin d atmayacaqlar.1
Onun szlrini baqa iki nfr d tsdiq etdi, lakin Imam () onlarn
szlrini qbul etmdi. Nec qbul ed bilrdi, halbuki msum Peymbr
(s) o hzrtin dst il mharib edcyini ona xbr vermidi. Onlarn
ikisi il mharib etmidi, ncs is Peymbr (s)-in byan etdiyi
lamtlr gr el bunlar idi. Bu zaman bir nfr kk dd v fikirldi
ki, grsn gzlri il grdy ahidlrin szn qbul etsin, yoxsa Imam
()-n qeybi xbrlrini?! Sonra qrara gldi ki, gr Imam ()-n szlri dz
xmasa, onun dmnlrin qoulacaq.
Imam () ata mindi, qoun da onun ardnca hrkt balad. Xvaricin
ordugahna atanda mlum oldu ki, onlar hamlqla qlnclarn qnlarn
sndrm v mhariby hazrlamlar. Bu vaxt hmin cavan Imam ()-n
hzuruna glib znn bd niyytin gr ondan zr istdi.
Tarix gstrir ki, Imam () Mdaindn keib Nhrvanda drg sald.
Sonra onlara xbr gndrdi ki, bdllahn, onun arvadnn v olunun
qatillrini, qisas alnmas n thvil vermlidirlr. Cavabda dedilr ki,
bizim hammz onlarn qatillriyik v onlarn qann halal bilmiik! Imam ()
onlarn yaxnlna glib dedi:Ey (syankar) insanlar! Mn siz xbrdarlq
edirm ki, mbada sabah islam mmtinin lntin glsiniz v suyun
knarnda he bir dlil olmadan ldrlsiniz! Mn sizi hkmiyyti qbul
etmkdn saxladm v dedim ki, Bni-myynin n dini var, n d Quran
istyirlr. Mn onlar, uaqlarndan-byyn kimi yax tanyram. Onlar

"rhi-Nhcl-bla", (Ibni bil-Hdid) 2-ci cild, sh.272

136

(uaqlq alarnda) uaqlarn, (byynd is) camaatn n pislri idilr.

Lakin siz mnim szm qulaq asmayb mxaliftilik etdiniz. Mn bel bir
gn n hr iki qazidn iltizam aldm ki, Qurann diriltdiyini diriltsinlr,
ldrdyn ldrsnlr. Indi ki, onlarn hr ikisi (Qurandak) hkmn
ksin ml etmilr, biz d ilk szmzn stndyik. 1
Xvaric Imam ()-n gcl mntiqi qarsnda bo v bs szlri tkrar
etmkdn baqa yol grmdilr v israr edrk dedilr ki, "hkmiyyti
qbul ednd hammz kafir olduq. Biz tvb etdik, sn d z kfrn iqrar
etdikdn sonra tvb et. Bu halda biz sninl eyni fikirli adam olarq. ks
halda, bizdn l k. gr dymk istyirsns, biz dy hazrq.
Imam () buyurdu:Iman gtirib Rsulullahn nnd cihad edndn
sonra z kfrm hadt verimmi?! Hkmiyyti qbul etmk sizin
qlnclarnz siyirib camaatn bana endirmyiniz, camaatn qann
axtmanza sbb olacaqm?! Bu, akar ziyankarlqdr!

HCCTIN
AXIRINCI
TAMAMLANMASI

DF

OLARAQ

Imam () xvaricl mzakirnin bir fayda vercyindn myus olduqda

ordunu nizama salmaa balad. Sa cinahn rhbrliyini Hcr ibni diy,
sol cinahn rhbrliyini is ibs ibni Rbiy taprd. bu yyub nsarini
svarilr, bu Qutadni is piyada qounlarna srkrd sedi. Bu
mharibd Imam ()-n qoununda itirak edn skkiz yz mdinli
shabnin rhbrliyini Qeys ibni Sd ibni bady taprd, z is qounun
mrkzind yer sedi. Sonra svari qoun trfind "aman" bayra qaldrd,
bu yyuba buyurdu ki, uca ssl desin: "Qaytmaq n yol aqdr. Hr
ks bu bayran altna gls, tvbsi qbul olunacaq; hminin Kufy
gets, yaxud xvaricdn ayrlsa, min-amanlqda olacaqdr. Biz sizin
qannz tkmy israr etmirik."
Bu vaxt bir dst adam ayrlb bayran altna gldi, Imam () da onlarn
tvblrini qbul etdi. Bzilri demilr ki, xvaricdn min nfr qaydb
bayran altna yd. 2 Imam ()-a trf gln xvaric balar bunlar idi:
Msr ibni Frdki, bdllah Tai, bu Mrym Sdi, rs ibni Ovf v
Salim ibni Rbi. Bundan sonra onlarn iind bdllah ibni Vhb
Rasibidn baqa daha tannm adam qalmamd. 3
Tbri yazr ki, bu dstnin tvb edib Imam ()-a trf qaytmasndan
sonra xvaricin ordusunda iki min skkiz yz nfr qalmd, amma ibni
sir onlarn sayn min skkiz yz nfr qeyd etmidir.4
Imam () z kmkilrin gstri verdi ki, dmn dy
balamaynca siz balamayn. Bu vaxt xvaricdn bir nfr Imam ()-n
qoununa hcum etdi, nfri yer srdi. Bu zaman Imam () hcumu z
balad v vvlc onu ldrd, sonra mumi hcum frman verdi v
36-c xtby mracit edin.
"l-xbart-tival", sh.210
3 "Mqalatul-islamiyyin", 1-ci cild, sh.210
4 "Tarixi-Tbri", 4-c cild, sh.64; "Kamil" (Ibni sir), 4-c cild, sh.64
1
2

137

buyurdu:Allaha and olsun, sizdn yalnz on nfr ldrlck, onlardan is

on nfrdn baqa he kim sa qalmayacaqdr! 1
Bu vaxt bdllah ibni Vhb Rasibi meydana glib dedi:Ey bu
Talibin olu! Sndn l kmycym: ya sni ldrcym, ya da zm
lcym!
Imam () cavabda buyurdu:Allah onu ldrsn! N qdr d
hyaszdr! O bilir ki, mn niz-qlncla bymm. (Sonra lav etdi:) O,
hyatdan midini zm, yalan v tamahkar gzn mn dikmidir.
Bunu deyib bir qlnc zrbsi il onu chnnm vasil etdi. 2 Bu dyd
qlb qsa mddt rzind Imam ()-a nsib oldu. Imam ()-n dylri
sadan-soldan dmnin mrkzin hcum etdilr. ox kemdn xvaricin
cansz csdlri torpaa srildi. Onlarn hams bu dyd ldrld, yalnz
on nfr cann qurtara bildi: ikisi Xorasana, ikisi mmana, ikisi Ymn,
ikisi Iraq adasna, ikisi is "Tlli Muzn" pnah apardlar v orada qalb
xvaric nslini davam etdirdilr.
Dy qurtarandan sonra Imam () onlarn csdlri qarsnda dayanb
tssfl buyurdu: "Vay halnza! Sizi aldadanlar siz byk ziyan
vurmular!"
Imam ()-dan sorudular: "Onlar kim aldatd?" Imam () buyurdu:
"Yoldan xaran eytan v onlarn tyan nfslri. Arzularla onlar
aldadaraq tyanlq yollarn zlrin adlar, onlara qlb vdsi verdilr
v nhayt yandrc oda saldlar!" 3
Imam ()-n dostlar bel tsvvr edirdilr ki, artq xvaricin nsli
ksilmidir, lakin Imam () onlara cavab verib buyurdu: Yox, bel deyildir!
Onlar ntf surtind kiilrin slbnd, qadnlarn btnind
yaamaqdadrlar. Hr vaxt onlardan bir ax ccrs, (hkumtlr
trfindn) ksilck (v onun yerind baqa bir ax ccrck), nhayt
qarti v mal-dvlt orular klin dcklr.4
Sonra buyurdu:Mndn sonra xvaricl vurumayn. Sizin sil
dmniniz Maviydir. Mn xvaricl, mhz thlksizliyin tmin
olunmas namin dyrdm. Onlardan azlq tkil edn bir qrup sa
qalmdr ki, dy n yararl deyildirlr.
Imam () qnimt alnan silahlar v atlar z kmkilri arasnda
bldrd, mit vsaitlrini, knizlrini v qulamlarn is onlarn
vrslrin qaytard. Sonra ordunun iind dayanb onlara tkkr etdi v
mr etdi ki, el oradan birbaa Siffeyn gedib sl fsadn kkn kssinlr.
Amma onlar Imam ()-a bel cavab verdilr:Qollarmz yorulmu,
qlnclarmz snm, oxlarmz qurtarmdr. Yax olar ki, Kufy qaydb
z qvvlrimizi nizama salaq.
Onlarn qaytmaa dair israr etmlri Imam ()- tssflndirdi v
onlarla birlikd Kufy, Nxeyl drgsin qaytmaa mcbur oldu. Onlar
"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.272, 273
"l-imamtu vs-siyast", sh.138
3 "Kful-mm", 1-ci cild, sh.267
4 "Nhcl-bla", 59-cu xtb
1
2

138

tdricl Kufy gedir, arvad-uaqlar il grr v evlrind qalrdlar. ox

kemdn o drgd az sayda adam qald. Onlarn say o qdr az idi ki,
htta amllarla dy getmk n bel, kifayt etmzdi.

XVARICIN FITNLI TARIXININ SONU

Imam ()-n leyhin qiyam etmk fikrinin sas 38-ci ilin sfr aynda,
Siffeynd qoyuldu v sonralar, Quran hakim send mxalift dalalar
daha da iddtlndi. Kuf xvariclri hmin ilin vval aynn onunda
bdllah ibni Vhb Rasibinin evind yb onunla beyt etdilr v qrara
aldlar ki, Kufni trk etdib Hruraya, sonra is Nhrvana getsinlr. Imam
() ama gednd yol stnd z fikrini dyiib xvaricl dymy
mcbur oldu. Tarixilrin yazdna sasn 38-ci ilin Sfr aynn
doqquzunda fsad kkndn ksildi. 1

ALTINCI HSS

NHRVANDAN SONRAKI HADISLR V IMAM

LI ()-IN HADTI
BRNC FSL

QARTILIK,
ICTIMAI
THLKSIZLIYIN
POZULMASI, FACILI QIRINLAR
Nhrvandak fitn Imam ()-n qtiyytli hrktlri, hminin o
hzrtin vfal dostlarnn ciddi sylri il yatrld. Artq mvcud rait
Imam ()-n z ordusunu qanunsuzluq trdnlrdn tmizlyib islam
mntqlrinin ictimai asayiini brqrar etmyi, Maviynin v aldanm
amllarn zbanalqlarna son qoyma tlb edirdi. nki, btn
fitnlr Maviy trfindn yaradlrd. Iraqda Maviynin oxlu casusu var
idi, onlar hadislri mntzm kild ona xbr verirdilr. Bu casuslarn
bzilriVlid ibni qbnin qarda mmar ibni qb kimiqdimdn
li ()-a kin bslyirdilr. Bu iki qarda xbis Bni-myy crsindn
olmaqla o hzrtin qat dmnlrindn idilr, nki Imam () bu xbis
slaly ar v ldrc zrblr vurmudu. Bel ki, Vlidin atas Bdr
dynd li ()-n qdrtli li il ldrlmd. Vlidin z "Hcrat"
sursinin 6-c aysind "fasiq" adlandrlmdr.
Osmann xilafti dvrnd rab idiyin gr li () ona allaq
vurmudu. Buna gr onun qarda v Maviynin Kufdki casusu
mmar il Vlidin znn li ()-a qar balad hrtrfli mharibd
Maviyni tviq ednlrdn olmas ox da tccbl deyildi. mmar bir
mktub yazmaqla Imam ()-n dostlar arasnda ikitirlik v ixtilaf
iddtlndirdi, Nhrvan hadissini mktubda xbr verdi v xatrlatd ki,
qarilrdn bir qrupu bu hadisd li ()-n li il ldrlmdr. Bununla da
onlarn arasnda ixtilaf v narazlq artmaa balamdr. O, mktubu bir
1

"Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.98

139

nfrin vasitsi il ama gndrdi. Maviy mktubu oxuduqdan sonra hr

iki qardaa (biri onun yannda idi) tkkr etdi. 1
Maviy thlksizliyi aradan aparmaq, qartilik trtmk v Imam ()n ilrini ldrmk n raiti mnasib grdkd Hicaza, Ymn v
Iraqa mxtlif dstlr gndrmkl psixoloji mhariblr balad, elc d
itia yaratmaq, gnahsz adamlar ldrmk, arvadlarn, yetim-yesirlrin
var-dvltini qart etmk v s. kimi ilrl ninki Imam ()-n am yenidn
l keirmk fikrindn saxlad, stlik mli olaraq mrkzi hkumtin z
srhdlrini qorumaa qadir olmadn isbat etmk istdi.
eytani siyastdn baqa bir ey olmayan bu ilr z tsirini gstrdi.
Maviy vicdansz adamlar Imam ()-n hakimiyyti dairsind olan yerlr
gndrmkl minlrl gnahsz adam qtl yetirdi. Bu quldurlar htta
arvadlara, uaqlara rhm etmirdilr. Glckd qeyd edcyimiz kimi, onlar
beydullah Ibni Abbasn iki olunun ban camaatn gz qarsnda
ksdilr.
Imam ()-n xilaftinin bu dvrnd ba vern hadislr ox
kdrlndiricidir. lbtt bu, li ()-n dmni mhv etmk n kifayt
qdr siyasi tdbirinin olmamas mnasna deyildi. Sadc, o hzrtin
ixtiyarna olanlar yalnz say ox az olan bir dst adam idi, onlar da
bhani, tnbl v rahatlq axtaran, hr eydn d pisi onlarn uzaqgrn
olmamalar idi. Buna gr d Imam () znn yksk ilahi mqsdlrin
ata bilmdi. Tarixd vhicsin olan bu hcumlar dqiq kild qeyd
alnmdr. Biz burada bu hcumlarn aydn tsvirlrini qeyd edirik ki,
Maviynin islam v insaniyyt qanunlarn nec tapdalamas aydn olsun:

1-ZHHAK IBNI QEYSIN QARTILIK HRKATI

mirl-mminin li ()-n ama doru hrkt edib, yenidn
mhariby hazrlamas xbri Maviyy atdqda o bir mktub yazb
amn btn mntqlrind olan mmurlarna gndrdi ki, camaata
oxusunlar. am halisindn bir qrupu Iraqa trf hrkt etmy hazrlad.
Hbib ibni Mslm adl bir nfr onlara dedi:Siffeyndn o yana kemyin,
nki, biz orada dmn qlb aldq!
Lakin mr As tklif etdi ki, Maviy z ordusu il Iraqn irilrin
doru irlilsin, nki bu i aml sgrlrin ruhiyylrinin ykslmsin,
iraqllarn is zlilliyin sbb olacaqd.
Ordunun nec yerldirilmsi bard shbtin davam etdiyi vaxt birdn
xbr atd ki, Imam ()-la xvaric arasnda iddtli arpma ba vermi, o
hzrt xvaric qlb aldqdan sonra camaat ama trf hrkt etmy
arm, onlar da mhlt istmilr. mmar ibni qb ibni bi
Meytdn yen bir mktub glib atd. Mktubda li ()-n kmkilrinin
arasna tfriq dmsindn sz gedirdi. Hm d yazlmd ki, o hzrtin
ordusundak qarilr v abidlr qiyam etmidir, qiyamn iddtli
arpmalardan sonra yatrlmasna baxmayaraq ixtilaf hl d qalmaqdadr.
"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.114-115 ( "TarixiTbri"dn nqln).
1

140

Maviy bel bir vziyytd Zhhak ibni Qeysi 3-4 min nfrlik qouna
srkrd tyin etdi v mr etdi ki, Kufy hrkt edib Imamn tabeiliyind
olan qbillri ox srtl qart etsin, bu ii o qdr srtl yerin yetirsin
ki, htta gr bir hr sbh a daxil olsa, hmin gnn axam trfi
baqa bir hrd olsun, toqquma ba vermsin dey, he vaxt bir yerd
dayanmasn v z iini "qaaq mharib" klind yerin yetirsin.
Zhhak yolu stnd Slbiyy kndin atd. Iraql haclarn Mkk
yolu buradan keirdi. O, haclarn var-yoxunu qart edib sonra z yoluna
davam etdi. Yolda bdllah ibni Msudun qardaolu mr ibni meysl
rastlad, onu bir dst adamla birlikd ldrd. Zhhakn qartilik xbri
li ()-a atdqda minbr xb dedi:"Ey camaat, saleh bndymr ibni
meys trf tlsin. z dostlarnzdan bir dstsi dmnin hcumundan
ziyan kmidir, onun kmyin qalxn. Hrkt edin v dmninizl
vuruun, z srhdlrinizi dmndn qoruyun!" 1
Onlar Imam ()-n szlrini eitdikd, nzr arpacaq bir ksl-ml
gstrmdilr. Imam () onlarn sstlklrini grnd buyurdu: "Allaha and
olsun! Mn sizin on nfrinizi Maviynin adamlarnn biri il dyimy
hazram. Vay olsun siz, mniml birlikd l xb sonra meydann
ortasnda mni tk qoyun, qan. Allaha and olsun ki, mnim bsirtli
lmdn sla acm glmir v onda mnim n byk bir rahatlq var, (bu
halda) sizdn v sizin yaratdnz tinliklrdn xilas olaram!"
Sonra minbrdn endi v ribeyn mntqsin getdi. Orada Hcr ibni
dini drd min nfr srkrd seib onlara bir bayraq verdi. Hcr Zhhak
tqib ed-ed glib Smavy atd v Tudmr adl yerd onunla qarlad.
Iki qoun arasnda dy baland, dmndn 19 nfr, Imam ()-n
dostlarndan is 2 nfr ldrld. Zhhak gec qaranlndan istifad
edrk qad, Iraqdan kend, su ykldiklri dv itdiyi n susuzluqla
qarlad. Nhayt bir yol tapb trafdak qbillrdn su ald.
Imam () bu qartilik bard bel bir xtb buyurmudu: "Ey bdnlri
bir-birin yaxn, rylri mxtlif olanlar! Sizin szlriniz brk dalar
yumaldr, (yaramaz) ilriniz is dmni tamaha salr. Mclislrd yb
bo v bs szlr danrsnz, amma dmnl dy vaxt "ey mharib,
bizdn uzaq ol!" - deyirsiniz. z evinizdn sonra hans bir evi dmnin
ialndan qoruyur v mndn sonra hans bir imamla vuruursunuz?!
Allaha and olsun, aldananlar el siz aldatmsnz! Allaha and olsun! Hr ks
sizin vasitnizl bir ii nizama salsa, midsizlikdn baqa bir ey ona nsib
olmaz; hr ks, sizin vasitnizl bir ox atsa, hkmn ucu qrlm bir oxla
atmdr."
Xtbnin sonunda buyurdu: "amllar da el sizin kimi adamlardr.
Etiqadsz danmaq dzdrm?! Tqvaszlqla, Allahdan qafil olmaqla
haqdan qeyrisin tamah salrsnzm?!" 2
Imam ()-n qarda qil Zhhakn namrdcsin hcumundan xbr
"Nhcl-bla", 97-ci xtb
"rhi "Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.111-125; "TarixiTbri", 4-c cild, sh.104
1
2

141

tutdu, Mkkdn hmdrdlik lamti olaraq o hzrt bir mktub yazd.

Mktubun axrnda Imam ()-dan xahi etdi ki, icaz verrs olu il
birlikd Iraqa glsin, qardann sevincind-qmind onunla rik olsun,
nki o hzrtdn sonra yaamaq arzusu etmir. Imam () bu isty cavab
olaraq znn tarixi mktublarndan birini yazb Qreyin vziyytini byan
etdi, onlarn o hzrt qar zlm rva grmkd pekar olduqlarn bel
rh etdi: "rblr, vvllr Peymbrl vurumaq n lbir olduqlar
kimi, bu gn d qardanla vurumaq n lbir olmu, qardann
haqqn inkar etmy balamlar; onun fziltlrin hmiyyt vermmi,
onunla dmniliy balamlar; qardann risalt srinin n tin
anlarnda gstrdiyi sylrin he birini nzr almam, nhayt zab
ordusunu ona trf hrkt etdirmilr."1
Bu szlr gstrir ki, Imam () Maviy il apard mharibni
Peymbr (s)-in bu Sfyanla apard mharibnin davam kimi
qiymtlndirir. Hqiqtd "hzab" mharibsi Siffeynd "Osmann
intiqamn almaq" prdsi altnda yenidn canlanmd.

2-BUSRUN HICAZA V YMN GNDRILMSI

Imam () Ymnin bir hisssinin idar olunmasnn beydullah Ibni
Abbasa, Cnd adl digr bir hisssini is Sid ibni Hmrana taprmd.
Ymnin mrkzi hisssind Osmana tabe olan v osmanlarn qaydaqanunu il gedn, li ()-n dvltin rbt gstrmyn v hmi itia
salmaq v qiyam etmk fikrind olan bir dst var idi. Onlar xvaric
trfindn trdiln cinaytlrdn v Imam ()-n ordusunda mvcud olan
ixtilafdan agah olan kimi mxalift balayb Sid ibni Nmran oradan
qovdular. qid chtindn osman olmayan bzilri d vergidn boyun
qararaq qiyamlara qouldular. Sid ibni Nmran v beydullah Ibni
Abbas vziyyti Imam ()-a xbr verdilr, o hzrt Kufd ymnli
xsiyytlrdn biri olan Yzid ibni Qeyr rqml mvrt etdi, qrara
alnd ki, qiyamlara bir mktub yazb onlara nsiht etsin, hamn bir daha
mrkzi hkumt tabe olmaa arsn. Imam () mktubu yazb Hmdan
qbilsindn olan bir nfrl gndrdi. O, mktubu Ymn gtirib byk
bir yncaqda oxudu. Mktubun mzmunu ox tsirli idi, lakin mxaliflr
mrkzin tabeiliyin qaytma beydullahla Sidin idn xarlmas il
rtlndirdilr.
Digr trfdn d qiyamlar o bhranl raitd frsti qnimt sayb
Maviyy er dolu bir mktub yazaraq xahi etdilr ki, onunla beyt etmk
n Snaya v Cnd nmaynd gndrsin; hm d xatrlatdlar ki, gr
bu ii txir salarsa, li v onun nmayndsi Yzidl beyt edcklr.
Mktub Maviyy atanda o, ktlvi qtl, qiyam v ictimai asayii
pozmaq siyastini Hicaz v Ymn doru genilndirmyi qrara ald, z
srkrdlri iind n darkli adam olan Busr ibni rtat arb dedi:"
min nfrlik bir qounla Hicaza v Mdiny trf hrkt et, yol stnd
atdn yerlrin halisi linin hkumtinin tabeiliyind olsalar onlar
1

"l-arat", 2-ci cild, sh.431

142

syb rsvay et, sonra hamsn mniml beyt etmy dvt et, beyt
ednlri burax, imtina ednlri is ldr. li ilrini hr yerd tutsan,
drhal ldr."
Maviy bu siyasti davam etdirir, z amda olub li () il zbz
vurumad halda, el qar-qarya aparlan dyn nticlrini alrd.
Vlid ibni qb kimi Imam ()-la zbz dymyi tklif ednlri blh
(axmaq) adlandrr v deyirdi ki, onlarn kifayt qdr siyasi tcrblri
yoxdur. Ibni bil-Hdidin bu bard gzl bir thlili vardr. O yazr: "Vlid
Imama ox qzbli idi, nki onun atas Bdr dynd o hzrtin li il
ldrlmd, z d Osmann hakimiyyti dvrnd o hzrtin li il
allaqlanmd. O, uzun mddt Kufy vali olduu halda, z miraslarn
linin lind grrd. Buna gr d tbii olaraq o hzrtl qarlamaqdan
baqa bir ey fikirlmirdi. Maviy Vlidin ksin olaraq uzaqgrn idi,
nki Siffeynd Imamla qarlaanda mli olaraq baa dmd ki, gr
mharibd Quranlar niz bana vuraraq hiyly l atmasayd, he vaxt
onun lindn cann qurtara bilmzdi; gr ikinci df onunla qarlasa,
mharib odunda mhv ola bilr. Buna gr d linin hakimiyytind olan
razilrd qorxu, vht, itia yaratmaqla onu zifltmyi mslht grd
ki, o hzrtin islam mntqlrini idar etmkd bacarqsz olduunu sbut
etsin. 1

BUSRUN HRKTI
Busr min nfrl birlikd amdan hrkt balad. Mrvan mbdin
atdqda onlardan drd yz nfr xstliy tutularaq ld, qalan iki min alt
yz nfrl Hicaza trf hrkt etdi. O, hr bir yaay mntqsin
atdqda halinin dvlrini zorla alr, z v sgrlri onlara minirdi,
nvbti mntqy atanda vvlki dvlri buraxb atdqlar yerin
dvlrini zorla alb minirdilr. Bellikl bu uzun yolu keib Mdiny
atdlar.
Busr Mdiny daxil olanda vvlc halini nalayiq szlrl, ac
sylrl thqir etmy balad, Osmann qtlini ortaya atb dedi:
"Osmann qtlind sizin hamnzn li var idi, yaxud da he olmazsa bitrf
mvqe sediyiniz gr onu xar v zlil etmidiniz. Allaha and olsun, el bir
i grcym ki, Osmann ailsinin rahatl v asayii z yerin qaytsn!"
Sonra hd-qorxunu davam etdirmy balad. Camaat canlarnn
qorxusundan Hveytib ibni bdl-zzann (Busrun anasnn ikinci ri idi)
evin sndlar, onun vasitiliyi il Busrun qzbi soyudu. Sonra hamn
Maviy il beyt dvt etdi. Bzilri beyt etdilr, lakin o, bunlarn beyti
il kifaytlnmyib Maviy il mxalif olan tannm adamlarn, hminin
Iraqda li () il yaxndan hmkarlq ednlrin, o cmldn, Zrar ibni
Hrunun, Rfa ibni Rafenin v bu byyub nsarinin evlrini yandrd.
Sonra Bni-Mslm qbilsinin balarn arb sorudu: "Cabir ibni
bdllah hardadr? Ya onu tapn, ya da lm hazrlan!"
Cabir bu vaxt Peymbrin zvcsi mm-Slmnin evin snmd.
"rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 2-ci cild, sh.8

143

Cabir ondan sorudu: "N mslht grrsn? gr beyt etmsm, mni

ldrcklr, beyt d etsm zlalt v aznla drm."
"l-arat" kitabnn yazdna gr Cabir axrda mm-Slmnin sz
il Busra beyt etdi. Busr Mdindki mmuriyytini qurtardqdan sonra
bu Hreyrni orada zn caniin seib Mkky yola dd. MdinMkk yolunda qabana xanlar ldrd, mal-dvltlrini qart etdi.
Mkky yaxnlaanda Imam ()-n Qusm Ibni Abbas adl valisi hri trk
etdi. Busr Mkky daxil olanda camaat syb rsvay etdi v hamn
Maviyy beyt etmy ard, onlar Maviy il mxalift etmkdn
qorxudub dedi:"gr sizin Maviy il mxalift etmk xbriniz mn
glib atsa, kknz ksrm! Var-yoxunuzu qart edib, evlrinizi
dadaram!"
Sonra Mkkdn xb Taif yola dd. z adamlarndan bir nfri
seib bir dst il Tbaly gndrdi, nki, orann halisinin i olduunu
bilirdi. mr etmidi ki, hamn soru-sualsz qlncdan keirtsinlr. Busrun
gndrdiyi adam Tbaly atb hamnn l-qolunu balad. Onlarn iind
Mni adl bir nfr ondan xahi etdi ki, ona icaz versin, Busrdan amannam
gtirsin. O, bu tklifi qbul etdi v Mni Taif yola dd, Busr il grb
amannam ald. Amma Busr amannamni o qdr yubatd ki, qasid onu
Tbaly aparanda artq camaatn hams qlncdan keirilmi olsun.
Mni amannam il birlikd glib atdqda hamnn boynunu vurmaq
n hrdn l xartmdlar. Bir kiini qabaa kib boynunu vurmaq
istyirdilr, lakin clladn qlnc snd. sgrlr bir-birin dedilr:
"Qlnclarnz qnndan xarb havada yelldin, gnn istisindn
yumalsn." Qasid uzaqdan qlnclarn parltsn grdkd paltarn
yelldrk iar etdi ki, l saxlayn. amllar dedilr: "Bu kii xo xbr
gtirmidir. l saxlayn!" O, atb amannamni onlarn basna verdi,
bellikl hamnn cann lmdn qurtard. Maraqldr ki, edam olunmaa
hazrlanan v qlncn snmasna gr qtli txir dn kii el onun qarda
idi.
Busr Taifdki mmuriyytini yerin yetirdi v rblrin adl-sanl
siyastisi Meyr ibni b onu yola sald. O, yol stnd Bni-Knany
atb xbr tutdu ki, Imam ()-n Snadak valisi beydullah Ibni Abbasn
iki krp olu analar il birlikd oradadr. beydullah olanlarn BniKnandn olan bir kiiy taprmd. O kii qlncn siyirib amllarn
yanna gldi. Busr ona dedi:Anan matmin ylsin! Biz sni ldrmk
istmirik, sndn beydullahn olanlarn istyirik.
O kii dedi:Mn z himaymd olanlarn yolunda lm hazram!
Bu sz deyib amllara hcum etdi, axrda da ldrld. beydullahn
uaqlarn gtirib hr ikisini qanszcasna edam etdilr. Bni-Knandn olan
bir arvad fryad kib dedi:Siz kiilri ldrrsnz, uaqlarn tqsiri
ndir?! Allaha and olsun, n cahiliyyt dvrnd ua ldrrdlr, n d
islam dvrnd. Allaha and olsun, bnvrsi qocalar v uaqlar ldrmkl
mhkmlnn bir hkumt sst bir hkumtdir!
Busr dedi:Allaha and olsun, arvadlar da ldrcym!
O arvad dedi:Allahdan istyirm ki, el bu ii grsn!

144

Busr Knandn xb yolst Ncranda beydullah Ibni Abbasn

krkni bdllah ibni bul-Mdan ldrd. Sonra dedi:Allaha and
olsun, gr mnim xouma glmyn bir i grsniz, qaydb nslinizi
ksrm, kinlrinizi mhv edib, evlrinizi dadaram!
Sonra yoluna davam etdi, yol stnd li ()-n ilrindn v Hmdann
byk xsiyytlrindn olan bu Krbi ldrd v nhayt Snaya atd.
Imam ()-n tyin etdiyi hakimlrbeydullah Ibni Abbas v Sid ibni
Nmran z yerlrin bir nfr qoyub hrdn qamdlar. O da Busrun
qarsnda bir qdr mqavimt gstrdi, axrda Busr onu ldrd. Busr
hr daxil oldu, halidn bir qdrini qlncdan keirtdi, htta Maribdn
onun yanna glmi olan heytin hamsn, bir nfr istisna olmaqla,
qlncdan keirtdi. Cann qurtaran xs Marib qaydb dedi:"Mn
qocalara v cavanlara xbrdarlq edirm: qzl lm siz pusqu qurmudur."
Busr Snadan xb halisinin hams i olan Ceyana atd. Onlarla
Busrun arasnda dy baland, oxlu tlfat verndn sonra sir ddlr,
hams da facili kild hid edildi. Busr yenidn Snaya qaytd, onlarn
arvadlarndan birinin beydullah Ibni Abbasn uaqlarna snacaq
verdiyin gr yz nfrini ldrd.
Qeyd edilnlr Busr ibni rtatn tarixd yazlb saxlanan cinaytlrindn
kiik bir shifsi idi. Onun trtdiyi cinaytlrin xbri li ()-a atanda ba
srkrd Cariy ibni Qudamni iki min nfrlik bir qounla Hicaza gndrdi
ki, Busru tutub czalandrsn. O, Bsr yolu il Hicaza yola dd. Ymn
atdqda Busrun Bni-Tmim mntqsind olmasndan xbr tutdu. Busr
tqib olunmasndan xbr tutduqda Tmamiy trf getdi. Camaat Cariynin
gliindn xbr tutduqda Busrun yolu stnd yb onu mhasiry
aldlar. Amma o, mhasirdn xb zn ama atdrd v z sfrini
Maviyy xbr verdi. O dedi:Gednd d, qaydanda da snin
dmnlrini ldrdm.
Maviy dedi:Bu ii sn yox, Allah elmidir!
Busr bu sfrd otuz min nfri ldrd, bir qdrini d diri-diri odda
yandrd. mirl-mminin li () hmi onu qarlayb deyrdi: "Ilahi,
onun qlini almam onu ldrm! Ibahi, Busra, mr Asa v Maviyy
lnt et, z qzbini onlarn halna amil et!" Imam ()-n qar onlar
tutdu v ox kemdn Busr dli oldu. O hmi deyirdi: "Mn qlnc verin
adam ldrm!"
Onun keikilri ubuqdan bir qlnc dzldib ona verdilr, o da hmin
qlncla qap-pncry o qdr vurdu ki, axrda bar atlad v chnnm
vasil oldu.
Busrun ilri Mslm ibni qbnin ilrin oxayrd. Mslim Yzidin
trfindn Mdind, Hirr adl bir yerd ona oxar cinaytlr trtdi.
Hqiqtd tkc bu ata-oul (Maviy v Yzid) ruhi chtdn bir-birin
oxamrdlar, onlarn muzdurlar da qsavt v qanszlqda bir-birinin tay

145

idilr.1
Bu hissnin axrnda Imam ()-n Busr barsind buyurduu xtbni
qeyd edirik: "Mnim ixtiyarmda Kufdn baqa bir yer yoxdur, yalnz
onun ixtiyar mnim limddir. (Ey Kuf!) gr sn d iddtli siyast
klklrinin qurban olacaqsansa, onda Allah snin zn qara etsin!
Mn xbr atmdr ki, Busr Ymn daxil olub. Allaha and olsun, mn
gman edirm ki, onlar tezlikl siz hakim olacaqlar, nki onlar z batil
ilrind bir-biri il vhdtd, siz is z haqq yolunuzda bir-birinizl
ixtilafdasnz. Siz z haqq rhbrinizl mxalift edirsiniz, amma onlar z
batil rhbrlrin itat edirlr. Onlar manti z rhbrlrin qaytarrlar,
amma siz z imamnzn mantin xyant edirsiniz. gr sizin biriniz
taxta qdhi mant olaraq versm qorxuram ki, onun ipini ourlasn.
Ilahi, mn Kuf camaatndan bezmim, onlar da mndn bezmilr.
Mn onlardan yaxsn qismt et v mnim yerim onlara bir r (adam)
ver! Ilahi, onlarn qlblrini duz kimi suda rit! Allaha and olsun, sizin
hamnzn vzind Hras ibni nmin vladlarndan min nfr
svarinin mnim ixtiyarmda olmasn istrdim."2

3-SFYAN IBNI OVFUN QARTILIYI

Sfyan ibni Ovf amidi Maviynin trfindn mmuriyyt ald ki,
qorxmaz v silahl bir ordu il Frata trf hrkt etsin, sonra nbarn
yaxnlnda yerln Hyty trf irlilsin, yolu stnd mqavimt
gstrnlrin mal-dvltini qart etsin. Amma gr mqavimtl
qarlamasa nbara, oradan da Mdain getsin, sonra is ama qaytsn,
amma Kufy yaxn dmsin. Sonra Maviy ona dedi:gr Mdaini v
nbar qart etsn, el bil Kufni qart etmisn. Bu qarti yrlr Iraq
halisini vht salacaq, bizim trfdarlarmz sevindirck, biziml
hmkarlq etmkdn qorxanlar biz trf sslyck. Yolun stnd sninl
razlamayanlarn hamsn qlncdan keirt, kndlrini dat, maldvltlrini qnimt gtr. nki, onlardan qnimt gtrmk el onlar
ldrmk kimidir. Bel bir i rklr od qoyacaqdr.
Sfyan deyir:Mn am ordugahnda idim. Maviy x edrk
camaat mniml birlikd hrkt etmy ard. ox kemdi ki, alt min
nfr hrkt etmy hazr oldu. Sonra Frata trf yola db Hyt atdq.
hali mnim gliimdn xbr tutduqda qab Fratdan kedilr. Mn d
Fratdan kedim, amma he kiml qarlamadm. Sonra Sndvdaya
atdm. Orann da halisi mnim qabamdan qadlar. nbara trf hrkt
etmyi qrara aldm. Orann halisindn iki cavan sir tutub sorudum ki,
linin silahl qvvlri ne nfrdir. Dedilr ki, be yz nfr idi, amma
onlarn bzilri Kufy getdi, indi bilmirik ki, onlardan nesi qalb.
Qalanlar tqribn iki yz nfr olar. Mn z sgrlrimi dstlr bldm,
"Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.106-108; "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bilHdid), 2-ci cild, sh.3-18; "l-arat" 2-ci cild, sh.591-628; "Kamil" (Ibni sir), 3-c
cild, sh.383-385; "Tarixi-Yqubi", 1-ci cild, sh.186-189;
2 "Nhcl-bla", 25-ci xtb
1

146

nvb il nbara gndrdim ki, hrd tkbtk dy balasnlar. Amma

bu iin faydasz olduunu grdkd iki yz nfr piyada gndrib onlar da
svarilrl qvvtlndirdim. Bel bir raitd Imamn btn qvvlri
dald, srkrdlri d otuz nfrl birlikd ldrld. Sonra nbarda
olan hr eyi qart edib ama qaytdm. Maviynin yanna glib hadislri
nql etdim. O dedi:"Mn snin barnd el bu cr dnrdm." ox
kemdn iraqllarn iind qrib vht yarand v onlar dst-dst ama
kdlr.1
Sfyann nbara gedrk orann hakimiHssan ldrmsi xbri li
()-a atanda qzbli halda evdn xb Nxeyl ordugahna getdi, camaat da
onun ardnca hrkt etdilr. Imam () uca bir yerd dayand, Allaha hmdsna etdikdn, Peymbr salavat gndrdikdn sonra buyurdu: "Ey
camaat, cihad cnnt qaplarndan biridir, Allah onu znn xas
dostlarnn zn amdr; o, tqva libas, mhkm zireh, gcl
qalxandr. Hr ks onu ixtiyar zndn trk ets, Allah ona zillt paltar
geydirr, axrda da xar olar; Allah z rhmtini onun qlbindn gtrr,
alszla mbtla olar... Mn xbr atb ki, Sfyan ibni Ovf
Maviynin mri il nbara yr etmi, orann hakimi Hssan ibni
Hssan Bkri ldrm, srhdilri hrdn qovmudur; Sfyann
qounu mslmanlarn v zimm hlinin qadnlarna hcum etmi,
onlarn bilrziklrini, boyunbalarn v sralarn qart etmidir. O
arvadlarn da alamaqdan baqa bir silahlar olmamdr. Sonra onlar
oxlu qnimtl ama qaytmdr. Onlardan n bir nfr yaralanm, n
d birindn qan tklmdr. gr mslman bir xs bu hadisni
eidnd qm-qssdn ls, ona he bir mzmmt yoxdur, htta el
lm d layiqdir. ox qribdir: onlar z batil ilrind lbirdirlr, siz is
znzn haqq v dz yolunuzda ixtilafdasnz. Sizin iiniz qlbi ldrr,
qm-qss gtirir. Siftlriniz eybcr, qlblriniz qmgin olsun! Yayda
siz cihad mri vernd deyirsiniz ki, hava istidir, havalar srinln
qdr biz mhlt ver; qda da sizi cihada mr ednd deyirsiniz ki, hava
soyuqdur, istilr dn qdr biz mhlt ver. Soyuq v isti sadc bir
bhandir, siz qlncdan qorxursunuz! Ey kiilikdn bir sr-lamtlri
olmayan kiilr! Sizin qliniz uaqlarn v tz glin km qzlarn qli
qdrdir. Ka mn sizi grmyydim v tanmayaydm!..."2
Maviynin Iraq halisini vahimy salmaq n grdy ilr bu
qanin qartini gndrmkl bitmirdi. O baqalarn da bel
mmuriyytlr gndrirdi. Msln, o, Nman ibni Bir nsarini vadar
etmidi ki, Fratn qrb sahilind yerln Eynt-tmr hrin hcum etsin
v oran apb-talasn. Yzid ibni cr Rhavriy gstri vermidi ki,
Mkky gedib camaatn var-yoxunu apb-talasn. Nhayt bu hiyllr z
iini grd: iraqllarn ryin iddtli qorxu v vht dd.3
lbtt, bu facilr Nhrvan mharibsindn sonra ba vermidi.
"Tarixi-Tbri", 4-c cild, sh.103; "l-arat", 2-ci cild, sh.464-474.
"Nhcl-bla", 27-ci xtb
3 "l-arat", 2-ci cild, sh.445
1
2

147

Xaricdn v daxildn gstriln tzyiqlr Iraq halisini incidir, xsusil

Imam ()-n dostlarna ruhi zab verirdi. Ka bel qmli-kdrli hadislr
bunlarla bitydi, lakin baqa hadislr d li ()-n ruhunu incidir, qlbini
sxrd. Indi onlar qeyd edirik.

KNC FSL

MISRIN FTH OLUNMASI V MHMMD IBNI

BU-BKRIN HADTI
Osmann qtlindn sonra amdan baqa btn mntqlr li ()-n
hakimiyyt dairsin kemidi. O hzrt 36-c hicri ilind (z hkumtinin
birinci ilind) Qeys ibni Sd ibni badni Misr vali tyin edib ora
gndrdi.1 Amma ox kemdn myyn sbblr gr onu hmin
vzifdn gtrd v el hmin ild (Cml mharibsindn sonra)
Mhmmd ibni bu-Bkri Misr vali gndrdi. Bu bard Imam ()-n iki
mktubu tarixd qeyd olunmudur: birini o hzrt rsmi hkm kimi yazb
Mhmmd ibni bu-Bkrin zn vermi, digrini is onun Misird
qrarlamasndan sonra gndrmidi. "Thfl-qul" kitabnn mllifi hr
iki mktubu qeyd etmidir.2 bu Ishaq da "l-arat" kitabnda hr iki
mktubu nql etmi, birincinin 36-c ilin Ramazan aynn vvlind
yazldn qeyd etmidir. Ikinci mktub "l-arat"da geni kild nql
olunmudur. Imam () hmin mktubda islam hkmlrindn oxunu byan
etmidir. Biz sonralar Imam ()-n ikinci mktubu bard tfsilat il shbt
edck, onun Maviynin lin nec kemsini, sonralar da onun slalsind
ldn-l trlmsinin sbblrini gstrcyik. Indi is Imam ()-n birinci
mktubunun trcmsini veririk:
"Rhman v rhim olan Allahn ad il. Bu mktub Allahn bndsi
mirl-mminin li trfindn Mhmmd ibni bu-Bkrdir. O (li ())
akarda da, xlvtd d Allah qarsnda tqval olmaa, Ona itat etmy,
hminin gizlind Ondan (Ona itatsizlikdn) qorxmaa, mslmanlarla
mlayim rftar etmy, bdml sahiblri il ciddi v amansz, zimm hli
il daltl davranmaa, mzlumlarn haqqn almaa, zlmkarlara qar
ciddi olmaa, camaat fv edib gzt getmy, imkan daxilind yax i
grmy frman verir. Allah yax ml sahiblrini sevir, bdml
sahiblrini is czalandrr. O, frman verir ki, Mhmmd ibni bu-Bkr
camaat mrkzi hkumt itat etmy, mslmanlarla mttfiq olmaa
dvt etsin. nki bu id onlar n nicat v miqdarnn tyin edilmsi,
hqiqtinin drk edilmsi mmkn olmayan byk mkafat vardr. O,
frman verir ki, torpan vergisinivvllr alnd kimicamaatdan alsn,
ondan he n skiltmsin v artrmasn. Sonra onu vvllrd olduu kimi
fqir-fqra arasnda bldrsn. O, valiy frman verir ki, camaat
qarsnda tvazkarlq etsin, onlarn mclisind hamya bir gzl baxsn,
qohumlarla yadlar arasnda haqq chtindn he bir frq qoymasn. Ona
1
2

"Tarixi-Tbri", 3-c cild, sh.462

"Thful-uqul", sh.176-177

148

frman verir ki, camaat arasnda haqq sasnda qzavt etsin, dalti
yaysn. Hvayi-nfs tabe olmasn v Allah yolunda mzmmt ednlrin
mzmmtindn qorxmasn, nki, Allah tqval olan v Ona itat etmyi
baqa eylrdn qabaa salanlarladr. Vsslam."
36-c ilin Ramazan aynn vvlind Rsulullahn azad edilmi qulu olan
beydullah ibni bu-Rafenin xtti il yazlan bu mktub Qeys ibni
badnin idn gtrldy gnlr tsadf edir v onun valilik mddtinin
ox qsa olduunu gstrir.1 nki, mirl-mminin li () 35-ci ilin
axrlarnda xilaft seildi, bu mktub is o hzrtin xilaft seilmsindn
skkiz ay sonra yazlmd.
Bu mktub Mhmmd ibni bu-Bkr atdqda camaat arasnda nitq
sylyib Imam ()-n mktubunu onlara oxudu, sonra Misirdn Imam ()-a
bir mktub yazaraq halal-haram v islam qanunlar bard sorudu, o
hzrtdn ona yol gstrmsini xahi etdi. O, z mktubunda Imam ()-a
bel yazmd:
"Mhmmd ibni bi Bkr trfindn, Allahn bndsi mirlmminin! Salam olsun sn! Tk olan Allaha kr edirm. gr
mirl-mminin mslht grs, biz bir mktub yazb bizim vacibatmz
aydnladrsn, mnim kimilrin qarlad islamn qzavt hkmlrini
yazsn. Allah mirl-mmininin crini artrsn!"
Imam () mktubun cavabnda qzavt dair msllri, dstmazn
hkmlrini, namazn vaxtlarn, mr be mruf v nhy z mnkr, oruc v
etikaf bard myyn msllrin hkmn yazd, daha sonra bir nsiht
olaraq lm, hesab-kitab, cnnt-chnnm dair bzi msllri xatrlatd.
("l-arat" kitabnda Imam ()-n mktubu kamil kild qeyd edilmidir.)2
bu Ishaq Sqfi yazr: "Imam ()-n mktubu Mhmmd ibni bi
Bkr atdqdan sonra mntzm olaraq ona baxr, ona mvafiq olaraq
qzavt edirdi. mr As Misr hcum edib onu mlub edndn v qtl
yetirndn sonra mktublar onun lin kedi. O da btn mktublar yb
Maviyy gndrdi. Mktublarn biri Maviynin diqqtini clb etdi: o,
hmin mktuba daha diqqtl baxrd. Vlid ibni qb Maviynin
tccblndiyini grnd dedi:mr et, bu mktublar yandrsnlar!
Maviy dedi:Sakit! Snin bu bard danmaa haqqn yoxdur!
Vlid dedi:gr camaat bu Turabn (linin) hdislrinin snd
olduunu, snin d onlardan istifad edib qzavt etmyini bils, snin n
yax olarm? gr beldirs, bs n n onunla mbariz edirsn?!
Maviy dedi:Vay olsun sn! Mn deyirsn ki, bel bir elm xzinsini
yandrm. Allaha and olsun, bundan drin, hrtrfli, aydn bir elm
grmmim!
Vlid vvlki szn tkrarlayb dedi:gr linin elmindn v
qzavtindn heyrtlnirsns, onda n n onunla mbariz edirsn?
Maviy dedi:gr li Osman lrmsydi v ftva vermkl mul
olsayd, biz ondan elm yrnrdik. (Bir qdr skut etdikdn sonra
1
2

"l-arat", 1-ci cild, sh.224

"l-arat", 1-ci cild, sh.224-250

149

trafndaklara baxb dedi:) Biz he d bunlarn linin mktublar olduunu

demirik. Biz deyirik ki, bunlar bu Bkr Siddiqin mktublar imi, olu
Mhmmd irs atmdr, biz d ona mvafiq kild qzavt edib ftva
veririk.
Imam ()-n mktublar hmi Bni-myynin incilr xzinsind
qalrd, nhayt mr ibni bdl-ziz xilaft atanda elan etdi ki, bu
mktublar liyyibni bu-Talibin hdislridir.
li () Misrin fth olunmasndan v Mhmmdin qtl yetirilmsindn
sonra bu mktubun Maviynin lin kemsindn agah olanda, ox
tssflndi. bdllah ibni Slm deyir: "Imam () biziml namaz qld.
Namaz qurtarmazdan vvl o hzrtin znd tssf izlrini grdk. Sonra
bir er oxudu ki, mzmunu onun tssfn gstrirdi. Imam ()-dan
"mqsdiniz ndir?" - dey, soruduqda, buyurdu: "Mhmmd ibni bi
Bkri Misrin ilrini idar etmk n semidim. O, mktubda mn
yazmd ki, Peymbr snnsindn geni mlumatm yoxdur. Ona bir
mktub yazb, Peymbrin snnlrini rh etdim, amma onu ldrdlr,
mktub da dmnin lin dd."

LI
()-IN
BITRFLR

VALISI

(NMAYNDSI)

Misrin vvlki valisi Mhmmd ibni Qeysin dvrnd bzilri onun

hkumtindn knara kilrk zlrini bitrflr adlandrmdlar.
Mhmmd ibni bi Bkr Misird i balayandan bir ay sonra hmin
bitrflri iki idn birini semkd azad qoydu: ya hkumt vfadar
olduqlarn v itat edcklrini elan, ya da Misri trk etsinlr. Onlar bu
bard fikirlmk n mhlt istdilr. Mhmmd onlara mhlt
verilmsini qbul etmdi, onlar da z dediklrinin stnd dayanaraq
mdafi olunmaa hazrladlar. Siffeyn mharibsind Imam ()-la
Maviy arasndak ixtilafn hll edilmsinin iki qaziy hval edilmsi v
trflrin mharibni saxlamalar xbri onlara atanda bu "bitrflr"
hakim qar daha da crtlndilr, bitrflikdn xb hkumtl akar
mxalift qalxdlar. Vali Haris ibni Cmhan v Yzid ibni Haris Knanini
gndrdi ki, onlara nsiht etsin. Lakin onlar, hval ediln vzifni yerin
yetirdiklri vaxt mxaliflr trfindn ldrld. nc adam gndrdi, o
da bu yolda ldrld. Bu nfrin ldrlmsi nticsind bzilri daha
da crtlnib amllar kimi camaat Osmann intiqamn almaa thrik
etmy baladlar. Mxalift n vvllr d rait mvcud olduuna gr
baqalar da onlara qouldu, nhayt Misri itialar brd. Gnc vali
Misird sbat brqrar ed bilmdi. mirl-mminin Misrin vziyytindn
agah olduqda buyurdu: "Yalnz iki nfr Misird sabitliyi brpa ed bilr:
biri vvlc orada rhbrlik etmi Qeys ibni Sd, digri is Malik tr."
Imam () bu sz deynd artq Maliki Cziry vali gndrmidi. Qeys
ibni Sd hmi Imam ()-n yannda idi, amma onun Iraqdak orduda
olmas zruri idi. Buna gr d Malik Iraq-am arasnda yerln geni bir
mntqdNsibeynd olanda Imam () ona bir mktub yazaraq znn v
Misrin vziyytini bel rh etdi: "Sn o adamlardansan ki, mn onlarn

150

kmyi il dini mhkm saxlayr, itatsizlik ednlrin tkbbrlrini

kkndn ksir, qorxulu boluqlar doldururam. Mn Mhmmd ibni
bi Bkri Misr vali gndrmidim, lakin bzilri ona qar itatsizlik
etmilr, o da cavan v tcrbsiz olduuna gr onlara qlb ala
bilmmidir. Etimad etdiyin bir adam zn caniin seib, tcili olaraq
zn biz yetir, grcyin ilri aradraq."
Imam ()-n mktubu Malik atan kimi bib ibni Amiri z yerin
qoydu v Imam ()-n yanna gldi, Misrin itial vziyytindn agah oldu.
Imam () ona buyurdu: "Tez bir zamanda Misr trf hrkt et, bu i n
sndn baqa he kimim yoxdur. Mn snd olan ql v agahla gr
daha he n tvsiy etmirm. Tchizat n Allahdan kmk ist, srtlikl
mlayimliyi bir-birin qat. Mmkn qdr mlayim rftar et v srtlikdn
baqa bir yol olmadqda z gcn i sal."
Imam ()-n trfindn Malikin Misr gndrilmsi xbri Maviyy
atanda dht gldi. nki o, oxdan bri Misr gz dikmidi v bilirdi ki,
gr Malik Misr hakim olsa, orann vziyyti (Maviy n) Mhmmd
ibni bi Bkrin zamanndakndan qat-qat pis olacaq. Buna gr d ar
fikirldi, vergi vernlrin birinin li il, hm d onu vergidn azad etmk
qiymtin Malikin qtlinin zminsini hazrlad. Misir halisi Imam ()-dan
xahi etdilr ki, tez bir zamanda baqa bir vali tyin etsin. Imam () onlara
bel cavab yazd: "Allahn bndsi mirl-mminin liyyibni bi Talib
trfindn Misir mslmanlarna. Salam olsun siz. Tk olan Allaha
hmd-sna edirm. Sizin n el bir adam gndrirm ki, qorxulu
gnlrd onun gzlrin yuxu getmz, thlkli anlarda he vaxt
dmndn qorxmaz v kafirlr qar oddan da iddtlidir. O, Mzhc
qbilsindn olan Harisin olu Malikdir. Onun szlrin qulaq asn, haqq
il uyun olduu hr yerd mrlrin itat edin. O, Allahn (siyirilmi)
qlnclarndan biridir, he vaxt ktlmz, vurduu zrb boa xmaz.
gr dmn trf hrkt mrini vers, hrkt edin, dayanma mr
ets, dayann. Onun mri mnim mrimdir. Mn onu Misr gndrmkl,
siz qar olan xeyirxahlma v dmnlriniz qar olan srtliyim gr
sizi zmdn qabaa saldm."1
Imam ()-n sediyi tz vali lazm olan vsaitlri tdark grb hrkt
balad, "Qistat"n2 iki mnzilliyind yerln "Qulzum"3 adl qsby
atanda orann halisindn olan bir kiinin evin qonaq dd. O kii
gstrdiyi xo xidmtlr gr Malikin etimadn qazand v nhayt onu
zhr qatlm bal rbti il zhrldi. Bellikl d Allahn ksici qlnc
bdi olaraq z qnna girdi: o, z cann Allaha taprd.
O, 38-ci hicri ilind Qulzumda can verdi v el orada da dfn edildi.
Aydndr ki, Malikin qonaq olduu ev sahibi tannm adamlardan imi v

"l-arat", -ci cild, sh.260; "Nhcl-bla", 38-ci mktub

Iskndriyynin yaxnlnda bir hrdir.
3 Ymn dnizinin sahilind (Misir trfind) bir hrdir, oradan Misir qdr
gnlk yoldur.
1
2

151

vvldn Malikin dmniMaviy trfindn alnmd. 1 Bzi tarixilr

onun hadtini daha geni, hminin baqa cr yazaraq qeyd etmilr ki,
Maviy Imam ()-n Maliki Misr vali tyin etmk barsindki qrarndan
agah olanda Qulzumdak nfuzlu adamlardan birin dedi ki, n yolla olursa
olsun, Maliki aradan gtrsn. gr bel edrs, Misri l keirndn sonra
onu vergidn azad edckdir. Maviy bu il kifaytlnmyib camaatn
ruhiyysini gclndirmk v z tabeililrinin Allah yolunda hrkt
etmlrini (!) isbat etmk n am halisin dedi ki, mntzm surtd
Maliki qarlayb Allahdan onu mhv etmsini istsinlr. nki Malikin
ldrlmsi amllarn sevincin v z rhbrlrin daha ox etimad
etmlrin sbb olard.
Malik Qulzuma atdqda Maviynin mmuru onu z evin dvt edib
zn li ()-n dostu kimi gstrdi, onun etimadn qazanmaq n dedi ki,
qonaqlq xrclrini vergi pulundan hesab edckdir. O, Malik n geni bir
sfr ad v sfry oxlu zhr qatlm bal rbti qoydu, ox kemdn
Maliki hid etdi.
Malikin lm xbri Maviyy atanda minbr xb dedi:"Ey
camaat! bu Talibin olunun iki qdrtli li var idi, onlardan biri (mmar
Yasir) Siffeynd, biri is (Malik tr) bu gn ksildi."2

BZILRINI
ALADAN,
SEVINDIRN BIR LM

BZILRINI

IS

Malikin hid olmas amllar sevindirmidi, nki onlar Siffeyn

mharibsindn etibarn rklrind ona qar kin bslyirdilr. Amma onun
hadt xbri li ()-a atanda uca ssl alayb buyurdu: "Ey Malik,
grk snin kimilr nvh deyn arvadlar alasn! (Sonra buyurdu:)
Malikin misli haradadr?!" Sonra minbr xb szlrini bel balad: "Biz
Allahdanq v Ona trf qaydacaq. Hmd-sna dnyalarn Prvrdigar
olan Allaha layiqdir. Prvrdigara, mn trin msibtini Snin yolunda
hesab edirm, nki, onun lm ruzigarn byk msibtlrindndir.
Allah Malik rhmt etsin! O, z hdin vfa edib mrn sona atdrd v
Prvrdigarnn grn getdi. Biz Peymbrdn sonra zmz hr bir
msibt qar sbir etmy hazrlamdq, bununla bel deyirik ki,
Malikin msibti n byk msibtlrdndir."
Fzeyl deyir: "Malikin hadt xbri li ()-a atanda onun hzuruna
getdim. Grdm ki, ardcl olaraq tssflnib deyir: "Allah Malik crixeyir versin! Nec bir xsiyyt idi! gr Malik da olsayd, misilsiz bir
da idi v gr da olsayd, mhkm bir da idi. Malik, Allaha and olsun,
snin lmn bir dnyan lrzy gtirdi, bir dnyan is sevindirdi. Malik
kimilr grk novhi arvadlar alasn. Mgr Malikin tay vardm?"
(O, sonra lav edib deyir:) li () hey tssflnirdi, bir ne gn qmqssnin izi onun znd grnrd."
"Tarix" (Ibni Ksir), 7-ci cild, sh.312
"Kamil" (Ibni sir) 3-c cild, sh.352; "Tarixi-Tbri", 4-c cild, sh.72; "larat", 1-ci cild, sh.264
1
2

152

IMAM ()-IN MHMMD

YAZDII MKTUB

IBNI

BI-BKR

Mhmmd ibni bi Bkr Imam () trfindn idn gtrldyn v

onun yerin Malikin tyin edildiyin gr ox narahat idi. Onun narahatlq
xbri Imam ()-a atanda bir mktub yazaraq Malikin hadt xbrini
bildirdi v ona basal verdi. O hzrt bel yazmd: "Mn xbr atb
ki, Malikin Misr gndrilmsindn incimisn, (bil ki,) mn bu ii snin z
vzifn laqeyd yanadna gr etmmim. gr mn sni Misrin
hakimliyindn xarramsa da, idar olunmas o qdr d tin olmayan
bir mntqy vali tyin edrm ki, ora vali olmaq snin n daha
maraql olar. Misr vali tyin etdiyim xs biz qar xeyirxah, dmnlr
qar barmaz idi. Allah ona rhmt etsin! O z hyatn sona atdrd v
lml el bir halda lbyaxa oldu ki, biz ondan raz idik. Allah da ondan
raz olsun v onun xeyir crini qat-qat artrsn! Indi sn vacibdir ki,
dmnl vurumaq n z qoununu hrdn knara aparasan, orada
drg salaraq ii ehtiyatla davam etdirsn, dy n tam ciddiyytl
hazrlaasan. Camaat Allaha trf ar v Ondan kmk ist. Allah
snin mhm ilrind sn kifayt edr, msibtlrd sn kmki
olar."1

MHMMD IBNI
YAZDII MKTUB

BU-BKRIN

IMAM

()-A

Imam ()-n mktubu Mhmmd ibni bi Bkr atdqda o bel bir

cavab mktubu yazd: "mirl-mmininin mktubunu aldm, mzmunundan
agah oldum. He ks mirl-mmininin dmnlrin qar mndn
barmaz, dostlarna qar is mndn mehriban deyildir. Mn hrdn
knarda drg salmam. Biziml dmnilik edn v mharib etmk
istynlrdn baqa btn camaata aman vermim. Hr bir halda mn
mirl-mminin tabeym."2

MR ASIN MISR GNDRILMSI

Siffeyn mharibsi sona atdqdan v xvaricin vasitsi il mirlmminin li ()-n ordusunda ikitirlik yaranandan sonra Maviy frsti
qnimt sayd v Misri Imam ()-n hakimiyyt dairsindn xartmaq n
mr Asn rhbrliyi il oraya qoun gndrmy ald. Bu ii hyata
keirmk n ordu srkrdlrindn bir qrupunu, o cmldn mr As,
Hbib ibni Mslm, Busr ibni rtat, Zhhak ibni Qeys v bdrrhman
ibni Xalidi, hminin Qreydn qeyrilrini d mvrt n ard. Sonra
zn mclisdkilr tutub dedi:Bilirsinizmi sizi n n armam?
mr As drhal dedi:Sn bizi Misri fth etmk n dvt etmisn,
nki, ora ox mhsuldar bir lkdir, klli miqdarda vergisi vardr. Snin v
dostlarnn izzti orann fth edilmsindn asldr.
1
2

"l-arat", 1-ci cild, sh.268

Yen orada, 1-ci cild,, sh.269

153

Maviy onun szn tsdiq edib xatrlatd ki, mr Asla hmkarla

balayanda ona vd vermidi ki, gr liy qlb alsa, Misri ona
balayacaq. O mclisd oxlu mzakirlr edildi, axrda qrara alnd ki,
Misir hlisinistr dost olsun, istrs d dmnoxlu mktublar yazlsn,
dostlara z mvqelrind mhkm dayanb mqavimt gstrmk mri
verilsin, dmnlr is ya slh dvt edilsin, ya da mharib il thdid
edilsin.
Bu mqsdl Maviy li ()-n mxaliflri olan Mslm v Maviy
Kindy bir mktub yazd, sonra is mr As byk bir qounla Misr
gndrdi. mr As Misrin srhdlrin yaxnlaanda Osmann havadarlar
onun trafna yb ona qouldular. mr As oradan Misrin valisin bel bir
mktub yazd: "Mn sninl vurumaq, qann tkmk istmirm. Misir
halisi hamlqla snin leyhindir, sn itat etdiklrin gr pemandrlar."
mr As bu mktubu Maviynin d Mhmmd yazd mktubla
birlikd ona gndrdi. Vali hr iki mktubu oxuyandan sonra Imam ()-a
gndrdi, hminin bir mktub yazb am ordusunun Misir srhdlrin
doru irlilmsini o hzrt xbr verdi v xatrlatd ki, gr Misrin z
ixtiyarnzda qalmasn istyirsinizs, grk mn maddi v hrbi chtdn
kmk edsiniz.
Imam () Mhmmd yazd cavabda onun mqavimt gstrmsini
tvsiy etdi. Mhmmd ibni bi Bkr sonra mr Asn v Maviynin
mktublarna cavab yazd v camaat sfrbr edrk mr Asn qounu il
qarlamaa mcbur oldu. Knan ibni Birin srkrdlik etdiyi iki min
nfrlik qoun ordunun n cbhsini tkil edirdi, z is iki min nfrl
birlikd onun arxasnca irlilyirdi. Misir ordusunun n cbhsi amllarla
qarlaanda onlarn sralarn darmadan etdilr, lakin axrda hrbi
qvvlrin azlna gr mlub oldular. Knan z dostlar il birlikd
atdan db tkbtk dy balad v bu ayni oxuyan halda hadt
atd: "He bir insann nind deyildir ki, Allahn izni v myyn, sabit
bir cl olmadan lsn. Hr ks dnya savabn ists, ondan hmin xs
ta edrik, hr ks d axirt savabn ists, ondan hmin xs ta edrik
v kr ednlr cr v savab verrik."

MHMMD IBNI BI-BKRIN HADTI

Knan ibni Birin hadti amllar daha da crtlndirdi, hamlqla
irlilmkd davam edib, Mhmmd ibni bi Bkrin ordugahna trf
getmyi qrara aldlar. Ordugaha atanda onun kmkilrinin praknd
vziyytd olduunu grdlr. Onun z d srgrdan halda bir xarabaya
snmd. Maviy ibni Yzid Hdyc onun yerini bildi, onu tutub l
xartd. Sonra onu susuzluqdan lm rfsind olan bir halda mr Asn
ordugahnaFstata apard. Mhmmd ibni bi Bkrin qarda
bdrrhman ibni bi Bkr mr Asn qoununda idi. O fryad edib dedi ki,
mn icaz vermrm ki, qardam bu cr ldrsiniz. Sonra mr Asdan
xahi etdi ki, qounun srkrdsi Maviy ibni Hdyc desin, onun
qardan ldrmsinlr. mr As z nmayndsini Ibni Hdycin yanna
gndrdi ki, Mhmmdi diri-diri thvil versin, amma Ibni Hdyc dedi:

154

Mnim miolum Knan ibni Bir ldrld. Mhmmd d grk diri

qalmasn!
z taleyindn agah olan Mhmmd su istdi, lakin Ibni Hdyc
Osmann susuz ldrlmsini bhan edrk ona su vermdi. Bu zaman Ibni
Hdyc Mhmmdi nalayiq szlrl thqir etdi, axrda ona dedi:Mn
snin csdini bu l ulan qarnna qoyub yandracaam!
Mhmmd dedi:Siz Allah dmnlri dflrl ilahi vliyalarla bel
yaramaz kild rftar etmisiniz. Mn midvaram ki, Allah bu odu mnim
n Ibrahim etdiyi kimi soyuq v salamlq, sn v dostlarna is bir
zab qrar versin. Allah sni, snin rhbrin Maviy ibni bu-Sfyan v
mr As el bir odda yandrsn ki, hr vaxt snmk ists, daha da llnr.
Axrda Maviy ibni Hdyc qzblnib onun boynunu vurdu, sonra
csdini l bir ulan qarnna qoyub yandrd. Mhmmdin hadt xbri
iki nfri hamdan ox tsirlndirdi: biri onun bacs Ayi idi; o, qardann
halna hnkr-hnkr alayr, hr namazn axrnda Maviy ibni buSfyan, mr As v Maviy ibni Hdyci lntlyirdi. Bundan sonra
Ayi qardann hl-yalnn v uaqlarnn qyyumluunu z hdsin
ald. Mhmmdin Qasim adl olu Ayinin lind byd. Digri is
sma Binti-meys idi; o da uzun mddt Cfr ibni bu-Talibin arvad
olmu, rinin hadtindn sonra bu Bkr r getmidi, ondan da
Mhmmd dnyaya glmidi. bu Bkr vfat edndn sonra is li ()-a
r getmidi, ondan da Yhya adl bir olu olmudu. Anas z olunun
bana gtiriln facidn agah olanda drindn tsirlndi, lakin z qzbini
boub namazxanaya getdi v olunun qatillrini qarlad.
mr As Maviyy bir mktub yazaraq o iki nfri qtl yetirdiyini ona
xbr verdi, bir-birin frldaq gln siyastbazlar kimi zn haql gstrib
dedi:Biz onlar kitaba v snny dvt etdik, lakin onlar haqqn qarsnda
mxalift edib z aznlqlarnda qaldlar. Nhayt aramzda dy baland.
Biz Allahdan kmk istdik, Allah da onlarn zlrin v krklrin vurub
llri bal halda biz tslim etdi!

LI
()
MHMMDIN
XBRDAR OLUR

HADTINDN

bdllah ibni Qid nal-fan edrk Kufy daxil oldu v

Mhmmdin iknc il v facili kild hid edildiyini li ()-a xbr
verdi. Imam () gstri verdi ki, onun szlrini eitmk n ham bir yer
ysn. Sonra onlara buyurdu: "Bu, Mhmmdin v sizin misirli
qardalarnzn nallridir. Allahn v sizin dmniniz olan mr As
onlara doru getmi, onlara hakim olmudur. He d gman etmirm ki,
aznlarn batil olan ballqlar, z tautlarna olan etimadlar sizin
haqqa olan ballnzdan mhkm olsun! Onlar Misr hcum etmkl
sanki sizin banz stn hcum etmilr. Tez olun, onlarn kmyin
tlsin! Ey Allah bndlri, Misir xeyir-brktd amdan, orann halisi
d amllardan yaxdr. Misri ldn verirsiniz. gr Misir sizin
ixtiyarnzda olsa, bu, sizin n izzt, dmn n xarlq olacaq. Tez
olun, Cr ordugahna yola dn, sabah bir-birimiz ataq."

155

Gnlr kendn v Iraq balar Imam ()-n hzuruna gedib-glndn

sonra, nhayt, Malik ibni Kb iki min nfrlik bir qounla Misr yola
dd.1
Imam () Ibni Abbasa bir mktub yazb hadislri bel rh etdi: "Misir
dmnin li il fth olunmu, Mhmmd ibni bi Bkr hadt
atmdr. (Allah ona rhmt etsin!) Bu msibti Allahn hesabna qoyur
v crini d Ondan istyirm. Bu, mehriban v alqan bir vladn, ksici
bir qlncn, mqavimtli bir qdrtin msibtidir. Mn camaat ona
qoulmaa tviq etdim v onlara frman verdim ki, bir hadis ba
vermmi onun kmyin getsinlr. Mn akarda da, gizlind d hamn
ona trf hrkt etmy arram. Bir dst meylsiz halda hazrlqlarn
elan etdilr, bzilri d zlrini xstliy vurdular, nc bir qrup is ona
kmk etmkdn boyun qartdlar. Allahdan istyirm ki, mni tezlikl bu
camaatn lindn qurtarsn."2
Mhmmdin hadti li ()-a ox ar gldi, o hzrt gz ya axdaraq
buyurdu: "O, mnim n vlad, vladlarm n qarda idi. (Sonra
buyurdu:) Mn onu ox istyirdim, 3 onu z auumda bslmidim."4
Uzaqgrn adamlar Siffeyn mharibsindn sonra tez-tez ba vern bel
hadislrdn li ()-n hkumtinin nadan dostlarn li il squt edcyini
irlicdn gr bilrdilr. Bu zaman artq Maviy ama hakim olmu, mr
As Misri z ixtiyarna keirmidi. Qarti dstlr v qaninlr Maviynin
gstrii il mrkzi hkumti zifltmk, min-amanl tamamil aradan
aparmaq n mntzm surtd traf yerlr yr edirdilr. Amma
grsn li () bu acnacaql raitd n kimi tdbirlr grr, fsadn
kkn ksmk n qlblri lm iraqllardan nec kmk almaq
istyirdi. Tarixd qeyd olunur ki, Imam () mrnn axr gnlrind atli
bir nitq sylyrk iraqllarn lm qlblrini yenidn diriltdi.

IMAM ()-IN SON XTBSI

Nofl ibni Fzal deyir: Imam ()-n hyatnn axr gnlrind Cd
Mxzumi dadan bir taxt dzltdi, Imam () yun kynk geymi olan halda
onun stn xd, qlncnn ba v bamaqlarnn qaytan xurma lifindn
idi, aln scdnin oxluundan qabar balamd. O hzrt shbt balayb
buyurdu: "Allaha krlr olsun ki, bndlrin v dnya ilrinin aqibti
Ona trfdir. Byk ehsanlarna, aydn dlillrin v (daim) artan
krmin gr Ona hmd edirik. Ey camaat, mn peymbrlrin ydnsihtlrini sizin aranzda yaydm, onlarn caniinlrinin glck
nsillr atdrdqlarn da siz atdrdm. Sizi allamla dblndirdim,
amma ibrt almadnz. Sizi tviqedici szlrl irli svq etdim, lakin birbiriniz yaxnlamadnz. Sizi and verirm Allaha, mndn qeyri bir imam
gzlyirsinizmi ki, yolu sizin n dzltsin, sizi haqq yola aparsn?!
"l-arat", 1-ci cild, sh.282-292
"Nhcl-bla", 25-ci mktub
3 "Tarixi-Yqubi" 2-ci cild, sh.194
4 "Nhcl-bla", 65-ci mktub
1
2

156

Qanlar Siffeynd tkln qardalarmz ziyan etmmilr, nki bel

gnlri grmdilr ki, qm-qss dolu cam balarna ksinlr v (insan
mnn zn) bu cr hyatn irkabl suyundan isinlr. Allaha and olsun,
onlar Allahla gr yol tapmlar, Allah da onlarn cr v savablarn
kamil etmi, znn min-amanlq diyarnda onlara yer vermidir! Hara
getdi mnim haqq yolunda qdm gtrb el o yolda da can vern
qardalarm?! Hardadr mmar?! Haradadr ibni Qeyhan?! Haradadr
Zuhadteyn?! Haradadr onlara v onlarn qardalarna oxayan, z
zm v niyytlrind iradli olanlar?!"
Nofl deyir: Imam () bu zaman lini saqqalna kib hnkr-hnkr
alad, sonra buyurdu: "fsus, o qardalarma ki, Quran oxuyub onu
mhkmlndirdilr, onun frizlrind fikirlib, onlar canlandrdlar,
snnlri dirildib bidtlri ldrdlr, dmnl cihad etmy dvt
olunduqda msbt cavab verdilr, z rhbrlrin etimad v ona itat
etdilr!" Sonra uca ssl fryad edib dedi:"Ey Allah bndlri, cihada
gedin! Mn bu gn qoun yram, hr ks cihad meydanna getmk
istyirs, hrkt n hazr olsun."1
Imam ()-n bu hycanl szlri iraqllarn lm qlblrini el diriltdi
ki, az mddt rzind Allah yolunda cihad etmk v dmnl vurumaq
n qrx min nfr Siffeyn yd. Imam () z olu v bu yyub
nsari n bayraq dzltdi, hr biri on min nfrl hrkt etmk n
hazrlad, baqa shablr n d bayraq dzltdi v hr birini bir dstnin
banda hrkt hazrlad. Amma fsuslar olsun ki, hmin hft sona
atmam bdrrhman ibni Mlcmin (Allah ona lnt etsin!) qlnc il
hadt atd. Imam ()-n hadt xbri Kufnin knarnda olan
dylr atdqda hams obanlarn itirn v canavar trfindn tqib
olunan qoyunlar kimi Kufy axdlar. Indi is Imam ()-n hyatnn son
shifsini vrqlyirik.

NC FSL

IMAM ()-IN HYATININ SON SHIFSIIBADT

MEHRABINDA HADT
Nhrvan mharibsindn sonra li () Kufy qaytd. Amma
Nhrvanda tvb edn xvaricdn bir nesi yenidn mxalift balayb
fitn-fsad trtmy baladlar. Imam () xbr gndrrk onlar asayi
dvt etdi, mrkzi hkumtl mxaliftdn qorxutdu, amma onlarn dz
yola glcklrindn midsiz olduqda o tyan v fitn-fsad trdnlri
var-qvvsi il tar-mar etdi. Onlarn bzilri lb-yaraland, bzilri is
qab canlarn qurtardlar.
Xvaric frarilrindn biri Murad qbilsindn olan bdrrhman ibni
Mlcm idi. Xvaric frarilri Mkkni zlrin snacaq yeri semidilr.
Bir gec onlardan : bdrrhman ibni Mlcm Muradi, Brk ibni
bdllah Tmimi v mr ibni Bkr Tmimi bir yer yaraq o zamann
1

"Nhcl-bla", 177-ci xtb

157

mvcud vziyytini aradrb, qan axdlmasnn v daxili mhariblrin

sbblrini thlil etdilr, Nhrvanda z ldrlnlrini yad etdilr, nhayt
bu nticy gldilr ki, bu qan axdlmas v qarda qrnnn sbbkar li,
Maviy v mr Asdr, gr bu nfr aradan gtrls, mslmanlar z
vziflrini drk edib z istklri il bir xlif secklr. Sonra bir-biri il
hd-peyman baladlar ki, hr biri o nfrdn birini ldrsn, sonra brkbrk and imkl bu peyman qvvtlndirdilr. Ibni Mlcm li ()-, mr
ibni Bkr mr As, Brk ibni bdllah da Maviyni ldrmyi qrara ald.
Bellikl, bu mkrli tdbir gizli kild Mkkd tkld. 1 Hr z iini
eyni vaxtda hyata keirsinlr dey, bu i n mbark Ramazan aynn 19cu gecsini tyin etdilr. Hr biri z mmuriyytini yerin yetirmk n
nzrd tutduqlar hr yola ddlr. mr ibni Bkr mr As ldrmk
n Misr, Brk ibni bdllah Maviyni ldrmk n ama, Ibni
Mlcm d li ()- ldrmk n Kufy yola dd.2
Brk ibni bdllah amda mscid getdi v myyn olunmu gecd
birinci crgd namaza durdu. Maviy scdd olanda ona hcum etdi.
Iztirabl olduuna gr zn itirdi, zrbni yax vura bilmdi. Zrb
Maviynin bana yox, buduna dyib onu iddtl yaralad. Onu drhal
evin aparb yataa saldlar. Brki Maviynin yanna gtirnd ondan
sorudu:Hans crtl bel bir i grdn?!
Dedi:mir mni balasa, ona ad bir xbri mjd verrm!
Maviy dedi:N mjdsi?
Brk dedi:Mnim dostlarmdan biri bu gec lini ldrmdr. gr
inanmrsansa, bu xbr sn atana kimi mni saxla v gr ldrlmmi
olsa, mn sz verirm ki, gedib onu ldrr, sonra yenidn bura qaydaram.
Maviy onu, li ()-n qtl yetirilmsi xbri atana qdr saxlad, bu
xbr yqin olduqda onu buraxd. Bir rvayt gr d el hmin vaxt onu
ldrd.3 Tbiblr Maviynin yarasn mayin edndn sonra dedilr:
"gr mir vlad istmzs, onu dava-drmanla malic etmk olar, ks
halda yara dalanmaldr." Maviy dalanmaqdan qorxub nslinin
ksilmsin raz oldu, dedi:"Yzid v bdllah mnim n kifaytdir."4
mr ibni Bkr d Misr gedib hmin gec mscidd birinci crgd
namaza durdu. Tsadfn hmin gec mr Asn iddtli qzdrmas var idi,
yorunluqdan mscid gl bilmmidi. O, camaat namazn qlmaq n
Xaric ibni Hnifni mscid gndrmidi. 5 mr ibni Bkr mr Asn yerin
onu ldrd v onun mr As olmadn baa dnd dedi:"Mn mr As
ldrmk istdim, Allah is Xaricni."
bdrrhman ibni Mlcm Muradi 40-c ilin ban aynn 20-d Kufy
"l-imamtu vs-siyast", 1-ci cild, sh.137; "Mqatilut-talibiyyin", sh.29
"Rovztul-bla", 1-ci cild, sh.161; "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.195;
"Tarixi-Tbri", 6-c cild, sh.83
3 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 6-c cild, sh.114
4 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid), 6-c cild, sh.113; "Mqatiluttalibiyyin", sh.30
5 "Tarixi-Tbri", 2-ci cild, sh.212
1
2

158

gldi. Yazrlar ki, li () onun gliindn agah olduqda buyurdu:

"atdm?! Hqiqtd ondan baqa mnim hdm bir ey qalmamdr v
indi d onun vaxtdr!"
Ibni Mlcm bir ay s ibni Qeysin evind qald. Bu mddt rzind
hr gn qlncn itilyir, qtl n hazrlard. Orada xvaricdn olan
Qutam adl bir qzla qarlad v ona aiq oldu. Msudinin nql etdiyin
gr Qutam Ibni Mlcmin miqzs idi, onun atas v qarda Nhrvanda
ldrlmd. Qutam Kufnin n gzl qzlarndan biri idi. Ibni Mlcm
onu grdkd hr eyi unutdu v rsmi kild ona eliliy getdi. 1
Qutam dedi:Mn tam mmnuniyytl sn r getmy razyam, bu
rtl ki, mnim mehriyymi z istdiyim kimi versn.
bdrrhman dedi:Mqsdin ndir?
Qutam aiqin tslim olduunu grdkd mehriyynin miqdarn
arladrb dedi:Min dirhm pul, bir qulam, bir kniz v liyyibni bi
Talibin qtli.
Ibni Mlcm dedi:Gman etmirm ki, hm mni istysn, hm d
lini qtl yetirmyi mn tklif edsn!
Qutam dedi:al, onu qfildn ldrsn. gr onu ldrsn, hr
ikimiz intiqammz alm olarq, gzl hyat srrik. gr bu yolda
ldrlsn, axirt cri v Allahn snin n zxir etdiyi eylr bu dnya
nemtlrindn daha yaxdr.
Ibni Mlcm dedi:Bil ki, mn Kufy yalnz bu i n glmim! 2
air Qutamn mehriyysi haqda bir er qomudur, onun trcmsi
beldir:
"Mn Qutamn mehriyysi kimi bir mehriy grmdim ki,
Istr rbdn, istrs d cmdn olan bir nfr onu z hdsin alsn.
Onun mehriyysi ibart idi: min dirhm pul, bir qulam, bir kniz,
Bir d iti qlncla liyyibni bu-Talibin qtl yetirilmsi.
He bir mehriyy, hrnd qiymtli olsa da, lidn qiymtli,
He bir cinayt d Ibni Mlcmin cinaytindn ar deyil."3
Qutam dedi:Mn z qbilmdn bir dst adam sninl gndrcym
ki, sn bu id kmk etsinlr.
Bunu dedikdn sonra Kuf xaricilrindn biri olan Vrdan ibni Mcalidi
(o da Tymr-Rbab qbilsindn idi) ona qodu. Ibni Mlcm li ()-
ldrmyi qrara alb c qbilsinin xvaricindn olan bib ibni Bcr
il grd v ona dedi:Dnya v axirt raftini qazanmaq istyirsnmi?
bib sorudu:Mqsdin ndir?
Dedi:liyyibni bi Talibi ldrmkd mn kmk et.
bib dedi:Anan matmin otursun! Mgr Peymbr zamannda onun
xidmtlrindn, fdakarlqlarndan xbrin yoxdurmu?
Ibni Mlcm dedi:Vay olsun sn! Mgr bilmirsn ki, o, Allahn
"Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.423
"Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.423; "xbarut-tuval", sh.213
3 "l-xbarut-tival", sh.214; "Kful-mm", 1-ci cild, sh.582; "Murucuzzhb", 2-ci cild, sh.424
1
2

159

klamnda adamlarn hkmiyytin raz oldu v bizim namaz qlan

qardalarmz qtl yetirdi?! z din qardalarmzn intiqamn almaq n
onu ldrmliyik!1
bib onunla razlad, Ibni Mlcm bir qlnc itilyib ona zhr yedirtdi,
sonra Kuf mscidin gldi.
Qutam Ramazan aynn 13-d, cm gn mscidd etikaf balamd. 2
Onlar Qutamn yanna gedib onunla grdlr. Qutam dedi ki, Mcae ibni
Vrdan ibni lqm d knll olaraq sizinl hmkarlq edckdir.
mliyyat vaxt glib atanda Qutam onlarn balarna ipk para balad.
d birlikd qlnclarn gtrb mscidd qalan adamlarla birlikd orada
qaldlar v mscidin qaplarndan birinin"Babssdd"nin qarsnda
oturdular.3

IMAM () HADT GECSIND

Imam () o ilin Ramazan aynda daim z hadtindn xbr verirdi.
Htta ayn orta gnlrindn birind minbrd lini mbark saqqalna kib
buyurmudu: "n bdbxt xs bu tklri bamn qzl qan il boyayacaq.
(Sonra buyurdu:) Aylarn ah olan Ramazan ay glib atmdr. Bu ayda
hkumtd dyiiklik ml glck. Agah olun, siz bu ild bir sfrd
hcc mlini (miriniz olmadan) yerin yetircksiniz. lamti d budur
ki, mn sizin iinizd olmayacaam."4
Shablr deyirdilr:Hzrt bu szl z lmndn xbr verir, amma
biz onu drk etmirik.
Hzrt mrnn axr gnlrind hr gec vladlarnn birinin evin
gedirdi. Bir gec olu Hsn ()-n, bir gec olu Hseyn ()-n, bir gec
krkni (Zeynb ()-n ri) bdllah ibni Cfrin yannda iftar edir v
tikdn artq yemirdi. Az yemsinin sbbi soruulduqda buyurdu: "Allahn
mri glck v mn istyirm ki, qarnm bo olsun. Bir-iki gecdn ox
qalmamdr." V el hmin gec zrbtlndi. 5
hadt gecsi iftarda z qz mm Klsm qonaq idi. Iftar ab
tik xrk yedi, sonra ibadt mul oldu. O hzrt gecnin vvlindn
sbh kimi iztirabda idi. Gah gylr baxr, ulduzlarn hrktin gz
qoyurdu. Sbh yaxnladqca onun iztirab v narahatl artrd. Sonra
"Kful-mm", 1-ci cild, sh.271
Etikaf ritd ox tkid olunan msthb mllrdndir. Mminlr Rcb
aynn 13, 14 v 15-ci gnlrind hr yerin came mscidind yb oruc tutur,
namazla, ibadtl mul olurlar, zrurt hallar istisna olmaqla msciddn sla
l xmrlar.
3 "rhi-Nhcl-bla" (Ibni bil-Hdid) "Tarixi-Tbri", 6-c cild, sh.83;
"Murucuz-zhb" 2-ci cild, sh.424; "lbidaytu vn-nihay", 7-ci cild, sh. 23;
"Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.195; "Rovztul-vaizin", 1-ci cild, sh.161; "listiyab", 2-ci cild, sh.282;
4 "l-irad" (eyx Mfid), sh.151; "Rovztul-vaizin", 1-ci cild, sh.163
5 "Kful-mm", 1-ci cild, sh.581; "Rovztul-vaizin", 1-ci cild, sh.164; "lirad", sh.151
1
2

160

buyurdu: "Allaha and olsun, n mn yalan deyirm, n d mn xbr

vern xs; bu gec el mn hadt vdsi veriln gecdir." 1
Bu vdni ona Peymbri-krm (s) vermidi. li ()-n z nql edirdi
ki, Peymbr (s) Ramazan aynn ehtiram v fzilti bard bir xtb
syldi, axrda alad. Ondan alamasnn sbbini soruduqda, buyurdu:
"Bu ayda snin bana glck i gr (alayram). El bil bunu grrm
ki, sn namaza mulsan, dnyann n alaq adamSmud naqsini
ldrnin tay ayaa qalxb snin bana bir zrb endirir v saqqaln
qanna qltan edir."2
Nhayt o qorxulu gec sona atd, li () sbhn qaranlnda sbh
namazn qlmaq n mscid trf yola dd. Hytdki qazlar onun
ardnca gedib paltarndan tutdular. O qazlar qovmaq istdilr, amma hzrt
buyurdu:Onlarla iiniz olmasn, bunlar fryad knlrdir, arxasnca novh
oxuyacaqlar.3
Imam Hsn () dedi:Niy bel bd xbr verirsn?!
Buyurdu:Ey oul, bd xbr vermirm, qlbim mn hadt verir ki,
ldrlcym. 4
mm Klsm Imam ()-n szlrindn prian olub dedi:mr verin,
Cd gedib pinamazlq etsin.
Hzrt buyurdu:Allahn qza-qdrindn qamaq olmaz!
Bunu deyib kmrini mhkm balad, dilind bu eri zmzm edrk
mscid yola dd: erin trcmsi:
"lm n kmrini mhkm bala, nki lm snin grn
glck,
lmdn, sn doru gldiyi vaxt ah-fryad etm."5
Imam () mscid daxil olub namaza balad, tkbir deyib qiratdn
sonra scdy getdi. Bu zaman ibni Mlcm fryad kib, "Hkm yalnz
Allahndr, snin n deyildir, ya li!" deyrk zhrli qlncla li ()-n
mbark bana zrb vurdu. Tsadfn bu zrb el vvllr mr ibni
bdvddn vurduu yer endi v o hzrtin ban alnna qdr yard. 6
Mrhum eyx Tusi "mali" kitabnda baqa bir hdisd Imam Riza ()dan, o da ziz ata-babalarndan, onlar da Imam Sccad ()-dan nql etmilr
ki, "Ibni Mlcm li ()-n mbark ban scd halnda
zrbtlmidir."7
Mhur i tfsirisi bul Ftuh Razi z tfsirind yazr: "Ibni Mlcm
li ()- vuranda o hzrt namazn birinci rktind "nbiya" sursindn

"Rovztul-vaizin", 1-ci cild, sh.164

"Uyunu xbarir-Riza ", 1-ci cild, sh.298
3 "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.425; "Rovztul-vaizin", 1-ci cild, sh.165; "lirad", sh.652; "Tarixi-Yqubi", 2-ci cild, sh.212
4 "Kful-mm", 1-ci cild, sh.284
5 "Mqatilut-talibiyyin", sh.31; "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.429
6 "Kful-mm", 1-ci cild, sh.584
7 "Biharul-nvar", 9-cu cild, sh.650 ( "mali"dn nqln)
1
2

161

on bir ay tilavt etmidi."1

Mhur snn alimi Sibt ibni Covzi yazr: "Imam mehraba daxil olduqda,
bir ne nfr ona hcum etdi, onlarn iindn Ibni Mlcm (qlncla) ona
bir zrb vurdu v drhal z yoldalar il qad." 2
Mehrabda li ()-n bandan qan axb mbark saqqaln qzartd. Bu
halda o hzrt buyururdu: "Kbnin Allahna and olsun ki, nicat tapdm!
(Sonra bu ayni tilavt etdi:) "Sizi torpaqdan yaratdq, ona da qaytaracaq
v yenidn ondan (dirildib) xaracaq."3
li ()-a zrb dynd fryad edib dedi:"Tutun onu!" Ham Ibni
Mlcmin ardnca qad, hr ks ona yaxnlardsa, onu qlncla vururdu.
Axrda Qsm Ibni Abbas irli atlb onu qucana ald v yer rpd. Onu
li ()-n yanna apardlar. Hzrt dedi:Mlcmin olu!
Dedi:Bli!
Hzrt onu tanyandan sonra olu Hsn buyurdu:Dmndn muayat
ol, onun qarnn doyuzdur, bndini mhkm bala. gr lsm, onu mnim
yanma gndr, Allahmn yannda onunla hctlim. Yox, gr sa
qalsam, ya onu balayar, ya da qisas alaram. 4
Hsnl Hseyn Bni-Haim cavanlar il birlikd li ()- kilimin
arasna qoyub ev gtirdilr. Sonra Ibni Mlcmi bir daha o hzrtin yanna
apardlar. mirl-mminin () ona baxb buyurdu:gr mn lsm, mni
ldrdy kimi, onu da ldrn, yox gr sa qalsam, onunla n edcyimi
zm bilrm.
Ibni Mlcm dedi:Mn bu qlnc min dirhm almam, min dirhm d
verib ona zhr yedirtmim. gr mn xyant ets, Allah onu hlak
etsin!5
mm Klsm ona dedi:Ey Allahn dmni, mirl-mminini
ldrdnm?!
O mlun dedi:mirl-mminini yox, snin atan ldrmm!
mm Klsm dedi:Inallah, atam bu yaradan fa tapar!
Ibni Mlcm yen d hyaszlqla dedi:Grrik, onun n alar
qalacaqsan! Ona el bir zrb vurmuam ki, gr onu dnya halisi arasnda
bldrslr, hamsn hlak edr.6
O hzrt bir az sd gtirdilr, bir az iib buyurdu ki, o sddn mhbusa
da aparsnlar v ona ziyyt vermsinlr. Imam ()-a zrb dynd Kuf
tbiblri onun ba stn gldilr. Onlarn iind n mahir hkim sir ibni
mr yaran malic edirdi. O, yaran grnd dedi ki, bir qoyun ksib
dn isti-isti gtirsinlr. Sonra onun iindn bir damar xardb yarann
"t-tfsir" (bul-Ftuh Razi), 4-c cild, sh.425
"Tzkirtul-xvass" (Ncf ap), sh.177
3 "Taha" sursi, 55
4 "Tarixi-Yqubi", 2-ci cild, sh.212
5 "Tarixi-Tbri", 6-c cild, sh.185; "Kful-mm", 1-ci cild, sh.586
6 "Kamil" (Ibni sir), 3-c cild, sh.169; "Tbqat" (Ibni Sd), 2-ci cild, sh.24; "lxbarut-tival", sh.214; "Mqatilut-talibiyyin", sh.36; "Kful-mm", 1-ci cild,
sh.63; "Iqdul-frid", 4-c cild, sh.359; "Tarixi-Tbri", 6-c cild, sh.85
1
2

162

iin qoydu, sonra onu xarb dedi:Ya li, vsiyytini et. nki, bu zrb
beyin atmdr, artq malicnin faydas yoxdur.
Bu vaxt Imam () kaz-qlm istdi, sonra Hsn v Hseyn xitabn z
vsiyytini yazd. Bu vsiyytin o hzrtin iki oluHsnl-Hseyn ()
n edilmsin baxmayaraq, hqiqtd dnyann sonuna qdr olan btn
insanlar n rnkdir. Bu vsiyyti mrhum Seyyid Rzidn vvl v sonra
yaam bir ox tarixilr v mhddislr mtbr sndl qeyd etmilr. 1
lbtt, vsiyytin sli Seyyid Rzinin "Nhcl-Bla"d qeyd etdiyindn
oxdur. Indi onun bir hisssini burada qeyd edirik:
"Siz tvsiy edirm ki, tqval olub Allahdan qorxasnz, dnya sizin
soranza gls d, siz dnyann ardnca getmysiniz; dnyada linizdn
xan bir ey n tssflnmyin, haqq sz deyin v (ilahi) cr v savab
n i grn, zalmlarn dmni v mzlumlarn dostu, himayisi
olun."
***
"Mn siz v btn vladlarma, hlim v bu vsiyytnamnin
ataca hr bir ks tqval olub Allahdan qorxma, z iind nzmli
(dqiq) olma, iki nfrin arasnda slh yaratma tvsiy edirm, nki
sizin cddinizin bel buyurduunu eitdim: "Camaat arasnda slh
yaratmaq bir illik oruc-namazdan fzldir."
***
"Amandr, yetimlri unutmayasnz! Mbada onlar bzi vaxtlar ac, bzi
vaxtlar tox olalar! Mbada sizin hzurunuzda, onlara ba kn bir
adamn olmadna gr (tlf olub) aradan gedlr!"
***
"Amandr, z qonularnzla gzl rftar edin, nki onlarn barsind
sizin Peymbriniz (oxlu) tvsiylr etmidir. O hzrt qonular
barsind o qdr tvsiy edirdi ki, biz tezlikl irsdn onlara da bir pay
vercyini gman edrdik."
***
"Amandr, Qurana (ox-ox) hmiyyt verin! Mbada baqalar ona
ml etmkd sizdn qabaa ke! Amandr, namazdan qafil olmayn!
Hqiqtn namaz dinin stunudur. Amandr, Allahn Evi (Kb)
barsind; n qdr ki, dirisiniz, onu bo qoymayn. nki gr boladlsa,
siz mhlt verilmyck v ilahi bla sizi tutacaq."
***
"Amandr, Allah yolunda mal-dvltinizl, cannzla v dilinizl olan
cahad unutmayn! Siz vacibdir ki, dostluq laqlrini v mhbbti
mhkmldsiniz, ehsan, bxii unutmayasnz v bir-biriniz arxa
evirmkdn, laqlrinizi ksmkdn uzaq olasnz. mr be mruf v
nhy z mnkri trk etmyin, (ks halda) r adamlar siz hakim olacaq,
"Tarixi-Tbri", 6-c cild, sh.85; bu Hatm Sistaninin "l-mummrun vsslf" kitabndan, sh.149; "Murucuz-zhb", 2-ci cild, sh.425; "Kafi", 7-ci cild,
sh.51; "Mn la yhzuruhul-fqih", 4-c cild, sh.141; "Thful-qul", sh.197;
"Mqatilut-talibiyyin", sh.38
1

163

sonra da n qdr dua etsniz, qbul olunmayacaqdr."

Sonra buyurdu:Ey bdl-Mttlib vladlar! Mbada siz mnim
hadtimdn sonra "mirl-mminin ldrld", dey bhan edrk
qolunuzu rmalayb mslmanlar qanna qltan edsiniz! 1 Bilin v agah
olun ki, mnim qisasm alanda yalnz qatili ldrmlisiniz. gr mn bu
zrb nticsind dnyadan getsm, ona yalnz bir zrb vurun ki, bir zrb
bir zrb mqabilind olsun. Mbada onun burun-qulan kssiniz! Mn
Peymbr (s)-in bel buyurduunu eitmidim: "Htta quduz iti bel,
msl etmkdn (burun-qulaq ksmkdn) uzaq olun!"
Imam ()-n vladlar prian, boazlar qm-qssdn qhrlnmi halda
oturub o hzrtin nvazili szlrin qulaq asrdlar. Imam () bu vsiyytin
axrnda hudan getdi, hua glib gzlrini yenidn aanda buyurdu: "Ey
Hsn, sn bir-iki szm var. Bu gec mnim mrmn axr gecsidir.
ldkdn sonra z linl mn qsl ver, kfn bk. Mnim kfn v dfn
ilrimi zn xsn gr, cnazm namaz qlb gec qaranlnda Kufdn
uzaqda, mxfi kild torpaa tapr, qoy he kim ondan xbrdar olmasn."
li () iki gn sa qaldqdan sonra 40-c ilin Ramazan aynn 21-ci
gecsind 63 yanda dnyadan getdi. Onun ziz olu Imam Hsn () z li
il ona qsl verdi, ona yeddi tkbirl namaz qld, sonra buyurdu: "Bilin, li
()-dan sonra he kimin cnazsin yeddi tkbir deyilmyckdir."
li () Kufd, "rra" adl bir yerd (indiki Ncf-rfd) dfn edildi.
Xilaft dvr 4 il 2 ay kdi. 2

LI ()-IN MATMIND
li () hid olandan sonra Hsn ibni li () bir xtb syldi. vvlc
Allaha hmd-sna edib, Peymbr salavat gndrdikdn sonra buyurdu:
"Bu gn el bir insan lmdr ki, vvlkilr onun hqiqtini drk
etmmilr, glck nsil d he vaxt onun mislini grmyckdir. O
dynd Cbrail onun sa trfind, Mikail is sol trfind dayanrd.
Allaha and olsun, o Musbni Imrann vfat etdiyi, Isbni Mrymin gylr
aparld, Qurann nazil olduu gecd vfat etmidir. Bilin ki, o z
maandan ehtiyat n yd yeddi yz dirhmdn savay he bir ey
qoymamdr. Bu mbli d ymaqla z ailsi n xidmti tutmaq
istyirdi."3
Sonra Qqa ibni Zrar ayaa durub dedi: "Allahn rizvan sn olsun,
ey mirl-mminin! Allaha and olsun, snin hyatn btn xeyirlrin
aar idi; gr sni qbul etsydilr, onda hr trfdn nazil olan
nemtlrdn bhrlnrdilr, Allahn nemti onlar hat edrdi. Lakin
onlar nankorluq etdilr v dnyan tutub axirti atdlar."4
bl-svd Dli li ()-n matmind bir ne beyt er qomudu,
"Nhcl-bla", 47-ci mktub
"Tarixi-Yqubi", 2-ci cild, sh.213; "Tzkirtul-xvass", sh.112; "Mnaqibi Ali
bitalib", 3-c cild, sh.313
3 "Tarixi-Yqubi", 2-ci cild, sh.213
4 "Tarixi-Yqubi", 2-ci cild, sh.213
1
2

164

onun bir hisssinin trcmsi beldir:

"Maviy ibni Hrb deyin ki, dil yaras vuranlarn gzlri he vaxt
aydn olmasn!
Ramazan aynda bizi btn insanlarn n yaxsnn matmind
oturdursunuzmu?
n yax bir insan ldrdnz ki, o, heyvanlara minib onlar ram edirdi.
Siz ayaqlarna bir ct bamaq geyn n yax xsi,
Msani aylrini v Kitabi-mbini oxuyan n yax bir insan
ldrdnz!
gr Hsnin atasnn zn baxsanz, ondak nuru grrsiniz, ki, o nur
baxanlarn balarnn stn iq samdr.
Ey li, Qrey hr yerd, hr mqamda olsa, bilmidir ki, sn silnsbd v dind onlarn n yaxssan." 1
li () barsind mrsiy eri qoanlardan biri d sz ustalnda mhur
olan Ss ibni Suhandr. O, mirl-mminin ()-n matmind bel
demidir: "Atam-anam sn fda olsun, ey mirl-mminin! Nu olsun sn
(ilahi kramtlr). Sn pak-pakiz bir mvlud, bsirt sahibi v mcahid bir
xs idin, z arzuna atdn v Allah il faydal bir mamil (al-ver) etdin, z
Prvrdigarna trf tlsdin. O sni xoluq v mjd il qbul etdi, mlklr
snin trafna ydlar v Mustfann qonuluunda sakin oldun. Allah
sn onun yannda yer verdi, sn onun mqam kimi bir mqam ta etdi v
z cam il sni sirab etdi. z Allahmdan istyirm ki, bizi sninl birlikd
mhur etsin (diriltsin), nki sn el bir mrtby atmsan ki, sndn
qabaq he kim ora atmamdr v el bir mqama yetimisn ki, sndn
qabaq he kim o mqam ld ed bilmmidir. Sn Peymbrl birlikd
Allah yolunda gzl kild cihad etdin, Allah dinini v Peymbrin
snnsini mhkmlndirdin, fitn odunu sndrdn. Islam snin vcudunla
mhkimlndi, din snin hesabna nizama dd. Snd el fziltlr cm
olmudu ki, o fziltlr sndn savay he kimd yox idi. Hamdan vvl
Peymbr (s)-in dvtini qbul etdin, ona itat etmyi hr eydn stn
tutdun, ona kmk etmkd qabaqcl oldun; z cannla Allah yolunda
fdakarlq gstrdin; z qlncn Onun dinin kmk etmk n siyirdin.
Hr bir inadkar zalm snin linl mlub, hr kafir snin linl xar oldu.
Kfrn, irkin, zlmn kk snin linl quruduldu, sn syankarlar,
zlaltd olanlar hlak etdin. Ey mirl-mminin, Allahn sn verdiyi
fziltlr sn nu olsun! Peymbr n yaxn adam sn idin, hamdan
vvl iman gtirdin; elmd, drrakd hamdan stn, yqind hamdan
kamil, hamdan catli v qoaq idin. Snin islamdak xidmtlrin hamdan
ox idi. Allah bizi snin crindn mhrum etmsin, nki sn xeyirlri
zmz adn v pisliklrin qapsn zmz baladn. Amma snin
hadt atmanla r v pislik qaplar bizim zmz ald, xeyir
qaplar baland. gr camaat snin szlrin qulaq assayd, brkt hr
trfdnyerdn v gydnonlara nazil olard, lakin ox fsuslar olsun ki,
"Kamil" Ibni sir), 3c cild, sh.394; "Tarixi-Tbri", 4-c cild, sh.116;
k824sh.2,cild "Mrucz-zhb", 2-ci cild, sh.428
1

165

onlar dnyan axirtdn stn tutdular."

Xvaric v digr islam dmnlri Ibni Mlcmin bu dhtli
cinaytindn sevinrk bu ii triflyirdilr. Xvaricdn biriImran ibni
Httan Vqqai Ibni Qsm (Ibni Mlcm) barsind bir er demidir ki,
onun trcmsi beldir: "(Bu zrb) nec bir zrbdir ki, Allahn rizvanna
(razlna) atmaqdan savay baqa bir mqsdi olmayan bir
prhizkardan (!) ba vermidir. Mn onu yadma salanda Allah yannda
ml trzisinin hamnnkndan ar olduunu tsvvr edirm."
Qazi bu Tyyib Tahir ibni bdllah afei d onun cavabnda bir er
qomudur ki, onun trcmsi beldir: "Bu nec zrbdir ki, dinin
saslarn viran etmkdn savay bir mqsdi olmayan alaq bir adamdan
ba vermidir! Mn onu yadma salanda Imrana v Hittana bir dnya
lnt gndrirm. Hmiakarda v gizlind Allahn lntlri ona olsun!
Siz ikiniz (Imran v Hittan) chnnm itlrindnsiniz ki, ritin akar
dlillri ona ahid v sbutdur."1
Bellikl d Kb evind doulan, mscidd hadt atan byk v
dahi bir xsiyytin hyat nurunun llri snd. Rsuli-krm (s)-dn
sonra dnya onun tayn grmmi v he vaxt da grmyckdir. N cihad
v fdakarlqda onun misli vard, n varlq dnyasnn sirlri bard olan
elm v bilikd, n d digr fziltlrd.
Mllif el buradaca zr istyrk sz sona atdrr, etiraf edir ki,
mirl-mminin li ()-n gzl v mnvi simasnn htta kiik bir
hisssini bel, lazmnca ks etdir bilmmidir. Lakin ox sevinir ki, z
vzifsin ml etmidir. Inallah, o hzrt bir gn (Qiyamtd) onun
fatisi olar!
Cfr Sbhani
Qum, "Imam Sadiq () mssissi", 15 vval, 1408 h.q
MNDRICAT

Imran ibni Hittann yazd bu iki beyt erin cavab baqa erl d verilmidir,
Msudi bunu z kitabnda qeyd etmidir. "Mrucz-zhb", 2-ci cild, sh.427
1

166