Kuki History.

You might also like

Download as doc, pdf, or txt
Download as doc, pdf, or txt
You are on page 1of 164

WEDNESDAY, FEBRUARY 9, 2011

CHUNGGAM LEKHABU

BUNG I
1960 -2000
NAMPI LUNLAI CHENG

Col. Sonkhopao: Khang nu nunga gamle nam thudolla hungvai kondoh masapen ana hin
vangset jehin ana lolhing thei tapon hijongleh anam ngailut nahi suhmil theijin aumpoi.1975
kumin jong D. Gangte in MNF sunga tohkhompi dingin lekha anathotnin hiche chunga
jongchun kipah tahin ahin donbutne, ahin don butna lekhachu hitihin akisune.Kanga iluttah
D.Gangte nalekha kamu achun kakipah lhehjenge kahinkho sunga kale khamu laha kakipana
pentah hina laijinte, keiman hitobanga nampi dinga natohnahi umlouding hitante tia kagel
ahitan,tuhin keiman nampidingin lou-hon (Medicine garden)khat kabollin hijongleh nangman
neihin tem nachu kipah tah in kasange hinlah ichihthei louvuleh songkul lutsa kahitan govt.nin
ahetpou pouleh hithei louding ahin, phante nati niniuleh speedboat khatna khen beihella ka
inkouva neihung pohdohjeng louvuleh phaponte, chuleh keiman hichemong tipong kate neikoi
koinao vachu umjeng dingin kakigel lhai.Hitihin lekha ahinthotne.Amahi nampi dinga lunggel
thengtah le ngailut naleh gentheina a kipum pehna neilaha amasaloi ahin, hijehhin nampi
ngailu kiseina chana suhmil theilouho laha amasaloi hijingdinga lomtah ahi.
DEMKHOSIEK Gangte : Chunggam mite laha lungdih tahleh lungtheng taha gamlenam
dinga ngailutnale natohna ananeiho laha manlu tahkhat anahi.Chuleh amahi lungthim giltah
chihna thuhtah neimi ahin imacha bolmo neibeh sehlou chuleh hoichanah chejongleh alunggel
kikhel chomlou mi guntah khatchu ahin, gam lenam angailutna to kilhonna tohthei nading
hinkhole phat amanchah thei tahlouhi aman jong phamo ana salheh e. Ama jonghi nampi khan
khotoho kigeldoh nalah a aminhi sanatuija sutdingloi ahin, chule adamlaija athuseiho jong
asei bangin aguilhung jinge.
Dr.Vumkhohao: Amahi Burma gamsung mi ahin cabinet minister anahin chuleh ambassador
jong anahin gamlenam ngailutna jalla atoh theichan tongjing mikhat anahin, khanggui thujong
thuhtah in ana hollin Zo khang simna laibu tijong anasune.Amahi insung miho dinga
miphachom tah suhmil theilou khat chu ahi.
Laldenga: MNF leader ahin gamle nam ngailutna natong laha lolhin nakhat hinboldohpen
alolhingpen chu ahin,tua Mizoram state khu amaa kona hung kisemdoh ahin nampi natong lah
a sinthei umle tohga sodoh pen ahijeh in khang thusimma suhmil theilou pending le geldohjing
pending chu ahitai.

Vumngul Kipgen:Anglo Kuki War laijin Jampi kihounaa achapatoh anajaovin gaallaijin ama
khopi Tujang chu ana sumang taovin Burma gamgei jin aban banin ana kithon pheipheijin
ahileh May lhasung 1919 langchun Burmagam haosa jouse homaland nah sapten ana khomun
mi upapen penchu jailla koiding atiu ahijeh chun koi nahiuvem phung upa tia ahindoh
phatnun koimacha chu apaopoh tapon chomkhat jouvin Chah satpankei la bullunmang hileng
phungtin khutange namtin gol leldin tia la ahinbol khum phatnin aman jong kahinai kei
kahinai atiphatnin
Ran-goon jailla dingin apotaovin ahi. Hicheni chun amanjong hitihin la anabol le, Phunggol
hou tong kito nin lung kikhollin ka ume, Genhison phunggol gamvangla .
Mangpithang Kipgen: Japan gaal laijin Japan hotoh anakivopmin Japan Officer hochun
ngansena lentah anapeuvin chule identity card khatjong anapeuve. Amahin Japante pao jong
kihoulimna khamin ana thotheijin,chule Manipur gama dingin Japan techun amahi ana tamhet
pennuve.
Dongkhojam Kipgen (Burma): Class Vll gei ana simme.Kum 50 Burma gama Compounder na
anatonge. Sa akaaphi Sakin kila theicheh 8876 alhinge.
THANGJANGUL THANGEO (SITLHOU) Assam Rifles history a Honourary Captain mu
masapen ahijong nampi minphatna ahin, kithang-atpi um khat ahi.
Rev.Renghang Khieng: Chunggam mite laha nampi khankhoto naa genthei hesoh thohle
pangdettah ahin chuleh chunggam mite dinga thului thugil chingtuple holgil pentah khatchu
ahin amanjong gamlenam angailutna jalla na anatohna le aseina hohi amanlutdan suhmilthei
ahipon nampi chapalah a suon umle kineppi theitah chule ngailutding doltah ahina suhmilthei
loupen khatchu ahi. Chunggam mite dinga atoh phatna simjoulou boldoh khatchu ahi.
J.F.Rothangliena: Gamlenam ngailut na dimset lungthimnei kum saotah manipura KNA
presidentjong anatuh ahin KNA kiphudoh a kipat ama phat sungchu Golden ageahinalaije. Pu
Seh-khohao Kipgenin Pu Rothang liena Presidentna ahaihi Sadar Hills sangin kaitjoi tin
anaseije.Ama banga kitah tahle hangsan tah chule lungdih taha natonghi tugeijin aumkha
hihlaije ama jonghi nampi ngailu kiseina jouseagel dohmasat pena lomtah ahi.KNA President
anatoh khangchun anampi dinga ngailutna tahbeh aneija ana kipumpeh jeh in ami pinjong
amahi president holah a hin atahsan penin, akineppi penun ngailut thu ajong angailu penuve.
Tunkhopum Baite : Gamle namjalla ahinkho ana phaldoh ho laha khat ana hin nampi
khankhoto najala ahinkho ana chaan masaloi ahin, adei banga anache thei tahlou vangin anam
ngailut nahi nampin suhmil pehding lom ahipoi.
Lalkhohen Thangeo (Sitlhou) : Chung gam mite laha nampi dinga atohthei nalam jouseleh
akimanchah theinalam jousea amachamma akhoh na chana buhthing panna pang, suh
miltheilou pasal lolhing khat ahinale hitabang hinkho nampi ngailutna kinna akipehjing najalla
ahinkho geija anachaanlo ahin ama jonghi suh mil- thei loulaha khat ahina geldoh jing dinga
lom ahi.

S.L.Lunneh (Kipgen): Khang nunung Chunggam mite laha lunggel them, lathem, thuseithem
chule vaihom them khat anahin, aman adamlaija anaseina khat nachun tute chaten khonung
tengleh kagu kachangho geija laidoh kitna saat teltel dingin hingeldoh uvinnate asei phaatnin
ana kigeldoh leh chamlhat mite inahi diu ahitai.
Rev.Dr.T.Lunkim(Tongkhojang):Aphat chomna suhmil dinga lomloupen tahkhat ahin. Holy
Bible aledoh in, chuleh nampi dinga thukhoh thupi holthei channa hol seitheichana sei chuleh
nampidinga phachom ding poupou khohsahtah mipa lhingset khat ahin amajong nampi dinga
tahsathu hihen lhagaothu hijongleh iphat chompi naohi suhmilhoi ahipoi.Nam sunga damlai
hinkhoa thilphachom tampi boldoh khatchu ahi.
Nehlun Kipgen: Tukhang nununga dinga Nampi khankhojalla ahinkho phaldoh masapenle
natong masapen ahin, lolhin nathu kiseithei hihlai jongleh angai lutnale akipehna thuhi nampi
thu simbua suhmil louding holah a khat ahi. PV.Narasimha Rao Prime Minister hipetnin Kuki
National Front minin memorendum agapen saipikhuup khatjong asilpeh in nampi dinmun thu
akhohlai sejong anaseije.Kuki nampi khonungding thuhi D.Gangte in ana vedong lhehjengin
atohkhompi sale atahsan penjing Pumkaam Kipgenchu anakouvin lekha jihing kating Chinale
Kachin nadei johjoha gachetan atile aloipa chun ka nehmoh kagahol ding ham tia adonbut
phatnin, ahile nampi khankho le thil umdanhi ivetle hitia umjinga damthei dinga nagellam tia
aseikit phatnin, PK. chun nampi khan kho nangle kei thika beh ham tia adonbut kit phatnin,
D.Gangte chun ima aseibetapoi.Ahinla Pu. Singkho khai (Pakang) Haokip min laijon ageldoh
theilouho jeh in lung thasetna neihih beh o,idinmun nuhi mun hungchimding koncha ahitan
nangle, Gangte in nathi masang lhonna abulbeh hijongle naboldoh manlhon loulevang lung
gelle natohding himhim umdoh thei nading kahehih helle tia anasei jing phatnin ahile nganse
theiding mi hinholtan tia ana vailhah phatnin Pu Pakang chun phat saothimtah chu mopo thei
ding miholnan ahin sulut ne.
Anah nah in amahi kamui ati phatnin PK.chun D.Gangtechu Shillong postinga aumlai ahin
lekha ajih in Pu.Nehlun chu akipoh sah in agalhun phatnin nampi khonung thu geljinga um
pachu atahsan penpan hitia ahinsolchu akipapi lheh jengtan, hicheto kilhon chun credential chu
ahinjih peh in agachetaove.Ache langu vinjong vang setna nasatah atohuve. Haam, haama
natong theiding dinmun pumma hung doh theidinga ahung um phatnun, inmun na umho amaho
sanga chingjole khonungdinga apha joding hehochun ahin vaihom taovin ahileh party khat
sehchu party ni ahungsoh joutan, abanin thum ahungsoh jou kitnin, abankitnin lii ahungsobe jou
kitnin lamchom chomin miching ahung pungjep jepmin 2008 kum langinvang olmona theile
lungdon nading aum tapoi.Pu. Nehlunhin thil umdanhi ipi kibolhen ipi kiseijongle imacha het
themtheinale kilungto kitna dinghi keima khanghin ngahjou taponte, chubanna keihi kathi
louleh koiman kanatoh hi ipi ahichu hetjong ahet doh louhelding ahibouve tin anaseije. Hiche
ama kamcheng jehhin athi na chunga chun nangho jiing nikhoding jallin kanache masatai tin
along chunga chun ajihuve.
T. Gougin ( Tungnung): Nampi hinkho thudol holtohle sutohjing chuleh lekhabu jong tampi
semma khonunga khangthahho dinga thil phachom ding gelnaa kisalel tahle miphachom tah
ahijeh in ama phatchom najong geldoh pehjing dinga lom ahi.

K.S.SeiboI:Ahinkho le athil bol theina chule aphat hoilai jouse gamle nam ngailutna natohnaa
anamang chai kei nampi chapa lah a gamle nam dinga tom ngaina neisaho laha khat ahin ama
phat chomna jonghi nampi ngailu holah a suhmil louding holah a khat ahin amahotabanga
konnahi tukhang kitihoho hung geidoh ahi.
Lalkholun Kipgen: Gamlenam ngailut na jalla ahinkho anapumpeh holah a khat ahin MNF
movement laijajong amahi armyho laha mopo lenpen anahin natoh nale lunggelna jousea
mihing hinaa mi feltah anahin, amajonghi nampi ngailutna thua suhmil loudinga lomtah khat
ahi.
Lamgin DoungeL: Chunggam chapate laha movies picture boldoh masapen ahin kipapi aum
lheh e hiche jonghi nampi ngai lutna natoh lentah khatchu ahi.
Thangmang Kipgen: MNA holaha Pu Lalkholun bantaha commander anahin gamlenam
ngailutna lhingset jingle Pathen na kingaijing mi ahin ama tom ngaina jonghi suhmil theilou lah
a khat ahi. MNA cadre hon Manipurgam kukiho ipi kimule naneh phahdiu aumpon genthei tah
in kanungu najuijuve,tijeh a Manipur lang miho lungel chu lamkaiho lah a kibahlouna ana uma
chun ama le aloiho phabep hin mingol thusei jeh a imacha asetna dingle aphatbe nading
gelchom ngaiding ham tia anapangloi ahin,thucheng ngeilou ana lung nat pihon disarmed
anabollu vachun amale manipur gammi lamkai aumho chengse chu ahung khangale achatloh
aum khah le kaplih dinga tohgon umah anahi.
Aneh Chongloi(Nehkholam): Army holah a sin thei umtah gallentary award mu masapen ahin
gam le nam ngailutna a kipumpeh khat ahinahi suhmil loudinga lomtah ahi.
Seikam Kipgen: Adolf Hitler damlai ja athu seiho lah a kelngoi banga kum tampi hin sangin
keipi banga ni khat hinding kalhengjoi anatibangin ama jonghi 1993 apat milongte le chung
gam mite kah a boinathu a steeljet bumber banga ama anapan jengleh ikah uva hamsetna
kitohho ahung kibang domin, ahinkho chomcha ahivanga amahi a adeh a Sadar Hills
Chunggam mite dinga khonung geija suhmil theilouding mikhat ahinahi Nampi natong lah a
geldoh jingding khat ahi.

KIPAPI UM MI PHABEP
T.Kipgen I.A.S (Thangkhopao) : Amahi IAS mumasapen le Secretary jong kaima sapen ahin,
chule nampi dinga Govt. Officer ahisunga miphachom pentah anahin tua V/A act jonghi 1956
kuma anasut ahi.
S.Kipgen IFS (Sehkholen): T. Kipgen chapa alenpen ahin IFS mumasapen leh Ambassador kai
masapen ahin amajonghi nampi min phatna mikhat ahihi kipapi umtah khat ahi.
S. Singsit (Seikhojang): Kimu topi jouse masanga mailhaisel jingjeng Pu.Seiboihi DM.College
Imphalla anakai chung gam mite chapate laha B.sc.distinction mu masapen anahin, chujouvin
Madras Universitya M.sc. 1st class ahin mukitnin, chujouvin IFS ahin mube kitnin 2007 AD

apatnin Manipur state chief conservator ahintuh panne.Kipapi aumna tahkhat chu Houbung
tampi in lungdon ngahna tah a aneijing theijuhi ahin kipapi aumin, chule kithang atpijong
aumlhehe.
Major. S. Kipgen (Sehkhogin): Army a kona ahungdoh nunginjong nampi laha thilphachom
tampia kimangcha suhmil theiloukhat ahin, tua Chavang Kut jonghi amaa kona hungkiboldoh
ahin ama phatchomna jonghi pachat umtah ahi. Athijouvin Manipur Lengpa chapa P.B. Shingh (
Priyo barta )ngin anatoh hatdanle aphatchomdan chule afelna hohi ka-itdan pamai kasahdan
keima tahsale hinkho sangin ka-iitjoi tin anaseije. Tujonghin Sadar hills sungah kumsehle ama
minin matric 1st divisionna hung jouse award akipejing nalaije.
Chinthem KipgeN: Manipur numei laha IAS mumasapen ahin chuleh Ist among Ladies LLB in
Manipur jong ahikitnin kipapi aumlheh e.Kum so mle sagi ahilaijin Double Barrel (Cartridge)
meithal anamangin sa anakapji
Nengcha Sitlhou: Chunggam mite chanuho lah a manipur la dinga numei IFS mumasapen ahin
amajonghi numei laha pachat umtah ahin amajong kipa pi aumin chule kithang atpijong
aum lheh e.
H.H.Mate: Chunggam mite laha lekhasun laha gold medalist khat ineisunnuchu ahijeh in
kithang atpile pachat aumlheh in kipapi aumlheh e.
Dr.K.Kipgen(Kaikhohen): Haipi Haosapu ahin chunggam mite laha Doctorate (Hebrew)
mumasapen chuleh natoh sangtah tong khat ahin amajonghi pachat umtah khatle kithang atpi
theikhat ahi.
Ngulhao Thomsong (Singsit): NT Chung gam Thadou paova analedoh pachu ahin chuleh
chunggam mite lah a tuilut masa pen jong ahi.
Ngailut um Jaampineng Sitlhou: Numei Missionary Burmagama analut masapen chuleh
agentheina seijoulou hinkho lhuma Pathen natong dinga anakipedoh ahin ana kipehdoh
bangbangin ahinkho lhum keijin anatongin ngailut umle lungset umtah chubanna voujangnat
umtah chujongle Pakaija dinga kipapi um, kithang atpile pachat umtah ahin chunggam mite
khang aum laisea houbung thusim akiseina channa suh mil louhelding penkhat chu ahi.
Haolhun Singsit: Ahinkho phat atamjo gamlenam chule mipi ngailut na le khohsahna kina ana
mang jing amihina a kitahtahle atohnalam jouse a suon umtah chule hangsantah, ponthotah,
pasal it umtahkhat gam lenam ngailu suhmil theilou mikhat ahi.
Rev. Seikholet Singsit: Manipur Chunggam mite laha ordained masapen ahin, chuleh houbung
dinga natong sotpenjong ahi. chule ama hinahi chamna neitah mikhat jong ahi.
M. C. Mary Kawm (Mangte Chungneijang): Pachaat umho laha achungnungpen womens
world champion ship (boxing) hinmu ahin amajonghi nampi choisang lah a tuchanna dinga
achung nungpen ahin,Chunggam chanute laha aman tampen ahitai. Nl.Mary hi min phatnale
pachanna boldoh chunggam chate jouse lah a asangpen ahinalaijin aman sports langa amin ana

khumna achun chunga kisei bangkhun anapetan keidei lamtah invang Chungneijang Mangte tin
ana sunleh inam pumpio dingin hetbailam mintin amimal hina jong dihpen ninte tin
kagelle.Hitia chunggam chate numei khatnin Asian champion alah banna world champion ahin
lah hi kagelleh chitin namtinin minpha khao vinte tia puonchun banga eichun laitah uva
chunggam cha nute khat Chungneijang ahung lolhin hin chunggam chate niile lhaale ahsiho
bangin chitin namtin lah a eidom sanguvin hichehi Pathenin eigeldoh nao, lentahchu ahin kipa
aumlheh jengin kithang atpijong a umlheh jenge.India hi solkal kivaipoh dan ahoipenle
anompen ahivangin Chiilenam tamnale kithietto nagam lentah khat ahijeh in apaoleltechu
Independent sunga jaolou bepbepma kibolbanga aumkit jeh in hitabang jehhin War cum Sports
langahin vanoijah minphatna amujouji pouve.Chunggamte chanu ChungNeijang jonghi India
mina Gold Medal amuvanghin India solkallin mudajole adeijohu danin aumin, achung chonin
Manipur solkal kisanin akihetmsah un suhmilpih teiding agelkit nalaijun achungchonin India
solkal ahin Manipur solkal ahin kipaman jengjong apelhonpon imacha khatbehjong hichi jallin
abolpeh pouve.Hitabang langnei sihnei jehhin Sports langahin talented miho akilheng jipon
hijehhin gamlentah khathi imacha langa minphatna mukha louhella umah ahiuvin 2008 kumin
Beijing Olympic ngachun Vanche ho khatnin Air Rifle shootinga Gold Medal ahinmuleh India
miho apaojoudomho chu akipadan nuchu TVa telecast abolnao vachun This made change
Indias new history atiuve, hinla hichi masanga jongchu Chung Neijang hin thumveijen analah
ahitai.India solkalle Manipur Solkallin ichan geijin gellu henlang bollujongleh Chunggam miten
vang Indiasunga medal kilahna aum laichanin ChungNeijang minhi athah in akigeldoh sohkei
jingjenge.
Lhingneikim Kipgen: 22-31- Oct. 2OO7 Bubaneswor AIFFU-13 girls foot ball festival lachun
best palyer anapeove. Ama thilmu jonghi India sunga dinga chung-gam chate adinga kipana
thilsoh masapen khat ahin kipapi aumin kithang atpijong aumlheh e..
Kim Gangte (Kimneilhing): Chunggam chanute laha MP kaidoh masapen ahin numei ahivanga
pasal atamjo sanga Political lungthim neitah chanu mantam tahkhat ahin kithang atpi aum
lheh e.
Paokai Haokip : Chunggam mite chapate lah a parliament member kai masapenle kijomma
termni ana kaijoupen chu ahin,amihina a tahsan umtah ahin chule mikineosah tahkhat jong ahin
kipapi umle kithang atpi umtah khat ahi.
Ngailut umtah Singkhokhai Haokip (Pakang): Ukhrul district sunga um Maokot haosapu
ahin,chunggam mite lah a gamlenam ngailutna lungthim neitahkhat chu ahin,tuhin ilah uvahin
koima ageldoh umtapontin hijongleh aman gamlenam ana ngailut behseh jeha sumlepai
tampile ahinkho phat saotah ana manna seinathei komho jousele bolnathei jousea anabolla
kuonna tukhang political nukhah penhi hung kiboldohle hung kiphutdoh ahin hitia athil bolho
jeha ahinkho geija ana chaanlo ahin, ama gamlenam dinga apannale athilbol bana anam ngailut
nahi nampi thusimma abullanga pangjing dingloi ahi. Hiche ama anathat ho milong gamvah
hohin ama anatha masang nguvin ngailut umtah ama banga nampi ngailutna neitah Pu,
Holkholet Kipgen Saihaphoh haosapu jongchu anatha sao ahitai. Amajong chu Pu, Singkhokhai
banga hin kho na mang ahijeh ahi.

Dr.Rochunga Pudaite (Kipgen): Chung gam mite laha missionary natong lenpen khat ahin
kipapi umtahle kithang atpi umtahkhat ahi.
Rev.Kim Vaiphei (Nemneikim) : Chung gammite chanute laha Ordination masapen ahin kipapi
umtahle kithang atpi um tahkhat chu ahi.
HL.SINGSON : ( Henlun) Ngailut umtahle pamaitah Nagaland MLA khat anahin akholjin naa
Car accident atoh in alellou vangin khonungteng phamonte tia hospitalla ache nalamin ahungthi
lotan, ama ahungthia kipatnin ama anadei lou jinghochu ahung lolhing lheh taovin nampi
dinmun jong asetul tullin tuhin Nagaland na Chunggam mite khochenle inchen akikhai sangtai.
Jaangpu Kipgen: Khokhat hi akichaodoh diu ajah a kipatnin Jaangpu chu analung gimlheh e,
hichenile hichethu chung changa kipatchun amopohna hilouva kisalel jouse chu Jaangpu
lunggim ahungkiti panin tulangin akihaman lhehtai.Leiset chunga scientific lang hihen ipilang
hijongleh thilloupi tahtah hingeldohle hinboldoh jousehi Jaangpu banga koima ngansena
umlouva kisalella hinboldoh jengseh ahi bouve.
Thangminlen Kipgen: Manipur chung gam mite MLA kaidohho laha power neikha loupen
ahivangin tunigeija ulenao awgin daanin akitah penle taang guolla mi khohsahle khoto penin
akiseije.
Ngamthang Haokip: Manipur Chunggam mite MLA kaidoh-holaha mivaang phapen power
neijingpen ahin, chule kihoupi nomtahle kiletsahlouhel achung chuona ahuongphal penle
agamsung semtam penin mipi laha hin akiseije.
Manipur state Assembly member kaidohkha Chunggam chapateho lahahin tunigeijadin
Pu.Thangminlen Kipgenle Pu.Ngamthang Haokiphi anam mipite lunglhai napenle seiphat penin
akilang kipapi aumlhone.

THAGUM HAATNA NEIHO


( Possessed extra Ordinary Physical Strength )
Kaap khobung Valte : 1st world war lai chu ahatlaitah anahin,ahinkho vang asaopon hinlah
athagum haatdanhi Lamka khopi apat Silchar khopi akhun chii agachon ahung kilejie akitin,
chule sielchal naonga neikhat achal lhingset khat khaovin akhitnun ato ajepmun ahalhaipet tah
in khaova chu anung saaleh sielchal chu ama komah ahung nungchuh jenge akitin, chuleh sapte
sepai 20 toh khao akiloito uleh amaan anop tah in akaipheng jenge akiti. Juchasa aneh a kona
jaan khatna khang dohlotjeng ahi akitin, amahi eiholah a hetbai lamin seileohen Zou tribe
sungmi ahi.
Thokhuol Kipgen: 16th Century lang mi ahin,porang le luongpawn kikah a Mom rangkham kiti
kolkah khatchu thuhtah aumin lukop ilelhah jongleh huuijin ahinle muttou jeng vetngam hilou

kolkah khat ahin amaan achop khupmin ahung lechop kitne, chule humpi nupa khatnin asielpi
nucha anehlhon jeh in athatne. Atha daanchu avetnuleh khat alu aleng mangin khatchu alu achip
dehe hichu amu dung juijun khatchu thingphung ajepnaleh alu lengmang jenga khatchu
toljepna a anei danin amuuve chuleh mihat hina a kumsehle kai ananehji ahijeh in aloipa
Laithang Haokip chun khat veibeh nahaat kaihi kei nei kidonsah in atile, gakidontan atijeha
ama dinga aga kidon ahin kaobel khat ahinpokhan ama inna akilhut ahibou vin Laithang chu
midanghon Kipgen pa Kaobel kipohpa atiuleh khonunga Kipgen hojoh kaobel podanin ahung
kiseidohtai ajehchu tax chu Kipgenpa mina kidong ahijeh ahi.
Vumjavung Kipgen: Aminlhem Vung kang akitin Pakang jong akiti, ama jonghi alim amel
danglam tahtaha khel lelethei anahin athagum jong athi kuon geijin koima athajou anaum poi.
Anaoteho lah a aguol hon apaijoulou cheh mithumin amachu adin jangpet sah uvin adop muleh
adomkang joupouve. Akhutchal jung teni in abungbun akitung jangpet nin Imphal
Khwairamban keithel khu thumvei gangchellin avelle.Humpi in gamlah a adellin ahile amajong
halhaijin alhaijin suonchieng phung chunga achopdohle humpin ada lhatai.Alim amelchu
kidang tahle mielsetah a aki khielsah tengle British armyho geijin ajaamjiuve tin
anakiseije.Chule hitabang thil vet sahna ananeina a hin British armyho khatnin double berrel
khatnin ana chaangin ahileh akallin amoh bolbol nomtapoi.
Sehjapao Singsit: Amajonghi chung gam thusimma thagum haatna anakisei laha khat anahin
tua gahsei dinga Mizoram langa mihatna anakisei Vaanapa kitipa hitoh anakidella amahi haatjo
anahin hinlah amahi achangseh ahijeh in Vaanapa chu ahatmoding phatnin aloihon akitho
piuvin Sehjapao chu anavolhuvin kawllah ana lehlha taove akiti. Ahaat jopachu anathitai.
Tongkhogin Kipgen (special sentence) : K. Ex. Military Colony a School abol laitah in KNF
(MC) ho khutnah anathi khatai. Amahi keidinga kapi insung mite kapute ahin amao insung
numei keiju insunga kalah uhi tampi ahitai. Kapu Tongkhogin thijeh hin keima insunga kapa le
ka uteni nupa athilo lhontai. Iti dana chuti theija ham? Kapahi nampi khonung ding khohsah
behseh jalla revolutionary movement body hinsem doh pachu anahi. Mn.Nehlun damlai japat
ichan geija thukhoh umjongleh pangthei cheh dingin suon umdomcheh hi nampi khankhoding
khohsah najalla itobang tohmun din munin umjongleo adalhah uva administrative bodykhat
asotkhom diuva ana gonchu kapu Tongkhogin jonghi ami hinahi mi nasatah ahilou vanga
anatoh ahin dalhah a ahung lutleh amachal theina ding lampi umdan anahin hichejeh achu
kapachu ama hitoh kihoujing lhona ahin, hinlah ageltuoh hochun Tongkhogin hi hitihin kibolleh
P.K. chunga pohgih lentah hung chuntin athilgon hohi ama khangsunga lolhing louding ahitai
tihi anahin, hiche dungjuija chu policy makerhon abollu ahi.
Kapu Tongkhogin jongchun insung hin dalhahding ati laitah ahitan achunga thu chutia ahungso
phatnin kapa jongchun atohgon jouse pamai asahtoh kaputeo ahijeh a a itle alainat toh haam
nomlou pao nomlou khopma aum laitah in policy makerho thilgon chuto kitoh chetnin
thinathuchu ama ahung king ohtai. Asungthu helouho dinga ama aki ngoh chu dihdeljeng
ahitai. Hiche thinathu jeh hin amao insung langle keiju insu ngahin lungel kiseitona aumtapon,
hichethuhi tia kihou limnathei himhim amao insunga jong um theitalou keiju insungajong
umthei talou banah policy maker hochun atoh dingseo abana agon hou geichun atoh chaibe
taove.

Hichu akihenan alonaje aum tapoi. Ajehchu itilama ahungkibol dingchu gah hetdohthei
ahitahlou jehchun. Kapale ka uteni chunga thilsoh dingchu anidan mongmong kahetlou vangun
kahetsao ahitai foreign mission board khatnin agonuchu akihenan itilama ahung kibol dingchu
koimacha ageldoh thei ka um pouve. Hiche chu kaki houlimpi khah lou hellu foreign mission
natoh ahin chule amaho thilgon hinboldoh dinga anganseo pachu MC holah a umkhat ahi.
Movement douho chu lolhinga ahitai, tukhanga dingachu anoinunga kahitaove.
Tua political dinmun neilouhella iumuhi itidana adeijoh theijuham kadatmo lheh e, achuti
ngaalleh political movement hi bollouva, ngaicha louva umthei ihinah uvem ? ipichu hitaleh
keimachu avangsen atum min kakigel dehpoi ajehchu political idiology chu nopleda thu ahipon
adoltah a ituhthei kahseova koi hijongleohen ipi kon ahinto bedingchu achamma lha ahin
movement kibolnathu jouse a vaan noi gamjouse a soh ngaimong ahijoh kenvang kahetheme.
Kapachu kalung aselheh e, ajehchu upa ginchat um tampi ima gelphalou umta jongleh
khangthah gamlenam ngailuchu anatam thouvin amakomah ahungjiovin hepa imacha hepha
louho jeh in thase hihbeh in tua upa phabephole elected memberho thuseile alungput nuhi
ijopleh imacha gamlenam thujong aumpoi, nangin nagel khoh behseh jeh a nanabolla hichan
jong kipha ahitan nakamsung beh in tongnalaijin natha in ajoloujong kahenaove tia mitlhi
longleova ana houlim jiochu ana voujang natpiji lheh chu kanahei.
Insung mitehon asungthu kahet sohkei loujeh uvin tuni geijin akihouto jejong kahehih laijuve.
Hethemcheh leoveng iti kaki lainatpito tadiuvem. Mihem mitmu dingin akithat tote kahitaovin
lungthim themho dawija chutia ka umkhah u ahitai. Kenvang asungthu umjehi kahetjeh in
ichangeija lungnat nathu ahitah vangin phamo salheh jongleng keiho kikah a dingin lungput
kigamlatna kaneichompoi. Alang langa mithatna panghojong amaho lungthima kon ahipon,
amahon amahlam ahung umdoh theina dinga chubou abolhon anabollu ahibouvin, ka insung
miho thinadinga khut lamho jengjong athem mopoi kahe theme. Abon chaovin kangaidame,
abolluhi ahetlou hellu ahi kahetjeh in,hetloujeh a abolkhel chungu vahin Pathenin jong
ngaidamuhen. Ajehchu keiju khanghi midinga setna bolle phulah boljong kangai nao ahipoi.
Kapate lah a alhumpenpa kapa neo Semlun jong chuti tobang mama in anathi in hinla kapu
kapateho khanga patnin phulah kitihi keiju insung dinga angai ahipon, ibolnomleh thilphabou
bolding thilse a lungletha suhlut-hi kangainao ahipoi. Ipichu hitaleh ka insung miho hitia un
natural death ho jousehi lungmong tah a Christa a hinkho thah aneinao testimony aseinao
kamit tah a kamu sohkei jeh in kalung among lheh e. Amaho hinkhohi lungset umle manlutah
ahicheh jeh a kenjong amahocheng ka ngailutna vetsahna a gentheina seijoulou puma hiche
lekha buhi nampi lungsunga veiden na nampi khonung khankho a dinga thilpha chom ahithei
khatle tia kahinbol ahi.
TAHSANDET : Jesu Christa a tahsan na kona lamvai nadin Satannin tanglouvin
atongjinge.Ajehchu Pathen gamloupitah lhundingchu Satanin athangsetpi behseh jeh in
tanglouvin akisalel jinge. Satanin mihem alhepdinghi Pathenin ajahdapoi. Hijeha hi
Diabolchun keipi kitum banga koi kavallhum theidem tia hollea vahle ahin atahsan saho
lungthim geija amanchaha tahsanna a kona apullhah nadiuvin choldo louvin atonge.Cross
pella lamvaina dingin jong atahsan louho lahkeo hilouvin atahsanho lah ajong alhacha ding
tampi alheng doh jinge.

Seijuiho khanglai jongchun Houbung ana umtan chucheho lah jenga jongchun mipi analam
kaiho lah ajong satanin ana lhendoha ana manchah aumjinge. Rome arena mun nachun
atahsan houbung miho tampi chu cross a kikhai abungbu avai pheija, chule humpito
akidelsahu, mipi vetnom nomdinga abollai tah uvinjong houbung lamkailen Crispa kitipa
jongchu cross chunga akikhai petchun ahinsamin tunin Pakai Jesu amatah vankot ahin hona
eiho lamto dinga ahung kondoh kamui hijehchun nachonset nao ngaidama aumna dingin
nachon setnao phongunlang taovun ahintitan ahileh mitheng Paulchu alah uvachu ana umpet
ahikhaan ahin phohpai jengin, vo Crispa nangman miteho tahsan jalla thina luigal kaiding
kuontah hin mipi lungthim sunoh phah hih in, min Christa dinga ahinna petaa chonset
ngaidamna atuma umnalaiham tin ahinphoh jengin, hitabang laitah kisan geija mihem tahsan na
thudolla alamvai nahlai thei nading geija kineppi umpen hou vaipopa Christa jalla gim thohpet
khat kamsung geija satanin ahin manchah nahlai ahi. Tunjong suon umtah hole kineppi
umtahtah-ho satanin amanchahsa aumbanga umjing ding michonsehole Pathendang houho laha
Pathenin alhachading akoudoh a alhendohji banga phatseha alhendoh kit jingding
ahijinge.Ajehchu Pathen loupina ichannuhi satanchu thangthiip behseh jenga ahi.Chule
tukhanga suhmil louhel ding chu namkhat dinga kipe Hou aumin mijouse dinga kipe Hou
aumkitne. Pathen chun Abraham henga chun nanga kona thusom,danthu chule Isreal katundoh
ding ahi atipoi, nanga kona chitin namtin phattheina changding atijoh ahibouve ajehchu Pathen
thilgonchu vannoi chitinle namtinin Christa jalla huhingna amu diuchu ahi
Adam thisangui chu abeipoi Noah hi ahipeh in Noah chatehi mithum ahiuvin Shem,Ham chule
Japhet ahiuvin eihohi Japhet chilhah joh ihiuve. Vaan noija Hou thudol lahin Shem chilhahtehi
Pathenin analhenge Judaism akitileh Abraham chu abulpi ahin hichu 2000 BC ahin,chule vaan
noija hou alenna kihe adang dangho hungkondoh nahi Shem chilhah lah a Arpacshad nakon
ahin, mipi hetna abulpiuchu Zoroaster ahin hichu 1800 BC a hungkipan ahi.Hindusm sese
jonghi hichepa akona jengseh ahiuve.Zoroaster houvakona hungdoh sesehi thilha kitilang
jepmin achen ahi. Abrahama konin Islamle Judaism chule Christianity ahungdohe. Amaho
jouse masangin Indawi chu ana umtai.Noah in Pathen henga maicham anasem jouvapatnin
Pathenin mipale mi Uupa hohi amakhel bangin anakoijin mit mutheja Pathenin ama geldoh
theina dingin anangansei. Hijehchun Noah injong achatechu phatthei aboh in Jacob minjong
achatechu phatthei anaboh in ahi.Hiche jouva kipatna athua Pathen anahou vuchu Abraham
khang geijin anahouvun hichu Indoichu ahung hipehe.Indoijin Pathen bou ana lhaijin thilha
anadeipoi vopjong ana kivop pipoi.Jacoble a insungmite Igypt gama alutnuchu 1600 BC ahin
ahungdoh uchu 1270 BC ahi chubana daanthule thusom hungkipeh chu 1235 BC ahin chutichu
ahileh Chunggam mite khulla kona chunggam hungdohchu 2200 BC ahitan Abraham khang
masang kum 200 val ahitai. Aryan @ Hindustanho vanghi Shem chilhah ahiuvin Israelte tohin
chikhat inkuonkhat ahiuve.Kumle phat hohi ivetle ahitheipon, chubana chiilenam thudolla
ivetjongle ahitheipoi.Tukhangin Chung gam mitehi Jews @ Isreal chigui dinga kitahsan jallin
Judaismma luutle chieptan bol aume, hiche thuhi ihina kiholkhiel jeh ahi.Judaism kajopjoh ahi
tijong uminte hinla Judaism jongchu Israelho dingabon hinna ahilouleh chidang,nam dangho
dinga ipi angaina umam ajehchu Pathen thilgonchu ahinan ahinla achamkim dinga anabol
ahipon acham kimle abulhing ahungkaha dingabou anati ahin, Daanthu chu Adam chonset
jeha mijouse thidinga um ahi hetdohna dingabou kipe ahi chutichu ahijehachu Daan thuchu
hinna hijolouva thiding umsa kahi tina, hetdohna nadinga bouchu kipe ahi.Hiche dungjui jachu
Pathenin athilgon anunung pachu aphudetna amasapa chu alahdoh ahitai (Heb:10:9).

Phat kipeh dungjuija chule Pathen thilgon dungjuija Israelteding jengajong adoikhat aumvanga
Lhagao hinna thudol la phachuom ahidehpon chule thajong aneilou ahibana Jesu Christa
khangjouva Pathenin alahdohkit ahitan Israelte ding jengajong tuhi akisim loukhang ahi, Pathen
tahsan thudolla chu thisanin Isreal kihihen kihihih jongle vangam lutna dinga Pathenin chitin
namtin dinga atunle thaneina lhingset apehchu Jesu Christa bouchu ahi.Ajehchu Abraham le
Mosi jengjong chu Jesu Christa mihuhingnaa konabou hinna aneilhon ahi tia Bible chun asei
ahi.Ama tahsana sangho chunga Pathen chu lung lhaija atahsan louho chungachu lunghang
dingbou ahitai. Akhoh penchu tonsot hinkemlou chubou ahin hichu chitin namtin dinga
alolhing penle acham kimpen dinga Jesu Christa chu Pathenin atun ahitai.Achainan koima
Judaisma kona sohcha aumpoi, Abraham minla anitpon Mosi inla anitpon amanijong atahsan
nalhon bou kisima chule Jesu Christa lhagao huhingna a jaolhona ahibouve.Jesu chun keima
Abraham masanga umsa kahitai keima nikho muding atupmin amutai anati. Chubanin Pathen
hin Israelte bouchu anachinhoi ahipoi.Chunggam miten Indoi hinkiching chu Noah in
Maichaam asemjouva taanglouva amite laha hungchepeh maichaam chu hunghipeh ahi.20001800 BC langin Abrahamle Zoroaster lakonin Houthu athah in van noijah ahung
umdohkitne.E.G. Noah tuisanglet chu 2349 BC ahin,Babel paocheh chu 2247 BC ahi.Abraham
chu 2032-1857 mi ahin Sodom khopi kihalchu 1898 BC ahi.Jona Nineveh khopia achechu 862
BC ahin Nineveh khopi kisuhmangchu 612 BC ahi.Isac chu 1892-1732BC mi anahi. Jacobchu
1800-1689 BC mi ahi.Joshep chu 1745-1635 BC mi ahi.Israel @ Jacob le ainsung mite jouse
Igypt gama alutnule ahungdoh uchu 1600-1270 BC ahi.David lengpan Israel le Juda agopkhon
chu 1000 BC ahi.The Great Wall of China kisemkhu 221 BC-618 AD sunghi ahn kum 839
luutna kisem ahi.Chubanin Chunggam mite khuulkon thua Chunggam hunglhunhi 2200 BC
ahin Babel paocheh joutil ahitai.Ahungdohnao Khuul kitia kiseichu Kailash le Kunlun
Mountain range huop sung ahinjawtnao kiseina ahi.Chubanna Noah chapate mithum hoakonin
2249 BC kumapat nin suonlepah punjal ahung kipanne.Amaho mithum laha Chunggam mitehi
Japhet chilhahte ihiuve.Japhet chate laha Magog kitipa chilhah ihikitnun Magog chate laha
Sinim chilhah ihung hiuvin ama insungkaija Chongthupa Insungmite ihiove.Tua Mongolia le
China gamsungkhu ana lhatlenao ahin Laos gamlang geija ana lam lhaova ahi 1500 BC
kumlanga tuitobit jeha hungtou kitloi uma achepheiloi jongchu umah ahiuvin, Chunggam
mitehi 800 BC in Kabaw Valley apat tu Manipur la Pallen nakhun akicheng luutne,hichi masang
chun kum 130 velhi Kabo Valley @ Kaang maangphai jakhun anachenguve.India gamsung
ngajong Dravi dianho bantaha achenglut masate ahiuve.Noah descendent map khu velechun
Sinim suonle pahho chenna gamkuolho kimunte.
MILOUPI PHABEP HO :
Alexander the great

: 356-323BC

Aristotle : 386-322 BC
Abraham Lincoln
Adolf Hitler : 1889-1945
Aurangzeb : 1618-1707

: 1809 -1865

George washington : 1732-1799


Cristopher Columbus : 1451-1506
Chiengkaishek : 1887-1975
Guru Nanak : 1469- 1538
Indira Gandhi : 1917-1984 Jawaharlal Nehru : 1889-1964
Mao Tse Tung : 1893-1976
MK Gandhi : 1869-1948
Mahmad Prophet : 570-632
Queen Victoria : 1819-1901
Rabindra Nath Tagore : 1861-1941
Rajendra Prasad : 1884-1963
Socrates : 470-399
Vascoda Gama : 1460-1520
Rajiv Gandhi : 1944-1991
Pope John Paul II : 1920-2005
STATES OF INDIA AND ITS DATE OF FORMATION
Andra Pradesh : 1.10.1953 Arunachal Pradesh : 20.2.1987
Assam : 26.1.1950
Bihar : 15.8.1947
Chhatisgarh : 1.11.2000
Goa : 30.5.1987
Gujarat : 1.5.1960

Haryana : 1.11.1966
Himachal Pradesh : 25.1.1971
Tripura : 21.1.1972
J&K : 26.10.1947
Uttranchal : 9.11.2000
Jharkhand : 5.11.2000 Karnataka : 15.8.1947
Kerela : 1.11.1956
Tamilnadu : 15.8.1947
Madya Pradesh : 1.11.1956
Sikim : 16.5.1975
Maharastra : 1.5.1960
Rajasthan : 1.11.1956
Manipur : 21.1.1972
Punjab : 15.8.1947
Maghalaya : 2.4.1970
Orissa : 15.8.1947
Mizoram : 20.2.1986
Nagaland : 1.12.1963

PANORAMA
Countries

& Date of formation

Afghanistan

: 19.8.1919(Islam)

Albania

: 28.11.1912(Islam)

Algeria

: 5.6.1962 (Islam)

Angola

: 1.11.1975 Indchr

Antigua &
Barbuda : 1.1198(christian)
Argentina : 9.7.1816(chri)
Armania : 21.9.1991(chris)
Australia : 1.1.1901(christ)
Austria : 1156 (christian) Azerbaijan : 30.8.1991(Islam)
Bahams : 10.7.1973 chris)
Bahrain : 15.8.1971(Islam)
Bangladesh : 16.12.1971(Islam
Barbados : 30.11.1966(cht.)
Belarus : 5.8.1991(christi)
Belgium : 4.10.1830 (chri)
Belize

: 21.9.1981(chri)

Benin : 1.8.1960 (mixed)


Bhutan : 8.8.1949 (budst)
Bolivia : 6.8.1825(chri)
Bosmia
Harzegovina : 1.3.1992(mixed)
Botswana : 30.9.1966 (christ)

Brazil : 7.9.1822(christ)
Brunei : 1.1.1984 (mixed)
Bulgaria : 3.3.1878(ortho)
Burkina Faso : 5.8.1960.(mixed)
Burundi : 1.7.1962(christ)
Cambodia : 9.11.1953.(budh)
Cameron : 1.1.1960(cht.Isla)
Chad : 11.8.1960 (christ
Canada : 1.7.1867 (christ
C.African Rep : 13.8.1960(cht.)
Cape Verde : 5.7.1975(cht, Islam)
Chile : 18.9.1810 (cht.)
China

: 221BC/1.10.1949

Colombia : 20.7.1810(cht.)
Comoros : 6.7.1975(islam)
Hongkong : 20.7.1997 (budhism)
Conggo :

15.8.1960 (cht.mix)

D.R.of Conggo : 30.6.1960(cht.)


Cote Divoire : 7.81960(mixed)
Costarica : 15.9.1821(cht.)
Cuba : 20.5.1902(cht.)
Crotia : 25.6.1991(cht.) Czech

Republic : 1.1.1993(mixed)
Cyprus : 16.8.1060 (gr-oth)
Denmark : 1000.AD (cht.)
Djibouti : 27.6.1977(mus.)
Dominica : 3.11.1978(cht.)
Dominican
Republic : 27.2.1844(cht.)
Eastimor : 20.5.2002.(cht.)
Equador : 24.5.1822.(cht.)
Egypt : 28.2.1922.(mus.)
El-salvador : 15.9.1821(cht.)
Equatorial Guinea : 12.10.1968(cht.)
Eritrea : 2.5.1993(mus.cht.)
Estonia : 20.8.1991 (cht.)
Etheopia : BC (mixed)
Fiji : 10.10.1970 (cht.)
Finland : 6.12.1917(cht.)
France : 486 (cht.)
Gabon : 17.8.1960(cht
Animis Gambia : 18.2.1965(mus.)
Guyana :

26.5.1966ch.hdu.

Georgia : 9.4.1991(mixed)

Germany : 3.10.1990(cht.)
Ghana : 6.3.1957(cht.)
Greece : 1829 (cht.)
Grenada : 7.2.1974(cht.)
Guate Mala : 15.9.1821(mixed
Guinea : 2.10.1958(mus.)
Guinea Bissau : 24.9.1973(mixed)
Hungary : 1001(cht.)
Haiti : 1.1.1804 (cht.)
Honduras : 15.9.1821.(cht.)
Ice-land : 17.6.1844(cht)
Italy : 17.3.1861(cht.)
India : 5.8.1947.(hindu)
Indonesia : 17.8.1945(mus.)
Iran : 1..4.1979(mus.)
Iraq : 3.10.1932(mus.)
Ireland : l6.12.1921(cht.) Isreal : 14.5.1948 (jewish)
Jamaica : 6.8.1962(cht.)
Jordan : 25.5.1946(mus.)
Japan : 60BC (budhism)
Kirgystan : 31.8.1991(mus.)
Kazaksthan : 16.12.1991(mix

Kenya : 12,12,1963(cht.)
Kiribati : 12.7.1979(cht.)
Korea N : 15.8.1945(mix.)
Korea S : 15.8.1945(bud.ch
Kuwait : 19.6.1961(mus.)
Laos : 19.6.1949(bud.) Libya : 24.12.1951(mus.)
Latvia : 21.8.1991(cht.)
Lebanon : 22.11.1943.(mus.)
Lisotho : 4.10.1966.(cht.) Liberia : 26.7.1947(mix.)
Luxembourg : 1839 (cht.)
Malaysia : 31.8.1957 (mix)
Macedonia : 8.9.1991(mix)
Mali

: 22.9.1960 (muslim)

Maldives : 26.7.1965(mus.)
Marshall Islands : 1.10.1986(christian)
Malta

: 21.9.1964(christian)

Mauritius : 12.3.1968 (Hnd&chris)


Mauritania : 28.11.1960(muslim) Micronesia : 3,11,1986(christian)
Mexico

: 24.9.1821(christian)

Monaco : 1419(cht.)
Moldova : 7.8.1991(orthod)
Montenegro : 3.6.2006(mix.)

Mongolia : 11.7.1921(budhist)
Mozambique : 25.6.1975(mix)
Moroco : 2.3.1956(mus.)
Myanmar : 4.1.1948(bud.)
Namibia

: 6.3.1991(chri)

Netherlands : 1579 (mix.)


Nepal : 1768(hindu)
Nigeria : 1960(mus.cht.)
New Zealand : 29.9.1907(cht.)
Norway : 7.6.1905(cht.)
Pakistan : 14.8.1947(mus.)
Poland : 11.11.1918(cht.)
Palestine : 15.11.1988(mus)
Peru : 28.7.1821(cht.)
Philipine : 12.6.1898(cht.)
Portugal : 1143(cht.)
Russia : 24.8.1991(mix.)
Syria : 17.4.1946(mus)
Serbia : 27.4.1992(mix)
Singapore : 9.8.1965(mix.)
Slovakia : 1.1.1993(cht.)
Slovenia : 25.6.1991(cht

Solomon Island : 7.6.1978(cht.)


Somalia : 1.7.1960(mus)
S.Africa : 31.5.1910(cht)
Spain : 1492(cht.)
Sri Lanka : 4.2.1948.(bud
Sudan : 1.1.1956 (Mus
Lucia

: 22.2.1979 (cht Swaziland : 6.9.1968.(cht.)

Sweden : 5.6.1523(cht.)
Switzerland : 4.8.1291.(cht.)
Tanzania : 26.4.1964(mix.)
Thailand : 1238(bud)
Turkey : 9,10.1923 (mus
U A E : 2.12.1971(mus.)
U.K : 1284(cht.)
US. : 4.7.1776(cht.)
Uruguay : 25.8.1925(cht
Vatican City : 11.2.1929(cht.)
Vietnam : 2.9.1945 (mix.
Venezuela : 5.7.1811(cht.)
Zambia : 24.10.1964(cht
Zimbabwe : 14.4.1980(cht.)
Evergreen leaders of the land:

1. George Washington.
2.MK. Gandhi.
3.Mao Zedong

BUNG-II
33--1700
MANIPUR LENGGAM THUDOL
Traditional,Folk Tale & History
Tu Manipur gamhi abonin amin ana umpoi amasapenin tua phaicham sungkhu kongjangphai
anakitin abanin Leng inn hopsung khu Kangla ahungkitin phaicham sese khu kanglei ahungkiti
kitnin abanin Meitrabak ahungkiti kitin achaina in 1700 AD in Manipur ahung kitin tugeijin
akitinalaije.
Manipur phaicham sungahin Hindus tan Brahmin hojong tampi aban banin ahung
chenglutnuve. Gahseibai lamin phung 40 valjel ahung chenglut nuvin, ihetchet theina dinguvin
aphung minpoh hou gah veuhite.
1. Adhikari Majum

21. Laai Majum

2. Sija Majum 22. Laipubam


3. LeihaoThabam 23. Hangoibam
4. Takhen Changbam 24. HajariMajum
5. Phurailatpam 25. ManoharMajum
6. KshetriMajum 26. Mathurabasi Majum
7. Lairikjengbam 27. LaimajumAnoubam
8. GurumishraMajum 28. ChoudhuriMajum
9. Labuk tongbam 29. Goti Majum
10. Aribam 30. Anoubam

11. Samurailatpam
31. Hanjabam
12. Sanglakpam 32. Dhyandas majum
13. Hidang majum 33. Vrajabasi majum
14. Kongbrai latpam 34. Varilibam
15. Thonga tabam 35. Braja majum
16. Srimajum 36. Acharjamajum
17. Bechospati -do-

37. Kuli majum

18. Guru majum 38. A.Goswami


19. Brahmachari-do- 39. Radhakunjabasi
20. Guru aribam 40. Adhikarimajum
41. Kanouji Majum ahiuvin hicheho kalvalla jonghi umnalai ahiuve.Pangal kitihohi Bangal
kitina ahin Bangali ahiuve.Hichehohi Manipur sunga dinga agamsung mitah ahipouvin
Bengalla kona hungah ahiuve. Manipur sunga anacheng masaho agammi hisahohi chunggam
mite ahin meilheite hijongle jat alen aneo kiti ana umpon haamlepao, Custom, Culture,
nehlechah kibangchet jengseh ahibouve. Chunga kisei Ganga phaicham mihohin nisale lhathah
chilhah kahiuve atiovin ama hohi leiset chunga achen vaanguva van mi dana kigel ahiuvin
amaho tilou midanghi athenglouva agelluva athamsaole atoh khah saojong anehlou adon louvu
ahi. Hichetoh kilhona Manipur phaicham sunga meilhei Brahmin jouse khu Gangetic People
@ Aryanho ahiuve.
Khatleni kiveimi ahunglut leh Mani purgam numeiho toh ahung kichenden jiuleh Hindu
ahiojong beija ahaamle apaaojong khangnilang ahi tengleh mangji ahitan,tampipi hungho chu
chengden jongleh hindu ahina lhatheilou apao vujong lhaa vah thei talou hitabang umdan
anahijeh achu ahunglhun tilluva leinuoija chengho thongkha da taba anatiuleh khonunga
thonga tabam hung kitiuva, chuleh ahunglhun tilluva phailei buh a cheng hochu khonunga
labuk tongbam ahinpoh u ahin hitabanga hi Gangetic miho tampi Bengal, UP,Bihar, Gujarat,
Orisaa kona hunga cheng denho atam behseh phatnuva meilhei paole hindi, Bengali hi ahung
lhatkhom nao kum asot phatna kimoh chohal dehduh ahitai. Achung chonin 17th Century AD
achun Santidas kitikhat Bengali lengpa naopa khat-hi michingle thilbolthei tah khat-hi lengpa
komah ahung vahlut kitne. Santidas hi aupa lengpachu achunga lunghanga thading atileh hung
jamdoh ahin Manipur lengpa koma aumhin aupa chun chithi ahinthotnin Santidas chu anathat
teiteijin ahintile lengpala lekha simtheilou ahijeh chun Santidas mamachu asimsah le aman
adeitah a akiledoh a kanao patah ahin keimajallin ngailut tahin ana umpin kenjong nahahsat na

aumleh kapanpi ding nahi tia aseipeh phatnin lengpan athusei jouse agelkhoh peh
khatai.Chubana Santidas jongchu mi chingle lekha them ahin ama akonin lengpa chun
Hindusm ahindeitan Manipur chu 17th Century AD chun Hindu leng gam ahung hidohtai.
Hiche khangahin lengpan jithahkhat miji alahpeh khat aumin amanuchu mihoitah
chunggammite chanu Chothete lah a Thao kiti phungpite ahin ajipan Rani title apehloujeh in
Bangali khattoh chapa khat ahin neilhonin amachu Pamhaiba lengpachu ahunghitai ama
chiguija konahi RK kitihohi hungkiseipan ahin ahung chetou peh in Budhachandra geichu
ahung hitai akisei Chothe numeinu minchu Chaipi akitin leng inn nachun Ningthin Chaibi
atiuve.Hichea konhin Brahminho dingin houthu le chendan lampi ahungdet chehcheh pantan
tulang dehdeh hin Brahmin meilhei hokhun agammi meilhei hokhu meilhei maimaijin agellun
amaho johbou akigelsang jotaove. Tampi hung chenglut jeh uvin agam mi meilhei numei
akichen piuvin,phat ahungsot phatnin Brahminho ahiovin meilheiho ahiovin chule Bangaliho
ahiuvin apaovuchu akehkhat aki mansah cheh taovin akehkhat sanga lhomjo akikoicheh
uvinLpan nading jouse aRapansah un R pan nadinga Lapan sah uvin Tpanna dinga
Dapansah un abungbu avaiphei akaleh akalouvin apaovu achuhsah uvin kum 300 tabang
ahung hijou phatna tua kithopahi hungsohdoh bepma ahi. Tua Sekta atiu jongkhu Imphalla
konin 10 Km dona adung langa kijui kholen khat uminte. Hiche jongchu Indo Aryan pao ahin
nelphai tina ahi. Ithoi, Iril, Ijei, Irang, Ichai tia kisah hojouse jonghi Indo Bangali paova kisah
jengseh ahitai.
Chubanin eimiho seidanle kihoulim naa kijadanin meilheiho khun Bazar paova eikikou piule
akihenan amahole amaho Konnung paova ahung kihou tenguleh akihethei ji tapoi itiuve. Adih
thouve asungthu ihahet loujehu ahi. Eihojong Kom, Simte, Khoipu, Chothe Gangte, Hmar,
Thadou ikimuto tenguleh naaljetna ikihou tenguleh amahon jong hepouvinte. Hoijoh ahin
asungguh thu aumchehe.Hitabang machun Burmiste jongkhu tilla chunggamite hitoh paohi
thakhat tabang anahin tun Hindi paotoh akihaltan Manipurgam sangin akhohjoi.
Tua meilheijem ahinpoh dohu jongkhu akiphasah naopen hinte. Hiche khu kagah gelleh
khantouna lekha kisim nasa gama hung kondoh ihi sohkeijuve tichu akilange.Tua American
native people ho Red Indian kitiho jongkhu hichegam agalhunukhu Meilheite Manipur gam
ahunglhunnu phaatlaihitoh thakhatbep kitohbep dingin akiseije amahochu Kuonga (boat)
gakitollut nuvin akiseijin,hitabangma a chu Australiia jongkhu galhungkitnu ahiuvin hicheho
jousejonghi Eastern Asia mijengseh ahiuve.Hijehchun Manipur phaicham lengkhang kum 300
tabang geihi BC 200 vellanga patna tua Imphalla meilhei pao akitho sohkei bangahi chungam
mite paohi paolen pena ana kimang ahi. Koi ihiuvin kikhen na phat asotjepma chule ichele ivale
jallun chuleh amunpoh jeh in ipaovuhi akimansah aumin midang pao kilalut jong aum sohkeije
2200 BC pao aumin 1500 BC lang paojong aume.Chuleh 500 BC-paojong aumin 33 AD -1000
AD paojong aume. 1000.AD-1700 AD paojong aumin, aban kitnin Pathen hou jong
chutabangma ahikitne.
Tun atamjohi Christian ihigam taovin chule ihou masahu Indoi jongchu middle east langa
mama ahikitne. Hiche hou jeha pumkhat hina jalla Christian honjong Bible sunga minho
imannom bangun melheite jongkhun Hindu ajopjeh un gangetic miho min kisahnomna hung
dohkha ahitai. Ahinlah hichehin Political identity manthahna asoe ajehchu nampi dinga
customle culture neilou ahinachu avetsah ahin, national identity dinga manthahna lentah ahisah

thuhi geldoh a haamlepao chule min kisah thua hi chihthei angaije khonungding gelpha louva
motchuon kitihi imalam jousea eima dinga khonunga kipalna bou ahi.
Abrahamhi Chunggam mite customin kiseileh tahsa thua pendollin sating kingahnapen pachu
ahung hipehe Hou thudollin. Chubanin leiset mihem hindan ngai mahi ivetleh mihem alhom
hohin mihem atamho paohi achama alahjeng ahin Assamiste jongkhun tillin anahaat jeh uvin
ana lengchangu jongle mihem chu lhom chabou anahijeh un kumlelha ahungsot behseh phatnin
UP ,Bihar, Bengal, Orisa kiti mitamhon aum kimveljeh uvin amaho pao kitipa mongchu umthei
lou ahitai.Nagaland khopi Kohima a jongkhun Nagamis ativangun Assamis le Nepalipao kihal
athotaove.Hibangchun tunjong Manipur phaicham naija umho khu koite hijongle phaicham
miho pao khutoh ahalpol betbut gamtaovin hitiho khun kum 1000 jouteng pao kiti neita ponte.I
chihthei louvuleh kum ahung chesao tengleh phaicham miho pao ibonuva ihin thosoh diuvin
aume. Sadar Hills Manipur gama chunggamite hojong Nepalihotoh achenhal phatnun Nepalipao
tampi alataove.
Manipur sunga lengam hung umpat danjong seithau hite. Pakhangba kitipahi Manipur thusima
dingin leng masapenin akiseijin chule lengmun ahinlo kumhi 33 AD ahi. Amahi Poireiton kitipa
hitoh leng chang ding anakichu lhona ahin Pakhang ba in ajophatna lengmun changah ahitai.
Lengmun kichuteni hi inkuonkhat ahilhon bouve.Abanin Pakhangba lengpa minhi ahikitleh
apa kihetpa tina a anakisei ahin ama mindih mongjong koiman ahetapoi tin meilheite
thusimchun aseije hinla Guite kiti bangin ama jonghi vaanna kona penga daanin Thangvan tin
amin anasah uve. Ajehchu ama pendanhi nungah melhoi tahkhat ana umin, aminjong chu
Lenghoi anakitin meilhei tenvang Nong maidenga anatiove. Thusim machun amanuhi guulpi
khattoh akideijin midang mudingin guul ahin amanu muding chun gollhang melhoitah ahi tin
akiseije. Lenghoi chun nao ahin vopmin chapa hoitah khat ahin neitai.
Ahung kichepthei phatnin agolhotoh akichem jiovin ahileh agolhon pabeipa atijiuleh ajahchaji
in nikhat anu koma aseileh anuchun hilang dawplanga khun chelechun Guulpi khat ana umintin
amachu napa ahi kicha hihbehin tin aseipeh in ahileh amajong chu kicha louhellin alollah
amanin hepa atijengleh mihem ahung kisoh in hichun achapa chu thu hihen, ipi hileh mihem
dinga khoh jousechu ahiltai akiti.Ahung letdoh phatnin apa akona ahetnale athepnaho chu ahin
mangcha pantan hiche dungjui chun chenna munding thua ahtui sandin agotai. Amasan
Langthabal muna abolleh ahoipon, phaipitol langah ahtui asaankit nin ahileh ahoi phatnin
hitichun tua Kangla kiti laijakhun inn ahin satai atillachu Moirang munakhu ana lengchangpan
ahibouve.Lengmun ahinlo jouvahin chomkhat sungin phaicham sunga chengho phungpi hochun
kisem dohding jengseh aseitaovin ahile amanjong amaho phungpi dungjui cheh in thalhingset
nin asem dohtai.
Hiche phungpi leng inpi akona kisemdoh hochu akhopiole achennao Khomin jousechu jongchu
abonna kanglei anakiti sohkei juvah ahi. Leng inpia kona kisemdoh cheh phungpi hochu abonin
phungpi 9th in asimuvin haamlepao custom & culture jong koima thaneina noija umlou
chamlhat taha lengamkhat banga umcheh ahitaove.Hijehchun Manipur phaicham sung sese
khu Kanglei 9th chen nagam anatiuvin chule amaho kah a gamgi jong ana umcheh ahi. Hijeh
achu kangla akiti tengleh leng inpilui hopsung khu kiseina ahin, Kanglei akiti tengleh Manipur
lailung phaicham sungsekhu kiseina ahi. Tilchun akisei masa bangchun Lengpa gamhi
neochabou anahin Khagemba lengpa khangachun lengneoho gamhochu achanuteu khatcheh

akichenpin olollin abonin ama lengam noijah ahinkoi gamtai. Chule lenggam khatna aumthei
tahjeh chun agam min jongchu ahinkhellin Kanglei chu Meitra bak tin ahin minvotan hichu
meitei leibak tinaa anasah ahi. Chuleh lengte khang thusim jongkhun Khagemba lengpahi
jihaopa tinjong akiseije ajehchu amahin akisei kanglei 9th lengneoho chanute khatcheh chu
ahin kichenpin agam muchu abonin ama changseh thaneina lenggamin ahinsem dohtai.
Lengtehi 33 ADa Pakhangba lengpa a kipat lengmun hinlo jousehi abonin 75 ahin achaina
penpa minchu Budha Chan-dra chu ahung hitai.Chule lengte chithengsel pachu 1709 ADa
thipa Charairongba chu akichaina ahitai.
Pakhangba lengpahin 33 AD apat 154 AD gei lengvai anapon ,amahi athivah pon avaihomlou
nungin jong phatsotpi ahing ngin insung miho chun atehsiet behseh jehchun atheinom tapouvin
ahileh hichu amanjong akihetnin chetange kanoh phahtai atin kuong khatnah akitollin Loktak
diil lailungah alhum mangtai akiti. Chule thusim asei naovachun amahi athipoi nga injong
aumin paam langah saa injong aumjing nalaije tin aseijuve. Chuleh ama banjom lengho khang
6th geiho jongchu athinao mun akihepoi lhagao ahiuve tin akiseije, ajehpenchu laltouna munle
vaihopna muna bouchu kimujia adang tengle kimujilou ahiji jeh uvachu chuti kisei ahiuve.
Chuleh anunglanga iseibanu chu jomkitnu hite. Chapangpa chu gulpi alolla amatna hepa atileh
mihem ahung kiso phatnin thukhoh jousele ijakai aseipehtai akiti. Hiche Pakhangba pendaan
thuhi kidangtah anahi. Chunggam mite sunga thuguh thusim machun Lenghoi kitinuhi
melhoitah ahin akichenpi dinga kilomlou ama insungmi khatchun avetlel jeh a anaboldoh
thilsoh ahin khonunga vaanna kuon dana aphatna langtaha aseijuva aminjong Thangvan
asahu ahi anakiti. Chule Hindustan gangetic miho laha Brahminho jongkhun nisale lhathah
akona penga kahiove atiukhu chunggam mite lah a Guitele Thangvan kiti ahungdoh tabang
ahiding tahsan aume. Chubanna Zaden kitipa chunggam mite laha Luseite kuondoh napa
jongkhu chutabang ma ahikitne, Sasan Sunga kona pengah ahi tin akiseijin asung thuchu
apendanhi akisel ahi tina ahijoi. Hitobang pendanthu hohi leiset thusimah atame. Ahinlah
asunggil ivetchetna ahileh miching hole thil bolthei ho kichepna jengseh anahijie.
Phaicham sunga phungpi 9th hochu : Mangang, Luwang, Khuman, Angom, Khaba, Nganba,
Moirang, Chenglei, Heirem ahiuvin, aning akaha phungbah ijat um jongleh hicheng sunga
kondoh cheh ahiuvin hichena konlou jousehi meilhei tahbehho hilou ahiuve.Manipur phaicham
sungakhun Chung gam mitejong tampi aume bailampena geldoh theijin Poirei kitiho jongkhu
ahiuvin chule meilheiten amaho phungpi khatnin chule abulpio penin simjongleo Moirangte
khu Chung gam mite lahajong Chongthupa gui mongmong ahibouve.Aryan holeh Bangali ho
khula thinglhanga acheng pouvin, hicheteni tilou Shan hole Burmis jong aumin adangsehi
meilheite phungpi 8th sunga jaolou jousehi chunggam mite jengbou ahiuve. Milonghohi AD
1400 langa patnin chunglangah Maogei, solangah Ukhrul gei, lhumlangah twilong vadunggei
bouva hunglut nalai ahiuve. Manipur phaichamsung thusim mahin tuisaanglet sehle mihem
tampipi athi jinge tinjong akiseije.Chule Pakhang bale Poireiton lengchan ding thua anakisaat
nalhon mun jongchu tua Kwakta lhangjep chakhat khu ahi.
Tillachu phai cham sekhu tui
ana um jeha koima anacheng nomlou ahin molchung keoseha ana chenguvah ahi.Hitiachu
Chothetehi phaichama agachenlhah uleh mijouse chun noilanga chengho anatiuva, noilangnoilang anatiuleh achaina langa noilang kitichu Moirang hung kitidoh ahitai. Amahokhu
Chotheho laha Khieng kiti alenpente holoi anahiuvin khonunga khieng kitichu khenge- kenge-

Kege ahin tidoh kitnu ahin tunvang Khieng tita louvin Kege akititaove.Khieng hohi Mizoram
langakhun Khiengte atiuvin Parpa ho jongkhu Parte atiuve.
Abankitna meilheija kigel Thangjam kitiho jongkhu Moirangte insung ahin Chothe insunga
Khieng ho insungmi ahiuvin thihkheng mi hinaa kuonna hungki seidohpan ahi amapa minchu
Kadeng anakiti. Hiche Manipur lenggam thusim mahin Chothete vaihopna khanghi Pakhangba
a kipatnin achapa Khujoi lengpa khangahin akichaitan abanin Khujoi lengpa khanga kipat aban
napa Taothingmang lengpaa kipat hin michuom jep thisanin vaai ahinpo kittai. Avellin
seikitleohen Taothingmang kiti pahi Muolpipa chapa ahin hiche Muolpi tehi chunggam mite
sunga Haokip ahiuvin Haokip laha Telngohte ahikit nuvin chule Telngohte sunga tukhanga
gahmu bailamin KBC sunga natong Rev. Paojangam Haokip te insungkhu ahiuve. Hiche
akisei Tao thingmang lengpaa kipatna 1709 kumgeija Charairongba lengpa geichu midang
thisan beihella hiche Manipur leng inpisungahi vaai ahinpohu ahunghi. Taothingmanghi
adihtah in Thangtinmang ahibouve. Chule akiseimasa Khujoi lengpahin chapa thum ana neijin
amaho anatun tahlou phatnin insung chu kidouna ahung umin Taothingmang jongchu thallin
akaapmun agilpi ahungdoh in hinla akithoidam kitnin akihou vuleh Tao thingmang din munchu
adihjoh phat nin adang hochu mun dangah acheu vin lenggam akisem kitnuve.
Chule Taotingmang pen napa haosapu Kaikholun jongchu kum 100 vaipo anahi (264--364).
Hichelai 264 AD dunga Telngohte sunga abah neokhatnin hichan geija vai anapoh theileh
Thadou khanghi alhompena 600BC masang hidin tahsan aume.Chule Aryanho jonghin Burma
gama lenggam ana phudoh uhi lenggam masapenin akiseijin aumdanhi amaho alutpat nuhi 900
BC in akiseijin chule amaho hung kipatnahi tua Ganges valley khu anahin hichelai munjong
khu amaho hunglhun masanga chunggam mitehi anacheng nguva ahitan aki hethei pen
akhominnuchu Phoituh akitin hichu jaangtel kiseina ahin phoilaha jaangtel tabang hokhu
anakehdan ahin tulaija Phoibung, Phoisan,Phoipi tia kisei tabanga ana kiminsah ahin hiche
achenao khominchu ahinkipoh uva tua kamchenga Poireiton kitidoh pahi hungsohpeh ahin
Chunggam miten Poi @ Poiho,Poite akitikitne. Tua Bangal, Bangali kitijonghi Vagal kitichu
Bagal-Bangal-Bangla-Bangladesh geija kitidoh ahunghi.Tun gahseikit leohen chunggam mite
Manipur gamsunga abullapat 33 AD- 1709 geija lengvai hinpote chu, alengtenjong asopite
hetalou, Telngohte insung geijinjong hephatalou ahi.Itih khang ahin hiche Manipur gam
sungahin midangin thaneina anatuh khapoi.Abulla Pakhangba lenga kipatnin kisimle 33 AD-1709AD geichu lengthisan mong mongchu chunggam mite thengsel ahi.
Manipur gamsunga gam minhole vadung minhohi medieval khanga lengkhang ahung hatdoh
khanga hung kisahdoh jengseh ahitan hinla gammin kisahmasa jousehi chunggam mite paova
ana sahsao jengseh ahikitne, hichu Kongjang phai, Kangla, Kanglasa, Kanglei, Kangleipak,
Pallen chule Imphalho geihi ahiuvin tun tilla anakisei bangin adihtah in akiseigam tapoi.Chule
tukhanga hin Meilheite custom & culture hohi Aryanho custom & culture lin alodim gamtai
kinjousea puonbang amanhou,thiluong kigawtho, amin kisahhou,kikounao hole kisahto naho,
bunehding tengle kisil, von kisutlha,chan duon maaija kinu, khurum jaba abollu, chule
chubana a hou geijukhu Aryanho houle custom jengseh ahitai.
Hindustan kitile Aryan popentah hohi UPho,Biharho, Guja ratho, Rajas thanho, Orisa ho
chule Panjabi hohi ahiuve. Chule India sunga Aryanho sanga chenglut masa hochu Dravidian
hole Chunggam mitehi ahin amaho jousehi mongoloid jengseh ahiuvin akalvalla mongoloid

hochu central India sunga muslim 75% hojonghi ahikitnuve. Chule mongoloid laha jonghin
alhung masa alhung nukhah aume.Chubana sanamahi kiti meilheite hou jongkhu Pakhangba
lengpa pohdoh ahi kiti jongkhu Chunggammite a ahin Pakhangba chu leng ahiphatna meilhei
tenjong ahinjop muleh Pakhangba pohdoh atiubou ahin amachun apohdoh ahipon apu apa
khanga ana housajoh ahin leng ahunghi phatna amahochun ahinjop mu ahijoi.Phaituol sunga
khun milong jong gaalhinga ana kikaijeh in milongjong phabep aumdohe, hinla kabui kitiho
vangkhu Riang ahiuve akiti. Meilhei tehin tillin paojong atum ananei pouvin chubanin custom
and culture jengjong atum ananei chompouve, Chunggam mitea chu pao, custom,culture
geijahi Chunggamitea hi ana kimang khom ahijenge.
Tukhangin Aryanho Hindu custom & culture ahamantaovin hinla Indoi @ Sanamahi
tuhdetloijong atamnalaije. Political khangin Manipur gamhi Britiste khutna aluuttai. Hichethuhi
giltaha ivetleh mihemdinga chithengtah le athenglou kikhetna aume ajehchu tillapat ana
lhukhalou gaalhatte anahin mixed blood nin vai ahinpoh phatnin lenggam alhutai.Ajehchu
chitheng hohin birthright hi ahinkho sangin angailun atuhchah in mixed blood hohin ama
dudule ama deideibou akhohsah in thina geja dindet kitihi abolnomjipoi.
SADAR HILLS
British govt. of India chun tillin Sadar kitihi geldoh injong ananei pouvin forest langhi Division
anahom khenun North forest division anatiuvin Kangpokpi hi centre anahisah un chule North
forest division chun Kohima gei anaphan noilang chu Vaithou geikhu ahikitne, aboncha chu
Sadar forest reserve jong anati kommu ahin Kangpokpi chun apoh sohkei ahi.Hiche Sadar
thuchenghi Missionary W.Petigrew chun ahinmandoh ahin ajehchu amanjong mission
natohlanga geographical estimate anei ahijehchun hiche dollachu anaseileh 23.12.1919 chun
royal proclamation dungjuijin constitution of India act tia ahungkiso dungjuijin 1920 kum chun
Manipur gamjong Sub-division ahin homun Tamenglong, Ukhrul, Churachand pur hi anahiuve.
Chomkhat jouvin 1930 apat kumthum Sub-division jouse ahin ladoh taovin Imphallah abonin
agomtaovin ahileh hill area ho dingchun ahahsa behsehtan hijeh chun thinglhang miho ahung
kiphin taovin ahileh athah in 1933 kumin ahin homtoh kitnuvin hichun CCPur, Tamenglong,
Ukhrul, Sadar ahung kiti.Hichea Sadar boundary anapeh uchu chunglanga Mao, Nisolanga
Litaan na hunglong suh Thoubal va dung, lhumlanga Twilangle Ijei gamkai geikhu ahin,
anoilangse chu Imphal pama chunglang kaisese le apang chinna kigolsuh molhochu Vaithou
gei. Hitiahi anakisem ahin, hinla W.Petigrew in Sadar anaseipohlo nathule amahon amin ahin
pohsah uva agamhop apeh uchu avetnule akilom sesu louhel jehchun Head Quarter jong anasata
pouve.Officialla anasodohjeng vangun HQ.anabolmong tapouve.
Hichejeha hi sub-division danghochu ahung kiphondoh dungjuija HQ.jong umsoh keija ahin
sadar kitichu ana umlouva ahi.W.Petigrew in sadar hills minpo dinga gam umdaan anaseichu tu
Manipur kanglei phaicham sesehi inner boundary hiding chunglanga Naga hills, lhumlanga
Kasar hills,noilanga Lusei hills solanga Kabaw valley hitiahi anasei ahin boundary chu kilhung
jenjuna hoija ahin tua amahon limlom louhella anabolluchu chamlah bepma hitia akibol chu
angaina aumpoi anatikit nuleh phondohsa ahitah vangachu HQ,ana umdohlou ahi. Senapati HQ
kisemding khun Manipur Govt. chun amin ana sahkhum jengu levangchun hijeng thoudingchu

ahinai ahinla Manipur govt. jongchun kichentaha gelkhen na ana neilousao jehchun Senapati
tihinjoh ahinsah khataove. Aumsale aki sahsa ahi tin sadar chu ana mangjeng khaleu ana
kichaikit jengding ahin hinla hichejongchu W.Petigrew seibangchu hidehkit louding
ahinalaije.Hitabangachu asungthu chu W.Petigrew seipa chuto akilomlou jeha anateudoh
khapai thu bangchun ahung teudoh pehkittai.Hiche thuchenghi adminitrative confirm hija
ahivanga kimang dohlou thucheng ahijeh hin ajemhi koiman ahechen theipon ahi.
Sadarkitihi Parsia paova alailung, alailha tina ahin Senapati kiti jonghi Nagaricte pao
ahin hichu C in C , Chief in Command tina ahi.Tuahi bolneoding hihen bollet ding hihen
ahoichi johchu hitajongle govt. chun anabol mantahlou jeh in thu hihen thil hijongle
aphatchuom nading jong aumtapoi ajehchu abailam ding hihen ahahsading hijongle asung thuhi
thu ahomkeo ahibouvin kisahlel jong angaipoi ajehchu sadar ana kitichu chiilenam hinaa hiche
mitedinga kigongle kisem ahi tina ana umdehpoi. Chule hiche mitehi chanloupi akipeh diuleh
Sadar kitiding ahi tia thu kikoisa jong umdehjong ahipoi. Chubana ipihamkhat dinga reserve
kibol jong ahidehpoi. Kisahlel ding mong ahileh Senapati district minkhu khelding ahilouleh
mindang poa District delmo ahipoi political development lamdol lin.
Abankitnin kollevai 18th century AD langa patnin chunggam mite laha hin khatleni in ahung
chenglutnun ahunglhun tilluhin chungam mite thanei nagam tilouvin chen nading mun ana
mujou pouve. Hichelai khanga chun, Manipur hill area hi chunggam mihohi thaneipenin ana
umin hinla gentheile lungdong dinmu na umhohi chunggam mitehin koi hijongleh ahin
lungsetpeh jingun hicheto kilhon chun anachensah uvin achung chonin adinguva thilkhoh jouse
ajong anapan piuvin tulanghin agam miho saangin atamjo taovin kisuonna len tahjong
aneitaovin hijehhin adangho bolbang bangin chunggam mite hi adiuva ana phatnao chu suhmil
teiding agopan kittaove.
Hichihi kinahna sohdoh kitkha leh miphaloute tin aseimasaho seibangin seilele kitnunte.Umdan
mong dingchu ahile agam mimasaho khankhohi apaltan loudiu (agam neiho right hi apallhah
loudiu ahi)ahin ajehchu Manipur Hill areahi Chief Right thaneina noija uma ahin tun amahon
agamsunga kichesah louhel revenues alalutnun, panchayat geijin alalut nuvin agamsung
pumpia kimang lou thil tampi ahinman nuva chuonna kavalval ahinman nuhi itijongleh agam
mihon ahinmah teiding alunghan tengule kinah kibao sohteiding ahichu achamalha ahin
akinading dinmuna dingsa in akimui.Chunggam miten ngailut taha mi anapan pijiu hohi
tunigeijin khonung le amaodinga kipalna jengseh asohjingin, ana mingailut nao jousehi
khonungleh adiuvin linglekhao asohgam jinge.Hijeh a chu tua Kangpokpi MLA Constituency
jonghi manipur hill area lang ahin, atum beh a unreserve akikoihi asung thu umah ahin, hichehi
tunigeijin asunga chenghon adihpoi atikha hihlaije.Tribal gamsunga hitabang akikoitheihi
anabol vaipohochu uichaan sinaat aduchat manna athilbol tabangachu anakibol ahin hinla
kibolta jongle adihlou jeha complaint alhinga achenileh kiladohkit teiding ahi.
Ibolla inchenle khantou nahi min aneitheija eiman kineithei louvaham tihohi geldoha holdoha
neidoha manchah angaije.Koi koiham lunggelding dinmuna dingle,lungelding toumuna touvah
mijousen ageltheipon mijousen atong theipoi.Mijousen ngaicha jongle natohhi talent neilou
dingin ahitheipoi.Tunigeijin thil ahung phading hetpah theilou jeh in vangsetnan eilhunkhum
jingun khang masa thuho kisihnaa neijin hinkho akimang jingbep nalaije.

Ichennao gamhuop sunghi nampi dinga chanvou lentah ahingaal louleh revenues district bephi
boinadingbep ahi chunggam mite dinga idaan nutoh kikal louham ? 99% chief right uma ahin
revenues district ipohlut nule chief right chu thitalou dingham aleisetchu govt. thaneina noija
aumtengle gambeija chu haosat umthei dingham?Chief Right sungachu revenues alutle
Chiefchu ahohkeobou umding ahitai. Chule chutichun revenues chu chesahkit jongleohen
Manipurla dingachu mundanga tabang hikit louding 1989 act, chu ahin chesah kitdiu ahin
gamdanga sanga vangsetna lenjo hinalai ding ahi.Ahin ipilamchu hitajongle iboldinghi kisihlou
nadinga abulle aleh dingvanghi hetchetna bollin aphai. Gamle nam thu hihen,khole vengthu
hihen in chen khosahthu hihen, khantouna dingthu hijongle alamlama lhaijale kisalel ineicheh
uvin apanna muna alhaipa amiitle amitlou chu mipihin kingansea lung ngahnaa kineicheh ahin
hiche panmunna pangkha hochun khonunga kisihlou nathei aboldoh chehlou vuleh ikisih
phatkitdiu ahinalaije. Hijeh hin imalam jousea eima thanop manna mohbol jenghin imacha
gapha amoh sosah theipon talent neidomlouva tohtheile tohding ahitapoi.Sadar kiti abullanga
agamhuop daanchu missionar ypa seichu anahin, hichu masanga 1851 kuma Chandrakirti
lengpan Chunggam mite henga ana pehdohsa gamhuop chutoh thakhat chet ahunghi.

BUNG -III
HAOSA LE AKIVAIPOH
(Traditional)
Haosa akitile Custom tina ahin Custom akitile miUupa tina ahin hichengsehi pumkhat, kikhen
theilou ahi.Akivaipoh hinkho umdanhi 99% tugeija ilahuva kimang chajing thulaha akhohpen
khatchu ahin hetchet louva thukhoh ahi.Mitinin ahetlou chu akhohnan hinla Haosale mi Uupa
chule mopohna neihohi eihodinga thuguhle thugil chinga ahiuvin hiche dinmun helou sasaa
hiche dinmuna dingajong atamin lhingset hihjongleh akhohlai phabep khat behhi het themding
dei aume.Tilla patnin Haosa a kivaipohna ahung umtoupehe.Achainan political khangin 19
century langah Britisten Chief Right eihinpeove.Chief Right hi India, Burma chule akimvellah
chidang nam dangho akipe aumpoi,Chunggam mite hi akivaipoh naohi anavetnuva amahon pha
asah dungjuijuva anapehu ahi.Hichu 1811AD kumchun Britiste Chamber of Prince in
thulhuhna aneijouva Parliament khutna ahinpeh lhah uva,hichu parlia mentnin passed ahinbolkit
nuva chua konachu hiche Chief Right hi hung kipedohpan ahin hiche act minchu old land act
issue anakiti.Hiche ahung kibolna ajehchu Britiste hin amao thaneina gamjousea asunga agam
milui dihtah hochu hichegam mitehi ahiuvin chule a itihajong hichegam neite hidinga lom
ahiuve tinaa hiche thaneinahi amaova kona ahinsemu ahin khonungteng jongleh ahinaohi
midangin suh chatvaina aneikhah jongle hiche Chief Right anape teuhin adoltaha apanpidiu
ahinalaije.Tuhin Haosa tampin asungthu agildanle aloupina ahetphahlou jeh in sumlepai holna
maimaijin agellun amanlutna toh kilomlouvin amangun imacha hilouhel khat tojong
alhehjiuve.Ichihthei louvuleh Haosa khohelou khat thilbolkhel jeha mipi kipalna umthei
ahi.Tua ikhutnuva aumpetna chanloupi ahinahi agelpha umlou banga uma ihiuvin akilhaso
ninileh akinung mukit nading umlou ahitai.Tilla Haosa gamchu chamlhat gam anahin anahina
bangtaha Britisten tunigeija hijingjeng theinading thaneina einapeh khah uhi iti phatnapha
hitam?ajehchu Haosa gamhi govt. gam ahipoi,tugeija India solkallin eipehjing thei nahlaiju

jonghi amasapa banjom ahijeh ahin chubanin chidang namdangho akipepoi.Chihtheilou


akhohdan khatchu khohelou Haosa khatleni jeh in Burma gamle mundang phabepmah soi
anabollun hijehchun gam aneitahlou phatnun thajong aneita pouve.Chief Right loupi danchu
tuhin Chief Right jousehi nampi minin lungkhat tah in kipangkhom henlang kanampi diuvin
chanvou khattoh neikhelpeh taovin leng thaneina kadeitapouve kitijongle dinmun khatna
dinnathei ahinalaije (District,UT,Full fledged state)hichu aboldanin apohding ahitai.Tujenga
jonghi Haosa gama kona kipodoh hohi ipithil hijongleh solkallin tax alahthei louding ahi
ajehchu amaho gam ahipoi.Haosahi eipaova akalval ineilou jehuva kimang jengabou ahin
sapten chief atiuhi Haosa kiti thaneinan aphajou jeppoi. Chief kitihi leng thaneina toh kinaithim
agahitai. Britisten lungsetna lentah a einapeh jengubou ahi. Tun Chunggam miten kichepna
changin ineijun inn khatleni aumjongleh Chief ihithei jenguhi vangphat umtah khat vangchu
ahi.Hiche Chief kiti minhi leisetna loupina thucheng ahitan Haosa kitivanghi loupina thucheng
ahipon ngailutna thuchengjoh ahibouve.Hiche right-hi eiholaha 19th Century masang jepma
issue hung kibolpanah ahitai.Chule hiche right kipehi mikhat dinga kipe ahipon agam mipichu
kipe ahin chuleh amipi dingachu mikhat mina kipe ahi.Britishte Chief Right pehna jouse achun
demarcation, anaumpoi. Tua India govt.nin apehho vanghi demarcation beijin apepouve
hicheteni kibah lounachu demarcation kipepahi mun choma demarcation khellanga tha aneitah
louding ahin, demarcation beipa vanghin chaolele jongleh aumna jousea tha anei ahi. Tulang
nginvang demarcation ikhohsah uvin aumlou hojong ikisem gamtaove.Ahoijoh hijongleh chief
right kitipou pou umna gamchu govt. gam ahipoi.Hijeha hi revenues thuahi chihtheiten ngaija
ahi aneipa akipalkhah ngaal louleh Chief Right hopsunga chu revenues law injong asungle
achunga tha aneilou ahin alut khah nasale akisem tasa aumkhah jongleh tha anei chomlou ahi
tihi ikihetnu angaije. Aumsa aum jongleh chief right thanei nachun athu alah phahlou ahi.
Ajehchu govt. gam sung hilou gamachu govt. revenues act chun iti tha aneiding ham tichu
kichen tah ahi.Lungthim neilouvin thilhi mohbolbol louhel ding ahi ajehchu mikhat ngoljehle
mikhat chihthei jeha thilkhat chu setheile phathei umji ahi.
Haosa kitihi akisei laisea custom tina ahin haosa hija custom helouchu nitinna themmo
changjingding Hiile Gaao apohjingding ahi.Ajehchu thu chengkhat aseichana custom seidinga
ahetlouleh ipiba aseiding ham? Haosa dinga qualification khohpen chu custom ahi.Custom
helou Haosapu khochu imatih channa kituup louhelding,khosungajong chon phatnale thudih
umlou helding chubana thilpha jengjong sohlou helding ahin hichu Haosapu chunga kingamah
ahi.Haosahi mi Uupa jong ahi hijeh hin haosan kai anepoi,mi Uupachun iti kai aneh dingham
custom anompoi.Khang nunung langin mihem kiloupisah le kiletsah khangin anabollun kai
melsetahtah geijin ana neovin ana mangthah gamtaovin chubanin customjong ama deideijin
ahinmangun amantamding akichuvin khang nunung hon thubullang geijin akisuhmillo gamtan
ahi.Hitabanga chu kichat um ahijeh in customhi adihtahle athengtah manjohding
angaije.Tukhangin jong customle adin mun hetlou jeh in Haosa tampihin Pathenle asopi chule
akhomite doumah mah in thil abolgamjiuve.Semtilla patna Pathenin mipi thaneinaa kipodinga
eina gonnu hilouvin born leader @ penpia thuneipa thua kikivaipoh hinkho mang dinga eina
gonsao ahin, ipenpile insung kaija alenpen chu thuneile vaihom namun chu changsa ahin hichu
Pathen thilpeh loupichu ahi.Achuti jeh achu phale seleh amathu jengbou hiteiteija ahipon,
miUpa ahinato kilhon nachu anaotele akhomite lunglam chu amanjong imalam jousea
aholjing joh ahijin, hijeha hi haosa khosung asengaipoi kiti anahin tua Custom, Haosa chule
miUpa kitihi thakhat na pum khatna amandan thep tahlou phatna right holder kitilanga
hinchesah ahungtam phatna chaatvainale manthahna jengseh umkha ahi.Avetsahnan pendolla

alenjo umnaa neojon vaihop kibolngailou kitihi tuona kipatna hinkinitpeh ahin right holder
hijeh in kiboljeng taleh leiset nabou hilouva itihchana vaanin jong a oilou dingjoh ahi.
Khattouvin abol nahnah jongle adampi joupoi.Ajehchu customin aphalpon chonset lentah in
alan ahi. Chubanin neojochu haosan panghen lang asopiho ama chungaho thu tantaleh damsot
nantem? ajehchu Bible la mikhat nin apaji jiin aneije atikhu michon valho laha athiet-ho
ahidan aseina hilouham ? itihkhang hijongle ichungaho chunga vaihopding kitihi customin
phaldeh ponte.Chunggam mite dingin ichunga umnaa thutan vaihop , sapaang khawp, kitihi
eihon ideimou ahipon, custom nomloujoh ahi.Born leader, born power @ penpi thuchu semthua
khielhi Pathen douna ahi.Hitabang thil ahito kilhona haosanjong lunggel giltah agella vaipoh
jonghi khangguithu ahi hetpuma jaataha aboldinghi damtheina ahin akhosunga chengjouse
dingajong koiphung koichang umchuom louva mi Uupa ahijong akihet jingding.
Khang nunung langa thubullang dalhah ahung kipatnapat haosaho thilbol khiel hochu amasa
pena Custom phalaiho ahin kimumosah @ ahindalhah uva kiletsahle hoithona a kona custom
ahin semdohuva dihlouva ahin manuva kaidihloutahle melsetahtah geija hunama ahinneh
panu.Chubana gamlego mipiding gellouva nehnathei le munathei jouse achanga
akipumlomjiu,Houbung miho kiloikhomna chunga akikumjiule sumle pai jeh a suhletunga
akailejiu.Ama insung langa langnei sihnei abol.Leunadinga kilepthem munadinga humpi
lungchang ken.Agambou angailutna mipi ngailu lou.Khosung khantou sahding khohsahna
neilou guongjong guonglou,agamsung sumholna a neija mundanga goukhol. Khoneite
khosunga kinoptaalle haam hoitho.
Haosahi aphatna pha chule ngailut umtah ahi athaneina chonset bolnaa akimanji laipahi
aphamoi kiti ahi. Hitabang umdan jehhin haosa khosung ngahin koima inchen akihol nompon
achingthei jep-hojong kinop taalna noija aum nompon aum jongle kikaangse tah in aumin
amatah injong khosung asemnomlou jeh in alunggelthei jousen khosung semding akhohsah
nompon thilphading angaito nomjipon aumjouse kilungthim bolnan adimin hijehhin khosung
ngailu dingchu koimacha aumjilou jeh in Haosa khojou sehi akhang tou theipoi ajehchu akisei
bangachu michingle lekha themho kiman chah theina umloujehhin.
Khochen phatnading le khantou dinghi giltaha igelleh Kholeveng Gamlego ngailut chehdinghi
ahin hichu asunga chengkhom hochu kingailut ding kithukhat dinghi abulle aleh ahibouvin
hichi umtheikit nadingchu haosa chunga kingamkitma ahi.Tunigeija nampi dinmun geija
ikibahpi khat phalel gunsetna umjing nahlai jonghi Haosahon custom adalhah jeh ule ahetlou
jeh u ahi.Ajehchu tuona Haosachu mi Uupale ngailut kigom anahin hichilai khangchun
koimacha ana phalel kha pouvin,khang nununga custom ahinda lhah uva hoithojengseh
ahinboljeh u ahi. Khang nununghin Right holder tihi paomejing chu ahin hinla akhohtengle
gamsung huhnathei la ahijipon custom akimanlou jeh in Chief Right hi khochenmo nabepmin
akineitai.
Hitabang dinmun ahijehhin mipijong hi adeh in tukhangahin Haosa khosahna gamah koima
akihuolnom tapoi hijeh a hi haosahin achen khompiho chu ijakaija angailutding amajong mi
ngailut achanthei nadingchu amadinga khohpen ahi. Chutiachu akiboldohthei kahsea khochen
jousehi detlouding khangtou louding ahijinge.Govt.nakona khosungle gamsung phatchuom
nathei hole khantouna thiljousejong akimuthei jouse sumang louva pohlut theichanna pohlut

johding ahi.Khosung ngailutle ngailutlou thule khochen miitle miitlou dingchu abulle alehchu
Haosapu lhuohbua kingamah ahi.
Haosan ikhosung jephoi angaijin mipi lungmonga chencheh nading khohsah angaije chubana
khantou theina thilho jonghi khosung ahivanga boldohthei atamin hoilaimun hijongle pohlutna
boldoh theichan khantouna thil jousehi pohlutna bolthei chan boldohna dinga lamkaiding
ahi.Thinglhang hihen hoilai mun hijongleh institution @ thepjilna poupou hojong chubana
kivah natheile sumlepai munathei lampi hojong holla pohlutna khomijouse chu atohtheidiu
lampi cheh a tilkhouva lamkai angaijin chule industry hogeija pohlut-thei khomiho phat
chomna theiding atam thouvin hicheho geijachu pohlut theiding angaijin chubanna farm
system ho ahin kivahnathei le sumlepai munathei muchi aphachom theiho geija igamsunga
boldoh ding thil phachom dingho amunle aphat dungjuija mihem dinga ngaichatna man
chahding thilkhoh jousehi ngaitoa boldoh theichan igamsungto kitoha aphadingle ahitheiding
lhenna boldoh ding angaije, ima jousea khantou nale inchen theina dinghochu abona ama
mopohna hijinga ahin haosahi hingjingle limjinga umjing ding ahi.Imacha geldohje neilou hella
kumkholhonga haosa moh hihijeng chu phat patmaisah ahin hitabang mihochu haosaa apanchu
computer anompoi.
Mijousen khosung angailut sohkei nadiuhi Haosa bolding laha amasapen dingle akhohpen chu
ahin hichilaihi abolthemleh akhochen lolhingding ahijenge.Haosahin agam sungahi mipi
phatdingle phat louding,thudih lendingle lenlouding, kingailut dingle kihotdingho geija
amachunga kingam ahihi hingjinga ageldohje akihet jingding akhomiho hindanchu ama akon
ahihi akihet jingding khantouna munho dellele sanga eima khomuna thilphapha joh pohlutna,
boldoh johding khantousah johding ipilam hileh kijumso natheile mihem musittheija lungputle
hinkhoman bollou helding.Haosahi lungthim beija umthei ahipoi achihlou thilkhoh ahin
thuguhle thugil chien natheilou chu Bible lin ahinglaija athisa ahi atibouve.Tukhangin
haosatjong haosa atamjoh tahvangin athuhi ahethemle amangthem aumtapoi, hichijeh a chu
Customs Wisdom holdoh kitna mankit angaije..
Kai kitihi Haosa khochena sungah akibol ngaipoi,anenom mongmong aumleh Haosa atilouding
mindang akisahding ahi abullanga chun akiseitan mi Uupan kai anengaipoi tukhanga haosa
tampi in kaihi ahasei taovin govt.devpt. langtoh alepkah gamun chondan ngai ipi umam tia
thubullang donlouvin geltohtho langin akihei gamtai hinla haosa minchu amange.Apipenchu
khosunga Salu kikhopna kin jousea haosapuchu kijao sahji ahi ajehchu Salu kikhopna munchu
mi Uupa umna ahin amachun mi Uupa hochu ahinao agahi khompia asuh chamkim pihji ahi.
Salu,Samal,Changseo kitijong akiseinai medieval khanga kiletsahle hoitho kivahchoi khanga
hung kiboldoh ahibouvin tillin Uupa lhahsam lounadin natohlangin akithopi jiuvin kai kitihi
customin aphallou jeh in akibol poi.Hoitho khangachun ahenasaovin custom hohi amaho
lunglam bolding deinachun anadalhauvin ahile thusim kiseidanin Chunggam mite khosungahin
kitomona ahung pungin cheh chaonale kikhentelan ahinlouvin hindan khandan jouse
kibahlouna ahung khanglenin tunigeijin customjong khatcha kitoh talou phungkaija jong
kitohlou khojouse jong kibangtalou geijin kikhen nale chehchaona asohtai.
Tunjong kiletsah hoitho dingle nehding langahin haosajouse lungelhi aumin hijeh hin khosung
jousehi mipi kilungtona himhim khatchajong aumpoi. Khosung damthei nading jousehi
birthright custom ngailutna kolchahhi abulpi ahi.Saluhi aga kithahpoi Haosan ama kinteng

seimang pachong hole mi Uupaho toh akhopji ahin,midangin jong kinpi aboltengle ama Salu
khopna dingachu ama VIP hole Thempule Haosapu apansading ahi.Haosat-hi pendolla
alenpenpa thua kinielna beija kivaipoh ahin, kagam,kakho chule kainehding hohi aseingaipoi
Uupa dinga kilompilou thil ahi.Abullang thugil hepha louvin tukhangin haosa tampin hunamin
thil amoh bolbollun hijeh a hi khosung jousea phatna umtheilou ahin ajehchu customhi Pathenin
einapehu ahijeh in thildihlou bolhochu pu gaao pa gaaovin amajin ana mangthah jiuvin tugeijin
jong thakhat ahijinge.Chief right issue policy le customhi kichiena kihetlou akhohe ajehchu
boinale manthahna jousehi custom hetloujehle eima right kihetlou jeh in hiile gaao mahthei
tampi kiboldohjia phatnale damna umthei jilou ahi. Michonval chu amasapena customto kidou,
asopito kidou, amipito kidou, thudihle daanjouse to kidou,human rights tojong kidou, politics
tojong kidou, economic le khantou najouse tojong kidou, achung chonna Pathen tojong
kidouva thudihle loupina jousechu adalhah a amale amageija kidou ahitan hichu itiba phattheina
hoija kona amuding ham hijeh achu hiile gaaovin amahteng koima adamtheipoi anakiti ahi.Eiho
panmun laha haosa panmun banga khoh-hi adang beihel ahi.
Haosa hin ipithu hijongleh ama khosungle gamsung poupouva Saba aneh louhelding ahi.Ane
lah ajong jaolouhelding ahi. Ajehchu amachu thujouse kingahna ahin ajaoding chu customin
aphalpoi.Chule mijouse dinginjong ipi panmunah pangjong lehen Tuchatna hihen Bechat
namun hijongle isopi eima saanga lenjole Uupajo chule chapangjo jongle eima sanga insung
hina dolla alenjo umna a Sapaang munah akitou ngaipon amajohchu tunding ahi.Insungkaija
eima sanga tahjole lenjo chungthu jong akitan ngaipoi.
Salu hi thugil chennapen ahijeh in phabep seijuhite. Saluhi customa pasal dinga pasal hina
degree kisimna ahijeh in midang achang theipoi inmuna kithat hihenlang gama kithat hijongleh
athatpa chanvou ahi. Custom jousehi Salule Jubel kiman chahna ahijeh in neojo khatchun
khochom aneinom tengle aUupaan asemdoh jin Salule Belpeng pehdohna aneiji ahin hitabanga
alahnale akipehna akiphuna umlouvin koiman kho atung ngaipon customin jong aphalpoi
ijemtia khatnin abolnah nah jongle ading theipoi akiti. Uupaan inchen hihen kho hijongle
asemdoh masangsen neojon sa ijat thatjongle aluchang akikoi theilouding ,asemdohjou
tenglevang akikoithei ahitan hinla akisemdoh jouteng levang Satingjoh apehding ahitai.Custom
chu haosan atuh in, Haosachu mi Uupan atuh in, mi Uupachu ngailutnin atuh in, Ngailutchu
Pathen ahi.Custom,Haosa,Uupahi pum khat ahin anahsahlou chu Hiile gaaova kingamah
ahi.Khosunga Haosachu alung thengpen dingin,akitahpenle thudihpen dingin ngailutna neipen
dingin mikhoh sahpen dingin lungsetna neipen dingin custom thempen dingin Pathen giingpen
dingin akineosahpen dingin mikaihoi dingin mihil dingin Seingaipen le thunung pen dingin
amadingle mipi dingin chule khopi dingin ngaichat aum penne.Kho sungachun phungle chaang
chu ijat um jongleh haosachun amaodinga jongchu a Uupao dinmun na umah kahi tia lungput
aneisohkei dinghi ama hinading mong ahi.
KIHIL ANGAAI JE
( Lifes experience)
Chunggam mitehi mihemte lah a lungthimle tahsa lama sinmothei mite ahipoi. Alhahsam najeh
penhi kihilna le kilamkaina alhahsam hi apipenjoh ahi. W. Shaw chun hiche mitehin achateu
vin thilkhat ahetnoma adoh komuleh chapang kithipmin tin asentong thojiuve atibangin

tunigeijin akium nalaije.Chapanghi aneova patna ahetdiuva pha, seipeh dinga pha, chuleh
ahetnom jeh uva thu eidoh houhi phatecha lunggil tah a akichin jing thei nadiuva seipeh johding
ahi. 2nd world war laichun Japanhon Burma gamsungah chunggam haosaho guh thimin
anakouvun ankong ana um khom piuve.
Hiche achun Japan gaal lamkai hochun Britishten hitiahi naneh khompi jiuvem tia adoh uleh
haosahon hoilama a insunguva jong eilutsah kha pouve tin adonbut nun ahileh Japan lamkai
hochun hitihchan umkhom taova chutia nabol luchu nangailut louhel jeh u ahi atiovin ahileh
Chunggam haosaho chun phung thu hitin kaheove chongthu Chongja ucha anahin nanghochu
Chongja chilhah ahi tin kaheuve, tia aseijuleh amahonjong chujeh chuba hinte kithietna
lungthim gelphalou hella hitia nehkhom ding kahin gon jenguhi tin aseikitnuve akiti. Hichun
Japan lamkai hochun meikhet nakisem theijuvem atioleh amahon kasemthei pouve atiphatnun
Japan techun nasatah a ipankhomdio Britishte inodoh dio nagam sunguva industry ikhantou
sahdio chihnale hetna chule thepna ikhan tousah dio ahi.
Tun nanghon chaa lenaao nanei juleh bu naneh sah uvin ahunglet domteng leh dum nachep sah
uvin ahung letjep kitleh ju nadonsah uvin abanin ji naneisah kitnuvin itih hijongleh hitobang
chu nahijingu ahin itiba nakhantou dingu ham? keihon Japan gamachun naosen ahung penlhah
leh alungthimle atahsa damle phat theina dingin aphatna thei chanin kasin nuvin ahung
paotheija patnin lekha kahillun athahaat le ahung khanlet dungjuijin bolthei dinga ngaichat
thilho boljele tohje jouse abaan banin kahil toupeh un thu a nunje, kineo sahje, kamcheng
manje,mijaje,phat homthoje, thoh haatje, potthoje, hitichun kahil toupeh uvin jinei nading phat
anailang tengle jineijapat mihem dinga hetlouva thilkhohho jouse akihetna akibolthei nadingle
kiman chahje chuban na hinkho lhumkeija inchending thule mihem jousetoh ahung kivop
nading jouse insunga inchen khankho a tohding jouse chunga alunggel amanchah theina dinga
ahetna alhinthei nadingin jineiding ho Kihilna in (Institute) kaneijun hiche Course chu
ajothengsel tengleh Certificate kapeovin hiche neilouchu koima jineiding kaphal pouve, tin
aseipeh un hatah in pangkhom muhite nangho ngailut najalla kahungu ahi tin aseijuvin ahi
anatiuve.
Keigeldanin chutia kibolchu kadei lhehjenge, ajehchu leiset chunga politics lah a achungnung
penchu Jinei hinkhoa inchensem hinkhohi ahin, hichepentah kihilna neilouva akichepi jinghi
danger ahidan kamulhehe.Chutia asei bangun leiset mite chitin namtin thusim hohi kavetleh
hichejeh hin,Japan tehi numei chavai pasal chavai kajadoh khapon umjong umloudan hinte.
Thuchih khatnin Tu a ikimanchah naohin ikhonung dingu asem ahi atichu gadih jengin
akimui Pro. 22:6 chapang chu achonna dingdolla khoukhah in hichu ateh geija alhakaang
theilou ding atikhu sohding ahi.
Chunggam mitehi mingolte mongjong ihipouvin imalam jousea adolla khoukhah louva umchu
alhinlel dingchu aumsa ahi. I lah uva vaipoa pangho, houthu hihen, tahsathu hijongleh tunigeija
insunga nulepaho ahin khang thah ho hijongleh chuon nading dolla hungki khoukhah lou
jengseh ahinalaijin itiba kilhahsam dading dading ham? Icha ngailut tah akhonung dingthu
phataha gella amahon ahinbol luva hung khohding jousele ahung phading jousehi eiman
alungilluva akilhen khen theina diole akichin jinguva hinkho lamjanna a anei theina diova
seipeh dingle puihoi dinghi jinei chanei jousen atohdingle khohsah dinga khonung khankho a

dinga akhohpenin kagelle. Ajehchu leiset gouthil ho chungahin mihem lungel akingapon ichate
chunga bou akiki ngaije.
Anule apan in adoltah in hinkhou khah henlang ahinkho dingthu achinjing theidingle ahin
nitjing theitah dingin seipeh henlang amanjong doile tupmin neileh phatei jintin chubanin
ajineiding nailang tengleh Japanho seibangin jineina training institute certificate neitaleh chate
ahin nulepate ahin chate jalla kisihnale kikhotona umpontin, chubana ahinkho lhumkeija
amachun thilpha adalhah louhel dingin katahsane.Hiche laitah pihi gelphah louhelle donlouva
akikoi khahhi vangset umtah khatnin kamudoh e.Chate vetjuithei malah tahsan theijong hilou
lung gimpi johdinle jumnale jachat nabep nulepa tampi aumin hicheho jongchu kihilna beija
kichenjeh ahung hipehe. chatejong puihuoilou ahijeh a hinkho lamvainan aluonvuha
lunggimna jengseh moh dimloa mahthah atamin hijeh hin insunga jong umkhom komjongleh
kihomtho tona umtalou jengseh ahitan, insung kitihi mijouse dinga ngai umpena kiseichu kinah
kisaonan alodimjon hicheho geijahi kihilna umloujeh ahi.Ajehchu hinkho dihle hinkhopha
mandohthei nadingchu kihilna kipuina beija hitheihoi ahipoi.Nulepa dinmuna umhonjong chate
kingai natheile lungmonpi thei hilouchu thilkhoh penchu ahin, chubana chate dingajong nulepa
kinep pithei lungmon pithei hilouchu thilkhoh laha akhohpen ahidan kihetcheh angaije.Hinkho
man lutah khatseh umchu mohseha manlhung dingchu pan nabei laha pannabei ahi. Hiche
thutoh kilhona chu jineijong moh bolla lungdon khoisat thoh a umlouding ahi.
Hinkho thudol phabep seijuhite, khangdonlai phat sungahin hinkho lhumkeija haansan dingle
meisan dingthu akingame.Hiche khangahin numeiding ahin pasalding ahin numeile pasal
kitimatna thuahin lungtupna lentah aneichehe hinla hitabang athiltup chu aboldoh nikho
apatnin koimacha lung sungah lunglhaina himhim aumtheiji tapon koima hetlouvin lunggil
sungah kisihnale jachat jeh a kikhunna jengbou alungah achengtan thilphale thiltheng kiseina
jousea alungthim jaojou louding ahitan alungsunga kisontheina aneithei tahlouding ahitah
jehchun.
Hitabanga lunggil tongkhajing thil khat ahijehhin lungdon mana kijohho jongkhun phat tinna
mihemle Pathen angsunga pachaatle ngailut chandinghi gelphah a aneilou ahitan nitina ahinkho
manchu lungsunga lunglhai selna aneilou hellu ahitai.Ipibolla chubanga athanopna thilchu
abolla chubanga chu alungsunga pohgih umlo hitam tihi giltaha kholgil angaije.Ajehchu
mihemte dingahi thildang hohi sumle paija lamdohthei khielthei ahin akideipen le amanlupen
hinkhole minphathi kilamthu theilou khielthei tahlou ahin aminphatna umtalou michu
amanlutna umlou ahitai.Hinkhoa dinga pasallin ajidinga adeipenle atup penchu virgin numeihi
ahin,numeijin jong hitabangma achu pasal hi atupkit ahi.Numei ahin pasal ahin ajineijouva
ajichu virgin ahi ahetdoh nungtengle alungsungah dettaha ngailut nale lungsetna thengsel
chubana tahsan jing theina aneijin,akichenjouva virgin ahi loudan ahet nungteng vangleh
alungil sungah lunglhai selna aneitheipon chule tahsan thengsel najong aneitheitapoi
ajehpenchu atahsa kituup taha ana chintup theilou patah jehchu ahin hiche thuhi numeidingle
pasalla dinga thakhat ahi pasal ahin khatveichu akilhasoleh Sanakhang adihle athengsel pachu
akimansah ahitai.
Hitabanga aman lutna pentah anaki lhaso khajouse chu aphatna lang langa seilaha pangtei
teiding ahitan hitabang miho jeh achu kitahnale dihna kitupna thuhohi pomdan hungdao jepjep
kitding ahitai, hijongchu kihilna,kipuina, umlou jeh ahi.Adeh in tu khang nunung ngahin mihem

hinkho lamvai nadinga thil bailam atamtan khangthah lekhasimho kisanjong hitabang hinkho
manthahna langahin alunglutnun hichea akisahlel nalama ahinabanga lekhasim jong lunglut
theilouvin aumun lamkimah akibosouvin pannabei hinkho akisolo jiuve hichu hillou,thungailou
amading kihetlou akhonung ding kihetlouva amadinga aphaat achaang hinaisailouva akisahlel
naloudinga akisahleljeh ahi hitabang michu ahinkho lhumkeija gentheile lungdon thoh lhumkei
dinga amale ama kibollah ahitai.Ibolla amachu chutiachu umkhaham tia kagelleh kihilnale kipui
hoina umlou jehma ahin chatehi eima thisan nakon ahin mingol kisan geijin chule ganhing
kisan geijin ngailutle iitpena chule lungset pena aneitheipen chu ahin ahinkho lhumkeija
gentheile lungdona muna akiselutkhah jengchu iti hamset uma hitam.Akihille akipuihovang
chutin umponte.
Tu eiho dinmunhi mipha dingchu achamin apha langlangin hung kisan tin,aphalou dingchu
aphalou langlangin hungkisantin acham chamin hung kihei jintin hichechu kingaha kinganse
jengah ahin ahung phatdingle ahungphat loudingchu kingatho jengji ahi.Loujong ibollun, jinei
ibollun politics ibollun, Pathen ihouvun ipilama hinkho mang hijongleo hen kihilna kipuina
angaije achuti louleh khangdon laijachu thilphale thilse lhenkhena giltahle thuhtah pihi iti
ahetkhen nuva huipi tabang masangahi iti dinjou diuham? kihilnale kipuina puma hung
seilenho ding jengajong hahsakhop ahinalaije. Aboljou ding khatnin jinei Institution khat
bolleh kadei lhehe.
Jineihi mihem dinga Pathen thilgon len khatchu ahin gelchen louva moh bolloi louhelding ahi
ajehchu anamohbol jouse akisihlou aumpoi.Tulaijin Pathen thujoh gelkhoh louvin
akichengding teni akinop toleh koiman tha aneipoi hichihi adihpen ahi tihi atamtai. Chutia
kichen boldingchu
miheminjong adeipon Pathenin jong adeipoi chutabang chonna neilou
hochu ahinlaisung jengajong amang thahsa ahibouve.Khangdong hojong akhangin poloulaija
kisalel masaho chu akimang khiel ahitai.Chule jineidinghi kum lhing mo behsehho dingin
lungtimle tahsa sukhathei thilphalou giltah aummin chujongleh mipilhingho lungput ahetthem
theilou jeh in amadingin jinei hinkho chunga kisuhmona abailame.Chubanin kichenpi ding
thudollin namdang mitoh kichenhi pielmohel ahilouleh bollouvin aphai,ajehchu mixed blood
kiti sungahin kitahnale kituupna ngailutna alhasamin alhomjep teije.Numeiding hihen pasalding
hijongleh jiding kitihi anule apaan agonpehji ahin chutia nulepa gonna konna jineiho chu
inchenjong mohboiboi umlou ahin khangthah hon hinkho thudol imacha het khenthemna
neilouhella amahole amaho kiholla konna akichen jenguhi lolhina lhasam dingmong ahi.
Jineihi hinkhoa dinga kalbi lenpen ahijeh in aloupibanga mankhah teidinghi thilpha ahin jinei
chungchanga lunglhaina lhingset neiteiding aphai.Jinei hinkhohi tuisohlai kinohbanga leiset
hinkho hahsat genthei najouse hinkinoh panding ahi thuhi geljong gelphalou hella ikichen
poupoule leiset chungchu nop kiemlouna hinkho kimangpan jengdinga hilloule puilou hohin
ageljiu ahin ahung kichen tengule malaija love songa nangto ihi pouleh tia kisaji tochun
kibangji talouhel ahijitai. Hicheho jonghi anu apan ahetding dolle anit dingdol phatea ahil
loujeh chule kihilnabei ahijeh ahin chubana chapangin jong kihilna mongchu umhihjongle anu
apa ahinkho dingdol chuleh ahetlou thudol angai chatle amasang ding thuho adohlou jeh ahi.
Chule minule mipahon ichatehi eima thulouva jinei aumleh ngaidam louhel ding khopma
lunghaan umthil ahi. Ajehchu anu, apa achunga akipasah nom loule alunglhai lhonding
gelkhohlou chu chidang namdang sohdinga lomtah ahi.Nulepa hetphah louva kichengho khun

avetsah chu ganhing banga hilloule puilou kahin keima lungsunga jonghin Pathenle mihem
lunglhaina achengpoi tihi ahi.Amani keochun jumna amulhon ahipon anule apalhon geijachu
akhonna beija ajumso lhon ahin chalenao hillou ahilhonle amitmona lhon jousechu alhingsetna
aphondoh pihlhon ahitai. Dei umtaha jinei kibolkhah hochu leiset hinkhoa dinga ahamphatah
chu ahitai hitabang mihochun jinei jouva kijumso theinaho hinkhoho geija mankhah louhel
kitna dinga atai akigaha lhagao chemjam kichoijing angaije.Hoitah in jineijongle atai
kigahloule lhagao chemjam mangchalou hochu ajineinichu kipaman asaan nikho ahibepjin
michonsete totnopna achangjin amoh jineiho sangin minuisat achang jitai.Ahinla ipichu hitaleh
mijousehi adei achang joupon adeilou chacha jong changtei ahidehpoi mihem lungelhi khat
aumnan ahin Pathen thilgon jong aumkitnin hichiteni kah a hin Pathen loupi kiphonan Pathen
thilgon johhi alhung jie.
Hijehhin deibang tah in jineina kiboltahih jongle Pathenin adeichu mihem akisem phathei hohi
ahin deitaha jinei bolla lamkima kijumsoho sangin suhkhel nukhah neilouhel hochu Pathenle
mihemin adeijoi tihi geldoha jineisa jousenjong avella kijumso louna dinga itai kigaha lhagao
chemjam kipatjing angaije.Pasallin jong hinkho lhuma lungmonpi dinga eihinjon ijichu ajumna
theija bollou dinghi lolhina ahin,numei dingajong hiche munachu kijumso louhel dingchu
pachan na ahi.Chubana ijipajong eima jeha jumna mulouva hampha akisahjoh nathei dinga
lungguh taha panjohding angaije. Jinei khat ihitengle jineihi itabang hinkhoman ngaijam tihi
lunggil taha gellouva umthei ahipoi. Achuti louleh iji ichate hinkhochu hung kidong teiding
ahi.Chule mihem jouse dingin thilhoi thilpha amantam atuui jousehi ngaichat ahijinge hinla
inehdingle idondinga athenglou akidei lou banghin inchen semnadingle insung khoukhah
nadingin income thenglou dihlou chule hunama kila kimu kinei kitihohi manchah louhelding
ahi ajehchu hichehoa konachu alampi kihelouhella hamsetna hunglhung teiteiding ahi.
Pathenin nathil bolchu ase hihen apha hijongleh nabol bangbanga nachunga chuteiding ati
ahi.Chule nupahi hinkho sunga kingailule kilungset gunset dinga kicheng ahin chubana hinkho
jonghi khatsehbou kineija ahin amanlut banga manglhung teidinga kigel chehjong
angaije.Pathen lekhabun nalet tengle min natai nagah peha nanoplou nalang langa nacheding
ahitai atikhu jineijou hinkhohi ahitai.Michingchu ngailuttoh acheng khom nomin, mingol
vangchu neilegou toh achengkhom nome hinla itih hijongle ngailutle gouthil kibangdeh ponte.
Semding pen tahchu leiset gouthilho sanga khohjo mihemhi ahin kihilna neikhalou hetnajong
aumsa umloute chubana imacha hetdinga phajouse hetna umloulai chu bana nitinna itohjing
sahou geija imacha hetthemna jong neilou laijoh ihiuvin hilkiticha a hilding sei kiticha a seipeh
dingte joh ihina laijuve. Jinei thuseh hilouvin kihil ingainau tampi aume hinla kidong leohen
keimahi koimahil kangai poi kitinte.Achomlamtah in hetthem puma thil kibollachun boina
aumjipon, hetlou puma kibolnaahin boinakeo hilouvin lolhinna alhasame. Hijeha hi adeha
jinei chung chaanga hin Japante bangin training bolna kineile aphat chomna lenlheh inte tia
kagel khohle kangaichaat to kilhonna miching hole natongthei dingho khattouvin ahin
gelkhohding deinaa kahinsut ahi.

BUNG IV

CHUNGGAM MITE MIN KISAHDOL


(Traditional & custom )
Eimitehi namdang ho banga ingainom le pha isahsah kimoh sahtheite ihipouvin chule ajehle
ajem kihelouva minsah kiti kibolngailou kisah ngailou ahin minkhat @ pumin khatna kona
kilason na minluto kicheh tah neite ihiove. Minhi lahdinga pha khatchu akilan, inlelou
mollelhang lampile twipi chuleh gam min geija kilasona kikisahtei, chubana phungmin nam
min geija kilateija ahi, hijeha hi hitabang chonna neilou chiile nam hochun adeideiju bollu
jongleh eihovang chutithei ihipouve. Midang hokhun bible la minhole mindang adeideiju akisah
jengukhu eihoa tabang custom aneiloujeh u ahin, custom neite chu min kisahna chunga vulah
tettut le eltol tieltuolla kium ngailou chubana umjong ki umtheilou ahi.
Tulaihin namdangho min kisah dinghi kithang atna tah in ilagam taovin lungthim giltah
neilouho dingin abailam thouve ahinla gahgel dingin sapte kolte Germante, Isrealteho min
ikisah nomten nukhun ipi avetsah em? jaatneo, namneo, nam chagatah, lungneotah, mi
nungjong phajoulou chapang banga amule ajah jouse deichale thangse theibep, chule ami
hinajong thugille thupi chenna behseh hilou achung chuona chihnale hetna nei jongle thil
lhenkhen theina lungthim neilou ahibana ama jengjong koi ahichu kicheh behseh louho,
achungchona phungle chang kichehlou hindan ahina avetsah ahi.English, Germany, France,
Isrealte khun eiho minhi kisahdin ngaichatle gelphah injong neipou vinte chuleh kithang atnan
jong neipou vinte. Namdang min kisahji hohin avetsahchu hiche kaki minsahte namhi kangai
sangpen ahi keimala kajaophapon aminu behhi kakisah ahi tia akisahjiu ahi.Hicheho chu
customle thugilto jong cheng khomlou alungthimle athinkha geija huimut mangthei bep ahijeh
achu hitiakhu min asahdoh jiu ahi. Hijeha hi namdang min ikisah jiuhi lunggiltah a igelleh
jachat umtah umchanjoh ahin lunglutna bolbebe louhellin aphai. Ajehchu ichiile inamchu
itabang chu hitajongle jachatpi sanga dopsang johhi vannoija chitinle namtin lungtupjoh ahi.
Ipi lungthim kineija imin kidalhaa chidang namdangho minchu kingaichaa kikisahkit monga
ahidem...!!!.
Chule phungmin sutdan jonghi phate cha gella sutnin aphai. Min masanga sunloi minjouva
sunloi chule anung amaa phungmin ahal halla hom khenna sunloi jong aume. Hitabangho
jonghi ahoipoi, minhi alhingsetna sutding abaana phung minchu alhingsetna sutding ahi.
Ajehchu adress jousehi aneo penchu masa pena abana alenjep abankitna alenjepkit kisunji ahin
achuti loule kon ahet theiding ham? chena lhuongpia kimang bangahi, amasa pendingchu
mipa minchu hiding chule phung kitihi mikhat sanga lenjo ahijeha abana phungminchu sutding
chutengle address laha chu aneo penchu masapen kitding alenpenchu nukhah pending
ahi.Minle phungminhi dalhah theilou ahicheh in amani khella alphabet jong manglouhella
kicheh taha sutding ahi.
Hitiachu japi chena lhuongpitoh akitolouleh eima chang kilunggelchu kon eihetpeh dingham
minkhellin alphabet kikoihen phungmin khellin alphabet kikoitaleh.Minle phungmin guntah
chu ajeh kihelou hella akhella alphabet kikoichun imachala seidoh thei louva aloupina jouse chu
amoh selmanglo ahitai.Hijeh hin minle phungmin khiel keosehjong ahipon khomin kisutnaho
geijin akoudohle aseidoh kihethei talou ahijeh in alphabet hohi jemkhat chajong achanga
koilouding ahi. Lekha them tahtah hole milun tahtah hojong aminkhella alphabet koija

chubanna namdang min kisahloi aumjihi jum aumlhehe, hinla angoljehu ahipon ajehle ajaalhi
gelchetna aneikhahlou jehu ahi.
Eimadinga official thillahin kenvang duplicate hole extra maimai thilhohi kadeipon manjong
kaman nompoi, hijong kahi nompoi achung chonin keimale ka phungmin khellin jong alphabet
kapansah nompoi. Ajehchu damlaisunga kipoh dingle kahi nadinga um thille thuchu kilep
khumding kadeipoi, Kahinajong ka deimopon chubanin midang hinajong kathangset pi nompoi,
ahina laitah bouchu ngeile ngeiloule, deileng deihihleng katuhchah nome, kahinahi imachatoh
kalhet nompon jachaatpi dinginjong kagelpon achung chonin asaanga ngei joa khelding jong
kadeipoi, kahina louvajong kahinompoi, kahinading dollajong kada nompoi, huuimuut lonlethei
mihemjong kahinom poi.Deidan vanghi kibanglou hinte mi loikhat chu aphungmin jongchu
batdingin midang phungmin geijin amangnom thouve. Hitiho thudolhi gelchet angaije mihem
khat mindinga akisah ngaalleh lunggel beija mohbol bolthei ahipoi, Hitabanga gelchen louva
aminle aphungmin dinga anopnop kisutji tumasang jenga jong mitampi khonunga adihtah
ahinhetna adihpa ahin ngaichatna manding ahindei tengleh semphatmo in aumjin aphaatcha
anabollou jeh in kisihjongle ageisang jitai koi angoh dingham ?
Minhi kenvang achom lama kikou jeng jong iman nomlheh vangun agun nale amanlutna
lhasam kasanalaije, imin lhingsetna kikoujoh hi kadeije. Chubanin tukhanghin nam dangho min
hole eiho minpou isah kopmun e.g.George Thangpu Kipgen kititaleh, eiho vangin kithang atna
taha ikigeldio ahinan, hinla ivetleh Tang-ngol Jucha kisoh dingkon toh kilo kasai.Ajehchu
hoilangjoh ahinachu akicheh josang umlou ahi. Chubanin kenjong T. Kipgen kitileng
midanghon amakhu amin ipi ahidem tileo ipi kaseithei dingham ?Hinla Thangkholet Kipgen
tijeng taleng nuolnabei ahijenge.
Tunjong T.Kipgen tin sunleng kamin chu kon ija ahetphah dingham,chule K.Thangkholet
tikitleng K.panmunchu kon ija ahetkit dingham ajehchu eima personal minchu japi themjilnaa
mipi hetding monga akisimna laha jaolou, abana abreviation najong jaolou ahijeh ahi.
Chubanin khomin kisutna jengho ajong S.Muolnom tin kisun henlang kitahtaleh Schu kon
ipimong ahi ija ahetding ham ? hiche sangchun Sadar Muolnom tin kisun jengleh nolnabei
hijeng louham? Akoudoh kihe theilou achangala ima seidoh theilou, alphabet kikoijihi lolhing
louhel ahin, signboard na hihen, mihem minding hijongleh alolhingpoi. Alphabet jonghi imacha
thakhella koilou helding manlou helding adihjoi.

BUNG V
MIN HUNG KIPOH DAAN HO

KAWM : Kitihi malai chun amapahin lukop anakopjing ahin lukopte tina ahin Kop kitichu
Kawm hung kitidoh ahi. Lukop-kop-kawm. Lenthang insungmi ahiuve.

LUSEI : Hiche jonghi thucheng ahi alung thim dihtah seidohlou lungsel kitia kona lungsel chu
lusei hung kitidoh ahi. Anal hole Tarao hojong lusei insungmi ahiuve.
KHONGSAI: Hiche thu chenghi meilheiten 200BC-251AD sunga einakounao ahin amahon
khong kitihi anamang pouvin culture bolteng jahkaha khong kichoija avohto alamtoh ana
kithoji jeha khong choite einatiu ahi. Tukhang hin Khongsai hi phungmina mangloi aumin,
asungala phunggui neilou aumpon, phungmin khella khongsai chu akimansot le phung min
tahbeh pachu achama mang ding ahi. Khongsai chula guilebah neijong ahipon hitabang minhole
nampi minhohi umdan mongin phungminin akimang ngaipoi.
CHIRU : Malaija chu sanale dangka sanga chii bouhi ngaichat lah a khohpen anahin mipa
khatchun chii anaguh jeha chigupa anatio ahin hichu Chigu hungkiti chun Chiruahin pohden
ahi. Amahohi Lotjem sunga kilongte insungmi ahiuve. Garo, Jaintia tejonghi Doungel insungmi
ahiuve.
LAMKANG : Lam kitihi lampi tina ahin, kang kitihi chempong tina ahin, chem ponga lampi
vaatpa tina ahi.Lenthangte ahiuve.
KARAN : Tua Burma gama Karan kitiho khu ahiuve. Amin bulluhi chongthu khanga Kolhen
kitipakhu ahin kolhen nakona abaan bana hitiakhu hung sohdoh ahi.
KHUPNGAM : Chongthu loipa Khupngam chilhah hohinjong agui kihetphah tahih jongleo
Chongthu sungkon hon Chongthu akimoh tijeng tabanga Khupngam jonghi achilhah ten
abolkitnu ahi hichu Khuram, Kharam, Kherma Kherkha, Lakher hohi ahiuvin tuhin sopikhat
ahidiujong agelpha tapouve.
LU : Meilhei tele eimihon luhi thakhat nin akimange, tulaijin samvo akitin tillin lukoh anakiti,
ahungsot phatnin luhi adalhauvin koh sehseh atitaove, hichu luchang kivoumui tina ahin Indo
Aryanho pao naatna ahitai.Meilhei tehin paohi chung gam mitea hi anaman jengu ahin meilhei
kiti jonghi maitai kiti ahi hichun Taaimi atina ahi. Mai kitichu mi tina ahin Taai kitichu
agam minnu ahi.
MONSANG :Thalkapma them tina ahi Manipur gamma hohi Monsaang akitin Assam langa
hokhu Mishing akitiuve. Lotjemte insungmi ahiuve.
ANAL : Athepmona mi ngohkhum tina ahin amaho jonghi Luseite insungmi ahiuve. KHOIPU
itiujonghi Manipur lengkhang bul langachun pasal khatnin khoitou kiti leisetna cheng hokhu
tampi amua tamtah apoha lengpa agapehle lengte chun khoi hinpopa atiule khonunga ahinpoh
denu ahin,Chothete ahiuve.
MUJON : Mujon @ Bodo kiti thuchenghi thakhat ahin Buoldung kitina ahi.Amapa hi
asenlaija buolla anu umpetna penga ham ahilouleh buolla asenlaija kimudoh ham ahin
athucheng hin buolla kona peng atina ahi.Assam gamah Bodo akiti in Manipur gamahin Muyon
akiti ahoichi ahin Buoldung kiseina ahichehe. Amaho hi Doungelte ahiuve.
TARAO :Lhaangdang ahilouleh Lhaang chuom tina ahi.Amahohi luseite ahiuve.

KHUUL : (Leikot) Chunggam mite hung kondoh nahi khuul akitihi bailam penna kiseichu ahi.
Ahinlah asungthuhi nasataha ivetleh tua mountain Kailash tinjong akiseijin Kunlun mountain
jong akiseije hoijohchu hijongle khuul umna langchu akingohpene agamchu Tibetle China in
hopcheh inte. Muol chiekah lamjimtah le saotah hinte.
DIMAPUR,DIMASA : Hindi paova Dimasate khopi tina ahi.Dimasate jonghi chunggam mite
ahiuvin Diim kitihi Diil ahiloule paat tina ahin Diil chu amasa anukhah uma ahin amasapa
umna langachu chenguva ahileh hiche Diim amasapa minchu ahinpohu ahi.
HRANGKHOL :Hichehi mihangsan kitina ahi. Amahi gaalhat chule gamleng hat, Sathat hat
anahin hiche ahansan minchu kipoh sahden ahi.Lenthangte ahiuvin KHOL hojong thakhat
ahiuve.
KULU @ GURU : Burmagam langakhun Budhist monk hokhu eimihon kulu @ kuluho atiove.
Hichu Hindi paova Guru kiseina ahi.
JAAMPIPA : Hiche thuchenghi tua Sitlhoute hin apoh ahi. Apu ahilouleh abulpipa minchu
Elmun akitin aneolaija a insungu kitollou jeh a anu in ajampileh ajampina langa mihochun
ahin jampipa atioleh Jampipa apoh paipai ahitai. Sitlhou sunga asatingu kingah napen tekhun
pouvinte.
PAITE : Mibul pachu aneolaija anuchun khochom langpeha aga chenpileh hichepa minchu
achen nalang mihochun ahin paiteo tia aseinaova kona Paite ahin phohden khah u ahin amin
tahbeh chu guite ahi.
Guwahati : Go-hatya kiti anahin hichu kolpaova buongthana mun tina ahi. Malai Hinduten
golnop abolding tenguleh hilai mun nakhu bong anathajiu ahin,hiche minchu ahinpoh khah ahi.
Hiche ahinpoh masang 800BC geichun Kamrup anakiti ajehchu hichelai jachu Hindustanho ana
lengchangu ahi.
Aijawl : Aige, Aiphung tamkena muoljol anahijeha Aijawl ahin pohkhah ahi.
Mizoram : Zouva cheng mihogam tina ahin,thinglhang mite gam tinajong ahi.
Kasar : Hichelang gamakhu midangho toh anakisuto uva ana kisatnuva ahin kisat--kasat--kasar,
hitiahi hung kitidoh ahin Chunggam mite pao ahin chule amiho jongkhu chunggam mite ahiuve
chule hichelai khang thilsoh a konakhu Garo, Ralte,Jaintia kitihohi hungdohpan ahi.
Ghaspani : Gancha vahna mun dinga hampale twi kituup namun anatiuleh khomina
ahinseipaiju ahitai.
Patkai : Chunggam mite achenlai juvachu Patbo anaphat lheh jeh a patkaina tina a ana
kiseina ahi.

Burma :Bramaha kiti chigui mite ahijeh uvachu amao chenna gam tia akiseileh burmagam tia
ahinpoh khah u ahi.
Brahmin : Hichehi gamdangle namdang aum lamjong akihepoi India miho lah a hin houjeha
namtheng mithenga umloi, mihem chiguijakon hilou nisale lhathah chilhah a kiseiloi Hindu
mythology thusoh-hi atamin,hicheto kilhonhin amaho brahmin kiti loihin mihem chiguija kona
pieng kahipouve atiuvin leiset mihem adang sesehi kitohkhahpi, nehkhompi, donkhompi
dingjong anompuvin amaho mi tilouchu akhutnuva athamsao jong anejipouve. Hinla keimu
dollin asung thuhi milen milal chule michingho kichepna ahiji e. Midang geldingin vang hitia
min eithietbol kitihi mahthei khatvang ahi.Athuchenghi Boun tiloi Bamon tiloi Bramon tiloi
aumin adihtah chu ahile Brahmin ahi. Ganges valley achun phat saothim inacheng khomun
eimihon amahohi tukhanghin kolte vaite akitin adihtahchu Vaanche anakiti ahi hichu vaan nin
ahin chelhah tina ahi ajehchu amahon Nisale Lhathaha kuona hungpeng kahi anatijeh u
ahi.Vaanche kitichu eima deideija hinkiseija tua vaaite,Vaaiho hin kitidohpai ahitai. Hiche
Aryanhohi 15th century BCa Indus river khu hung gaalkai hunglutpan ahiuvin hiche masanga
chu chunggam mitehi phat saotah ana chengsa ahitaove.
Apang Ningthou : Hitobang minhi anakiseije hichu mingol lengpa tina ahipon Pong kitihi
chiilenam minkhat ahin Pong lengpa tinajoh ahi. Shanho ahi.
Manipur : Songmantam khopi tina ahi.
Pallen : Imphal to Moreh road na umkhu ahin, tun aseitheilou manun Palel atiuvin, hinla
Chunggam mite minsahjoh ahin gaalpal lentah anahijeha Pallen kiti ahin chunggam mitehi
hichelai munakhu anachu masapennu ahin, hichelaija konakhu mundang dangahi abaan bana
hungcheng khenu ahi.Chuleh hichelai chen khanga khun tua Manipur phaicham sung jongkhu
diil ahinalaijin chulai khanga anacheng jouse jongchu thing lhang hole molchunghoa khu
anacheng ahiuve.
Ningol ChaAkkouba : Meilheiten kumseha khatvei amanjiu insung numeiho an nehkhom
pinakin khat ahin, hiche jonghi chunggamite toh chenkhom khanga ana kibolchu ahin manpai
paiju ahin,hichu khang saotah ahungche phatna lengin ama thaneina a kumseh a boldinga ahin
bolkhah ahin hichu eihon numei satha ibolluva kona kiladoh ahi.
Cheiraoba : Malaijin mipihin kumlelha anahepon hijeha chu kum kichaini tengleh leng
natonghon thing abah mallouva achoijuva abahlah a chu thilgingthei tamtah akhaijuva
lamthuom aphah tenguleh aloging jiuva min jatante ati tenguleh Chahi loikhare tia asapjiu ahi.
Kumkichai phondohna ahin, Chei Laaoba anakiti ahin ahungsot phatna Cheiraoba Hindi lutna
ahitai.
Chiin hills : Chin thuchenghi ahung kipatdan mong mongchu amasa penchun Qin akiti, hichu
great wall of China hinsempanpa Qin-Sehuangdi mina kona hungchepai ahin hiche Qin kitichu
Chil ahungkitin abanin Chin ahungkiti. Hiche Chin kitia konachu China hung kitidohpai
ahi.Chinhills kitichu Chin miho chenna thinglhang gam tina a kisah ahi. Chindwin vadung
jongkhun chutabangma akona ahinpohkit ahi.

Imphal : Thinglhangle phaicham kisei khenna kamcheng ahin inn kiti chenna inhi thinglhanga
inn phaichama inn tina ahijenge.
KANGPOKPI : Malaichun Manipur lengpa hin gamhonbit nadingin Chunglang sanga
ahungtouvin tua Kangpokpi muna khun anapansaan agamsung huhnan kum Phabep ana umin
hiche sungachun achapa khat anapengin aminchu Kangba anahin khonunga hichelai munkhu
Kangba pen namun tia Kangpokpi anatio ahi.
Kabaw @ KABO valley : Kapo kitihi eipaova athi, ahatmo, dalhah tiho a hin akimange.
Malaijachu tua Kabo Valley kitilaija khu Chunggam mitehi ana chenguvah ahin gaal lentah in
ahin buluva mi tamtah jong thia agamjong ahin dalhah u ahi. Hijeh achuThina mun, Dalhahna
muntina a Kapo anakiti chu meilhei tenjong ahinjom kitnuva meilheite kamchenga konna
sapten ahinsut nule amaho kasoto kitohachu kabaw hung kitidoh ahitai.Jaamcheh petna Burma
sunglang anajonho eimiho chun kaale maona phai anatiuvin phat ahungsot phatnin Kaangmang
phai ahintitaove. Hichu tua kabaw valley khu kiseina ahi. Chunggam mitehi tamthim ahunghi
nungun gaaljeh in ana chehchao khaovin burmiste lah ajong phabep khat analut khaove hiche
thudol lahin amaho kaso danin Tado tiuvinte amaho sekhu chung gam mite Thadou kitihi
ahiuve.
SIndu river : Tillin Sindus river anatiuvin tun INDUS river akititai hiche minhi Indiate dinga
thului tamtah minpo ahung hidohe, tun Pakistan gamin ahuoptan, Hindu kiti thucheng jonghi
Sindua kona hung kitidoh ahin, India jonghi sindu akona Indus chubana Indus chu India hung
kitidoh kitna ahin Sindu vadunga kona Hindu, Hindustan hunghidoh ahin hiche vella anachen
laijuvachu paojong khatbou anahin hichu tua sanskrit kitikhu ahi.Hiche Sindu vadung
ahunglhun nukhu 1500 BC ahitai. Chuleh amahohi mitampi ahiuvin chule khangtou tasa mijong
ahiuvin abaan banin ahung kithe khenun tun haamle pao chiile nam tampi asohtaove.Indiate
dinga Indus riverhi ipilamin kiseijongle birthright ahin tu khonung hijongleh anunglahkit teitei
nadiu thulu chenga ahi.Ajehchu anampiule ahouvu, apaovu, agam mu aboncha hiche vadung
mina konakhu kisahdoha ahinpoh toupehu ahin hiche vadung khutoh akikhen diuchu iti
kiseijongleh dihlou ahi.
Hiche anasem khen chu Britiste anahin amahonjong hitabang historical right langhi anagel
phahlouvu ahin Indiami lamkaiho jongchu khanggui le khankho geldohjong ana umpouvin
athuhpena Hindule Muslim geichu anahetnu ahibepmin Britiste bolbolchu ananitjengu ahin
hinla hititante tia alimsahnom louvu jongle kon ipi aseiding ham,ahin tun kikhenu jongle
tillachu abonuva chikhat namkhat anahiuvin hou jeh abou kikhen ahiuvin kikhending mongchu
ahijongleh Indus River chu India minpo langjoh chu changding ahi.
Kangla--kANGLEI--Kangleipak :
Malaichun phaicham sungkhu tuijin anachup ahin tua kangla kitilai khu tuikan na munkhat
anahijeha akanglai anakiti nachu kangla hung kitidoh ahi.Chubana kanglei kitikit khu ahileh,
hiche Manipur phaicham sungsekhu dill anahin tui ahungkan phatna kanglei (dry soil)
anakitichu ahinpohden ahi.Chule tua kanglatongbi kiti jongkhu kangla achung nungpa tina ahin
abanna tua Lavang sangkon itiu jongkhu malaijin kangla tongbi langkhu Luwangte gam
anahijeh a Luwangte ana chenguva ahin achenlai juvachu bong koina, bong vahna munna

ananeiju ahijeh a hiche minchu ahinpoh sah u ahi.Chule peh depdopjeng ahijeh achu kangleipeh kangleipheng anakiti chu tua kangleipak atiu ahibouve.
Haao : Chunggam mitehi meilheiten haao eitiuhi asungthu hetchet angaije. Eihohi haosa a
kivaipoh ihung hipeh uvin amaho ahung lhunuchun haosa haosa einatiuchu tua alhinga asuh
milluva haao sehseh eitiu ahitai. Hichu haosate tinachu ahipeh e. Tun thului ahetlou jehun
milongho kisan haao atithaove.
Kanglasa : Imphal khopi sunga rupma hal theatre maaikoh laitah a khom thuma sangtah a
kitung chunga kikoi, kitahkhu meilhei paovin kanglasa akiti. Hichekhu lengpa Pakhangba
khanga ana umah ahitan a Pathenin lengpa kithopi dingachu anakoipeh ahi akiti.Anatohchu
ahileh thil khoh hung sohding aumleh hunghaamji, hung pengji ahi. Ahung haam tengleh leng
inna thiempuho chun agadohjio ahin, aga dohji tenguleh Kanglasa chun itabang thil
ahungsoding chu ahin seipehji ahi. Chutia ahin seipeh tengu chuleh lengpale asei mang
pachong hochu aumdan dungjui jachu kigotna aneijiu ahi.
General Thangal : Major Sogaijam Singsit, Subedar Kaamdem Kipgen, Gen.Thangal hohi
khangkhat ana hiuvin 1850 kuma Manipur gaalla leng Chandra Kirti sepailah a ana lamkai
hochu ahiuvin Kaamdem Kipgen subedar hi keima pusawn mongmong ahi. Major Thangal
kitipa vanghi ama mintahbeh mong hilouva aphung minjoh anaman daan ahi. Thangal kitipahi
Lhanghal kitichu Thangal hung kitidoh ho ahibouve. Major Sogaijam kitipa jonghi Sokhojam
ahin singsit-ho ahibouve.
Tajmahal : Shahjahan nin Taj Mahal anasahchu 1632 apat 1654 gei ahin kum 22 luutna
anasah ahi ajinuhi Parsian lengchanu ahin amin lhingsetchu Mumtajmahal ahin, phat saotah
damlou jeh a jaalkhuna aluplaitah a ajipan ana ngailut behseh jeha alunglhai natah akiseija
athinung hijongleh abolpeh teitei dinga ana lhensah petnachu aman kathinungleh keimellin
innhoi tahkhat neihin sahpeh lechun hiche kalvalla chu lunglhai nading adang kaneipoi anati
ahin, ana kitepnasa ahin,building design khu Parsian architecture ho bol ahin aminchu Isakhan
akiti.
Hicheto kilhonachu building minkhu ajinumin apohsah peh ahunghi. Kahinkho sunga nupa
kingailu hole pasallin aji numei haatmo thalhom ahi ahet themto kilhonna aji lungsetho
kamuchanin Shah jhan lengpa ajinu athinung geija angailut jeha kum tamtahle sum tamtah
lutna anasah hiche Tajmahal building khu kageldohjie.Chule leisetchunga mitmu thei mihemte
khutnung kidanglah ajong hiche building khu nupa kilungsetle kingailut vetsahna building
ahina muthei tah in vaan noi pumpi mudin tugeijin aume.Damsunga nupahi kilungset tah a
umma thinung geijajong kisuhmil louding thuhi mijousen ajuicheh nadinga temna buildingin a
umdohtai. Ajehchu hiche building khun keima lungsunga jong nasatah ngailutna langah tha
eipei.
NINGTHOU KHOMBA chu 1443 AD chun Shan khopi Akla chu aga saatnin agajou tai.
Ahung kilekah in Tangkun milonghon lengkhopi chu lonkhuma suhmang ding ana ngaito taovin
ahileh lengnu Linthoi ngambi chu anaching theijin ajipa leng vonin akivonin aloimi phabep
jong avonin asottol lehochu thu agapeh sah in ibolla kagalkon neivailhun louvu ham tin

lungthimin alhemlhau vin ahentuptai. Ajipa ahung vailhun phatnin kipana leng inpi sungchu
adimtai akiti.
Simle maal: Pao angeinaa kiseile lapao aumin Solangle lhumlang kitina ahi.
Maailang Kuong : Lim @ lae, chu kilangdoh tina ahi.(Image) Kimuthei kilangthei kuong tina
ahi. Malaija thinga kisem Kuonga bu ananehjiu ahin,bu nehna kuong sum enga kisem amupat
niovachu ivetleh ilimchu kilangjeng kimujeng ahijeh achu Maailang kuong atipai jengu ahi.
pope : Latin paova papa akona kiladoh ahin pa (father) tina ahi.
Thal vamitnei: Hiche thusima ana kiseichu meithal kiseina ahi, ajehchu mitna kivetoh a adoina
aumjeh achu vamitnei kiti ahi. Chuleh anasemdoh pahi Manei Thangja ahi tin akiseije. 504 BC
don hinte amahi amin tahbehchu Thado Thangja Maharaja lengpa chu agahi. Chule tua gahkisei
Thado Thangja Maharaja kitipahi Hindus tan brahminho ahin Budhism hinpodohpa Gautama
Budha kitipa teho chiguisung ahiuve. Gautama Budha pamin jongchu king Sudhodana chief of
the Sakya clan akiti. Hiche Sakya kitihohi nisa chilhah kahiuve ti brahmin kiti hochu ahiuve.
Chule hiche Thado Thangja kitipahi Tagaung gama 504 BC kuma alengchan masangin jong
Mali gamah ana umin hichelai jongchun amahin Mali Thangja kiti minhi anapoi. Ami hinahi
michingle thilbol theitah ana hijingin eiho thusimin Maneithangja itiuve. Hinla van-noi
thusimachun meiloule meithal kitihi 900 AD langin Chinate hinpohdoh in akiseije.
LASHA : Tibet khopikhu Lasha akiti.
Genesis 10:19 na a Noah chilhah ho achen nao gam kihopdan aseina a Lasha kitikhu ahunghi
peh e. Tilchun Lasha kitikhu ana hijengin abana Tibet kitikhu agamhuop mindinga hungkisahbe
ahin amikhu thakhat ahi. Hichu Japhet chilhah ho ahiuve.Amaho chenna jongkhu Chung gam
mite khulkon khangtoh thakhat hidingin tahsan aume. Paocheh khanglaija chu mijouse ahon
hona anachen nahou chu khonunga ahin vetnule Japhet chilhahte lah a Sinim techun tua south
east Asia langhi ana chenphao ahi.
PAWI @POI : Chunggam mite sungahin minpoh jatchuom chuom aumin Poi tia minpoloijong
iumun itilam danna hinki podoh khaham ti thudol seijinge. Malai 6th century BC khang
donin tua UP le Bihar gamkhun delpha intin khopilen khat ana umin Hindustan kingdom chu
khang toutah anahitai amaho lenggam thusima konin Chunggam mite khopi minkhat umchu
akihedoh in khopi minchu Phoituh akiti hinla thaneijoulou ahijeh uchun chunga kisei Hindustan
kingdom noija chun ana umin hichegam lengpahi atupao khatchu amao sanga lenglenjole haatjo
khat ana umkhan amachu ana thietbol khahjeh uvin khonungin ahin kihetdoh athangtom
behseh in leng ahunghi phatnin apute chu gallin anokhumin ajochanin agathatnin hampa
vaatnin agavaat tai. Hiche anabol lengpa minchu Vitatupa akiti.Ahinla hiche lengam sunga
Phoituh mihochu apute jatle nam kibahpi ahilou jeh uvin analimsah pouve hinla gaalchu
hilaimun nachu nasapena akibolna mun ahi. Hiche Phoituh muna chengho chun hiche khopi
minchu ahin pohkhahu ahi.Mikih kitichu khonunga Mikir ahungkitile amaho paova mengcha
(cat) kitina ahungso kitleh amao mama in angaida kitnu ahitabanghi thu tampi aume. Tunjong
Chunggam mite laha Phoituh hinpodoh hochun Huumpi jongkhu Pote atiuvin lungel kichiah
thei dingin aume.Burmiste lengkhopi minchu Alva kiti ahin aphunggui minukhu Bramaha kiti

ahin hinla mi atamjon amao jaatle namkhu Alva akitijoi khonunga Britishten mithusei
kichehtaha aseitheilou manuva Alva kitichu Ava ahintiule adang honjong meilheite geijin Alva
tisa ahi vangun Ava atitaove.
Hitabangachu chunggam mite jonghin minpoh hohi kinung hetmoleu tampi kineidoh ahi.
Hitabanga chu phoituh kiti chenna minchu ahin pojeploi umkha chu ihiuve. Hitabang thusimlui
umjeha hi Thadou chapa Thalhun dinga aji thum chananu Japhal man dingchun Paigen khatle
Dahthihbu khat anapeuve akitin hinla tukhangin Paigen chu ipi kiseina ahichu koima ahe
aumtapoi hinla Aryante toh ana kicheng khom ahijeha amaho paova kisei thucheng chu anahin,
hichu amahon tugeija lukop, dielkop khu pagari ati nahlaiju ahin, hiche kamcheng chu kho
nunga kiseikhel jepma Paigen kitichu sohdoh ahi, chubana Hindustanho thu simlui kisei tampi
jong Chunggam mite sungah aume, hicheho chu amahon hare krishna atijiukhu eimihon
halikasina harikasana anatijiuvin chule Aryanho jonghi eimiho kaso achu AAL-AWN @ aal-on
tin akiseijie. Chubana thusim kiseina jousea Pathente chanu chapa kitijouse jongkhu Hindustan
@ Aryanho thusim kila ahi.Tua iseiju poi kiti jongchu iseiju khopi minchu hungki popeh chule
ahin pojep loile ahin chingjeploi kiumah ahi.Chule chunggam mite laha Thadoute hitoh Poi
hinpo hohi sopitah ahilhone akinai hohi power kichujeh in akiboi nomten jiuvin amani jonghi
power jeh in khang tinin muntinah aboijing lhone.
Thadoule Poi hi groupma akiseitah vangin kinai behseh sating kipedingbep ahinalai lhone
sopikhat ahilhon jeha hi ana kidoujing talengkei lhonah ahiji. Hitabang suhmil kitiho jousehi
record beija hinkho manjeh ahi. Tunjong eimiho laha chothete noilanga ana chenlhah jeh uva
atilla noilang kitichu khonunga Moirang ahung kitidoh nungin asopihou vinjong hetalou chule
asunga chengho kisan geijinjong hetalou khatchanjong koite ahiu chajong kihetphah talou,
hitichu anahi bangin Kipgen sunga Gollut ho khokhat jongchu achennao khomun chu agah
niemlhah jeh in amaochu gamnemte tin anakiseijin ahileh midang jephon akhouchu aniem
jehchun kholhang anatiuvin, khonungin Kipgen ho matahto gaallin nasatah in aki saatnuve.
Kipgenho chun midanghon kholhang atihouchu tilla amao gamnemte chu ahilam ahetapouvin
kholhangin ahetaovin tun Kipgen hon Kholhang gaallin atijiuve, hinla Kipgen sunga Gollut te
guinu kihopkhen naachun akhomin kipohsah dollin alen penpa bantaha pachu Lhengoh akitin
Gamnempa akiti thouve, tukumlang 2008 jonghin Belgium gamale US gama umho akihedoh kit
nalaijin hitichu ahibouve chunggammite insung thujouse chu.Hitia gamtinna chehchaole
kithethaang thuhi medieval khangin atamme. Tillin kihettopi phah mihem ana umpon,chule
khangche dolle hinkho umdollin midangle midang aki gamlatjep hohi anakisaat, ana kina
ngampon thaneina kibang ulenao hinaa jong imachom umlou hobou hiti a chu ana kibolngam
jiuva ahibouve.Tua Arakanis ho jongkhu ei insungmi joh ahibouve abahsung ninglekah chu
akihol joujaipon hinla akiseiji hohi insung kibang jengseh ahichu aki hechen thouve. Tuhin
kiveiho tuikhanglen lampi bailam ahijeh in Bengal mihotoh kihalthim taovinte.Tua NEIndia
sung jonghi Vaanche jaatle namhon mitin acheng masaho lahhi alosoh gamdiu ahikittai.

BUNG-VI
LUNGCHIN CHAANG

322 BC : Maurya & Gupta dynasty kipat.


India thusim machun Gupta age is the golden age of the Indian history tin akiseijin, hicheto
kilhonchun India freedom hinboldoh jongchu Guptate mama lamkaina akon ahung hikitne,
hichu MK Gandhi chu ahi.
* Lekhajem kitihi ahung kipat tilchun mijousen chele vaale nading chule inung kihetto theina
dingin alimle amellin anasemtho un hichu min amuteng ipi kibolna,ipi kiseina ahichu ahedthei
nading ahi.Tulaija road sign tabang ahi, chua konin ahung machaallin 3500 BC langin Igypten
anapandoh masapenun hijongchu suong pheng anamanu ahin leiset chunga lekhajem ahung
machaal hi anahahsai, Chinate lekhajemhi vaanoija atampen ahin jem 40000-60000 alhinge
jemkhat chun thucheng khatcheh aseidoh jeh ahi.Jihtho lekhajem mong monghi apandoh
masapen tehi Sumerianho ahiuvin amahochu Canan mitekhu ahiuve. Hebrew, Arabic, Hindi,
Greek hohin Phoenicianho jem analaove tin akiseije hinla Phoenician kitiho jongchu Canan
miho mama ahikitnuve.
Rometen Greekte jem alakitnun western European hon Rome tejem alakitnuve. Cyrillic te
(Cyprus) jemjong Greekte akon ahin hichehi Russia gamle eastern European hohin
amanguve.Greekte hin Phoenicianho jem alaovin hichea konchun vowel akoibeuve. Canan mite
hohi Noah chate lah a alenpen pa Shem chilhah ahiuvin Sumerian kitiho jonghi Canan mihochu
ahunghiuve chule Isreal hojonghi ahiuvin Phoenician ho jonghi Canan miho mama ahiuve.
Phoenician kitihi Greekten anasah u ahi ajehchu kiveina lamachu lousan, ponsan ahin hapohjiu
jeh achu Greekte chun Phoeno anatijiu ahi.Hichi phoeno kitichu asan tina ahin hiche thu chenga
konachu hung kisahdohpai ahi. Lekhajem kisimthei masapen chu Semitic script anakitin
Canan miho-a ahin Mediterranaen solanga aum laiju ahin Mesopotamia miho tinjong ana
kiseijun amahoa konahi abaan banna hungchaalla ahin hichu tuhin agomin kum 5500 hita
dingin akiseije.
* 1347-1380 :Sunghin Black death kiti natkhat ana umin Asia apat Europe geijin hiche nat
jehchun 75 million mihem anathi. Black death akiti lonahi atahsa chunguchu abeh beha
vomah ahin hiche natchu nat thoh hahtah hia michu achaina langleh thiji anahi.
* 1618--1648 : 30th years war anakiti.Hichu Catholic tele protestante kisatna ahi.
* 1500--1900 : Avaihomnao gamchu nisa alhum tapoi anakitin Britiste vaihomna noija anaum
gamhochu; S.Africa, Kenya, Egypt, HongKong, India, Nepal, Iraq, Isreal, Singapore, Malta,
Australia, New Zealand, Canada hicheng hi ahiuve.
* 13 August 1891 Thangal General Tikendrajit akhailihnio.
* 10th century AD chun Irengba lengpa chu athinungin ajinun dangka in alim anasemin
hichehi Manipur thusima limle mel dangka a kisem amasapen hidin akiseije.
* KCSI : Britishten Manipur lengho KCSI title anapeh uchu Knight Commander of the Star
of India tina ahin leng tina ahipon Britishte Knight chu kiseina ahibouve.

* 3.2.1997 KCC tilou Houbung danghi Christa dou ahiuve.11 Jan 2004 nihin 1917--1919
Anglo Kuki war chu Chahsat rebellion tin ahung kisoe.Hichite nihi Sum Kawn dailya
hungkiso ahi.Hitabang thil kibol hohi Jesu leija analen laijin angongah Sumheisong gihtah
kikhaai henlang Tuikhanglen thuhtah sungah kilehlut leh hichu ama dingin aphajoi anati.
* 18.1.1994 Jaangnuoi khoa numei 7 Milongte nampi sipaihon kichepnan aneijun Meichang
guup cheh in akaap mun,chule anikhovang achom chom ahin Muoltuh,Parbung,Lungthulen
chule Khalong khoho ajong chutabang machun numei tampipi chungah abolkitkit nuve.
Chunggam mite vanghi khang saotah sunga jonghin khatvei jengjong thalto kivople gaalkon
sunga hitabanga chuonhi akijakhapoi.Ajehchu pomdan ngaina ahipon chutiho malah in pasalho
gamlelai kisanin ajitojong alumkhom jipoi. Chuban nin itabangmi hijongleh Chunggam mitehin
mihem koi hijongleh thaneina neilouhel dinmuna umhole umpet ho chubana jotho miho
chunga engset,giitlou bolle kipasalsah kitihohi agaalmiho chung geijin abolkha pouve.Chidang
namdang honvang hitabang dinmunhi atokhah uleh hampha akisalheh jiuve.
* Kyamba kitipa jonghin Shan ho leng khat agajo jeha kisah ahin Shan leng
chuKyangakitin Manipur lengpa minhi Mutua Jhulon Singh ahi.Kyang lengpa gajoupa tina a
ana kisah ahi.
* Jun (Urine) Jingkah thodoh sehleh eima jun amasapen khu kamkhat donjing jenghi lou
phatah ahi. Diabetis, Kamnat, Mitnat, Leinat, Haninat hojouse hoidohna phatah ahin nule
patehon Chatehohi aneova patna tanglouva bolsah jingding Bongnoi achep nao sunga jongkhu
halpihding acham muva abolthei tenguleh taanglou hella aboldiuva hilding ahi ajehchu
thilphatah ahi.
* Chunggam mite thusima hin Gaidiliu, Dakei, Jadonang holoi hin Guul anavah jeh-un amaho
vahnading chun mihem thisan angaijin mi anahol lelejiuvin, hijehhin chapangho suunleh
gamlaha ana chedohji louna diuvin hilnan anamang jiuve.
* Dog Title : Thadou Lekhabul kiti achun malaijin Uichahin kii ananei ahin alawp jeh in Sii
kisuhna anaatkhat chu aduchaat jeh in agahkoitadin ahileh akimansah lotai. Kii kitihi jem
ahiloule gun tina ahin. Avetsahchu ama hiinatoh kitohlouva kisuneoho chu Uicha tabang nahi
tina ahi.
TIME LINE
(encyclopedia)

BC 60000 People first arrive in Australia.


BC 8350 Founding of Jericho, the
first walled town in the

world.
BC 7000

Farming of root crops

begin in New Guinea


BC 6000 Rice cultivation begins
in Thailand
BC 5000 The Chines civilization
begins, Group farmers
begin. Irregation in
Mesopotomia.
BC 4500 Scratch plough first in

Mesopotamea

BC 3500 Early writing develops in Mesopotamia


BC 1600 -1270 Isrealte Egyptma
alutle ahungdoh.
BC 1000 King David unites
Israel and Judah
BC 776 First Olympic games
in Greece
BC 650 Iron technology intro
duced in China.
BC 480 Gupta Empire in India.
00 Christian Calender starts
AD 79 Hindu Calender starts.

AD 1450 -1600

Pepriod in Western

Europe known as
Renaisance.
AD 1453

Constantinopol

changed into Istanbul.


AD 900

Chines invented gun

powder.
* Manipur sunga mihem analut masapen hi, Dravidianho akitin tua Tamil, Kerala mihokhu
ahiovin, amaho bantah ahi Chunggam mite ahi.
* Tua Assam gam (NEI) muntina suong kitung luitah tah le lentahtah-ho khule Manipur
gamsunga jouse jongkhu chunga kisei Dravidianho boldoh jengseh ahin akum langhi 800 BC
apat hung kitungpan ahin chubanin Burmiste khutnung jong aumin achung chonin Chunggam
mite lah ajong doithiem anataminBC langdonna Galngam khutnung jong tampi aum kitne
galngam ahin, Pongs ho ahin tha guma ana bollu khatcha ana umpoi, doithua akoijuleh
atunnu keoseh ahibouve amahohi doithem tah anahiu vin suongpi lentah tahjong doija asem
tup theiju va theibong neocha sung khatna jong tamthim tahtah akipoh theiju anahi.
* Fundamental rights of India
(1) Right to Equality
(2) Right to Freedom
(3) Right against exploitation
(4) Right to freedom of Religion
(5) Right to Cultural and
Educational
(6) Right to Constitutional
Remedies.
* 24th Oct.1946 :KNA kiphuni(Political)

* Leiset khanghi Bible seidanin Kum 6000 velbepmin akiseijin ahinlah Scientist ho seidanin
leiset-hi kum 6 billion ahitai.
* 20.6.1756 : AD Black hole tragedy.
*

23.6.1757

: Battle of Plassy chu

Siras Ud Daula v/s Robert Clive anahi.


* 10.5.1857 Indiate chamlhat delpatchu Meerut khopia apatnu ahin 15.8.1947 kumin
chamlhat amuvin kum 90th analutne.
* 1858; East Indian company natoh jouse British govt. nin ahin lahpat.
* Awapuren : Minister on Burmis affairs tina ahi.
*

Cheirap court kitichu criminal court tina anahi.

* Wangu kiti thuchenghi Shanho paova guul tina ahi.


* 28.2.1966 : Aizawl khopia bomb kise. 30.6.1986 : Mizo accord signed
* 15.10.1949 : Manipur lengpan India union jopna Signed apeh
* 25.4.1891 : Manipur lenggam beini.

21.1.1972 : Manipur state hood muni.

* Zoroaster 1800BC
* 33 AD Catholic church . 1517 AD
Martin luther nails the 95 theses to the door of the castle church in Witten berg, marking the
bigining of the reformation.
* 1529 AD. Protestant Church.
* 1613 AD : East India companyten factory Surat khopia aboldiu anaphal pehchu Mughal
emperor Jhangir anahi.
* 1483-1530 AD : Babar lin Mughal dynasty ahinphudoh muslim houthu ajop
jongkhu amamin apohsah u ahi.
* 563-483 BC : Gautama Budha in Budhism ahin pohdoh.
* 273-232 BC : Asoka the great Budhist machalsah.

Babri Masjit

* Rome tekhu malaija Troy kitite khu ahiuve.Alenggamu kisuhmang jouva leng chapate
khatchu amitetoh hiche Italy gamsunga tiber vadung pangakhu hungcheng khaova ahi.
*

1929 W. Shaw in The Thadou Kukis anajih.

* 548-488 BC : Darius. 516 BC kumapat India gam anatoupha in 330 BC geijin Parsia ten
Indiagam anavai hopmuve, hijeh ahi masanga chu lengho lah a jong Parsia paohi kivaipohna
jousea ana kimang ahi.
* 13.4.1919 : Jallianwala bagh Tragedy (Amritsar) athi 379 akisukha 1208.
* 1937 : Burma le india kikhen.
* 98-117 : Kaniska lengpahi hindu houthu machalsah ahi.
* 261 BC : Kalinga war.
* Isrealte German gama gas a anatam thana penu munchu Awswitch akiti. Chuleh tua Nepal
gamma movement bolho kiloi khomna min Maoist kiti khu Chines centre committee
Chairman pu Mao Tse Tung chu tun Maozedong atitauvin Mao lungput lungdei lamma chena
tina ahi.
*

800 A.D: Emperror Charliemagne lallu khuh akhuh pehu.(724--814)

* 251AD (Cheitharol kumbaba): Chung-gam miten twitobin thumchan na a kihe hichu


Manipur sung chenlai, Kholkip kholjang kiseinapa.( Frazer: Folklore of the old testaments
sunpa khun tuikuol gamhole Asia gam mihohin tuisaanglet kitile thimjiin tia aseijuhi akibang
thouve tin anaseije. Tunjong customle cultureho thuahin chunggam mitele Thailand,
Burmis,Laos hohi kum saao lheh tajongle atamjo kibahna uminte pao ahin custom culture
inchen. Chule Chule Vaannoija Island miho @ oceanic mihojouse jonghi adeha eastern Asia
miho jengseh ahiuve.

* 2000 BC: Abraham, Hebrew, Judaism kipat, Chuleh Sodom khopi kisuhmang. Hebrew kitihi
galkai, kallhah tina ahin, chule Eber khanggui mi hijeha kisei hidin akilang ahin Galkai
kitipahi dihpenin akiseije.

* Dangka : Sanskrit paovin roupya, Indo Aryan manipur hon ruppa, meilheiten luppa
ahintiuve.
* Muot : Indo Aryan manipur hon rambhu atiuvin chuche a konin meilheiten laphu, laphoi
ahin tidoh taove.

* Kolchu : Sanskrit paovin ikchu, Aryan paovin ichu,meilheiten chu, ahintiuvin chua konin
eimihon kolho akonna kila ahijeh in kolchu akiti.
* Sana : Sanskrit paovin suvarna, Aryan le Pakhrit paovin suana, hiche a konhin eimihole
meilheiten Sana ahin kitidoh e.

* 79 AD : Pompeii khopi chu Visuvius kiti muolchu hung pohkeha khopi chu alonvuh khum
kum.
* 12.12.1939 : Nupi laal of Manipur.
* 18.11.1988 : K.N.T (Kuki Nampi Taona) masapen Tolphei Farm, Thangjing CCpur.

* 776 AD : Greece te khopi Athen na Olympic masapen kibol.Himalaya moulsang tah jongkhu
moulthah ahi akiti. Atil chun diil anahin volcano akona hitiakhu hung umdoh in akiseijin keima
ginchat dollin 2500 BC langchu hidin katah sanne.

* 25.1.1825: Manipur lengpa le British govt. kabaw Valley chung changa agreement Signed
abollu. Kumkhatna Rs 6000/- British Govt. nin apehding hichu Rs 500/-per month dinga
simtohding lengpan kakilah kitding ahitai ati nikholeh Rs 500/- per month chu Britishten apeh
tahloudio tihi ahin ahinla 1947 Independent Kumchun Britishten donlouvin akoijun Burmiste
gamdin anapetaove.

* Leiset khanghi Scientist ho thusei aumin Pathenthu dolla kiseijong aume. Noah twisanglethin leiset pumpihi achupsohpoi tiloi aumin hinla achup soh danin aume. Tukhangin songmilim
le mihem khutsem tampi gamtina leiset noija kilaidoh akimudoh chule tui khanglen sunggeija
kimudoh atame. India thusima Mohenjodaro le Harrappa Khopi khangtoutah University geija
aumnasa jongchu 1920-1922 AD sungah akilaidohe. Chule Indus valley civilisa tion kitijonghi
2500-1700 BC.in akisei je.Thusim suut hon ana manthah kumtah hi aseithei pouvin hinla
keima tahsan daninvang 2349 BC Noah tuisanglet kumchu hinte kati ajehchu kum apeh danuhi
akilome.

* Malai Hindute daan nachu nuupa hohi ajipa athitengleh ajinuchu nople dathu seithei louva
ajipa kigona meilhum sunga alelutjio ahi.Chubana thempu in lhathah sehle kithensona dinga
naosen uh-hoilai chu vadunga alelutji anahin, Dr, William Carey in Delhi governor pa Lord
William Bentinct koma Pathenla hevah pouvintin Pathen tahbeh natohla ahipon govt. daan
dungjuijin khaamin agatileh 1829 AD kumahi ahinkha ahin adeh in Hindu numeihon hethem
muleh abonuva Christian hinom diovin katah sanne.

* 913 Rabindranath Tagore hin Geetanjali Lekhabu asut nakona nobel prize amu ahi.
* Leiset khang thudolla kumle phat kisim danhi akiseidanin Lunar
account,aumin Solar account, aume.

* Meilheite thusima chahi taret khunta kpa kitikhu alvaten (Burmes) gaalla anajouva kumsagi
lhingset ana touphao ahi. 1819AD -1826 AD anahi.Tua Burma gama meilhei tampi achenge
kitihokhu hiche chahi taret khun takpa sunga Burmisten numei pasal tampi akhut nuva
tiingkhao ahiloule thihkhao athilluva hon tamtah taha anakaiju ahin, hiche hochu tuakhu tampi
hung pungdoh ahiuve.
* 1912 AD kuma Titanic konga mithi chu 1513 ahi.
*

Hitler lekhajih Mein Kempf kitichu My Struggle tina ahi.

* 1942 Japanes captured Rangoon, Singapore. Quite India movement. Jews in the Nazis gas
chamber.
* 1951 First asian games new Delhi.8.8.2008 Beijing Olympic.

* 1600-East India Company India a akipat


* 1927 Simon commission : (John Simon) Hiche commission hin kohima ahin phan, aman
anadoichu, gamsung khat na thaneina ni umthei louding tihi ahin, hichu 1929 kumachu anahung
ahi.

* 1874 Kumin Viceroy Lord North brook Cachar ahung jinnin Manipur lengpa Chandrakirti
chu akimupi din anachee Hiche achun Sepai 1000 akipuijin record na chun 500 troops of
irrgular Kuki and 500 Manipuri troops led by Major sougaijam and major Thanggal akiti. 500
troops chule Major tenihi Chunggammi ahiove.

* 1900-2006 Kumsunga liing kihot lah a anasapen chu India sunga dinga Assam gam
15/8/1950 nia kihotchu achung nung penin major earth quakes tin India record nachun aume
(8.5 ahi)

* Min sabelle chabel eima hongsunga atunlut kalleh khutlhah kiti akibolngai tapoi. Hichea
boltei teichu hii le gaovin themo achanding ahi.
* India sunga missionary masapen chu seijuiho lah a Thomas ahin 48 to 52 AD. Second
missionary chu 18th Century a Willam Carey chu ahi. (11.11.1793 -- 9.6.1834) India sunga
Baptize chang masapenchu Krishnapal akitin W.Carey khutna abol ahi.

*
Chunggam mite lah a adeha Sadar Hills sunga Houbung ana kiphut doh masa penchu
Tujang Vaichong ahin, Hou bung ana phutdoh chu missionary U.M. Fox ahin hichu 12-121914 ahi.

* Numei hihen pasal hileh jiilecha neijouvahi phunggui thule custom hetteiding aphai achuti
louleh kisahdol chonnadol akihet theipoi .

* Vascoda Gamale Columbus hin leiset chung muntina muchi anapoh jalle lhon anahi.Centre
America le Europe muchiho leh Asia gam muchi hohi anapohmatle lhon ahi. Pumton, lengthei,
Kolchu, Ankam, Dumchep (Tobacco) Kolbu, Malchapawm chule adang dangjong ahin
chubanin Vascoda Gama akona Burmisten meithal ahin neidoh jeh uva Manipur jong anajo
khah danu ahi tin akiseije.

*
AngloBurmisWara kiti vangin Burmisten anasaat pouve. Campbel lamkainan11.5.1824
nihin akonun Rangoonah Burmisten anadou pouvin hitichun alatoupeh uvin 24-2-1826 nihin
Jandabo munah treaty signed abolluve.

* Nupa chingtah hochu kum asot chanin akingailu chehcheh in akingai lhondan chu atehset
langteng khatjoh joh ahung thinung teng jongleh anukhahjo jongchu adamsot joujipoi.Nupa
ngolho vanghu atehset langleh acheng khenji nalaije.

* Horoscope hi Chunggam thuso boljou sen ajaosah sohkeijin Pathen houlou honvang ama
deideichu abolthei ahinai,Pathen hou hijongleh adang honvang abolmopon Judaismle
Christianho dingin Chonset jouse laha alenpenin akoijin hitabang mangcha hochu Judaismle
Chritian na kisimtalou ahitai.Mijuong itiukhu aji hilou midangtoh kitimat hokhu aseina
ahin,hitabanga chu ama Pathen hilou pathen adangtoh kitimat ahijeh achu Pathenin apaiji ahitai
hicihi chonsetnin akisimpon amaa hitalou ahitan ajuonjehachu Pathenin apai ahitai.

* Chindwin vadungkhu meilheiten Ningthi turen atio ahin Britishten gamgi semkhen ding
atiovachu meilhei te umlouna muna kisei ahijeh in Britishten meilheite gamchu ningthi turen
gei ahi atioleh Burmes techun tua Moreh moljol chinna vadung hung longlha hokhu aseinao ahi
atiovin ahileh hiche Moreh moldung chinna khu gamgi asemlo-u ahi. Meilheiten khonungin
ningthi turen katiuchu Burmisten Chindwin atio ahin vadung chu thakhat ahibouve ativangun
ahithei tapoi.

* Chunggam mite ingan hochu : Uicha , Ahcha, Vohcha, Siel, Kielcha ahiuve. Uichale kelchahi
, Uichahi Chongthu khanga kivoppi gancha ahitan, Ahcha hi Molkoija kimu ahin, Vohchahi
buonnolla kimu ahin, chuleh Sielhi siisepma kimu ahin, chidang nam dangin aneilouhel tina
ahipon akichoh tho, midanga kona kilason hilouva ikhang sunguva hinkivop dohpile kilamdoh
ahijeha kisei ahi.
*
Chunggam mite khomin hohi ahung kisahji danhohi muolmin, thingmin,
hampamin,tuimin,gomin akimanji. Hitihohi avetsahnan thingminho aki mangsa hochu, Tuu,
Khieng, Thien, Gel, Gangpi,Hieng,Haai,Sie,Gaang, Muawng, chule Guo,Aai, Khao, Suong,
Muol, Sii,Phai, Lhaang, Juol,Kot,Bung, Mun, Buawl,chukitle Sim,Maal,
bung-vii
Manipur gam Nepali ho thusim
16-3-2001 nihin Immanuel Lamchok Bap
tist Church Silver Jubilee song chu thensona akineitai. Hiche Jubilee chunga Chairman chu
missionary Jeeten Gajmer ahin, Secretary chu Dol Bhadur Magar ahi. Chuleh Jubilee Speaker
chu Madav Prashad Upadaya ahi. Chukitleh hiche Houbung thusim hung kisimpat nahi Pairas
Magar lakon ahi. Hiche Hou bunghi Manipur Nepali ho dinga Hou bung thusim masapen ahin,

khonu ngteng jong leh hiche Houbung thuhi taanglouva hung kisei pehding ahitai.Tun ngailut
Pairas Magarhi Nepal gama Pokhra muna aumin ahinlah kipana thupha kinhi tanglouvin
atongjing nalaije.Atumbeh chakhatnin Rev.Shanti Kumar Paudyel insung thuhi gahseiju hite.
Manipurgam Nepaliho chendan hinkho thusima akingap napen ahijeh in gah hetchet ngaijepmin
kagelle. Apu Taranidhi Poudyel le anaopa Kuber Poudyelhi 1800 AD. kumlangin Bom village
Kalimpong Dist.nga konin ahung lhonin chubanin Darjeeling abanin Maram ah hitichun abaan
banin Bongle Baangkawl pumin ahung kitollun hiche amao ahung kitollu kamchenga konhin
tua kisei Ghas pani kiti mun jongkhun khomin khat ahinpohdoh khah ahung hipeh e.
Ajehchu amahochun hampale tui ganchaho dinga kituptah mun tia anasei juleh amahon adalhah
nunguva chu midanghon hichelai munchu GHASPANI tia ahinsei denu ahin, chule mi
ahungchen pat phatnajong khomina ahin sei paipaiju ahunghi peh e. Hitachu gancha vahpuma
ahungsuh peh uleh phaitolsung geijakhu hung kithonlut khaovah anahi. Iseimasah bangun 1944
langin Manipur lengpa Budhachandra chun Nepal lengchanu ahin kichenpin ahileh tua Rev.
Shantikumar dinga apute agahitan Sudarsan Poudyel le Vedanidhi Poudyelhi hiche phaat
donahin ana penglhonin, Sudarsan Poudyelhi phat ahungche dungjuijin lengte inah natongin
ahungpange.
Lengpa jinuchu Nepali ahung hi khah a konhin ajinuchu buhondin ahungpang khatai. Lengpan
amanchah mi ahitahjeh uvin lungset nachu ahung changtan bongle bangkol tampi avuljeh chun
phai tol sungchu phailei tamnalah ahijeh a ahung nohphah dingjeh in phatsaotah lung mongtah
a agancha achenpi theinadin aseipehtan ahileh abaan banin ahungche in tua tuilaang gam
sungakhun ahung chukha taove. Hitichun Bongle Baangkol jeh in agam mihotoh ahung kiboi
khataove.
Hichelai khangchu Rev. Shanti kumar Pu.Dhurbalal Poudyelchu mi kiheithei tah anahipet
ahijeh in nasatah in asopile aloi agolho apuikhomin anapangun peinathei chanin ana kipeijin
grazing kiti right power khat Britist govt.na konin ahin neidoh taove. Hiche gamsunghi
Manipur gamsung Nepaliho dinga thusimlui ho tilouva political khang bepma dinga chen
nagam thusim dolla pansatna bulpipen chu ahi.Chubanin Nepali tia mitinin ihet houhi asungthu
umdol phabep seibeote. Tua Nepal kiti gam jongkhu 800 AD geijin Tibet te thaneina noija ana
umnalaije, chule hiche gama anacheng hochu mongo loid lah a Nevar kitihokhu majority
anahiove.
Tibet gama kona amunkhu galhang lha ahijeh a Tibet paova Napala anakiti ahi. Hiche thucheng
meaning mong mongchu eipaova galenglha, galenlhah tina ahi. Ajehchu tibet gama kona dinga
tua Nepal gamkhu nasatah a ganiemlha ahi. Chuban nin Nepali akiti sohkei vangin Aryan loi
aumin chule Tibetan loi aume. Tua anahkui saangho loikhu Aryan holoi ahiove. Medieval
khanga mongolia lengho lah a Kublaikhan kitipa in gaal ahinbol khanga tua UP state sunga
Gorak pur muna kona Nepal gamsunga gajamlut nuva chengden kha ahiove. Gorkha kiti khu
Gorakpurla kona Nepal gama galut ahinao jalla apoh khah u ahi akitin chubanin amahokhu
Garwarho ahijeh uva kiti ahijong akitikitne.Anahkui niemho khu Tibetan ho original Nepaliho
ahiove.Hitabanga Nepali kitijongleh anahkui sangjep hokhu pasallin adamlaise a jianeijeng
ahijeh in apung theilheh uve, tunjong agam miho sangin atamjo taove. Amaho namsunga jaatlen
hole jaatneoho kikah thudol lakhun alungput daanu khu jaatlen hokhun kitahna aneijep
muve.Jaat alen aneo umhokhu anahsangho boukhu ahiuve.

BUNG VIII
CHUNG GAM MITE KHANGGUI CHONNA
(Traditional Custom)
Adam khanga kipatnin mihem khangguihi atanpoi,tuisang alet vangin Noah jongchu Adam
chigui ahi.Noah Chilhah hochu Shem,Ham,Japhet ahiuvin tuisanglet kichaijin Noah in
maicham asemin Pathen ahouve.Noahle Abraham khang kikah achun houkitihi tampi aumtai
hinla Noahle Abraham kikaha Hou holaha Indoi anakitichu Pathen thua kona hundoh
ahipehe.Hou adangho vangchu thilha kinbolna jengseh ahiuve.Khonunga khang ahungsot
phatnin thempuhon chonset pumin ahinmangun ahileh thilha thaneina jaoloi ahung umpanin
achaina langin thilha houna tabang loijong ahung umdoh in hinla adihtaha hinmangloi chu
aumkitnin hicheho lah achun thilha apang kitpoi.Hiche khangmasa laija kipat tukhang geijin
Indoi kitihin thilha amangpon thilha johchu athietbol jinge.Tua chunggam mite custom jonghi
hichelai khangachu alhinga ana kimangah ahitan tunigeijin akimange hichu semtilla Pathenin
einapehu ahipehtai.Hijehhin Indoihin chonsetle kiletsah adeipon,ijakai chunga ngailutle
lungsetna umdanto kitohlou jouse ahotbol ahi.Chunggam mite Customhi ivetleh Pathen mite
chonnato kitohtah chonna danhoitah khatchu ahi.Chule customle culture kitihi alampi ni aume
Houjeha kibolho chu Khangguija chonna hijongle acuom ahileh Hou dungjuija kiboljouse
chu kikhelding ahitan khanggui chonapa vangchu kiboljing dingchu ahi.
Insung Lhacha: Customa inchen kin kiman chahna dollin khosunga tong khomding kilhenghi
angaijin hitihin akilhenge tucha, becha, nulam ahiuvin chubanin sachanjong neicheh ahiuve.
(1) Tuchahi tohtho jouse chunga mopo ahin asung thuhi thisana chohsa tina ahijeh in
tuchahin thupemle thaset akibol ngaipoi.Tucha hijongle kihouna muna dohle tunna ummo
ahideh poi.Chubana seidingle chenading thua tuchachu afeljo ahikhah jongle amajoh chu
kimangmo ahidehpoi.Thunun nale nun nemna chubanna kineosahna dinmun ahi.
(2) Bechahi insung kindolla seiding kitijousea seija pangding,chubana vaihopna jouse
atuhding ahi hichu thuseile vaihop tina ahijengin tohtho langhi atohnading khat touchu
umnante. Abanin inn neiten koichung hijongleh thil pehding hihen kipathu seipehding hihen
lunghan nathu hihen lhaset nathu hijongleh pasal pan nadinga bechapu pangding numei panna
dinga bechanu pangding ahi. Kin neiten aboldio jouseo chunga amandio ahin boldingle seiding
ho chunga inneite akikumle becha chu ajumso ahi. Kin neipachun aseinom aumleh atum behle
achombeh a abola asei dingbou ahi. Hiti ahijeh a hi kinbol akichai tengleh inneiten atum beha
insung lhachaho chunga aneopena chatwi beh a kipathu aseiji ahi(ajehchu koima moh in
akimang ngaipoi)
(3)Nulam dinmunhi pasalho dinga isopi pasalho banga ijinu dingajong asopi numeiho
ahiuvin pasaljong ipilam hijongle asopi hotoh apankhom banga numei langa jong hitima achu
pankhomna umkit ahi.Adeh in insung lhacha lah a dingin kitho khompi dingin umcheh jonguleh
khatpen chu nulam panmun monga tongkhomdin akilheng jie. Chule nulam kiti thucheng

mong monghi numei insungkhat lakhom pasal hochu numei jalla sopikhat hikhom ahitaovin
hiche numeiho jalla sopi khatna aum khomnao ahikhom naochu nulam kiti ahin ajiteo pasalho
kiseina ahin mipa dingachu hiche pasal hochu Chanute kiti ahiuvin amahohi insungmi @ chanu
panbanga pangding ahiuve.
Sakin le Sachan : Chunggam mite khangsunga chonna thudollah sapum chungahin thupijem
custom jem jouse akingame. Hijehhin achungcheh uva dingin sachan akiseme.
Salu : Hichehin min ni apoi, ankonga ahitengleh sapang akitin amasangin salu akiti.Chule
thupijouse kingahna ahin ahinlah chanthu dollah athatpa chan ahi. Abanin inchen dolla neojo
honjong aupan asemdoh leh aki inchonsah kahsen inchoma chengjongle saluchu aupa ina alhut
jingding aUupan inchen asemdoh jouteng levang apeh tahlouding satingjoh apehding
ahitai.Chuleh saluhi haosa hihenlang chaga hijongle kinpile thupi kibolna a mopo jouse
nehkhomdin sapang din akisemin ane khom jiuve, hichun kinpichu asuh bulhit ahin chule
thupi, thulu, kinpi ahina alolhinsah ahi.Haosa chule thiempu jaoteiding ahi.Hichu achamkim
pena kisimah ahitai. Nehkhom le kin thudollahi sa kihonjongleh alubei chu thupi in akisimpoi.
Sangawng : Pute chan ahin tuchaan apute sangong agathah theihi tucha hina lolhina chule mai
atna ahi.
Sating : Pendolleh inchen dolla mi Uupa chan ahin apeng khomhole akijoppiho aban bana
aUu, anao kihetkhen theinale khanggui kihet theina dinga abaan bana kipetou touva ahin,
atingpokhu eima chunga patah akipen, atingsung khu achung jepma pakhu akipei. Ngai
lutjallin jollegol hojong akipejie.
Sa-awm: Becha chan ahi.
Sakawng : Tucha chan ahi.
Samal : Hichehi athupi penin naopui tengle naocha sa dingin akimangin,hichu nao khodel akiti
hichu nao khonungdel tina ahin nao nungjui tina ahi.Chule midang thal akimanleh thalsa injong
akimange.
Sa haap : Hiche sahi atumbeha numei jinei chunga kisem numeisa ahi. Numei satha tengle
numei nungjuijin akipoh sah in athinung jongle chapa aneileh sahaap hi aga kithah peh in
aman chaina akilajie, hichea kilakhu siel ahijenge ajehchu man kiseipet nachu ana kikhensa
ahitai hetbai lamin damlousiel akiti. Numei chu aman kituhhen kituh hihjongle sa thapehding
chule sahaap pohsah dinghi akibolda thei dehpoi, ajehchu ngailutna jalla eima chan dingchu
kingaidam theibou ahin langkhat ho chanding chu eima thuthu hitalou ahi.
Saba: Milhom hihen mitam hijongleh kitepna, kigahna, kihah selna, kihaanlhona chunga sachu
kamkhatbep kisema akineh nading thudolchu kiseija kine ahi.Aneding hochun adeilouva
anoplouleh anehdathei ahin, ahivangin nopleda umlouva nehna ding thujong aume.
Saphuh : Nulamsa in akimange.

Sachan : Sachu themcha cha hijongle kinloupi, kinthupi, kinlen kibolteng ipilam kin hijongleh
kinchunga gelkhoh jep dinga lhahole lomho dinga sachan kisema ankonga chu kipeji ahi.Chule
Sa thaa khomna chunga michangcheh dinga adoldolla chancheh dinga kisem jongkhu ahi.
Kinei lah : Chunggam miten akisei kineilah kitihi inu ahilouleh ipi insungkon numei toh kichen
tina ahin, hichu Khangguija ilah dingdol kila chule ijondingdol kijong tina ahi. Chule ineite
mong mongchu ipi insung mite ahi. Alah dingdol alah louva, ajon dingdol ajon louleh aputen
atutechu Neichaan man kiti Siel khatna agapding ahin apehnom louleh aputen aluong man
adel loudio ahitai. Kineilah hi aphai. Chule imalam jouseah ahoimona aumpoi.
Nao-juneh: Naosen pen kipana jalla nehkhomle donkhom tina ahi. Naosen khatchu damsella
ahungpen lhahle Naojuneh tiloi aumin Naodop an tiloi aume, Kipana jallachu naodom
hotoh thempu toh insung dolla mopo hotoh neijou, neilel dungjuija kibolneo, kibollen ahitan
hiche naodop-an chu kibolla anneh jouteng ju kidonkitna hiche judon sungachu hiche naosen
minding chu kigelkhoma kisahji ahi.Hichu naosenin aminchu adampi aphatpi nadinga thempun
phatthei athum pehding ahi.
Min-Kilodan: Chunggam mitehi amang louloi aumthounan hinlah Khuulkon thusim ivetleh min
kilodanhi abullanga hungkipan ahitai.Mihemkhat ahungpen tengleh amindinghi giltaha
gelkhomna akineijin lahdinga lhasa aumin deichomle ngailutna jalla kila aumin ipichu hileh
mikhat mina kona kilasona kisahtei ahin hichehi akila maimai ahipon mihem khatchu anule apa
chule asopitoh kikhen theilou ahibanga min kilateni jonghi hinlai damsunga kikhen theilou
ahilhone.
Chule insunga alah dingdol umsa hohi min kilah thudollin amasapen ding chu ahin akichai
tengle deichuom miho pehjihi umdan ahi. Abolla atamnan hinla bollouding khatchu eima
insungkaija insungmi pulepi atithei louding hohi min akilosah ngaipoi,ajehchu amachun
aminlopa, aminlo nuchu Pule Pi asahtei teiding ahi ajehchu asahdinga lhajengle asah dinga
kisempeh ahi. Aman pile pu asahdinga lhatheilou miho minchu akila ngaipoi.Amadinga apadol,
anudol, anidol, audol, agangdol, atutedol ama dinga hitabang dinmuna umhohi alah louding
ahi. Akibolsa tampi aumnai hinla hetthem loujeh ahibouve ajehchu chapang chu ahunglet tengle
asah jedingchu anu apa adohjongle aseije adonbutje umlou ahitan aminlopa, aminlonu chu
akouje helouvin aumlojitai.Hitabang dinmuna umhon asah nadiu minjong angailou thil ahijeha
anakisemlou ahi.
Sum-tansa :Keptensa tiloi Sumtansa tiloi akiume, hiche achu manlemol thu hihen ipithu
hijongleh kichending chunga seidinga lomjouse aseijuva saba aneh khumu ahi. Hiche kitepna
chu alanglanga Tucha,Becha chule mi Uupacheh pangintin sapang aumkhom muva sabajong
aneh dio ahin alah uvachu Thempu jaoteiding. Hiche saba chungahi numeite chun pasalte
chunga chu thu aseiding jouse aseiding, hichu athugahna ahi.Hiche ankonghi numeiten abolding
ahi.Pasalten asuh khelleh sielkhatna leodiu ahi. Mi ankuong, mi chabel mi jubellah thu kiseija
kigahhi angai ahipoi.Akimoh chenho ahitengle boldinga lha abulla kipatna achai nageija
boldingdol kibolji hochu kinung bolji ahibouve.Alhing setnin numei jinei chungahin satha kinhi
thumvei aume amasapenhi sumtansa ahin, aninahi lhahna satha ahin sahaap kipohsah nihi
ahitan, athumnahi athinunga luongman dinga sahaap dinga kithat khu ahi.

Man : Numei chunga man kituh-hi tukhangin abullang hetloujehle kiletsah kihoisah jeh in
thulim thulaitoh akilou gamtapoi hitabanga customle umchan avaal vaalla ahungkibol khanghi !
400-AD langa hungkipan ahin mihemjong aman lhomte aman tamte geija hungkisemdoh ahitai
chukal valla Haosanjong Kai ahin neha Vohcha kai,Ahcha kai,Sukai geija ahin nehpan ahin
hitabang chona gilouhi ahin khantoupi phaatnun Cunggam mite khang sungahin Hamsetnan
ahinlo panne.Ajehchu Chunggam mite Customhi Thilhaa kona ahipon Pathenna konjoh
anahijeh in kingailutle kilungsetna thuto kitohlou akimanteng Hamsetna ana
umjingpehe.Numei chunga man kitihi alhingsetnin Siel-khat, Dah-khat, Khii-khat,Lutuom
laisui khat ahin Damlou-Siel kitipa vanghi athini lebou kila ahin lah nomlheh jonglehen
numeinu thimasanga kilathei dehlou aphaat alhinteng lebou kilatheibep ding ahi.
Mankituh naa Siel kitikhu Sielpi ahijengin khatvei chapotsa ahi, akii suisa kiti vangkhu adihpoi
customin adoichu numeinu jotna langjong punghenlang chule Sielpi jotna langjong punghen
alangton punghen tina ahin aki Suisa kitikhu tehse chabaangsa ahitan achii pungtalou louding
ahian akimang ngaipoi ideideichu lahmo ahipon adolchu Siel jonghi achal kimang ngailou ahi
chubana anu hijongle anou chapot theidingle pot thei louding kihelouho jonghi manlou ding
doltah ahi.Keiju phungin, keiju kho in, hitin kabolluve tia seiji hohin hichan geihin custom kaki
mansahtai,custom langah kagam mangtai atinau ahi.Man kitihi chunga kisei kalvalkhu aumpon
boljong kibolpoi. Kiletsahle hoitho khanghin keijuman siel 10-40 geija seiloi,chule Siel meija
kikhai tiloi,chanu lenpenin anuman apohding tiloi aumin Siel meijajong imacha akikhai khapon,
Anu manjong anu kipuiten bou apehding ahin,achanu kipuiten achanu manbou akipehdiu
ahibouve.
Sielhi ni aluutne akiti vangin numei chunga manhi chunga kisei bangakhun Sielhi khatkal
ahipoi khatkitpa chula anumeinu athijou lebou Sahaap kithah peha gakila ahibou vin,man
kituhnile mankikhum sungin Sielhi Khatvaal aumpoi.Numeihin chii akhaithei laisen amanhi
alhomle atam aum chompoi,chanei taloudingho vang chu daanin @ customin amao inni in
amaho phatsah dungjuija akisemuchu aphalpeh jengin hinla khonunga boina ahungsoleh haosa
Inna kikaai loudiu ahi.Khang banjomding aumlou jeh in chutin kibol jongleh nupaa kisim
ahijeh in thina dihlou aumkhahle custom dungjuijin thu akitan kitne. Chujongle phung kaija
amaole keijuhi numei manin kakibang pouvin amao phung hijat ahin keijuphung manhi hijat ahi
tia kisei jongkhu lamkimma kisemthu custom ahin customin koima amantamjo aum sahpoi.
Athiho luongman hi Siel-khat, Dah-khat, Khii-khat chule Puondum khat ahin, mithatte leuna
thudollahin Hiem khaam dinga kithat hihen Kihouna dinga kithat hijongleh amaovin asahtei
dingchu ahijeh in Ankong masa aumin Ankong anina aume hichu Luongman apehniu leh
Ankuonga apehdiu ahi hichu akosana ahilouleh avuina,alhepna akiti.Chule man kitihi luongman
hihen numei man hijongleh nehdingle nehlou ding chungahin custom dungjuija anedingpa
chungachu kingamah ahi alungsetna amoh ngaidam jongle amathu ahin hinla numei man chung
changapaa vanghin ama lahdingpachu angai damthei vangin alangkhatte chandingho le
akinhou aboldpeh dinghochu aboldathei dehpoi. Chubanin muntina chu Sielle loi chule
thildang dang custom dolla kimang hochu mulou umthei ahi hitabang dinmunchu ahitengleh
akhohna dungjuija geltoha simtohthole lieptohthoa bolhi angaina ahi.
Numeile pasal kikaha chon na daanho jousehi pasal chungabou kisimji ahin, hijehhin
jineikhalou numei khatchu jineisa hihen jineilou hijongle pasal khatchun ahin-gai khahleh

akichenpi ding ahitai, ijemtia akichenpileh amanchu itilang hijongle custom dungjuija aboldiu
ahitan akichenpi louleh numei manchu customa umsa dungjuija alhingsetna apehding,
akichenpi louleh customakisei numei manchu alhingsetna apehding chubanna jumman Sielkhat
leobeding ahin achachu asotengle Sielkhatna akilah kitding ahi.Custom dungjuijin anule achahi
anilhonin akipai theipoi,anuchu alahda thei apaithei ahin acha vanghi alahda theipoi ajehchu
ama thisan ahi alahman apehlou vangachu amapa chanule chapa a chu kisimding ahi.Pasalle
numeihi hoijoh hilhon jongleh minsetna thule midangto jawnbol thu dollin ajichu akikhenpi
chehlhon theije hitabang thudol chung changahin numei chungajong imacha seibeding aumpoi.
(a)Guchachu akimatdohle athil guhjat manchu aleding Siet Luutna ankong abolding Guhlei
Sielkhatna leuding ahi.(b)Mi khatnin thilkhatchu amansah, asuhkhel,abolkhel,asuhset,asuhmang
aumkhaha hiti monghen tia abol hilouva ahetlouhel thiljeh ahikhahle aman chu (value) aleding
kigapna umlouding.
Luongmanho :
(I) Manlemol hi akisei dohsa cheng-sehi akila lhingset ngaipoi tia akisei dohsa lah a chu
Sielkhat khentei ding hichu numei nuchu athinungle achen nate insunga sa haap gaki thahpeha
man kikhum petna sielkhat ana kikhenchu gakilaji ahitai. Hichu sahaap kikhaija luongman kidel
kitipahi atumbeh a numei luongman kiti ahi.Luongman kitihin adoichu ahileh numei chun
chapa Khanggui kisimthei neitei hen tina chule hiche numeihi ajotna insungah ahinkho
lhumkeijin mang henlang chule a inchen lolhinghen tina ahi. Longman agakilah nihi numeinu
manchu akilah lhingni ahitan chule amajong alolhinni ahitai achung chona ama kinjong
kibolchaini ahitai. (II) Tucha luongman aume tucha kitichu numeile pasal tinathu aumpon eima
sielpi sungkon poupou chu ahijenge. Athitengu leh aluongman pethei chalenao umpou pouchu
aluongman delding ahi hichu itu hinajalla kibol ahin itu hinaa luongman akidel teng Sachu
alule asung kiladoha apuma kikhai ahi. Sahaap-hi numei jineichunga manchaina ahibouvin
Sapum pahi itute isielpi sungkon hinaa kibol ahin hoijoh ahilhonin Sielkhat lahding ahi
chiehe.Hinla luongman deltheilou aumin custom dollin kidelthei hihjongleh sa gatha a
gavuiding, galhep ding, ga lhamonding aume hiche hochu suonlepah neilouho sesechu ahijenge
hitabang kinnahi ankong aki umkhomin seiding dolle boldingdol akiseijin akibolle.Sakengkhai
tahbeh invang amao inmuna anneh akibol ngaipoi.Longman thudollin tutawp tia atumbehle
achom beha seiloijong aume hichu imachom ahideh pon mitahlelte chu atute ijat thijongle
imacha anaboljouji louhon atute thichaini achaina beha abolteiji khu kiseina ahi.Aboljoute
chun atutechu athi jouse chunga abolji ahin chule boljong aboljouji jeha chu ima kisei theilou
ahin tutop kitihi tahlelte akonna hung kiseidoh thudol ahi.
(IV)Thina chunga luongman kiti aumkitne. Hichehi koi thaneina gam hihen koite lah hijongleh
mihem khat luongman hijat tia semtheile seithei aumpoi, hinla hoilaimun hijongleh chondan
khatle pomdan khat-hi mijousen aneicheh kitma ahi.Hiche dungjui chun chunggam mitehin
thina thua luongman hi hitihin anakibolle.(a) Tuosawi, Hetkhiel, Vangset jeha kibolkha,Henasa
hijongle vangset jeha hitabang thilsoh khahole akibahpiho chungahin, Siel-khat, Dahkhat,Khii-khat, Puondum khat ahi.(b) Lung tupma kona Kibolmong ahileh ama hinkhole ama
insung mite Hinkho vangchu akihoipih in aneile agou jouse vangchu mihem hinkho man-nachu
kilahpih ding @ apehding ahi. Chule amihem @ mithatpa dinmun chu Haosa Uupahon
avetnuva boldinga alomna aumleh hichegamchu adalhah sahdiu ahi. Mit khella mit, Ha khella

Ha kitihi leiset chunga dinga kinelnabei ahin hinla Chunggam mite customin vang mihem
khella mihem suhmanghi amang poi. Ijemtia khat touvin phulah abol khaha mihem hinkhochu
asuhmang khah jenglevang akigaam theipon tuolthieh abolding ahi.Hinla ipithu chu sohhenlang
ipithu chu umjongleh thina tohte chunga chun akingame,thinachu tohjong leo lungsetna
aneijuva angaidam jouvu jongleh custom min ngailutna chungahin tha aneipoi.
(V)Thina thudol lahin insunggeija thilsohhi aumdapoi hijehhin mipakhat lamkainaa
chengkhom insung khatsunga jonghi kithii sona ajiile ama kikah hihen achatele anule apa kikah
hijongle hitabang thilhi alahuva abolkha aum khahleh custom dungjuija midang bolbang
bangakhu abolding ahi.Hiche aleona thiljouse chu amao insungkaija alenjote khutna lutding
ahi.Chule hitabanga akhutna thisansohsa mihohi koi hijongleh itabangin minphat nale lolhinna
boldoh jongleh Chawn le Ai kitihi abolthei louding ahi.
(VI)Chule mihem khatchu midang khat chungachu jouthu asei jehle mi auotna, alungthima
kuona michun vangsetna, hamsetna,manthaaina atoleh hiche athilto dungjuija chu amachunga
kisimding ahi.
(VII) Uunu dalhah man kitihi ponsil ahiloule ponve akimange. Hichehi Uunu dalhah poupou
chunga kimang ahipoi Uunuchu pienvangse, apiengsol ho ahilebou kibol ahi, chule pehding
ahijong leh ajineidingnu chu anule apan agonpih lhona aseisahle apehsahji lhon ahi.A Uunuchu
thangset jeha lhasethei ahijeh achu kajineiding thuahin vaang neibuoh in atisahjiuva apehsahjiu
ahi.
Lutom-laisui: Hichehi malai miho pasalho dinga nitinna ana kivoppi jingu deljang saothim
khat-hi ahi.Aluchanga aveija akikoptho nomleh akikopma, ataija aveija taigah a aman nomleh
amana, thil pohding bailam aumjongleh apohnajeng gamlen na hihen louva chena hihen,
khuolla chena hijongleh anakivoppi jingu dieljang khat ahi. Chule numei naonei jouteng
jongleh bailamtah a atai agahpeh vahchel nao ahijinge. Lutom le laisui ahipon, Luttom laisui
kitijoh ahibouvin, ponchu khatbou ahi. Hichehi malaichun paigen anakiti.
Malai miho pasalho dinga manchah khohpen khat ahijeh achu man kituh nalah a amasa pena
anapan sahjiu ahi. Tuajong hiche mellachu kibol ahijeh in ponhi khatkal lahlou dingdol ahin,tun
anule apading tin numei pon khatle pasal ponkhat ilagam taovin hinla hiche thudolla dingin ima
adihmona aumpoi. Malai mihochun a inchenglel behseh-ho chungajong hiche lutom laisuihi ana
lajiuvin ana ngansejeng jiuve. Numei hi vangsetjeh in ijatvei jinei jongleh Lutom laisuihi man
masapen hijingding ahi. Chule numei vangse avelvella jinei aumleh aman Sielkhat lhading
kitijonghi Dahle Khii vangchu lhathei ahin Siel niile Lutuom laisui vangchu ajinei laisea
beitheilou ahi, katchu amanding ahin khatchu luongman ding ahijinge.Chunga kisei bangin
manhi ijatchu umjongle aladingten alungsetna alahda jongleh customah asedeh poi hinla
alahlou mana khankho thua ama tohdingho chunga apaome theiding ahidehpoi.
Thilken : Numei thilken chunga hin tillin jong teptena mong anaumpoi hinlah bollou hitheilou
khat ahijeh in numei dinga aman chahjing thil benglenam, bel,ponkhon na thilbu hohi
anakipohsah jiuve, ama nihlepon changval thilho vangchu thuchom ahi. Kuondohna nei ahi
hetnan Sumken ham Sielken ham khatvang chu akiboljie. Thilken jousehi numei bouchu kipe

ahin chenmona hinkho aneileh akenjouse chu kinung lahkit teiteiding ahin, hijeh achu numei
hinkho dingchu seithei ahilou jeh in thilkenhi thillen ana bolnomji pouve.
Avang aphatna chalenaao goulothei aneitengle naopuija ahungteng sa kithapeh a itutechu numei
hihen pasal hijongle ingailut jeh achun ichan-gei hijongle ijo chana pehthei ahi, ajehchu amachu
bou kipe ahin chule kilekit nading thuchu umlou ahitai.Numei thilken thudollahin lahdaanle
pomdaan thil anaume. Numei thil tampi kikenpeh hin khonung teng kavanga incheng tia
seithei nading ahijeh in numeiho thil tampi hinkenho khu mi kiletsahle mi letdel tin koima
alunglhai jipoi. Numei jinei chunga man kila le kipehi tamhen lhom jongleh man ahibouvin,
man kilahjehle kilahlou jeh hin thilkenle kenlou thu atong khapoi. Chule man kituhle kituhlou
thujeh hin thilkenle kenlouding thu atongkha chompoi.Tuhin Ningol Chakkouba khu gihsa
asataove ajehchu tilla sangin amang kheljep taovin kipana kinding chu kikho tona kinin asoh
dohtai, hijongchu gouthil ngailut nale gelkhoh johna asaantah jeh ahi.Hijeh hin thil kibolhohi
customin angaichat kalval bollouhi aphai.
Tunjong numei kintengleh kipa manin tin alang langin ponsil tamtah tah akisilpeh un hinla
customla ahipon manlemolla apha bepmin akiseitan apannale akisimna chubana ajemjong
umlouvin moh leogep nabep min puon akisilpeh to jiuve. Custom kitup tah a kimana chungah
alang langa puon kisilpehto aumpoi, khantouna jeh injong custom asaojeple achomjep
bolnading aumpoi ahinvang Sielle Loi, Dah,Khii kitiho umlouna mun ahile akibah theina thilla
semtoh dingchu chondan ngai ahi.
Naopui : Numeijin chalenao aneitengleh apa inlanga apuija khat anei chana apuiding ahi.
Naohi akipuilouleh vangset hihen vangphat hihen ipichu tohhen neijongleh aputen kahephapoi
koicha koinao ham atitheiju ahin, hijeh achu naopuihi kinkhoh tahkhat ahi.Akipui louchu
custom dungjuija athiteng jongleh aputen aluongman adelloudiu ahi.Akipui tengleh aputen
ankong abolpeh a akam chenguva jong phatthei abohdio chubana thempun jong phatthei athum
pehdio ahin hiche kibolhi tahsa hinkho dingajong damthei nale hamphat theina ahi.
Kimohchen : Kichen chungahin kiphon, kituineh, ki innlut, numei sathapeh, kilei chule
kisuulle kitijong aume. Hicheho jonghi hetkhen chitchet aphai. Kiphonhi akitambol
pene.Hichu numeile pasal kijam mangho aumteng pasalten numeite insunga agan nathei chana
kiphon na aganei diukhu ahi.Ajehchu numeichu itobang dinmuna umaham? chu akihet vahloule
gaalle tol sonathei ahin hijeh achu gangtah a numeite innna gaki phonloi ngaija ahi. Agache
hohin amasatah a jubel @ chabel akidopdiu ahi. Jubel @ chabel kitihi thuseinale kihouna tina
ahi. Hiche agache hohin athudolla aseidiu jouseo aseidiu a insungu guinu geija aseijuva
chubana a inchen danu geija aseidiu ahetpeh diuva khohle phajouse geija joulenal beihella asei
thadiu ahi.Chubana ngaidam achanuva kichendan ajuisah nadiuva taona aneidiu ahi. Abanna
kitui neh kitihi ahile, numei chu phalna beija ajineileh sahap apoh masanga ainlang aphah
ngailou ahin hiche sahaap apoh masanga chu anungsang langchu ajehpen kisei theilou ama
apan louleh khohtah, chule ngaichat umtah umkhaji ahin, hinla ama kinchu kibolthei loulai
hochu thilkhoh aumjeh achu akibolpeh masang hijongleh apa insung langa alhat theina dinga
chubanna insungteni geijajong akhoh dungjuija alhat khom theina diuva jubel @ chabella
seitohna kihou tohna aneijiu ahin hiche kin kibolkhu kituineh kiti ahi.

Ki-inluut :kitihi numeinu chennatele anung sangtehi hiche ki-inluut kibol masanga jaan geh a
kiviltole nehkhom donkhom lhatkhom lhingsetna kibol ngailou ahin apaan sa atha a khatvei
sahaap apohjou tenglebou lhingsetna insung tenichu kiloikhom theibou ahijeh achu insung teni
hopma lhatkhom nathei kinbol tina ahin, hichu numei satha kitikhun ahuop ahin akibol
tenglechun insung tenichu pumkhat ahitai tia kisimji ahijeh a chu hiche vetsahna achu sa pum
khatkhu kikehsoa akibanga kikihomji ahin inni chu inkhatna chule insung khat banga ijakaija
kipum khatna kithokhom ding ahitai ti vetsahna a hichekhu kibolji ahi.Chule numeihi apaan
angai damin akoutai tina ahi.
Chubanna kisuulle kitikit hi ahileh ChongMouvin anakila jongle joule naalla kibolthu ana umji
ahijeh a numei chun achen natechu kichentah a ahetchet joutengleh apa inlanga a insungmi
tetoh gachejiuva ahin, hiteng chule amatah inn adihnai jouthu aumpoi tithuchu apa koma alhutji
ahin, ijemtia adihlou abolkhah uleh apachun amadei dungjuija abolding ahi. Hiche thuhi
malaija patna joulenal kibolla numei kichenpiho ginna a kibolji thuchu ahin, kisuulle chu
bolteiding chu ahin ahinla hoipou chu joule naal aumjipoi chonna khatle akibolkha thil ahitah
jeh achu dihle dihloule bolteitei dinga gellajong umthei ahi.Hiche numei ki suulle tengle hin
apan achanule ainsung mi techu ankong abolpehjin ijem tia abollel behseh jongle daan ahi tia
kigambol behseh nading aumpoi. Chubana abolpeh jongle sahaap apopoi, hinla aboljouleh
ankuong hihen sa hijongle abolmopoi. Numei satha, ki inn luut, kilei kitihohi aseidan akibah
lou vangin thakhat ahi.
Kosa : Athipa chunga mopohna nei penin abolding ahi.Sumlesel neiman na midangin abolthei
ahipon neilou mana kilepma midangjoh pansah theijong ahipoi.Chuleh hiche Kosa kibolnajeh
penchu hiche thiluonghi keima mopohna ahimonge tina ahin chule insunga thinale gentheina
chunga ngailutna jalla kagim nadinga eigimpi, katohding eitohpih kalung hesohna a eilhem,
nahinao chunga keijong nachunguvah kakipahe tia ankonga kipathu kiseija chule phat theijong
kibohji ahi.Hitiahi akibol louleh Hiile Gaao thu adamtheipoi akiti.
Ngailutjalla ulenaojong ankong hungbol aumtheije, ahinla midang jouse bolhochu lhamon
akitin chule vui akiti. Kakosa ahi atitheipon ahungkosa e akiti theipoi, chule hiche Kosa
kinbol kilahdan hi koimongchu kihiham ti kiphon dohna chule ka-insung kinhi kaboljouve,
mihemkhat hinale incheng khatnin ka umnaije tinajong ahin, chule eima insungmi athipa athinu
chungachu hitiachu akibolleh amajong alunglhai jeh in ama hiile gaaova konnajong damthei
nale hamphat theina ahijeh a kibolji ahi. Athi in ipi ahetding ham tia nahsah louva koithei
ahipoi.Mihem kiti jousehi chonna daan beija umtheitih umlou ahin alaha chunggam mite
custom hi leiset chunga mihemte chonna daanho lah a ahoipentah ahin Christianity, Govt.daan
ahin akitomo pi umlou, mibul hochu hiche chonna daan hoitahhi Pathenin anapeh u ahi.
Dum dip man :Kiphatsah nalouva anakicheng khaho chungah akimange. Numeichu sahaap
apoh masanga hinkho beina aneikhah leh, ankuong puma Sielkhat agakhum diukhu kiseina ahi.
Ankuong alelbeh seh uva chule akilungset nule chabella jong bolthei ahi.
Hiemkhaam : Atamjon thilong kilihna chunga akimangin, chule kinahna gaal sonathei, kithato
nathei thu aum tengleh akimange.Hitabang bolna dinga lomchu aum khahleh agam haosapun
khosunga vohcha khatchu akholih jenga, athajenga chule thuphon aneiloiding hichu, thisanin
kakhahtai koiman thisan paltanthei ponte apaltan aumleh thisanin athu atanding tia aphonjah

ding ahi.Chule hiche sa chu haosan thunei vaihom hotoh cham nading thuseina achu amandiu
ahin hiche nunga gamsunga tolthieh, salam thuho kisei talou ding ahitai. Thujouse akichaiteng
thumun na athem mopaan akisulut jousechu aditding ahi.Akho haosan akhoh dungjuija achama
aboljeng tilouchu hemkhaam tin akisim ngaipoi.Asukhelho athiemo dungjuija thupeh noija
kiboljong hiem khaamin akisim theipoi. Hichethuhi Haosan athu ahetchet jouteng koimacha
donglouva aboljeng dingthu ahi. Hitiachu akibol louleh mihemkahachu thilse tampi sohthei
ahijeha chutia kibolji ahi. Hitabang thu ahijeh in akibolgang loujongle kithaato nageija
sohmanji ahijeh in gangtah in akiboljie.
ANKUONG THUDOL :Kosa, Hiemkhaam, Luong mandel,Kepten Satha,tia minpoh neija
ankong kibol tamthim chu aumnai hinla seithalou khat aumbe in hichu (a)Leona (b)Lawpna
tiuhite.Leuna a hi gahnale teptena akinei theije.Vohchal or Vohpi tuh-4,5,6, mongmong
nathading akititheije athu in apoh dungjuijin. Lawpna langhi eiman kipana kin michunga
kibolpih langhi ahijeh in ibolding chun apojenge.Leonale Lawpna lang Ankuong tenihi ankuong
ahina dollin hitabang mihon ane ngaipoi ti thudol aumpoi.
Thise thudol : Amale ama kithat vanghi thise ahijenge.Thinga thi, Tuija thi, Gaalla thi, chule
ipiham khatna konna thina tohkha jousechu thise in anakilai. Hicheho jousechu indoijin thise a
analah jeh a kila anahin, ahinla asung thuhi lhasietna thudol ahibouvin thietbol mongmong thu
ana hipon asunggil thu akisuhmil phatnin aki thietboltai.Adihtah chu ahileh ngailut behsehjeh
ahibouve.Deibanga thina angaibanga athilou jeh achu khosungle insunga alimle amel jengjong
koilutding angap chatlou jeha pojong polut louva avuidoh paijuleh hung chesaokha ahi.
Selnit : Thiluong akivuidohjou nungteng jongle insungmite chu puldou jeh a thanema umji
pet-hi kiseina khat ahin abana athutoh akilomna dinga kinit aume. Hitabang insunga chu
angailu akhohsah chengin chaa kidom henlang khutgoh keovin kiche jongle amao insung
puldou huna a gakicheji a gakiumpiji ahi. Mihem athi-vanghi kibanglou ahin ngai umtahle
umloutah chu akibangpon puldou nan jong aphah daan kibang kitlou ahi. Nit kitihi malaijin ana
kitambolle, Tuganit, Vaamnit, sahnit chuleh adang phabep pihi aume hinla akimang kitdingle
apha chomding aumtapoi. Chule akinitlona hojong semthule kilhepna jengseh ahibouve.
Khanggui chuonna lah a hin Chon,Ai,chule Kuut kitijong aume hicheng hi khang sunga
golnop kimang hochu ahiove. Tua kiseiho lah a Kuut kitipahi mipi kinle mipi a ahin,
nehding dondingle kimanchah nadinga alutding jouse mipin haosa upa vaihomho thupeh
nanoija agondohdiu atodohdio chule hiche nikhohi nehna, donna lasahna, lamna, chule golseh
kitetna a amanjiova haosa upa hochun seidinga lom aseiju ahin chubanna haosa hon kum
kivaipoh nadingjong aphon dohjiu ahi.Abanin kuut minhi phabep aumin anikhole aphaat jong
kikhe chitchet ninte ahinla ahoichi chu hitaleh mipi golnopchu ahicheh e.
Ai : Ai kiti thucheng hi lolhinna kinbol kitileh hetbaipen ninte. Hiche ai kiti hi lampini
aume numeija aumin, pasalla aume. Pasalla hi Sa- ai ahin numeija hi Chaang- ai ahi. Sa -ai
kitihin satha lamah lolhinna tina ahin,Chaang-aihi numeijin loubollin, muchi bollin
kalolhinge, tina ahi. Atohdoh chunga lolhinjeh a kipana kinbol ahin hiche kinna dinga nehding
donding jousechu amaan akipoh dohding, akithopi nomchanin akithopi ding ahi. Chuleh
anikhohi laamle lasah golnop anop nathei channa kimang ahi. Hitia kibolchu ai chunga numei
le pasal Sa- ai le Chaang- aichu thakhat cheh ahi aboldan vang them khat kikhe chitchet
ahi. Pasaldingin sai, humpi, keipi kitihohi khat athajongleh ai aboltheije.

Chon @ CHAWN: Hichehi pasalla bou ahitai chule chawn kitihi boldoh theina dinga pasalchu
alolhin nading chu akimkah sea hitheilou ahin bailamtah a gahsei dingin Salu akisim jouse
somcheh atha jouteng lebou chongding ahi.Chonbolkiti hin ipi adoiham chule ipi kiseina
ajehchu minphat deinale loupi deina ahi.Chon boldoh nathei boljoupa chu achondingle nehding
donding amaan apoh dohding, akithopi nomchanin akithopi ding nikho ijat chan-gei mi avah
jouvam aman ajochan abolthei ahi. Chon ahin Ai ahin asotboljou chan nachu loupia kisimjeng
ahin, chule chon hihen ai hijongle hitabang kinloupi hohi mikhatchun abolding tengleh custom
dungjuija pute, tute, nulamte, utele naote,jollegolte, haosa, thempu, pate, tucha, becha chule
apang ding le ajaodinga ngaichat ho jousechu ama ama hina dolcheh a kouding chule pangcheh
ding ahiuve.Chule hiche sungahi golnop golseh nehledon lhasam louding laamle lasahjong
lhasam louding, achongpa jongchu aloupi nikhole alholhin nikho ahijeh a pachat changding,
choiat najong changding chubana amanjong alolhin nathu aseithei, kivah choithei thu asei
nomle aseija la asem nomle asemma asahnom jongle asahdoh thei ahi. Sa -ai Chang -ai hihen
chon hijong leh lolhin nale pachan najeh a kibol golnople golvah kikop ahiove, achungnung
penchu Chonhi ahi.
Masangchun chunga kiseihohi ana kibollin tukhanghin akimukha tapon khanggui chuawnnachu tukhanga manle mol kituh na-a Siel,Dah,Khi, akiti vanga sumle paile akibahpi hotoh
isemkhel lelethei banguva Chawnle ai, kiti hojonghi boltheijin kagel doh e.Aumdanchu
doctorate achai jouleh aikitihi boltheijin kagelle chubana solkal natoh akimuteng jong
lehaibol theijinte. Abanin UPSC hinjih doh honjong, State commission muhonjong ai
bolthei jinte,Chule anatoh alolhin na angah tengleh(pension)Chawn boltheijin te tin Kagelle.
IAS muho pension taleh Chon bolthei jinte. Achung nungpen sehseh ahipon anatoh atoh
lhungkeija pension ahigeija ama adam nahlaileh alolhin nachu asangpen ahitanChonhi bolthei
jinte tin kagellin, Chule MLA, MP, MDC, kaidoh hon hitabang golla hi sima ai-Chon
kitihohi leptohle le a tukhanga jong bolthei dingin kagelle.
Chubanin Mister @ Misscontest a pachanna neihole olympic nga champion lahole award
chubanna medal muhon jong aboldin akilome. Chubanin Reverend, ordain kaihojong hitiahi
vetgolla akilompi totuoh a ai chule chon hi bolthei dingin kagelle. Ajehchu khanggui
chonajong chun aneo hina lama alolhina dungjuija aphahjou nachan chana aile chon abol
ahithou ve. Pasal hijonglehen sa umlouna gama satha dingthu umthei talou ahin khanggui
chuon nachu ijuinom leh vettoh tho johding akitopile akilompi dungjuija chu boljohding ahitai
hichu ahimonajong aumpoi.
Chubanin malaichun Chonle-Ai akibol tenglehShawlkho kiti khat aumin achongpa tohdoh,
asatha jouse dingchun shawl kiti khomkhat aki phutji in thinghal jelutnathei akisemin hichelai
ho achun thinghal khat akijep jie. Hiche thinghal hochu halkhat chun asatha khatchu avet sah
ahin hichu khonunga amapa anachon chu mihon ahetjing theina diuva kibol ahin, record
tobanga kibol ahin, tulaija memorial stone sema thu chenga, lekhajema jihtho a malaijaho sanga
kichentah a asungthu geija tamtah jihtho a koithei ahitai.
Kisemdoh : Khanggui chonna lamdollin lampini in ana kimange. Khatchu khochen langa ahin
anina pachu ucha kikaha kisemdoh ahi. Khochen dolla kisemdoh pahi ahileh mihem khangchu
pusoh kitilang ahung geitengleh twikhuh lailhaatna anasem dohjio ahi. Hichu kikhonei doh
kisemdoh chubana salu belpeng pehdoh kitichu ahi.

Belpeng kitihi haosa insunga semang pachong ho kikhoptengle adonjiu juchih koina leibel
neochakhat ana-umin hichu kiseina ahi. Mi upaan anaote asemdoh vanghi ki-inn chuondoh
akitin hiteng chuleh lolhing setna aseipeh dingdol jouse aseipehding tucha becha geija asempeh
a chule chontul geija akenpehding chule insung gouthil-ho jengjong apeh jouchan apehding ahi.
Adoltah in chapa pasal aneijou tenglebou anasemjiuve hinlah tulaijin koipou vin angahtapoi.
Neojo hochu aupa akuawnna semdohna aumlouleh aneijouse chu aupa neija kisimjing
nalaiding asemdoh jouvapat sating thu tilou tohding aumtapoi. Kho asemdoh khaha khonunga
aupa ahung chenlut khahlevaang aotding ahi,ajeh chu haosat-hi thuchuom ahin neojo
tuhdingdol ahipoi.
Man-kaang : Mipa khatchu achanu ajinei tengleh aman lah achu sielkhat alah doh a ajol agol
ngaitah khat ahilou jong leh numei nudinga apate lah a khat apehji ahi. Chule hiche sielkhat
changpa chun achanu bangbanga akinchu abolpeh kitding ahi. Hiche a sielkhat michom peh
dinga kiladoh chu man kaang kiti ahin, mi incheng domho thilbol ahi.
Mipah :Hichehi tunigeihin achejingin tunungajong chejing theiding khat khanggui chona lah
ahoiloi tahkhat chu ahi. Mipah a chehochu jaan- geh ngailou ahin, gamlalheh jongleh amun
behchu adalhah teidio ahi.
Sa-ngong-thah : Sa itha tengleh ipute inna angong gakithahji ahin sangong kithah-hi tucha @
tupa hina a lolhinna ahin pute dinga kipana ahi.Aputen aboljoule sa athapehding adeideijong
abol pehding vaangjong aboh ding ahitai.
Hum-hape : Themlemo kidatkhen nadinga humpi ha penading aumleh langkhat nin apelouding
alangkhat johjoh inbou apeding ahi.Ipithu penchu hitaleh aki ngohna thu achu ahiloudan aseija
hum piha chu apea kihah sielding aphaat bih jong atepding ahi.Pathen houho dingin hitabang
thilhi akibol ngaipoi.
Nit-dol :1.Numei jumleja gellouva kholhangsam, jana neilou chu vohpi jubellin akigaame.
1. Custom dungjuijin Pasal hihen numei hijongleh paa khat chilhah apengkhom hochu haosa
inn ahilouleh thumun pou pouva kikaito akibol ngaipoi. Ajineidoh nungu hihen ajinei masangu
hijongleh. Ahe phalou khatnin boltajongleh haosan ala ngaipoi.
2. Itute ivohleh chabellin akilhem min, ipute ivohle ankongin akiluut nin, itute insung kinna
nehtho langin akipangin, ipute insung langah dontho langin akipange.
3. Kichen thuseina chunga vaikon dinghi chondaanle thuseidan hethem domtah bou cheding
kiman chahding ahi ajehchu thu laha thupipen ahin custom helou thuseije helou chun thu
asuhset johthei ahi.Chule custom mahin thuseidin numei akimang poi.
4. Min eima chunga suhkhel tohkhel aneikhahle ngaidam thum dingin akikou ngaipoi.Chule
suhkhel, chuon khelna chungahin jubel, chabel hihen ankuong bolding hijongleh ichena dingte
phalna akithum ngaipoi.Chule ichan geija suh khel thinagei chungajong gancha akipoh lut
jenga amao huong sunga akitha khum jeng tengle haosan hiem khaam abol bangin akilai.

5. Sahaap-poh hihen samal poh kiinn-luutle naopui chunga kho- sungle insung lhuntengleh
ankonga dinga suhmil theilou hochu tehse, haosa, thempu, tute, pute, nulam, le inheng
gaalvengle meitai pagong hicheng ahiuve.
6. Midang thil khatchu vangset jeha suhlih, suhmang, aumkhahleh vangset kibang tiin
amanjat chu akivetoh in akeh khatnin akipan akipangtoe.
7. Ngaidam thumdinga hungchu koihileh akinodoh ngaipoi chubanin numei chunga man
kikhum chu ijat hitaleh akilekit ngai poi.
8. Pasal gamlenga chun sapi samaang akaapteng amale ama akichoi sang nomleh haosa inna
alhutna hichu khosung nupiho lamkainaa nehkhomna haosan aboljin chule sakap pachun
aluchang jongchu Inpite baanga atah nomle atahthei ahin hitiachu abolleh Haosan jong ankong
abolpih dingham ahiloule puon asilpih dingham khatchu abolpihding ahi.Ahin asakap chu ating
vangchu asuh mangthei louding ahi.
9. Custom dungjuija itute insunga anneh akibol ngaipoi kitile thise ki-um sah hohi bollouding
kiboljoh ahin abul langa konjong ahipoi.
10. Chule kinbol chung chaanga jonghin chihthei angaije. Tucha Becha jonghi ahinadinga
hisahding, atun nading dolla tun angaije. Kouna lekha chungahi eima minle eima insungmiho
min chonsah louding kikumle louding bechapu min achonleh hichu ijakaija alolhingpen ahi.
Eimamin kichonsah khu custom pomdol lin hichehi thupi lhingset vang ahipoi tina anahin
bechamin achonleh kinpi, thupi mongmong gellhuhna akon ahin chule moh chonlele thei
ahitapoi tina ahi. Inneitele tuchalang hi kouna thudolla akikum nadiu aumpoi. Chule athu in
apoh dungjuijin committee, board, chule organisation mopohna a kounajong aumtheijin
hicheho chu thuchom ahitai.
Chubanna koichung hijongleh kipa thilpeh ipehnom hihen iseinom hijongleh athupi laisechu
bechapule bechanu khutle kamsung chu manding ahin akalvalla seinomle bolnom hochu
achombeh aumdan chom jepma deichom thilla bolding bou ahin athupi laihole akhohlai hoa
eimale eima insungmi kikum louding ahi akikum hochun becha panmun chu ajumso chule ija
aselouva kilaji ahin chujongle custom jong apalkeh ahi. Ajeh chu custom dungjuija koima moh
a kimang ngailou ahijeh achu damtheina dingachu kinchai tengle insung lhachaho chunga chu
kipa thuseina kineijia kipa thilpehjong iboljoule kibol ngaiji ahi. Chule chondan ngaijin eima
inmun hihenlang midang inmun hijongleh ankong bolna,Sathana ineileh Inndel kitihi (sachu
phabepkhat inneite kihon kham koipih ding) akisumil ngaipoi.

11. Salamle Tolthieh Thisan kisona, Zoule Zawn sona thua asuhthengna a kithat Sa khu
kiseina ahi.Akithat ding Vohcha jongchu neocha bou kimang ding ahi noichep kinga bep-ho.
Hiche sachu thisana thenso vetsahna a kibol ahin, asa jongchu Haosa hihen koi hijongleh
chachoi laijin aneh ngailou ahi. Hiche saneding chu tehse hijongleh pasallin ane ngaipoi
ajehchu pasalhin ahinlaisea chalenao ahinthei ahijeh in numei tehse vangchu chalenao aneikit
louhelding ahijeh in amahohin anehjiu ahi.Adangvang chu ganhing jengjong kineh khahsah

louhel leiset kilaija kivuimang ji ahitai.Khotina thilsoh hoimole kilungto mona ahung punjalhi
custom adiha imanlou jehu ahi.Custom akimot bolla jaalou taha kibolna khosungah khosung
atheng theipon thujong adam theipoi,Ahina bangtaha akibollou dingle boldajoh chu phajo ahi
chonset punna dingbep.
12. Kida thudolhi lampini aume Pasal ahin numei ahin aji adanathei aum cheh e. Koijoh
hijongleh danathei thudih aumleh adajengthei ahichehe.Daman jongchu kikhe chitchet kitna
ahi. Ahinla danathei thu customto kitoh umlouva numei hihen pasal hijongle amaan adanom jeh
a adahochu pasallin adaleh daman sielkhat ahin, numeijin adaleh aman anaki khumse chu
aleding ahi. Hichethu lah ahin hoijoh chu hijongleh ajin ajonkhumleh danathei tha aneicheh
lhonne, hiche thudol lahin Pathenin jong aphasah ahi eiho customkeo hilouvin.
13. Pasallin miji asuhboh khahleh vohpi jubel athoding chule sielkhatna leoding ahi.Ajipan
numeichu alekhum @ apaileh aman kihumse jongchu alekitding ajipan numei chu angaidama
apailouleh akisei masapa bangchu hiding ahi. Numei chu midangin asuhboh khahleh custom
dungjuija Daatei teiding ledohtei teiding ahidehpon ajipa khutna kingamjo ahi. Aji kisuhboh
thua leona manhi sum hihen Siel hihen ipichu hijongleh ajipan ane ngaipon ama sanga lenjo
Uupadol khutna lutding ahi.
14. Numei chaneisa ama inlanga kile dohkit loulaiho chule achenna inna achato chengnalaiho
kichenpi chun anumeinu manchu achennatechu aleding chukal valla achachu neonalai ahileh
noitwi chaan man Sielkhat apehbeding ahi. Anule acha kipuikopma chengho vangchu umdan
chuom ahi.Chujouleh numeinu inlanga chu innlut kindol abolkitding ahi.
15. Tosoi, hetkhel, hetphah louvakona kisuh khah, thisan kisokha chujongleh thina chan-gei
hilou chungah adam kah in asukha chun ajending adam tengle ankuong khatna alhalhoding.
Ipilangchu hitaleh henasa kibolmong chu chunga kiseibanga khu abolding achungchonna
sielkhatna leoding. Vangset hamset nathuho a vang lunghan akibol ngaipoi.
16. Nulepa kichenhi vannoija hinkhoa ding nga thilloupi pentah ahin custom beija kijongtoho
lah akhun kichenle kikhenhi thupi louhel ahin, daan kuultah neihochu akimoh chenloijin
akimoh khenloi theipon umjong amoh umloi theipoi. Hijeh hin kichen chunga custom guntah a
kiman na gamah mihem nulepa hinkho manthah na alhomin,bailam lama kimoh bolbolna
gamah nulepa chule numei le pasal hinkho mongmong lamvaina atame.
17. Kichen chunga man kituhle man kikhum hin sumlesel seh hilouva thupi lentah namluitahle
dettah chule nampi guntah khat chubaana khang saotah mite hina avetsah ahi. Man kituh hin
numei nuhi achung thu seiding chule achunga thunei dettah aume tina ahin abanin hiche numei
nuhi insung kichehtah phunggui kichehtah ahina vetsahna ahibana akhang akhanga khanggui
chonna dettah neitele chonna ngailute tuhdet jingte insung ahi vetsahna ahi. Man khumte
dinmun hin itihchan hijongleh hiche kijontona khanggui aum laisea demna douna letdelna
neilouhelleh thunun na lhingset nopna vetsahna ahi.
18. Kinpi kibolteng seidingle boldingdol ho thudolla hin ahimonahel aumlouleh numeijin
thupile thukhohlai hohi akisei ngaipoi. Chuleh ipute inupate letdel, dem, chule achunguva

thutan akibol ngaipoi. Abanin itutele numei insung aki thietbol ngaipon kin neina jouse a ipute,
itute, nulam, hohi akisumil ngaipoi.
19. Mipa, mi-Uupale mopohna a kibollha chu ipi hileh akipalkeh ngaipoi. Mibulule guchachu
min amalep khaha ahileh athisan long henlang ahinkho chaanlo jongleh along manleh
achungthu akisei ngaipoi.
20. Haosahin agam sungah ijakai chunga tha aneivangin custom chungah tha aneipon
custominjoh ama chungah tha aneijoi.
21. Custom dungjuijin moudonna hole ngaidam thumna dinghoa hi inneite jaoteiding
ahin,kisuh khahna thule kinahset, kisetsona thuho ahin inneipale amao insungmiho apang
ngaipoi. Kichenna thu hihen ipithu hijongle ankong chung hihen chabel chung hijongleh
agamkon langhon aseijou aboljou lebou adonbut ding langchu kihou khoma chule donbutding
ahi.Min iti aseiding hetma sanga kihoutoh masahhi kipalna bailam tah chule kisuhmona ahi.
22. Gamngah kiti thuchengle aumdanhi tulaijin hietkhiel baijinte, athuhin aseinachu mipa
khatchu ama chiguichu beitaleh aUupa chunga kingam ding aUupaan ama nungsanga achanu
hihen aneiho hijongleh ijakai chunga mopoding ahina pakhu kiseina ahi.Khanggui neihih jongle
chanu khat hihen tampi hijongle umthei ahi hichiho jousechu achungthu le ahinkho jouseo ama
chunga kingamding ahitai.Hitabang hochu Chemle thal vang aman akilahding gouthil
umchengse chu amanjong akilahding thilchu ahivangin chanute chu ahoppih johding ahi.
Kigam nga thu ahijeh in kisemdohle kisemdohlou thu akiseitapoi insung gouthilho thudolla
hin.Hiche insunga chu ajinu hihen achanu hijongleh aumthei laisea hinkho dollin lamkaipihna
neijongleh ama gouthil hochu athamloh louhelding ahi. Ajinun vang inle louhole gouthilho chu
jineinaa aneikhuma achenkhum theilou ahin achanuten vang Jineinale chennaa aneithei ahi.
Lut-hen Lhiem-hen : Isanga lenjo insung kaija hole ipute chunga ithemmona auma ahileh
chabel hihen lang ankong hijongleh akibol poupouchu luut akitinLuut-henakiti. Isa anga
neojole tuchaho chunga ibol dingleh Lhep akitin Lhiem-hen ti akimange custom dollin hitihin
thu cheng akimang ngaije.
Haosa insung : Amasapen na haosapu bangtaha thuseileh vaihom chuleh avaipopen pahi
seimang akiti. Seimang kitihi chinghen ngol jongleh haosapu bepa chu hijengding ahi. Pachong
kitihi saap paovin council of ministers ahiuvin khosunga achingthei domcheh kilhengji ahiuve.
Haosahin ipilampi hijongleh ama cham chamin achangin thu aseilha ngaipoi khodingle mipi
dinga seigaalkai ding jouse seimangin aseiding ahi. Chule gellhah dingle seilhahding
tohlhahding jouse seimang pachong jouse nopna a kibolding ahi. Thusam phonga kimang pahi
lhangvah akitin chule lhangvah kitihi ni ana umme khatchu haosalanga ahin khatchu lawmho a
ahi.
Kuut : Kuut kitihi achom lamtaha seiding in Thilkhat,Thukhat,Minkhat,Ajehkhat chu kimin
kuutna @ pansatna kineija ,kimosoa hiche jallachu japiin kipa golnop kinloupitah kibol tina
ahin,hichehi anikho jong teptena aumpon nikho alhomle atam dingchu ideideija ijo dungjuija
kigongji ahin,hiche sungahi khosung gamsung vaipo honjong thupi thumaang jouse seijapha
aseijuva phuonapha aphuonjiu ahi.Chule khanggui chawn daan (Culture) pohdoh nikho

ahi.Adeha Kuut kitihi kumhei @ golnop nikhoa dinga khanggui chawn na laha aloupipen
kumkhatna khatvei kimangchu ahi.Kuut kiti minpohi atame hinla kumkhatna chu khatveikal
kimang joujilou ahijeh a khatmin penchu kimangjia ahin hiche dingteng hileh haosa seimang
pachonghole lawm upahon imalam jouse alamkaijiu ahi.Golnop golseh kitijouse jong akibolthei
jouse kibolsohkei ahi. Chonle Ai kitihi changval la ahin Kuut kitihi Khopi, Nampile Mipia
ding ahin khanggui golnop,kumhei kimang laha achung nungpen ahi.
Tukhangin kipa umtah Chavang Kuut hi Chavang mina Kuut loupitaha manthei na ineidoh
khatheijun khang nununga dinga chan loupitah, hamphatna lentah khatchu ahung hikhai, chule
nampidinga analamkai hole thil anaboldohho laha Kuut anaboldoh hohi nampi dinga
natongdoh phapen ahinalaijuve.Hinla hiche nikhohi amang hohin themkhat akimangkhel
jepmeKuuthi cultural loupina penna mandingdol ahin, cultural chu ajao vangin aloupi penin
akimangpon traditional culture sangin miss kut lhendinghi committee a pangjouse thilgon
lenpenin aumjitai ,hicheho eiho culture naat phahlou napena ikisahlel jiuhi adihpoi.Hichehi
khantou to kilhonna boldinga aphatjongle organise body khatnin phatchu adang khatna
aboldinga lom thilchu ahibouvin chule athu jonghi khangthah hoding ahibouve mipi lhingsetna
kikhopna khoppi lenpen sunga boldingdol ahipoi.Khanggui chonna golseh hole laamho bolna
chubana khanggui thusimle khanggui chon naho seinale kihilnaa manding ahibouve. Akhangto
kitoha custom langa kisei banga ,nampi minphatna boldohho, japi dinga miphachom,
lekhathem, minphatna mu,hitabang hohi alampito kitoha kipa man pehtheiho peha, seiphatna
phaho seiphatna,phondoha phaho phondohna neija certificate pehtheiho peha award pehtheiho
pehding chubana thilpeh bolpeha phahojong pehding hitiachu kibol hileh custom & culture
tojong kitohsa ahi.1.11.1979 kuma kibolpan ahitan 2008 hin kum 30 lhingmai ahitan Chavang
Kuut traditionalla amanding danto kitoha (according to its culture) mandoh malah in culture la
konin igam mang checheh taove.Kuut nikholehin khantou thilbol deinadollin ichanin kisalel
jongleohen koima thangset nadingle pachaat chan nading aum chompoi, achondan kisuh milte
hikhahding johhi kijumsona lenjoh ahi.Tunjong chikhat namkhatna kigella culture neilouva
namdang culture mangah atamin hiche hochu nam lhavaai khanggui neilou thusim neilou
lhumna lhahna neilou akitin nam gammang ahiuvin thupi muna pangthei lou ahitai.Khanggui
chon nahi geldaokhah louhelding ahi.
LAWM UPA : Khosung kivaikpoh laha hiche lawm upa kitihi khochen lolhinle lolhin louding
thuhi lom upa khutnahi kingamah ahijenge. Amahin khosunga tohding jouse chunga vaipohna
anei ahin, custom jong atamjo amachunga kingamji ahi. Chaangle miim muchi chivo chule
thinglam, twilam, chule loulam economic lampi jousea amahi vaipo ahijenge.
LHAANSADEL: Mi athi nungteng gamsa kidella kikapma athipa dinga chu Sakin kilahpeha
hichu ama minna alhutna dingdol jousea kilhutna akilhut najousen jong damlaija boldingdol
hojouse abolji ahi.
SEIMAANG : Aseilhah jouse niellouding nit-thoding jengbou ahijeh a seimaang kiti ahi.
PACHONG :(dohletun) Khosung vaipo dinga khosunga achingcheh lunggel dinga kilheng
hokhu ahiuve.

LHAANGVAH : Sap phong dinga umjouse lhaang tinna asapji jeh a lhaangvah kiti ahin
lhaanga vaha thusam phong tina ahi.
Miinsunga thi : thinathei thinatheilou kiti aume.Numei hihen pasal hijongleh eima insungle
ikijoppi insung hilouva ithi khahle salamsat akibolle.Hichijonghi kilheplhah khanga customho
ahi.
Custom koibe : (1) Kihetkhen nadin numei ajineile ajium kitipou pouhin akhut jet lamin
sum-eng chaaothangnang jemin kisemhenlang kibuleh hichu ajidingten akichen niuva patnin
bupeh uleh aji um ahi kihet nadingin.Vangsetna aji aumlouna khat aumleh kisutlhah kit-hen,
hinla aji umhih jongle acha anao jalla achen jongleh kibu denhen ajehchu keimahi kaji umta hih
jongle jineikit loudinga um kahitai tia aumchu akihet nadingin.
2. Kin chunga chondan jemhoi dingin numei thumding hihenlang ngaidam thumding hijongleh
custom dungjuija vaikonna poupouvah acheho lah a pasal pilhing jousen delkop abangleh
(snow white) cheh kikopleh hoijinte.
3. Mijouse dingin ipi dinmunah umtajong lehen amasang hihen anungsang hijongleh anu
dingin acha, apa dingin acha ti tabangin ipi ipu, inu ipa, isopi ipenpi, itu icha, ini igang,
pendolla khaogui banga kijoppina umho chungahin gentheina hihen natna hihen thina hijongleh
ilungsetle ingailut dungjuija pantheina birth right hi mijousen aneije.
Achung nungpen : Mihem dinghin custom hi alenpenne,custom dingin jong mihemhi alenpen
ahikitne, mihem dingin thaneina neihi alenpen kitne, thaneina laha miUupa achung
nungpenne.Hitichun custom, haosa, miupa kitihi pumkhat ahiuvin, khanggui chuonna sunga
amaho chunga aumtapoi, hinla akisei athanei chungnungho chungahin ngailut hin tha
aneijin custom ahin haosa ahin miUupa ahin khatchanjong ngailut chungahin tha anei
pouve.Ngailut-hin munjouseah tha aneijin chule joleljong aneipoi. Mihemchu koihileh koipu
customin ajolel aumpon,kidangtaha customin ajoulouhel aumjongleh ngailutnin ajouve,
ngailoutnin ajolouchu Satan ahi.Custom, Haosa,Uupa, Ngailut laha hin ngailuthi athanei
achungnungpen ahi.
CUSTOM KITICHU IPI KISEINAHAM AKITILEH CULTURE TINA AHIN,
CULTURE CHU IPI KITINA HAM AKITILEH LIFE TINA AHI.MIHEMTEHI
AKIBANG SOHKEIPON AKIBAHLOU DUNGJUIJA AMA AMA CHIILE NAMIN
AKHANG GUIJA POMDAN CHONDAN ANGAIJA ABULLANGA ANAKIBOL
DUNGJUIJA KIKHENPI LOUHELLA AHIN CHEPI JINGU CHON NALE KIMAN CHAH
NGAINA HOHI KISEINA AHI.

BUNG - IX
MIZO NATIONAL FRONT

MNFahung kisemdoh hi Maotam thucheng gin umtaha hung kipan anahin tohding lentah
chunga kiloikhom nale natoh khom na a kona ahinmannuva kiheidoh pai ahi. Hichu Mizo
Famine Front 22nd Oct. 1961 kuma anakiphut dohchu alung sunguva chengjing thilkhat ahijalla
chu 12 Oct. 1962 kuma chu Mizo National Fronttia ahin semdoh kitnu ahin chubana District
Council tetnan jong ahin neidoh un ahung machal tan ahi. Ahinvang Mizo kiti thucheng mong
monghi 1930 langa kam chenga ana kimang peh ahitai.
Chule Mizo kiti chuchenghi mipi lah a vailonale kivaipohna monga ana umloulai vangin Mizo
kiti ana umnahi hiche masang jepchu ahitai. Hiche Mizo Union kitijonghi Political langa Lusei
hills sungahi ama sapen anahi. Mc Donal Britishte Lusei hills a dia superintendent achainapa
panpihat na konchun, hichu 9.4.1945 ma pu Pachhunga President hina anahi. Chule sap pahin
Luseitehi kumsom sunga Political langa lunggelna phaat aneina diuva anaseipeh ahin, atuma
aum nomu jongle hitheiding India te lhuhna langlang ajuidio jongle hithei ding tihi anahi.
(aumdan chu Lusei hills langa hojong Manipur langaho banga ana umthou danu ahin khatjoh
sanghi imachom inaumdeh lou danu ahi).
A.O Hume chun INC @ Indian National Congress ahin semdoh phatchun Mc Donalchun Mizo
Union asemdoh anahi. Hichu govt. nin mipito kikah a thujouse chunga ahin manchah pan ahitai.
INC 1885 deidan chutoh kilhonin Sailo haosaho in selekai chule thunei chungnung aboljou seu
nona in ahin neitauve. Achung chonin Khawtin khuma MA masapen pachun ahin tosot be-in
Sailote seh in gamsunga tha aneiju thule haosat suhmang nadingchun, hichu ahinjou
tauve,hitichun mipi deichu ahung hiphatnin compensation jong adellun Lusei hills sunga
hochun agamu 8000 square miles chu India khutnah Rs.Lakh phabepmin akilhehdoh taove.
Khonungin pu Laldengale India kihouna achun ipi naseiham nagam umtalou kichochai tachu
atiove. (They finaly agreed to do away with the Sailo Chief ship by paying some compensation
and there by sold away the entired 8000 Sq miles to India at the price of some Lakhs of Rupees.
T. Gougin: Discovery of Zoland page 86).
Hiche laichu India Politics chu Mk Gandhi mopoh nale athuhat lai anahin, hijehchun Britishte
jongchun hiche lung agelkhen dinguchu anagelkhoh pentah u ahi.Ajehchu amaho Mizo mipi dei
bolthei pet chule amaho thuneipet ahijeh chun iti kibolleh aphadem atilai tah u ahin, hiche pet
nachu lusei Mizo Partyho seisei ana hitheiding chule Manipur gama jongchu Pu T.Kipgen teho
seisei chu ana hitheiding petcha ahi. Hiche kikhopna achun inam sunguva lamkai masaho
mundang danga jong anajaovun ahi. Gahhet theidin, Pu Vumkhohao, Thong chinthang,
Lunpum chule adang pha bepjong chinhills langa kon ahiuve, ahinla amaho chun ana lunglutpi
nomta pouvin ajehchu Lusei hills sunga chenghohin thulela gelsaona um louvin Mizo tibou
akisahlel pijeh un.
Hiche bangjom chun MNF movement thu achun Konpui Chura-chandpur munah Laldenga in
kihopna lentah ahin bollin ahileh hiche a jongchun Chin Hills langa hojong ahung jaokitnun
Manipur la hojong, hitichun kikhopna achun ajao dinga phajouse chu ajao kim sohe. Abanin
khatpa 1945 chu gahseikit leuhen lunggel khatna achekhom theilou dio phatchun Chin Hills
langa hochu ana kikangse taove.Hinla kipumkhat taha ana tongkhomho jalchun lolhinna
khatchu aumthou nai.India in aginmo chu Manipur langa hojong ajaova Chin hills langa hojong
ajaova ahetjeh un ahahsat nale akhohna khatchu Lusei hills sehseh chu panga hileh Laldenga
ahounao thudolla chu seibeding umlou ahitai. Ipichu hitaleh tua kisei chengchu anapang

sohkeija anahijeh in govt. chun 8000 Square miles thuseh sehchu pansatnan aneithei tapouvin
daanpi khatto kitoha hungki semdoh khathei ahitai. (1971 NE re-orgn.act).
Abankhat gahjomkit leohen Konpuija chun meeting chu 1965 kumin nampi lamkai cheng ana
kikhomun Pu Bawi chhuaka le Pu Haokhalal Thangjom chu Chairman le Secretaryin ana
panglhonin anikho chu 15,16,18, January 1965 Friday, Saturday, Monday anahin Hiche a
kihouna a anajao ho chu Paite National council, Vaiphei National organisation, Simte National
organi sation, Zomi National organisation,Mizo Union (Mizo-ram) Mizo National Front, Chin
National Union, Mizo National Union, Hmar National Union, Kuki National Assembly, Gangte
Trible Union, Kom National Union, Bete Convention council ahiuve.
(Phungkhat paokhat kiloikhom naa National akimanhi lolhinglou thu ahi)
Hiche kihouna a hi Chin hills langho lunggella hin amihemla kikhel chuomlou tua jonghi
kilungto lhungkeina hidinga atahsan lou danu anahin, ahinla 1945 langchu Mani pur langa
hochun anaha hetphahlou jeh un ahunglunglut jepmun ahung hapanjep taove. Chule Manipur
langa hiche kikhopna a nampi thalhenga ana panghochu hiche 1965 kumsunga KNA (Kuki
National Assembly) anapoho sese le VIP phabep anahio ve. Hiche chunga subjectchu thisan
khat kikhen thei hilouchu kipumkhat ding, chenjong chenkhom ding, hiche nadingachu
tohkhom ding tihi ahin, chuleh ichen namun dungjuija juvachu Mizoram sunga chengho Mizo
ikitidio Burma sunga chengse Chiin ikitidio Mizoram tilou India sung mundanga Kuki ikitidiu
tihi ahi. Ahinlah tua Mizoramten Mizo tong hrelochu mi a ani atiovin Chin hills te experience
chu adihlhehe.Ahivangin kapute Gangte hovang alung lenun tribe organise ahungbol kitnuvin
jong ajop peh kitnun ahinlah abon chaova Mizopao athosoh louvuleh mi achu hidiu ahitai
tribe khat sunga chun kisimkhom jongu leh.
Mizo National Front te natoh danhi lungthim le lunggel lungput danchu achuomin gah kikoileh
anatoh danuhi hoi kanasalhehin kana lunglut pi lhehe.. Tohkhiel chunga ki engbolna sangtah
jongchu aumnan ahinla kivai poh naa akigelkhoh pentah chu Pathen thu ahi. Asunga atongle
alhaija pang jousen jong damtheina lolhinna anei nadiova phat tina taona aneijingu, chule amipi
jonghin lolhin nikhohi Pathen khutna um ahi aticheh in lamkaile mopo apat chapangle meithai
geijin Pathen henga lunggiltah in ataovun, keijong nasah tah a taokhat kanahi.
Chule Military sungajong Pastor khatle MO khat umtei ahin Pastor pahin thidinga kiphal
jingthei dinmuna umcheh jing dingdol thu asei jingin chule lungput phalou mihema dingle
movement nading bollou helding, mipi natong akihi jeha mipi ngailutding chule mipin jong ei
ngailut natheija ichangcheh ajong umding atong khom le akiloikhom cheng jong kingailutto
jingding chubana inatoh naoleh ihin khou Pathena kingai jingding tin phatseh in suhmillou
nadin asei jingin, Movement jeh in meithal kichoi jongleh itabang lamkai hijongleh akitong
ding chu Pathen houtoh akito louleh Pastor pan ajahda khahleh mijouse jongchun jachat umtah
a kikilah jenga kibolda jeng ahi.
Hichejeh hin movement douva VVF anala a mihem hinkho chung geija chon valna nei ilah uva
ana um vangin MNF chena lhongpi chun mi chonval naho chunga phulahle changvalla deichom
thilbolho chu doiletup chena lhongpito kitohlou ana bolngai jilouvu ahi. Hijeh hin insungle
khosunga theida umtahtah hojong MNA sepai lah a agalutnuva chomkhat aum joutengle ikimu

toteng sadhu ho abang jengun ngailut nale chonphat nain adimji taove. MNF army sunga galut
hochu itobang mihuhel hijongleh aphadoh joulou kana hekhapoi. Ajehchu meithal choija natong
ahivangun Pathen thuchu akivaipoh nao khohpen le lenpen ahijeh ahi.
Hichejeh hin Pathenin MNF army hochu aumpiuve tichu akimujeng theije. Avetsah nan Makui
Firinga chu amaho gahchuti bolthei ahinai saipoi ahinlah firing ahiuvapat amaho langah
meivom akaijin langkhat hon ima abolthei pouve Chule Mizoram lang Torbung gama
chutabanga kisong army post Come with Your God Jesus tah ngamho jong chu a bulu uchun
meivomin atomin imacha mumasah malah in akulsunguva alhailut jengun jong mi anamuthei
pouve. Pathen thuchu akivaipoh naova achung nung penna akoijeh uchun anatohnao chanachun
Pathenin apanpi jinguve.
MNF army hohin hichan geilom ma pathenin ahin panpijiohi agelphajou jipouve firingachun
meivom ahung kaijin keihodin aphalheh e ipi le ipi hungkitoh kha aham atijiovin ahi. Amahon
agelphah lou vanguva Pathen thuchu achunung penna thaneija akoijuva nitin kivaipoh najouse
jong Pathen khutna angapjing jeh u ahi. Hichelai chun amahotoh i-um khom komleh akihoulim
najouseu le alunggel aseinadiu chanin Pathen phasah ahileh tihi kamcheng masa ahijinge.
1972 langchun MNF techun alung gellu banga ahithei tahloujeh in Arakan Communist
gamachun akichon lut nuvin aumtaove. Phat chomkhat aumjeh chun Pathen thua kihetchet le
hangsan tah a lungngam pella umthei nading ti in Crusade nasatah khat abollun ahileh hiche
Crusade chu aloupilheh jengin alah uva D. gangte jongchu hiche chunga chun apengthah in ama
testimony jong aseijin mitam tah apengthah e.P.Kipgen seidanin mini lethum kaumun ima
chomma kikhel dehlouchu, adangho chun damun che dingho tahchu lungset na ummuve,
eitiovin ahivanga chu keihose chu akitahcheh kahiu ahi ati. Hitichun keihonjong hasei behseh
hih un itabang dinmuna iumdiu ikihehih laijuve katiove. Chujou chomkhat jouvin mi 50 China
jonin kache taovin lamkah twikah hahsat nale gentheina chule lungdonna sangtahtah katoh un
taonatoh kikhen louhellin kaumun Pathen puihoi najallin China kaga lhung taove. Hi achun
eilungset beh seh un Julesa chu aneng behseh jengin kapa ina ninglhing setna kiti abang
jengtan judonlou aum tapouvin keichun kadon louhel jeh in Pastor panjong adonda haam
haamin mini kalhing nahnah lhone anatin ahi.
1965 Konpuija kihou jouvachun Laldenga chu muntamtah a achele in Pakistan geijin chule
Silchar la jong jail ana lutkhan . Hitichun tanglouvin abollin atoh khompi dingjong hitihin ahin
lhengdoh in ahi. Amachu President ahin Lalhnun-mawia Vice President, Lalkho-lian Finance
Secretary, R.Za-mawia Defence Secretary, Sai ngaka Home Secratary, Ex Subedar Thangjuala
C -in-C MNA. Hitichun ahung machal lun 28 feb. 1966 jankim chun Aijawl, Lunglei, Dimagri,
Champhai chuleh Kolasib abullu uvin Govt. treasury ho achomun 48 hrs MNF flag akhaidoh un
Mizoram pumpi chu amaho khutnoijah akoitauve.Hichun thuchu akithang tan ahileh Indian
Armyten Jet fighter ahin mangun Aijawl khopichu bomb ahung sepmun machine gunin
akapmun MNF flag jouse aloilhaovin Indian flag ngin akhelkit taove. Maozedong le SC Bose
in thisana chohding thisan lutding ahi anati lhon thuchu ahung chepantai.
Atumbeh in MNA ho jail sunga aumdanu gahseijing kate. Pu Jangkai Kipgen hi Aizawl jaila
kumli ana umin mihat tahkhat Lenlhuuma kiti khatjong aumin Theologian jong chule mi
mantam tah tahle chihna thepna sangtah tah neijong ka umun keihochu jailsung ahivangin phat

sehle Christmas New Year, Good Friday hohi guntah in kamangjiovin thupijong phatah in
kaseijiuvin hiche ka umnaovahin army Capt. khatnin eichintupmu ahin phatseh in kiche pnan
eineijun lhakhai bohin phalbi jingkahle sangkhol eilahdoh peh uvin eijepjiovin avaal vallin
eibollun sepaiho jengjong chun a oimolheh jiuvin ahi. Agitlou behseh jehchun hichepa chu
achoma aum theibeh jongle tin taona kaneijiuvin ahileh phat chomkhat sunghin amahi
roomsung among langtah a special tah a gehji lumji ahin jaankhat adumchep chu petrol kikoi
chun alamatnin ama umna inchu phel mit joulouvin akavamtai amajong chu them chakhat bou
ana umtai. Keiho chula kakipah theilheh uvin tukal imukit loudio ahitai kakitiove anati .
Hitobang genthei hahsat nachu ahung kipantai.1965 Konpui kihouna a anajao jouse chun
inamsungu mun pha bepma (Organise) nampi dia natoh loutheilou ahidanle ngailutle khohsah
louthei ahi loudan ahinseile taovin ahi. Chule asunga natong dingchu aphading cheh analheng
doh un aminu anajih lutnun koichu ipi panmuna pangleh phading ham tihojouse anasemtoh
gamtaove. Hicheto kilhonchun apanmun dinga pangloijong aumtaovin chubanin Mizoram geija
army dinginjong mi som leget jong ana chetaovin Pu Lalkholun tehochu anahi pantaove.
Hitichun Govt. nin ajaoho jouse ahin holpan taovin ahileh Konpuija kona thu hinpandoh ho
mamachu akileheiloi ana umkhan VVF ahinlaovin operation lamkaijin ahunglepan taovin
ahileh, mi ahol tenguleh aumna kahepoi itileh ken kahenai atijiovin khomi hochu lungdong
tahle gimnale gentheina chu ahin thoh pan taove bu akihonun mi avo nilhum lhumun jaillajong
akoinom nomu akoipan taove. Hicheto kilhon chun amaho gonsa hija amahon kihet phah loulai
chu mi somlegup (16) DRI case in amanun jaila akoitaove. Chu banin kho kihalnale mithi
nageijin na ahin tong taove. Mihemjong tamtah athi in khojong tamtah acheh in khojong tampi
akihaal lhai. Amaho keo hilouvin kah laha mihem gen theina sansah cheh nadingin bukalo ding
ahung pungjalkit nalaijin genthei nachu ana sanglheh e.
Abanin MNF te E.Pakistan gama aumdanu themkhat gah sekitnu hite. Bangladesh a anaumuva
hin MNF lamkai phabep pichun Indiale Pakistan gaalla ahung kisat dingchu kigin angaije
thilkhoh behseh ahung um khahle tin munchom jepmah ration stock abollun ahileh lunggel
ahinseikhom naovachun President pute loilang chun kigin naneija natong lamkai hochu jailla
ahinkoi taovin hiche jailla umho lah a hin D. Gangte jong anajaove. Ajeh pentah chu ahileh
President pule aloiho tahsanle geldan nachun Indiale Pakistan ahung kidou leh Pakistan
panpidin Americate seven fleet hungintin Indiachu pang jou louding Pakistan jona changin tin
eiho injong lungmong tah a umtheina inei jengdio ahi tihi ahi.
Alangkhat-ho lunggel kitchu ahileh kidouna tahmong aumleh India in Pakistan ipi asah
dingham pangjong pangman ponte hijeh a chu kigin nading achom ineilou vuleh ihahsatdio ahi
tihi ahikitnin war declare ahung hiphatnin India in avallhum paitai. Hitichun khatlangho lunggel
johchu adihjotai, hitichun genthei hahsatle lung kham nachu seitheilou khopmin asangtan ahi.
Ahahsat behseh phatchun President ninjong nunao chapang holeh ahat mo jouse surrender
boltaovin atin hijehchun ahat domse tilouvin surrender abol taove.Chule lam kaiho jailla ana
umho chun nasatah in lunggel khomna aneijun lunggelchu lampini in aseijun hichu overpower
bolla movement chu amaho khutna koijengding ahiloule surrender kibolding tihi ahitai. Nasatah
in agellun movement khat chutia uma chule abulla lamkaisa khatjong chutia bolsang in
surrender boldingjoh agellha taove. Ajehchu thil aphalam chu tuhchah poupou leohen Pathenin
pha asahleh lolhin nakhat um nante atiuvin hitihin jih uhitin pelutnu hitin surrender boltaohite
atiovin hitihin ajih un apetaove. Pu President kitahsan tona aumtah loujeh in itihchan hijongleh

aphat dungjuija tahsan na kaumdeh tahloudiu ahitah jeh in natoh khom ding ahahsatai pontho
tah in hung pangin lang Pathen lungsetna nahung lolhinleh lungnem tahle kipah tah in nangma
noija umkit taovinge i-um khom theitah loudiu jeh in keiho Govt. khutnah kipelut taovinge
akiti.
Pakistan chu permanent HQ dinga anagonnu ahijeh in Hou in jong khut themtaha asah u ahin
chule akisei banga chu insungmi lhingsetna jaoloijong tama dan ahi. Hijehchun P.K in firing
laitah khatnah puonloi khatnin pasalni in mikhat ahin juonglhonin kavetleh athisan akai
chetchut jengin ahileh kenjong gangtah in kadellin ahoilai kikapkha ham katileh akikapkha
ahipoi naosoh ahibouve atilhonne.15 Dec.1971 nia Pakistan Govt. nin surrender aboltah jeh in
Ranga mati khopia konin twipi chungah steamer aum jouse Driver pumin amat thaovin ajam
taove. Hiche a hin amaho battalion chu gunboat khatna chun ama sataove. 1:30 P.M min phalva
kiti khokom Pakistan army leh Bangla desh Mukti fauj 500 vel ana umun MNF hochu ahin kap
taove. Hiche achun P.K hi Commander ahin akikap touvin pung thum akikap mun atamjo
hochun surrender abolun sepai 180 lang aman taovin athijong tamdan ahin akisukhaho neikijen
sah un ahungtiu vin ahileh kenjong kahousen kaplih gamdinga lomtah nahiuve agreement
kineija nahithei nau mun nah khatveicha nahekha pouve katijou phatnin kijenun katitai atin
ahi.
Hitichun akitolngai bangun akitol kitnun jankhang ahi jehchun gamlah mun khatnah agehtaovin
ahi. Hiche a hin Presidentpun amimoho Govt. khutna kipelut dinga asei thuchu hichelai munhi
ahin akikhendiu jalla lunghella akikato laitah uvahin army hon ahinkap kitnun jaan 7 pm
jougeijin akikaptovin adalhah phat nun farlong khatbep achebeovin ageh kitnuve. Chule hiche
chungahin akisukha atamlheh uve. Chubanin hiche akonchun nikhat lhingset achekitnun chuin
ajingin akihou khomun loikhatnin India army phalva camp ajonun loikhat nin Sunsong kiti
Bawmho khopi khat ajontaove.
Hichemun na konhin special duty injong Mizoram langa cheloi aumtaove. Amaholoi chu
Samang gam maang ageijun dam mona lentah ahinnei phat nin Paominthang Chongloi toh aum
lhonin E.Pakistan gam alejotkit lhontai. Theikheng khopama mithum aumun hiche aumpet
nuhin ngalchang tuhgup khat akapmin army hojeh in aumhah in Arakan gamlang ajonkit taove.
Hiche achesungu vahin sagu vadung pangah Saichal alentah khat akapme. Arakan gam koladyn
luipi naijah aumun, Akyab seaport naijah aumkitnun hiche gam mihohi Communist revolution
ahiove.
Hiche gamsungahin kumkhat aumun 27 Nov. 1972 hin Capitalla konin sepai 50toh D.Gangte
lamkai nan China gamadin Akipat doh uve. Achenao lampi umdanchu Arakan to E,Pakistan
Pakistan to Burma. Burma to Chinhills, Chinhills to Manipur, Manipur to Burma, hiti chun
Homa len Sub-Division sunga lhakhat achaamun P.K le mini Chindwin luipi galkai nading
veding chun ache lhonin, Jana Kiti khokhatna aumun chua chun aloiteni adalhan agam mikhat
toh akivopmin security jouse agavetohin eimi phalouho report jeh in Burma army hon
operation abolpan taove. 28-5-1973 hin Chindwin agalkaijun Namphali vadung atoulhah peh
un ninga (5) lang channan Burma army ho ambush khatna alut khaove. Hiche jeh hin an neh
ding somlekhat vei nehding ngawllin aumtaove. Hahsatah in Namchankho agalhunguve.
Hichea hin eimi nga (5) anacheng khaove. Hiche apat hin Kachin langhon apuitaove. Hitichun
KIA 2nd Bde. HQ lah apuilut taove.

Hiche munahin lhanga (5) aumun relation asemjouvun KIA ho puihoina noijachun Mythna le
Magong kikah railway agalkaijun 27-10-1973. AM min Irawadi luipi agalkaijun chule Bhamo
motor road apalkitnun 3rd Bde.HQ alhungun chua konchun Phulumjang kho alhung taove.Phu
lhumjang ngahin twisa aputnin hiche mun nahin lhathum aumun 22-12-73 nin Christmas
amangun 23 nin China jonin achetaove. 29-12-73 2AM donin KIA hon PLA ho komah athah
lutnun hiche apat chun PLA hon apuipankit taove. Sakol guple sepai somnga in Post anaipen
9th.AM donin alhungun PLA pumpi tahlhengin Maj. Gen. khatnin Manlung Post a ahung
lamtouvin gari in acheuvin Pingjang Bn. HQ alhungun ngailuttah in ankuong umkhomna einei
piuve anatiuve. Chuleh Kutung army training centre lachun training lhanile akeh abollun visit
dingin apuile taove. Kutunga konin 350Km gari in alhaijun Paosen airfield alhungun ajingin
1:30PM min vanglengin acheovin Kunming khopi alhunguve. Chule thihsemna tampi aveovin,
Foreign Hotel thupitah khatnah alhungun, Chu a konchun ahungun vanlengah ahungleng kitnun
vanleng kimumang geijin rumallin kakijap touve anatiuve.
17th April 1974 nihin ahung kipat doh un army somnga le Sakol somni in eihung thah un gamgi
luipi geijin eihung thahpeh uvin mitlhi longleovin kaki lhaaovin kakikhen nuve anatiuve.Chua
konin KIAhon ahunglaovin Mythna alhunguve. HQ lachun Shan revolutionary lamkai
A.Shongli chu akimu piuvin Pistol khatle Binocular khat kithopinan Shongli chu apeove. Chule
amanjong vohchal tuhnga khat athatnin relation asemuve. Chubanin KIAhon namchan kho
geijah agathah uvin chuapat niko (9) jouvin Chindwin gam ahin phataove. Burma sepaihon
ahetjeh un Sainoulen nah nasatah in kikap tona nivei aume. Chule alang langin athi aum cheh
uve. Muntin curfew ahijeh in twilen panglang ajonun agamchu twilah le guolah(Bamboo)
ahijeh in gentheina kamchenga seijoulou athoh uve.
Movement sunga agen theinao sang dehset chu E.Pakistan aum sunguchun nisehle kikaptole mi
thina aumjing chule Mukti fauj hon liberate ahinbol phatnun Pakistan Commondo hochu
manchah ijat aum vangin achat thei tapouvin MNF hochu ni somli gamnoi jah an angawllun
hiche a thilhona a aneh uchu chang long,aige, ai, twilung, tuumngeh, lielkengngeh, hitiachu
hinghaam haamu ahiove.Agenthei behseh phatnun guthimin Pakistan Commando Major Sahit
le Ekbella koma Pu Ngura le Chakma upa ni asollun Chitagong army post achun aga kimutovin
asungah tohgon ahin neijun, akihounao bangin amahon tople tank ahin thouvin MNF hojong
chu steamer aumjouse achun akitollun Rangamati khopiah akisutou vin Muktifauj hochu
adelmangun khopi chu capture abollun hiche akona chu bu ahin neh kitnu ahi. Amahohin thitei
dinga ka umu ahitan Pathenin eihin gonpeh u ahi atiove.
Chuban kitna thil hahsa dehset kitchu Mythna state sunga Bhamo District sunga lhasagi sung
adung avaija avaleo chu ahi.Akengngujong avun umgam talou ahivanga chawldona um louva
lam jotteiteiding, tingling le inn naling ,vot tholo, vot alen aneo dimjing, thoukang
thousivaibong, khosihle nat dangdang puma lamjotle gilkel nahohi II World war laija Britishten
sepai somnga ana sollut nuva gam manjehle kelthoh jeh a misomni anathina munchu anahin
sapten death valley anasah uvin hiche a hingdoh hochu hoitah in promotion apeove akiti.Sapte
geija achuti vangun MNF te vangchu gentheina sanglheh jongleh thina lomvang anatoh pouvin,
British armyho sanga gamlah a lungvaljo danin aum muve.
Chuleh achenao lampiahin gen theina sangtah seijoulou toh jongleo kidangtah a athilmu danu
khatchu phala muong muol anatiovin phaicham khatna kona hiche molchu dingdoh lotjeng

tabang ahin akidang lheh e anatiuve. Chule molchung chu ikaldohle milim, salim, ngalim,
thingphung lim, inlim, furniture holim, kidang tahtah vetchim joulou khop thil kidang ahin,
hiche avet nuchu gentheina tampi atouva, athoh jengujong chu kiman lellin kagelpouve
anatiuve ajehchu koiman hichekhu agavet ding gelphah ahipoi tin anasei juve.Abanin genthei
atonao thuho themkhat seibeote.Arakan gamapat China alhunkah uva alampiohi Burma India
Bangladesh hichenghi ahal ahalla atokhah cheh u anahin Burma gama nungah khat hin hiche
contingent hochu keihokho ajong ahung lhung khaovin ahunglhun nuva agikel theidanu chu bu
honpeh dinga gangtah a kakipei jenguleh gollhang ho vangchun angahjou pouvin voh anchu
bujong tampipi uma ahijeh chun anegam jenguvin henu kavetlel danleh kavoujang natpithei
danchu tin anaseije.
Chubanin hiche China Contingent hohi inmunle khomuna jan gehkha lou, kingahna
neikhalouva lamjot ahijeh uva camp kitijong neikhalou go ajuh jongle chuopdeh jeng ajuhlaise
a athoh jengu khophat teng jongle akikhel nadiojong umchomlou atahsa chunguva chu
apohgotden jengu ahijehchun China aumlaijun avun nuchu ahungthah (Itching) doh in akhuotnu
jongleh chimthei talou avunthuol chu ajuol juolla akhuotdoh leojeng danu ahi. Hichu Doctor
hon eiveovin lou eipeove tin anasejuve. Chuleh chelang hunglanghin Burma army special force
hoto akikapto jinguvin akikap tona jouseuhi ambush a alhahna jengsehu ahijingin ahinla
Pathen lung setnin phatseh in Burma army hojoh atam thijojiove.Burma army special force
sunga hin captain eimiho khat aumin tua gams unga sepai guh thima lhalele hokhu koi hiuva
hija, hoilangmi ahiujong akihepon firing experience anei danukhu anasal heh e ,kaki kaptoseh
uvahin ambush a kakapjio ahin firing sungajong anoptah a thingchung kalpou aumun, akileole
uvin dum achepmun firing kitijong kichatnan aneipouve, chule keihojoh ambush a pangho
kahathijoh teijun hicheho hi dinmun kibanga kikapto kihileh lung kham umlheh inte tin anaseije
atiove. (Hiche thuhi amaho security B.army HQ chehon aseiju ahi.)
Chule alamjotnao nelgam hitchu akenguvah achudenin damdohkit joulou loi atamme. PLA
hochun MNA contingent hochu revolutionary thu ahin world record China ahin nanghohi abana
nahiove tin aseijui. Chubannah MNA chontingent techu China gammahi amaho banga kithopi
ngaicha adang tampijong anache ahin PLA techun nangho tohin ikinai penuve atiovin eingailu
lheh uve anatiove. Ajehchu namdang hochu army discipline strict tah ahijin PLA hole MNAho
vangchu thakhat ahiovin akivaipoh naole achedanu chule molkanga an nethei loijong aumjeh
uchun PLAhochun eihovang sopikhatle thisan guikhat mongmong ihiove eitijiove anatiove.
PLA General pun tiilkhou nathu aseinachu tua natisanule ulsaluong hi khonungleh pahchaa
hungpah dohding ahi atin,availah nao bangin tukhanga Mizoram statehi ulsalongle thisan
luongho akona Pacha a hungpahdoh chu ahitai @ thinale genthei ithohnao jouse gaachu
ahunghitai.PLA techun keihon jong jalenna kadellai juchun kagenthei danuchu Shansui geija
kalamjot nuchu mile 6000 anahin nangho 2600 tabang nahiuvin keihochu achung nungpen
kahiuvin nanghohi anina nahiuve leiset pumpia dingin tijong aseijun tilkhounan eineijuve
atiuve.P.Kipgenle D.Gangte kam cheng banjomma hin D. Gangte achu kanatam holjou tapoi
ahinla gahet bailammin adangho sangin amahi China khopi Peking geijin anache in pu Mao
-Tse-Tung le centre committee hotoh akimuvin ahin thilbol khatchu Chinaten English subject
nakoi louvu ham? lekha simna a hi atileh amahon kakoi pouve atiovin D.Gangte chun genthei
hesoh jousen hinkibel jinga migenthei hojala beh-hi nakoijule itam nangho dinvang ngaichat

hipontin atin ahileh ama seidanin China sunga English subject simpat nading order centre
committee akonin inlanga kahung kiledoh kah un ahinsosah taove anati.
Hichu 1974 kum bullang chu ahin, tua asim asimlouvu vang kahepoi, Chinaten asimuleh tua
kiseichu hiding ahi. Abanin D.Gangtehi MNF le MNA thua aumdol themkhat P.Kipgen to
akikhietna chu Pakistan aumlaijuva jailla kikoi laha ajao tilou adang themkhat kipeljongleh
akibange.Khatchu akihetle thakhat ahijengin adang ajinei a inchen, agamlen thudang hin ama
jonghi sakap hattah ahivang kahen adang kahol joutapoi. Hicheto kilhon din aloipa P.Kipgen
nahi mella dinga anasem ahi.
Pu Laldenga chief minister ahungkai jouvin D.Gangtehi ahinkou vin anache pon ibolla
nachelouham katileh ajamo manna eihinkou hichui anati. Tunungin Mizoram state umjouvin
Manipur gam Ex-MNFho Aizawl agache jiuleh ngeilou tahtahin ahoujiuvin hichu sopikhat
kitong khomma ibolla disarmed neibolluham? chuleh surrender party atikhumun hiche thuhi
aseiho johchun ahetlou johu ahin Manipur gamma MNA ho aumlaijun Luseiho laha
sepaihohin manipur gam MNA sepaiho kommah nangho kukihohi ipi kimuleh nanehphah diula
aumpon genthei tahin kanungu najuijuve tia anaseiji jeh uva nivei thumvei kilang khennuva
kikapto dinga anaum khaova ahin lamkai ching theihon angei ngeinaleh aphat phatna a
anaseitoh haam hamjiu ahin hiche thucheng jeh hin manipurgam miho lamkaiho lunggelchu
lampini in ahung kikhen tai.
Loikhatchun alunghaanpi taovin loikhatchun mingol thusei ahi atiuvin apomdungjui juchun
alunggel luchu kibanglou tahin aum jingtan ahi. Hijehchun alungnatpi hochun hiche disarmed
chu ahin boldohlouchu ahung hitan hijongchu Luseiho keochu abollu anahipon Manipur
gammi lamkaiho pumachu disarmed abolkhum thao anahijoi hichu army sunga 2nd
commanderpa Thang mang Kipgen mopohna a aum pettahu ahin amachu a-imutpet khelkhel
hilou hileh nasataha kikap tona umding disarmed jongchu umthei louding hinalai ahi.
Abanin surrender party atiuhi D. Gangte holoichu atinau ahin hijong chu MNF HQ in
D.Gangte chu lekha ahin thotnuvin sumle manchah jouse hin submitnin China langa chekit
dingjong HQ langa konabou kicheding ahi ahinti jeh uva ahi.Amajong akou pouvin achon
nading dangjong asei pouvin aman chahle asumbou chu ahinpeh lutding tibou ahitan nang
machu nasoh soh sohtan kapaitaove tina ahiphatna D.Gangte chun kithi bebe jongleh aphachom
ding aumta poi khangthah hon kihet chihcheh uvin anati in hitiachu governor koma surrender
abol ahitai.Asungthu hohi ivetleh China soheh D.Gangte khutna aumjeh a hi Bangla desh langa
aumlaiju lungput chu hungdohkit dan ham? ipipen hamchu hinte. Mizoram ahin Mani pur lang
ahin det taha pangloi sumle pai holloi aumcheh e, ahin MNF high command thilbol vanghi
dihlou ahi. Lungthonei taha anaum khah uhi Manipur gammi hochun anagelphah louhellu ahi.
Hichekalvalla jachat nathei phabeppi aumnalaije thu hetoh louva kamcheng gunei tahtah
eiseikhumu jonghi alang alangin ikichin chehdiu angaije abulla chu sopikhat thisan khatchu kho
nungding jalla thinale gentheina giing louva luon khomding tihi ahijeha kiluong khom anahin
koi achohsala aumpon khonunga state umnunga aki chang chuun nutoh avaal vaallin thu
aseinalaijun jachaaat umtaha kagel lamtahhi amahon kithang atna langtah in anei nalaijuve.
D.Gangte in hiche lekha amuphat nin khangthah hon kihetnuvin kithibebe jongle phachom
ponte anatitan Laldenga injong greater Mizoram kiti thucheng hi agenda khatnin akoinai

ahinlah damthei nadinga bou hitiachu abolbou ahin adinmun tuh danchu ama political target
kapnathei ahilouhel phatna nopleda kibanga aboljoh ahi bouve.
Avella emkitna chule seikitna ahung hithei nading umchomlou ahichu ahet ahitai.Ama lungdei
ahidohkit theinadinga hi ajinu jeng jong athunun jou tahlouhel dingchu ahetai.Thugille thutah
ahin tua hinkisei chengsehi alang alangin ikihet chehdiu aphai 1971 kuminjong Pakistan langa
chenading tohgon aumtah jeh in presidential order ahungin hiche lekha chun manchah jouse
hinda =lhaovin Pakistan hinjonun tihi ahin koimala mipuiding aumpon suhna ding helouvin
aumun hichelai tahchun manipur gama Lt.gover nor Dr. Kohli ahilaitah ahin MNA hochu
hunglut nun kuki district namu nadiuvin keiman nasatah in panpiu vingting ngai touhite chuleh
nangho jong nabonun injong sahpeh uving ting service a jong kahetlut paidiu ahi tin anajollun
ahinlah amahon sopicheng natoh khomna sunga hito bang kitumsah le sopi kikah geldao nahi
district sanga iit umjole loupijo ahi tin anagellun ana nompouve. High command nin adontah
loujeh uvin mohseh in aumthou thou taove.Aumdanhi akihet phahlou vanga lungmong taha
umho chunga chu atumbeh a lunggel khenna ananei jiuhi ahunghi lhung keije tijong ikihet
chehdiu aphai.
MANIPUR GAMA MNF MOPOLEN HO:
1. Lalkhohen Thangeo of Kangpokpi
Senator
2. Thangkholet Kipgen of Kangpokpi MP
3. P.K Kipgen of Songjang MP
(Nominate)
4. Thangcha Sitlhou Imphal DC
5. Aseh Thangeo of Sapormeina ADC
6. Doujathang Haokip of Senam SDO
7. D.Gangte Imphal Political Advisor
POLICE
1. Vumjaam Haokip of Kotlenpai
(Pallen) DIG
2 Ngamjatong Chongloi SP

3. Seikhogou Sitlhou of Sapormeina SP


4. Hempao Kipgen of Hengbung Police
5. Sehpu Hangsing of Hengbung Police
M.I.S. ( Mizo Intelligent Service)
1. JF.Rothangliana of CCPur
2. Paokhasei Kipgen of Haipi

VOLUNTERS
1. Otthang kipgen of Leikot VCO
(Volunteer commanding officer)
2. Helkholen Chongloi of Chaljang
- AVC (Assistant)
3. Jamkholal Kipgen of Songjang
-VC (Volunteer commader )
4. Sehkam Thangeo of Luwangsangol
- VC (Volunteer commader )
5. Paojangul Haokip of Kholjang
-VC (Volunteer commader )
7. Henna Gangte CCPur
-VC (Volunteer commader )
8. Letkholal Haokip of CCPur
-VC (Volunteer commader )

9. Ginkholam Thangeo
-VC (Volunteer commader )

SECURITY OFFICERS
1. Jampu Kipgen of Imphal
- C.S.O (Centre Security Officer)
2. Thangkholet Kipgen KMC
- Security Officer
3. Lalkhokam (Lalkho) Selsi
- Security Officer
4. Helkhosei Vaiphei of Changoubung
- Security Officer
5. Haojakam Lhangum of Gelnel
- P.O (Publicity Officer)

MILITARY
1. Lalkholun Kipgen Chief of
S.Phailen Major
(Comder for Manipur)
2. Aneh Chongloi Chief of Khengjang
Leut.
3. Lunlal Singsit of Motbung Leut.

4. Thangmang Kipgen of Selsi Leut.


5. Seilun Lhanghal of Selsi Leut.
6. Khaijam Haokip of Y-Tphai Leut.
7. Thonghen Haokip of Langgol Leut.
8. Ngulkholet Haokip of Sugunu
9. Nguljangam Haokip of Sugunu
10. Jamngam Touthang of Old Samtal
11. Letkhomang Lhanghal of N. Samtal
12. NgamkholunHaokip of S. Khongkang
13. Lunkhothang Haokip of Langching
14. Chungkhosei Haokip of C. Molbem
15. Jamsei Haokip of C.Molbem
16. Jamngam Haokip of Lonpi
17. Hawljang Lupho of Lonpi
18. Lhunkhosei Mate of Old Samtal
19. Tongkhothang Lhungdim of Sita
20. Tongkhojam Haokip Mata Lambulane
21. Boipu Haokip of Mongbung
22. Ngamjang Touthang of Bijang
23. Tongjathang Touthang of Bijang
24. T.N Haokip of Bijang Lamka
25. Jangkhomang Haokip of Tuikong

26. Tongkhosei Haokip of Kuljang


27. Lutkho Haokip of Tuinou
28. Lunngam Haokip of Tuinou
29. Jangkholun Haokip of Tollaibung
30. Letkholal Haokip Y.T.Phai
31. Mangkholun Haokip of Y.T Phai
32. John

Haokip of Y.T Phai

33. Jangkholun Lenthang Langching


34. Solim Lhang-um of Langching
35. Henkholen Haokip Y.T Phai
36. Paokhosei Haokip of Y.T Phai.
37. Songkhothang Haokip of Y.T Phai
38. Sohem Manchong of Lonpi
39. Khatkhothang of Vailou
40. Haokhosat Kipgen of Hengbung
41. Ngamkholam Kipgen of Hengbung
42. Lunkhokam thangeo of Hengbung
43. Sempao Chongloi of Taphou
44. Thanga Chongloi of Taphou
45. Semthang Chongloi of Taphou
46. Jangkholal of Changoubung
47. LunkhohenVaipheiof Changoubung

48. Jangkam Vaiphei of Changoubung


49. Tongsat Vaiphei of Changoubung
50. Thangmang Vaipheiof Changoubung
51. Letlen Chongloi of Taphou
52. Tongsei Lotjem of Taphou
53. Satlun Chongloi of Taphou
54. Seihen Chongloi of Taphou
55. Sempao Chongloi of Taphou
56. Letsei Chongloi of Taphou
57. Seisat Chongloi
58. Dongthang Chongloi of Taphou
59. Ngulthang Chongloi of Taphou
60. Palhun Hangsing of Kailenjang
61. Khupsei Hangsing of Kangpokpi
62. Letsat Kipgen of Kangpokpi
63. LhunkhohaoKipgenof Kangpokpi
64. Lamjang Kipgen of Kangpokpi
65. Palun Kipgen of Haijol
66. Chungthang Kipgen of Haijol
67. Henkai Kipgen of Haijol
68. Paothang Lhang-um of Gelnel
69. Thanglhun Kholhou of Gelnel

70. Seikam Lhang-um of Gelnel


71. Doujang Lhang-um of Gelnel
72. Thanghao Lhang-um of Gelnel
73. Haothang Lhang-um of Gelnel
74. Seidem Kholhou of Gelnel
75. Henkhojang Lhang-um of Gelnel
76. Ngulkhopao Hengna of Gelnel
77. Tilkholam Tuboi of Gelnel
78. Seikhojang Changsan of Chalwa
79. Thangsat Lenthang of Chalwa
80. Thongngam Lenthangof Vakotphai
81. Lamkhokai Lenthangof Vakotphai
82. Thangkhohao Hangsing of
83. Lhunkhokai HangsingofVakotphai
84. Lamkholen LhanghalofVakotphai
85. Khuplim Changsan of Lhungjang
86. Lalmang Sitlhou of Lonjang
87. Lensat Kipgen of Lhouthang
88. Kaithang Sitlhou of Khochal
89. Seilen Singsit of Selsi
90. Henchon Singsit of Selsi
91. Paolen Kipgen of Haipi

92. Amthang Kipgen of Haipi


94. Jangsei Kipgen of Buning
95. Thehlam Kipgen of Buning
96. Kailal Sitlhou of Buning
97. Haomang Sitlhou of Jampi
98. Haopao Sitlhou of Jampi
99. Hellet Hangsing of Joupi
100. Lhouleng Hangsing of Joupi
101. Paolet Hangsing of Joupi
102. Lammang Sitlhou of Bolkot
103. Seingam Sitlhou Bolkot
104. Paolam Kipgen of Lasan
105. Khaithang Kipgen of Haijol
106. Seilet Kipgen of Selsi
107. Seilen Kipgen of Selsi
108. Seithang Kipgen of Selsi
109. Paolam Kipgen of Selsi
110. Paokhohao Kipgen of Selsi
111. Lhoulam Kipgen of Selsi
112. Jangsat Kipgen of Selsi
113. Thangkam Kipgen of Selsi
114. 2nd Thanglen Kipgen of Selsi

115. Hentinpao Kipgen of Selsi


116. Tongsat Kipgen of Selsi
117.Jangam Lenthangof Khomunnom
118. Seilet Lenthang of Khomunom
119. Tongam Kipgen of T.Waichong
120. Seijang Kipgen of T.Waichong
121. Tongngam Kipgen of Songtun
122. Satpao Kipgen of Songtun
123. Lalpao Kipgen of Songtun
124. Sonpao Kipgen of Phailengkot
125. Seitinpao Kipgen of N.Khonom
126. Tongkam Kipgen of Pangjang
127. Jangkam Kipgen of Pangjang
128. Demkhohao Kipgen of Pangjang
129.Holkhomang Kipgen of Pangjang
130. Helsei Haokip of Bunglung
131. Paolen Haokip of Bunglung
132. Tongsei Haokip of Bunglung
133. Lalkhokai Chongloi of Jangnoi
134. Kamboi Sitlhou of Motbung
135. Thangsat Sitlhou of Motbung
136. Paominthang Chongloi of KMC

137. Songkholal Sitlhou of KMC


138. KhupkholunChongloi Khengjang
139.Vumkhokam Kipgen of Songjang
140. Khupsat Kipgen of Songjang
141. Jangsat Kipgen of Songjang
142. Tongkhothang Kipgen Songjang
143. Jangkai Kipgen of Songjang
144. Chungkhosat Kipgen of Songjang
145 Tongngam Sitlhou of Songjang
146. Satkhothang Kipgen of Haipi
147. Satkholam Kipgen of Haipi
148. Lunkhothang Kipgen of Haipi
149. Tongkai Kipgen of Haipi
150. Chonkholam Chongloi of KMC
151. Kaikholun Singsit of KMC
152. Chungmang Sitlhou KMC
153. Henjamang Chongloi of KMC
155. Seigin Sitlhou of KMC
156. Lalkhochon Sitlhou of KMC
156. Nehlun Changsan of Mongbung
157. Lulun Lupho Leivomjang. Burma
158. Janghao Haokipof Leivomjang

159. Ngamlet Lunkim of Phungtha


160. Thangjangam Haokip of Gampal
161. Ngamthang Haokip of Gampal
162. Seikhojang Haokip of Phaimol
163. Ngamsei Haokip of Phaimol
164. Chunglet Haokip of Sapormeina
165. Lunsat Haokip of Meiti
166. Seikam kipgen of Kangpokpi
167. Holkhomang Kipgen of Pangjang
168. Paotingthang Kipgen of Imphal
169. Thangjakhup Kipgen of Haipi
170. Mangseh Singsit of Chalwa
171. Jangkholun Hangsing of Selsi
172. Lhunkhojang Kipgen Gopibung
173. Letkholam Singsit of Jangnoi
174. Lhunkholam Sitlhou Thenjang
175. Lamkholet Kipgen of Chalbung
176. Vumpao Sitlhou of Chalbung
177. Panang Haolai of Thenjang
178. Haopu Kipgen of Govajang
179. Jamsei of Phaikon
180. Lelet of Tusam

181. Jangthang of Kultuh


182. Sehsei Singsit of Phoikon

LONG SUFERED ( Patient )


1. Seipu Kipgen of Chanmari
2. Thangkholam Singsit of Gopibung
3. Tinpao Kipgen of Pangjang
4. Lunlam Kipgen of Songjang
5. Demkholet Kipgen of Songjang
6. Chunglal Kipgen of Bileijang
7. Sehsei Singsit of Phoikon
8. Jangmang Kipgen Sapormeina
9. Tongkhothang Kipgen Pangjang

Songkul LUTHO :
1. Thangpum Haokip of Khengjoi
2. Semkhothong Baite of Khunkot
3. Sumkhothong Haokip of Bongli
4. Letkholal Haokip Mata Lambulane
5. Seingam Kipgen of Songjang
6. Hemlun Haokip of Holjang
7. Seikam Changsan of Bongmol

8. Lalbem Changsan of Bongmol


9. Paogin Kipgen of Leikot
10. Letkam of Karakhun
11. Lammang Sitlhou of Lasan
12. Janglal Kipgen K. Sajal
13. Satkhopao Kipgen Kholjang
14. Hemdou Kipgen Kholjang
14. Seitong Kipgen Kholjang
15. Ngultinmang Kipgen 2nd Tujang
16. Letkhosei Sitlhou Chaljang
17. Seikhopao KholhouVakotphai
18. Sehlet Chongloi Chaljang
19. Pajang Tuboi of Chaljang
20. Dempao Lhang-um of Chaljang 21. Thongngam LenthangVakotphai
22. Letkhohen Kipgen Leikot
23. Seitinpao Lhangum Chaljang
24. Haojangul Lhangum Chaljang
25. PaokhongamHangsingChaljang
26. Thangchon Kipgen Chaljang
27. Umpao Lhangum Chaljang

WOMENS ARMY :

1. Veikholhing Kipgen Songjang


2. Kikim Kipgen Kangpokpi
3. Phalneikim Kipgen Haipi

ATHIHO :
(Teikhang kihaal nihin mili akithat ne akitin aminu kahepoi)
1. Mangjalut Sitlhou Chaljang
2. Chengjahao Chongloi Chaljang
3. Jamkholal Haokip Sita
4. Jampao Touthang Old Samtal
5. Basanto Chhetri Sirou
6. Henpu Haokip Y.T.phai
7. Jangkhoson Lhanghal kovang
8. Tongtinthang
Lhungdim Thingkangphai
9. Semlun Kipgen Songjang
10. Thangkholam Kipgen Songjang
11. Limsei Lenthang Khomunom
12. Nehgin Haokip Leisang
13. Helkhothong Haokip Kotlen
14. Paohen Kipgen Haijol
15. Chunglal Kipgen Bileijang

16. Otmang Haokip


17. Kaikhohen Hangsing Songjang
18. Seilet Kipgen Selsi
19. Vanlalsem Gangte Chongmun
20. Vungthang Gangte Chongmun
21. Soitong Gangte Chongmun
22. Hengin Gangte Chongmun
23. Paokhokam Gangte Chongmun
24. Tunjakai Gangte Chongmun
25. Paokhogin Gangte Chongmun
26 Laljathang Gangte Chongmun
27. KhamkhoginGangte

-do-

28.Letkholun Kipgen Songjang Kholen


29. Thonglam Kipgen Songjang Kholen
30. Demthang Kipgen Songjang Kholen
31. Ngulkhojang KipgenSongjang Kholen
32. Seikhoseh Lhouvum Lasan
33. Chongkhopao LhouvumLasan
34. Khuplim Changsan Lhungjang
35. Lalmang Sitlhou Lonjang
26. Lamkholen Lhanghal Jangphai
27. Lallen Chongloi

28. Haokhothang Ch.loi Chaljang


29. Letvom Gangte
30. Neikhochin Gangte
31. Chonghen Lhouvum Lasan
32. Jampao Kipgen Selsi
33. Lhaijaneng Kipgeng Selsi
34. Henkai Kipgen Selsi
35. Satkholal Kipgen Bolsang
36. Haokhosat Kipgen Hengbung
37. Haokhopao Chongloi Govajang
38. Haosei Kipgen Buning
39. Kaikhohen Hangsing Songjang
40. Thonghem Hkip T.kangphai
41. Jamkhotinsat Haokip Tingjang
42. Seikam Haokip Tusam
43. Gina Thangngeo Longphailum
44. Thangkholam ThangneoB.mol
45. LamjahaoV.phei Changoubung
46. Ngulkhopao Hengna Bongmol
47. Ramma Ngathal NC Hills
48. Sanglena CCpur
49. Nguljahao Changsan Tusam

50. Lunkhothang Kipgen Haipi


51. Semlena Kangpokpi
52. Pathong Kipgen Kekuru
53. Letvom Leikot
54. Henpao Moreh
55. Lamjakap Nungthut
56. Letkhongam Chalwa
57. Paokholet Motbung
58. Manglun Songjang
59. Tompok KMC
60. Lhunmang Hengbung
61. Lalcholthang Chaljang
62. Abesikankung Salemthar
63. Himcha Makui
64. Masi Kamang Langka
65. Thanglet Govajang
66. Haopu Laikot
67. Lutkhogin Songsang
68. Sumkhothang Chahsat
69. Holthang Kongpang
70. Pakang Maokot
71. Holkholet Kipgen Saihaphoh

72. Vumkhosei Motbung


73. Tongkholhun Songjang
74. Songjahao Khomunnom
75. Semlal Kipgen
76. Amkholam Kipgen Bungning
77. Paokhosat Chongloi Khengjang
78. Sonkhogin Lhanghal
79. Ramlen Chothe Purumkhunou
80. Jousel Chothe Purumkhonou
81. Helkhosat Lenthang K. Munom
Mi 14 amin kiseidoh theilou aume.
(akisei dohngailou)

DIR CASE JEH A JAILLA LUT HO :


1. Khothang Kipgen T.Vaichong
2. Satkholam Kipgen S.Phailen
3. Seisat Lenthang Chalwa
4. Seilam Khongthang Chalwa
5. Helkam Chongloi Chalwa
6. Seikholam Hangsing Vakotphai
7. Chungngam Chongloi Phoikon
8. Songkhopao Chongloi Phoikon

9. Vumchon Hangsing Govajang


10. Lenkhokam Singsit Motbung
11. Sehpao Chongloi Kangpokpi
12. Sehkho Chongloi Jangnoi
13. Dehkhosei Thangeo Longphailum
14. Khamjalam Vaiphei Longphailum
15. Jempao Sitlhou Phoikon
16. Thongsei LenthangGelnel

KHO KIHAAL LHA HO:


1. Songjang Pakang
2. Kotlen
3. Selsi kholui
4. Kotlen Kholui
5. Haijol
6. Selsi (w)
7. Longphailum
8. Teikhang
9. Chongmun
10 .Jampi
11. Bongmol

OPERATION MANIPUR & MIZORAM


1967 July amalam thim machun MNF army Gen.Shangkoija leh Brig. Muon kima in kikhop
nading kouna ahin neilhonin Sadar Haipi kho munah hiche akonchun Volunteer ho khutna
information to operation start ti lekha apohsah in volunteer hochun MNF army ho umna jouse
achun lekha chu athah lutsoh taove.
Chule hiche amaho tohgon masang jepchun twilang gamkai sunga mile 19 Songjang munna
khun CRP ho company post khat ana umin Havildar Punjabiho khat Jem Sher Singh bala
kitikhat centre inteligent tokop khat ana umin amachun keika ume olmo hih un tin mipi
alhamonin asung gillachun ijakai agongtup chetnin armyho koulutna estimate jouse amaho
khutna pehdoh a suty kilah a inlanga chem angding hungkit taloudinga kigo ahi.Delhi langa
konin special mountain brigade China galla Bahadur mucheh 50th major khat lamkainan
agahkouvin ahileh ahung taove, hiche laichun SLR India sunga koimachan achoi khahloulai
ahin LMG le SLR keoseh achoiju ahi. Direct ngin Imphal airportna agalan civil formin amaho
campmah akoijin sunleh civillin aummun jaanle operation acheovin Kotlen najong numeikhat
akapkhaovin ahi.
CRP pachu army major puchun hicheho imabon hilou gachaidoh hitin inlangajong kilhon nahite
atileh dathei louva muntina kilhonle ahilhon tai. MNFoperation program me toh Army ho
operation chu aphat anakibang khatan Makui kiti milong kho achun armyhon trench akisemun
ageh tauve. Kikap toding konchun MNF ho umna langa chun meivom ahungkaije hichu 26 July
1967 Saturday jingkah matah ahin operation commander chu D. Gangte ahi. MNA hochun
makui hochu ana donguvin armyho chu hoilang geitao vem atiuleh avahmang taove tia anadon
butnu ahi.Ajehchu army hon kaplih gamuntin beinao vinte tia anagellu ahin akikap to phat nuva
sipaiho athigam nung uvin makuihon ima cha aseithei tapouve khosunga akikapto vangun.
Hiche achun army hochu misagi ham bou asohchaovin chule aman chah hou chu abonin alaovin
army amat houchu akaapje akihilsah uve.27 July 1967 Sunday nihin army majorkhat lamkainan
teamkhat sepai 60 toh ahungkit taove hichun achepaijun haijol khochu agahaal lhataove. Chuleh
Makui firing ngachun armyhon haijolho upani Chunglal le paohen chu anamat nuva makui
aumnaovachu akhut akeng akannuva trench chunga ajamu ahin amanijong chu akap khah
chehu ahitai. Haijol ahaal jouvun Lasan langah agalkaijun Sei khoseh le Chongkhopao lamhil
dingin apuijun Langka kholang alhun phatnun gamlah ah akaplih un adalha taove, amanihi
Lhouvum aithuhte cheh ahilhone. Chujouvin Langka kho miho mini ahin mankit nun ahinpui
jun lasan langah mikhat ajam mangin khatchu akaplih kittaove. Hichengse hi chunga kipe
nikhoakhu abolcheh u ahi.
Chujouvin achepeh kitnuvin Heng jang kho achun pasaljouse akaan tumun jankhovahin inn
noijah akoijun numei chapangho sechu inkhatnah kot apokam khu mun achuti koijun ajing
sunkim don tah in inn ahaal khummun ahileh hiche petchun army holah a khat hin mipi
kibolnachu aven amitlhi akitheh jijie atiuve, hitia a dalhah phatnun amachun aloiho chu aven
anukhah penin apangin aloihon amuloudiu phatnin gangtah in ahung lhaijin pasal kikan tumho
chu khat ahung lhamin aloiho nungchu adeltai, hitichun akilham pachun khat alhamin abonun
akilhamun kotjong agahongun ahileh mikhat phatna jalchun mipichu ahingdoh taove hichu 2nd
August 1967 chu anahi.Aban nin sepaihochu achepeh un ahileh songjang kholenho pasal lii
nehding holla cheho chutoh akitoh khakit nun hiche hojongchu aman kit nun asatlih un lam

lhanga apail hauvin meichang ngin jong akap muve amahochu Letkholun, Thong-lam,
Demthang, Ngulkhojang, Kipgen cheh ahiuvin anikhochu 5th. aug. 1967ahi.Chujouvin achepeh
kitnu vin teikhang kholeh chongmun khochu ahaallha ki taove. Chongmun kho achun
gollhang cheh 9th akaplih kitnuve, aminu chu Vanlalsem, Vungthang, Soitong, Hengin, Paokho
kam,Tunjakai, Paok hogin, Lalja thang, Kamkhogin, ahiuve. Hichini chu 10th Aug.1967 chu
ahin ama ho thina chungahin nungah hon la 31 jen aboldoh uvin alasem houchu lungset
aumlheh jenge. Hiche athilo nao thuhi MNA holah achun apachu kol anu Luseiho khat ajaovin
amachu adammo jeh in chongmunna chun adalhauvin upaho komachu phaten anajen nunlang
asamjong anavopeh un kahung kilelang tenguleh aman jong phaten penauvinge tia athu lhahu
ahin movement chu ana pom nomlou jeh un anahsah pouvin hichu adamlou pachun ahetjeh a
chutia chu alunghan jeh a amahohi MNA ahiuve tia aseileh akaplih u ahin. ama chun keihi
kadasa sa eimat nuva kajao ahibouve atin chuleh alimjong chu eimiho lim aputlouhel ahin
armyho nung chu ajui ahitai.Makui firinga kipat chongmun khoa mi 9th akaplih uhi manipur
sunga MNF movement na dinga avomgui ahitai. Chongmunle Teikhang hi anikho thakhat
danin akiseijin hicheni hin teikhang hojong mi 4 akikaplihe akiti ahinvang kahechen poi.
special attacked on firing challenge :
The 12th Jan. 1967
Mizoram sungajong muntamtah umjong leh atumbeh in kichou nathu ahijeh in khat seiju
hite.Torbung kiti khokhat umah ahin hiche gamhop sunga chun armypost khat aumin hiche
post chu sepai dinga monpi umtah min abulu ding jongleh gamlatah a kimumasa chuleh mun
sangtah chubana meithal aginjong leh army HQ khatna kona chom kahlouva ahindel lutthei um
ahijeh in hiche post a umhochu operation ache tengu jongleh agilou lheh un chuleh amaho post
maija jong chun hitihin sign board atah uve, MNF army come with your God jesus atiu ahi.
Hiche thucheng chun MNA ho lung sung asukha lhehtai ahinla abulu dingdanchu ahahsa lheh
jenge. Ahinla agellha taove. Ahindelbe dingho kapding loi aumun bululoi aummun khatcha
sohchalou hellin akaplih sohkeijun amanchah jouseo achom ngim seltaove. Ahin suuldel hochu
atam behseh jehchun atingho chun alellu vin Seilet Kipgen leh Lusei khat amunnah athi
lhontai. Abulu dio chun postchu meivom min ahin tom me akiti. Chule Mr. Seilet din hitihin
songkhat atunpeh uve. Ama athina munhi Lailak ahi.

CHAPTER-X
KIHOULIM NAHO
JF.Rothangliana :12-10-2005 (wed) nin CCpur la pu JF. Rothangliana former president KNA
toh kaki houlim lhone, Maipur le Mizoram tenia thupi thuguh hetohpenle mipitoh kitimat pena
kageljeh hin lunggel seikhum kadeijin dohjong kadoh nomjeh in, Manipur gamma aumlaijin
KNA president nin kum tamthim ana pangin tun Mizoram majong political party khatna aumin
chule kiloi khomna lenjouse mipi laha dohletun ahijingin ami hinahi chulthei louva lunggel
seinathei ahijing jeha kaki houlimpi nomin ahi. Chikhat nam khat hinalah a toh khomna lah a
adeh a MNF movement sungle kiman chah nasunga thil chedanle thu umdan ho chubana

movement kichai jouva thu umdanho chunga Mizoramle Manipur lang mite kahlah hothu kaoile ka oilou thil kibolho thua kaseije.
Manipur gama thile genthei toh-ho rehabilitation homdia hungho thilbol ahomkeo ahidan chule
sopi thisan khat hinaho gelkhenna him him kihepha louva Mizo tribe organise ahungboljeh
uva kigelgam latna ahung pendoh phamo kasahdan chubana Manipur gama adeh a MNF
organisation umnasa a Mizo unit asemuva hichenoija na atoh uhi keimudana MNF kipat tillapat
thisan thule ngailut thu ijat anakisei vanga policy maimai ahung hisuhpeh kamudan chule
hitabang eima phat chomna maimai dinga ngailut nale thisanthu abullapat tunigeija kisei ahihi
kadei loudan kahetdoh danjong kaseijin ahi. Chule toh khom laija kitahlou miho amale
amageija kijoh akitah miho dettah a thina geija dingdet jing Mizoram mi ahin Minipur mi ahin
ana umcheh ahin koimacha adihjo chomle adih mojochom aumloujeh a aki oimoto theiding
umlou dan thujong kaseijin adeh a MNF official policy chunga alungput nu ahoilou chunga
kalung lhailou danho geijin kaseijin ahi. Adoltaha vangchu ana kitong khom ahin asunga
chengjong hilou hohi asungaho sanga ngailut joh dinga lha ahin, atohkhom pisao sahle lhanga
konna ulenao khattou agache jongle imachaan agelhih laijuve, akalvallin amaho phat sahtaha
Ex-MNF association hojong chu bus khat reserved abollun electiona vote lhading kahiuve tin
anacheuvin lampi bloc ahijeh in agalhung thei tapouvin hinla condition asei danu chu genading
Hotel akiholdiu nehledon manjouse akipehdiu tihi ahin, keigeldanin state govt. to concerned
hiuva amao kinna dinga chedingu va chutabang condition aseipeh uchu kagelleh jachaat um
kasabeh seh in gache hihbeh uvo tin kana seije. Ajehchu hinkho lhumin amao ding kitong
jongle amaoding ahilaise achu kiphatlamna neilou tele mi phatna geldoh saanga suhmilpeh jote
ahijeh uvachu kivopvopjong bolkittah louhel dingjoh ahibouve. Chuti malah in keivang Jawng
in athina agiinge tichu katho ahitan ipi asei vangun kalung gilla tahsan dinghi alhingthei
himhimpoi.
Dihtah mongin ngailutna alembei anahileh Manipurgama ichen nao sesehi Pu Laldenga in naum
nacheh uva abol dingdan anageluvin ati bangin keigel systemin kiboljong leh Mizoram state
admini strationhi abulla anakisei chu half percent val chetante tin kagellin chubana tahte akitho
mongleh boldohmo hilouhel ahin.Ahinla keima geldanin Mizo ram lungputnin mizoram tilou
sopidangho lungsung alothei lou nahi lunggel kichang chun hi alhakaang theilou vuhi ahijingin
chuban na apenpio lungput khat lung theng sella sopi khatto kivople hinkhom, tohkhom him
him ahithei louhelluhi hahsa kasah tahkhat chu ahin, Pathenin thil-hi aphajo ding lamlama
agonjoh ahiding katah sanne.
Kenjong tohkhom laija ikah uva aneolang ahin alenlang ahin Manipur gamaho dihlouna sangin
Mizorama ho lunggelleh thilbol-ho dihloujoh le abol khellu aletjoh tampi kahei. Nanehkhah
diu ima cha umlouva movement najop muve tia mingol khatnin anasei dohkhah chu asunggil
thu anahin, hiche nalama chu manipurlang mihogeija kilang khenna ana umleovu ahin,top point
chu china contingent-ho chungah ahin phong dohtaove. Avella kitah santo tah a pankhomkit
nading vanghi gam lavang kasai. Hijongle ngailutna thu lentah mangthei umlevang dam sahjou
nante. Ajehchu mipi kitihi lamkaijin apuinalam thuthu ahi bouvin tua kiseisa naneh khah diu
umlouva kiti thucheng jongchu abidoichu anahet sohkeiju anahidan akilangin mipi lamkai sopi
hopsoh joulou milung neoho ahikhah jeh anahijeh ahi bouve.Ahinla ipichu hitahleh tuchung chu
amao vailona a kivaikonkhoma ana kitongkhom chu ahitan vaikon, vaillhun vaihom, amao

mopohna ahitan achule ipi geldingjong amao thuthu ahitai. Sopi ageldaovu ahitahjongle
adangin imacha seibebe angaitapoi.
Tuhin Manipur gama anahapan hole ana ngailutpen hohi alhasepen le alungna penin
aumgamtan kahlah a apolbetbut loijin nasatah in eiga minset sah jiuvin keihon abulapat thulela
kihouna sale aumdol jouse kaheovin kaumthim beh un minset natheijong kaseijun kabol
khapou ve. Kahlah mihon sumlepai ngaichat jal hidingham thu bulle thulhuong ahetlou jehu
ham, ahiloujongle ja chaatje ahetlou mong jehu ham vang akiseitheipon Aijawl khopi langah
agachejiuvin mi phabep ho vanghi thudang ahingal louleh MNF thu avaang kinamsa ponte.
Mi phabep agachejiuva MNF thu agaseijiuva thil tampi aboljiova aki bah pio honjong jummo
tenga ahin houjio kahei. Masanga Mizoram le Sadar Hills Manipur iti pankhom ham? paojong
kigamlapen apankhom petna chu kahlah a sopi jousehi apampet theilouna lampi umthei ahin
2nd stepma sopi ulenao hina hinkho thua thusei nading jouse mizo ramten asuselheh uvin
ulenao achingthei hole sopi ngailule homtho jousen phamo asatheilheh uve.Chuleh
Pu.D.Gangte hinkho thudol ahin PuLal kholun Kipgen, PuLalkhohen Thangeo chule MNF
movement sungthu hojong tampi kaseijin ama vangchun ahet themsa ahichehtan them khat
kagah seibevang aume.
Adehin manipurgam MNF jeh a genthei anathohhojouse hetdinga kasei nom ahi.PK.kipgen
damlai nikho chun MNF nunglema dollin phabep kana dongkhan thil umdan ihetchet chehthei
nadiovin hetna phahochu Pu Laldenga CM ahipet chun ahinkouvin D. Gangte vang ana lung
hangin anachepoi, amahi anache in hitihin thu ahinseije.MNF te movement chu akinga hihlaije
iseima banguva chu itupmuhi tu dinmun pahi anahipon hijong ihisah loudio eihojong kangatai
itithei loudio India Govt. nin pamlanga nauma greater Mizoram natia natathothochu
hitheiponte hunglut ninlang state seat khatnin touvinlang organise bollechun nakoma statehoto
naki houtheileh hithei joding ahin nachutibol louleh nahinkho injong boldoh ponnate greater
thuchu atiu ahin kei gellinjong dih kasan hijong himonga ahin kila ahitai.Hiti ahijehchun akinga
ihipou vin movement iboljeh uva kalbi khatna ichuh-u ahung hibouvin Mizoramhi kilimsah
hihjongle hoija chemang ding ahipon eiho a hijingding ahin itoh gonnuchu siem letding tihi
athupi penle inagon penuchu ahin tuahi akigong pipachu itohpatjohdio ahi.Naum nacheh uva
toh khompisa jousen na lungu anagelcheh uvin lang tuhin kei kaboijep nalaijin ka hung onthei
dom tengleh kahinkou cheh ding natohje dingdan iseikhom diu, igelkhom diu, ingaito khomdiu
ahi iti kibolleh phapen dingham tithuhi na umnaovah nalung thi mun ana guong cheh un ati.
Ahinla adam sungin koima kouna apetapoi hijong chu policy bou ahikitnin chule jumlhao na a
aseikit ahibouve. Ahung lhun nachun kanadongin ahile, thilkhat guntah in seijintin ipi atah
sode hiche sanga khohjo anung donji lou tamachu jumlhaona a aseibou hikit vehta-e anati.
Chule Pu Laldeng achun amasa achu gamnoija lingle khao lah a genthei taha inabollu ahin tua
vang govt. sumle neiho imanchah uva nomtah a iboldiojoh ahitai ati thujong aseije.
Milongten nasatah a eihin gaal boljeng laijuva Mizoram anache a Pu Thanhawla toh thil umdan
akihou lim nalhon jongchu Mizoram Minister dang aloi agolho inah alhungin akihoulim
naovachun CM patoh kimuton lang sumlepai beija ima hitheilou ahin sum thumin eitiuvin ken
jong sumchu ngaichat lah a akhopen ahi vangin kakimuto lhonchun kaseipoi. Ajehchu dinmunle
hinkho thu kiki houlimleh aman akhohsahle akhoh sahlou thu in kagellin kaki muto lhonchun
min luongle baan chap henhuna eisatnuva vannoi kithang khongta-a nakijah mosah un nathip

beh jenguve kati masatpen jengleh athipbeh jengin kiphalam lheh dannin kamun hinla ijakai
thua kaki houlim lhon na achun nagen thei naohi amasapa sangin asangjon govt. thilla
kapetheipon i-kaloding ham atin keijong ama thuthu hidingdol ahijeh in imacha kaseipoi
ati.Rehabilitation thu umdan iti nahet nem katileh Laldengin accord na koingaplou chu ipiba
ahopding ham ken akihounaole akhutnungu kamu soh kei ahin accordna ajaosah louleh hoijaba
alah dingham? ati tin aseijin, ahin keima hetdollin Mizo accord kibolna achun ministry in aphat
dungjuija ama phasah ahin semma ahinpehji dung juija centre govt. nin sanction aboljiji ding
tihi ahin hiche dungjui chun keihet ninjong crore tampi aphat dungjuijin amutaove.
Chukitleh 2005 kumminjong CM Pu Zoramthanga komah Pu Aneh Chong loijin MNF
memorial hall khat sahna ding agasei leh gangtah a kapeh dingu ahi tin ana don butnun hinlah
tugeijin apedeh pouve. Hijeh hin thuhi abaan banna ivetleh koima jonghi thudihsei aumchom
pouve tihi kichentah in akimudoh e. Chuleh masang jepchun rehabilitation hom dingin
Mizoram ma konin teamkhat ahunguvin Pk.Kipgen chu Ex-MNF ho organisation chairman
ahilai ahin akihouvuleh limlawm mo behseh asah jehun ahopsah tapouve, abanin 1st week
Feb. 2006 chun Mizo unit Lamka akonin thi-twibuh ahi atiuvin, Dk.5000/-in mithi khatchunga
dingin ahinhomun kagelleh kingailut jehla ahipon, tohkhom jehla ahipon, ipijeh a thi-tuibuh chu
kibolham @ kihom ham athu alajong akichen aum pon,kagelleh keivang kajah achaan ka
insung mite athi amang aum vangin doninjong kaneipoi, hinlah thulela hephalou chule agenthei
tahbeh lou sumpou pou amuleh kimantah a geljeng atamthou vin kachelou vangin lachai
taovinte.Hicheho thudolhi Pu Henlal Kipgen koma kaseileh min eithatna iti memorial semna
dingchu amaho koma kithum dingham? chuleh kithum jongleh iti ekipeh diuham? thinale
gentheina jousejong ichung uva chujouse amaho bolla kisimding ahibouve, adoltah chu ahileh
hiche thudolla hi gaalla kisatto natheijoh thu ummah ahibouvin govt. kingohthei louding hichu
keisei vanga jong ahipon athuchun apoh ahi tunung sanga jong mi thilboljong helouhella ipi
kiseibebe nalai dingham tin eidon butne. Kenjong kagelleh dihlheh kasan mijousen jong dih
sateijinte.1965 Konpui meetinga organisa-tion chujat ajaovangun movement ahungche phatnin
mundanghon anajop tapouve, anajopmachu Sadar Hills leh tua Chandel dist. langinbou
anajopmin CCpur district chu Konpuile Ngathal chu luseiho ahijeh in nile thum anajao vui
adang koimacha anapangpoi
P. Kipgen biography by D. Gangte.
Mn.P.Kipgenin ahinkho thusim sundin eihung temin kadam molheh vangin ken
kasutlouleh aheding aumlou dingjeh in khohsah tahin chomchan kahin sunin, keima kadam
hihenlang ama hinkho thuhi kakam tah in seileng ahilouleh kimtah in hinsun jouleng mitamtah
dingin genthei hahsa itotengleh kitilkhouna hintin mitamtah din lungsetle khoto umtah hinte.
P. Kipgen khankho thusimhi iseileh amahi Pathenna kingaijing mi ahin chule khamnathei
agunei imacha tep louhel pasal hina a miguong lhingtah le melhoitah ahina bana milunglen
hangsan tahle mihat tah lunglhabai louhel mi ahi. Aloi chapangho koma athusei mangmo
khatchu kikaptona aum tengleh kisel lele louding hangsan tah a panding i-jem tia meichangin
eise khah tahjongleh thithei dinga kigin chatna aumtah jongleh ikhup langa kihei lhuh a thichu
pasalna ahilouleh gal hangho thidan ahi tin ahiljin ahi.

Aman asei ngetnin solamgam mile 2600 valjel kajotnaova jongchun mun tinah melmaten
einalamtin jinguvin chu tabang hahsatna thiileman katotengu jongleh ama hangsan tah a apanji
jeh in kahoidohnao atamji in ahi. Ama lunglet le apilna hohin gaalmuna kakihinso theinao ahiji
in ahi. Chubanah gamsao tah kajot naovahin chelehunga amahi lamkai ahin Pathenin lungthim
phatah anapeh khatchu gam hetlouna gama gamnoija kisuhdong le lungkham teng aman phante
tia alung navah nalam lama eipuijioleh aphalam jeng anahijin ahi. Ajehchu kachin reservehi
jangjella chedinjong jaanko jaansom louvajong kijot galkai joulou ahi. Chule amahi mikitah
gunchu atoh nalam jouse a tahsan um ahijeh in lungdon nale hahsat phat jongleh aloi
chapanghon alung ngaina lhehjiovin ahi. Chuleh keiman jong galginna khohtah muna kakoma
ama aumkhah louleh kathawm hao lhehjin ahi.
Amahi itobangmi ahihi keikeo hilouvin gentheile hahsa athoh khompi tua Mizorama alen alal
honjong hesohkei junte. Ama tobanga sinthei umhi Kuki nampi sungah kikhaat lheh inte, chule
kathoh khomu genthei hahsat nahi seiseng hiponte. 1970kumin Mani purla konin E.Pakis tan
jonin ahungin Chitagong
seaport Potanga muna kakimuto lhonin Diamond restaurant na kagehkhom lhonin ajingin
steamer lah katou lhonin Marasia station geijin kakitol lhonin akitnin gamnoi camp kaga lhung
lhontan ahi.27 Dec.1971 (wed) nihin Lt.Gen. Nazi Martial law commander lin surrender
aboltah jeh in Chitagonga Pakistan commando comdr. Brigade Gen. pun thu ahin thotnin
kangailut tah Mizoho martial law commander lin surrender aboltah jeh in nakinep naotoh
kabang tapouve. Hijeh chun manchahle bank jouse nakhut nuvah kahin pedohtai phante nati
dan danuvin ana umtaovin ahinti phatnin keihonjong kaumnao Ranga mati khopi sunga konin
2am donin Steamer som kamanun Arakan gamjonin kachetaove.
Kakipat naova patna speed boatna ana masajing dingin suon umpenin Mn Pk.Kipgen
kalhenguvin ama lamkainan amasapeh taove. Lamkah a thina manna tamtah umjongleh Arakan
gamchu kaga lhung lhathei taovin ahi.27Nov.1972 (Saturday) MNF sorkar tohgon dungjuijin
keima Political Advisor mopohnan sepai 50 toh Chinagam jondin Arakan Communist HQ la
konin kakipatdoh taove. Akyab seaport nakonin kakipatdoh taove Chinagam jotding kakholjin
nau mile 2600valjel sungahin hahsat genthei na seisenglou toh jonguleng Pathen puihoina jallin
25-5-1973 (thursday) nin KIA (Kachin Independent Army) II bde HQ chu kalhungt aove.
Kachin gamahin lhasagi ka chaamun KIA vice president Zauseng ahungphatnin agreement
signed kabollun malam jonin kachekit taove. Gamgi luipi akonin PLA 50 le sakol 5 in eihung
puijun Centre Committee chun PLA thalhengin Maj. Gen. khat keiho lamtodin ahinsollun ahi.
Amachun an eineh khom piovin tilkhou nathu jong giltah eisepeh un ahi.
Agam mihochun ginchat sanga phajon einasangun sumlepai chule galman chah kathum channu
eipeovin lhathum training centre lakonin PLA 50 leh sakol 20 in gamgi geijin eihungthah uvin
kikhenkon chibai bye-bye mitlhi longin kaki khentaove. Keiman Mn Pk. Kipgenhi kukite lah a
nam legam ngailupen nampumpi chapa chang khatna peng lhang sakolkei ahi tia kana minvosa
ahitai. Zunan Province akonin 20 May 1974 hin kahungdoh un Pathen pui hoina jallin
lolhingtah in kahung lhungtaove chule keile amahin nampi khan khotona jeh a hichan genthei
hesoh kato nalhonhi nampi lunglaigilla mangdin katah sanpoi.
By Demkhosiek Gangte

Imphal 21 Nov. 1985


D. Gangte in PK Kipgen Biography hi anasutpehsa anahitai.Chule hitobang genthei hahsat
thohnahi movement nachun ana kipangcheh jongleh mijouse thohchu kibang louhel ahin chuche
to kilhonin Mizoram langa jongchun a inkoko injong numei pasal aji acha puma pangajong
atame. Kei genthei tohi Mizoram majong umlou maithei ahi. Indian army hohi Mizoram sunga
chu movement laijachu mipiho seidanchun gaalsat sangin operation dunga numei jah alunglut
jouve kiti thuchu kitamsei daan ahi. Hitia armyho operation akiha seithang laitah hin agamsung
numei hodia kichat umtah ahitan akihoulim jouse le chanu sopinu neijousen numeiho dingin
gaal ahibaanah aha hichehe tin aseijun hitobang khohlaitah hin Mizoram numei tomngai khathin chutia armyho alung lhaijuva independent khat state khat akimuthei dingleh keiman
batalion khat khaangin kate hinsei peh uvin ati e tin Pu Jangkai Kipgen Aijawla kumli jailla um
pachun anaseijin ahi.
Chule Siel khopuichu kisugep lhehdan hinte akilachoina Manipur gamgeijin audio cassette
nah akijaan voujangnat aumlhehe. Ipichu hitaleh independent jong akimoh hoptho pet aumnan
hinla independent hihen state hijongleh akideltho tengleh thisanna kichohtho ahijibouvin
hoilang ahin genthei nachu seisenglou ahitai.
Mizoram langajong nam movement dinga dettah a pangloi umjongleh Manipur gama armyho
ahungki keh khen banguchun Mizoram langa hojong President staff geijin akikeh khennuve.
Hoilang johsang abitkei ana umpoi. Ngahkhat ahung lhunthei nahi nunao chapang geijin
Pathenhenga taona a akathotho jengjeh ahibouve. Koima kison natum dingle kichang seiphat
natheijn kahepoi. Keima insung taona sehjong guilhunga hinte tin katahsanne. MNF movement
tabanga mipin movement angailut atosot NEI sungah kahepoi. Milongte meilheite chule
Assamte ihecheh naovin chuchan-gei khopmin mipin atosotpon angailupoi titheijin aume,
ajehchu MNF khang laichun insung maicham taokhom najousea kijaosah masajeng chule
loulaija natong lomlegol lah ajong, kholche migeijin ngailut aumdanthu hou limnan akinei
jie.
CCpur Konpuija kihouna a lamkaija anajaoho phabep chuti kihei manggam tajonguleh amahon
phante tia appointment anabol-hou lah achun lungchuom gellou hella pangdet behbuh jeng
tampi anaum thouvin ahileh ichan -gei ahi vangin lunggel khenna umlouvin tom ngaitah in
anapang jinguve.Chule Col. Sonkhopaole D. Gangte hi abullangahi imacha hepha aum
lhonpon nam natohchu achuti moh ngailut lhon ahin adeh in D.Gangte chu michinle mipha
anahikhah jeh a chu thilse ana sohlou ahin Col. Sonkhopao jong chu hunglut kitle chutima
hikitding ahijeh achu chutia anaboldanu ahi. Khonungin thusung nung chu kichentah in ahung
kilang dohe.
BUNG-XI
KUKI AHUNG KIPOH KHAH THU
Manipur chunggama chenghon

KNA tihi 24.11.1946 nin anaphut doh uvin hiche apex body umchu tun Political party khat
asodohtaove. Hitabang chu amun muna chenna gampoh dungjuija mipi minding khatchu
neilouthei ahilou jehchun phante titichu anakisah anakisem chitchetne. Hichehochu thilpha
ahisoh keijin aphadinga kiboljong ahisohkeije ajehchu sopi ulenao demnaa anakibol khat
chajong aumpoi.
Ajehchu Govt. banga kiki vaipohjou la anahilou jeh in kikiloikhom phajoulou anahijeh in, chule
khonung hinkhoding saotah anagelpha jongchu ana umlou jehle sopite jouse hopma lungeldoh
joule thusei jouva vaihomjou ana lamkaijou ana umjoulou jeh in agampoh dungjuijin eima
deilam lama kiki heidoh gamah anahin hichelaipa chu thilphamo anahipoi. Manipur gama hohin
sapten kuki
rebellion tia anajih khahpeh jeh uva bailamtah a kukihi ahinman paijeng khahu anahin ajeh
ajaaljong mipin agella Kuki minhi analhendohujong ahipoi. Chule hichi minhi ihinaosa
minjong ahidehpon ihinadiu mongjong ahikit dehpon chule pulepa,phungle chaang minjong
ahikitpoi.Britiste vaihopna noijachu Kuki minhi eisah khumuva recordna order jousea natohna
jousele kinjousea chu ichunguva amanjengule kimoh pohdenjeng ahibouvin suut suutna
holholla hichekal umbenading jong aumpoi.Chinhillsa Chin kitijong chutima ahikitne.
Kuki thuchenghi saapten Bengali hon anaseiju dungjuija konna Kusi anatiuchu asunpa saappa
chun Cuci tia akisut anahin hichu 10th Century lang english anahi nalaijin khonunga hichehi
Kusi tina ahijeh a acham chamma ogin dingchu spellinga asunhon abaan banna ogin dungjui
jachu spelling ahin kisemu leh achaina langa Cuci chu Kuki hung sohdoh ahin Kusi tina akona
hung pengdoh hichu Kusi manu kusi admi tina a konna hungpengdoh ahi.
1947 -48 laanga chun KCS (Kuki Co-Operative Society) anabollun dukan lentah ananeijun
Imphal Dharmasala munkhu anahin Dukan len masapen anahi akhantou laitah uchun Kuki
insung mihohi population ijat-ham tia anaseiji naovachun atamtechu Rs 1 abana techu Rs.0.50
paise abankitna 0.25 paise 0.5 paise geija kilungtoh tah a calculation bolna ananeijio ahin,
sumtam natoh khomna ahijeh in liing (earthquake) ahung kihot taan acheh taovin Hmar
company Paite company geijin ahung umdohtan aphatlai niuchu aselam cheh in ahinsodoh
taovin hichu Manipur sunga kuki min thua boina masa khatchu anahi.
Achung chonin lamkaija anapang honjong ama langsechu asungnung jepma kingaitona
thuseile natoh lungthim ananei jeh un sopikah a kingailutna a mangta louvin kilungtomo nabep
anasoh jotai. Hitabang hin chunggam mitehi ahitheijep lang langhi ichennao gamjouseah
kiokam hamhoitho ipan sohkeijun tunjong Mizoram langa icheleh luseipao thothei lou jouse
mingol ahi atikitnun sopi hina kiloikhom nadinga jong Mizo tilou adangah anomji pouvin
hitihin amabou kingai sanghi Pathen thu sangin mipin ingaisang cheh un umna munjouseah ki
oimoton hinkho imanguve.
Chubanin tua Kuki manghohi bolkhel ahaojepmuve. Tillin Britishten N. E. India, Bangladeshle
Burmagam lenthim tah geijin amile agamhi anahopsah uve. Major Khathing le Capt. PB. Singh
geijin Kuki minin tokenle discharged certificate geijin anapeovin anamang chaove. Hinla
K.N.A.khang ahunghi aphatnin agam sungle asopi chengchu ichan-gei ahiole koikoi ahichu
hetdingle holding ngai lutding chu khohsah louva analamkai masaho chun amaojengbou

asungnunga ahung kigeljinguva sopidang paamlanga anageljing jeh un hitabang insung kilungto
monahi hungsang jepjep ahi. Tulanghin amahogeijin akihop sahjou tapouve. Kuki ahin Mizo
ahin Chin ahin chule adangdang ahin koimacha tuma penpi pulepamin a=umchuompon mipi
min dinga kimang cheh ahibouve.Khang sung nohphahna jousehi mipi lamkaija pangjiho
kisanin hiti hohi ahetkhenji loujeh uhi ahung hipeh e.
Hitabang hindanhi chunggam mite lah a sanga Hindustanho lah a ana umchu songpi tabang
ahijoi, chuchan aphah vangun michingle ngailut nanei milung len khangsaotah muthei mipi
lamkaithei ana umjeh in thakhatnin ahingom theijun thisan phallin ngailut naan ahungpang
khomun alo lhingtaove. Alolhin nuva daan asemnauva alenpen phabep hochu mipi apat
changkhatpu geija right kibahna thuhi ahin hitabang mipi daan dingchu itih hileh mipi kaan
khomjing dingin agelkhoh penun hichejeh hin mipi lah a tugeijin kibahna aume. Hichehin
avetsah chu chunggam mite lah ahin tunigeijin migomjou leh mipui hoithei geichu lungthim
neijou mipi lamkai umjoulou ahetchet nachu ahijenge. Tua mizoram jongkhu mikhat lungthima
konin dist. ahung umdoh panin abanin mikhat lungthim le chihna akonin UT ahung umdoh
kitnin achaina penin mikhat chihna akonin state hood ahung umdoh kitnin chunggam mite jouse
chenkhom nading geihi koipen chihna hung kimang dingham? Miching dingin imacha
boldohmo,semphatmo aumpon chule ngailutna neidingin asopiding aumjinge.
East Pakistan aumlaijun Bangladesh gaal laitah achun Indian army hochun Bangladesh public
chunga nasatah in khansetna aneijun chuleh numei chunga jong nasatah in akhang seuvin
ahileh Pakistan army hochun amaho bolbanga chu boljengding atijiuvin ahileh Muslim
thempuho chun pathen neilouho chuti chonjongleo nangho pathen nei nahiuve chutia chonthei
nahipouve atijiule akitimdoh jiuve. Hitobanga chu thuhil ana neihouvin jong hitobang
gamlenam natong dingin changvalla hihen hon nading hijongle mihem lunghan nathei Pathen
thutoh kitohlou chondan himhim bolhih beh un anatiuve. Mipi luchang dinghi ahi amuhah
pentahchu. Indiate akimuto ngailoute, alen aneo umle kithietna geija neite chu ipin apankhom
sah uham ? koijakon ham ? ipi akonham? tihi ahin geldoh theiding pachu koihileh kipomding
ahi.Hicheto kilhon nachu mundanga umhochu munkhatna chu iga umkhah tengujongleh
amunna kimangpa minchu lung opkaina beihella kahina ahi tithei angaije. Ajehchu isopi
hinakhatchu keivang kahipoi tije umlouhel ahin tugeija tithei loulai hochu back century mi
hinalai hetkhena jong neitheilou chule amabou kingaisang nalaichu ahi. Chubanin sopi
khattouvin gelthemtah a keijong kahi michuom kahipoi,kasopi hinachu keijong ahisa kahi
atijongleh mingolle mi kiletsah hochun hoilanga nahiding ham nang michuom nahibouve
tinalaijong aumin hitiho jongchu back century miho mama ahikitne, tukhanghi chihnale thil
hetkhenna khang ahitan thilkhoh hetmasahding chu tunigeija hetlouva aumjeh a boina umjing
ahi.
Ipichu hitaleh achesa jousele akibolkhelsa jouse chu midangbol ahilou jeh in kingaidam taohite
tu masanga kuki min thudolla boinaho jousejong veleo hen imacha hetkhen themlou jeh a hung
umdoh jengseh ahibouve. Ama kuki kihisah theija asopichu namdang hisahthei khopma thil
hekhen theilou mipi lamkaija anapanjeha kilungto louna pengdoh ahin sopi ngailule sopi
hethem lamkai inei tengule lolhing tante.
Tribe : Tribe chedol phabep seijute. Kumle khanghi ikigel sanguvin miluitahle khanglui tahte
ihiuve.Thusim tampia pasal gaalhat hole khuolla thaamsot ho ahungkile tengule achaten

ahetjilou tabang ihitaove.Avetsahnan kom, khoipu, lamkang, chengsehi 1956 kumin one
language @ one tribe min recognition anakiboltai.Amahochu koisuon, koi chilhah ham itile
Pu.Lenthangpa chilhah ahiuvin, ama honjong ahepha tapouvin tua Len thang pohonjong ahepha
tapouve. Paokhat aman khomthei tahlou jeh uvin sopikhat hiding lamjong koima agelpha
aumta pouve. Geldoh theileo nuolnabeija tribe minachu Lenthang anatidiu ahitan, tun minpoh
tamtah in recognised akibol lotai.Ajehchu keimu dollin kumhi 1500 langhi kikikhen anahijeh
ahin hiche sanga sotjo kikhenpi sopi tampi aumnalaije. Ibolla koi ki-oimo dingham ? Hitabang
jengseh chu ihigam taove.Hinla min tamtah pota jongleo Lenthang ahinaochu hidadehlou
hilouham? Tribe dihtah chu ahileh mihem chigui thudol ahin paochu tribe tampi hijongle
khatbou umthei, tribe khat jongchu pao tampi umkit theima ahichehe. Isrealte jongchu tribe 12
ahin paokhat bou anathouve, hinla achehchao khahjeh uvin Isreal pao hetalouhel tampi aumun
chule Isrealmi ahiu geija hepha talouhel jong atamuve. Chuchan geichu aphah vanguva Isreal
chu hidathei dehlou ahiuve.
Chutabanga chu Chunggam mite jonghi keigel dollin kum 3000 lang hitadinga tahsan um Mikir
@ Karbite jongkhu Lenthangte hiuvinte hinla Khomunom khoa Lenthang tetoh kihouthei
talouhel ahiuve ajehchu pao akibang tapoi. Amaho jongchu namkhat nin aumtaove hinla
Lenthang thisanmi ahinaole chigui ahinaochu koijoh ahiuva adalhah theilou ahi.Chubana
tukhang dollin seileohen Zou, Hmar,Sukte lah ajong Kipgenho tampipi aume. Hiche hochun
Sadar hills langa Kipgenho pao amanlou jeh uvachu Kipgen ahimo nadiu aum dehpoi.Ajehchu
pao kitihi eima umna munna pachu kilajengbou ahin pienpi ahipoi. Avetsah nan uicha khat,
vohcha khat, Kelcha khatchu kulkhat kikaikhum henlang kum ijat kikoikhom jongle ahaam
muchu kilatodeh pouvinte.Ajehchu amahoa chu penpi pao ahin mihemahi born languages
ahipon develop languages ahi.Hitabang chu ahito kilhona eihohi kumsaotah sungahi eiholah
mama a avelvella kikhenna avelvella chengkhom kit ihiuve hijeh hin paokhat manghochu
tribe khatna kisimding tia India govt.nin organise abolhi genealogical ahipon language
ahibouvin tribe min pomtahbeh leohen Chin hills langa Kipgen hole Manipur gam Kipgenho
chu kikhen teiteiding ahitan, hiche act hi chunggam miten thi lung chang pua pomthei ahipon
ipomdiu mongchu hijongleh apomjele alahje alampile adoichu hetkhena pomdingle
mandingbou ahi.Tun solkallin tribe recognition according to linguistic tia ahinbolhi eihon tribe
kitilaichu iheovin linguistic laichu genealogistic langin ihekitnun ahileh aboilouding geijin
iboisahlo taove.
Thisan guikhat ahiloujongle phung-gui khatnin hiche paohi imancheh louvuleh hiche phungahi
kisim louhelding ahitai tileohen thil hitheilouva kilol ihidiu ahitai, ajehchu ken kamanpa
paochu amahon amantheilou manachu sopi hinale phungkhat hinachu beithei ahipoi. Chu jongle
mikhatnin pao kitichu 1-9 jong kichentaha ahetthei ahin chujat ahetjeh achu phung ahiloule
tribe 1-9 michu hithei chuomdeh dingham guinule thisan thuhi eima decision na chethei ham ?
eima phatsah dungjuija chethei ahilou jehachu thu dangtoh kibanglou ahihi hetcheh
angaije.Chubaana eima insungmite to paokhat akimankhom theilou jeh achu phungthu achu
kikikhen theiham ?Chunggam mitehi ajeh ajaal lentahle thuhtah chubanna saotah jeh-hin pao
kibang talou ahivanga phunggui khatle thisankhat chule guinu khatna kon hikhoma chule
hicheho chu namchom choma kigeltona dimset ahitan, hichehohi hinkhole khankho chule
kumkhoho jeh ahitan Pathen tilouvin anungsemkit thei ahitapon,hinla eima hinapa adihtahchu
kihetding chule thil umdol hojong ajem chedan hetkhenna neiding ahi chutia alahje
ihetlouvuleh manthahnaa inei teidiu mong ahi.

Hitabanga namchuoma kigeltona umdohkhah thuhi alahdanle alahje eima chama kihet chehding
ahijoi.Hicheto kilhonahi paohi eiman imanpachu iman vangachu eima phunggui michu kihida
chuomjong ahiloudan jong kihetcheh aphai.Hijehhin paohi inopnop manding chu ahimopon
phunggui thu vanghi eima nopnople eima deideichu ahitheipoi. Tua India sungahin linguistic
tribe hin genealogy tribe thudol imacha atong khapoi. Paojeh a kikaltole kibaololo dinghi
athusim akhankho kihetloute ahiuve ti avetsah najoh ahin midang mudingle hetdinga jachat
umtah ahibouve.
Phungthu, tribe thudolla adihtah mong vangchu mihempa minkhat chu hiding ahi.Umdan
dingchu ahile achung langa kihopkhen namuna mibulkhat minchu kimangji ahi. Tun Chunggam
mitehi chiguikhat ihiuvin paohi khangthu jeh a tamtah aumdoh tahjeh in pao tamtah aumin
recognised jong akiboltai, hichea tribe mina kimangho jonghi guinu tribe minjong aumpon
chennapoh dungjuija tugeija min kipoden abana phungminle tribe recogniion geija kimangpai
anai lampen lah a themkhat hochu : Vaiphei, Hmar, Gangte, Simte, Kom, Aimol, Chiru,
Tarao,Mujon,Monsang, Khoipu, Lamkang, Anal, Purum, Zou, Paite, chule akibahpi chenghi
ihiuve. Ahinla kondohna pumin pamin chule guinu akona kisah ahilou vangun phungminle
tribe minin akingan se gamtan akinganse vanga ipi ahimona umdehlou ahi.
Mipi min dinginjong hichehi kiki sahle kilominte tia ikisah naojong phabep aumin, chubanna
midangin eisah ule eikounao kimangden loijong aumkitne. Ideileh hichiho jongchu ahimona
aumdehpoi ajehchu mijouse jonghi hitabang jengseh ahibouve.Adihmong jong aumdehpoi,
hinla eihon pha isah uleh inampi mindiu chu ahimo aumkitpoi. Tua kenjong chunggam mite
kati jonghi ideicheh ule manthei ideiloule paithei ahi. Tua tribe mina kimang chunga kiseihohi
phungguija dihtah a manthei ahiding tahsan aumpoi. Tribe ahiloule phungmin mantei dingin
kigongtaleh keigel danin hiti hin kimanginte. Avetsahnan hmar khellin nelvan akimang theije,
vaiphei khellin sontah akimangtheije. Simte, Zou khellin Lunkim akimang theije. Lam kang,
Kom,khellin Lenthang akimang theije. Chubanin Paite khellin Guite akimang theije. Tujenga
jong chunga kiseiho khu imanjing dingu ahitan phungmin tahbeh minchu tribe mina itih
hijongle iman dohkit tahdiuchu tahsan aumtapoi. Tunjong kikouna hohi ama guinu mina
kihetna ama guinu min tahbeh hepha talou atamnalaije.
Chunggam mite mong monghi tribe dolla gah hettheijin kiseileh Poi @ Laai, Sukte, Hmar,
Vaiphei, Gangte, Paite, Simte, Zou, Thadou, Lusei, Ralte, Kherkha,Lakher, kiti hohi pao
jengjong kikhen loulai ahibouve.Chubanin sopikhat hikhom cheng mong mongchu tu a gah
kiseisa cheng chutoh Anal, Mujon, Monsang, Tarao, Lamkang, Chiru, Aimol, Purum, Chothe,
Khuram, Kherma, Kom, Koireng, Koirao, Thangal, Thangkhal, Khoipu, Sakchep, Karan,
Mishing, Dimasa, Bodo, Kasari, Garo, Jaintia, Mikir,Sema, Konjak, Khasi, Kachin,
Tripuri,Bawm,Chakma,Arakanis, Aruna chalis hole akibahpio hohi ihiuvin Chu bana chenphana
gamjong lentah ahin asopi koikoi ahi hekhen louho dingin vang hetphah dingin
ahahsai.Thisangui jallachu athahbeh a iki ngailut kitdiuhi itohdiuva thilkhoh pena umchu ahin,
hiche sopi chengho insung khatho thisan khatho tuhin khangsaotah kikhen jeh in kisu milgam
tajongleohen lungthima beh ikinung hetto kitdiuhi ngailut aumlheh e.Chule kingailutna
lungthim khatna kiheto thema umcheh dinghi ngaichat penchu ahi.
Chubanin tribe thudolla gelkhom tohna umlou jeh in tunigeijin akimoh boljing nalaije aphamo
lhehe. Avetsahnan Kuki, Mizo, Chin, Zomi, kitiho jonghi mipi minin ineijun amun munah ahi

vangin phung mina neiloile kisutloi jong aumkitne hichan geijachu thil hetkhen mona neijong
umnalai ahi.Tun Mizoram ten Mizo chu tribe dingin asemdoh taove. Mipi mina dinga atilla
kipatna ana kimanga ahin hijeh achu ulenao sopikhat jousechun asungachu keijong mikhatchu
kahi kitisohkeija pangjong kipangkhom anahin tua tribe khatna asemule keijong kajaothei
louding ahitan chule Duhlen pao manglouse jongchu jaolouding ahitaove. Umdan mongachu
mipidinga kibol ahijeh achu Mizo National Front kitithei ahin paokhat sehchu national kiti
theilou ahi tuachu Mizo Tribe Front akiti louvule midangla kijaothei talouva, amongajong MNF
tia national mina political party jong umma tribe mina umsah kitle semkitchu Mizo chu class
ijat uma hintem hoichipa chu national hija hoichipa chu tribe hijaham, akikhetna aumlouleh
National le Tribe chu hikopthei dingham, ahiloule National le Tribe chu akimanna thakhat
mong hijaham ahiloule ken kahetloujoh hidingham kei hetdanin national kitihi asunga phungpi
hole haamle pao tampi umin kahen Tribe hi ahile Phunggui khatle Paokhat bepbep hohi kiseina
in kahei. Chuti hilouva henasasa kibolmong ahilevang Duhlen speaking te tilouchu jutabang
vatabang ahiuve tina ahin amao tilou midang imacha agellou naochu ahin amaobou kingaisang
ulenao dangchu simletaija neilou vetsahna ahitai.
Hitabang machun Manipur gama Thadou speaking honjong tomngai tah in abolkitnuve.Duhlen
speaking hole Thadou speaking hohi Chunggam mite laha dingin haam hoitho kiletsah sopi
heodah penin akiseije. tilla kipatnin tunigeijin athilbol lhonhi akibangjing nalaije. Manipur
gama Kuki Tribe bolpa PT. Jamthang kaki houlimpia athilbol thudol kadohna a athuseichu
kagelleh hitabang lungput jehachu Mizo Tribe recognition jonghi kibollah ahiding chu
katahsane.Hitabang lungthim jeha kibolchu ahileh hiche pao kiti mongmong chu manghel
jongleh koima alaina umponte.Keijong chu amachutoh Thadou kahikhom lhon ahin ahinlah
keima pao pachu japi huopma Kuki mina lentaha ahung kisemdoha Kuki unification sunga
umjouse chu amang khalouhelho geija nopleda kibanga khuukhum dingchu amahonla mangdeh
pouvintin asungthu chu they are attatched in Kuki hung kitiding tina ahin ulenaovin ipi agelding
khohsahna umtalou ahijehchun keima geldanin kimangthahhel jongleh koima ichungah laaina
ponte tin kagellin chule manthahna joh injong kagelle.Chunggam mite jonghi sopikhat
kinunghet phahkit talouhel khopma kikhena aumhi hitabang hindan inabol jeh uva
ahibouve.Hijeh hin keivang hitabang lungputle thilbolhi ikhangsungu thuluiho nasataha ka
suutleh kagim kathaangin anam jengin kadeija kadeilou,kalung himhim jong hitabangahi lutthei
louhel ahijenge. Tuajong lunggel khomtohna beija nakitonghi Mizole Kuki chu ipi dinmuna
kikoiding hitam National la kimangsa ahin Tribe mala kimangsa ahin Tribe ma ipi kimanga
National lachu ipi kimang dingham linguistic tribe machu pao khatkal chu tribe hithei
dingham ? chubanna paochu khat sanga tamjochu tribe khat hitheikit dingham ? Tunjong tribe
khatna umsachu tribekhat sunga galuut kiti hojong iumsahthei kitnun tribe khatpa paochula
kimangkhom dehpontin ipile ipi kisutokit ham? alampi umin kageldoh thei hihhelle.
Thadou Kuki : Chunggammite lah a hin tuhin Thadou hi jatni aumtai. Khat-hi Sehtha chapa
Thadou ahin khatpahi Thadou-Kuki akitin, hichi Thadou Kuki kitipa hi koite insung kon agui
abah alhum alhahna Chunggam mite sungahin kamu joupoi.17th Century A.D. langa Cuci
kisutna akonna Kuki ahung hidoh banga Thadou-Kuki hi hung umdoh ahiding kagingmo
pene.Thadou chu nilethum uma hileh ahetkhen nadinga ajem khatvang sembe ngaiding ahinan
ahiloujongle Thadouchu Milong sungajong, Meilhei sungajong Kolte sungajong umsohkei
hilevang Kuki jongchu ajaobe louchu khoh intin, ahinla chidang namdanglah hihen chunggam
mite lah hijongle adangla aumpon kuki akikoi beding angaina umlouhella akikoibehi ilah uva

geltohna neilouva aphungmina kuki ana kisuthon khonunga ahin hetdohji tengule akhelnom
jiovin kheldingla akhel mokheh jiuvin adeilou sasaovin amangtei teijuvin mijousenjong
apholojiuvin amanjong adeimon adih jeha deile deihihle kibolla ahikitpon ahinkhon kisihnan
anei lhungkei jiin hitabang dingachu kikisemdoh ahitai. Ajehchu mijousehin thilhi ahina dihtah
thengtah kichehtah bouhi ahindei gamtan ama hina kichehtah hi ahin gelkhoh gamtai. Tribe
recognition kibol thudolhi adihnale ahoibenading aumleh bolbemo ahipon athengsella umnasa
suhbuohhi thil pamaitah ahi.Ajehchu veleohen tilla chu koiman adem theilou minle thucheng
anahin tuahi itilang hileh ahoimona langlanga seithei nale demtheina uma ahitai.Ajehchu
aphung mina Kuki ana mangpachu amaan amanvanga midangin ibolla namanham atijiuleh ama
johchu seiding beija umji ahitai.
Khasi: Chongthu le aloiho chunggam ahungdoh tilluchun mi 7 ahiuve kitikhu mihonpi sunga
ingsungkaija mopopen, khatcheh ahiuve,Chunggam ahungdoh masanguva patna mibulho chu
sagi in akiseije.Tua akihetchet theil tahou phatna seidan kikhe chitchet gama ahita.Chinate
dynasty laha Gangis kitikhu tunjong Khagis tia akiseinale akisutna atame hichu adoidaanle
akiseilona thakhat ahi. Burma te Bramaha kiti minpoho ahiubanga tillajong tuajong Gangis kiti
minpo uma ahin, tua NE India Maghalaya state na Khasi kitiloihin hichi minkhu aseinao ahin
Chunggam mitenjong hichiminkhu aseinao mama ahin Khakhi akitikitne.Zo, tia panho
asungthu thakhat jong khakhia panhotoh thakhat ahikitne ajehchu Chinate sungahi dynasty
tamtah umah ahin tua China kiti minjonghi Great Wall hinsempa Qin-Sehuangdi minakona Qin
kitilaichu ahungkiman chu Chin hungkisohdoh hung kitidoh ahi.Tuajong ikiginmo daanule
ikilah daanuhi thakhat ahin dihjong dihcheh inte.Athu umdanhi akiseipachu dihmonghih
jongleh Uupat kichuho banga kikhen theilou hikhahjeha lahdan kibangkha ahichu akilange.
Phungmin hohi atilla akiseibang bangachu hungkisei louhel ahitaove khang ahung sotle
mijousen ahinseiji kamcheng mandaan hung kikhejingpeh ahi lekhabua kijihmong aumtahlou
jeh in suttho hilouva seithoa vangchu tupet jengajong spelling monga akibollouleh eimahopao
kisan kihechen na eiseipehpan aseinabanga kiseidoh thei jilou ahi.Tujonghin keima suut sunga
jonghin abullangle akimlai kisimkop atamme.Hiche thudolhin Thadou sunga khangthu umdaan
kichentah a kamudoha kona kasuutbe kitle abonna thakhat ahikit daanu kamukitne, hichu
Gaaljeha ageinalam kinunghet totalouva chuchekhanga kipatle abullanga suhmilmo
phungbulho minchu hinjopma tua khang 16-25 geibou hinalai jengseh ahitan loikhatchun khang
50-60 geija neijong umnante hinla khatcha vangchu dihjouponte ajehchu khang 100 chunga
mite ihitaovin Phungminho jonghi mi phungminle eima phungmin kisimthaa chengjong
kichenghal ahunghipeh in anaai chakhatho tilou kichehtaponte.Tukhanga dinga Guinu
kisuutnaa ipansatnao lenpenchu kithoi naa themthu khu ahin hichi jongkhu abullanga
akipatnachu dihmaithei hichi jongchu atilla akiseibanga kiseitalou maithei ahin hijongle
abullanga mipi huopmachu kipanjia chuakuona eima langkaija hungkilemphei kitna insung
guija hinkisimkitna eimachunga kichaijah ahin chutichu ahileh abulla konachu mipia ahin
abahbah achu hungkikhenpeh ahikitnin atampena khang 30 hochu abulle aleh kijopmatna
hinkineichu ahung hibepme.Ajehchu Thempuho thuchingho ahiuvinjong thuluihohi ahetchet
louvu ahivanga adihmonga anamanhou jongchu thuchen kimunaho(record kimunaho) a kona
ihin mudohna khat aumtengleh akibahlouna alenji lhehe.Aumdanchu Tuitobitnin Kholkiple
Kholjang thu akiseijin hichu amunle aphaat itabang ahichu koima aseithei aumjipon ahinla
hichu Manipur gamhi anahin akum jongchu 251 AD chu anahin chule chuchi khanglaija Alvate
lengpa minchu Khoi akiti anatiuvin Hijongchu Manipur leng 2channa pachu anahi.Chule
hichithu chu tukhanga ginmodanin Noah tuisanglet chu aki gingmo pene.Hitiachu thujousehi

ana kichingdoh hochu akiching ahijengin tukhanga eiho deibanga imudiuchu hahsa ahi.Ipichu
hitaleh koimacha phung bahkaija konvang ihipouvin leiset khang bullanga kona mangtheilou
pasalkhat mibulkhatna hungkipandoh mitekhat vangchu ihiu kichentah invang imudoh theijuve.
BUNG XII
THUSIM PHABEP
LHomi(The Lusei Kuki clan)Hiche Lhomi , kitihi sapte lekhajih tampia kon ninjong akimui.Ahinla Lhomi kitimong monga alhinga
ajihnao akimu poi.Lhomi itiovin akiseivangin atahsan loulai atamjo akiume ipijeh-ham itileh
koima chan amit taha amupetna lho hija mi hungkisoh, mihija lho kisoh aumlou jeh in tahsan
ahahsa thouve. Lhomitoh inacheng khommun mi amoh nehneh jenguchu ahahsat jeh in
adontho diovin ana kihouvun lungthimin anabollun ana thatnun ahileh lhomi techu ana
kichataove akiti.Hiche hohi giltah a athusimhi isuutle ahin kihedohe. Gah hetthei din Burma
gama chengnalai themkhat akimu nalaije amahochu Thamandi kiti mihokhu ahiuve.
Thamandi kitihi akhomin jong ajaat minuvin jong akimange.Asungthuhi giltah a ivetleh dawi
themte ahiove. Dawithu tuhchahjing mitehi leiset ahijeng vangin phat theina anei pouve.
Khangjong akhangtou theipouve.Hijeh hin hiche thudolla ahetthem jousen dawithu achin nom
gam tapouve.Amaho seidanin miching jong akium theipon,penhoile penphajong aum theipoi,
damthei jong aumpoi atiuvin adeimo lhehtaove, akiti.
Hiche akisei Thamandi kitihohi dawithem ahiove tina ahijenge.Lho kisonathei mi kisonathei
khopchu doithu ahetnu ahi. Amaho seidanin Lho kiso sangin mi kinungsokit ahahjoi atiove.
Chule Lho akiso tengleh sahing aneh jenguva mi akisopetle mihem ngaibang hikit ahiove.Lho
ahiphat tengle Lho thanei nale ahinajouse hisoh kitjeng ahinla mihem thusei
ahetheijuve.Hichehin selepha hetkhen theina lhagao vangam geija eipuilut diu, mang theilou
lhagao ineiju akichetsah lhehe. Chule Lhomi thuhi eiho gah hedthei phah in meilhei tenjong
aseijun milong tenjong aseijun van noi chitin namtin ninjong neijunte tihi ginchat aume adeh in
dawichoile, dawi thepna gamho a hin atamthei jepme akiti. Hiche thuhi ingaitoleh lhomitoh
mihem akichenge, lhomi in mi adamlou ajenne chule lhomi in dawijin mi abolle akiti jihin
asungthu chu mihem hija dawi them holoi ahiuchu hetdoh thei ahijenge.
Tulaihin Burmagam Thamandi tehi Missionary hon alungvilluve tithu jong akijai ahinla
amahovanghi bailam dingin tahsan aumpoi. Ajehchu akhochen danujong ahinkho mandanu jong
akiseito abahle midangtoh akihoumat nom pouvin, mitojong achengnai nom pouve. Thamandi
tehi kholhomtah injong akiseijin, Chule ahinkho mandanujong vonbeija umnalai ahiovin alup
tengu jongleh vutvai akivuh khumuvin kisiljong amang hihlaijun sepaile sepaivon kitijong
avetnom pouve, amu uleh thallin akaap jenguve, athallu jonghi eiho thalpi sangin anasajoi akiti.
Inchen lamah vohchavah vaang abollun apao lelten avahtheipoi alah uva haosa tobang mija
theidom ahilouleh anachaidoh pehji danun akiseije.
Burmagam langa eimihon Thamandi tehi mikilip atiovin, ajehchu Lhole mihem ma akikhel
lelethei jeh u ahi.Leiset chunga hin tugeijin doithu themthu kidang tahtah bolnagam thepnagam

atamnalaije. Chule thusima Lenchonghoi jin auteho koma kijephoi nading ahsile lhathah vaan
na umho nei galahpeh uvinlang neipeovin atileh amahojong thempu komah acheovin chujouvin
vanlai jollah alengleovin aga holluve, kiti jongkhu doithu ahi.Chuleh chitin namtin lah ah eiho
laha akisei bang ngin akiseijin asungthuhi dawithu ahi.
GAMMI : Hiche gammi kiti thucheng hi meilheiten mimaram atiove.Amahohi mihem
limlemel tabang ahin themkhat vang amuljep heove akiti.Chule afeldanhi gamleng khatnin
kapdinga meithalla adoipetnin ahung lhaijin ameithal apaimang pehle triger jongchu amehpel
manpoi tin akiseijin hijongchu numei ahi akitin hiche phatchun amanuchun gamleng pachu
amanin akengtochu avun akholhah peh in akichenpin thingga, theiga in avah in nao avop phathin akipah lheh in a-oi agahbeng detdetji in akipahjie tin mipachun aseije akiti. Mipahi
lungthim thimin ahung jamdoh tai, akengto adam phatnin.
Chubanin mineo tah tahjong aum kitnin gah-het theijin africa gammaang sungajong
thingkohoma chengthei mi neochacha aumjong akiseije, ahinla iseiju gammi kitichu ahicheh
lhonin aneojeple alenjep umjongle thakhat ahin chule adang jong amani akisei tenitoh kibang
jeplou umbe kitthei ahin afeldanle athilbol theinajong kibang louding ahikitne, chunga kisei
masaho vanghi mihem felnasanga nasatah a feljo in akiseije.
GANHING LE MI KIHOU : Thusimlui nasatah a isuutleh vachale ganhing dangdangho toh
mihem kihouna kidonbut tona kiseiji hohi tahsan theidin akigel gamtapoi. Ahinla thil anasoh
mong mong anahijeh a hung kiseisonpeh loikhat ahi.Ganhing hohin Pathen thilsema gojuh nisat
chule athilmule aphat-ho dungjuija pengjengle haamjeng kimang chajeng thei ahiovin, chule
anikhole aphat ho umding danjong themgao banga nikhat beple phat chom khat sung umding
danjong atamjo ahetnu ahi.
Hicheto kilhonahi mihem alungdong, agenthei akipahle akicha chule alhase amutengu jongle
atamjo ahetnu ahi. Hijeha hi amu dungjui juvachu haamjengu ahijeh in gamleng, kholche
lamchuom chuoma kimangcha ihinaova eimu tenguleh eiho mihemte chungchang thu ajong
hamjiovah ahi.Amaho kahlah a vanghi mihem pao bangin kimsel hihjong leh kivai pohna
khambep gahseichet jou lou lhingsetna umdan ahi. Ahaam danuhi khatbanga akiijah vangin
akibangpoi haam danngai aumnan, ahinla asung cheh uva jat tamtahle umdan tamtah aneicheh
uva hiti dollachu amanjiu ahi. Chule ama hohi atamjon amahole amaho kikah a umdan kihet
themtona nasatah aneijuve.
Avetsahnan Bongle Loihokhu ahaam daan nukhu anou akoudan khat aumin, akipa, akichat,
athoh lelho dungjuijin awgin akikhe chitchetne.Chubanah amaho umdanjong tamtahtah
aumkitne.Hicheto kilhonin gamleng, kholcheho ganhing umdaanle haamdan hethem hon
vangphat dingle vangsetding akihet masah theijiovin mihemin amaho hetsanga ganhing ho
umdan ana kihahetna ahi. Milui phabep min vang kivang phante, vacha-inguo-junte atin,
juponte ati tin aseithei jiuve. Chutichun thil tampi lungdonna hihen kipana hijongle kihetto
nathei nasatah anaumin, chule kidohtoa kidon butna geijin anaume. Hiche thuhi vannoi
chitinle namtin laha umah ahin tuahi koima akhoh sah aumtahlou phatna hetlouhi tamcheh
cheh ahitai.Gah nunghol kitna hetmole mumo ahidehpoi.

Hichevanghi doile aija konna umdoh thil ahipon umdan kihettoa konajoh ahibouve. Mimasa
hojongchu lekhasim ana umlou thubou ahin lungthim chihna le thil hetkhen, hetdoh theina
nasatah neija anahiove.Khulla ahung kondoh masang nguva patna alungput athilbol-hou datmo
umtahtah tugeija gelphahlou atame.Hiche ganhing le mihem kihouthei tithuhi ahethemho
kadohle phat kineijou henlang kinung holleh lekhabu khat atumbeh a sodingin thanop aume.
Chule kiboljouleh mihemte dinga thilphachom jong tampi umdoh joudingin katah sanne. Chule
mihem tabang lhagao tabangjong thilha danna kiseiji hinkhonei jong tampi aumkit nalaije.
LHAGAO BUOH : (The lusei kuki clan) Bible paovin lhagaoboh akitin eipaovin kaose akiti.
Hiche lhagaohi hoijakona mihem sunga iti hung umthei ham tihi datmo umtahkhat chu ahi.
Chule hiche lhagaoboh thudol-hin lekhasun masaho mudollin vannoi chitinle namtinah aume
akiti. Ahin eiholah a kona ahung kipatdan thusimkhat gahseijuhite.Pasalkhat gam lenga acheleh
saguol khat amui, hiche sagolla chu akiisei lhagaoboh chu umah ahin mipachun akaplih in
inlangah akihonun anetaove. Chomkhat jouvin anaonu nungah khat nuhin athaochu asama
kinudinga akikoi chu akinuleh amanu achun hiche lhagao abohchu aluttai hiche nungahnu in
akinu thaochu aminlou akihonlou ahi.A inkieng nuchu agalhun khumtai, alhun khum nuchu
khohelouvin aumtan mihochun hoija cheding nahim tia adoh uleh amanu chun hichehi ka Uupa
sagol kapchu ahi atiphatnin, ipi nadeijem atiuleh ahtuikhat neipeovin atin apeh uleh achetai.
Hichenia patchun hichenu thilpohna Namjongchu midangin aman jongleh akilamat theije
akiti. Samthijong imanleh akilamat theije anatiove.Chule ahihole ahilouho chu numeile pasal
akitimat, jongleh akilatheijin, chaale nao aneiju jongle akilamat theijin amaho guija piengjouse
jong ahoidoh aumtheipoi akiti.Kholai hihen hoilai hijongle numeile pasal ahihole ahilou hojong
aki timatnule akilamatne tin akiseije.Hiche thudol lahin ahethemho seidanin Jesuhi lhagao jouse
chunga thanei ahijeh in ama minhin suhthengle suhmang theina aume hichu amajong
akiphondoh a adeimona jong aseija Jesuchu amakhella achensahle abeihellin ahinla ama
akituup louleh alutkitji, akisuhtheng niapatna a Pathentoh kilhakaang louhella aum jingleh
atheng jinge.Hinla khamnathei nesaho in anguol vanga phaat tinna angaichat jiu tabang
ahikitne. Hijehhin min adeimo lheh vangin adeijong atamkitnin chule aneisa honjong khamna
theiho banga angaichat jingjiu ahi. Akisutheng hojong ngaichat jeh a nung kou lutkit atame.
Amahohi jun niinglahle thil aniinglah a alhatle jeh in aleile akam akhut akeng phosphorus
anaatnin jaantengleh amletlut jiu ahi akiti. Hichehin lhagao hinna thugeijin tha aneipoi, ajehchu
amihempa thuthua kimangcha bou ahijeh in. Chule ahilou khatnin amathua akilahlutle anei
ahipon aneitah jongle atahsan akituhdetna akichintup thema, mihem hinkhole tahsa asuh khahda
pouleh. Mihem chungahin tahsathu hihen lhagaothu hijongle chonset thudol kisimnahi hichijeh
hin mihem chungahin akisemthah jouvapat kisuh buoh daleh aphamo aumpoi akiti. Mitin
geldanin Kaosehi vangam lutlouhel dinga anakigel ahi. Hinlah chunga kisei banga Pathen
atahsana lhagaoboh kinle angaichat anung bolkit-tahlouhella,Pathen kinjeng bou aboltahleh
Pathenin eipehu isunguva lhagaochu mangthai louhel dingin akiseije.Kaose hiloujong thisana
kichema le mihem chunga gitloubol tolthat chu vangam lutbeh dingham?kaosejong hicheho
jouse chunga chu akichin tuupma Pathen dihtaha ahouleh Kaoselouhoto akikhiet teiteinading
aumpoi tinjong akiseije.
HAOTHANG KIPGEN : Japan gaal masang chun NH 39 DM Road na jonghin mihem ana
lhomlheh nalaijin tua Koubru laikha kiti munkhu eimihon theose anatiuvin, tunvang Hindu

mandir inn hoitah in akisatai.Hiche munhi mandir ima anakisah masang chun eimiho achele
jousen apalpa chanuvin theoboh alhieh un akisejing namun nachun agahseppa jiove.
Theobohchu akisena asot jehchun theoboh gochu tamtah kiset thojeng ahitan gahvet dingachu
kihaalleh ameikouchu vetnomle thanop umlheh dingdan ahijehchun Pu.Haothang hin agah
palpa in ahileh meikhet machu apohjeh in alung ajatenin agah-haal khatai.
Adanchu amaan ahet phahlou vanga chu Koubrute kotsole lamso hamkhat chu anahidan ahijeh
achu aumdan hethem hon theoboh anasejio ahin thilhate chun amah daanu ahitai.Hijehchun
achung thuhi tandingin aumtai atiuvin Pu Haothanghi Hou Inn kaipetnin kajun asoh in kajunbuh
pohkehding abangjengin junthadinga polanga kaga chedohle sepaini in kabanjang teniah eiman
lhonin Koubru jonin eilenpi lhonin chomkah louvin kalhung taove.Kalhun jouvin thutana inah
eipuilut nun thadingin kachungthu alhuhsah taove ati.
Achaina khehin Pathen hou kahichu ahinhet phatnun mijouse ama ama Pathen lekhabu dungjui
jachu thu atanpehjio ahijeh chun almirah sunga khatna konin Bible ahin ladoh un Lengpa
masanga chun akoitaove.Phongkeh inlang hiche dungjuija chu nachung thu nakitanding ahi
eitiovin ahileh kenjong phante katilai khatchu kagah phongin ahileh kakhut muh dontah achun
sagi munsom sagivei, ngaidamin kitilai ana hikhatai. Hichun aveovin ahileh eiho sanga lenjo in
hitia aseileh atiovin keimachu ngaidam ka changtai anati.
VUMKHOKHAI HAOKIPLE TUKIH LUPHENG : Britishten eivaipoh laiju ahung hiphatai
chule kivaipohna jongchu Darbar tijong ahinkoi khangu ahunghitai.PuVum-khokhaihi nikhat
gamleng din achen milong khokhat agahjotpa in ahileh insung khatnahin mi akapmin agahvetpa
leh nungah hoitah khathi pon asilpeh un aneh ding apeovin akaatoh akopmun ahileh adatmo
lheh in iti ami hinglai sanchu adammo khatla ahipon nachuti kaapiuham tia agah dohle
amahochun jingtengleh thiding ahitah jeh a kalhah u ahi atiuve.
Hiche phatchun ipithu hitam tia adohle amahochun Humpi lentah khatnin kai adongin nikhatle
mikhat kapeh jingu ahin imacha geljela kahe chompouvin tin adonbut taovin ahi.Hiche
phatchun Vumkhokhai chun ken Humpichu that ningting nungah nuchu kei neipeovin atileh
milongho chun natha theileh ipi kadana diuham atiphatnun abonun Humpi thanading agelkhom
taove. Vumkhokhai chun itih phatle ahungding chuleh aumdan jouse adongtoh sohkeijin aphat
anai phatnin inkam chungah ameithal pumin atoudohtai.
Jingkah niso joutah in humpichu ahungtai, Haosa upahochun ahintom lellul jengun haosa
atiovin apah chaovin aneh dingte inlangchu ahinjon taovin Inchu ahung lhungtan Vumkhokhai
jinla akaap tahih beh in milong hochun aseinah vanga hi humpihi aletbehset jeh a hi akiichat
ahitai tia agellu ahitai. Humpilen chu kotphung ahunglutnin, ahileh inn neiten haosa juu
dontadin atiuvin anthawm kuonglen khatnah agah luipeh un ahileh amanjong agah chipmin
akha asunap napmin ahileh Vumkhokhai chun adeh paangtah ahin kaapleh alhuden jengtan
mipile haosa upahochu akipah behset jengun nehledon abolpeh un chujouvin nungah nuchu
apetaovin ahileh, Vum khokhai chun hitin asetai. Ama nungah ahin agoldei khattoh kicheng
nante kei jinei kihita hiche sangchun kumsehle kai neipehtho taovin atileh amahonjong pha
asaovin kumseh in kai apehtho taovin ahile phat ahung sotjep phatnin apehnom tapouvin ahileh
Vumkhokai alunghangin Tukih Luphengto akitho in gaallin abulu lhonin ahileh sapte kom
geijin anakiheh uve, tin akiseije.

THADO MAHARAJA (Royal history of Burma 504-443BC) Hiche Thadou Maharaja kiti
Thadou leng khang17 bulpia kiseipahin chapa aneilou jeh in ajinu Uupa Khepadou hi ama khel
dingin akoitai.Ahinla Khepadouhi aleng chan kah in hiche leng gamahin Ngal changlen khat
alaangin koima apot ngamtapoi. Hijehchun lengpan Khepadou komachun ngalchang thading
thuchu agaseijin ahileh, Khepadouvin igamsunga koima kamasanga ding-ngambon umlou atin
katha kahsen hungkile ponge tin akondohtai.Ngalchang letdanchu feet 18 lang asangin vadung
lentah anoh jongleh a-oi aphajipoi tin the great Chronicle chun aseijin chule Ngalchang chun
miloupi tah khatnin ahindel ahetphatnin Shan gam langah ajamluttai.Chule Khepadou hin
akhonung chu ajuipeh in asunlihtai. Apohjela umlou lengpa koma kathattai tia vetsah dingla
aumlou jeh in kilekit sangin agama changa chengden dingchun akigel lhatai. Hiche mun nachun
chanu khat aneijin aminchu Bidaiji asahe. Naochu ahunglet phatnin amachu Hou lama kipemi
ahijeh in twithal nading umkhat amuh satvang loukhat apen twi agathal sahjin ahileh achanu
chu anilhum keikeijitai.
Tagaunga kona Khepadou Ngalchang della achedoh jou tillin lengpa jinu Khepadou naonu chun
cha Pasalni aneijin apengkop ahin amitchogel ahilhone. Hijeh chun lengpan chun ajinu komah
that dohtan atileh lengnuchun alung ase behseh in guhthimin avah in ahileh ahung gollhang
lhontai. Hichu lengpan ahin hetdoh phatnin alung hangin kaloupina nasuneove atin ahileh
lengnunjong pumkhat asemin nehledawn akikhamset asempeh in athilhon jongleh kamulouna
beh a thilhon nante tin pum chungachun atousah lhonin vadungchun aposuhpeh lhonin athithi
nalhona thidingachun asoldohtai.Amani minchu alenpa Maha thambong ahin aneopa minchu
Sula thambong akiti. Hitia akitollaitah lhonhin mun khatnah a-ohden lhontan ahileh pumchunga
chun gamnupi khat ahung toudoh in bu anehlhon tengleh anehpijin ahileh anekhop jilhon tapon
hitichun akihoutoh lhonin ahinsokit phatnin atuhdet chahkheh lhontan ahi.
Akitomdoh joulou phatnin neilha lhonin nadei lhonkhat ipi hile bollinge atileh amani injong
amitlhon ahaasah nadingchun aseilhonin phatah a akitep phatnin alhaa lhontai amanu injong
thilha dangtoh akitho in ahileh amit lhonchu ahahtai. Chuphatnin pumchu phabepkhat atolbe
lhonin munkhat amulhon phatnin angalhonin ache lhonleh amitlhon aha phatnin akimoh
papajeng lhontai.Hiti chun phabep ache lhonleh mi khonung amu lhonin ajui lhonleh apupalhon
chanu Bidaiji chun umkht amuh vulouva twi anathaal chu atohkha lhontai.Hichun amani injong
umchu amuh asat vangpeh lhonin ahileh chomkah in athaal dimtan ahi, chuleh nungah nuchun
apatoh achen nalhon langachun apui lhontai. Hichenia matah a ahunglhun chu apan adatmo
lhehe.Hijeh chun achanu chun aumdan nuchu aseipeh phatnin Khepadou vin gollhang tenichu
aumdan lhonleh hoi langmi ahilhonchu adongtan ahileh amani injong thu umchan chu aseipeh
lhon phatnin amanin ahetlhonlou vangin Khepadouvin atuteni ahichu ahedohtan alenpa chule
Bidaijichu akichen sahtai.
Hichelai gamchu Pyuste lenggam ahin Pyus lengnuhin thukhoh jouse Khepadou hi anadohjing
ahin hijehchun Khepadou hin lengnujah a nangin boitah a lengvai napoh sangin katupa
Mahathambong hi vaihomdan themtahle mihaattah ahin pha nasahleh pansah jotan atileh Pyus
lengnun jong numei sangin pasallin thu neijonte atin lengin apansahtai.Hitichun Maha
thambongin apu chanu Bidaijile lengnu chu jii in aneijin Bidaiji in chapa khat ahinpeh in
aminchu Doutabong akiti.Maha thambong athi phatnin achapa aneo behseh nahlai jeh in anaopa
Sulathambongin lengvai apon aupa jinu Bedaiji akichenpi kitne.Hichiphat geihin apaa lhon
Thadou Maharaja in Tagaunga lengvai aponalaije. (Ancient history of Thado)

PYUSAWTI: 162-242 AD (Ancient history of Thado) : Tagaunga Thadou vaihom khang kichai
dingkon langin vaihomte insunga konin Thadou Adeisaraja chu leng insung dalhan ajinutoh
milhaam bangin huon bolleh lou natongin gamchom mah akivah lhonin ahilieh ahonsung
lhonachun kohom khatnah Naga lengnule lengpa achensah lhonin ahileh hiche jalchun phatthei
achang lhonin Thadou adeisaraja jinuchun AD 132 chun chapa khat ahin neijin aminchu Sawti
asahlhone.
Anule apachun Sawtichu jilkung pipupa komah akhanlet sahlhone. Sawti chu kum somlegup
ahung lhinin Pagam langa gamlenga achenom thuchu anule apa komah aseitan ahileh anule
apachun masanga jilkung pipupan Sawtihi lhanglang gamma lenga hungpang ding ahi tia
anaseichu ageldoh lhontan ahi. Hijehchun amani injong achapa lhonchu Sakra Pakaipan
anapehlhon thal vamitnei chu akenpeh lhontan ahileh amajong achetai.Achena Pagam
gamachun Pyus nupakhat chaneilou inn khatnah agalut khan ahileh amani injong achaa bangin
ageljeng lhone.
Nikhat-hi Sawti in thalmandan kithem chuhto goma gamleng din akigotan ahile Pyus nupateni
chun boi chehih beh in Pagam gamahin koimacha apotdoh ngam aumtapoi gamlah tilouvinjong,
ajehchu Solangahin Ngalchang lentah khat alaangin, lhumlanga Vachalen tahkhat alaangin,
lhanglangah Humpi lentahkhat alaangin, sahlang sangah Julei lentahle gimneitah khat alaangin
athatjouding aumlou jeh in Pagam lengpan Ngalchang nehding nikhatnin bulhanglen 60 Maai
kangtalai dim 9 le changvai kangtalai dim 9 khatveija apehjia nisehle hitiachu apehjing ahin
hichehi kum 12 ahitai Pagam lengam lungdon nale genthei na hichehi ahi tin ajahda lhonin
ahileh Sawti lung thimahin olmona himhim aum dehpon leng gamkhat lungdona ahivangin
achetai. Agam gama akichat houchu athal mitnei chun abaan banin Humpilen Ngalchanglen
chule Julei lengthei hochu akaplih gamtai. Ahepha jousen Sawti natoh-hi kidang asalheh uve.
Chubanin Vachalen umna gam langachun achekitnin ahileh Vacha anpedingin pasal khatnin
kangtalaijin nungah sagi ahintollin ahileh Sawti chun hoicheding nahiuham tia agah dohle pasal
pachun thu umdanchu aseitan ahileh amanjong nungah-hochu agahven ahileh kikhotona dimset
maiso umdanchu
amuphatnin keitabang umlaisea ipi nalung
khamuham tia ahinseileh nungah ho lungsung chu kinepna adimtan ahileh Vachalen chu
ahungleng paitai.Hichun Sawti in akaap paijenga ahileh tuol ahungchuhle athisa ahitai.Hichun
amahon jong kum 16 bep gollhang chakhat thilbol dingchun kidang asalheh jenguve, chuin
Sawti chun amul khatchu abotdoh in lengpa hinvetsah un ati.
Amaho mi sagichun Vachamul khatchu apouvin ahileh aposot joupouvin adalhao vin leng inn
alhun phatnun thilsoh umdan chu lengpa komah aseitaove. Lengpan chutabang thu ajah phatnin
asepai hotoh Vacha thina langa chun ahung lhaitho taove. Lengpa alhunin Vachakoma gollhang
chapang khat dingchu amutan kidang asa behseh in Lengpa Thamodam minjong aganai pheijin
chapa koisuon koi chilhah nahi a chuleh ipi manchah naman na hitabang galmi lenhi natha
ham? atileh Sawti injong koi chilhah ahile ijakai thuho jousechu aseipehtai.
Lengpan adihtah chu ahet phatnin achihna aloupi nahole ahatnaho ahet them to lhonin achanu
Thilisang chutoh akichensah in aleng Iinle agoulodin akisemtai. Achesa kum 12 sungchun
nungah 4320 vacha vahnachun ana neije. Kumli jouvin lengpa athitai. Sawtichu kum 20 bepbou
ahijeh in jilkungpu johchu lengin atungin kum 15 jouvin athikittai hiche jouchun aman lengmun
alotai. Chule chapa khat aneijin amin Thiminjin asah e.

NICOBAR ISLAND: ( From a journal ) Lengpa jii himaithei ahinla koipen jii ahiding
akihetapoi. Numei khat-hi anaovop laitah in engbolna sangtah achungah ahung lhungtan ipipen
jeh hidingham akihetapon thaajeng dinga lhahochu Kuong khatnah nehlechah nengchetnin
akoipeh uvin amanu jongchu asungachun atousah un hitichun Twikhangle nachun atolmang
taovin ahileh amanu jongchun nehding hochu anen kongchu hoilanga iti che a hitam tijong
ahetapon akhon-nan tua Nicobar Island nakhun aga kingakhata.
Amanu jongchu phat chomkhat jouvin anaochu ahungsoh in pasalkhat aneitai. Ahin nathei
theijin akivah lhonin anaochu agollhang tai. Nikhat-hi anuchun achapa komachun nangding
nungah ngaito hite atileh achapa chun nangin pha nasah sahchu pha kasajenge atin ahileh
anuhin Kuonghi tollinlang gam chinchin nahin chelechun nungah khat ana umintin hinkipui
jinlang eini umnahi hinjot pinlang cheng lhontan nahung lhuntengleh keima vang neimu
louding ahitan kana um louding ahitai ahinla natehset langtengleh neimu kitding ahi tin aseipeh
in asoltai.
Hitichun anu seibangchun achen ahileh nungah khat von chuombeha kisem khat agamutan ahi.
Amachu ahin kipuijin akicheng lhontai. Chanu chapa tampi anei lhonin atehset langlhon
phatnin ajinuchun ahin seijin keima nanuchu kahi atitai. Natehset langleh neimu kitding ahi tia
kaseichu ahitai tin aseidohtai Nucha kicheng ahilhonin achateojong kichengkit chubana alen
aneo tithujong umchuom louva tuni geijahi Nicobar mite lah akhu numeile pasal chule khangle
khang kikah a dan umloulai ahiove.
Tukhanga jong khantouna thudolla lekhasim kitihojong nasatah a lhasam nalai ahi. Numei
naoneiding aum jongleh inn neocha khatna kot akam khumuva nikhat nini jouleh agavetnuva
anahin khahle avangphat anathi khahleh avangset hijing nalai ahiuve. Hiche Kuonga
ahintolmang nu uhi Thailand gam mi ahi tin akiseje. Leisetchung thilsohle umdanhi kidangtah
tah gelphahlou tampi aume. Frazer : Folk lore of the Old Testament khun thimjin, tuitobin tia
Chunggammite seihohi tuikuol gamhole adeh in south east Asia mihohin aseiju akibange tin
asunin, chule Tuikuol gamhohi Asia miho jengseh hidingdanin jong ginchaat aume.Akalvalla
tua gahkisei chengse hitoh ijakai hindanle khandan jousehi kiki bangah ahinalaije tugei jonghin.
SUMTUM KAAITE :(Traditional history) Masanglai hin khokhat nahin Pagawng khat-hi
achapa nii-toh achengun chuleh numeikhat mahi chani neijouva ajipan athiikhum khat
aumkitne. Hiche numeinu hin pasalpa chutoh kichending atuplheh jengin hijehhin achapa
tenichu aphatbol lhehjengin Changmanbu ahonin ameh luumin ahgilla Ahcha kotchu asinna in,
patlomkhat sehseh aneijin hiche tenichu amangchan pasalpa chateni chu ajoljol jengjin ahi.
Napatoh neikichensah lhonleh ahkot kisinna Changman tumjong kaneh sah lhonding atin chule
sinkhupma patlum khat akoichu avelvellin aladoh in hichehi nang sangkhol ding hichehi napa
sang kholding hiche hi nanao sangkhol ding atijin abolbolji leh chapang tenichu athanom
lhontan apa komah aseilhontan ahileh apachun nangnin chutia nadei lhonleh kakichen lhontah
hihding ham tin akicheng lhontai.
Akichenlhon napatnin numei nuchun ama chateni jongchu akipuitha ahijeh in ama chateni chu
alungsetnin ajipa chateni chu ahotbol pantai. Louva akon nujongleh ama chateni chu liimah
aumsah in twijah akichepsah jin ajipa chateni chu nilhumin natongin agoijiin inlanga ahungding
tenguleh Pasalpa chateni chu asil ngimin ama chateni chu meihol pou anuvomin inlang

ahunglhun tenguleh ajipa komah nachateni khu kivetno natong dingin akithajou pon twijah
akichem nilhum jilhonin atiji in chutichun atheida manin imalam jouse a amani phatmona
jengseh aseijjin katheichim behseh jenge gakithah mangin tin anopantai.
Hitia phatseh a anojing phatnin nikhathi apachun achateni chu apuijin gamlah a hichelai hoilai
hitam tin adongpeh in ahileh achateni jongchun hichelai kaputoh Sakhithaang kakamnao,
Vengke thaang kakamnao, Sielnou kalonao tin asei pehjeng lhonin ahetlhon lou namun
ahiphatnin achatenichu lhimma imut sahdingin aphei chungah aluchang lhon angapsah in
ahitlhon aven ol olin amaovin ahi. Ajinu thu apal-lhahlel jehbou ahin achateni toh kithi khen
dingchu agelleh amitlhi chu achateni bengachun ahung valhajitan achateni chun hepa lonlhiham
thuonggo ham ahungvot lhuh lhuh e atiji lhonleh apachun imuthim lhonin boi lonlhijong hintin
thonggo jong hinte ,atin avelvellin hitichun aumun ahi.
Ahinla phatchu saothim alhim phatnin phatah in a-imutsah lhontan hichun apan kaangchan
adalhatai.Apahin adalhah vanghin alungthim khat akoijin patjang khat akaijin
ahi.Hitichungampu (Thilha) komahchun kachatenin eihin holmo lhonna eikou lhontengle
anahouji-o atileh gampu chun henge ati.Apa nunga achateni ahung khahlhon phatnin aholmo
lhontan vo hepa tia achuti koujeng lhonleh gam puchun hoi ahintijin ahileh amani injong
nang kapa nahipoi gampu nahibou ve atilhonin hitichun avelvellin akou lhonin, gampujong chu
avel vellin ahou vin,chutia lungdonga avalelhon nalamin apa patjang kaichu amudoh lhontan
ajuilhonleh khosungah ajuilut lhontai.
Insungchu alutngam lhonpon in noijachun aum lhonin ahileh insunga insung miten baal aneh
petnu ahijehchun lhong vangkah achu paithei hochu asot lhahjio ahin amani ucha chun anaa thochu nehdingin akilolo lhonin ahi. Insunga apachun achateni lhuong noij aumlhon chu ahet
phatnin baalchu ahoitah tahjong aseiseji in asonlhaji in ahileh achateni chu hampha akisa lhehji
lhone. Hitia aumsot lhon phatnin vohpitoh ahungkichu taovin ahileh ajinun ahin hedohtan
ahung lunghangin hita hiba baalpi phapha nasot lhahji hivehta ibolla hitia uma nahim gakithah
doh loitang atikitnin ahileh ajingin agathah kitnin achateni chu adongpeh kitnin ahetlou mong
mong namun lhon ahiphatnin alhim kitnin aimut lhon phatnin amasa a bangin gampuchu
aseipeh kitnin patjang kailouvin achetai. Achateni ahungkhah lhon phatnin apa akoukit lhonin
gampu in ahin houkitne.
Hitichun inlangchu ajonthei lhontapon hoilang suhding jong gelthei talouvin amoh umlhontan
chomkhat jouvin avahlele lhonin ahileh a Uupachun Vaphuol buhkhat thingchunga umchu
agahmun keima kallingting gavenge tin akalleh Vaphuol Tuui anaumin adonleh amachu amul
ahung kehpan tai.Anaopan jong he-o keijong atileh kanao kamkatang ahintin ahinse lhahleh
akehtan avella anaat hochu alieleh amul ahungkeh kitnin ahileh thahsesu asan akikhuot loiloi
jingleh akhuot lhagamtai, ahinla aUupa chu Vaphol akisohtai.
Anaopa chun heo kei iba katiding hitam atileh kanao liebel liebel atin amachu alengin anoija
aliimchu anaopan ajuijin alhaijin ahileh akisep lhutai.Achuti phatchun anao komachun kanao
hindan akibangtapon kingailheh jonglehen ikivopjing theilouding ahitan hijehchun nang
hilaijahin ana uminlang keima lenging ting gamlego gavelenge tin athulhah in amachu
alengtai.Hitichun alengin gamchu agavelen ahileh aniite chenna khochu aga mudohtai.Anao
komchu ahungle lhunphat nin agamu bangchun ahiltan ahi.Hichi a Uupa agalendohle sungachu

anapahi avahlelen ahileh Theichang phungkhat amun akaldoh in anetaan ahileh Thilhate pucha
khat-hin sumtum ahinkai lhonin ahileh amanjong agah kouvin vo hepu hunglhono hiche
theigahi neohite agahtin ahileh puchateni chun sumtum chu dalhan ama hengachun ahung
lhontai.
Chapangpa hin theichu avellin hepu natengcha chu neihinpen kaphah joulou jeh in nakam sunga
kahin koilut joupoi atileh tehsepu chun agahpen ahi. Hitichun theichu avelji in tengchamuh
achun agah butji in hepu kamka agahtijin ahileh thilha chapang pachun hepu kithat nahen tia
hitiachu abol ahi ahintin ahileh chapang pachun kon apu athading ham atileh tehse punjong
ahilouleba konba apu athade atin chomkhat jouvin chapang pachun hepu kamka atin akamkat
phatchun adangkuun asutpihle athitai.
Chujouchun ahung kumlhan thilha chapang pachu adongin sumtumhi iti nakai lhonham atileh a
itbehseh jehchun aseinompon ahinla naseilouleh napu kathabanga kathading nahi atiphatnin
aseitai. Sumtum kakai paitum kakai heiha tinlang kaailechun achamin hungtante atin, hitiachu
aseija agah kaileh sumtum chu achamin ahungtai.Akaije ahet phatnin thilha chapangpa jongchu
athatnin asum tumchu akaijin achetai.Chomkhat agah cheleh a ini kom joninlang ana umtan
hindan akibah lou tahjeh in keimajong kakibahpi lah a umingting hitichun umtahite avella
kimuto a lengkhom kit theiding jong ihitapoi ati in anaopa chena dingchu ahet theiding tah in
aseipeh in kimutokit taloule kivopkhom kit talouva ama hinthei nacheh kisah dingin akikhen
lhontai.A Uupachun anaochu angai behseh jehchun alengdoh nomtahih beh in ahinla ama
alendoh loulai sechun anaochu achepanthei tapon akilhalel behseh lhonin hinkhosunga kimukit
louhelding ahilhon jehchun seitheilouvin alunglhonchu ahel behseh jengtan hinla agei behseh
lhonding phatchun akikhen lhontan a Uupa chu alengtan anaopa jongchu a Uu seibangin
achetan ahileh aniite khochu agalhungtai. Khomollachun asumtum kaichu adalhan aniite
inachun agalhungin ahileh aniichun anahomtho lheh jengin chomkhat jouvin khomolla
Sumtum kikoichu ahin mudoh taovin haosapu komah agaseitaove.
Haosapun agaven kidang asalheh jengin koiham hitobang hinkai lutthei khosunga maljin hin
holtemun atileh hiche chapangpa chu anii in keima inna kanao ahung lhungin hichehola
chutobang boljou dingho ahipon ati. Khosunga Sielkhao tampi adongkhomun akaijuleh atangamin hinlah sumtum chu achatsapoi, Hiche phatchun haosapun hiche sumtum hinkaija
kaleitolla koijou aumleh kagam akeh khat pengting kachanu jong pengting chule kaneiho jouse
akehkhat kapehding ahi tin aphongtai.
Hiche phatchun chapang pachun henii patkhao eihuolpeh in atin ahileh anii chun mipin
Sielkhaova kaijabon chatsalouva nangin patkhaova inalo dingham tin adonbutnin ahileh
chapangpan neibolpeh pou pouvin atiphatnin abolpehtai. Hichun amajong ache in patkhao chun
akhitnin Sumtum kakai Paitum kakai heiha tin olchachaan aseijin akaileh achamin ahungin
haosapu leitollachun akoijin adalhatai. Haosapu chu akitepna bangtah a akamnung ahinjuiding
jehchun anii-chun anaochu thuguh jouse ahilmasa gamtai, Siel namat tengleh ahoimopen
kimatnin, nungah nalhen tengleh mitvetna ahoimopen kilhenin ajehchu Siel ahoitah hokhu
lhemlhung Siel ahibouvin chuleh nungah dangho jongkhu suoh ahibouve tin aseipehtai.
Hitichun anii seibangin akilhenin ahileh nungahnu jongchu achanu mongmong melhoitah
anahin Sielho jongchu aphatah ana hikhatai. Amapahi ahung haotan achongtai. Ahinla apaan

aga thahmang ahijeh chun apaan adapa tin midanghon aseijun ahileh amamin kihedoh talouvin
dapa tihin ahung chepai paitai.
Achonding tahjeh in anunole apajong chu akouvuleh ahunglhonin aUupa Vaphuol jongchu
vahuuijin agakouve. Vahuuijong alengin muolchung khatnah hitihin agakouve. Pholva oe
naovin Chon khong adinglhuhe, hungjouvo tia aga kouleh ajaphapon alengkitnin agahkou
kitleh ajatan aloinutoh ahung lhonne.
Chonchu nisagi jen abollun ahileh Vaphol tenupa jongchun inkam chung langah atoulhonin
noija khan nougol laamho luchangachun alhamul ameimul lhon geichun, khat luchunga
agahkhoji lhonleh aluchungu vachun akiphut jangpetnin apah silsellin ahileh adangho jongchu
athau anomcheh uvin abaan bana abol lhonleh amul lhonchu akihopchai lhontan chon akichai
jouvin innah amoh um lhontai. Khannougol chutia alaam laamjeng laijuhin Vakawl honkhat
ahung lengun inkamchung langachun ahon changin achuti lamlamun alhao ajaap jaap jengun
hichejeha hi chunga jangkholva laamin nuoija khonnougol laame tia kisa ahi. Chutia vaphuol
tenupan amul ahopma khat luchunga agahkhoji lhonleh kiphut chetchetji ahin avetnuleh vetnom
umlheh jeng ahijehchun anunole apa jongchu athangse lhonin Kanao keijong agahti lhonleh
Vaphuol tenupa chun kamka kamka agahti lhonleh akamlhon akat phatnin a-eh lhonchu
akamsung lhonachun akholut peh lhone.
Chon kichai phatnin aUuteni chu alengthei lhontapon phatsaotah anaote nin insunga
avahlhonin alha lhonchu alhun phatnin nikhat hi alhim imu lhonin analendoh lhonleh khomol
alep lhonding konin anaoteni nupachun ahinmudoh lhonin hakaa akajeng lhonleh ajahlhon
phatnin ahung kilekit lhontai. Chomkhatpi aum khomkit nuvin nikhatmachu alhim imu
kitlhonin alendoh phatkit lhonleh anaote nupachu ahung khahkit lhon phatnin agah vetkit
lhonleh gamlatah molla aleplhonding konchachu amu lhonin haakaaa akaalhon vangin
ajaphalhon tapon vaphuol tenupajong alenglep lhontan anao tenupa jong lunghel behseh in
akapkap lhonin akap imulhontai.Tua Vakollam tia kiseikhu adoltah chu Chawn
Laamtidingjoh ahi. Alu chunguva akitotnu Vachamul khu Vaphuolmul ahin, achunglanga
alaam limma kidomsang vacha luchang khu Vakawl luchang dinga kibol ahi. Hijeha chu
chunga Jaangkolva laamin noija khan nougol laamme kiti ahin hichu Dapa Chon chunga
umdanchu kiseina ahi.
Hiche thusimhi chungam mite dinga moh thusim ahipoi, Chon kitihi noigama Nuoimang khopi
chenlaijin Noimangpa chapa Chonkim chu akhanthei loujehle aleitolla papi khatchu apahlhah
theilou jeh in themgaovin nachonteng phatante atileh ana Chonge. Abanin Dapa Chon aban
kitnin Thadoupa Chon ahikitnin hicheng thumhin thusim lentah apohcheh ahi. Dapa kiti apaan
agathah mang jeh a akidapa tina ahin chuleh ainnlanga akilekit tahloujeha akihden, aumden
tina a mikih, mikihden anatileh khonunga Hindi pao ahunglut phatna mikih chu Mikir hungkiti
ahin, Mikir techu Lenthangte ahiuve tin akiseije.Hiche khanglaija vangchu pao jengjong
kikhen loulai ahibanna ganhingho geija jong ana kivopma ana kihouthei nalaijin thusim chun
aseije.
Chothe : Chunggam mite lah a Chothe tehi hetchet jep angaina phabep aumin hijeh hin atumbeh
in chomcha seijuhite. Chunggama hungdoh holah a Lamkaipa Chongthu chiguipa mongmong
tekhu ahiove.Chule thusima Galngam kitipa jongkhu Chothete laha khieng kitiholoi

insungmite Moirang khopia chengholoi khu anahiuve.Galngam khang jongchu hiche Noilang
@ Moirang khopilanga achenjou nungsang pehu phaat laichu ahung hinalaije.Ahivangin ama
khang chun Meilheite khu hiche Manipur gamahin ahunglhung hihlaijuve. Chung gam mite
laha amahi Dawi thema ana kiseipan penchu ahi.Galngamin Dawithu analahna chu Hangsai
jakona ahin chule Hangsaichu tua gahhet baidin Shanho ahi.Abanin Galngamhin Dawithuhi
Thailand ho ajong analai. Hijehhin dawithu akisei tengle Sale Nga,Juchale Vacha thaana theile
matnathei chubanna thaang kamna ajong ana kimangji Sapohnathei Dawithu hochu Thailaan
dawi akitijie hichu tua Thailand te Dawi khu kitina ahi.Amahi ahinkho anasaolou jeh in ama
hetna banga koima anahil manlou jeh in amakhang jouvin amabanga Dawithu themjou koima
aumjoutapoi.Ama khang hin hiche Manipur gamsungahin akhut nung akengnung chule
thilsemho limle Suongpi lentahtah kigolle kitung chubana itihchana mangthei louding thil
melchih nading tampi anabolho tugeija umnalai tampi aume.Kipgen, Haokip Elmun holoi
pienkhanga jonghin Chothete khohi nailama chenkhompi sehsechu khohi 3-5 lang ana umah
ahi.Chunggam mite chu 100 BC-33 AD sunga leng munadinga tunthei penchu amao insunghi
anahiuvin hijehchun leng chanding kichuna nasatah ana umvangin lengmun chu ana kichangtan
ahi. Lengmun ahung kichanjou kum 220 khang thudolla seidingin khang 4-6 jouvin lenga
panglou Kongjangphaija umnom lou mi tampichu solang jonin anachedoh taovin hicheho lah a
jongchun Chothete jong tampi ajaokit nuve.Thoibile Khamba thusim machun Kongjampa
kitikhat ana kiseijin amachu Kongjangte chapa khat ahijeh achu Kongjanga kona hungah ahijeh
achu hitiachu kiseidohkha ahi. Chuleh mipi tampi chu anachedoh jongleo anachedoh sohkei
pouvin aumden loijongchu tampi aumna laije .Chule aumdenho jousehi kimutokit kah in
meilhei sungah tampijong ana kisim taovin hetjoujai ahitapoi.Moirangte kisan meilheija ana
kigeljeng khopmin khang-thu kimansahna aumtai.Chujongle meilhei lah a thului hejouse
jongkhu amahohi ahijiuvin chule meilheiten thului thubul tia aseiju jongleh Chunggam mite
thusim thusimhi ahung hijie. Amaohi achaolele behseh tahlou jeh uvin khulkon thule
chunggam thului, thubul hole laluui, lagil hohi amaohin atam chindoh pennuve. Aimol, Purum,
kawm, Maring, Chiru, Khoipu, Lamkang, Kharam, kitiho jong Sadar Hills langin aseijiu
Jongbe, Uibuh, Julom,Ahgal,Sailihtia kiseiho jong mikhat na kona hinkipoh dohsah ahi akiti
banga khu ahinpoh doh u jengseh anahin Chung gam insung mite kiminvona jengseh ahiuve.
Thil umdol khatnin Sadar Hills sungahin Lenthang aume. Thusim ivetle kawm, kharam tele
Lamkangte jongkhu Lenthang ahiuvin, Mikir hojong Lenthang ahiuve.Chen namunle
chaolenajeh chule umdaan chuom chuom jeh in minpoh kibanglou tam jongleh asunggilhi thuh
thima isuutleh thisan khatchu paochuom chuoma tamthima kikhentel chubana sopi thisankhat
hina geija kiheto phatalou jengseh akihi gamtai. Ilah uvahin ivetle amang thahle midang kisoh
tamlheh tajongleh thisankhat ihinaohi ngailut louva koithei ahipon insungkhat ihiu banga ahina
bangtaha athahbeha iumkitdiuhi thilpha ahito kilhona itohdiu laha ngailut umpena igelluva
ahisachu ahina bangtaha ihisah kitdiu imanchah kitdiuhi ahin hichu iti ngailut um ahunghi
tadem.252 AD kuma loitamtah achedoh ana um nung jongchun akidalhaho sungachun chunga
kisei phungpi hokhun Chothetehi Sating ngahna-a ananeiju ahin anabollu jongchu adihtah
ahikitne.Chujongleh tu Assam langa hin kidalhaho jongkhu achaole behsehjong akihetapon leng
geija kivaipoh jong tampi aummuve.
Phaicham sungho khu tillin tui anatamin koima anachen nompon amahokhu phaicham sunga
chenglha masapen ahiuve hijeh achu aseijousen noilanga chengho noilang noilang anatileh
khonunga Moirang hung kitidoh ahitai tukhun meilhei phabep chengnante hichelai achen nao

khomuna kon nakhu Pakhangba jong lenga hung pangdoh ahin khonunga tua Kangla kiti
munakhu hung kichonkit bou ahi.Akisei masa bangin Muolpi langachu damthei loule
puntheilou jeha noilanga aga chenlhah uvachun ahin kitopilheh jengun hijehchun hitihin la ana
ume. Chungmang Pathen hamjang phatnan lenna vangkho Noilang khopi dawcham chungah
vangkhoa Chiin-ngai chengle tuoigol chengtoh lenkhong chawijin vabang kalenge. Moirang
Thoibi le Khamba thusim chu Chunggam mite ahivanga khang thusimle khankho thudol
Chunggam lekhabu a kiseiho banga inaman khahjeh uvin meilheite thusim danna gella tamjonte
ajehchu meilheitehi ahunglhuntil laijun imalam jouseah thaneina ananei pouvin ijakai thudolla
chu Chunggam miho chungachu kingamjeng anahiuve ana hitheina lampi jongchu haamle
paojong thakhat anahin chubanna customle culture jong imachuom ana umpon hitabang hindan
kibahna jallachu ana chuti umah ahiuve.Chumale Chunggam miho machu tamjong tamjoa
chenjong sotpi anacheng masajo ahijeh uvin amao thuchu bailam taha ijakaija anajop bailam
theiju ahunghi.Kum 1400 valjel kikhentel khahjeh ahin kimuto kitlangin sopikhat hikhahding
lamchajong agelpha josang umlouvin ahung kiume.

BUNG-XIII
ANGLO KUKI WAR
1917-1919
( Shakespear : The Assam Rifles )
Britiste chu ipijeha ana kisatna ham tijonghi ikihet chetdiu aphai.Manipur lenggam kitundoh
masanga pat lengkhang 33AD-1700 AD geija Manipur lenggam sunga alengtechu chunggam
mitehi anahivangun tuisanglet theida jehchun 252AD kumin chunggam mite chu tampi
anapotdoh uve tichu ihetaove, ahinla 1300 -1700 AD sungah hiche Manipur gamhi alhingsetle
akimkei chu ahitapon atamjo ahindalhah johu ahin ahunglhung loichun Britiste satnading chu
ahingonkhah kitnu ahi.Manipur keo ahipon Thadou chilhah ho khang jouvin jong gelphahlou
khopmin gamlatah tahgeijin anacheh chaovun tua kiseiding pahi Indiale Burma sunga umlah a
thilsoh ahi.British techu ahung thanei chehchehun 1891 Kumapat manipur lengam geijin ahin
sulhu taove.Chunggam mitehi1700AD langapat Manipur lengte toh ahung kivopthei panun
ahileh aleng gamu huhnan nasatah in anapangun chamlhat taha umnagamle hinkho man nachu
British ten nople dathu umlouva eihin vaipoh khumuleh Chung gam haosahole upa hochun
atheida behseh uva anasaatnu ahi, hichu chamlhat gaalsat dihtah mongmong anahichu ihetchet
diu angaije. Meilheiten Britishte anga surrender anabollou vangun kho nungin freedom Govt.
anajoptaovin Chunggam miten vang Britishte komah surrender anabol pouvin India freedom
jong tunigeijin akijopnathu aumkhapoi.
Achom nathei chanin seijuhite nampi minthan napenle gaal anakisat laha anasapen
ahi.Britishtehi inathei dalheh taove.Amahon alekhasut naovajong labour corp toh ahung kitojeh
a kipaome ahibouvin eithei danao asottaan doudinghi kigomong anahiuve tin asun nuve.Hiche
gaalhi nile thumin kiseijinte sapte recordna vangchun punitive war, chule Kuki rebellion
atiuve. Hiche sapte douding thuhi March 1917 langa patchun mun tamthim tah-a kikhopna

kihouna ana neitaove chubanin British tenjong lunglhai sella akhoh dungjuija kisei ahijeh a
labour corpma achetei nadiova chu aphatnathei channa dinga anaseiju ahi. Chule hichehi history
of Assam Rifles jihpa L.W. Shake spear lin Kuki and the south Chinhills rebellion 1917-1919
tia ajih a konakhu kila ahi.Hichi gaal thudolla kibol jousehi ama sutpahi abulpi ahi ajehchu
amahi operation commander ahi.
Chule Assam Rifles kiti hohi gaal kipat masang lhathumbep machu Military Police ahinaova
kona Assam Rifles tia ahin khellu ahi. Sapte noija umcheh ihijeh un Burma langa hojong Burma
Rifles atiovin Chin hills Rifles jong ana ume tillachu Military Police ana kiticheh ahiove. Chule
hiche gaala dinga sanction anakibol Sepaichu Manipur langa 2400 ahin Burma langachu 3000
ahin abona 5400 anahiove. Chunggam haosa hotoh anakihou sap pachun alung lhailou manin
mi anamoh hohsaal saallin ahinla amachu PA anahi vangin labour corp hotoh France langah
asoltha taove. Ahungkhel pachun phaten mi ajollin atoh manujong apehdio thu aseijin ahi.1916
langa jongchu mundanga hochu anapui panu ahitan 1917 nachu Manipur chunggam miholah
chu ahin phah ahi.
Hicheto kilhonchun chunggam haosa hotoh akihou kitnin (Mombi atijiukhu Lonpi ahi) Lonpi
haosapu Ngulkhuple Longja haosapu Ngulbul ahung kiphin doh lhontai. Aumdanhi Manipur
Labour Corp jehseh hilouva Kuki levy kiti 1850 kum langajong Cachar gamapat anagoi juva
hiche genthei naho jousechu ana lungnat nao hung hiphapeh dan anahi. Hijeh achu Lonpi
haosapu Ngulkhup jongchun Britishte jop aumleh ain kihalding ainsung mitegeija kithat
gamding tigeija thu anasei ahi.Longja haosapu Ngulbul jongchun hitabangma achu anabolsa
ahi.
Hitichu anahijeh achu 21st Sept.1917 nia chu Sajaam hung kilhah a thing khole malcha
kikanbeh chu hunglhung ahitai.Hiche kikhopna a haosa anajao hochu Pu Khotinthang
Jampipa. Tintong Laijangpa, Songchung Sangnaopa, Lunkholal Chongjangpa, Letkhothang
Loikhaipa, Vumngul Tujangpa le achapa Lhunjangul, Enjakhup Kholhou Thenjol, hichenghi
ahiuvin akihouvuleh aseimou vin, adatmocheh taovin, achuti phatnin Pu Tintong Laijangpa
ahung dingdoh in akiminlah in ameithalchu akaapmin kameichang le kameilou umlaisen nung
chon ponge ahinti jengleh seibebe umtalouva luong lhajel ahitaovin atillachu saapte toh
akikisatle akijojou dingle akijojou louding lepkah naa hitihi hunginte tia aleljoding langchu
ahung hiteidio chu aseiju ahin bolda taote kichaat aume atio ahipon hiche laitaha chu Pu
Tintong ahung pokeh thojengleh koima chan nopna dana thusei umbetalouva long lhajel
ahitaove.
Ajehchu atheida jehuva saat nomna lungthim neicheh kikhom anahitaove. Hicheho laha Pu
Tingtongchu aloiho hetpeh louva kisuon nakhat ananei ahi. Ahomkeo hijongleh Pu Lalpi
seidanin gaalbolding thuhi mun tamthima kona ahung kikhop masangu chun Tingtongle thempu
pachun twiluong diil chu vohcha khatnin agakat lhonin alol aatna diil sungachu athi agah
lonlut sahle diil sungachun kuonga (Ship) dimsetna gaalmanchah abaan bana ahung kitol chu
amutai.Hiche a konachu thilhaten eipan pidio ahi tia lungthima kinemtah le kisong taha um
ahijeha chu mi dangin ahetlou vanga amachu kon ipi aseivanga olmo louhel ahi tin anaseije.
Thempuchu ahile keima pupa tahchu anahin dawi thiemtah ahichu kanunghet bepme. Chuleh
hiche kikhopna achun Chengjapao Aisan pale Lhukhomang Chahsatpa ajao lhonpoi. Sajaam
kitihin ipithuchu hijongleh ahung kithotna thudolla chu ajeh apol seibebe umlouva hinkho

phalnagei hijongle panding, juijengding tina ahin, thingkho le malcha kikanbeh hin athuhi
thukhoh tah ahitai tina ahi. Hiche bannahin Pu Enjakhup Kholhou Thenjolpa hin Sangnao
khomunah kikhopna khat anasem kitnin hiche a hin Chengjapao Aisanpa, Lhukhomang
Chahsatpa, Suut mang Kanjangpa ajaovui.Hiche nihin Sutmang Kanjang pan amao phungsung
tha lhengin Sielmei abantanin hichu gaalla kajopdio ahi tina ahi.Hiche thuhohi abaanbana ajah
phatnin P.A pan Oktaan nah haosaho chu akouvin alhiemin ju ahomin ahileh aginmo haosa
hochun akilah pouve.Hichun haosa hochu aki thukop mun Jampipale Aisanpa chu lengpa
komah asollun thinglhaang gam khantou machal ahahsat thu agaseisah un amanijong ahungdoh
pailhontai. Thuguhhi haosaho chun kumbul langa anagon jingsao ahitai. Hinla saptechu
avaihom naole achale naochu munjousea kibang jinglou ahin hijeh achu umna muncheh achu
amaho thua nunglouhel dinga umsa ahitaove. Ahinphah masah uchun adoumasah jengding chu
ahitaove.
1917 kum malam machun DIG Assam rifles chun S.P Chinhills akonin thudoh khat ahung
kibollin Chinle Lusei border vella itabang boina dingle boinathei thu nahet nem ahungkitin
ahileh DIG chun kahepoi Zongling kiti Arakan vella maap gama thu themkhat kija tilou ti-in
adonbut nin ahileh chuche akihoulhon joutah pung 12 dontah kitnin thukin dolla thuthot khat
ahung lhungpai kitnin Falaam makonin Shillongah Chinhills HQ stationah thu ahung lhungin
Chinhills lhanglangah gaal akipantai Haka stationchu aumkimvel taove gangtah in kithopiding
hinsollin ahungkititai. DIG chun Capt. Falkland 1stAR commandant Aizawlla umchu Sepai 150
toh Haka mun agan nathei chana lhungdin thu apetan ahi.Nichomkhat jouvin Falaam makonin
Kithopi ngai chatna thukin ahunglhung kitnin ahileh, Capt. Montifiore le sepai 150 3rd AR
Kohima pachu asolkittai.
Hitobang chun Aisanpale Jampipan Lengpa inna kona ahung kiledoh joulhon chomkhat sungin
Loikhaihon Britisht officer khatle sepai ni athatnun aluchu puon vomin atomun Jampi haosapu
innah ahin polutnun ahileh haosapu ana umlou jeh chun upa danghochun alonaje ahetlou jeh un
Khaochangbunga gollhangni asollun akicholdona muna chun aga hetsah taove. Hiche thu ahet
phatnin Aisanpale Jampipa chu Jampi langah ahung lhonin Pu Khotinthang chun Bolsol khoa
Sielkhat agachon gaallu chu vailhunna abollin hiche velchun Kuki hochun meithal 70 aneijun
chuleh asembe beuve.
Tintongle Enjakhup chun gollhangho gaalboldan ahil lhonin chule khojouse chu meiloule
meichang akisemtoh uva akigot nadiovin athupeh lhonin, thih thembol hole thalsemthei
jousenjong abolthei chana kigotna aneidiovin athulhah lhonin chule PuLenkhokam Chongloi
Haf longpa jongchu meithal sem thiemtah le feltah ahijeh chun amachu ajochanna semjeng
dingin anganseovin ahileh phat chomkhat sungin amanchah kham setnu asemdohtai akiti. Chule
lampi akhohlaiho ah songkhai thaang asemun, gopum savunin atomchah un pumpi asemun
khopijouse chu thaw akaijun chule sounang akaanun nasatah in akigotaove kiphinna neochacha
anaum jongleh hettheitah a kiginna ana umkhalou ahin akigot lhingset phatnun Lonpile Longja
langtoh, Hengleple Ukhalang ahung kithouvin 17th Dec.1917 nihin Itol Police station
abulutaove.
Chule Burma lang lamlen jong akhah taove.Rest house ho asuseovin Chowkidar pa athatnun
telegraph line asuseuvin ahileh Imphalla konin sepai loini ahungin 4th AR 80 cheh ahiovin
loikhat chu Lt. Halliday lamkaina ahin P.A. Patoh Lonpi langah acheovin, loikhat kitchu Capt.

Coote le Lt. Hooper lamkaina ahin, amani loihochu Henglep langah acheovin Lt. Halliday chu
Chakpi vadung agalkaijin Lonpichu agabulu leh akulchu adetnin ahileh anokeh joupon mithum
athiuvin phabep akisukhaovin ajolou phatnin Imphal langah akilekittai.Capt. Coote vangchun
ahinjouvin Ukha miho jongchu ahin sugepmin ahi.Athuhi akiseile akiseitha vangin Lonpi
langkaichu octoberlang ahitai.
Abanna dingin DIG in jetleveja AR holeh Burma langaho geichu thu apen lamlenpang
khoholeh gaalbol khojouse ahaal lhahloi, ajeploi chehjeng jungin aboltai.Hiche thusoh hi
nikhat nini sungin Burma gamle India gam lentah sungah akithang loitai. Manipur la operation
chu hopli in akihomin, chule hiche dungjui chun gaal lamkai jong hitihin ana kihome.
(1) Jampi area:
Major Marshal, Lt. Walker, Capt. Montifior chuleh Lt.Needham.
(2) Henglep area:
Capt. Goodal Capt. Fox, Lt.Carter
(3) Lonpi area :
Capt. Coote, Lt. Askwith
(4) Chahsat area :
Capt. Perry, Capt. Black
Chunggam mitelang Jampi gamkaija ana lamkai hochu Tintong, Enjakhup, Khotinthang ahiuvin
amaho laha sepai lamkai chu Enjakhup chu anahin, ana kihabolnao munle khohochu Loibol,
Leima tak;Khopum, Khimuching, Laijang, Dulen chule Kanakin ahiovin gentheina dimset
ahitaove. Chule Mjor Vickers leh Lt. Sanderson sepai 150 toh Hanema jonin April 1918 hin
lampile thuboi tampi semjang dinga Aimol ajotpet nuhin Bolkot komah ana tingun sapte sepai
khatjong akaaplih uvin akisukha jong aume.
Laijang jona ache naovahin numei nile pasalkhat to akitoh un pasal pachu amannun akaitaove.
Jampi langa cheding ahiovin ahaosapu uchun mi 40 toh achaang taove tithu ajaovin Mn.Lengsei
Lenthangin achangseh in sap sepai 4 akaaplih in ahinla amachu amanun akaijuvin ahileh
amelma hon anop nopma aboldio deilou jeh in akaipa tuhkhuh tahchu apetnin ahileh alamkai
paochu alunghangin alol abantan sahtai.Aluong chu adalhah uleh aloihon Talolong mun nakhun
avuitaove. Pu Mangkhothang Sitlhoule Pu.Vumjalal Kipgen nin chamna aum nadin thil angaito
lhonin hinla aphachom joutapoi.
Sepai hochun Talolong ahin hopakit naovachun Khuhsai thahkhat umchu amu phatnun
asugenthei paochu hikha dingham ti aginmojeh uchun akhomi hochu akhotdoh sah uleh anahi
phatnin alung hangun akhochu ahaal lhaovin akulpiu gamlataha umjong chu abuluvin sepai

hojong mili athilouve.Abannin Buning langa achekit nuleh ahaosapu Thangjakai chun
doulouding tin numei chapangho asolmangin pasal jengseh toh jubel atungin kelcha khatjong
ahenin kichamding deinachun ahinlah sapte sepai hochu akigin lounao langtah a ahung sohdoh
un khosung langchu ahinkap paijeng taovin ahileh dou dinga kigo louhel anahijeh uchun ima
anabol thei tapouvin ajam mangtaove. Hiche phatchun akhochu ahaal lhataove.Abanin Kawl
kaang Khopi jonin acheo vin ahileh kolkanghi molchung ahijeh in songkhai thaang anasemun
ahin sattan khumuleh sepai20athiuvin hinla apangjou pouve. Abanin Sangnao abulu kitnuleh
phat sot-thim akihabol jouvun agaal lamkaiju Letkolal Singsonle Onkai Sitlhou hin haosapu
komah luut taohite tia asei lhonleh haosa puchu anop phatnin aluut taove. Hiche phatchun sepai
Commander pachun Dk.1000/- Sielchal nga, Dahpi khat, Meithal gup, min aleosahe. Sangnao
hi kholen ahin kisuon piule ana lungmon piu loi ahin ulenao lunggel chu athalhom sah
lhehtaove.
Haipi bulu dinga achekit nuleh ana pang ngam tapouvin Ngulkhotinpao Kipgen hi kelkot
komah akisellin sepai laha Commander sapkang pachu akaplih in hijehchun kipamanin la
khatjong abolle. Abankitnin Dulen abulukit nuvin ahileh Dulenten top asemu chun ahin
kaapmun ahileh sepai ni akaplih un chujou kitnin Nakachieng buludin achekitnun ahileh
suongkhai thaang ngahpa chu nomtah in ana ihmun ahileh amanuvin akho jongchu hahsalou tah
in ajoutaove.
Abanin Chongjangle Kumpung nga chun akisaat nuvin akhonei langho thum athiovin li
akisukhai.Thu kijadanin alha sam lhehtaovin, Tingtongle Enjakhup jong Tengou khoa chule
Lenkhokam Chongloi chu Zoute khoah akiselluve tijehchun Zamedar Bokul Thapa hin Dongpu
Lambu patoh sepai 50 akipuijin agahollin ahileh Tintongle Enjakhup chu anajaam mang lhontan
Lenkhokam Chongloichu ahin mantaove.Ahin chomkhat jouvin Tintongle Enjakhup jong
Tingkai kho a aman nuvin, amani amatnuva patnin gaalchu athiphuoi hoi jenge anatiove.
LONPI AREA : Pallen le Sugunuhi Britishten pansat namuna ananeiju ahin chule manchah
jouse kholna a aneiju ahi.Chule potpoho jongchu seven pounders mountain guns pohle
kapjejong ahil themun Imphal le Tamu lampi kikhah hojong ahongdoh uvin 17.10.1917 ninjong
Capt. Coote le Lt. Higgins lamkainan Longja khojong ahaal lhataove. Naphou khunou langah
achekitnun akikap touvin sepai thum akisukhaove,hichechu lamtou ache petnu ahin Naphou
khunou gaalmu nabep machun anakap kitnun sepai thum akisukha kitnun sepaiho chu achiepeh
kitnun Napphou khunou chu asumang taove. Nikhat nini jouvin Tujanglang ajotsuh uleh ana
chaangun ahinkap muleh Capt. Coote loiho sepai li akaplih taove, chule akisukha jong aumbe
kitnuve.
Sepai athah hunghotoh Capt. Coote chu Lonpi langa ahunguleh anating kitnun khonichu
abaanchaan ahaal lhataove. Chubanin vadung langah achesuh un Kaika kiti Anal kho a akaldoh
un Khailet jonna achenaovah gaalpal nasatah ana umin Steadmen chun abulu jengleh sepai
somlekhat athi in Steadman jongchu akiha suhkhah lheh e. Higginle DIG chu Aihang kho geijin
achelhonin haosapu Seilet Haokip le miphabep ahinman lhonin Sugunu campmah ahinpui
lhone, Police station bulunaa jaodinga aginmojeh u ahi.
HENGLEP AREA : Kuki gaalbol hochun Govt. rest house chu asumangun Silchar road langa
road jongchu achamin akikhah taan ahileh, Major Cootele sepai jakhatchu akonkit nuvin

Loibuol munnah akikap touvin hiche gamkaija lamkai chu Pakang Hengleppa chule Semchung
Ukha haosa pu ahin Ukha kulpi sungachu Seilkhat atha lhona asepai lhonchu avahlhona
atilkhou lhon ahi. Nasatah in akikap touvin pung somleni tabang hengtamle Ngaljang khotenin
jong akithopi lhonne. Capt. Goodal leh Lt. Carter lamkainan habollin abollun Hengleple
Ukhachu ahaal lha taove.
CHAHSAT AREA : Chahsat gamkaija Lamkai hochu PuLhukhomang Chahsatpa, Tong
khothang, Maokotpa, Letkhothang Khotuh pa, Semkholun Phaisatpa, Phaipi tolkon sapsepai
dounading tiin la abollun aki hanlho uvin kulpi nasatah asemuvin ahin bulu phatnuvin aki
habollheh jenguvin British officer thumjong athiin ahinla Govt. chun Lt. Molesworth bou
thidanin aseiju ve. Chahsat, Molnoi, Maokot, Phaisat, Kongkan thana chule adangdang le
Chahsat jotlangin sepai thum athiuve. Chahsat kulpichu adetlheh in khodang dangho kithopi
najalchun, hinla sepaiho jongchu kigomuva ahijeh uchun atamun eimi hochu somthum athiovin
sepaijong ni athi.
BURMA SUNG : Haka Station chu Kherkha hon asumang taove tithu chu ahung lhung tan
1stAR Aizawlla um Capt. Falkland chu sepai 150 toh Haka gangtah a lhungdingin DIG in thu
apen DIG jong Imphallah achesuh in thil gongtup dingle operation hatsahbe nadingin, chule
Burma langa chehonjong ahin kithopi nadiovin thu apen Molvailup mah nasatah in akikap
touvin Capt. Falkland lamkaina a AR holeh MP ho kigom ahiovin sepaihochu munkhat na
akicholdo petnun chun top asemu khatchu thingphung khatnah akanbeh un guhthimin
Helkholam Kipgen chu akap dingin anganseuvin agah kapleh amajong thingphung noilangah
alenglha jengin JCO khat jaonan sepai somni athi.
NAGA HILLS : Kanjang khochu buludingin 3rd AR hochu sapte officer khat lamkainan
acheove. Hichemun nahin Aisanpa Chengjapao aume tijong ahetnu ahi. PuHaolun Lotjemhi
anaki sellin British Officer pachu akaplihtai. Sepai hochu achuti phatnin akinungle taove. Sepai
hochun Kanjang khochu akicha thimlheh un haptani kithopina angah tauve. Aumdanchu amaho
chun meithal jongchu gup sehbou aneiju anahi.Gojuh nikhat hin ahinbulu kittaovin ahileh
Nguljalen Kanjangpa hin lelnakhat hung umkhante tin Chengjapao chu kulpi homkaha
asoldohtan chule Suutmang Singson chun Vahuong Camp geijin agathah e. Sepai hochun
ahinjou taovin amanchah jouseo achomgam taovin chuleh Chengjapao jongchu aholdoh uvin
aman taove.Hiche nichu 23rd August 1918 ahi.
UMDAAN PHABEP : Hiche chunggam mite thusima gaal thupi penna kisaat nathu ahijeh hin
phabep aumdan gahseibeu hite. Govt. nin record abol dung juijin, abaan banin, Indian Officer
khatle rifle man 34th athin, kikaptonaa Indian officer 8 akisukhan, rifleman 47 jong akisukhai,
dam mojeh in rifleman 84 athiin, sepaiho nungjui 7 athii in 393 damlou jeh in athii. Burma
sunga officer khatle rifleman 99th athii.
Chuleh kho 86 akisumangin kho 112 ahung kipelutnin chubanin kho 15th akhomiten
adalhaove.Hitihin record abol luve, ahinlah agam agama hiche gaalla anapangho seidanin lekha
a anasutlutlou vangun kachenalang langa thului heho kadohji a kalung thima kagah suhtojileh
amaho record bolnaa athie kiti jousele akisukai kitijouse khu kikaptonaa eimiho kaplih hileh
hung kitoh bepdin kahei. Chuti ahileh abona 673rd hi athii ahiove kitileh dih inte. Chuleh
jaampi a kikhopna achu sabaneh abollun Sajaam jong alhah uvin Thing khole malcha kikan

nikhochu 21st Sept. 1917th chu ahi. Hitichun gaalchu 20th May 1919th nihin akichaitai. Jailla
umhojong asunga thu atin atang tampi akidalhai eihodia bailamtahle achom lamtah a hetbai lam
dinga kasut ahibouve. Chule amaho recordna kimu dungjuija kisatna munle aminho kagah
koibe nomin, chule hetnapha khatchu surrender holeh khosung dalha, ajam mangho ajaosah
pouve. Hiche kisat namunle akhomin hochu noijahohi ahiove.
Dulen, Chanakin, Laijang, Kebuc hing, Khopum,Loibol, Henglep, Ukha, Naatjang, Hengtam,
Hakka, Lonpi, Tolbung, Kengoi, Rekchu, Chahsat, Molnoi, Kangal Thana,
Chatik,Dansagu,Kalewa,Kongke, Hoondung ahiove.Map kipe akhun kikaptona munhochu cross
mark akipei. Geldoh beding khatchu akidounao huopse hibou chunggam mite chenna ahipoi,
anadou khaho gamkaile amiho kiseibou ahi.
AKILOIkhom THEILOU PEN : India chamlhat nading natoh-hi kum somko lhingset alutne.
Chamlhat-hi thisana anachoh mong mongu ahi. Kipumkhatna chu asotchanna hatcheh cheh
jinga hung lolhing ahiove. Indiate hitua Kukiho phungthua akilang khen maimaiju hitoh
akibang poi.Amahohi mihem jong atamin lengjong amun munah tampi ana umin vannoi thanga
analoupi jong anatame. Chubanin Hou atamin jaatlenle jaatneo aumin achungchonin chuon na
daan jat tampi umnalah ahi. Hichu kimuto ngai lou, nekhom ngailou, khat umna a khat
umngailou chule khatle khat kithiet to,numeijong ajipa angsung geija puon kikhu khum,
jaatkhatle jaat khatjong kichengto ngailou, loikhat chu miloupiloi hiuva loikhat chu insunga
lutdinga jong phallou hitobang hi aumin pankhom, kithu khat kipum khat dingchu gelphah jong
ahipoi.Hitobanga umhi leiset chung mun dang gamdanga kimujou loudin ginchat aume. India
miho banga gop khom hah dinghi vaannoi chitinle namtin lahah adang ummin te tijong
katahsanpoi.
CHAMLHAT LOUPIDAAN : Ipijeh a chutabang mitechu akhang akhanguva chutia umte chu
hibangse achu hung kipumkhat kha hiovam, ibola aloupi naole akimanlut sahnao jousechu ahin
dalhah uva lengho geija mipitoh kibah nomna lungput aneithei jengu hintem? apankhom louva
aumchanu alha louvuleh koima alenle alal chule aloupi umchom louva abonuva soh hichehdio
ahichu amujeh uva amahole amaho kikah kiletdelchu kingailutna a ahin khellu ahitai.Hichu mi
suoh a um sanga sopikhat kingailut naa chamlhat mikhat hichu aloupidan ahin mujehu
ahunghi. Hichan-gei hidoh nadinga mipi hinheitoh thei lamkaija hungpang dohjou hohi pachat
changlou thei ahipouvin, amahohi ahiove Indiate dingabou hilouva vannoija mihemte hinkhoa
dinga mimanlu kitichu. Chihnan jolel bollel aneipoi.
BRITIST TE HUNGLUT APHATCHOM NA : India gamsunghi leng thanei nagama kum sottah
ana umsa ahin chuleh Indiagam thusimhi ivetleh tanglouva gaal kisatna jengseh anahi.Tua NEI
ahin, Burmagam ahin, Mani purgam ahin, hitabanga chu taanglouva gaal ana umjingchu anahi
1600AD kum mapat East India company ahunglutnin chuakonin Britist thaneina chun Indiagam
pumpihi ahinlosoh in Manipur, Burma geijin amao thaneina noijah aki umcheh tai.Hichea
konhin jaatlen jaatneo abon chaan amaothu palkehjou umloujeh hin koimacha gaalbol gaalkuon
umthei louding tin ahin khaamun ahile apalkeh ngam umlou jeh in gaalbol ahung umthei tapoi
hiche jonghi gamsunga dinga chamna lentah ahung umdohtheina khat ahi. Chubanin India gam
sunghi Chiile nam tamnagam ahivangin lekha thakhat nin ahung kisimkhom theijin gamdang
chihnale hetna chule chihna dangdangjong saotah ahin kineidoh theijin natoh thakhat ahung
kitong khomin chihnale hetna saotah ahung umdoh theijin, chubanin India sunglam pumpia

chiile nam jousen amao theidajeh in kihot kithiet ahin pailhaovin thakhatnin lungletha ahinje
khomun gampumpi nam pumpi lungkhat nin ahin kingailuthei sohkeijin chiilenam mi hijathi
lung khatnin ahung kilongkhom theitai.
Hiche lungthima konhin dettah in ahung kipang khomin kum 90th jen lutnin ahung kikiloikhom
theijin asotchanin kiloi khom nachu adetcheh cheh in kingailut nale kipumkhatna ahatcheh cheh
in ahung kilolhing tai. Akalvallin hichelai sungahin missionary ho ahung lutkitnun huhhingna
thupha ahinpolut kitnuve. Hiche akonna tugeija Indiate aphat chomnao kitchu Sati kiti
hindute daan lentah numei chu ajii athiteng nopleda umlouva agothajiu, chuleh thempuhon
lhasehleh naosen uh-hoilai kithenso nadinga vadunga alelut jiohi ahin, govt. thaneina in
ahinkhah uvin tugeijin amahon jong abolkit tapouve. Hitichun hinkho dollinjong chamlhat
ahung umphatnin Monarchy lang lung thim koiman aneitapon govt. chu ahung kisemding
phatnin mijouse right kibah nading ahin khohsah theijun daanjouse hoitah in ahinsemun
tunigeijin namlen namneo kinoisena, kihotbolna umlouvin mijouse mipi kivaipohna noijah lung
mongtah in aumtheitai.Hichehin leiset pumpia India gamhi gam nompenle kivai pohna nompen
ahinsosah ahitai.Britiste jallin mijousen gamlenam ngailutje pankhomje ahin kigeldoh in
akikhohsah in, tuhin vannoija govt. laha ahaatloile akhangtou loitah ahitai.Amaho hunglut hin
Indiate dingin chihna, ngailutna, kipumkhatna, lolhinna ahin polutnin asangthei tedingin tonsot
hinkemlou geijin aumdohtai. Hichehi giltah a igelleh Britiste hunglut hi seijoulou khopma
thilpha ahilam geldoh louvin aphat monao jeng sehbou igeldoh jiuhi adihpoi eina engbol nau
jouse akona agammite in khonung geija dinga thilpha geldoh theina aman simjoulou chihnapha
eipeh u agam miten ilung sunguvaa ichamuva ihin kigeldoh theinao hungkon dohnajoh ahin,
tunigeija songmantam banga hinkho ineijule gamnomtah ineijuhi ahunghitan, igeldoh theiju
angaije.Amaho jallin adeh in Hindute dingin damtheinale hamphatna lentah aum nalaije.
Adeh in numeihon gelthem muleh Christianity lampihi bailamtaha ajopdiu ahin, kum asot
phatna vangsetah dinmuna dingah anahilamu ahetlouvu ahitai. Chubanin amaho jallin road and
communication bailam saan aumin khonunga khantou machaal navahna lentah jong a umsaan
ahung ume.Britiste hunglut khah hi aphatchuom na seijoulou ahibouve.

BUNG-XIV
CHUNGGAM MITE PHATNA
( Chunggamis lifes experience )
Chunggam chenna patnin amite jong
hin Lampi tamtah a analungput daan nuva hin min eingaichatna thudolla lolhingtaha gapan pihi
khangjousea lung pitah ananeinao khatchu ahung hipeh e. Chubanin ahinkho manu jonghi
muntina aumna jouseovah haosa a kivaipohna nei jingte ahunghi pehe, tunigei jonghin,
hitobang machun Chief Right Britist Govt. khanga pat eikipejing nalaijun malai bangin
khochen akibol nalaije.Dihtah mongin tunigeija achennao gamjonghi giltaha asungthuhi
igelleh Govt. gam ahipon, Independent country a chenga ahibouve.Hinla Govt.gam ahipon

Cunggam mite gamchu ahi kitijongleh mipi kivaipohna gamvang ahipoi.Itihle chamlhat mipi
Govt.khatna umthei tithuvang akisei theipoi.Tua achenna gamu jonghi International gam
atouphau ahinalaije.Gah nungseijep leuhen chung gam mitehin achenna chan nuva sopi ulenao
chenkhom pihon akhohna dungjui ja angaichat naovah tuneigeijin ahin panpijing peh uve.16th17th century sunghin chunggam mite laha loikhatchu athumvei channan Manipur gamahin
ahunglut kitnuve. Hiche khanga jonghin agam lengpatoh ana kingailuvin alung dona lentahtah
aumteng angaichat dungjuijin anakithopi jiuve, hijeh achu Manipur gam jonghi phaicham tilou
thinglhang gam pumpi hi kipana jalla anapehdoh khah ahi.Milongte laha Tamenglong langkai
thuah gahseileuhen hichelang gama anathanei jachu chung gam mite laha Sitlhoute anahiuvin
chuchi gamlanga milong chenghochu milong danghon anop nopmin ajii achateo geijin
anakichep naovin,hijehchun inchen kho sahjejong ana hetapouve.Achuti phatchun amahon
chunggam haosaho hengachun panpina ana thumun hiche dungjuichun anapan piovin lungmong
tah in anakhosa theitaove.Chunggam mihon jong ngailut tah in anapuihoijun Pathen thujong
anahillun anahousah un, Bible geijin analedoh peh uve.
Asopihou milong mamaan anatha gamnao khoho jongachun haosahon mi anasollun akhomun
nuvachun chii akhai peh un achenpiuleh hitichun acheng paipaijun hicheho sechu 1970geichun
milongho lah a kachanaga anatiuvin amaho chengse khu ahiuve chunggam mite.A banin Ukhrul
langsang jong gahsei kitleuhen hichelanga anathanei chu Haokipte anahi kitnun Tamenglong
langa bangchun hilangaho jonghi amaho gaallin anakichep naovin lungmonga inchen khosah
umthei louvin ana umun, hijeh chun chunggam haosaho hengah panpina ana ngehkitnun hiche
dungjuichun ama honjong anagimpi kitnuvin ahileh lung mongin ahung inchengthei kitnun
hiche jalchun kai kitichu chunggam haosaho chu aneloijong ana ummuve. Hiche jal-hin milong
tampi eimi kisoh aum kitne. Abankitnin Maolangkai jong gahseikit leuhen hichelanga ana
thanei kitnachu chunggam miho laha Kipgenho ahikit nuve. Hitabang machun maolang milong
hojong aumkitnun ahileh chunggam haosaho koma panpina ana thuum kitnun hiche
dungjuichun amahonjong anapanpi kitnuvin nasatah in gaal anasaat peh uvin hiche a konchun
lungmong tah in ahung chengthei kitnuve. Hitabang thusim ana umjeh hin tukhang geijin
milongho lah a Sitlhoute ngailuloi, Haokipte ngai luloi, Kipgente ngailuloi hitihin aum nalaijin
hichu hitabang malai hinkho jeh achu umdoh ahung hipeh nalaije.
Gahseibe kitleuhen 18th century AD bullangchun chunggam sadar hills sunga jonghin sopi
Nepalite khat khatnin ahung vahlut kitnuvin ahileh mundangah koima chan achensah nompouve
,ahin milung dongte khotojing chunggam haosahon anapan piuvin ngailuttah in anachensah un
amahojong lungmong tah in tuni geijin achenguve.Agancha vahnadiu, aloulho nadiu
akimanchah nadiu abonchan nomtah in avetsui peh un migilouho geijin ahonbit peh uve.
Hitihin ulenaoho lungsetnale ngailut nahi chenkhompi jouse chungah ananei jun amahojong
anakipah cheh uve. Achung chonin political dollin Nagaland state delnanjong akipangin,
Manipur state delnanjong akipangin, Mizoram delnan jong akipangin, Indiate chamlhat delnan
jong akipangin, Britistejong agalsat naova agakipanpin ahinla 1917-1919 sunga chunggam
huhna Britiste anakisat vangchun tunigeijin political chamlhatna thule chenna gamthu aumhih
laije. Chen khompi sopihon India union sungah state aneigam taovin hinlah chung gam miten
hichetabang dinmun ulenaotoh kikhenna kitum sahnabep lungthim chu anagel nom pouvin
akideichu dinmun lentah ahingaal louleh tihi tunigeija lungputchu ahinalaije. Hinlah sopi
ulenao chenkhom piho lungputdanhi inmunkhat chenmun khat neijousen koimacha gelphah

louding tihi ahicheh kitnin mikitumsah le miki chang chuun nomloute chu tuhin aumnao channa
ahotbolcheh uleh malaija milung set jingtechu tuhin ana panpisahou jousen amaohi isahlou
tahle hamhoitho na abolkhum gammun adiuva anaphat naole amaho vanga hinkho ana neithei
nahou adiuva ana phatnaoho jousehi suhmiltei johdingin agellun phatnale lungset nachu sietna
joh in alethuhgam taove.
Ahinlah thilpha kanabolpeh uve neisaovin geldoh uvin tinjong koima chungah
akiseidehpoi.Ajehchu chunggam mitehi alungneo khapouvin political lama dinmun phale lampi
phapentah tunigeija mangtheilou neinalaile umnalai chule boltheinalai ahijeh un min
asuhgenthei hou jonghi thupitah injong agel behseh pouve. Ahinla kitumsahna neinom louhel
tehi sopi ulenaoten nopleda umlou khop ma abolgamtah jeh uvin ahin geldoh thei pantaove.
Chunggam mitehi koikoihi hiuvam tihi kihet chetjong angai jin itobangbang thusim neitele
itobang bang dinmun neite ahiuchu khat veileh hung kilang teiding ahi keigel danin anaai
lamtai politics maimai jong hiponte. Chule achandiu gam umdol jonghi amao thuthua bou
kingamding ahi.

BUNG-XV
CHUNGGAM MITE KUON NALE CHELE CHENLENA

1. Chunggam mite kitilonahi Pu Chongthu khuulla kona ahung kaldohchun nom asalhehin
agakaldoh ahijehchun Chunggam tin asahpaijenge, Chunggam kagamu tin aseijitan koima
akilekit aum tahlou jehin khuulkon jousechu tugeijahi Chunggama chengcheh ahinalaije.
Achiennao masachu Noimang khopi anatiuve. Chuche noimang khopichu achangseh ahipon
kho tamthim chu anaumin aminhou jongchu tunungin kibangloutah in akiseitai.Hiche kho
tamthim hohi kageldanin Babylon gama Shinar phaichu ahidem ahilouleh tua China langjoh
ahidem kaginchatna akibange.
2. Khuul kitia kiseijing pahi missionary vahlepa khat RR. Khieng seinaa kona kajah danchun
khuulko muna ka umpetchun songbang khatna chun songchangin akijih in Kailash mountain
molbulla konchun mile 40 tin akisune ati. Chule keichun kadohnom hochu abaan banin
kadongin leikochu itabangam chule ichangei naga lutnam, asungchu itabangam, chubana
khuulpaam hochu itabangam katileh mile kisun jongchu akitemong ahipon ginchat dollin tia
kisun ahin khuulko sungachun keichu milekhat nailam kagalutnin khuulko bulchu alenin
akosung jongchu alenin anaam jenjunin tuining akaije ajehchu agamchu leiset akimupon
buhbangin a-opkhumin asunga kagalutchun kachesao joulou nachu mu athimin torch jong
avahtheipon hinla kaphahna changei vangchu anomin hiche kosung thuhi sapte numei khatnin
ajih in amachu hiche khuul thudolla kholgilpen hidin aume tin aseije. Amanu vangchun
midanga koninjong hetbethei chanjong holbentin miho hetnajousea konin sunintin lhingpen
ninte keichu guntaha kigoa gavejong kahipoi hinla amanjong ichangei sunjongleh hilaijahin

hitihin akipanin hichelaijah asohdohe tichanvang neijoudeh ponte ati.Chuleh Tibet tenjong
hiche khuulla konahi hungdoh kahiuve tin aseijuve atikitne.
3. Nepal kiti thucheng khu Tibette paova kisah ahin lenlhah tina ahi Chunggam mitehi hiche
Nepal phaichama khu ana lhunguva abankitna gangetic phailanga khu kithon pheiphei kitnuva
gangetic phaijakhu anacheng ahiuve. Thusimho achun hindustan hohi India ahunglut patnuhi
1500 BC ahin chule amaholhun masangin Chunggam mitehi ana umtaove akiti. Hichehohi
kavet kahleh Chunggam mite gangeticphai ana lhunuhi 1600 BC langchu ahidem 1500 BC
langchu ahidem hetchet dingin ahahsatai hinla ipichu hitajongleh 1500 BC donvang hinte.
4. Thusima kona aum dingdan kimudollin chunggam mitehi amun amunachu ama ama lamkai
hole abullapatna ana mopohou dungjui jachu abihbiha ana khochengun akimui ajehchu
iinsungho jongchu thisanin thakhat hijongleo tahsachu iinkonle iinchen kikhensa anahitaovin
aloiloija umchu ahitaove. Pu Chongthu loihin khuulsung thusima jongchun phoipi ahinvopmun
hiche minhi muntinah apotaove Phoite-Poite tihin.
5. Noimang khopia kona Chunggam hungdoh sechu inkuon sagi ahiuhi ahung kiseipeh jingin
chua minchongjing hochu : a. Chongthu, b. Khupngam, c. Kolhen, d. Khupngam, e. Khasin, f.
Khongthang, g. Lenthang h. Vangal @ Vangalpahi ahiuvin chule amahohin inko ahilouleh ama
nungjui dingmong agokhopset chehchu ahinkipui chehuve akitin hiche dungjuichun pungjong
ahung pungun chule abihbih in achengjiuve.
6. Chongthu iinsungho gangetic phaija achennao khomun minchu Phoituh tin Brahmin lengte
thusimachun akiseije hichun phoi hinpoloiho atina ahin athuchu phoite aseina ahin
atabangachu aseidoh louvu ahitai. Hiche khopi jongchu brahminte leng khopi ahidohtai.
Asunggil thuchu ahileh Chunggam mihohi anacheng masaovin abanin Aryan hohi ahung
lhunguve tina ahi. Chutia Aryan hochu ahunglhun nuchun loulhoje, gancha vahjele iinchen
boltheisa, chihnajong lhingsa ahitaovin hijehchun ana masaho chunggam mihochu lhepje
themtah in alhemun amaho johchu lengin apangun amaho vaipohna noijachun chunggam
mitechu ana umtaove.
7. Abanna chunggam mite khopi Aryanten alokitnu chu Kolhente loi chenna khopi ahikitne.
Kolhenloi chenna khopi jongchu akisei masapa bangma a chu abolluva Brahminho johchun
aleng chankhum kitnu ahi.

BUNG-XVI
CHUNGGAM MITE GUINU THU
(GENEALOGY)
Chunggam mite phunggui thuhi akhohsah jousen hollintin sunjong suninte,Guinu thudolhi
keimu danin tukhanga mihem political langa thaneina kichu banga hung chesuh pehhi atam
min,chule khangsunga chenlechao jehhin thuhi amahthah atamlhehe.Pathen tilou hitimong ahi

atitheiding umponte. Penna bulpipen pahi eiholaha guinu suut jousejong akitohpoi.Khatnin
asuutle mibulchu Zo ahisah in katnin asuutle Khakhi ahisah in khatnin asuutle Mangou len
ahisah in,khatnin asuutle Chin ahisah in hitihin akipel chitchetne.Keima suut danin mibulhi
Chongthuhi ahijengin ajehchu Chunggam hungkaldoh geija lamkaile guinudolla mibulpena
umchu amahi ahijengin hijeh hin mibulla dinga amasanga mopoding adang aumpoi.
Chongthuhi mibul ahin chule ahin kilhon dohpi jouse jongchu ama insungmi ahiuvin alah uva
Lenthangpa jinu jonghi Chongthu sopite ahin hitabanga chu akikhen theiloucheh chu hungki
lhon khom ahiuve.Hichenga konachu aban bana hungpungsuh ihitaove.
Mibulpa Zo tia kipan pahi keimu dollin Chinate Zhou dynasty khu kiman kha ahiding kaging
chai.Chule Khakhi mibulla simho jonghin Chinate Gegis dynasty amatkhah danin kamu kitne.
Mangoulen mibulla seikitho jongkhun Mongolia@Mongol hi amatkhah ahiding jong
kagingchai.Tua kiseiho jousehi bailamtaha matkhahthei jengseh ahiuve ajehchu kikihalmong
hihjongle kicheng khomjinga kiki hetojing ahiuve. Chung gamihohi mi thaneina sunga lutnom
louhel anahiuvin hinla alutnom loile alutthei loijong aumin,chule minuoija umtheijeple umthei
louheljong aumcheh e.Hitabang umdan jehchun milaha lutna mang denjong aumin,thuneina
chanjoulou jeha chaodohjing loijong aumjingin hitabanga kikhenho jonghin kinung vilto
kitding jong gelphah in aneijitapouvin hiche achen khom nomlou jeh uva kikhenji ahijeh uchun
phatdangle
mundanga
akimutou
jongle
kingailutle
kihomtho
sangin
ana
kihotboljiuve.Hitabangchu Chunggam mite hinkho mandan chu ahi.
Chongthu apat atingpigui hungsuha akingah napen Doungel tia kisei jengseh akijan, chubanin
Doungel a ingamtai tithutoh akijan abanin Thalhun dinga Chongloi le Hangsing apangah hisah
loijong aumin, chukitle Thalhun chate khu Elmun, Kipgen, Haokip, tiloi hinla pom danle
hetdan nilethum geija neiloi aumkitnin akisei masaho hihen akisei nukhah-ho hijongleh ibon
chaovin adihnai itideh pouvin hijeh hin insung boina hohi itidanle ipijehpen ihiuham tihi
kajochanin kasuut nin kamubang banga mai phavet, langnei chule doiletup tum neilouhella
kasut ahi.Ajehchu penhi khanggui chung changa hin aphat dungjuija mikhat lungdeile pomdan
chule tohdan anaum jingin, pon kikhukhum tho tabanghi akhang akhangin ahung umpeh in
chule hichehi asungthu hitihi aume tithu toh ahung kiseitha peh in ahileh ahina dingdol mong
mongchu ahinale adihna chu phondoh johding ahilou jongle record khatna aumdinghi kadeilo
penchu ahi.
Khangthu umdol-hi thilkhat chu aphaat dungjuija kimanga chule aphaat dungjuija kipaijong
aumin,chule itihphaat ahivanga kipai theilou aumin paitei teiding loi khatjong aumjie. Ahinla
daan umjongle mihemin kinitlouva kihet mosah khum chubana eima lunglam ahimanna kibol
nahnah hohi khangsunga ana umjing jehhin thunohle baotam adimin chubanin thudihjong
akisuh millo gamtai adih louhon aseljijeh uvin.Guinu chedollahin aneolang hohi aminpoh
akikhel behseh jipon adangdang sangin abulpi penpa vanghi aminpoh ahungkikhel suhpeh
teijie.Umdan hohi khang masale khang nukhaha mibul-ho minjong kihaikah chule athujong
thudangjepto kisimtha thucheng kimat hai ahum ahallin aum gamin akihedoh thei aumin
akihedoh joutalou atamjoi. Avetsah nan Kipgen le Haokip hi apengkop-ham, ahiloule kum
ijatna kisang lhonham ? chule apen nalhon anu minchu ipiham? chukitle koite chanu ham
tijonghi tugeijin kinelna aumthei nalaije.Abanin Laos gam chenlai twitobin chun chunggam
miten anaseiju chu malmasi chate chunggam nom jonin kachetaove anatiu ahin hichu mibul
Adam chilhahte tinaa aseiju chu tun malmasi chu manmasi itidohkit phatnun pao akimang

khel akichon ahichu hepha talouvin Manaseh kiti Jacob chilhah mikhat akihi sah kitnin, gulf
country lang mikhatle east Asia miho thucheng khatchu achuom beh in akisodohsah in
lamvainan akineiloe. Milong honjong Hindustan hon pathen na dinga namtheng tia nangga
kitichu bailama naga atiu hitoh akilah matnun ahileh asungthu helouva thucheng kamcheng
akibah mana khatchu ahisah jengjeh un ahomkeo asolouve.
Asungthu chu ahile Nanga kiti Hou jeha namtheng mindia anakisah hochu vonbeija um
ahiuvin NE India langa milongho jonghi vonbeija umah ahijeh uva Britiste chun Naga ahinti
khum kitnu ahunghin hinla thisangui thudolle khang gui thudolla hichetenihi meichanga jong
kaap-phah ahipoi.Tua eiho Chunggam mite jong Israel thisanle nampi ihina diujong chutima
ahibouve.Kipgen, Haokip, chule Elmun pen khanghi 800-600 BC sunghi hidin thusimhon apei.
Amaho pen khanghin Chothe tejong avelluvah kho 3,4 langhi aumin Gaalngam jonghi amaho
penjou peh mi ahin Gal ngam penhi 250BC dontah in akiseije.
Chongthu apat atingpigui suh-hi mibulho minhohi akhangche dungjuijin manlouvin ahung um
suhpeh jitan tunjong Chongthu chu ahungsuh peh in achaina le aneopena aminpoh kingahna chu
Sichaang ahunghitai. Sichaang hin chapa thum aneijin amaho chu Lotjem, Doungel, Haochang
ahiuvin Haochang lhahsunghi atingpipo in Haolai ahung hitai. Doungel sunghi Doungel poloi
aumin Guite poloi aumin amanilah ahin Guite polang hohi alenjo, a Uupajo apengmasa ahiuve.
Lotjem hin chapa nga ahingin amahochu Chenghol, Phungthang,Chenghen, Cheng mang chule
Zaden ahiuve. Chule alenpen pa Chenghol sunga Sating kingah napenhi Sichaang pahi ahi.
Lotjem chapaho laha aneopenpa Zaden hi apendan achuom jepmin hijehchun ama chunthuhi
seijuhite. Lotjem jonghi apaan kholaija amu ahin inpisunga kiphalam taha um ahijeh in
inmunah ana jineiden nompon ajiding nuchu khosunga konachu akipuidoh thoa khochuom
beha agachen pi ahin chapa lii aneijouva amanjong Zadenhi kholaija amu ahikitnin, ajachat
mana chingthei taha alepma kona Sasan sunga soh ahi tithu hungkiseidoh kha ahin amin
jongchu Zaden hung kimoh tidoh kha ahi ajehchu mihuhel ahin koiman anavetsui behseh lou
jeh in ahuhellin mitinin avojing ngin hijeh achu Zaden hungki mohtidoh jenga ahi.
Apendan kihelou mi anahijehachu inpiten ahinvahu ahin, ama khanga kipat chun khangthum
channan miching tahle thilbol thei tahkhat Thangur kitipahi ahung pengdoh in chule haosate
haosat mun jongchu aman ahinlotai.Amachun chapa guup ahingin amaho minchu Rokhum,
Thangluah, Zadeng, Palian, Rivung, Sailo chenghi ahiuve. Zaden kitipa Lotjem chapa laha nga
channa pahi apenjouhin apa Lotjemhi hiche khosunga hin aumnom tapon akhopiu langah
anungche kittai. Chapang chunla ahetlou ding mongchu ahin apachunla alungvil dingchu
ajachaat nalamtah ahijeh in ahinkhosung lhonin akihepha lhonta poi.Guite jonghi Doungel lin
ajachaat manna lepnathei theija alepjeha Guite hung kitidoh ahibouvin chubana ajachaat chu
kiphong khante tia inpi ajong um dingle umlouding jengjong kiseipoh louva anahin hinla
Doungelpa chiguija dinga chu amasapen anahijoi.
Abanin Chongthu apat khang phabep pi jouvin mili anapeng khomin amahochu Titou, Touhin,
Toulum, Touthang ahiuve. Titou hin Lotjem, Doungel, Haolai mi thumhi ahingin, Toulum hi
Lamhaao te ahunghin amahohi Burmalanga khun ahutnin acheng jepmuve. Touthang hi ahileh
aneopen ahijeh in aminhi akikhel poi, umdan mongin aneolang hohi aminu hi akikhel behseh
jipoi.Abanin Titou baantaha pa Touhin sungaho seikit nu hite.Touhinna konin ahungsuh in
khang phabepjouvin Ni-el ahungpengin amahin chapa nii aneijin amanichu Sehtha le

Chongmang ahilhone.Sehtha chun Thadou ahingin,Thadouvin Thalhun, Chongloi,Hangsing


ahinge. Thalhunin Kipgen, Haokip, Elmun ahingkitnin chule tuhin Elmun sungin Sitlhou le
Singsit tihin amangjo taove.Abanin Chongmangin Suontah ahingin Suontah chun Suontah,
Vaiphei,Mangte,Mate, Baaite, Neisiel, Gangte chenghi ahinge.
Sitlhoupa thusim chomcha seijuhite. Alenpen pahi anu aumtah loujeh a anuthah nu in ahot
bolleh insunga anuthah nu chapaan vaai ahinpoh phatna lhase behseha khosungchu adalhaha
kuonga kitolla Tuikhang len twipanga gachang chen ahitai, hiche twipanga chenna minchu
ahin pohtoupeh jeh achu khonunga Bengali ahungtam nunga bangali kaso in ahin sembea
twipanga cheng kitichu Tipera, Tipura, Tripura hungsoh doh ahi. History jihhon agam mihole
Tripura mihi Aryan @ Gangetic miho milui danin aseijun kichentah invang akisei theipoi
atiuve.Hinla eimi dihtah ahiuvin Chung gam mitehi Pre-History mite ahitai.
Chubanin Assam maibong station koma Lailenbungpa jongkhu Manipur gama Jampipa sanga
upajo ahin, Lailen bungpa sangajong Tripura pachu upajo ahi. Chule Thangeo tejong ahikit
nuvin Thangeohi tua Manipur sunga Jampi pote sanga lenjo ahikitnun ahivanga tua Jampi pote
Henmangte hin satinghi apehdoh nomlou jeh uva alenpena umah ahiuvin, hitabangahi thilkibol
ahung um suhpeh jehahi munjousea aneolangkhat hi alenpa dinmuna umji atame.
Chubanin Hmarho lah a Joute @ Zote ho jongkhu Sitlhou ahiuvin hichethu jonghi donlouva
akoikitnu ahi. Asung thuhi kiveleh alen lang hikitninte ajehchu aneolanghi donlouvin
akikoijipoi.Ahinla Manipur gama alenpenpa Jampi popenpa hin alenpen hiding adei behseh jeh
in ama chunglang mi poupou chutoh kijopmat nomlou ahijenge akitin, athilbol danchu ivetle
aneo langtah ahichu amanjong akihet sasaa uma ahichu akilange. Achunga honjong ahetnu
chubana apum piu vajong ahetnu, akalvalla jong Thadou sungapat Doungel sung geijin jong
ahet thou thouvu ahi.
Thaneina kitihi achuom ahin pendol khanggui chedanhi achuom ahi. Inpi hinngahpen penin
achungapa penthu selmang teiding agotjiuhi Elmun insung konho sungahin akhoh dehe. Tua
gah kiseiho cheng jongchu midang ahipon amao insungmi alenjoho keoseh ahiuvin hitichun
akibol nalaijuve.Hitabanghi khunpia penglou tia pomdan khat kiloupisahle kithensah
thudoljong ana umthouvin chutilanga chu apom mongu ham tidingjong amaho sungah midang
jong tampi aumkitnin hichehohi kagelleh custom jong helou nitjong nitlou Semthu khanggui
danin aumuve.
Pu Shonghol Kipgenle Pi Chinchim chapa Lhouthang jonghi Sitlhoula ahipon ahinla Sitlhouvin
asimkitnun, Lhouthang hojongchu ahinao ahilou vangun alunglhai thei kitnun hinla
phungthuahi simthochu dih dingham ahina dungjuija umsah joha kinithitoh hoijoh
dihjoham ? ahinla pomdan vanghi akibangpon loikhat hin apomtho in asimtho in chule daanto
kitoh hihjongle ama lunglhaina ahipoule deijoa lung lhaipiloi aumin, loikhatte chun ahina
johchu ajuithoe. Hiche thudol lahin alung lhaina bolho insunghi asunglangle apo langchu
athen athenlou chu asungle apo thakhat ahijie.
Phung thusim hohi abaan bana ivetleh a upa leonading anaopan anapohdoh mana mi upa
dinmun chua amale ama mi Uupaa kisimjeng loijong aumin sopikhat hijeh a akipan mana
penthu toh kisuto theijam ? customa asuhto nathei daan umkha-am? avetsahnan Esaule Jacob

thusimachun Esauvin aUupatchu anaopa apetai akitin hinla Esau upa Jacob akitideh
poi.Customhi chuonna daan chule kivaipohna ahin penthu-ah tha aneipoi, chule penthuhi kivai
pohna in akanpha poi,chubanin pen thudol thuhin phatsahle phatsahlou chule nopleda thuhohin
tha aneipoi.Aneithei dingle numei ahungpen tengjongle ideimoleh pasal kihisahgam
taloudingham ?mihemchu ahungpen dungjuija chu kisim jengbou ahin chule ahina chubou
kisimkitna ahi.
Chung gam mite hin ikhang sunguva mimasahon anabolkhel penuchu hiche mihem thuneina a
boltheija umlouhel thikhat ana bolluhi ahi.Hijeh a hi ahisah vanguva hithei dehlou, asimteitei
kit vanguva hitheikit dehlou iti abolvanguva hilha mongmong theidehlou ahijeha guinusung
jousea kibaona kiboina dimset ahi.Chubana khangsung sunohphah kit khatchu pasalhohin
kholaijah chalenao anahing jiuvin hinla paithei ahilou jehchun insungachun umjongleh
anubeiho chu insungachun imalam jouseah akiphalamin hitabangchu anahijeh in ana pengmasa
khahochu sotlhah in ana umlojiuve. Hita bang thujeh ahi thu asungnung aponung kitihohi ana
umdohloji ahi.
Tunjong Lotjem hin Chongthu gui hungsuhchu apoh ahitan atuma Chongthu poloi aumkit-hi
adihje umtheilou ahi. Hiche thuhi guinu chedaan jouse thua ahi. Pen thuboihi atamin Elmunin
jong amasa penin asopiteni Kipgenle Haokip simlou vin anakoijin hichebanah amachang insung
jong chunga kisei bangachu avelvella abolkitchu amadinga ipi aphat chuomna umkhaam?
Abanin Guite thujong aumin Lotjem thujong aumin, Luseite thujong aume.
Chunggam mite sungahin lekha phabep akisotan hiche holaha hin Khong sai magazine
kitikhat jongkhu kasimleh Pu Lenthanghi Vanlanga kona hung kumlha danin akisunin aumdaan
khu Hidustan hon nisa akona peng Lhathah akona peng atio mythological style langtoh
akilouve. Leisetchung thusimho ahin pendaan tampi aum thouve, hinla Pu Lenthang vanghi
eiho chunggam mite thusim mahin,Pu Chongthu toh khulla kona hung kivopdoh chule Khuul
masanga jong chengkhom jingsa in akiseijin chule Chongthu jinu jonghi Lenthangpa sopitah
ahi tinjong akiseijin alajong aume, chule chennale chaolena jousea lamkai penin jong akiseije.
Ahilou jongleh Lenthang dang jongvang ummo ahipoi khuulkon laha Lenthang chu katijoh
ahi. Chujongleh Pu Lunkim kiti Haokiple Kipgen pute jonghi khongthang pa insungkonin
akiseije. Abanin Pu Lenthang jonghi ahingsotne akiti.Tua Lamkang, Aimol, Kharam, Kom,
Tribe ho jonghi Lenthang chilhah in akiseije. (amahohi khuulkon Lenthangpa)
ThaaLhun le achate sungthu jonghi aumkitnin tunigeijin chunga kiseiho bangin aumnalaije.
Thalhunhin jihi nianeije tiloi aumin,thum aneije tiloi aume. Keima mudanin thum aneije. Ani
channa nuchu Lunkimte chanu ahin aminjong Kimlhing ahi. Amanua konhin Kipgen le
Haokip apenge.Thumchan nanuhi Chailente chanu Neijaphal @ Japhal akitin tua Sitlhou le
Singsit hungkon dohna Elmun penna nuchu ahi. Thalhun ji-masapennu vangchu amajong
athitan achapa jongchu agollhan laijin athitai. Thalhun jitehi thum ahiuvin amasapen hi
Lunneng tiloi aumin Neinem tiloi aume, keihetnin Neinem ahi abana nuhi Kimlhing ahin
Lunkimte chanu ahi. Abankitnin thum chan nanuchu Neijaphal @ Japhal Chothete chanu
ahikitne. Tha doupaChawn chunga Chawntuul jeha minsenu Doungelpa jinuchu Nem neng
ahi.Chule guitepa pennanu jongchu Venghoi ahin Sichaang pa chanu ahi akiti.

BUNG-XVII
THAA LHUN
(traditional)
Elmunhi Thalhun dinga ajimasa pento acha masapen ahin ama hindanhi mi huheltah anahin
anujongchu athi masang nginjong Lhungjang khopi chen noplai chule ama jengjong a insung
bitlaitah khang jongchun anuchu avojie akitei. Hitabang chu anahin anu athinung hin apachu
gun gaalla Lajang khoa agapeme. Apa pemdoh sunghin Elmunhi ataalsan nin dawisa jong
demlou Indawi jong jaalou thempu geija jaalou ahitan chubana apa Indawi khaijong asaatlhan
Dawisa jong amotneh neh in ahileh Thempu pachu alunghangin alasiet ninChung Pathen khai
saatchun saat lhachun vaannin na oimoi, leijin na oimoi noijah phengbang kigoltan atileh
Elmunchu ahungphah tan hijehchun khopam langa buhsung khatnah akoijun ahileh gaallin
jaanin atohkhan alol atanun alu akipoh taove.
Hijehchun Chongloile Hangsing chun Elmun thijeh in Thalhun agakousah lhonin ahileh Kipgen
pachu apaan ahin kilhonpin anao Haokipchu minung juithei ahiloulai jeh in anukomah
adalhaan ahungtan ahileh Elmunchu aluchang aumlou jehchun tibukim lima vuiding deinachun
Thalhun chun ahusum machun buhkuong chu alieng langchu sunlutnun atin ahileh ama
seibangchun abollun chujouvin ponin atuom muvin tibukim limin asemun thol paijin avuitaove
akiti.(Tholpai kitihi athina muna konna inlanga kipolouva akomdunga khuh kilaija kivuipai
khu kiseina ahi.) Hiche avuinao khuhsaija konchun Anjou ahung kehdoh in ahileh Elmun mella
hungkehdoh ahi atiovin Lhungjang khoa chengjouse chun Anjou anangawllun ahileh
tunigeija Anjou nelouloi aum nalaije. Chuleh paocham tuha husum buon Buhkuongin akijopme
kiti jonghi hiche Elmun thichunga kona hung kiseidoh ahi akiti.
Thalhunle Kipgen hi acheng lhonin chomkhat jouvin Kipgen ajineitai.Kipgen pa jineile
chaneijou nunghin apangah teni Chongloile Hangsingin aUupalhon chu lungset aume tin
ajiding khat aholpeh lhonin Chothe Chailente chanu Neijaphal @ Japhal chu agapuipeh lhonin
aman dinginjong Paigen khatle Dahthih bukhat apelhonne.Hiche Japhal man apeh lhonchu
Chongloile Hangsingin apohdoh pih lhona apehlhon ahin hinla khonung teng Kipgenin asahkit
lhondinga anabol lhon ahijeh in Kipgenpa pehdingin ana umin tugeijin Kipgenpan apehih laije.
Vangphat umtah chun Japhalla konin pasalkhat ahung pengtan ahileh Elmun thichunga chun
Chongloile Hangsingin Elmun min manlou nadinga la anabol lhon jehchun Elmun mamachu
asah kittaove. ChuleJaphal apuidiu chunga jonghin Chailente jongchun insung umdanchu
anahetsao ahijeh chun kitepna abolsah un chapa ahin neileh keiju tupachun haosat apohding
hinam? tia adoh uleh khat honjong kapohsah diu ahi tin kitepnachu aboltaove, hijeh achu
Japhallakona chapa khat ahungpenkit phatnin Japhal lungthim le Chongloi le Hangsing
lungthim machun akitepnao jalla tohding lentah insung umdanding thuchu ahung lhungtai.
Lhungjang Inpia Pengpan Inpi angalou ding dana amuphat chun Japhal chu alung oithei tapon
ajitenile ajipa komah a uljingtaan ahileh Kipgenpan asungthu umdanchu ahin hedohtan ahileh
alung ahang behseh in anu acha geija kasuhmang ding ahi, atiphatnin gangtah in Japhalchu
aputeo Chailente khollanga chun anao pumin agajamtan ahileh Chailenten Elmunchu anun ahin

jampichu asei jinguleh Tugeija Elmun sunga alenpenten Jampi ahin pohlou ahitai. Hiche
laitaha insung boinachu midangin imacha aseithei tahlou phatnin Thalhunin Kipgen koma chun
ima phatchomna hilou insung boisah achoma cheng dohtan tin alhiemin Khogallakhun
gacheng dohtan tia anachen sahle khonungin Kipgen kholah a khomin masapen minin khogalpa
kitichu khoval pa ahungkiti dohtai.
Chule kipgenpa jonghi munchoma achenjeh in apa minchu amadingin kuon na kihetchet
napenin mihon ahin mangpeh taovin ahileh Kipgen sunga jong Sitlhoute bangin alen penten
Thalhunhi tunigeijin apohdenlo kitnuve. Sitlhou sunga Jampi popenchu Henmangte ahiovin,
Kipgen sunga Thalhun popenchu Singchaang te ahikitne. Inam sunguva guinu kisuutna jousea
hin atamjo in alenpen hohin apamin ahin kipohsuhpeh jiuve.Hitiachu Elmun chu Inpi ngaha
anatunu ahitai. Hiche thilsoh hohi Kipgenpa ajinei achanei nungpeh achate pasalho Lhunkhup,
Lhunsong, Lhunlut chenghi apen nung sangu ahitai akiti. Kipgen pahin a Uupa Elmun thilongle
akivuidaan hojouse amu sohkei ahijeh in Elmun athipoi tia khonunga Inpi ngahhon Uupat
dinmun adet nadinga custom asemthu uva khopisungle Inpisunga penglou chu akisim ngaipoi
anatiuva hetphahlou banga anakoiju ahin ahivanga Elmunin Haosat apohthei masanga patna
Elmunin Haosat apohlai sungajong kinjousele kihouna jousechu Kipgen beija ana bollou hellu
ahi.Hichena lamachu phatseha khogalpa gahetsah un, gakouvun, hungtam tiho jeh a hi hiche
Khogalpa kitihi Khovalpa hungkiti dohlo ahijoi. Hiche thudol hetchetna thu chung chaangahin
Kipgen pahi Lajaang khopi achu kholchethei ahigeijin anachengin, Lhungjang khopi ajong
achaneijou geijin achengin, chujouvin khogallah acheng kitne.Hitia ahung chenna khang
ahungche dungjuijin khochuom ahinsaat tan ahileh akhomin dingin Khuul kotna kon hungdoh
mellin atin akhomin chu Leikot tin ahin sahtai. Haokiphi ama khangapat khang phabep geijin
ahung galkai tapoi.
Kipgen le Haokip kaha boina khat anasohe. Pi Kimlhing hi athiphatnin Haokipmin aUule
apachu ahinkouvin ahileh apachu jithah chathah aneinung ahitah jeh a agache thasetjep jeh in
acheta pon ahileh, apa achenomlou jehchun Kip gen jongchun chenom louna aneitai. Ajehchu
inpia aumlou jehchun ana lung lhaipon hijehchun achedatan ahileh khatcha jong anache
khalhon tapon ache lhon louhi apachung sangin Kipgenpa chungahin Haokipchu alhasejotai.
Hijeh chun anuchu avuijin Kielpi khatnin akosae.Hiche a patchun Haokipmin alhaset manin ka
Uupachu athitai anatitai. Hiche thudamlou hi khangsaotah nungin Chahsat pachu
Mn.Tongkhothang ahilai leh Leikot pachu Mn. Genkholun ahilaijin Mn. Genkholun chu
Chahsatna anache in Siel khatnin aga lhalho in Mn Tongkho thang jong akipah in hiche nia
patchun sating apetai.Hichu 8-12-1957 nikhochu ahi.Haokipmin alhaset jeh a ana bolle anasei
hochu mihem dinga umdan angaina mongchu ahinai. Hinla chunga kisei banga akibol nungin
19.12.1997 nihin Doungel Innpi sungah Haokipmin Sating aga sepkitne.Chutia sedinga alhah
jongle Lotjema asejenga pha ahi.Sating cheding dolhi hitiding ahi,Titouhi Touhin dinga a Uupa
ahin Touhin chilhahhi Thadoule Suontah ahin hichi dungjuija chu Suontah in Thadou apehding
Thadouvin Lotjem apehding ahin, chutabang dollachu Thadou sunga Satingchu hitiahi cheding
ahi.Hangsingin Chongloi apehding, Chongloijin Elmun apehding,Elmunin Haokip
apehding,Haokipmin Kipgen apehding,Kipgenin Lotjem apehding ahi.Chule Haolaijin Doungel
apehding, Doungellin Lotjem koma apehdinghi ahunghi.Haokip chu Kipgen penpi ahijeha
kasei ahi.A Uupan agalhepjou kum 40 jouva Sating midang agapehkit-hi datmo umtah
ahi.Chunggam mite khankho thusimhi adeh in medieval khangachun khole mihemhi tampipi
ina hitaovin gaal kitihi anahaat lhehjenge. Chunggam mite jonghi hiche khang kum 400 sunghi

kho kisimtohi khantouna lenpenchu anahin hiche sungahin khopi lentahtah hochu gaallin
asuhmang akai mangji tenglehin asohchaji hochun akhohina jouse chu ahinkipoh dohpeh jiuchu
ahi. Khokhatna kona ama chama anache dohho jongchun adalhahsao mihole khoho hinachu
akipohkit nalaijio ahi.Hitabanghi khangsunga gimle gentheina dimset khankho thuchu anahi.
Keigeldanin Haokiphi penthudolla boilou dingdol ahi.Ijemtia aboina aum jongle apenpi
Kipgentoh thakhatna boikhomding ahi.Sating chena hohi kichentaha kihetvang
angaije.Kipgenhi Thaalhunpa chigui thu, Lhungjang khopi thu, Lajang khopilangho thu
Elmunto akikah thu,Haokipto akikah thu injong aboikhapoi ahinvang ama kisanjong sating
ngahna ding helouvin aumme.Khatnin Doungel apeha khatnin Guite apeh lhonhi nasataha
kagelleh amani chungahi koi umaham tihi ahetcheh lhonlou akibange.
Chule Chunggam mite insunga umdan monghin Uupat kichu thuhi atamin hiche thudolla
suhmil louhelding chu Uupat kichu hohi akikhen theilou ahi kihetchetna ahi.Ipichu hitaleh eima
insung guithu vanghi kihetnin aphai,ahelou tampi umjongleh.Abaan gahjomkit leohen umdan
mongin Kipgenle Haokip-hi athu hetlhon jong kibang louding mongchu ahi. Ajehchu Haokip
hin ama khanga kipat khang saotah Gundung ahinkhel tapon chule Lhungjang kho kivaipohho
jengjong ahepha tapoi, khonunga thu thanga kuona anunghet thubou ahi.
Chubana Elmunin jong imacha ahet phah ana umpon khonunga miseisei bouchu akichin
ahibouvin ama hetnaa kona aseijong aumpoi.Kipgenhi Lajang khopijongchu achenna ahin
Lhungjang khopijong achenna ahin apatojong chengkhom lhona apa thigeija insungkin
jousejong amabeija kiboljilou ahi.Insung guinu thujong asung apo midang hetsanga ahetchet
ahi.
Midangin mi insungthu aseitheiji nahi aman a insungthu akhang guiju thudol akihetjilou
jehuva midangchun aseitheiji ahi.Elmun thuhet jousehi insungthu kisemset nungsang jengbou
akichin ahitai.Pangah teni thilbol hojong amule ahetkhah tahbeh aumpoi.Kumlekhang ahungche
in Elmunin Innpi ahin nga dungjuijin vai ahinpopehtai khang phabep jouvin Kipgenle Haokip
chu simlouvin ahinkoitai abullanga pangahteni thubul phu thudolla konchun hitia ahinbolpat
khanga kipatnin insunga numei thule thudihlou kisemle kipanho thuchu ahin kichinpat
taove.Guinu custom and culture ahipon pienthudol ahibouve customin pendanchu hitihin
anajuisahjoi Sating chu isaanga pengmasa pale insung guija lenjo kipe ahin eichunga patahkhu
Sating atingpo akipen asungting khu ama chunga pa khu akipejie.Chunggam mite insunga hin
eima insunga penglouchu custom dungjuijin insungmin akilapoi tiloi aumin hichu kholaija
kimuho kiseina ahin hicheho jongchu alahdan custom aumin, alahdan dungjuija chu alahloule
vangchun anu phunga kisimding vangchu custom ahi.Sopi anapaiji danuchu hitihi ahi ami hem
aumvanga ama hinamunna koiding anopjilou jeh uchu ahin hijeh achu seithei le bolthei
chanchu aseijiuva aboljiu ahi. Kipgenchu aneojo hileh Elmunnu Japhal man chungachu
mopoh nachu aneisah loudiu ahin tunjong Chinhills langa Sitlhoule Kipgen cheng khom
hokhu Sitlhouvin Kipgenjoh Siel asutsahe.
Hitobanghin Lotjem apen masah vangin Doungellin Innpi angah in vaijong apoi, hichejonghi
Doungelchu anutoh aumkhom jeh ahi.Chuleh Doungellin Lotjemchu aumlouvin
asimkitnin,tukhang jengin jong alenjo hisah aumjongleh agaamji nalaijuve.Hitabang machun
Sitlhoupan jong Doungel chu aumlouvin ahinsim kitne.Sitlhou sungajong amaole amao insunga

alenjo ahin simda suhpeh kitnun tua Manipur gama Jampi potehin amao chungaho nile
thumlang apaijun simlouvin akoikitnuve.Atumbeh khatnin Thadou sunga umdan themkhat
gahsei beute, phunggui dangajong tampi umding ahin akihet themthei nadin.
Kipgente phunggui sungahin abulla patnin achaina geijin minluto lhungkeijin aumin adangho
sungahin akimu lhome. Hichu Thadou chun chapa thum ahingin amaho chu Thalhun, Chongloi,
Hangsing ahiuve.Abanin Thalhunin Kipgen, Haokip chule Elmun ahinge. Kipgenin chapa thum
ahingin apamin alosah sohkeije.Amaho chun,Thalhun na konin alasohkeijun Lhunkhup,
Lhunsong, Lhunlut ahiuvin hiche bang banghin kipgen phungbah jousehi minluto aum chehe.
Haokip hin Lhungjang khopilang chondan lahih jongle adihmopoi Elmunin Innpi angaa
aphung gui mandan jong minluto akimu louhi asungthu vangchu uminte. Chule Elmun hi
achilhah ten phungminle mibulkhat minin midangho manbangin amang pouvin anoilangah
ahal hallin neocha chahojoh amanguve.
Tuhin gahseibekit leohen Elmunhi achilhahten phungmina neitah sangin achatenihi ama dinga
abah a kisimding ahilhonin Ning-el le Hing-el hi. Sitlhou le Singsit tihin amangun hichan
geichun angahih laijun, achung chonin Sitlhou lang manghon Sitlhoule Lhouvumhi apeng khom
ucha danin aseijun Sitlhou-Lhouvum atiuvin abanin, Singsit lang mangkit hon, PhohhilSingson atiuvin Thomsong mangloi, Singson mangloi Singsit mangloi hitihin neochacha in
amanguve.Elmun chilhah tehi neojo khatnin Innpi ahin ngajing suhpeh jeh in aneojo jepkhat
minchu Sating kingahna banga hungkisim suhsuh danin akimui. Chunggam mite khangsunga
aumtapoi,a-ingamtai tia kiseijiho jousehi apenpitah aneojopan ama chungapatah chu aseinaji
jengseh ahibouve.Alenjole alenpen hithei nadinga anakibolle anakiseiji ahin hinla khang thuhi
aseidohjiho tilouchun chun ahetlouhel ahijipoi.
AKICHEN HALDAN : Amasa langa kisei sopi chengchu kingailut sanga gaalla ana kiboltojoh
jeh un kiholdohto joutalou khopmin akichenghal gamtai.Adeh in gaalla mi gabulu nomjep-ho
insunga hin midangle sopidang tampi aume.Kipgen ho sehseh thu ajong kahetjoujai louhel
vangin mun tamtaha hin avaithaam muve. Tunjong Chiru hiloi, Kholhang hiloi, Hmar hiloi,
Failhem hiloi, Paite hiloi, Sukte hiloi, Poi hiloi, Meilhei hiloi, Milong hiloi, Kom hiloi, Kol
hiloi seitheilou khopmin aumin tujonghin Belgium gamle US ajong umin akisei nalaije.
Hitabang banghin Chunggam mitehi ibonun ahoidoh beihellin iumsoh helluve. Singsitjong
hiloulaijin Singsonho sehseh jong Meilhei kisoh,Milong kisohkeo hilouvin tunjong Bangladesh
border la konna 60 mile donah Lhajiing kiti khokhat aumin amin houjong Bangaliho min
akisah gamtaovin aphung minuchu Singson tihin akisut nuvin in 70 velkhat aumin atehse pen
apaochun eipao ahena laijin 2000 AD kum sunghin adanghon ahetapouve amaho sehhi tinajong
ahipon mundanga jong aumin Philipine geijin jong tam thimpi aumuve, hichan geijahi iti ana
cheova ahidem.Chule Sitlhoute Tripura lengte jongkhu tuapat khangkit tengle vang Devdas
kakiso teiteidiu ahitai atiuve. Seijoulou khopma hitiachu umjengseh ihitaove.
Hiti tabang thuhi India gamsung ihunglhun jouvu Aryanho jeh a solanga ihung kihei tilluva
kipatna hung umpan ahitan koimacha abitsel umlouhella kihal khopset sohkei ihitaovin haamle
paojong kiheto talou ahiala inkuonkhat chu ama phunggui hinala mansah loulai tunigeija
kiholtojing nalai jengseh ihitaovin kiholje heloule henasa kihollou chubana hena a kiholto
joulou hejong hepha talouhel dimlhajeng ihicheh uve. Kipgenle Haokip apen nahin Lajang

haosapu chateni Chongkiple Chonghao minchu analolhon ahin kipgen hin a Uupa Chongkip
min alo in Haokipmin anaopa Chonghao min alo ahi.
CHUBAANNIN :Anglo Kuki war jeh in mibul langa Titou insung hojong ahung boikha kitne
hichu gaal laijachu gaal bolding thu akihou jiuleh alahuva phung chedolla Uupapen jichu
doungelpa Aisan pa anahiji in hijeha chu miUupapen anatijiuleh jaillutna geijachu miUupa
pen minchu anapohjing ahin, guinu kisuutna a miUupapen ahi tia kisei anahipon haosa
kikhomji holah a chu aphungu chu avetnuleh alahuva aUupa penjoh hiji ahi. Hichu amanjong
ahinlah sangjep kitna phung Uupapen mong mong dana ahung kilah khahkit phatna a Uupa
Lotjempan ahinmah kitna nasataha hungboilo ahiuve. Hinla 26.2.1952 nia Doungel phungpi
meeting Aisan na Pu Thongam Inn nachun Chairman chu Pu,Thongul Mollenpa ahin Secy. chu
Pu Henjang Tuboi KMC anahin hiche kihou nichun boina thuchu anaseijun Pu Thongam chun
pendollin Lotjem pahi keima chunga ahinai tin anaphong dohe. Thongamhi Pu Chengjapao
dinga apenpi anao patah ahi.
KHANG UMDAAN NA: Mihem jousen kihetna minle khanggui kisimjihi akinei
chehe.Chuleh kum kitihohi Isrealte chu kum 400 sungin numei chapang simlouvin sang jaguup
min akiseije aumdan chu numeile chapang kisimlou ahinalaije. Hichu kum 400 sungachun mi
12 in pasal lhingcheh 600000 ahinge tina ahitai. Israelte vangchu mihemlahah apung theijepte
ahinaove, hinla thil umdollin Israel, Muslim, Hindustan hohi chuticheh theidingin aume.
Chunggam mihohi mi 100 ninjong kum 400 sungin mihem khujaatkhu hingdoh jou
ponte.Akikhet nachu chunggam mitehin itih khangin jong jikop kitihi mivaal khattouvin
anabolji jongleh ahin kichepipon ana kideipoi. Hijeh hin namdangho bangin akipung
joupoi.Chuti ahileh Thadou chilhahte Haokip Kipgen, Singsit, Sitlhou, Chongloi Hangsing
holoi penkhang hi ginchaat dollin 800-600 BC sunglang ahilouleh khangsung thusim kisei
dungjuijin ahitheipoi.Ajehchu 200 AD dungahin Kipgenlaha alhumpenle Hao kip laha
aneopen Gollut hole Telngoh hojong akhochen daanu chu kho tampipi ana neitaove. 1929 kum
vangchun W.Shaw in khang 23 dingin anasunin chule Thadoupa pendan khang jonghi 1300AD
khun anasune. Ahinla bung masalanga kisei Muolpi haosapu chapa Thangtin mang Manipur
lenga ahungpan kumchu Manipur lengho thum channa aga hipehtan hichijong chu 260 AD
langpeh ahitan chuchelaija Telngohte jengjong haosa lentahtah ana umgam danchu naailam
talouhel khatchu ahitai.Chule W.Shaw chun misei dungjuija kumchu asuhto ahibouvin
chuchelai miho jengin jong khangthuhi imacha chuom anahet louvu akimu chenne. Ahinla
kenjong ima kahe chuompon lengho historical account nakonna akihedohho akimu dohho akon
na kasut ahibouve. Avellin kiseikitle 364 AD chu Muolpi haosapu Kaikholun thi kumin
kiseitaleh W.Shaw account dungjui jin 2008 kumhin kum 1644 ahitai.
Bible khang simdanin kisimleh kum 1644 kuma mihem tampi umhochu bailam tah in khang ijat
ahidem ? David lengpa a kipat Jesu Christa pen geihi kum 1000 ahin khang 24 in akisime.Hiche
kisimto kitoh chun kisimleh kum 1644 sehseh chun kisim jongle khang 42 avaltai hinla
Telngohte chu akhangu kisimsahle khang 30 simdohjou pouvinte.Haokip khangchu Haokip min
ahetdingham ?Amaotoh akhang kibang Kipgen honjong khang 20 lhing louvin akihet nun,
Sitlhoujong chuti ma ahin adang jousejong chutima ahisoh kei bouve.Hiche khang thudollahin
hetchet malah in ama ama bomsunga neocha chaho geijin alenjole aneojoho kahlah kisan
suhmiljeh in mijouse insunga hin kinielna adimme.

Manipur lenghi 33 -1948 geihi ahin lenghi 75 alhinge, ahinla akumhi kum 1915 ahi. Eiho
simdoljong hilouva Biblea khang kisimto kitoh in kisimjongle Lotjem, Doungel, Thadou,
Suontah kitiho khanghi khang khatna simthei ahin chule amahon jong chilhah tampi aneicheh
uvin, Thadou chilhah hohi tulaija gah hettheijin Kipgen, Haokip, Sitlhou, Singsit, Chongloi
chule Hangsing ahiuvin,Suontah chatehi Vaiphei,Mangte,Mate,Baite,Neisiel, Gangte,ahiuve.
Abullang jepma vekitleohen Titou, Touhin,Toulum,Touthanghi apengkhom ahiuvin Titou
chilhahhi pasal 3 ahiuvin Lotjem,Doungel,Haochang @ Haolai ahiuvin, Touhin chatehi Ni-el
ahin Ni-el chun Sehtha le Chongmang ahingin Sehtha chun Thadou ahingin Chongmang ngin
Suontah chu ahinge. Hichedolla chu ivetle Satinghi hitihin kipeovinte.Suontah in Thadou
pentin, Thadouvin Lotjem pente. Achung langaho dingin kisemle Touthang ngin Toulumah
pentin Toulumin Touhin na pente, Touhinin Titou vah pente. Hitia kipehhi akichen penin
ahinla pehdaanhi lampi ni in aume. Khangkhatna pengkhom hohin abaan banna petou louvin
alenpen pahi kibangtah in apecheh uvin hichipa jehhin khang ahungsot tengle suhmil abailamin
anohphahlojie.
Hichetoh kilhon chun Thadou, Suontah Doungel, Lotjem teho khanghi khang 70 chunglang
hidingin katahsanin chule kumsim dollinjong anaailam penin 600 BC hinte.Hicheto kilhonchun
Chunggam hunglhundoh kumchu 2200 BC kumhi ahileh 2000 AD kumin 2200+2000= 4200
kumhi alhingtai. Hiche kumhoto kitoh chun vetohleohen Pu Chongthu a kipatnin tukhang 2000
AD geihi khang 112 alhingtai.Chunggam mite khanggui umdol khatchu numeijeh in Lotjem
apeng masa ahivangin Doungellin Innpi angahe. Guite apengmasa ahin Thithangin Innpi
angahe, Kipgenle Haokip apengmasa ahin Elmun nin Innpi angahe.Hitobang hi phungbah
neocha cha geijin adime. Hitabanga umdan hohi numei lungput nakon ahijeh in Innpi ngaho
lungput nahin numei lungput bangin ahungche phakitne. Lotjemchu Doungellin apaijin,
Doungel chu Sitlhouvin apaikitnin, Sitlhoute insung ngajong achung langaho paitheichan akipai
kitnuve.
Chunggammite khankho thuhi ichan geija akihol vangin mi sohle kolla chule midang thaneina
noija hinkho aman nao thudol akimupoi,chuleh midang lahle khopi dunga achenlut nuva
chidang namdang hotoh achen hallu chubana akichento hou thujong akimupoi tua khang
nunung tilouvin. Ajoniuleh aneh jenguva angap chatlouvuleh apeldoh jengu ana hijingin tua NE
India langkai ahunglhun nuvapat donin achedohle aumden ahung umpeh in Manipurgei hung
lhungachu Chongthu groupho phabep,Lenthang groupho phabep ,Khongthang groupho
phabep chenghi ahiuvin akikhen theilou domcheh hochu tugeijin kihephato theijin acheng khom
nalaijuvin hinla hichengho jonghi kituup tahle kimkei ahidehpon akihethei jepme tibou
ahi.Hicheho sonlepah hochu tua Manipur lapat Chin hills gei chule Kabaw Valley sungahin
achengjing nalaijuve. Chubana 1300-1700 sunga sopi gaal jeha chunggam mitehi avel avella
namsunga chehchaojehin NEIndia kalval geijin acheng thaanguve. Chubana hiche chunga kisei
mithumho chilhah tilouva chunggam hung lhundoh khanga misagi kitichu groupsagi lamkaipa
tina ahiuvin tun mi thumchu ilahdohle mili groupli umnalai isopi houchu amihemle achen
naochu north east India sunga Assamis, Milongte chule meilheite tilou adangsese hi ahiuvin,
Arakan ho, Kachin hole Kabaw valleya Burmis hilou sesetoh ahiuvin, Bangladesh langa
Sylhet districtle phabepse bana Chit tagong sejong ahikitne.

Eastern Asia langhohi thusimle mihem seikhen chitchet hon Sinotic eitiuve.Hiti chun hiche
Sinotic inkuon sunga jonghin haamlepao chiilenam tampitah a kikhen ihikitnuve. Chule hichu
Shem, Ham, Japhet tia akisei dungjui jin,Shemetic,Hametic, Japhetic atiu banjomin eihohi
Japhet chilhah ihijeh uvin Japhetic eitiuvin hichu Japhetna konin Gomerle Magog ahin Magog
nga konin Sericale Sinim ahunghi kitnin chubanin Sinim kitipahi eiho hungkon dohna pachu
ahunghitai.Hijeh a hi Sinotic jong ikiti kitnu ahunghin hichi Sinim sunga Chongthu innkuon
chu ihiuve.Sinotic hohi hiche Asia solangkai sesehi ahung hitai. Sinim sungkon ihiuva Sinotic
tia Thusim luui suut hon aseijuhi ahungdih pehe.
Gelkhen nuhite The Thadou Chronicle khun Great Wall of China kisemkhang BC 210 langa
natong dinga mitin anamatnu miho laha Isrealmi anajao khaho danin aseije hinla, eihohi 800
BC a tu Manipur gamsunga Pallen kitikhu anakisema kiche ngpan anahitan, chunggam lekhabu
vang anompoi.Abankitnin Ancient History of Thadouvin apehkit dankhu ivetleh Thado
Thangja kitipa 504 BC kuma Burma gam Tagaunga lenggam hinphut dohpakhu Thadou
kipatnapa tin aseije.Hinla chung gam lekhabu vang anompoiajehchu amakhu Hindustan
Brahminho ahiuve. Chukitle Manmasi thucheng jong Manaseh kiti Israelte sungapa hisahjong
loijong iumun,hinla hichejonghi Chunggam lekhabu anompoi, ajehchu 1500BC khanga tuitobin
thusim khun Maalmasi anatin hichu mibul tinajoh ahibouvin mihemte min ahipon thucheng joh
ahibouve. Ichungthu kiholmo kiholkhiel jeh jengseh ahin eiho thusimhi keimu dollin jong
kiholmo nadingle midangkhat kihisah khahdinghi bailamlheh dingin kamu thouve. Chunggam
mite thusim suutding dolhi University dunga holle khang masa jepma lekhasun thusuut honjong
vang phabep amuthei naovin hinla amaho thilmuhohi kingap nathei vang ahiloudan kamui.
LHANGHALTE : Chunggam mite lah a lhanghalte minpohdan chomcha seijuhite 252 AD
kumlanga chunggam miten solang anajotnu chu akiseitan mihonpi tamtah kiloidoh chu anache
tajongleu akisei masaho bangchun abonchaova chesohkei anahipouvin hiche achelouse hochu
atam hole ahat-ho achedoh phatnun mihem noise achangtaovin hijehchun ahchate chaangchang
kithepeh petna aumchanu tobangkhu anahitan ahatmole apaolel hochu delchoile nochoija ana
umgamah ahitaove. Alungthim themloijong chu ana umda dehlou ahijeh in phaicham sunga
chengden loijong anatamkitne. Lhanghal aumden phabep-ho jongchu nochoija umloi hochu
thinglhang mong mongajong achepouvin phaichamla anaingam pouvin Thinglhang le phaicham
chin velhi anabel chetchut nuvin hinkho ana manguve.
Milongle meilheijin lhang kitihi aseithei pouvin ahungsot phatnin Lhanghal kitichu Thangal
ahintidoh taovin chukeo hilouvin chenna munpoh dung juijin chunglangaho Thangal akitiuvin
phungmin manglouva mipamin hinmang ho Paomei chule akibahpihou khu ahung sobe nalaijin
noilangaho Hanghal chule Thangkhal akitiuve.Bailamtaha matdoh na theichu milong tahbehle
adeha Thadouho paohi changkhat chajong kibanglouhel ahi hinla tua milongdana kigel phabep
hohi pao le custom Thadou ho atoh alhompenin 75% kibanginte pao chengho jengjong amang
theilou nambol simdanle phabepsekhu.Chule amaho sunga phungbah phabep hochu, Lhanghal
Changsan,Lhang-um,Khuongthang, Lupho, Lupheng Hangmi, Misao, Mirhem @
Milhiem,Neitham hohi ahiuve.Tuma sangchun Thangal General chu meilhei tele milongte
akichu uvin amachu Lhanghalte Phaichama anacheng hojoh ahi.Tuvanghin Thangal hohin
hoijakon koichilhah ahi geiju akihetphah tapouvin milong naija chengho milong danin
akigellun, amahole amaho geijinjong Thangal Naga geijin atitaove.Ahinla ahi tahbeh pouve.
Abul langu kichien taha ahettheilou tahjeh uvin India sunga dinga miluikhat namluikhat

hijengin akimohsei taove. Chubanin asopiu chunggam miho khonunga Manipur hunglelhun
Lhanghal honjong isopiu Lhanghal hoThangal,ana kitidohhochu Thangkhal, Hanghal ana
kitidoh nakah un Thangkan atikit nalai juve.Hitihin Thangkanphai, Thangkan gam,Thangkan
Thanglunpa geijin atibe nalaijuve. Lhanghal, Hanghal ,Thangal, Thangkhal, abonahi Lhanghal
tina ahi chehe.
HMARTE AKON : Mibul penchu Nilachal akiti. Nilachal chatechu 7 ahiuvin amaho chu
Nelvan, Nelsun, Nelpuising, Nelsung, Nelkhup, Nelphiel chule Nelkim ahiuve.
Nelvan kitipa chiguija kona kisim ahiuve. Nelvan chun Vanso ahingin, Vanso chun Jate le
sawn-ngai ahinge. Sagi chan napa Nelkim chilhah chu Changsan, Leiri, Ngente, Ralte hi
ahiuvin amahohin Hmar apotapoi.Jate hi Hmar sunga sating kingah napen ahi. Ralte,
Garo,Jaintia,Mising chenghi thakhat ahiuvin aminpoh uhi kigamlat lheh daanin
umjonguleh.Chule seibai lamin Titou insung ahiuvin mibul langho ahiuve.

Phunggui thuhohi akivetleh tua kiseipa jonghi mi 7 ahiuvin Hmarte simdanhi kavetle
Chongthu in chapa 3 aneijin amaholaha khatpen pen nakona ahidiu tahsan aume chenna munho
akibahlou tengle minpoh jonghi akibangji tapoi.Hichelang gamkai jahin chunggam miho
tilouvin midang mongoloid hohi Tibet mi jengseh ahibouve tua Nepal gama chengho
mongoloid ho jongkhu Tibetmi jengbou ahiuve. Hiche Tibetmi tilou mongoloid jousehi eastern
Asia langakon ahin Chunggam mihobou ahiuve ajehchu tua Hmarte suutdaan jongchu
Chongthu chiguipa hidingin ahiuve.Tua igahsei baanun mi 7 loi 7 lah achun loithum chu
ladohleohen loi 4 chilhah hochu NE India sungchu alosohu ahitai tichu bailamtaha hetthei
ahi.Govt.vetding chun chiile nam vangchu tamlheh nante. Chunggam mite hinkho umdanin
Innpisung chilhah hohin Innpi anada lhaaovin mipiho anahoidoh jiuvin achuomin ana umnom
jiuve.
Hicheto kilhonhin kavetleh aloiloija chule agam agama phunggui thu kisuutdan hohi kavetleh
kumsao tahle khang saotah ahibana gamsaotah thu ahitah jeh in hamle paojong akibang tapon
seidanjong athucheng akibang tapon minhojong kibanggam talou ahigamtai. Ahinla koilangin
boljongleohen adoidan abullapat tukhang geihi thakhat ahisoh keije. Ihung kondoh naohi
honkhatna kon ihidanu akibang cheh in chule alenpenpa sunga kona hung kisim lhaho jouse
jonghi amasa a kisei bangachu atingpi guija kona hiuva ahivanga thuchienho kisuhmil gamho
ahijiuve.Ajehchu chunglanga kipatna Chinhills, Mizoram, Manipur geija kikhen louhella
hungkivop jingpeh hohi loi phabep lah achu ahungkinai behseh jepjeha kidalhahto nomlou
kikhen nomlou kikhen theilou chule kilhonlouva hitheilou khelkhel ahijeh uvabou hung
kilhonpeh ahiuve.Group khatna kona khatte suutdan chuomjep dingham itile minhole thu
chengho seidan akikhel jepnan athusim, athulhuong thakhat ahisohkei thou thouve, hiche lah
ahin aumthim jingjeploi aumin avahhat jeploi aumin, hiche dungjui chun hamlepao jong
midanga lahbeloi le asunga pendoh be chule akisembe loi hitia hung umdoh gama hichanhi
kisoh gama ahitai. Chuleh asuut lhajousen alenpenpa chilhah akonin ikisut lhakit cheh uve
hichehin avetsah chu mibul khatna kona hung kikhailha sesehin hitihin asuutcheh uvin hichun
mibul khatna kondoh ahiuchu avetsahe.

POLITICS DOLLA CHUNG GAM MITE : Gahsei jengtheijin India chamlhat jouva N.E India
sunga chunggam miten gamle nam thudolla thilkibol-hi 1966 langa MNF mina kibol chubou
ahin, hiche masanga Pu Colonel Sonkhopao chula ana losamtan ahinvang sopi ulenao khentum
beihella lungthengtaha lungtup ananeichu ngailut aumdan khang thusimjousea suhmil dinga
lomlou penchu ahi.Hiche MNF mina thil guonchu athule anatoh chu alolhingin hinla gelphah
joujeplou jeh in athubul chun ahinpojou jeptapon insung kibaona beple khoisatnabep chu
ahikha tai.18th May1987 nikhohin chenkhompi jousen nanghon jong kidellun phataha kahinsot
chehdiu ahi ati sohkeijuva ahaseibehseh phatnuva tohban jopkitna dinga kiphukit nikhochu
ahin, ngaichatle lungtup behsehakon ahiloujeh in natong hohi alhasamin akisei bangachu
akhoh sah houhin ahaatdiule ahaat loudiuhi amahon ahasotnule ahasot louvun apoh dingdanin
aume.
Tulanghin NE India sungah tampi ahung umdoh in Manipur sungajong tampi ahung umdohe,
ipichju hitaleh dinmun hohi aban banin gahve tadiuhite. NNC kitihi milongte dinga political
langa kiloikhomna min masapen pahi Naga National Council tina ahin 1946 kuma kipandoh
ahitai. Phijole aloi misagi chu NNC minin milongte chungthu dollin MK Gandhi toh ana
kimutouvin akihoulim naovachun 14 August 1947 joutengleh milongtehi chamlhat gamkhat ahi
tia phondoh ding ti thuhi ahin hichu 19 July 1947 chu ahi. Ahinla MK Gandhi chun India
independent kiphongding hitahila milong honjong independent amuding hitachu laem, keiman
kadou mah penchu Britishte thaneina noija aki-um hibou ahin ahinla tua amaovin eidalhah diu
ahitai, ken kadeichu nanginjong Indiahi keija ahi titheijin, ajehchu keiman milongtechu nangin
nangailut bangin kangailun keima mile keima a bangin kagelle.
Hiti achu India chamlhat nachu keija ahi natithei louleh nathuseichu aban seibedatan nathilgon
jousechu kingahtan India freedomchu najopnom loule jopdan koiman najoplou jeh in hunamin
nabol ponte,ajehchu ken hunama kibolla kiloikhom kadeipoi mijousehi ken kangailut akibangin
sopikhat bangin kagelcheh tihi akidon butnaochu ahi. Ahinlah lamchuom chuomin kumlelha
ahungche dungjuijin tanglouvin ahin mano jingun Assam state nakonin atumin ahung
umdohthei taovin 1.12.1963 nikhon President Radha Krishnan chun Nagaland state chu
kohima ground nah phondoh nale thensona aneitai.Ahinlah chamlhat delna natohchu angadeh
pouvin ahung chesao beovin 11.11.1975 nikho jongchun kiphasah na singned anabol kitnun
Govt. thalheng hole milong lamkaihon hichu Shillonga anabollu ahijehchun, Shillong accord
akiti. President Phijo adohlou jehun hichu ajop tapouvin 1980 kumin NSCN kitihi ahung
umdohtai.
Milongte chamlhat delpatnahi 1946 kumapatna pansatnaa neithei ahitan hiche kuma patna
isimleh 2008 geihin kum 62 alhingtan alangkhatna asotne akiti vangin thumasa holah a anukhah
pen ahin chule amahon anapat danuhi India independent mu masanga MkGandhi koma anasei
thou ahi. India independent delnahi 1857 -1947 gei ahin kum 90 lhingset alutnin seijoulou
genthei thohle thisanlonga kona ahin mudoh bepmu ahin India freedom government thusim
jonghi suongmantam sanga manlu ahi.
Abanin Manipur lenggam chu Britisten 1891 kumin ana vallhum taovin lengin meilhei techu
anatung naovin ahinla athu chu Britiste Knight title apehu ahin hichu loupina thiljong ahipoi
ahinla leng thaneina sanga lejo danin anakigelle. Meilhei tenjong surrender anabollu
ahipon,nasataha asatnu ahin alelkhehu thubou ahi hichethu jonghi atumbeh in kiseile

chunggam mite adiuva anaphatnao asuhmilluva loupina jengbou ahin khoh sah phatnuva
hitabang vangsetnahi atolou ahi.Ajehchu aleng innpi sunga PuSoja Singsitle Pu Nehlam
Haokip hinkho anasuh mangpeh uvin hichi athilbolkhel nalamun gaallen ahung umding
phatchun Chunggam Haosaho henga kithopina thum dingchu ana kiphatlam jeh uvin ahileh
achanguva adin phatnuva alelnah nahu ahitai.Anapang khom khaleo Britiste chu Manipur
gamachu kijumso teiteidiu ahi.India chamlhat chu anajop daoleh alengamu chu Britiste achedoh
phat nuvachu hingdoh kitna ahitan lengpa chun ahethemlou mong ahidem, guh thima
koltechun ana lheplhahu ahidem, guh thima sumlepaija achoh u ahidem aki seithei tapon
hitichun 15.10.1949 kumin agam lengpa Budha chandra chun India chamlhat juinading soi
anapetai.
MNF movement 1966-1986 ahin kum 20 alutne anadoijuchu chamlhat ahin kipalna lentah
khat ana umjeh in imacha deibang ahithei taloudinga ana umtah vangin chief right thanei
nagama hole Lusei Hills outsider hojong anajaotha khah jallin state khatnin ahung umthei kitne.
Tua Nagaland le Mizoram hin union state amulhonhi vangphatah ahilhone. Manipurlin 1972
kumin statehood amukit taovin lenga akipoh kitnu sanga amipi dinga phajovang
ahi.Tukhanghin NE India sungahin movement organisationhi ahung punglheh jenge, hinlah
phatah a igelleh state neihon abolluhi tupledoi khatchu umnantin gamle nam thudolla kingapna
lhingset vangchu ahitapoi. Chunggam miten tugeija amulou laijuhi achen khompiu chengsen
jong angalelpeh daanule akhoh sahpeh daannuhi akidang lhehe hitabanga midangin adinmunu
akhohsah peh namdang kahekhapoi. hicheto kilhon chun Chunggam mite political hinkho
thusimjong phabep gah seiju hite.
Milongho chun 14 Aug.1946 chu kakipatnao ahi atiovin hichu NNC kiphu dohchu ahi. 21st 9th
1917 nichu Chung gam mite haosahon saba aneh uva Britiste saatna dinga thulhuhna asemuva
chule khojousea sajaam alhah uva, thingkhole malcha toh anasoltha niuchu ahi. Abolnao
ajehpenchu 1916 kum langachu chunggam miho gamkai phabeple milong gamkai phabepchu
Labour corpma dinga anapui gamu ahitan chujongle 1850 langa Kuki levy tiajong mi 200 ana
manchah uva Kasar gamlanga mihem gaalbol dingho suh nemnaa anamansao ahitan tuajong
hitia chamlhat taha umna gamsung geija abolkitnuhi tia athang tompiu ahin W.Shaw jongchun
alekhasutna achun labour corpto ahung kitokhah jeha kipaome bou ahin eitheida naohi
sotthim ahitai tin anasune. Hichehohi Britishten jong ahetlou ahipon chule Chunggam
mitenjong minphat deinaa chamlhat delna thutoh kisuto ahipoi chamlhat del ahinaohi adih
tahmong ahi.
1917-1919 jalen gaalsatna chunga lamkaihole haosaho Suongkul-lut hojong ahung dohchai
phatnun lunghel puldou ahung daidomin 24.10.1945 nihin tohban jopkit nadingin KNA (Kuki
National Assembly) ahin phutdoh kitnun ahileh akigontup kahuvin 1947 kumin India
Independent ahunghi kitleh alung gellu chomkhat akicholdo kittan independent dana
anagelkhah jehu ahi, dihjongvang dihthou ahinai ahinla union sunga political development
ahung khantoukit phatnin akitumsah nomjouse dingin kot lentah chu ahung kihong kitnin ahileh
union sungajong state ahungpung tultultan ahivangin chunggam mite lungthim machun
midangin geljongle kitumsah nading lungthimchu gellinjong ana neinom pouvin lungpitah in
aumjing nguve. Tujengajong agelnom loulaiju ahin hinla achenphanao gamjousea mijousen
akhohsapeh behseh phaat nuva ahinbol khahu bou ahinalaije.

Mipi minpohthu jeh in sopi hina kigeldao theiponte, minpoh sangin thisanjoh alujoi tin doiletup
thu machu malaija tabanga dinga anakisei kihouvu ahijehchun apangkhom jouchanchu ana
kipangkhome movement nachun, ahinla aman kinejousa gama chengholoi mopoh najep ana
hikhah jeh in lungtup bangchu anahithei tapoi.Vaai khonung banga aumvangin chunggam mite
dinmunhi akile aumchuom dehpoi.Koimahi ama changding jengjong tongnom akiumpon
gamlenam le mipidinga hung kipedohji hohi ichan-geija ngailut uma hitaam...!!! chitinle namtin
laha jong. Tunjong nampi khonung ding gelkhohna jalla kipedoh hohi iti ngailut uma hitam
amam mite jousedinga meichang panmun banga panga ahiuve.Tupet 1987-2008 sunghi
mivetdin nampi dinmunhi hoiloulaijin kimunte hichu adihtah ahi ajehpenhi seidinga um
khatchu seilouva aum nahlai jeh-hi ahin, seiloulaile seimanlouva ana umchu seimanlouva
aumjing jehhi ahibouvin ahungkisei tengle boinadingle ahimoding umtaponte. Aseiding
jongchu midangjong ahidehpoi chule seidinga um thujouse jong hetsale suhtohsa jeng
ahibouve.Dr. Robert missionary pachun independent geijong bailamtaha namu thei nadiu aume
kiseijun anatipetna Chung gam mite aseithei chujat uma seinading lungthimnei ana umlouchu
apamailheh in, abanin adeha political khanga mipi lamkaija anapangho in sopi ulenaohi
koikoiham chajong anahetlouhel ahikha hhi vangset hamsiet aum lhehe.Hiche tenihi
tukhangahon nampi khonung ding thudolla chihtheinaa neiding ahitai.
1972 kuma Manipur gamjong statehood ahung hiding phatnin Lt.Governor chu Dr.Kohli
ahipetle Hill Commissioner chu Ramunia ahipet ahin Nepali hon hiche DM road touhi nepali
constituencya semna dingin ngehna ananeijun,guhthima kibol anahijeh in midangchun
anahepon hill area chuleh tribal area ahivangin guhthimin anabolpeh lhone.Nepali tia atuma
semlawm lawm vangchu anabol pouvin ahin unreserve tin ahin semuve. Hichejeh-hin
amahodingin dinmunchu aban ahung umbebe theijin abanchu ahung chebeovin ahileh revenues
ahin lalut kitnun chuban kitnin Panchayat jong ahinlah lutbe kitnun ahile India sunga chendaan
pilhing setnin agam miho sangin aneijotaove.
Ahinla hichithuhi agam mihon adeilouni ahunglhun tengle kiladohkit theiding ahi.Lungletha
vangchu lutding ahitai.Hichithu ajong aphatcha deiloule noplouna thu anakibol khahthei kitlou
jonghi aphamo lhehe.Tukhangin might is right kitihi politics phapena gella chepi atamin
boljong abolluve, adeh in chunggam mite jonghi achen nagam jouseuvah hitihin abollun hampa
bangin vaat ongtho dingin agellun abolsaojong atamtai chule amahojong gentheina seitheilou
thoh atame, hinlah nagamu ahipoi tia abollu vangchu ahipon, chule nachen naohi kagam sungu
ahi tiajong abollujong ahipoi.Hiche thudolla hetkhen jingding khatchu Bodha Chandra lengpan
freedom govt. jopnachu signature anape jongleh amagam chu tua Kanglei phai cham sungbou
khu ahin apu apaan anapeh dohsa Chunggam mite gamchu ajaopoi chule jaojong jaothei
louding mong ahi.
Ajehchu hiche Kanglei phaicham sung tilou Manipur thinglhang gamhi meilhei ten avella
achukit naothu aumjongleh amaole amao kipalding ahinalaije ajehchu hiche Manipur gam thuhi
abullanga akipat jongle chunggam mite abou ahinalaijin political khanga akiseile jongle
hikitnalai ahin,insungthu tabang geija asuhmilkit nahlaiju vangleh koimachaan oi-tapou vintin,
amao jengjong ki-oipouvinte ajehchu 27.5.1851 niachu Chandrakirti lengpachu Kangleipak
tilou adangsehi nangho khutna kapeh ahitai tia anaphon dohsa ahitan Britishte ana kisatlona
jongchu kum 66 Manipur lengpa akona chamlhatgam hinungsang ahijeh ahi. Chubana
21Sept1917 nikhoa nampi chamlhat tupnaa Britiste satna dinga Jampi khomuna thil

anakibolchu numeile chapang geijin suhmil louhelding ahi. Tunjong hicheteni natoh chu
akingahna aumkhapon athujong ahingjing nalaije. Britiste record toh kilhona Kuki minhi
kimang nalai ahin anagon patnuva patna chu 1917 toh banjom dinga anagonu ahipeh
e.Chubanna Chunggam mite khopi Moirang muna SC. Bose toh INA flag ana kikhai doha
India freedom ding delnaa hinkhole kholeveng ichan geija ana kipangham tiho kisanjong
Chunggam mihon anaseihih jongule vaipohna anachoiho India govt.vaipohonjong ageldoh
louhelluhi India vaipoho jonghi tugeija chamlhat kidel khang thudolla thilkibol hohi ahephajou
khatcha aumkha pouve.
Ajehchu chunggam mitehi thudolhi ahoinale angeina maimaija kisei ahipon adihnao, athilpha
bolnao, ahatnao ,ahansan nao, agaal haatnao jousele aminphat nadiu jouse jonghi kiseidoh
khalou koimanjong holkhalou ahin adoltahchu amaovin apohdohuchu ngailou ahin,solkalchun
aholtupding johbou ahi.Hijehhin koima hetnin aumdoh paipai tapon thilpha kibolho jousejong
chidang namdanghon kisei phatnale min phatnan aneigamtai Nuolna beihella Chunggam mite
minphat na midangin akilahle achan thuho laha khat gahseijinge,chunga kiseisa INA puonlap
SC Bose toh anakikhai dohna khopi Moirangchu meilheiten minphat nan aneitaovin chule
freedom govt. ninjong meilheite minin ahetaove,asunga chuta bang thu akiseidoh loulai ijat
umnalai jam...?? Manipurla Chunggam mite lengchan kipatna munchu Moirang khopikhu hilou
ham...??? Pakhangba lengpa lengmasa penpachu Chongthute insungmi hilou ham ? khulkonho
lahachu lengmun ana kichupipa Poireiton kitipa jongchutoh insungkhat hilhona ahin hichelai
khangachu midang lengmun kichuthei nading khopma thaneile anatam chen aumpoi.1857
napatna India in cham lhat anadellu ahitan, 1917-1919 kumthum sung chunggam miten
achangseh uvin ana kithopi nalaijun, abanin Subhas Chandra Bose toh ahung kivop kitnun
Burmagam ahinjouvun ahung gaalkai pehun Chindwin gallah Chunggam haosa jousetoh Japan
Armyhon kihoutohna aneijun amaho thahaat najallin Manipur gam ahung lhungun hitichun
Chunggam haosahon anadeipeh dungjuijin Subhas Chandra Bose jongchu Netaji ahung kaidoh
joutil ahito kilhonachun chunga kisei bangchun Moirang khopi achun nampi jalen puonlaap chu
18th April 1944 nichun akhaidoh taove.Hitichun apang khom kitnun hicheho jousehi India
sunga jong geldohle hetpeh in aumtapon, Chung gam haosaho lung gellachu sangah chunga
kalung damlou tichu ana umah ahin 1917-1919 thu jehachu hapanna anapang ahiuvin, hinla
Moses thilpha boljouse Pharaoh lengpan Hebrew mi ahi ahetphatna asuh mangpeh banga
Chunggam mitehi Indiate, meilheite chule Japante dinga natonghat pente chu ipijeh
mongmonga union sung hihen chennagam state sungho hijongle hichan geijahi asumsel khumu
ahidem? amaho lamkaina chacha bou adomsangun natong mong mong mitehi ageldoh tapouve.
Union sunga constitution toh kitoh a thuum maimai hojong tampi apegam taovin thisan tohle
natongtehi tugeija ipijeh pena union sungahi gelphaha umlouvu ahidem imacha khohsahje
ahetlou mongu ahidem, khatjoh johvang hinte.Atohnao jousejong amaho minin akisunpoi
mitinin atoh dungjuija minset hihen minphat hijongle akipoh chehding mong ahin ibolla amaohi
chang theilou hiuvintem ? gel angaije.
Vondaan: Chunggam mitehi chunggam ahungdoh masangu jongchun Phoipijong amangtaove
tijong akiseijin, chubanin Chemjong aphatah Joudichem kitijong ana mangtaove.Hiche
Joudichem umdanchu hitihin anakiseije.Amaho chun aman lou diu tenguleh ahekuolluva
konggah banga akonguva akipohtho theijiu, ahivanga chu amanding tenguleh akam nachu ameh
peljiu tengchule itilamin mangjongleo nemlele kitlouhel ahi akiti.Vonvanghi tillachu ipi

anavon nuham akiseithei tapon hinla eiho gah hetphah theijin puon jaangah kitikhu ana
hijengin tua boitong sangkhol kitiho khu 18th century langa saapte style kila
ahitabouve.European gamho jenginjong longpant ahinchen patnukhu 18th century bullang
ahibepme. Vonho laha dingin delkophi sangkhol sangin ana khohsah uve. Chubanin numeile
pasal-hin tillin asam anakihoi chehe. Ana tahsan daan nuchun samlaha hin mihem hinna
achenge anatijeh un samhi anatanjipouve, gaalla mi anathau jongle asam abantanun ana kichoi
jiuve.
Chunggam mitehi itih khang ahin gaalkuon gaalbol laileh numeile chapang chunga khutlhah
chule paolel jothoho chunga kipasalsah hohi abolngai pon, chubanin amao haatna gamle
athaneinao gama midang hungvahlut apaolel hohi amaho banga lung ngam pella lungmong
taha amaho bangbanga aumthei diuhi adeipeh jiuve. Chule gamleng sadel dinghole
gaalkuonding hohi hoilai munah umjongleo chunggam miten ana nit ngaijiu guchaat,jotho
miho chunga kinoptaal kititabang hole numei chunga kichep kitihi itihkhang ahinjong khanggui
sungahin akibol ngaipon boljong akibol khapoi. Chidang namdangho vanghi khatchajong
hitabang kigahnanei aumpon atohkha jouse hamphataha kigel jengseh ahiuve.

BUNG-XVIII
THE SOURCE OF KUKIS HISTORY IN THE HISTORY OF MANIPUR STATE
INTRODUCTION
The land of Manipur had a historical record of two thousand years. It was ruled by successive
Kings right from the year 33 A.D. upto 1948 A.D. The ability and might of a kingdom rested
on the strength and power of king. Manipur was a powerful and glorious kingdom in South
East Asia. Eversince the Manipur King Bodha chandra singed Manipurs Merger Agreement on
September 21, 1949 with India spearheaded by the Political Agent and the Governor of Assam
and size of Manipur decreased to 22,337 sq.km. only. The Manipur Valley consists of around
Nine percent of the total area of Manipur Hills and plains. It is mainly dominated by the Meitei
Ethnic Tribes. The Kuki Ethnic Tribes dominated and the Hills of Manipur for about 550 years
from the 14th century till 1948, since Manipur had merged into the Indian Union and the Naga
Ethnic Tribes and Kuki Ethnic Tribes settled in the Hill areas of Manipur dividing the land on
50% basis.The Tribes settled in the Hill areas of Manipur has somehow or the other migrated
from North, South, East and West.It might be difficult to determine accurately the epoch and era
historically, a reference to the Mangjang Puya throws light that according to the traditional story
and Migration Root, the period of migration of these tribe/people can be ascertained.So, the
period of migration can be divided into three : stages.
1) Autochthonous People Had in the Hills of Manipur since prehistoric times beyond
imagination.These are the one adored and worshiped as gods who safeguard the frontiers, such
as Marjing (Marching), Thangjing (Thang-ching),Wangbem (Wangpha- lem), Lolaalakpa,
Khamlangba (K.Laakpa) and Nongpok Ningthou (Nongpok Pan-ganba), etc.

2) Aboriginal Peoples : They were the people who came to settle in Manipur by around 400
B.C. prehistoric periods, and at the beginning of Manipur History, prominent among them were,
Chothe Thangvai Pakhangba, Kangba (Pakang), Irum Ningthou, Raal-ngam, Makeng
(Makheng), etc. (newly added: The fact was 800 BC. according the Chunggam History)
3) Indigenous Peoples : These were the people who settle along with the rise of Manipur
History. The History of Manipur began with the rule of King Nongda Lairen Pakhangba at
Kangla in 33 A.D. With the begining of the era of tthe history of Manipur, the people started to
struggle for safe gaurding themselves and their own villages and Kangleis by deploying man
power. This era was followed suit by thge lust for power and supremacy which could help in the
extension of hegemony with the rapid growth of population. As the Meiteis were far shrewed
and diplomatically advanced, they began to adopt Meitei Nomenclature. From the beginning of
8th Century A.D. King Naothing khong started organising Meitei Ethnic Tribe to be on a firm
foundation. Henceforth, seven years later seven tribes or shalaaisis joined themselves to form a
nation and ruled over the Manipur Valley with great might and the Ethnic Tribes of hill areas
were recognised by the Plain people Haoas nomenclature.( The said Hao is originated from
the said kukis which means Haosa. And this haosa means chief. Later their mouth leave sa
and said only hao.)
Later, among the Ethnic Tribes of the Hill areas who were commonly known as Hao (their
Ethno nomen clature),a dominant body/groups of them adopted the title of Khongshai
(khongchai/Khongjai) began a dynamic organisation since the 14th century A.D. covering not
only the hill areas of Manipur but also to Kabo Valley, Chin Hills, Lushai Hills with great
impact. (Hao which means Chief, originally it was said Haosa after they lose Sa then now
only they use Hao, then further speaking even to the Nagas. This word also originated from the
said kukis.
Again, following this during the Seven Years Subjugation (1819 A.D-A826 A.D) when the Avas
(Burmese sudued Manipur and ruled in the year 1821 A.D.The Kuki Nomenclaturein Manipur from Bengal. Above all, the British took over the Kuki Nomenclature to be firmly rooted
in Manipur. The people earlier known as Khongshai identified themselves as Kukis and
accepted it as their own. Apart from this those people with similar genealogy, culture and
custom and dialect merged themselves into Kuki nomenclature. However, research Scholars
divided them into OldKukiandNew KukibyM.C.Culoch Political Agent in 1826.
The domination of Hills areas of Manipur by the people of Kukis Ethnic was disliked by the
people belonging to Non-Kuki Tribes.But, as an offshot of political evolution according to the
state of nature, by the year 1948 A.D.in order to gain support by Naga Hills, the Naga
Nomenclature was spread far and wide throughout the hill areas of Manipur.As a result, despite
their divergent genealogy, culture, custom and dialect, the Non-Kuki Tribes of Manipur Hills
have merged in to Naga nomenclature. Therefore, the hill areas of Manipur were inhabited by
both the Naga and Kuki Ethnic Tribes whereas the valley was inhabited by the people of Meitei
Ethnic Tribes.
In case the three Ethnic groups of Kuki Naga and Meitei nomenclature were develop on the
same level they could be helped to maintain a balance of life by the Government of india in

accordance with the provisions of Indian Constitution but due to the facilities and amenities
entitled to them being neglected and at the intermitten,violation of Human Rights. The
encountering were made available at their doorsteps in a democratic way, the very problem
armed insurgency/uprising would easily be solved once and for all. The Government of India
totally denied the 1949 Manipur Merger Agreement. There is absence ofbalance of life among
the Ethnic Meiteis :Kuki and Naga,uprising of armed insurgency from these Ethnic groups
seems to become th order of the day and these would be no solution to it.
Yours,
Kuki National Assembly
(K.N.A) Political

(a.) The people of Manipur:


1.1 The People of Manipur State belonging to Japhatic Mongoloid Race who shared similar
Genealogy with those settled in the Himalayas Range as well as South East Asia. On
deliberation along the lines of Ethology and Ethnicity,they come under the Ethnic and Tribes of
Tibeto Family.
1.2 The People of Manipur are altogether migrants of the Mongoloid Race being migrated.
There is historical evidence of the settlement from pre-500 B.C. If the A.D.section are removed
there remain 398 years in B.C.section the immigration of tribe dates back to 350 B.C. They
come
under the Aborigial People of Manipurs prehistory. It becomes clear that the Authoch-thonous
people would have been around 500 B.C.
1.3 Therefore from the combined peoples of Authochthonous people, Aboriginal people and
indigenous people, the people of Manipur State divided themselves into three Ethnic
Nomenclature but settled together. They are: Meitei Ethnic, Kuki Ethnic and Naga Ethnic etc.
The Kukis settled since Early Time in Manipur.
1.4 Meitei Ethnic was formed out of the amalgamation os Seven tribes/Shalaaisis within their
social structure according to Neo-Colonialism of political culture,there are three Sub Sib such
as: Pana, Loi and Pangal (Pang-ngal)
(1) Pana : This group of people were formed out of the combination of the Seven
Tribes/Shalaasis whose social structure being of High Caste as Royal families. They consisted
of head of the families from :Mangang, Luwang, Khuman, Angom, Moirang, Chenglei, KhabaNangba Tribes. In all aspects status, Pana group of people held leadership position and played
and played leading parts.

(2) Loi : This group of people consist of the social structure from the Meitei Ethnic group and
the seven tribes of the Pana group.Yet from being under neocolonialism they simply continue to
live colonized people.In the present social status,Loi is recognised as Schedule Caste by the
Government of India.The Loi it begin counting from the Northern Sekmai, Khurkhul,
Phayeng,Leimaram,Thoubal Khunao, Thongjao and Kwatha, etc.
(3) Pangal: Historically this group are not the indigenous people of Manipur State. They are not
a part of the Meitei Ethnic group and recognised by the Meitei as Meitei Pangal. Hence,
Pangals are known as Meitei Pangal today. They existed quite differently from both the Pana
and Loi groups. As the pangal groups were followers of Islamic Religion they adopted Muslim
culture in their social lives. So, they remained quite distinctive to that of the Meitei Ethnic.
1.5 Kuki Ethnic consists of more than forty tribes.These Tribes are categorised into two that
recognised tribes and non-recognised tribes.The tribes recognised in 1956. They are: Aimol,
Anal, Any-Mizo, Chiru, Chothe, Gangte, Hmar, Koireng, Koirao, Kom, Lamkang, Maring,
Mon-shang, Moyon, Paite, Kharam, Purum, Ralte, Simte, Sukte, Thadou, Tarao, Vaipheiand
Zou. These 24 tribes were recognised from the Kuki Ethnic group.Those more Kuki two tribes
recognised so far are Baite, Guite, Khongshai, Lupho/Lupheng, Lushai, Mate, Misao,
Thangkhal, Jou, Chin, Haokip, Chong hang, Kipgen, Khoibu, Saibu and Singsit, etc.
1.6 Naga Ethnic tribes recognised in 1956 by the Government of India are Angami, Kabui,
Kacha Naga (a split parts of Kuki), Mao, Maram, Paomei, Sema, Tangkhul and Paomei. Paomei
was newly recognised in 2001, by the Government of India.
(B.) Kuki settled since early times in Manipur
2.1 In Manipur beginning from times of history the Ethnic Tribes were named after regional
names,names places of their settlement, persons names,names of areas and thereby later known
as their Tribes i,e.,
(1) Regional name-Aimol
(2) Place of settlement-Hmar, the Chin, the Kuki, the Mizo Ethnic tribes were all named in the
aforesaid manner.
2.2. The prominent King of Chothe Tribe called, Chothe Thangvai (Thang-van) Pakhangba
ruled as King of Moirang from B.C.90 to 30 A.D.at Thangjing Chingjao. In the pre-history of
Moirang, he was believed to have come to life from the dead and thus was known as Iwing
Purik Laai Thingri Nachou ba. He ruled for 120 years as King of Moirang.
2.3. Again, Taothingmang the son of Kaikholun as the son of Khoi Ningthou ruled over Meitei
Kanglei, as King from 264 A.D.to 100 years.This history was recorded in the Mangang Puya.
As also Kaikholun was the King of Muolpi.he was the king who paid tributes during the reign
of Nongda Laairen Pakhangba .After the death of Pakhangba his son who was also known as
Khoiyoi Tompok become the King. As Kaikholun refused to pay tributes the Khoi King invaded
and killed Kaikholun. He arrested and brought with him Taothingmang (Thangtin mang) and his

mother. Taothing mangs mother was a women of excellency beauty and virtue.At night the
Khoi King came by that time the women said O King I could have killed you, I can take
revenge for my husband, but I spare your life for the sake of my son Taothingmang therefore
tonight let me incarnate you as Soubon Laairen (Goddess), I will preserve and protect your
Dynasty up to seven generation.As reward for my works you crown my son Taothing mang as
King in place of your son Yoimong-ba (Yoi-Mongba).This was the history recorded in the
Mangang Puya.
2.4 The people of Manipur originated from the same geneology.It was said that the dialects
spoken by the people of Meitei Ethnic Tribe was of the Chin-Kuki Language from Tibeto
family. The Meiteilon originated from the language of Chin-Kuki.This was thoroughly
described in detail in the Linguistic Survey of India,Volume No.III,part no.III.In that case it
would not be a mistake to surmise that the genuine Meitei were those Chin-Kukis. The present
Meiteilon was mixed up with Sanskrit and Bengali because, the Meitei embraced Hindu
Religion adopted by Bengali and Sanskrit language.For example, Lairik Yengbam Lon and
Kshetri mayum Lon (Language).
(C.) The role of title on settlement of Manipur
3.1 The hill of Manipur particularly the whole valley was completely submerged under water
before the advent of the Christ i,e. during the B.C.period. During this period the people set up
villages and settled on hill-tops far from one another. Mention may be made of a few names of
the land such as Tillikok, Tilli kokton, Manthak Sharon Pung, Lemthong Maphei Paakpa and
Muwa Palli. During this time the defending gods of the frontiers ruled and kings.They were
Koubro,Loyalakpa in the North, Wangbren in the South, Thangjing in the South West,
Nongchup Thongaren in the West, Marjing in the North East, Nongpok Pangangba in the East,
etc.
3.2 As time passed by about the ending of the B.C.period by about 221 B.C.the water of
Manipur Valley began to dry up the people began settle in foot-hill on dried higher of the
rivers.Subsequently, they set up more and more bigger village turned them into Kangleis, they
are Moirang Kanglei, Khuman Kanglei, Angom Kanglei, Khaba Kanglei, Nganba Kanglei,
Chenglei Kanglei, Heirem-Khunjan Kanglei, Luwang Kanglei and Mangang kanglei etc.
3.3 At one time at the end of B.C period the Taai people and Shaan people intruded into
Manipur and tried to rule Manipur by setting up Maitaai Dynasty. But in the A.D.period the
world Maitaai of the people of Taai had come to be changed into the world Meitei.
3.4 King Naothingkhong ruled as King for 100 years as King of Meitei Kanglei from 663
A.D.to 763 A.D. in the 37 years of his reign he attempted to set up a powerful dynasty in
Manipur and from 700 A.D. There was extension widespread of Meitei. However King
Naothingkhong did not spread Meitei by way of invasion displaying man power. But her spread
it through diplomacy by means of inter kanglei marriage to win the Kanglei King.
3.5 Since Meitei was skillful in diplomacy the nine Kanglei where nine Kings ruled
amalgamated and above all the Meitei King dominated and ruled as a director. King Irengba

ruled from 984 A.D.to 1074 A.D. From the nine of his reign, the hill people who were in
captivities began to be converted into Meitei.During the reign of King Kyamba (1467-1508
A.D) many of the forefather of the present day Kukis were converted into Meitei, most of them
being from the Old Kuki groups. As the rule was combination of nine Kangleis, it was named
Kang-Leipak being dominated and ruled be Meitei it was called Meitei Leipak= Meitrabak.
Later during the reign of Pamheiba (1709-1748 A.D) Meitrabak changed into Manipur.
3.6 When manipur state was called Kangleipak and Meitrabak,a large number of hill tribes men
become Meitei Ethnic tribes.The rest of the hill tribes men who could maintain their tribal
status were given recognisation in the name of their respective tribes.
(D.) The Kukis in Manipur State
4.1 Etymology :The word Kuki was derived from the Bengali word COOCI
(KUSIMANU)before 1512 A.D. The research scholar wrote as CUSIS M.C.- Culloch, the
Political Agent of British India wrote as to KOOKI. Today it is known as KUKI by all.
4.2. Migration of Kuki Nomenclature: The Kuki nomenclature originated from Bengali reach
Manipur as migrant. Manipur was invaded by Auwa (Burma) and subjugated it for seven years
(1819-1826 A.D). During the period of subjugation, Royalson of King Labeinya-chandra,
mobilised 380 Khongsai Army and 420 Meitei Army altogether 800 army strength and attacked
the Auwa Armies in Guerilla Warfare.
Then in 1821 A.D. when Gambhir Singh (Chinglen Nongdren Khomba) came out from Cachar
and become the king. He took up the Kuki nomenclature as directed by the British and added to
the hill people.
4.3 For this reason, the Kuki nomenclature which arrived in 1821 A.D not only the Kuki Ethnic
tribes but also the Naga Ethnic Tribes in Manipur Sate were treated as Kukis. Similar was the
case with the meitei Ethnic tribe or Shalaais were treated as Kukis. One glaring evidence was
that with the close of the World War (1914-1918 A.D). When the people returned from
Germany everybody wrote their names as Kukis on their tokens.
4.4 Moreover, the Meitei Ethnic Sub-tribe called Ningthouja though amalgamated with
Mangang Tribe even though the Meiteis, the Kukis, the Nagas three Ethnic Tribes were treated
as kukis but the Ningthouja and Brahmans were excluded from this treatment.
(E.) Kuki Ethnic Tribes Love their motherland
5.1 The Kuki Ethnic Tribes men loved their Motherland so much. During the Burmese
subjugation of Manipur between 1819-1826 A.D.a large Contingent of 380 Kuki Ethnic Tribes
joined hands with 420 Meities along with leader Herachandra and fought the Burmese on
Guerilla warfare to drive them out of Manipur.They tried to save the lives of a number of
ordinary people.

5.2 In the year 1850 A.D.King Chandra-Kirti become the two times kingship of Manipur. The
Kamhao the two brothers looked down upon him and refused to pay tributes. This enraged the
king (Maharaj). The people of Kuki Ethnic Tribes also sent 1,200 Kuki armies to accompany
the king for protecting the frontiers of Manipur. This is the two examples showing the love on
their motherland by the Kuki Ethnic Tribes.
5.3 In the Kamhao war, a number of Meitei army men who were not experts in hill warfare
were killed by Kamhaos warrior men. When the army of Kamhao surrounded to arrest the
Maharaj King Chandrakirti asked to the Kuki Armies to save him. The Kuki Armies sprang out
and fought with the armies of Kamhao brothers. They ransacked the village amassed property
and presented it to Chandrakirti Maharaj.
5.4 When the Kamhao war was over they returned to the palace. the Kuki Ethnic Tribes were
not only rewarded with the gift of valuable properties. They were given all the hill areas of
Manipur for protection of the frontiers too. Therefore will effects from 1852 A.D.the people of
Kuki Ethnic Tribes were defend the hill areas of Manipur. Since 1852 the Kuki Ethnic Tribes
were defending the Manipur Hill Areas upto till in 1948 for 96 long years.
(F.) Anglo-Meitei War in 1891 A.D.
6.1. He appealed to the British India. In the uprising to arrest Koireng who was also called Bir
Tikendrajit, five officers were killed infront of Kangla Shaa (Kangla Animal).
6.2 In order to take revenge for the death of five British Officers, armies were despatched from
three sides of
(G.) The kukis escaped from the britishers trap :
7.1 In the Anglo-Meitei a number of Kuki fighter died. They were all war veterans expert
fighters. But in the war, non of the Kuki village Chief took part.The reason was that because of
the order to the Royal Guards of Juvaraj Tikendrajit, the Son of Chassad King (then the Chief)
was killed (beheaded) having aware of this incident the Kuki Chiefs were not invited for help in
the war.
7.2 That being charged not only for the Anglo-Meitei war but also for opposing the British, the
British captured the palace of Manipur and hanged the following persons (sent to gallows the
following persons) :i) Pukharambam Phingang alias Kajao, hanged on 25th March, 1891.
ii) Nirangjan Subedar,hanged on 8th June, 1891.
iii) Bir Tikendrajit Singh, hanged on 13th August,1891.
iv) Chirai Naga of Mayang-khang, hanged on 13th October,1891.

(H.) Anglo-Kuki War


8.1. Since 27th April, 1891, when British India defeated the Meitei ignorant of the geo-politics
of the hills, the britishers took for granted that with the defeat of the Meities.They have defeated
the hill people as well. They did not know that Chandrakirti Maharaj had ceded all the hill areas
to the Kukis who kept on defending the boundaries.
8.2 Without the formal approval of the Kuki Ethnic Tribe and chief, the British enforce Porter
system in every village, forcibly collected all forms of taxes, exporting hill products outside the
state, introducing forced labour, all these measures displeased the Kukis all over the hill areas.
Exporting the products of Manipur greatly affected the economic life of the hills and valley.
8.3. Cause of conflict and war
The following event were the main cause of Anglo-Kuki war:
i) When the Anglo-Kuki war broke out, it was part and parcel of World War-I, (1914-1918
A.D.)
ii) From the 1915 A.D.the British contributing money to Manipur for war fund amounting to
Rs 1,38,000 to the war loan.
iii) To send a labour forces of 2000 hill men called labour Corps to work in France during the
war.
iv) The British tried to raise a second labour corpse to the hill people.
v) The Kukis strongly opposed the move to go to France for labour corpse and broke out war
on 19 December, 1917.
8.4. By this time, the kuki chief were greatly enraged.
Therefore, not only in Manipur State alone, but in all regions of Himalayan Region in South
East Asia where the Kukis settled. The Kukis Chief and Villages Headman under the leadership
of L.Tintong Haokip Chief of Laijang took up-arms against the British to drive them out from
all the Kukis dominated regions. The Kuki waged war and fought the mighty British Forces for
three years from 1917 to 1919 A.D. in order to free the Land from Foreign domination. The
palaces of fighting areas are:
Bengal Hills Areas,
Tripura Hills Areas,
Lushai Hills Areas,

Chin Hills Areas,


Assam Hills Areas,
Manipur Hills Areas,
Naga Hills Areas,
Somra Hills Areas,
Aruna-chal Hills Areas and
Cachar Hills Areas.
(L.) Kuki Ethnic Tribes joined India National Army :
9.1 The Kukis wants self-determination-The Personnal Culture of the Kukis is never to interfere
other peoples rights and non-interference of their rights by others.
9.2 During the II World War (1939-1945), the Kukis joint forces of Indian National Army (INA)
in order to safe guard their territories.Keeping in view of their inability to drive out the British
during the Anglo-Kuki War due to lack of Man power, the Kukis caused the Japanese to
bombarded Imphal upon the British on May 10, 1942 A.D.
9.3 The Kukis Ethnic Tribes defended the boundaries of Manipur in all corners. But with the
end of the World War II, the Kuki tribes remained silent. Manipur and India attained
Independence from British Crown on 14 and 15 August, 1947, when Manipur attained
Independence, the Kuki were greatly honourned. They got land rights too.
9.4 Against the wishes of the Kuki to merge Manipur in India but Maharaja Budhachandra went
to Shillong and singed Maniupura merger agreement with India on September 21, 1049 with
his own subjects only. After the merger of Manipur State of the Indian Union, Manipur was
degraded to U.T. standard of the Indian republic. The government of India granted pension to a
handfull Kuki I.N.A. Pensioners.
Silchar, Kohima and Tamu which caused the Anglo-Meitei War.Being outnumbered by the
British manpower, the Meitei were defeated in the war. The root cause of war is the enmity
between the two brothers of Maharaj Surchandra.. So, British defeated Meiteis there after
controlled as a colonial kingdom.
6.3 The Kukies Army tried to save the land.due to the weakness of the Meiteis war strategy,
many meitei army personnel sacrificed their lives at the hands of strong invader, well equipped
British Forces.

6.4 In that Anglo-Meitei war the forces of the ethnic Kuki Tribes had failed to save Manipur as
they were short of man power infront of the British forces who came from three direction.
Many of the Kuki fighters lost their lives and as a results, Manipurs Independence was lost on
April 27, 1891.
(L.) Kukis tolerated from the State Central Government :
12.1 The Kuki Ethnic Tribes were all Aboriginal and Indeginous people in this state. Yet the
Manipur State Government neglected the Kukis in all matters relating to all round development.
For instance, during the reign of Manipur Kings and of a the British in the Hills of Manipur the
needs of the Kukis were not attended to.
12.2 But on september 21, 1949 Maharaja Budha chandra signed manipurs merger agreement
with India. On october 15, 1949, the Government of India dissolved the Manipur
Assembly.Manipur State joined the India Republic and took part in the Indian Democratic
Election in 1952.
12.3 With the merger of Manipur into India,the Meiteis have not remembered or have forgotten
the manifold role of the Kuki such as:
i) Kukis,the then called Khong-shais numbering 380 fighters fought with the Burmese called
Ava during the 7 years subjugation of Manipur.
ii) Kukis invaded Kamhao Brothers and save Maharaja Chandrakirti in 1851 A.D.
iii) The Kukis waged war against the British during 1917-1919 A.D. in order to drive them out
of Manipur. Setting aside all such contributions, the Meiteis did not care to look after the
difficulties and short coming of the Kukis. Therefore, the Meiteis should be held responsible for
the pains and sufferings encounter by the minority Kuki tribes from 1950 till now.
12.4 Again the Kuki Tribes were denied by the Government of India,the Kukis joined Indian
National Army (INA) forces in their war against the British and bravely fought them to drive
them from the soil of India. The Kukis fought along side the Japanese troops until the Allied
dropped Atom Bomb at Hiroshima and Nagasaki cities in 1945 A.D. By that time, when the
Kukis fought that fierce battle they had already occupied/settled in these area: Chittagong
Hills,Tripura Hills,Lushai Hills,Manipur Hills,North Cachar Hills,Chin Hilla,Naga Hills,Mikir
Hills,Nefa (Now called Arunachal)Hills and Somra Hills etc. Nothing tangible was done to
these fighter but a few pension was awarded to a handful survivals thus, the Indian Freedom
fighting Kuki Tribes continue to endure suffering and negligence.
(M.) Nagaland invaded on Kukis of Manipur :
13.1 The Kuki Tribes and sub-tribes of Manipur are economically backward. Since they were
involved in battles from time to time, which greatly affected their household lives. Taking
advantages of their weakness, the Naga Tribes from nagaland joined fold hands with some of
Non-Kukis of Tamenglong, Senapati and Ukhrul Districts into Nagas. They took advantages in

the name of Nagas, Naga Organisation of Nagaland such as Naga National Council (NNC)
National Socialist of Nagalim NSCN-(IM) and NSF threatened, killed and burned houses of the
Kukis in these districts.13.2The census of India :- Census Statistics and Economic Department,
Government of Manipur. From these two records we find the names of places where the Kuki
settled payment of house taxes, the names of Chiefs from the three districts of Tamenglong,
Senapati and Ukhrul. From the Census records of 1945-1946 upto 1960, these Kukis who were
found in the Census record have been driven away by the NCC underground out of these three
districts.And from 1993-1997, the NSCN-(IM) undergrounds, UNC,NSF and ANSAM activitist
carried on the task of killing, burning villages brought attrocities even as far as to Chandel
Districts and dashed it to the ground.
13.3 The kuki Villages destroyed by the Naga undergrounds :
i) Ukhrul Districts Uprooted Villages 153 Kuki Villages.
ii) Tamenglong District
- Uprooted Villages
- 132 Kuki Villages.
iii) Senapati District
- Uprooted Villages
- 39 Kuki Villages.
iv) Chandel District
- Uprooted Villages
- 20 Kuki Villages.

Altogether uprooted Villages were 344 Villages, etc.


Provided the non Kuki or Nagas of the three Districts can think of the well being or solution of
the problem created anti-social elements, anti-religious conducts, anti-humanity activities which
were anti-politics, the Indian government should protect safeguard develop, the poor, helpless
Kuki Tribes who have so far stood for Peace and integrity believed in religion and played the
role of peacemaker which is the right of every Indian Citizen.
(N)Decision and demand of Kuki Ethnic Tribes :

14.1. In Manipur,during the reign of the king, the kings looked after and safeguarded the
Kukis.But with the abolition of Kingship, Manipur merged with India in preference of
democracy, the Kuki have been denied their due share and become foreigners in their own
Motherland. Therefore it will be proper for the Centre Government to take positives action and
think for the future condition of the Kukis of Manipur and of other neighbouring states.
Whereas, the Kuki Ethnis Tribes has a rich documentary and Historical evidence about the
origin heritage, culture and dialect, etc. wherefore, it is high time to resolute for the future of the
kuki Tribes to which your good office timely intervention highly appreciated and do justice to
save our almost extinct identity. Some points are laid down and shown below so as to restore
and recuperate the once scattered tribes of the Kukis.
Demands :
A. To compensate all the Kukis who were driven out of Ukhrul, Tamenglong, Senapati and
Chandel Districts by the Nagas working as invaders and resettle them in their respective
villages.
Or
Payment of adequate lands for setting up again the 344 uprooted villages from Ukhrul,
Senapati, Tamenglong and Chandel Districts.
or To introduce and pass a hill in both Houses of Parliament allowing the Kuki Ethnic Tribes to
re-settle in their respective Districts.
B. Creation of separate Hill Autonomy by amalgamating the Kuki Ethnic Tribes populated or
dominated areas, from the Nagas and Meitei people.This will facilitate the development of the
Kuki Ethnic Tribes.
Or The Kuki Villagers in the Hill Areas of Manipur are very much backward in order to take up
development works, revive the already defunct Hill District Councils. The Nagas denied this
Autonomous District Council so that their political demands can be meted out which greatly
effected the Kuki populace.
Set aside insurgency, take up various development works by conducting Manipur Hills District
Autonomous Council election immediately will enchance a harmonios and peaceful life to the
state.
C. The Kuki people has been suffering from this never ending untold misery in all aspects. It
will be highly appreciated if your honour would kindly visit the spot and bear witness to our
sufferings.So, bill to this effect be introduced and enacted in the 1st and 2nd sitting of the
Parliament Session.The people of Kuki Tribes has reached the point of no return regarding our
demands.
Conclusion :
Therefore, after merger of Manipur State to the Indian Union for more than 50 years, the Kuki
National Assembly have a great privileged to express our desire to our honourable Prime

Minister of India to which the Kuki National Assembly Party draw your kind attention and
expect great challenge with the approaching of the new millennium.
Yours
Demand Committee
Kuki National Assembly (K.N.A.)
North East India,Manipur
Schedule

N.B.Abstract copies from statistical Census Department, Government of Manipur.

You might also like