PRIKAZI | KRITIKE Ljetopis srpskog kulturnog drustva ,,Prosvjeta” Urednik: Cedomir Vi8njié, svezak VII, Srpsko kulturno drustvo »Prosvjeta”, Zagreb 2002, str. 500 Srpsko kulturno drustvo ,,Prosyjeta” u Zagrebu pored monografija, knjiga pes- ama, eseja i memoara objavilo je sedmu knjigu Ljetopisa SKD ,Prosvjeta” za 2002. godinu. Ljetopis se sastoji od 5 poglavlja: Sjeéanja (11-88); Historija (89-350); Knjizevnost (351-418); Prikazi (419-460) i Prilozi (461-496). Prva knjiga Ljetopisa je izdana 1996. godine. Prvo poglavije sadr2i éetiri priloga. U tekstu ,Fragmenti iz sje¢anja” (13-42) Stevo Kosanovié-Jabuéar pie 0 neuspes- nom osvajanju Sjenice decembra 1941. godine, 0 svom povratku iz SandZaka preko Bosne na Kordun, 0 borbama sa ustagama i Talijanima na Kordunu i Lici tokom 1942. i 1943. godine; o sumnjama u odredene poteze partizanskih vojnih viasti. U toku 1943. godine postao je poli- tiki komesar jednog od bataljona u Osmoj kordunaskoj diviziji Sledeéa tri priloga posveéena su uspomeni na éuvenog filozofa Gaju Pe- troviéa povodom 10-ogodiSnjice od nje- gove smrti. Lino Veljak, profesor na Filozof- skom fakultetu u Zagrebu, u tekstu ,,Sje- €anja na Gaju Petroviéa” (43-52) izdvojio je najvaznije i najzanimljivije isecke iz seéanja na svog profesora, univerz- itetskog kolegu i prijatelja Gaju Petro- viéa. Mihajlo Markovié je u prilogu ,Gajo Petrovié” (55-58) istakao je visestruk do- prinos Gaje Petroviéa na8oj filozofiji, kao i njegovu presudnu ulogu u pokretanju Koréulanske letnje skole i éasopisa Praxis koji su uspeli de okupe gotovo sve to je bilo najbolje u Evropi iz oblasti filo- zofije i sociologije. Urednik Cedomir Vignjié uvrstio je tekst Gaje Petroviéa ,Neka sjeéanja na boravak u SSSR-u” (59-88) u kojem on govori o svojim iskustvima tokom borav- ka 250 jugoslovenskih studenata u Sov- jetskom Savezu 1946-1948. godine. Centralni deo Ljetopisa predstavija poglavlje ,,Historija” koje se sastoji od 12 priloga razliéite sadraine. Borivoj Calié u prilogu ,,O Orfelino- voj Molitvi pred smrt i njenom grafigkom dvojniku” (91-104) je analizirao pesmu i sliku Zaharija Orfelina kojima je umetnik iskazao teskobu pred samrtnim patnjama koja prati bolesne od tuberkuloze. Oba Orfelinova dela pesma ,Molitva pred smrt” i bakrorez ,,Posredovanje Sina Bodjeg za kajuée greénike” su nastala u Betu 1794. godine. Milorad Savié u prilogu ,.Bogoro- dica s Hristom i Praznicima” (105-130) istige da je kao kustos benkovackog mu- zeja u jesen 1990. godine transportovao 193TOKOVI ISTORUE vige starijih i o8teenih ikona iz benko- vatke Crkve sv. Jovana u Narodni muzej u Beogradu. Nakon zavréene konzervacije za jednu od njih se, prema Savicu, moze sa sigumoséu kazati da je njen autor Domeniko Teotokopulos, poznatiji kao El Greko (Fodelos kod Kandije, Kreta, oko 1540 - Toledo, Spanija, 1614). Leposava Selmié je u prilogu ,,Crkva u Sotinu i njen ikonostas” (131-142) iz~ nela nove podatke o orkvi i njenom iko- nostasu. Prvobitna crkva je sagradena u selu Sotinu kod Vukovara oko 1700. go- dine, od drveta, oblepljena blatom i po- krivena trskom. Nova crkva u Sotinu sa- zidana je u periodu 1838-1840. godine. Nakon istraZivanja autorica je zakljuéila da je najveéi broj ikona nastao pre 1733. godine. Zbog toga ikonostas u erkvi u So- tinu predstavija jedan od najstarijih saéu- vanih ikonostasa koji je nastao posle Ve- like seobe Srba u Podunavije 1690. god- ine, Boris Vrga u radu ,,Fotograf i grafo- tiskar Vaso J. Margetié” (143-149) isti¢e znaéajan doprinos Vase J. Margetiéa (Pet- rinja, 1872) stvaranju modeme, pogotove primenjene fotografije i naglaSava nje- govu nezaobilaznu ulogu u vizuelnom kreiranju prvog moderno koncipiranog pla- kata u istoriji hrvatskog grafi¢kog dizajna. Sofija Bozié u prilogu ,,Srpsko kolo o severnoj Dalmaciji 1925-1927.” (151- 168) je obradila jednu od mnogobrojnih rubrika lista. Srpsko kolo je u predratnom periodu (1903-1914) bilo jedno od glasila Srpske samostalne stranke. U poslerat- nom periodu (1919-1929) Srpsko kolo je izrazavalo interese Demokratske, odno- sno Samostalne demokratske stranke. Glavni zadatak rubrike je bio da do- 194 1-2/2003 prinese Sirenju ideja Samostalne demo- kratske stranke u severnoj Dalmaciji gde ova partija nije imala uporiste i odvra- ¢anju dalmatinskih Srba od Radikalne stranke éiji je uticaj na ovom podrugju bio dominantan. Clanci iz rubrike pred- stavljaju jedan od vagnih izvora za pro- uéavanje drustvenih i politi¢kih prilika na podrugju severne Dalmacije, Na kraju priloga Sofija Bozié istiée da élanci iz rubrike potvrduju dobro poznatu éinjeni- cu da je drustvo severne Dalmacije pr- venstveno njenog kontinentalnog dela u kome su u velikom broju Ziveli pripadnici stpske nacionalne zajednice, bilo zao- stalo, nerazvijeno i siromasno drustvo i da se proces njegovog preobrazavanja iz tradicionalnog u moderno drustvo odvi- jao veoma sporo, uz velike napore i preg- nuéa (168)” Miodrag Linta u tekstu ,,Vlada Mi- lana Stojadinovica i ekonomski polozaj Srba na podruéju Like i sjeverne Dal- macije (1935-1937)” (169-177) je anali- zirao socijalno-ekonomske prilike na po- drugju dve pomenute regije i odnos Vlade prema ovom podrugju u periodu 1935- 1937. godine. Podaci o profesionalnoj strukturi aktivnog stanovni8tva pokazuju da je udio poljoprivrednog stanovni8tva u navedenim srezovima (od 85 do 97%) znatno iznad proseka Hrvatske, odnosno Savske i dela Primorske banovine (76%). Posedovna struktura severnodalmatin- skih i li¢kih srezova bila je takode medu najnepovoljnijim u odnosu na druga po- druéja. Osnovni problemi severne Dal- macije i Like su bili nedostatak vode za piée, nedovoljne kolitine Zita za prehranu stanovni8tva i loSe saobra¢ajne veze. Vla- da nije pokazivala interes da vodi raz-vojnu politiku u cilju socijalno-ekonom- skog napretka ovih krajeva. Vidosava Golubovié u prilogu Jz prepiske oko Zenita i Zenitizma” (179- 204) je objavila deo prepiske izmedu Marijana Mikca i Ljubomira Miciéa koji obuhvata period 1928-1929. godine. U srediStu prepiske je zenitizam, kao i stvaralaéki, radni i porodi¢ni momenti iz zivota adresata. Mada je Casopis Zenit prestao da izlazi krajem 1926. godine, a njegov urednik Ljubomir Micié otiSao u inostranstvo, obojica kao bivsi zenitisti, nastoje da i dalje ostanu u intezivnoj ko- munikaciji ,,u kojoj se oseéa postepeni prelazak na pitanja koja postaju aktuelna u postmodernistiékom periodu”. Drago Roksandi¢ u tekstu ,,Naciona- Ini sukobi u Titovoj Jugoslaviji — Tabu” (205-224) pie o instrumentalizaciji na- cionalnog pitanja i istorije u bivSoj Jugo- slaviji. Do sredine Sesdesetih godina na- cionalno pitanje u Jugoslaviji se sluzbeno smatralo reSenim. To je znaéilo da je u jav- nim raspravama i nauénim istrazivanjima u sustini bilo nemoguée ozbiljnije se baviti bilo dime Sto je u vezi sa nacijamai nacionalnim pitanjem. Ozbiljnije reforme u koje se uSlo sredinom Sesdesetih, uvek su se iznova vraéale na pitanje monopola vlasti u Savezu komunista Jugoslavije kao ~avangardi”, Odnosi medu nacijama su u tom smislu pre svega bili odnosi medu par- tijskim elitama. Prelomni trenutak, prema autoru, desio se 1971/1972. godine kada jeizveden grubi boljgeviski rez, kojim su Ti- tovom intervencijom prekinuti otvoreni procesi transformacije politiékog i socio- ekonomskog sistema u Jugoslaviji. Taj rez izveden je uz masovni povratak , starih ka- drova” i masovnom politiékom represijom. PRIKAZI I KRITIKE Marko Nedié u prilogu ,,Razgovori sa Milanom Kaganinom” (225-246) do- nosi vaznije podatke M. KaSanina o svom Zivotu, 0 svojoj knjiZevnoj karijeri kao io svom shvatanju vainijih knjiZevnih pro- blema. Autor je razgovore sa Milanom Kaganinom, pripovedatem, romansije- rom, esejistom, knjizevnim kritiéarem, istoriéarem knjizevnosti, likovnim kriti- éarem (1895, Beli Manastir - 1981, Beo- grad) obavljao u Institutu za knjizevnost i umetnost u Beogradu, u okviru projekta Razgovori sa meduratnim srpskim pisci- ma. Razgovori su vodeni u Ijeto 1972. godine. Obnovijeni su, po Zelji Milana Ka¥anina, krajem 1976. godine, ali zbog zauzetosti KaSaninove u radu sa nedo- vrsenim rukopisima ipak nisu nastavljeni. Duan Marinkovié u tekstu ,,Presuc vani i napadani Stanko Koraé” (247-270) govori o istaknutom kulturnom radniku koji je dao znaéajan doprinos prougava- nju srpske i hrvatske knjiZevnosti u ve- likom vremenskom periodu od 18. do sre- dine 20. veka. Rad Stanka Koraéa (Ce- mernica kod Vrginmosta, 1929 ~ Beo- grad, 1994), knjiZevnog istoriéara, eseji- ste, urednika Gasopisa i zbornika, knji- Zevnog kriti¢ara, prema autoru, ne samo da nije na pravi naéin vrednovan nego je kontinuirano zanemarivan, preSuéivan pa i osporavan. Medutim, neosporna je nje- gova zasluga Sto je iz zaborava izvukao brojna imena srpskih pisaca u Hrvatskoj i zainteresovanim ditaocima i knjiZevnim. istorigarima dao putokaz u opuse tih au- tora. Na kraju teksta Marinkovié zakl- juduje da je Stanko Koraé svojim ,,knji- Zevnohistorijskim radom, prvenstveno prougavanjem i formiranjem primarne grade knjiZevnog rada Stba iz Hrvatske, 195TOKOV! ISTORUE zaduzio i srpsku i hrvatsku knjizevnu his- toriografiju. Rezultatima svoga nauénog, bavljenja uradio je vrlo mnogo na o¢uva- nju i razvijanju kultume samosvijesti Srba iz Hrvatske koji su, zbog vlastite indolencije spram svoje knjiZevne i kul- tue tradicije, ali ponajprije zbog odnosa nauénih i drustvenih institucija prema prouéavanju te tradicije, bili u situaciji da © njoj, to} tradiciji jedva iSta i znaju” (269). Rad Bosiljke Milinkovié ,O Srbima u_ Hrvatskoj: Selektivna bibliografija 1999-2002. godine” (271-326) nastavija na bibliografiju 1984-1999. godine. Gra- da je klasifikovana na 16 grupa: Demo- grafski pristup; Filozofski pristup; Etni¢- ki pristup; Psiholoski i sociopsiholoski pristup; Socioloki pristup; Politikoloski pristup; Drustveno-ekonomski_pristup; Pravni pristup; Etnoloski pristup; Socijal- nogeografski pristup; Povijesni pristup; Rat u Hrvatskoj 1991-1995. godine; Insti- tucije. Udruzenja; Zivot i djelo znameni- tih osoba; Osvrti. Prikazi; Dokument- acijsko-informacijski kontekst. Poslednji prilog u ovom poglaviju 0 identitetu mislim sve najgore...” (327-350) predstavija razgovor novinara Borisa Rasete sa poznatim hrvatskim pu- blicistom Borisom Budenom. Do rata Buden je povremeno objavijivao interv- jue u zagrebatkom asopisu Startu, tek- stove u Poletu, pozorisne kritike. Poéet- kom rata odlazi u Beé i svoj drugi Zivot Zapotinje sa serijom tekstova koji su ob- javljeni u zagrebaékom éasopisu Arkzinu. Trenutno radi kao savetnik za jugoistoéni kulturni i umetnitki prostor u be¢kom €asopisu za savremenu kulturu i umetnost Springerin. Knjiga Budenovih tekstova, 196 1.2/2008 Barikade dozivjela je dva izdanja. Ne- davno mu je, u Beogradu, izasla i druga knjiga Kaptolski kolodvor. Prema Raseti Buden je neobitna pojava uw hrvatskoj javnosti: ,Njegove je tekstove odlikovao sasvim vanserijski stil, razmjerno rijetko ~ ako ikad — vidan kod nas... Ta se ocjena mogla dati veé nakon prvih pet ili Sest tekstova u Arkzinu: mimo rasprostranje- ne mode hrvatske lijeve inteligencije, Buden uglavnom nije pisao 0 hadezeov- cima. Predmet njegovih analiza bili su kljugni [judi nepartijske intelektualne scene, penovci, esejisti, matiéari, knjizev- nici, - ukratko — farizeji i nacionalisti” (328). U treéem poglaviju ,,.Knjizevnost” objavijeno je pet priloga: Branislav Zelj- kovié preveo je sa francuskog 29 pesama za decu i odrasle u izboru Bouquet Geor- gesa i Menanteau Pierrea pod naslovom »Zlatni kovéezié francuske poezije” (353-374). Drugi prilog je monodrama sa pantomimom ,,Drugo stanje” (375-386) Dorda Ociéa objavijena u Beogradu 2001. godine. Dorde Negié je u prilogu alstorija i poezija u Seobama Miloga Crn- janskog” (387-400) analizirao dva aspe- kta u prvoj i drugoj knjizi Seoba. Cetvrti prilog predstavija tekst Lidije Vukéevié »Poetska ozarenja Aleksandra Ristoviéa” (401-414) u kojem govori o velikom uti- caju zbitke pesama Ta pojezija malo poznatog pesnika A. Ristovica na njeno poetsko formiranje. Za Ristoviéa autor kage da je on prvi i avangardisticki lu- Eonoda metafiziéke pojezije srpske liri- ke”. U poslednjem prilogu ovog poglav- lja Bio sam revolucionar” (415-418) objavijene su Setiri pesme Dorda Brujiéa (1967, Karlovac - ). Autor je objavio dve knjige poezije Novi pusti dani (Pod-gorica, 1996) i Strah od Suma (Beograd, 2001). Od 1995. godine Zivi u Podgorici. U éetvrtom poglaviju ,,Prikazi” ob- javljeni su prikazi osam knjiga: romana Sve, sve, sve... (421-428) Milke Zicine; dve zbirke pesama Prepoznavanje i Prozor kroz koji Dunav tece (429-433) Prosvjetinih saradnika Nikole Vujigica (Gradusa, Sisak, 1956) i Dorda Negi¢a (Bijelo brdo kod Osijeka, 1957); dve zbirke pripovedaka J nad klicom taban i Odsutnost (434-438) Svetozara Brki¢a (1916-1993), pesnika, pripovedaéa i ese- jiste; zbirka kratkih eseja Rjeénik slucaj- nosti (439-445) Lidije Vukéevié (Za- greb, 1954), pesnikinje, knjiZevnog kri- tigara i nauénog radnika; zbirka politiékih eseja Kaptolski kolodvor (446-449) Bo- risa Budena; knjiga Jz moje lektire (450- 454) Stanka Lasi¢a, profesora na Zagre- backom univerzitetu; knjiga Sublimni objekt ideologije (454-456) slovenaékog filozofa i teoretiéara Slavoja Zizeka i zbirka pesama Hauzmajstor Sule (457- 458) novinara Miljenka Jergoviéa. Poslednje poglavije pod naslovom »Prilozi” sadrzi pet tekstova: prilog +1971” (461-474) Milivoja Dilasa u ko- jem autor konstatuje nedostatak krititke studije ili istorijske analize o razlozima i stvarnim dometima hrvatskog proljeéa. M. Dilas je prilozio vise dokumenata o shrvatskom proljecu” britanskih diplo- mata u SFRJ upucenih britanskom mini- starstvu inostranih poslova poéetkom sedamdesetih godina, koji se odnose na Srbe u Hrvatskoj; izvestaj Mire Bogda- novié 0 odrzanom Medunarodnom ko- lokviju o stigmatizaciji marginalnih gru- pa u procesu globalizacije kulture koji je odrzan u Opatiji 10. i 11. maja 2002. PRIKAZI L KRITIKE godine (475-481); tekst sa dopunama i is- pravkama od dece i rodbine ubijenih 13. maja 1941. godine u Glini na élanak Cedomira Visnjiéa ,Glina 13. maja 1941 godine” koji je objavljen u Ljetopisu za 2001. godinu (482-486); prilog ,,Zapisnik sa sastanka partijske ¢elije GO SKD «Prosvjetan” odranog 6. 9. 1950. godine na kome je doneta odluka o iskljugenju iz KPJ bivseg sekretara Glavnog odbora Srpskog kulturno-prosvjetnog drustva »Prosvjeta” u Zagrebu (486-493). Posled- nji prilog je in memoriam Leposavi Selmié (1944, Kulpin, Baéka-2002, Novi Sad) koja je bila kustos savetnik i uprav- nica Galerije Matice srpske u Novom Sadu (494-496) Srbi u Hrvatskoj ili ono sto je njih ostalo, nalaze se u modda najtezoj situa ciji od trenutka njihova doselenja na te prostore. Pred njih se postavlja osnovno pitanje Sto i kako dalje raditi u cilju op- stanka i oguvanja sopstvenog identiteta Jedan od odgovora ponudio je uuvodnom tekstu urednik Cedomir Vignjié: jedina Sansa za srpsku zajednicu u Hrvatskoj ,.u ostalom kao i uvijek do sada u teskim situacijama, je u tome da radimo u korist cjeline srpsko-hrvatskog govornog po- drugja, da radimo samozatajno na njego- voj asanaciji, demokratizaciji i humani- zaciji, Jer danas je jedino to potvrda iden- titeta Srba u Hrvatskoj. Ono Sto se nudi kao opeije definitivnog izbora jedne ili druge strane, a za8to je napokon, navo- dno, doslo vrijeme, znati samoponista- vanja. Na njega ima svoje pravo svaki pojedinac, ali ne i kolektiv, éak ni ovakav kakvog predstavljamo mi danas i ovdje”. Miodrag LINTA 197