Bnh nh V V Thut

Con Gi Bnh nh
o c Chng (Thk 21 No.109, May 1998)
Ph n Bnh nh c hc v n ni n chn tr thnh bc cao th, em ti v ngh lm nn lch s nh n
tng Bi Th Xun ngi t Ty Sn c, qun lng Xun Ha x Bnh Ph qun Bnh Kh (nay l huyn Ty Sn)
th xa nay cha c ngi th hai. Nhng con gi Bnh nh c cha m cho hc v phng thn, nht l trc nm
1945, th hu nh c gi no cng bit qua hai mn v cn bn:
Ai v Bnh nh m coi,
Con gi Bnh nh ma roi, i quyn (Ca dao)
Tuy nhin, i lc cng c nhng c gi hc v khng ch phng thn m mun pht huy ci p ca v truyn
thng nh trng hp Thanh Tng, hoc cn i xa hn, thi th vi i, tr thnh cao th trong lng v. in hnh c
b Mn sng vo thi cha Nguyn, c Quyn vo gia th k 19 v sang u th k 20 li c Tm Cng.
B Mn cha phi l nhn vt lch s nhng vi ti v ngh, b c dn Bnh nh ca tng qua bi v Ch La di
1434 cu th lc bt v c lu truyn khp cc tnh min Nam Trung phn.
Theo bi v, b Mn gn vng Trung My, ni so huyt ca mt ng cp ln do cha H ch Nhn v sau c
thm ch La cm u, nay thuc x n c huyn Hoi Nhn. Mt hm hai tn H, Nhn em c lc lng hng
hu n bt heo nh b, c lng khip s khng ai dm tip cu:
Ln la bn chc theo ry
Thng ng xung xm cht y ng quan
Trong tay b ch c cy roi ngn nhng vi lng can m v t tin, b xng ra c ch vi mt ng cp mnh kht
ting trong vng:
M Mn khong bn hai
Lu thng v ngh t ai snh b
Thnh lnh cha bit vic chi
Tin tay m vi tc th on cn
Bc ra thy r thit hn
M khng thm hi hu cn nh lin.
Ai cng tng phen ny b Mn b nt thy v hai tn H, Nhn khng nhng v ngh phi thng m cn hung bo
cha tng c. Nhng khng may cho chng, th v ca b su him v cng, p o c ngay i th:
C ba vng vy ua tranh
M Mn qu thc lit oanh ai ty
Ch mi so ti hip u m bn cp b ngn roi thn ca b cun ngi nh bo tp, chng phi i t th cng
sang th th ri tm ng tho lui:
Pht thi H, Nhn c hai
ui tay ko chy nh bay khc no!
Thn n b m nh ui bn cp ng o bo v ti sn l iu him c. Nhng cng ti huyn Hoi Nhn
cn mt c gi khc, trong tay ch c con dao m hai ln nh thng cp cu m, mi l chuyn phi thng.
Trn Th Quyn, ci tn do cha m t gn lin vi v ngh, u l ci nghip tin nh lm nn k tch m chnh

http://tieulun.hopto.org 1 sur 10

c cng khng ng c. Nh ngho, cha mt sm, khng c anh em, c l ngi duy nht sm hm vi ngi m.
C c nhan sc, nhiu ngi n xin ci nhng nht mc t chi lm trn ch hiu.
Thng ngy hai m con vo ni cht ci em ra ch bn kim tin nui thn. Mt hm c Quyn ang cht cy
cho m gom thnh b, bng c mt con cp nhy ra v ngi m, b phi ln ngi mi kp n trnh. C Quyn ang
cm ci ra, thy th vi xng n cu m. Nh c v ngh v bnh tnh, c trnh c tm nanh vut ca mnh th
v chm tr li nhiu nht chnh xc, cp au qu nh b chy.
Cu chuyn nh cp tng lng qun theo nm thng, khng ng cp lun lun rnh rp quyt bo th. Mt m
b m c vic phi ra sn, nh c linh tnh, c Quyn cm dao theo m phng th d.
Thnh lnh cp nhy b ra v hai m con, c vi ko m dt sang mt bn trnh ri dng dao chng tr. Cp c
li th nh m ti, cn c Quyn cng c li im nh cp ni quang ng, tin b cng th. Hai bn qun tho
vi nhau, cp v ht nhiu ln m ra mt tr nn hung d, liu lnh lao ti, c trn b ( n trnh. Cp ang tm
phng cha kp xoay mnh li, na phn thn sau ca n l mc tiu ngon lnh cho mi dao ca c cm php vo
hng cp. Tuy b thng nhng cp cn tha sc quay u li chm ln, chuyn ht thn lc vo hai chn trc
tr n. Lanh nh chp, c Quyn honh b (2) ri phng mnh li dao ngt xt vo lng ngc n nang ca i th,
trc khi nhy tri trnh c v sinh t. Khi dn lng n uc ko n tip cu, con cp to ln ch cn l mt ci xc
giy gia trn vng mu.
Nu b Mn tn tui sng mi trong vn hc dn gian, chuyn c Quyn git cp c truyn tng trong lng v ca
tnh nh th trng hp ca b Tm Cng l mt bi hc ng suy ngm.
ng Hng mc Ngc, k t ca phi quyn An Vinh m phng ngn c cu truyn tng "Roi Thun Truyn,
quyn An Vinh" c ba ngi con: By Lt l trai trng, k l Tm Cng v t nam l Chn Gic. Tuy l gi nhng
Tm Cng c sc mnh hn ngi v ham m v thut nn c cha cng chiu truyn dy chu o. Ting n con
gi ng Hng mc Ngc mi 18 tui, trong tay ch c cy n gnh m nh bt c hng trm thanh nin cm gy
ba vy ti sn cha B An Thi trong ngy l hi Gin cng lm thin h phc st t l v ca ng Hng mc
Ngc nhng ng thi cng khng ai dm tnh chuyn trm nm vi c. Nm Tm Cng 20 tui vn cha c ni
no dm hi d rt c nhan sc. ng Hng mc Ngc thng cm ni kh tm ca con, tuyn b vi mi ngi rng
nu ai nh bi c Tm Cng th ng s g con gi cho m khng i hi mt l vt g. C ba ngi n xin u v
vi Tm Cng. Ngi th nht b Tm Cng cho mt c vng vo hng ro. Ngi th hai, v ngh kh hn, kt
nga (3) nhanh nhn, cng th song hnh nn cm c c hip u, sang n hip th hai th b Tm Cng dng
ngn gia truyn p vo b cn, nh gc. Ngi th ba l D Hu (khng phi tn Hu, qun s trong ng cp ca
D nh) b Tm Cng p nho vo h c, nh b ra v tm s hc o. Mt nm sau li n xin u, ln ny Tm
Cng tung cc b D Hu tm c chn, nm tr vo h c.
D Hu thng. Gi li ha, ng Hng mc Ngc lm l vui qui cho con gi. Nm y Tm Cng 22 tui. Nhng
cng ch sng chung vi nhau c ba nm. Mt hm v chng li qua ting li, Tm Cng quen thi bng bnh, tr
li khinh khnh lm D Hu in tit. Anh thun tay chp ci bnh hoa chng trn sp g nm mnh vo mt v. Nu
l ngi khc th nt mt, nhng Tm Cng nh nhng a tay bt ly em t trn bn v ma mai: "Bnh xa m
lm ng khng bt, b cng ung." D Hu cng gin, vi ly ci chy m tiu bng nm mnh vo u v.
Tm Cng cng a tay chp ci gn ging chm chc: "Ci u m qung mt lm ci ci m tiu h?" D Hu
gin lm, mt ht tr khn, chp con dao phay, bng th v rt li hi, phng thng vo ngc v. ng dao qu
mnh, Tm Cng khng th chp c, nh phi t nga trnh. Con dao ngon trn cm php vo vch t ngp
n cn. D Hu sc tnh th mi vic xy ra ri, sut na gy nn n mng. Tm Cng lm cm ngi dy, cn D
Hu b chy mt mch n nh cha v. Gp ng Hng mc Ngc, anh ta sp ly k li u ui cu chuyn v nht
quyt xin tr Tm Cng m khng i hi mt iu kin no.
Chuyn D Hu tr v nhanh chng lan truyn khp vng. Nhn cu ca dao trn c sa li:
Ai v Bnh nh m coi
Con gi Bnh nh cm roi rt chng
Cc bc ph huynh Bnh nh rt kinh nghim, thi khng dm chiu con gi cho hc nhiu v ngh na, s b
chng nh Tm Cng. H ch luyn con gi vi th v th thn, th cng cho

http://tieulun.hopto.org 2 sur 10

i phng kinh hn ri. Sau y l mt trong hng trm chuyn v phn ng t v ca cc c gi Bnh nh.
Ai n Tuy Phc cng bit cu ca dao v cc phin ch trong qun: "Ch Huyn ling Cy Gia, Cy Gia xa ch
Mi, ch Mi ti ch Dinh, ch Dinh rinh B , B k ch Huyn." Phin Huyn nhm cc ngy 1, 6, 11, 16,
21, 26 m lch, l phin ch ln nht ca huyn nh nhng li cch th trn Tuy Phc hn ba cy s.
Ngy phin, khng nhng dn trong vng tp trung v m cn mt dn bun t xa n mua gom sn phm a
phng v bn hng ha ni khc mang ti. Con ng quc l 1 t huyn l n ch Huyn ngi mua k bn i
li tp np c c nhng chng trai i do ch tm trung nhn:
Trai khn tm v ch ng
Gi khn tm chng gia chn ba qun.
(Ca dao)
Tuy nhin cng c k li dng m ng gi tr xng by. T sng, ti cng L Mn c hai thanh nin n mc
chi chut, ci ni rn rng, chc chc li trng ra ng. Nhn dng iu bit ngay l dn n chi t tnh thnh lc
n. Trong dng ngi t ch v, c mt thanh n cao ln, bc i chm chp, hai tay xch hai gi nng y p thc
n. i cho c gi r vo con ng t dn vo cng lng, hai "cng t" bc ti n ng, bung li chc gho v
gi tr sm s. Nhanh nh chp, c gi bung hai gi thc n, xoay nghing n trnh tm tay ca k v hnh ang
sn ti ngc, ri a tay nh pht qua mt chiu. B phn ng bt ng, mt trong hai tn n sang bn nhng hn
lm v l h chiu. C gi thy hn trng k, thun chn tung cc trng thng vo hng lm hn ln xng rung,
bn b bt t u n chn. Tn th hai mt tinh thn nhng trc m ng hn t i liu mng xng ti. C gi
trong t th ng nga (4), n hn bng ngn v gia truyn, chic khn qung cho m c tr thnh roi nhuyn tin
qut mnh vo mt i th lm hn khng kp trnh c song phi, lo o cm u xung rung.
Thanh n y l con gi t nh h o, quan Trung ngh i phu Quang lc T khanh ngi lng Vinh Thnh, nay b
gia tui tht tun thng k li cu chuyn nm xa lc b cha lp gia nh. V ngn v phng thn y do ng
cu Nm Hng thn Dng An nay thuc x Phc An huyn Tuy Phc truyn dy cho b lc tui trng trn.
Vo u thp nin mt chn by mi, mt ngi sao le sng trn vm tri V hc Bnh nh: n v s Thanh Tng
ca min sng Cn. C c phong v s v c lng bo Si Gn tng bit danh "H Ci Min Trung" khng phi
v c thng trn v i hoc tng tranh ti cao thp vi ai; ngi ta ch thy Thanh Tng in th Quang
Trung trong ngy hi ng a biu din cc bi quyn nh Lo Mai c Th hay bi roi nh Tn Nht Du vi th
th nh cn gi che ma v th cng dn dp nh bo tp l khip.
Xt cho cng, iu y l l d nhin. Thanh Tng l con nh v, i i ni nghip v tha hng cc ngn b truyn
ca mt dng h cao th. ng ni ca Thanh Tng l mt tay roi qu khip thn kinh, ngi ng thi v xng ti
vi H Ngnh (1891 - 1976, k t ca phi roi Thun Truyn). Thn sinh c vn ni nghip nh, gi vai tr ng u
hng v ti a phng. Ri n Thanh Tng, tuy l gi, c vn tip ni tha hng tinh hoa ca con nh v. Nhng
vi bn cht kn o v nhn nhn, Thanh Tng ngoan hin v nh chng nh bao c gi Bnh nh khc, ngy ngy
chm ch bn chic my may, nh nh vi khch hng. Trng dng dp liu yu o t, khng ai thy Thanh Tng
mt du vt g v v ngh, mt thi ni ting biu din quyn roi. Ch lm! Khi cn t v, "con ngi v" ca Thanh
Tng ni dy. i mt hin lnh s rc sng nh gm bn v i tay mm mi s bin thnh thanh st.
Nhng trn ht, ngi n b Bnh nh ng ni hn c l n tng Bi Th Xun. V ngh ca b vo bc siu
phm, ngang ti vi cc danh tng my ru ca Ty Sn nh Nguyn Hu s trng v roi, Nguyn L sng ch v
xut sc mn Hng k quyn, V Vn Dng gii v ao, ng Vn Long qun thng c cng quyn v min quyn,
cn Bi Th Xun khng ai snh kp v c kim v song kim. Ti thao lc, b xng l ng n kit. Gng dng
cm, b ng bc anh th lm cho Nguyn nh khip s v cm tc. Cn c ca b, khng nhng trong hng
ng Ty Sn mn phc m ngay c k th cng thm knh n.
B Bi Th Xun c h hng vi vua Quang Ton, nhng v th bc gia tc li c nhiu sch chp khc nhau: Theo
ti liu ca Vng Bch Thu, vit trong giai phm Ty Sn Xun Qu Du (1993), trang 148, Bi Th Xun l ch
rut ca quan Thi s Bi c Tuyn v l con ca Bi c K. Cn b chnh cung Hong Hu h Phm sinh ra
Nguyn Quang Ton theo Vit s Tn bin ca Phm Vn Sn, quyn 4, trang 204, b ny l con ca Bi c
Tuyn, khng r l em cng m khc cha hay anh em thc b bn ngoi? Nu vy vua Nguyn Quang Ton gi Bi
c Tuyn bng cu v Bi Th Xun bng d. Nhng theo sch "Nhng v sao t nc" (truyn danh nhn lch s

http://tieulun.hopto.org 3 sur 10

ca nhiu tc gi) tp 5, trang 204, Qunh C chp "Bi c Tuyn l anh cng cha khc m vi vua Cnh Thnh (?),
l cu Bi Th Xun."
N kit Bi Th Xun c bn ln i u vi Nguyn nh sau l vua Gia Long. Ln th nht vo ma h nm 1797,
i Nam Thc Lc Chnh Bin, bn dch, tp 2, trang 261 c chp, tm lc nh sau:
Nguyn nh em binh thuyn nh Th Ni, ri ch thn em hn 100 chic thuyn ra nh ca Nng nhng v
Trng Phc Lut khng tip t thuyn lng thc kp thi v b gi ngc, trong qun ch cn nm ngy lng nn
vua tm em qun v Gia nh v c nhin khng th ly mnh yu m lun. l li bin bch ca s thn nh
Nguyn, nhng theo Qunh C th ban u Nguyn nh nh em qun nh Th Ni, nhn lc triu nh Ph Xun
chia r ni b (phe Bi c Tuyn b phe V Vn Dng st hi) nm bt thi c, ch thn ng em binh thuyn ra
nh Nng, ni Bi Th Xun ang trn nhm, vi nh ph tan cn c quan trng nm st nch kinh Ph
Xun. Nhng i thm m Ty Sn t Bn Tn (5) kp thi bo v Tng hnh dinh ca b v cuc hnh qun bt
thn ca Nguyn nh. Nhn c chiu ch ca vua Cnh Thnh hi thc b hi triu dn xp ni b, tng k tu
k, Bi Th Xun phao tin ba ngy na s ko i binh v Ph Xun, ct lm kiu lng gic. Qun Nguyn hm h
tin ti thnh Qung Nam nhng b 5000 qun ca Bi Th Xun phc nh ng ch. Trn y, may cho Nguyn
nh i on hu nn thot cht. Thua c ti ln tr n b, Nguyn nh va thn va tc, thu tn qun v Gia nh,
giu nhm vic bi trn, ni c ht lng phi rt qun.
Ln th hai Nguyn nh ng vi Bi Th Xun ti mt trn Trn Ninh (6). Theo hai b chnh s ca Trn Trng
Kim v Phm Vn Sn, qun Ty Sn c thy b gm ba vn, chia lm ba o tn cng.
Thng 12 nm Tn Du (thng 1-1802) qun Ty Sn vt sng Linh Giang (sng Gianh), lc lng tin phng
qun Nguyn ang ng y do cc Tng Nguyn Vn Trng, Tng Phc Lng v ng Trn Thng ch huy,
phi lui binh v ng Hi. c tin cp bo, Nguyn nh thn chinh em c i binh ra tip ng, sai Phm Vn
Nhn v ng Trn Thng gi mt b, giao Nguyn Vn Trng gi mt bin.
Ngy mng Mt tt Nhm Tut (3-2-1802) Nguyn Quang Thy tin nh ly Trn Ninh b ha lc ca qun
Nguyn cm chn li. Bi Th Xun lnh chc i tng em 5000 qun bn b tn cng ly ng Hi, ch qun
bn ra nh ct vi nhng c lnh ca b vn chc hn xung, du hiu quyt chin khng li. ang chin u anh
dng, vua Cnh Thnh ra lnh lui binh, b khng chu, vua phi nghe theo. Sut ngy hm y b ngi trn bnh voi
xng xo trn tin n c binh s; tuy th trn cha nghing hn bn no nhng Nguyn nh nng th, nh tho
lui.
Bng nghe tin thy qun Ty Sn ca Nht L b Nguyn Vn Trng ph tan li thm tng Nguyn Vn Kin ra
hng ch lm cho vua Cnh Thnh v cc tng t nn lng. Trc tnh th y b vn quyt chin, sai mt i qun
n in khuyt bn lm phn ri ginh ly di trng thc qun lin hi. c lnh xung phong qun ca b o t
tro tng chim thnh. Th trn ny nu ko di thm hai ting ng h na, b h c thnh Trn Ninh ri,
Nguyn nh v tng t hong ht lin sai thy qun liu cht vt sng nh bc hu chia lc lng, hng gim
bt mi nhn tn cng ca Ty Sn, ng hu m ng mu thot thn. Nhng Nguyn Quang Thy nht gan, thy
thy qun ca Nguyn nh mt sau nh ti, s b vy, vi rt qun. Mt lc sau Bi Th Xun mi bit trn mt
trn ch cn qun di quyn b ang n c chin u, cc cnh qun khc hn lon tho chy. B vn bnh tnh
gi vng hng ng, bo v vua Cnh Thnh rt lui an ton.
Ln th ba, Nguyn nh i din vi Bi Th Xun khi b cng gia nh b qun Nguyn bt huyn Thanh
Chng, Ngh An v gii v Ph Xun. S kin ny c nhiu sch k li nhng chi tit li khc nhau i cht. Nu
theo hai ti liu ca Vng Bch Thu v Quch Giao vit trong Giai phm Ty Sn Xun Qu Du (1993) v Xun t
Hi (1995) th li i p gia Nguyn nh v Bi Th Xun nh sau:
Khi qun hu dn Bi Th Xun vo, Nguyn nh vi ging t c hi:
"Ta v Nguyn Hu, ai hn?"
Bi Th Xun ung dung p:
"Ni v ti ba, tin ta bch chin bch thng, hai bn tay trng dng nn c . Cn nh ngi b nh phi trn
chui trn nhi, phi cu vin ngoi bang, ht Xim n Php. Ch hn km nh ao tri nc vng. Cn v c ,
tin ta ly nhn ngha m i x vi k trung thn tht th nh i vi Nguyn Hunh c, ti nh ngi. Cn
nh ngi li dng tm ca k tiu nhn m i vi nhng bc ngha lit ht lng v cha, chng ngh rng ai c

http://tieulun.hopto.org 4 sur 10

cha ny, i tch k ti trung ca ngi khc, tc l khuyn khch ti mnh trung vi mnh. Ch hn km cng r
rng ban ngy v m ti. Nu tin ta ng tha vong sm, d g nh ngi tr li t nc ny."
Nguyn nh ci gn:
"Nh ngi c ti sao khng gi ngai vng cho Cnh Thnh?"
Bi Th Xun p:
"Nu c thm mt nhi n nh ta th ca Nht L khng d g m lnh. Ca Nht L khng d lnh th nh ngi cng
kh t chn ln t Bc H."
Nguyn nh nn gin hi vi ging ma mai:
"Ngi c mun ta n x khng?"
Bi Th Xun p:
"Ta u c s cht m phi chu nhc, h mnh trc mt k tiu nhn c th!"
Nguyn nh cm gan, dn tng ting:
"Khng chu nhc. Ta s lm cho ngi bit nhc..."
Ln th t, vua Gia Long li i u vi b Bi Th Xun ti php trng.
Trc , Nguyn nh gp Bi Th Xun ba ln u lnh ba v thua au. Ln mt, u tr thua ti, ln hai u lc
thua dng, ln ba u khu thua l. V th, sau Quang Ton, Bi Th Xun l k th s mt ca Gia Long, nh vua
dnh cho gia nh b cc hnh thm khc nht v ch thn chng kin cuc hnh quyt ny. Gia Long h h ngh
rng phen ny b phi chu au n tt cng v th xc ln tinh thn, d c gan ng da st cng khng th cm c
nc mt. Th nhng Gia Long li mt ln na thua cuc.
Theo ti liu ca Gio s De la Bissachre vit nm 1807 (7) do mt ngi thn tn chng kin ri tng thut li,
ti php trng hm y, dn chng khp kinh thnh Ph Xun c huy ng n xem ng nght. Trn khn i cc
quan v khch ngoi quc t tu ng , khi kiu nh vua n nhiu pht i bc n vang lm tng thm uy nghi
ca ngy l hin ph. K bn khn i l chi pht thanh cao lu nghu vang ln bi chiu ca Gia Long, nghe cu
c cu khng:
"V chn i m tr th... Cht na chng gp lc gian trun, ngoan dn gy nn bin lon... Chng gic bt xong
ti nhn c ht... Yt t thi miu, lm l hin ph... Phanh xc tn xng, tr th miu x, ra hn thn dn..." (8)
Ting loa va dt, mt hi thanh la vang ln bo hiu gi pht thi hnh n bt u. Hng vn ngi nh nn th, mt
m m nhn m con b Bi Th Xun, khng kh nghim trng bao trm c php trng. T xa, mt tht voi to ln,
en i, l l tin ti t t theo lnh ca qun tng. C con gi ca b mi 18 tui xun, b lt ht qun o ang co
ro trong thn th tiu ty, bng nng ht ln tht thanh ri ton thn bin sc trng bch nh mt bng ma, quay li
cu cu m.
B Bi Th Xun nn xc ng, nghim nt mt ni vi con ln cui: "Con gi ca m, con khng c lm th, phi
cht anh dng xng ng l con nh tng Ty Sn. M y cn lm th no cu con c!"
Con voi hung hn dng vi qun cht c gi, u a ly trn tung mnh nn nhn ln cao ri nhy b ln dng ng
hng ly v li tung ln ln na, cao hn ln trc. Ln ny c gi ri xung t ch cn l mt ci xc mm nhn b
bt mu. By gi voi dng chn trc ch p ln xc nn nhn cho n khi nt by thnh ng bn mu .
n lt Bi Th Xun, bn ao ph mi pht hin trong lp o qun b qun cht thn th bng la trnh s
la l khi b voi giy. Chng nh tho g nhng khng kp na ri v con voi ang hng mu xng xc chy ti toan

http://tieulun.hopto.org 5 sur 10

lm phn s nh ln trc. B vn ng bnh thn, nt mt khng h bin sc, i voi n gn bng tht ln mt
ting tht ln, nhi theo khu lnh dng nt nhng con voi bng bnh. Voi git mnh li bc ri cong vi quay
u li.
Mt s kin bt ng! Dn chng li cng thn phc ngi n tng Ty Sn trc ci cht vn cn bit tin liu v
vn cn oai quyn khin voi d cng phi khip s. Gia Long ng trn khn i ang h hng bng sm mt li khin
vin c ch huy cuc hnh hnh ti mt, run lp cp, truyn loa gic ao ph thi hnh n lnh gp. Vin qun
tng ht hong dng cy so nhn m vo ming voi v qut to bo b phi qu xung cho voi khi s. Cn bn
gip s cng vi vng bn ha pho vo t voi, buc n phi tin ti pha ti nhn. Con voi b kch thch cng cc tr
nn hung tn v nh in di, chy b ti vi v qun ly b, tung ln cao ri cong ui chy quanh php trng,
rng ln nhng ting y s hi, lm hng vn ngi hong ht theo.
V ci cht ca b, gio s Bissachre cn cho bit trong m vua quan Ty Sn b Gia Long hnh hnh ti Ph Xun
ch c ba ngi gm em vua Quang Ton (9), quan Thiu Ph Trn Quang Diu v v l n i tng Bi Th Xun
l vn bnh thn, mt khng bin sc trong lc b hnh hnh.
ng Nguyn Huyn Anh, trong Vit Nam Danh Nhn t in, nhn xt v b: "C ti binh b, b thng tng
chinh chng ch, lp c nhiu chin cng. L mt n tng rt dng cm v c lng, b khng bao gi git
nhng qun chy hay u hng."
Trong T in Nhn vt Lch s Vit Nam c bi th vnh b:
Vn nc ang xoay chuyn
Qun thoa cng vy vng
Liu thn lo cu cha
Cng trn quyt thay chng
Khng khi khi lm nn
Kin trinh lc khn cng
Ngn thu gng n kit
Gng sng hy soi chung
ng Nguyn B Hun (1848-1899), mt danh s Bnh nh c chn trong phong tro Cn Vng ca tnh nh,
chuyn nghin cu s Ty Sn vit lit truyn qua cc tc phm nh Ty Sn tim long lc, Cn quc anh hng
truyn, Ty Sn danh tng chinh nam truyn... ng cn li bi th vnh Bi Th Xun (Vnh phu nhn Bi Th
Xun)
Cn quc do t bo quc cu
Kh lin di hn ph ng lu
D lan mi c Ty Sn s
Phng pht phng dung hin n u
Vit Thao dch:
Phn gi lo trn chuyn nc non
Thng thay mi hn chy v ng
m khuya ln c Ty Sn s
Phng pht dung nhan trc n cn
V trn vng t qu hng ca b, min sng Cn, ngi i sauc bi th ht li ca tng, rt ph bin:
Xa nay khn ym vt my ru,
Bi Th phu nhn ng bc u.
Chm tng, cht c, khoe kim sc,
Vo thn, ra qu, t mu su.
Qun nh, n nc, em toan trc,
V nc, th nh, tnh sau.

http://tieulun.hopto.org 6 sur 10

Ti c nghn thu cn nc ting,

Non cn chy ngc bit v u?
Vi ti c v gng dng cm y, anh th Bi Th Xun ng ng ring mt danh sch v vt hn cc nhn vt
n Bnh nh nu trn.
Ch thch:
1. Trn b: x dch nhanh sang bn tri hay bn phi trnh n ca i th.
2. Honh b: quay ngc tr li tn cng vo ch s h ca i th.
3. Kt nga: th v tin thng ti hoc tin sang bn phi, bn tri ca i th m bn chn khng ri mt t.
4. ng nga: th ng m bp i song song vi mt t bo v phn h b.
5. Bn Tn: tc Bn Vn, tn ca bn sng Tru lng An Tn pha namca i, thuc tnh Qung Nam.
6. Trn Ninh: thuc x Trn Ninh, sau i l Ph Ninh, huyn Phong Lc ph Qung Trch tnh Qung Bnh.
7. Theo Thin Nam nhn vt ch b Bi Th Xun b x lng tr. Cc sch sau ny vit v ci cht ca b u da vo
mt trong hai thuyt y.
8. Theo ti liu ca Qunh C trong Nhng v sao t nc, tp 5, trang 228.
9. Vua Nguyn Quang Ton c bn ngi em: Quang Thy t t ngoi Bc, cn Quang Bn, Quang Duy v Quang
Thiu cng b bt vi vua anh v b ng ci gii v Ph Xun chu cnh gia hnh.

Bi c Thm
nh gy : Mn v truyn thng
Phan Qunh

Nh v xa cho rng gy l tin thn ca cc loi binh kh cm tay c in khc. Gy vt nhn c th tr

thnh do, lao hay ngn bt v.v... Gy cn c gi l Roi, Ho, Trng, Tin, hay Cn ... v c nhiu
loi di ngn khc nhau . Gy di c gi l Gy By hay Trung Bnh Tin, di by thc ta (khong
2,80 mt); gy ngn c tn l Gy Ba di ba thc ta (khong 1,20 mt) tit din trn. Gy ngn tit din
vung hay ch nht c gi l tay thc hay gin. (i khi gin c tit din lc gic v cn cm). Nhiu
l v xa thc dng hn, khng phn chia gy, cn theo thc tc nh trn m linh ng cn c vo tm
vc ln nh ca tng ngi x dng, cn c vo chiu cao tng v sinh phn chia gy ra nhiu loi
di ngn vi nhng tn khc nhau nh Trng Cn, T Mi Cn, Trung Cn, hay on Cn. on cn c
chiu di t b vai hay nch xung ti u ngn tay ngi x dng dui thng. Trung cn di t mt t
chn ng thng n ngc ngi x dng. T mi cn di t mt t n ngang tm mi mt. Trng cn
di nht, t mt t ti u ngn tay vi thng ca ngi x dng (c gi l "di mt u mt vi") .
Do T Mi Cn ca ngi ny c th l Trung Cn ca ngi khc.
nh gy l mn v chin u v cng l mn th thao c hnh thnh rt sm nc ta . Truyn
thuyt Ph ng Thin Vng ni ln gy c x dng nhiu v ph bin t hi u thu cc vua
Hng dng nc. Cu b nh gic n bng nga st, roi st. Cha ht, roi st b gy, cu b dng s
anh hng lng Ging nh tng khm tre ng lm roi quay tt hng trm vng ri qut mnh xung u
gic :
a th st mi st tai,
a th cht nhc v gai tre ng.
(Bi ca Hi Ging)
Truyn thuyt cho bit thm theo Thnh Ging i nh gic cn c ng ng Ghnh (Trung Mu, Gia
Lm) cm v p t, c on tr chn tru Hi X (Gia Lm) cm roi, cm khng, c ngi cu c vc
cn cu ui gic.
Gy gn lin vo sinh hot hng ngy ca t tin chng ta . Gia nh no trc y cng c ci gy
dng gc nh. Ci then ci ca, ci cn cuc, cn xng, ci mi cho thuyn, ci bp cy, n gnh,
cn cu, v.v. ... lc bin cng d dng tr thnh cy gy nga phng bt trc. Ti dp hi h nh m,
nh gy l mn th thao c thanh nin trai trng trong lng ua nhau thi sc , tr ti . H lp ra nhng
phng hi tp dt, gip nhau trau di ti ngh, tinh luyn v mn nh gy . Tc gi Toan nh
ni v ngy hi thi u trung bnh tin xa nh sau :

http://tieulun.hopto.org 7 sur 10

" Thng ti cc hi qu, khi c u trung bnh tin dn lng u c treo gii nh gii nh vt hoc gii
bi thuyn hoc nh nhiu cuc vui xun khc vy. Cc v s d cuc u roi, v gii thng th t, v tinh
thn thng v, nht l v danh d ca tng l roi th nhiu. Hai ting l roi ch nhng tay chi trung
bnh tin xut thn mt x no, hoc mt nhm no, c ngi hun luyn ch dn.
"nh trung bnh tin, nh tay i, ai nh trng ch th vo nhng ch him v nh trng nhiu c
coi l thng.
"Trong cuc u, chic gy thng c bt gi u trnh s nguy him cho cc u th. u bt
gi, c nhng vo nc vi trng, mt khi ch th no nh trng i phng s c du vt li.
Vt vi ngi mi ch th gip cho ban gim kho xt nh hn thua. Trn u gm nhiu hp v mi
hp tnh theo nhng ng tc ca cc i th". (
Nm 1258, qun Nguyn ln th nht sang xm lc i Vit. Khi chim c Thng Long, bn gic
xua qun i cn qut, cp ph cc vng ln cn. Ti C S (nay l Yn S pha ty ngoi thnh H
Ni) , gic b nhn dn trong vng dng gy, dng do nh cho thua to . Ni v trn nh ny, s c
ghi :" i Nguyn Phong (Trn Thi Tng), qun Thot Hoan vo cp, khi n x C S nga khng
tin c , ngi trong x chng ph c gic".
S c cng ghi :"Nm Mu Tut (1298) (i Trn Anh Tng), ma thu thng tm thi u gy ". Tuy s
khng thut r th thc thi u th no, song cuc thi c k l triu Trn, din ra sau khi t nc
ba ln nh thng gic Mng C v cuc thi u c ngha khuyn khch qun s v nhn dn trong nc
mi sc cnh gic, lun lun tp luyn sn sng ng ln chin u p tan mi cuc ngoi xm. Mt s
kin cng lin quan n nh gy c i Vit S K Ton Th ghi chp : Qu Hi, [i Khnh] nm
th 10 [1323] , ma thu, thng 8, ngy 22, vua ng n nh Thi Hc. C tn Mc trong qun Thin thuc
Hong Giang khoa thi Thi Hc sinh, vua xung chiu bt tr li qun ng, lm qun li qun Thin
inh, n khi thi nh gy, [Mc] li cao (2) .
nh gy l mt mn v truyn thng ca dn tc c nhiu ngi ngng m v tp luyn. Khng
nhng thanh nin trai trng tp luyn m ngay c n gii cng trau di k thut chin u ny :
Ai v Bnh nh m coi,
n b cng bit cm roi i qun (quyn).
(Ca dao)
Thng 11 nm Mu Thn 1788 qun Mn Thanh xm chim Thng Long, Bc Bnh Vng Nguyn Hu,
sau khi ng quang ti Ph Xun (Hu), vi ko i binh thn tc i Bc pht. Ti Ngh An, nh vua dng
li y vi ngy m thm qun v nhanh chng tuyn dng c trm ngn tn binh. Theo truyn
thuyt vng Thanh Ngh, c cnh rng tre rng ln ni y c nh vua trng dng ly tre lm
binh kh, lm qun dng cho on tn binh ngha qun ny. iu ni ln gy tre vt nhn c l l binh
kh ch yu ca on tn ngha binh, bi vi thi gian ngn ngi k lc khng d rn c binh kh bng
st thp trang b cho c trm ngn qun.
Ti th k 19, v gy nc ta c pht huy ti trnh cao. Gy dng tp v thi lc ny ngoi
gy tre cn c hai loi na l st v g. Gy st theo qui nh c loi di hn 6 thc 3 tc ta (khong
1,50 mt) v nng ti 40 cn ta ( khong 25 kg); cn gy g di 6 thc 5 tc vi chu vi 2 tc 6 phn. Vic
thi gy thi ny c hai mn : ma v u. Ma gy biu din ti kho lo v sc mnh. u gy
thm nh k thut chnh xc, dng mnh v linh hot cn thit cho chin u.
Th thc thi Hi, ngoi cc mn v bt buc phi thi khc, ring mn u gy u th k 19 s sch c
ni r : "Thi u cn g c mt ngi thi u vi hai ngi, ngi no thng lun c hai l hng u;
thng mt ngi v ngang sc (ha) mt ngi l hng bnh ; thng mt ngi v km (thua) mt ngi
hoc ngang sc hai ngi l hng th ; khng thng l hng lit ". R rng y l mn u i hi ngi
thi phi c ti nng, sc lc, dng cm, v mu tr. l cuc thi u gy t danh hiu C Nhn V.
Cn u gy trong thi nh th mc yu cu cao hn. Mt ngi phi u vi nm ngi, thng c mi
c l u; nu ch thng bn ngang sc mt hay thng ba ngang sc hai l bnh. Cn thng hai ngang
sc ba hoc thng mt ngang sc bn l th ; khng thng l lit. l cuc thi u gy t danh hiu
Tin S V.
Song d thi Hi hay thi nh, ngi thi u phi qua cuc th sc bng mn ma hai loi gy g v st.
Yu cu ma phi nhanh, mnh, kho, gn, ... , gy ma phi quay tt trn cao v bao kn quanh mnh,
khng trng khng h.
Chng La, mt dng s t Qui Nhn Bnh nh ni ln chng bt cng ca triu nh nh Nguyn, c ti
nh gy rt kho lo , tinh vi :

http://tieulun.hopto.org 8 sur 10

ng cn trn vn trm b,
Ma nh ging t ting nghe v v .
( V chng La )
Khi qun Php n sng tn cng cp thnh Gia nh nm 1859, nhn dn Nam B ng ln dng gy
tm vng xng ra chng gic Php cu nc. Tinh thn chin u ngoan cng ca ngha qun di
trng ch tng Trng nh c c Nguyn nh Chiu ca ngi trong bi " Vn t ngha s Cn
Giuc " ni ting :
Ngoi ct c mt manh o vi,
Trong tay cm mt ngn tm vng.
Cc th v gy c truyn vi nhng n ming li hi mi a phng trn t nc, mi l v xa c
nhng c tnh khc nhau . C l v thch x dng gy di, c l ch chuyn luyn gy ngn.
V k thut cm gy, cm cn, thng dng c hai tay nhng cng c th x dng mt tay cho gy ngn,
v c nhiu li nm cm gy khc nhau ty theo th v hay u trng. Thng thng c hai li cm gy
di : Nht nguyt p chng v Long tro h chu . Nht nguyt p chng l li cm gy hai tay i
nhau hai bn , tay trong tay ngoi nm cht gy nm gn gia hai lng bn tay. Long tro h chu l li
cm gy bng mi u mng tay v c hai tay u cng mt pha gy .
tm kt thc, xin n c hai bi v gy c truyn, mt bi v gy di, bi "L Vng Tm Cn" v mt
bi v gy ngn, bi "Hong Kim Gin Php".
I/ L Vng Tm Cn
Thng trnh th th lng bin khai ,
Tam tn x thng nht im lai ,
Bo t kinh xa hi ta m ,
Kinh chu h c trn Trung sn ,
im thy phong ao phi chic dc .
Thch bn L Vng ta l ng , (2)
Phi kh phi lai bin qu tho ,
ng a phi xa luyn trung thin .
II/ Hong Kim Gin Php
Bnh thn lp th ,
Lng long th chu ,
Khuynh thn bi t ,
Thim th vng nguyt ,
Kim gin bt sn ,
Tim tng long h ,
Phng v xuyn lm ,
Phi giao ot ngc ,
Mnh s trn ng ,
Cung phong to dip nht,
Cung phong to dip nh,
Tim tng long h ,
Phng v xuyn lm ,
Phi giao ot ngc ,
Mnh s trn ng ,
Cung phong to dip ,
Tim tng long h ,
Lo tiu qui sn ,
Thim th vng nguyt ,
Lo tiu qui sn ,
Vn gia hi gin ,
ot mnh kim gin ,
Khuynh thn bi t . /.
Phan Qunh.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------Toan nh, Np c . Hi h nh m. Saigon, Sao Mai xb, 1974, trang 278.
ai Vit S K Ton Th, mc bn khc nm Chnh Ha th 18, tp II.

http://tieulun.hopto.org 9 sur 10

C ni c l " Thch bn lng vng ta l ng ".

Trh t: http://www.vovinamcanada.org/thuvien/thvothuat/dg.html

http://tieulun.hopto.org 10 sur 10