Di̇nleri̇n İnsana Verdi̇ği̇ Değer

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER (DNLER TARH)
ANABLM DALI
DNLERN NSANA VERD DEER

(YAHUDLK, HIRSTYANLIK VE SLAM RNE)
Yksek Lisans Tezi
HAZIRLAYAN
evket ZCAN
ANKARA-2013
T.C.
ANKARA NVERSTES
ANABLM DALI

Yksek Lisans Tezi
HAZIRLAYAN
evket ZCAN
DANIMAN
Prof. Dr. Durmu ARIK
ANKARA-2013
T.C.
ANKARA NVERSTES
ANABLM DALI

Yksek Lisans Tezi
Tez Danman:
Tez Jrisi yeleri
Ad ve Soyad
mzas
.............................................................
...................................................
.............................................................
...................................................
.............................................................
...................................................
.............................................................
...................................................
.............................................................
...................................................
Tez Snav Tarihi:.................................
TRKYE CUMHURYET
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE
Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran

ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin
gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm
ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim. (//2013 )
Tezi Hazrlayan rencinin

Ad ve Soyad
mzas
NDEKLER
NDEKLER ...................................................................................................................v
KISALTMALAR ............................................................................................................ vii
NSZ ........................................................................................................................... viii
GR
A. KONUNUN NEM VE AMACI ................................................................................1
B. METOT..........................................................................................................................2
C. KAYNAKLAR ..............................................................................................................3
D. MTOLOJLERDE NSAN ...........................................................................................5
1. Yunan Mitolojilerinde nsan...........................................................................................6
2. Trk Mitolojilerinde nsan .............................................................................................9
E. ETL DNLERDE NSAN .....................................................................................13
1. Hint Dinlerinde nsan ...................................................................................................13
2. in ve Japon Dinlerinde nsan .....................................................................................19
3. Eski ran Dinlerinde nsan ............................................................................................23
4. Sabiilikte nsan ............................................................................................................25
I. BLM
YAHUDLK, HIRSTYANLIK VE SLAMA GRE NSANIN GENEL ZELLKLER ..28
A. LK NSAN VE HZ.ADEM ........................................................................................29

1. Yahudilikte lk nsan ve Hz. Adem .............................................................................29
2. Hristiyanlkta lk nsan ve Hz. Adem ........................................................................34
3. slamda lk nsan ve Hz.Adem ....................................................................................45
B. NSANIN BYOLOJK VE PSKOLOJK ZELLKLER ......................................50
1. Yahudilikte nsann Biyolojik ve Psikolojik zellikleri .............................................50
2. Hristiyanlkta nsann Biyolojik ve Psikolojik zellikleri .........................................57
3. slamda nsann Biyolojik ve Psikolojik zellikleri ...................................................63
C. NSANIN YARATILI AMACI.................................................................................68
1. Yahudilikte nsann Yaratl Amac ...........................................................................68
2. Hristiyanlkta nsann Yaratl Amac.......................................................................81
3. slamda nsann Yaratl Amac .................................................................................87
D. KARILATIRMA .....................................................................................................95
II. BLM
YAHUDLK, HIRSTYANLIK VE SLAMIN NSANA VERD TEMEL HAKLAR VE
UYGULAMALAR ............................................................................................................. 99
A. NEFS KORUMAYA YNELK HAKLAR VE UYGULAMALAR .....................103

1.Yahudilikte Nefsi Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar .................................103
2. Hristiyanlkta Nefsi Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar ............................108
3. slamda Nefsi Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar ......................................115
B. AKLI KORUMAYA YNELK HAKLAR VE UYGULAMALAR ......................120
1. Yahudilikte Akl Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar..................................120
2. Hristiyanlkta Akl Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar .............................124
3. slamda Akl Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar ........................................128
C. MALI KORUMAYA YNELK HAKLAR VE UYGULAMALAR ......................132
1. Yahudilikte Mal Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar .................................132
2. Hristiyanlkta Mal Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar .............................136
3. slamda Mal Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar .......................................141
D. NAMUSU KORUMAYA YNELK HAKLAR VE UYGULAMALAR ..............145
1. Yahudilikte Namusu Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar ...........................145
2. Hristiyanlkta Namusu Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar .......................152
3. slamda Namusu Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar..................................161
E. DN KORUMAYA YNELK HAKLAR VE UYGULAMALAR ........................166
1. Yahudilikte Dini Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar .................................167
2. Hristiyanlkta Dini Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar .............................172
3. slamda Dini Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar ........................................183
F. KARILATIRMA ...................................................................................................189
SONU...........................................................................................................................197
KAYNAKA .................................................................................................................201
ELEKTRONK KAYNAKLAR ....................................................................................223
ZET ..............................................................................................................................225
ABSTRACT ...................................................................................................................226
vi
KISALTMALAR
A...F.D. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
Bkz.
: Baknz
C.E.
: The Catholic Encylopedia
c.
: Cilt
ev.
: eviren
D..B.
: Diyanet leri Bakanl
Ed.
: Editr
E.R.
: Encyclopedia of Religions
E.R.E.
: Encyclopedia of Religion and Ethics
D..A.
: Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
Haz.
: Hazrlayan
Hz.
: Hazreti
J.E.
: The Jewish Encyclopedia
M.E.B.
: Milli Eitim Bakanl
M.S.
: Milattan Sonra
M..
: Milattan nce
S.A.V.
: Sallallahu Aleyhi Vesellem
Sad.
: Sadeletiren
s.
: Sayfa
S.B.E.
: Sosyal Bilimler Enstits
nv.
: niversitesi
T.D.K.
: Trk Dil Kurumu
T.D.V.
: Trkiye Diyanet Vakf
T.T.K.
: Trk Tarih Kurumu
Trsz.
: Tarihsiz
v.
: Vefat
vd.
: ve dierleri
vb.
: ve benzeri
Yay.
: Yaynlar/Yaynevi/Yaynclk
Y.A.
: Yahudilik Ansiklopedisi
Yrsz
: Yersiz
vii
NSZ
nsan, maddi ve manevi zelliklerden mteekkil mkemmel bir varlktr. Onu
bu konuma haiz klan en nemli zellii akla sahip olmas yani dnmesidir. Akl
nedeniyle btn dinlerin insan muhatap almas dinin insan iin olduu gereini ortaya
koymaktadr.
zellikle ilah dinler, insann dnyada ve ahirette mutlulua kavumasn
hedeflemekte ve bunu temel kaynaklarnda aka ifade etmektedirler. lah dinler bu
ama dorultusunda insann nefsini, akln, maln, namusunu ve dinini koruma altna
alm ve bunlar korumay temel esaslar haline getirmilerdir. nsanlarn tarih boyunca
elde etmek iin abaladklar evrensel insan haklar ilah dinlerin koruma altna ald
be temel esas olarak da zetlenebilir. Nitekim, bu be temel esastan hareketle
temellendirilen temel haklar gnmzde nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde
belirtilen haklar haline gelmitir. Genel anlamda Yahudilik, Hristiyanlk ve slam hibir
ayrm gzetmeksizin btn insanlarn bu temel haklara sahip olduunu ortaya
koymaktadr. nk bu dinlere gre Allah, insan dier yaratlanlardan fakl ve stn
bir ekilde yaratarak ona byk bir deer vermitir. Bu deerin gstergesi olarak da
insann nefsini, akln, maln, namusunu ve dinini korumay insann temel haklar olarak
kabul etmi ve bu haklar baz emir, yasak ve uygulamalarla koruma altna almtr.
Tezimizde insann stn yaratln ve kendisine verilen bu temel haklar incelemeye
alacaz.
Tezin hazrlanmasna bilgisi, tecrbesi ve engin hogrsyle destek veren
deerli hocam Prof. Dr. Durmu ARIK Beye, destei ve teviki nedeniyle eime ve
sevin kaynam biricik kzm Zmraya teekkr bir bor bilirim
evket ZCAN
Ankara- 2013
viii
GR
A. KONUNUN NEM VE AMACI
Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda, Tanr tarafndan yaratlan varlklar
ierisinde insan, hem bedenen hem de ruhen en gzel ekilde yaratlarak akl, irade ve
sorumluluk sahibi olan yegane varlktr. Bu dinlerde insan, yaratl zellikleri ve
konumu itibariyle dier varlklardan daha stn saylarak, kendisine din, dil, rk,
Yahudilikte ksmen farkl bir anlay olmakla birlikte millet ve cinsiyet ayrm
yaplmakszn saysz nimetler ve birtakm temel haklar verilmitir. Temel nsan
Haklar denilen ve amzda byk nem verilen haklarn, zamanmzn bir kefiymi
gibi ortaya konmas yanl ve yanltcdr. Gerek gemite gerekse gnmzde insann
onur, eref ve haysiyetine yakmayan ve insann temel haklarn yok sayan uygulamalar
mevcuttur. Bu duruma kar insanlk tarihi kadar eski ve kkl gemii olan ilah
dinlerin mesajlarnda, insana stn bir deer verilmekle beraber, bu deerin gstergesi
olarak gnmzde de byk nem atfedilen temel insan haklarnn kklerini bulmak
mmkndr.
Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda, en stn varlk olarak kabul edilen insann,
yaamn onurlu bir ekilde srdrebilmesi iin din, can, akl, namus ve mal hakk
vazgeilmez temel haklarndandr. Bu dinlerin bata gelen amalar arasnda insana bu
haklar salamak yer almaktadr. Dolaysyla, gnmzde gncelliini koruyan ve ska
vurgulanan insan haklar konusu baz temeller zerine oturtulmad srece salkl bir
toplum, barl bir dnya ve doru din anlaylarna sahip bireylerin varlndan
bahsedilemeyecektir. Ancak gnmz dnyasna bakldnda dini kisveye brnm
baz fikir ve dnceler neticesinde insanlar, Yce Yaratcnn insana vermi olduu
stn deeri yok sayan uygulamalarla kar karya kalmaktadr. Bu balamda tezin
amac; Yahudilik, Hristiyanlk ve slamn insana bak alarn tespit ederek, insana
her eyden nce verdii temel haklar ile bu temel haklar tehdit eden uygulamalar
incelemek ve sz konusu bu dinlerin insana verdii deeri deskriptif bir ekilde ortaya
koymaktr.
B. METOT
Tez; giri, iki blm ve sonutan oluacak ekilde tasarlanmtr. Dinlerin
konuyla ilgili temel kaynaklar ve bavuru eserleri aratrlarak, deskriptif ve
karlatrmal bir metotla tez metni oluturulmaya allmtr. Konu ieriinin olduka
geni ve kapsaml olmas nedeniyle tez konusu Yahudilik, Hristiyanlk ve slam
dinleriyle snrlandrlmtr. Ancak, baz mitoloji ve dinlerde, insanla ilgili bilgilerin
konunun anlalabilirliine katk salayaca dncesiyle, giri blmnde baz mitoloji
ve farkl corafyalardaki dinlerin insanla ilgili yaklam ve tutumuna yer vermek uygun
grlmtr.
Giri ksmnda; Trk ve Yunan mitolojileri incelenerek, bu mitolojilerde insann
konumu ve deeri ortaya konulmutur. Yine bu ksmda, Hint, in ve Japon Dinleri ile
Sabiilik ve Eski ran Dinlerinde insanla ilgili bilgilere ksaca yer verilmitir.
Birinci blmde; dinde insann genel zellikleri ortaya konulmaya
allmtr. Bu blmde, dinde de insanlarn atas, ilk insan ve ilk peygamber olarak
kabul edilen Hz. Adem prototip kabul edilerek, insann biyolojik-psikolojik zellikleri ve
yaratl amacna yer verilmitir. Blm sonunda, verilen bilgiler karlatrlmtr.
kinci blmde ise; dinin insana verdii deerin bir gstergesi olarak, dinlerin
insana verdii temel haklar konusuna yer verilmitir. Bu blmde, dinde de byk
neme haiz, temel insan haklarndan saylan insann can, akl, mal, namus ve din
(inanma) hakkyla, bu haklar tehdit eden uygulamalara yer verilmitir. Blm sonunda,
verilen bilgiler karlatrlmtr.
Sonu ksmnda; Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda insann sahip olduu

biyolojik ve psikolojik zellikleriyle bir btn olarak stn bir varlk kabul edilii ve
kendisine verilen temel haklarn bunun bir gstergesi oluu vurgulanmtr. Ayrca
karlatrmalarla ulalan neticelere yer verilerek bir deerlendirme yaplmtr.
C. KAYNAKLAR
ncelikle dinin kutsal kitaplar esas alnarak alma yaplmtr. Dolaysyla,
Kitab- Mukaddes ve Kuran- Kerimde, insann yaratl, zellikleri ve Yce
yaratcnn insana verdii deer ve temel haklarla ilgili cmleler ve ayetler tespit
edilmitir. Ayetlerde kastedilen manalar, kutsal kitaplar aklamak ve yorumlamak
amacyla yazlan kaynaklar yardmyla ortaya konulmaya allmtr. Ayrca, insana
verilen deer ve temel haklar inceleyen literatr taranarak, tespit edilen temel
kaynaklardan elde edilen bilgiler, dinler tarihinin hem deskriptif hem de karlatrma
metodu erevesinde bir metin haline getirilmitir. Gnmz insan iin nemli bir bilgi
kayna olan internet a zerinden de konumuzla ilgili kaynak taramas yaplarak,
zellikle ngilizce kaynaklarn bir ksm elde edilmitir.
Yahudilik ve Hristiyanlkla ilgili
yararlandmz mstakil eserlerden
balcalar unlardr. Kitab- Mukaddes irketi ve Yeni Yaam Yaynlar tarafndan

hazrlanm olan Kutsal Kitap Dizini; Matthew Henry (1662- 1714)nin An Exposition
Of The Old And New Testament adl eseri, Moe Farsi ve arkadalar tarafndan
hazrlanm olan Tora; Trke eviri ve Aklamalaryla Tora ve Aftara (1. Kitap:
Bereit, 2. Kitap: emot, 3.Kitap: Vayikra, 5.Kitap: Devarim) adl eser, William
MacDonaldn Kutsal Kitap Yorumu (Eski ve Yeni Antlama Serisi) adl kutsal kitap
yorumlar; Michael L. Rodkinson tarafndan ngilizceye evrilen The Babylonian
Talmudu (Babil Talmudu), Mircea Eliade editrlnde hazrlanm The Encyclopedia
of Religion, J. Hasting editrlnde hazrlanm Encylopedia of Religion and Ethics,
Isidore Singer ve arkadalarnn editrlnde hazrlanm Jewish Encyclopedia, Charles

G. Herbermann ve arkadalarnn editrlnde hazrlanm The Catholic Encyclopedia,
Yusuf Besalel tarafndan hazrlanm Yahudilik Ansiklopedisi, Katolik Kilisesinin resmi
ilmihali niteliinde olan Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri ve Turgay al ve Derek
Malcolm tarafndan hazrlanan Hristiyan Ahlak adl eser bunlardan bazlardr.
slamla ilgili yararlandmz mstakil eserlerlerden balcalar da unlardr:
Taber (v. 310/922)nin Tarih-i Taber, Zemaher (v.538/1143)nin el-Keaf, Fahreddin
er-Raz (v.606/1209)nin Mefatihul Gayb, bn-i Kesir (v.774/1373)in bn-i Kesir Tefsiri,
Mevdudi (v.1391/1971)nin Tefhimul-Kuran, Seyyid Kutub (v.1396/1966)un F ZilalilKuran, Elmall Muhammed Hamdi Yazr (v.1361/1942)n Kuran- Kerim Meali ve
Hak Dini Kuran Dili, Sleyman Atein Yce Kurann ada Tefsiri, Diyanet leri
Bakanl tarafndan hazrlanan slam Ansiklopedisi ve slam lmihali ile Mustafa
Erdemin lk insan Hz. Adem adl eserleridir.
D. MTOLOJLERDE NSAN
Eskiden beri birok din, insan ilah bir sanat eseri, ilah kudretle var edilen,
evrende her eyden farkl ve kendine has zellikleri olan bir varlk olarak grmtr. 1 lk
insandan itibaren insan, evrenin ve hayatn merkezinde yer almtr. Onun sahip olduu
zelliklerinden, konumundan ve tarih boyunca iinde bulunduu durumlardan bahseden
kaynaklar mevcuttur. Bunlar mitolojik hikayeler, din ve tarih metinler ile kutsal
kitaplardr.
lah dinlerde insana verilen deer konusuna girmeden, mitolojilerde ve farkl
corafyalardaki din inanlarda insan motifine gz atmakta yarar vardr. nk, mit
aratrmalar, dinler tarihi aratrmalaryla yakndan ilgilidir2 ve elimizde mevcut olan en
eski kltr kaynaklar mitolojilerdir. Din inan ve dncelerde, mitolojilerin tesirlerine
rastlanr ve onlarn ekillenmesinde mitolojilerin etkilerinden sz edilir.3
Mitolojilerde insann ne ekilde yer aldna gemeden nce mitolojinin tanmn
ve zelliklerini ksaca aklamak yerinde olacaktr: Efsanelerin kendilerine Mythus veya
Mythe dendii, mitolojinin ise bu efsaneleri inceleyen ilim kolu olarak kabul edildii
grlr.4 Mit kutsal bir yky, en eski bir zamanda, balangtaki masallara zg
zamanda olup bitmi bir olay dile getirir. Doast varlklarn baarlar sayesinde, bir
gerekliin nasl hayata getiini anlatr. Mit kutsal bir yk olarak kabul edilebilir ve
her zaman gerekliklere bavurur.5 Mitoloji, insanln ruh aleminin sembollerle
(allegoria) ifade edilmi bir aynasdr.6 Kutsal bir kozmogoni ve yaratl diye
tanmlanabilecek mitolojik olgular, kutsal kitaplarda yer alan profan zaman d baz
Reinhold Niebuhr, The Nature and Destiny of Man (A Christian Interpretation), Charles Scribners Sons,
New York- 1945, c.I, s. 1- 2.
2
Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, Ankara- 1993, c.I, s.VI.
3
Mustafa Erdem, Hz.Adem (lk nsan), Ankara- 2007, s.4.
4
gel, Trk Mitolojisi, c.I, s.V.
5
Mircea Eliade, Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rfat, stanbul- 1993, s.13.
6
gel, Trk Mitolojisi, c.I, s.19.
anlatmlarla ortak noktalar tayabilir.7 Mitolojiyi dier sradan hikyelerden ayran en

nemli fark, onun kutsal olan anlatmasdr.8 Bu noktada; kutsala atfta bulunma zellii
tadndan rnek olarak; Yunan ve Trk Mitolojilerinde insann konumu, deeri ve
zellikleri incelenecektir.
1. Yunan Mitolojilerinde nsan

Yunan mitolojisinin ekillenmesinde Hint-Avrupa, Sami kavimlerin ve Dou
Akdeniz kltrlerinin olduka etkili olduu anlalr.9 Antik Yunan tarihinde, Yunan
Tanrlar ve Tanrlarla beraber insanla ilgili mitolojik efsaneler nemli bir yer tutar.
nk mitolojilerde, insann yeryznde grlmesinin Tanr ile beraber olduu kabul
edilir.10 Yunan mitolojisinde nemli bir yere sahip olan insann zellikleri ve iinde
bulunduu durumlar farkl ekillerde tasvir edilir.
Yunan mitolojisinde, insann ortaya kn ve zelliklerini ayrntl ekilde, M..
8. yy.n sonlarna doru yaam olan Yunanl air Hesiodos ler ve Gnler adl
kitabnda aklamtr. Hesiodos insan ve zelliklerini Altn Soyu, Gm Soyu, Tun
Soyu, Kahramanlar Soyu, Demir Soyu ve Ak Sallar Soyu olmak zere alt dneme
ayrarak anlatmtr. Hesiodos, Yunan Tanrlarn babas Zeusun ayn zamanda insanlarn
da babas olduunu syler. Ona gre, Zeusun yaratt btn rklarn en onurlusu ve en
mutlusu, iftilikle uraan Altn Soy dur. Bu insanlar ok fazla teknolojiye sahip
olmadklar iin deerleri bozulmam ve son derece basit yaam srdklerinden, onlarn
hem gnlleri hem de ileri saftr. Bu soy hem Tanrya hem de insanlara sayg
gsterdiklerinden barnmak ve yemek iin almak zorunda kalmamtr. nk doada
bulunan her ey onlara hizmet etmitir. Bu soy kanaatkardr ve saldrgan da deildir. Bu
Sadk Kl, Mitoloji, Kitab- Mukaddes ve Kuran- Kerim, zmir- 1993, s.44
emseddin Sami, Esatir- Dnya Mitolojisinden rnekler, Ed.Cengiz Batuk, stanbul- 2004, s.15.
9
Pierre Grimal, Mitoloji Szl- Yunan ve Roma, stanbul- 1997, s.XIII.
10
M.Erdem, Hz.Adem, s.4.
8
soydan insanlarn lmnn uyku gibi huzurlu olaca ve bunlarn Zeus tarafndan birer
melek yaplaca belirtilmitir.11
lk kuak ldnde, Zeus ikinci kuak insanlar Gm Soyu yaratmtr. Bu
soyun insanlarnn mr ksadr, birbirlerine kar nezaketsiz ve hogrsz olduklar
iin de mutsuzdurlar. Bencillikleri, adaletsizlikleri ve Tanrlara kar saygszlklar
nedeniyle savalar kar. Zeus bu soya kzar ve onlar topran altna gmerek yer alt
cinleri yapar. Tanrlar babas Zeus, ikinci kuan ardndan Tun Soyu nu yaratmtr.
Bu soyun insanlar, kaba saba ve olduka gldr. Amalar aztmak ve her yana korku
salarak insanlar ldrmek olduu iin acmaszdrlar. Yenilmek nedir bilmezler, nk
evleri, silahlar ve aletleri her eyleri tuntandr. Bu soy da kendiliinden lp br
dnyaya gitmitir.12
Zeus, drdnc kuak olarak, dier gemi soylardan ok daha doru, ok daha
bereketli ve ok daha yrekli bir soy olan Kahramanlar Soyunu yaratmtr.
Hesiodosun vd bu soyun insanlar yar tanr zellii tarlar. Kahramanlklaryla
mehur olan bu soyun ou, savalarda lrken, sa kalanlarna da Zeus, dnyann bir
ucunda, insanlardan uzakta ve halen yaamakta olduklar bir hayat balar.
Kahramanlarn soyundan sonra gelen beinci kuak, Hesiodosun da iinde yaamaktan
piman olduu
Demir Soy dur. Hesiodosun pimanlnn nedeni, bu soyun
insanlarnn gndzleri alp didinirken, geceleri de Tanrlarn yollad trl dertlerle

kvranmalardr. Hesiodos, yaamlarnda sevincin yeri ok az olan bu soyun bir gn Zeus
tarafndan yok edileceine inanr.
Hesiodosa gre son ve henz gelmemi olan soy Ak Sallar Soyu dur. Demir
Soyunun sona ermesiyle gelecek olan bu soyun insanlar arasnda kadir kymet bilme ve
11
Bkz. Dona Rosenberg, Dnya Mitolojisi (Byk Destan ve Sylenceler Antolojisi), ev. Koray Atken vd.,
Ankara- 2003, s.42- 43; Earnest Granger, Mitoloji, ev. Nurullah Ata, stanbul- 1983, s.44- 46; Edith
Hamilton, Mitologya, ev. lk Tamer, stanbul- 2002, s.51- 52.
12
Bkz. Sabahattin Eybolu- Azra Erhat, Hesiodos, Eseri ve Kaynaklar, Ankara- 1991, s.147; Rosenberg,
s.42- 43.
sevgi-sayg ortadan kalkacak, evlat babasn hor grecek, karde kardeini ve dost
dostunu bugnk gibi sevmeyecektir. Tanr sevgisinden de mahrum kalacak bu soy iin
iyiliin, doruluun ve yeminin deeri kalmayacaktr. Sadece ktler ile azgnlar sayg
grecek ve her halkarda glnn hakl olaca bu dnemde acma duygusu ortadan
kalkacaktr. Yaplan btn ktlklere kar are bulunmaz olacaktr.13
Efsanelerde anlatlan insann alt dneminde sadece erkeklerin varlndan
bahsedilirken,14 baz efsanelere gre; Zeus, ilk kadn Pandoray intikam iin balktan
yaratarak onu yeryzne indirmitir. Bylece yeryznde ilk ortaya kan kadn olan
Pandora btn insanlarn anas olmutur.15
nsann
zellikleri
ve
iinde
bulunduu
durumdan
bahseden
Yunan
Mitolojisinde, kendisinden sonra geleceklerin atas olan bir tek insann yaratlmasndan
ok, bir soyun ya da bir kentin atalar olacak insanlarn ortaya kndan sz edilir. Daha
nce insanoluna pek aldran olmazken, Yunanllarla birlikte insanolu evrenin en
nemli varl haline gelir. Msr ve Mezopotamyallarn tasarladklar Tanrlarn hayvan
suretinde oluu, Yunanllarn tasarlad Tanrlarn ise insan biiminde olmas Yunan
Mitolojisinde insana verilen deerin gstergesi olarak gsterilebilir. Bunu anlamak iin
Zeusun mitlerde anlatlan insan zelliklerine bakmak yeterlidir.16
Yunanllar, asrlar nce kainatn en aciz varl gibi grnen insann deerini
anlam ve ona deer verdiini gstermitir. Nitekim Yunan mitolojisinin en ho ve en
lmsz taraf onun insana verdii deerdedir. Bu nedenle mitler sadece birer masal gibi
okunup geilmemeli, onlarn zerinde dnlmeli ve arkalarnda gizlenmi bulunan
anlam bulunmaya allmaldr.17
13
Bkz. Eybolu- Erhat, s.148; Rosenberg, s.44- 45.

Bkz. Hamilton, s.52.
15
Bkz. Granger, s.44; Hamilton, s.52.
16
Bkz. Hamilton, s.7- 9.
17
Bkz. efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, stanbul- 1997, s.VII.
14
Yunan mitolojisinde, ksaca insann konumu ortaya konulduktan sonra Trk

mitolojisinde insann yeri, konumu ve zellikleri incelenmeye gayret edilecektir.
2. Trk Mitolojilerinde nsan

Trklere ait mitolojilerde kainatn yaratl ok geni ekilde yer almakla
birlikte, insann ortaya k ve zellikleri hakknda bazen farkl bazen de birbiriyle
elien bilgiler mevcuttur.
Eski Trk mitolojilerine gz atldnda; Altay mitolojisinde, kainatn
balangcnda, Tanr lgen ile Kiiolu (Erlik) olmak zere yalnzca iki varln
mevcudiyeti dikkat eker.18 Bu mitolojiye gre, Tanr Bay- lgen dnyay yarattktan
sonra alt gn uyur yedinci gn yaptklarna bakar. nsan da kilden yaratr.19 Yaratlan
ilk insann erlik20 adn almas, Tanrnn ilk yaratt insan beenmeyerek tekrar yedi
insan yaratmas, insann Tanr ile rekabete girmesi, Altay mitolojilerinin yerli
motifleridir.21
Altay ve Sibirya Trklerinin, insann yaratl ile ilgili efsanelerde toprak ilk ve
ana motiftir.22 Nitekim, Altay mitolojisinde Tanr lgenin, insann etlerini topraktan,
kemiklerini tatan ve kadn da erkein kaburga kemiinden yaratt belirtilir. Hatta
Tanr lgenin insann ruhunu yaratmak iin yolculua kmadan nce insan bir kpee
emanet ettii, ancak kpei kandran eytann bir kam yardmyla, insana ruhunu
fledii ifade edilir.23 gel, bu yaratl efsanesiyle
Tevratn Tekvin blmnde
anlatlan Hz.Adem ve Havvann yaratllarnn benzerliklerine dikkat eker.24
18

20
Altay mitolojisinde erlik kt ruh olarak da grlmtr. Bkz. Abdulkadir nan, Eski Trk Dini Tarihi,
stanbul- 1976, s.28; Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Anahatlar, stanbul- 2002, s.52- 56; Trk
Destanlarnda Erlikin eytan temsil ettiini ifade eden grler de mevcuttur. Bkz. gel, Trk Mitolojisi,
c.I, s.428- 429.
21
Bkz. gel, Trk Mitolojisi, c.I, s.446; Behet Necatigil, 100 Soruda Mitologya, stanbul- 1978, s.10.
22
23
24
19
Yakutlarn yaratl mitolojisinde ise ilk insann gkten inen bir yaratktan
trediine dair bilgiler yer alr.25
Destanlarda da mitolojik unsurlar yer almakta ve anlatlmaktadr. Trklerin en
nemli
destanlarndan birisi
olan Ouz
Kaan Destan26
da
bu balamda
deerlendirilebilir. Trk destanlarnda sz edilen insanlarn zelliklerini anlamak iin

destanlarn kahramanlarna bakldnda, btn kahramanlarn olaanst zelliklere
sahip olduu grlr. Bu kahramanlardan biri olan mitolojik Ouz Kaan tipinin
zellikleri yledir: Yz gk rengi, az ate kzl, gzleri ela, salar ve kalar karadr
ve gzel perilerden daha almldr.27 Ouz Kaann zaman temposu son derece
sratlidir. O, adeta ocukluk yaamaz, hatta yle ki doduktan sonra anasnn stn bir
kere emer, bir daha emmez. i et, orba ve arap ister. Krk gn sonra byr ve dile
gelir. Hemen yrr, ata biner ve av avlar. Bu sratin ve normal ocukluu birdenbire
amasnn sebebi, Ouzdaki yiit olma ideali dir.28 O, kimsenin ldremedii
gergedan ldrr ve Ouz halkn kurtararak kahraman olur. Dier baz Trk
destanlarnda yer alan Manas ve Beyrek gibi kahramanlar da dmanlarn korkutan
olaanst bir gce sahiptirler.29
Gktrklerin Treyi (Bozkurt)30 Destanna gre, Gk Trkleri yok etmek
isteyen
in kuvvetleri halk tamamen imha etmek isterler ve hepsini ldrrler.
Onlardan tek bir ocuk kalr. O ocuunda kolunu ve bacaklarn keser bir batakla
atarlar. Yaral ocuu dii bir kurt kurtarr, yaralarn tedavi eder, onunla iftleirler, 10
25
Abdulkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara- 1995, s.13.

En eski Trk efsanesi olan Ouz efsanesi iin bkz. Zeki Velidi Togan, Ouz Destan, Reideddin Ouznamesi Tercme ve Tahlili, stanbul- 1982.
27
Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul- 1987, c.I, s.17.
28
Mehmet Kaplan,Ouz-Kaan Ouz Han Destan, Trkler, Ankara- 2002, c.III, s.512.
29
Bkz. gel, Trk Mitolojisi, c.I, s.496- 547; Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab, stanbul- 2001.
30
Bu destan Gktrklerin, soy kt ve var olma hikayesidir. Bu destan soyun ve rkn nasl bir ekilde
ilahiletirilmek istendiini anlatmaktadr. Bkz. Necati Sepetiolu, Karlatrmal Trk Destanlar,
stanbul- 1995, s.122- 123; Saadettin Gme, Kk Trk Tarihi, Ankara- 1997, s.8- 9.
26
10
ocuklar olur ve buradan bir toplum oluur.31 Bu destanda yer alan kurt kurtaran, tedavi
edebilen, besleyen, kahramanla birleen ve zrriyeti ile bir toplum oluturabilen bir
tiplemeyle karmza kar.32 Bu efsanede doasna aykr bir ekilde yer alan dii
kurdun, Gmee gre, baka bir fonksiyonu vardr. Ona gre; dii kurt, Trk rkn
besleyip byten ve koruyan kahraman bir Trk anas ya da kadndr. Belki de Gk
Trk yaztlarnda geen Umaydr. Fakat daha sonraki alarda bu olay, Trklerin
kendilerine ok yakn grdkleri ve kutsal saydklar kurdun kiiliinde zdelemitir.33
Uygurlarn kendi treyilerine dair inanlarnn anlatld Treyi Destanna
gre; Tolga ve Selenge nehirlerinin arasnda bulunan iki aacn arasna gkten bir k
iner. Ve bir gn, ayn yerde ayr ayr kurulmu ve her birinin iinde bir ocuun
bulunduu be adr grlr. ocuklar byyp anne ve babalarn sorduklarnda halk
onlara bu iki aac gsterir.34
Hem Yunan hem de Trk mitolojisine benzer zellikler tayan, Kafkas
halklarnn mitolojisi olarak da bilinen Nart Destanlarnda,35 ilk insan ve yaratlyla
ilgili konular yer alr.
Nart Destanlarnda anlatlan kahramanlarn says olduka fazladr. Bu
destanlarda kahramanlarn yaratlyla ilgili olarak; Satanay Biyenin annesinin ay,
babasnn gne olduu, rzmekin gkten den bir kuyruklu yldzn iinden kp,
kurt st ierek byd ve Sosurkann granit bir kayadan doduu anlatlmaktadr.
Olaanst ekillerde doan bu Nart kahramanlarnn doa st gleri vardr.36
31
Yaar Kalafat, Trk Halk Tefekkrnde Kurt-II, Ankara- 2009, s.37; B. el, slamiyetten nce Trk
Kltr Tarihi, Ankara - 2003, s.19- 21.
32
Kalafat, Trk Halk Tefekkrnde Kurt-II, s. 38; Trk kltrl halklar arasnda kurt farkl nedenlerle
kutsal saylmaktadr. Bkz. Trk Halk rfannda Kurt, Ankara- 2007.
33
Gme, Kk Trk Tarihi, Ankara- 1997, s.8- 9.
34
Bkz. Banarl, c.I, s.28; Gme, Trk Kltrnn Ana Hatlar, Ankara- 2006, s.32, 235; Uygur Trkleri
Tarihi ve Kltr, Ankara- 1997, s.31.
35
Bkz. Ufuk Tavkul, Karaay- Malkar Nart Destan Kahramanlarndan Demirci Debet, Krm Dergisi, 8
(33), 2000, s.25- 29; Adilhan Adilolu, Karaay- Malkar Nart Destanlar, Turkish Studies, Vol: 2 /1,
Winter- 2007, s.196.
36
Bkz. Tavkul, s.25- 29; Deniz Karakurt, Trk Sylence Szl, (E-Kitap), Trkiye- 2011, s.169, 177.
11
Nart kahramanlarndan, Debet ne kmaktadr. nk bu destanlarda, Gk ile

Yerin olu olan Debetin ilk insan olduu da anlatlr. Tanrlar ilk olarak Debeti
yaratmlar ve dier Nart kahramanlar Debetten tremilerdir. Kalbi ve kan ateten
yaratlan Debet, Nartlarn hem ilk demircisi hem de ilk retmenidir. Tanrlar tarafndan
Elbruz dann eteklerinde yaratlan Debet, demir madenini ve demirden elik yapmasn
burada renir. Kzgn demiri plak elleriyle dverek kolayca ileyebilme gcne sahip
olan Debet, kularla ve dier yabani hayvanlarla konuabilme yeteneine de sahiptir.
Kl, balta, mzrak gibi yapt silahlar sayesinde Nartlar dmanlarna kar zaferler
kazanr. Karaay-Malkar Nart destanlarna gre, Debet lmemi, gkte yaamakta ve
orada demircilik yapmaktadr.37
lahi dinlerde nemli bir yere sahip olan Davut peygamberin, Karaay-Malkar
Nart destanlarnda birtakm deiikliklere urayarak Nartlarn demircisi Debet kimliine
brnd ileri srlmektedir. Nitekim;
plak elleriyle kor halindeki demiri eip
bkerek ona diledikleri ekli verebilmeleri; atein, talarn ve kularn dilini bilmeleri;
ikisinin de on dokuz olunun olmas Hz.Davut ile Debetin ayn kii olduu
yorumlarnn ortaya kmasna neden olmaktadr.38
Sonu olarak, Trk destanlarnn znde insanolu, Tanrnn yaratt en
kymetli varlktr.39 Yeryz ve gkyznden sonra ikisi arasnda ortaya kan kainatn
nemli varlndan biridir. nsanolunun yaratl ve zellikleriyle ilgili farkl kltr
ve dinlerin etkisi dikkat ekmektedir. Bu destanlarda olaanst glere sahip olduu
anlatlan insann Tanrlarla rekabet eden bir grnts de vardr. Trk mitolojisinin
deiik destanlarnda farkl ekillerde yer alan insanolu her halkarda dnyada yaayan
ve hayatn merkezinde yer alarak tarihin akn deitirebilen nemli bir varlk olma
zelliini her zaman muhafaza etmektedir.
37
Bkz. Adilolu, s.202- 203; Karakurt, s.206.

Bkz. nan, Tarihte ve Bugn amanizm, s.121- 123; Aaolu, s.204.
39
38
12
Yunan ve Trk Mitolojilerinde insann yaratln, durumunu ve konumunu

ksaca ortaya koyduktan sonra ilah dinlerde nemli bir yere sahip olan insann Msr,
Asur, Mezopotamya, Eski Pers, Hint, in ve Japon inanlarnda konumunu, deerini ve
zelliklerini ortaya koymak konunun anlalabilirliine katk salayacaktr.
E. ETL DNLERDE NSAN

Gemiten gnmze kadar tarih deeri bulunan ve eklektik olmayan btn
dinler, ilk yaplar itibariyle, insan ftratna uygun; insan insanca yaamaya, insan
olmaya sevk eden ulv deerleri ihtiva ederler.40 Btn dinlerin muhatab insandr. Bu
nedenle ilah dinin insana verdii deeri anlamak iin dier dinlerin de insan
anlayn bilmek nemlidir. nk, ilah meneli dinler sadece Yahudilik, Hristiyanlk
ve slamdan ibaret deildir. Hinduizm, Budizm ve Zerdtilik gibi tarih olan ve
eklektik yap tamayan baz dinlerin de ilah meneli olabilecei belirtilmektedir.41
Burada, baz dinlerin insana bak ksaca gsterilmeye gayret edilecektir.
1. Hint Dinlerinde nsan

Hinduizm, Budizm, Caynizm ve Sihizm Hint alt ktasnda ortaya kan din
inanlardr. Hint yarmadasnda ortaya kan dinlerde anlay farkllklar bulunmakla
birlikte insana ve hayata bakta benzerlikler dikkat eker.42
Yeryznde yaayan dinlerin en eskilerinden birisi olan Hinduizmde43 insann
yaratl ile ilgili farkl rivayetler mevcuttur. Bu dinde Brahma, Vinu ve iva adnda
Tanrnn kutsal lemesinden bahsedilmekle birlikte,44 bir rivayete gre insan, yaratc
40
Baki Adam, Yahudilerde Din ve Gelenek zerine, slami Aratrmalar Dergisi,1992, c.VI, say:I, s.44.
Adam, Yahudilerde Din ve Gelenek zerine, s.44; Bkz. mer Nasuhi Bilmen, Muvazzah lm-i Kelam,
stanbul- 1959, s.52- 53.
42
Abdurrahman Kk- Gnay Tmer- M.Alparslan Kk, Dinler Tarihi, Ankara- 2009, s.175.
43
Hinduizm, Hint yarmadasnda yaamakta olan halkn ounluunun dini inan ve geleneklerini ifade
eden bir kelimedir. Kurucusu ve aments yoktur. ok hacimli bir kitap koleksiyonu vardr. Geni bilgi
iin bkz. Philip H. Asshaby, The Conflict of Religion, New York- 1955, s.46- 60; Ali hsan Yitik,
Hinduizm, Yaayan Dnya Dinleri, Ed. inasi Gndz, Ankara- 2010, s.278- 304.
44
Murray Mitchell, The Great Religions of India, Turnbull and Spears, New York- Trsz, s.92.
41
13
Brahma tarafndan yaratlmtr. Sanskritede insan anlamna gelen Manu,

Brahmann oludur ve insan nesli ondan tremitir. Dier bir rivayete gre; insan nesli
byk bir tufanla yok olurken Tanr Vinu sadece Manuyu kurtararak onu bir kara
parasna gtrmtr. Manu burada Vinunun emriyle bir ate yakm ve ateten bir
kadn meydana gelmitir. nsan nesli Manu ile ate kadnn birlemesiyle tremitir.45
Dolaysyla bu dinde, Manunun insan rknn atas olan kii olduuna inanlmtr.46
Hinduizmde, Tanrlarn insan eklinde cisimleerek yeryzne inmesi anlamna
gelen Avatara inanc mevcuttur.47 Avatara inancna gre; Tanrnn kendini insanlar
arasna sokmak istemesinin amac, kutsal mkemmelliini insanlara yanstarak, insanlara
nasl mkemmel olabileceklerini gstermektir.48 Bu nedenle Hint dinlerinde suretlere
kar ok fazla ilgi gsterilmekte, yaplan heykeller takdis ilemiyle kutsallatrlmakta
ve putlatrlmaktadr. nk Hint dindarl putlar, Tanrnn iinden tezahr ettii
pratik (tezahr, resim, ehre) birer sembol olarak grmektedir.49
Hinduizmde insan doutan belli bir kastn mensubu olarak dnyaya gelir ve
kendi kaderini tayin eder. Bu dine gre kastlar, yaratc Tanr Brahmann insan eklinde
tasavvur edilen vcudunun eitli yerlerinden ortaya kmtr. Buna gre Brahmanlar
(Rahipler, Din adamlar) Tanr Brahmann azndan, Katriyalar (Hkmdar Slalesi ve
Savalar) Brahmann kollarndan, Vaisyalar (Tccar, Esnaf ve ifti) Brahmann
midesinden, Sudralar (iler) da Brahmann ayaklarndan yaratlmtr. Bunlarn
dnda kast d kabul edilen gruplar da vardr.50
45
Abdulkadir eybetl-hamd, ada Dnya Dinleri ve Mezhepleri, ev. Osman Cilac, stanbul- 1995,
s.97
46
Bkz. John Dowson, A Classical Dictionary of Hindu Mythology and Religion, Rupa Paperback, New
Delhi- 1987, s.199.
47
Kk vd., s.176.
48
Swami Bhaskarananda, The Essentials of Hinduism, Viveka Press Edition, Canada- 2002, s.77- 78.
49
Bkz. Ekrem Sarkolu, Din Fenomenolojisi (Dinlerin Mahiyeti ve Tezahr ekilleri), Isparta- 2002,
s.57- 59.
50
Kk vd., s.181.
14
Bu dindeki tenash inancna gre insan, dnyada yaad hayatn deerine gre,
lmden sonra ruh, yeni bir vcut iinde yeni batan ortaya kar. Eer insan bu dnyada
su ilemi, kt bir hayat srm ise, lmnden sonra, ruhu da aa bir hayvan, hatta
bir bitki eklinde yeniden doar.51 Dolaysyla insan iin lm, bir korku vastas deil,
bir varlktan dierine geitir. Bu anlay din mensuplarn ahlakl bir hayat srmeye
tevik eder. Zira, insann doduu kast (sosyal snf) dahi, amellerinin neticesi olarak
grlr.52 Bu anlaya gre, bir insann eski elbiselerini brakp yenilerini giymesi gibi,
ruh da lml bedeni brakr ve yeni bir bedene girer.53
Hinduizmde, dinin odanda bulunan insann hayattaki gerek gayesi, din ve
ahlak kurallarda benimsenen bir hayat srmek (dharma), kendine ve ailesine yetecek
kadar mal-mlk sahibi olmak (artha), ehev arzu ve istekleri meru erevede tatmin
etmek (kama) ve tenash/samsara arkndan kurtularak mutlak kurtulua ulamak
(moka) olarak ifade edilir.54
Hinduizmde Bir rahibi ldrmek, iki imek, hrszlk, gurunun karsyla zina
etmek ve bunlar yapanlarla iliki kurmaya devam etmek lmcl gnahlar olarak
isimlendirilir.55 nsann temel haklarn korumaya ynelik olarak yasaklanan bu fiillerin
kiminle, kime kar ya da hangi nedenle yapld gnahn bykln veya
kkln belirlemektedir. Zira, bu dine gre, bir rahibi ldrmekle sradan bir insan
ldrmek ya da bir gurunun karsyla zina etmekle sradan bir kadnla zina etmek
arasnda fark vardr.56 nk, bu dinde kast sistemi insann deerini belirleyen bir l
kabul edilir. Ayrca gnmzde yasaklanmsa da kocas len bir kadnn, kocasnn
51
Sarkolu, Din Fenomenolojisi, s.202.

Bkz. Yitik, Hint Kkenli Dinlerde Karma nancnn Tenash nancyla likisi, stanbul- 1996, s.27;
Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, stanbul- 1983, s.139- 145; Kk vd., s.177- 178;
eybetl-hamd, s.95- 103; Tmer, Biruniye Gre Dinler ve slam Dini, Ankara- 1975, s.116- 117.
53
Bhagavadgita: Hindularn Kutsal Kitab, Sanskriteden ev. Korhan Kaya, Ankara- 2001, s.16.
54
Yitik, Hinduizm, s.290.
55
The Laws of Manu, Trans. G. Bhler, Oxford University Press, USA- 1886, XI/55.
56
Bkz. The Laws of Manu, XI/56-59; XI/296- 330; VIII/352- 358.
52
15
cenazesiyle birlikte yaklmas (sati)57 gelenei, insann yaam hakkn; kadnlara, dini
ayinlere katlma ve kutsal kitaplar okumalarnn yasaklanmas da58 de insann inan
hrriyetini elinden alan birer uygulama olarak karmza kar.
Hint dinlerinden biri de Budizm dir.59 Buda (M..563-483)nn retileri
zerine kurulan ve evrensel nitelik kazanan bu dinde, insann bir kast ierisinde doduu
retisi reddedilirken, Hinduizmin tenash, karma ve niha kurtulu (moka) retileri
bazen kk deiikliklerle bazen de olduu gibi kabul edilir.60
Yaratc Tanr anlay vurgulanmayan Budizmde, varlklar herhangi bir neden
ya da koula bal olmakszn manev olarak saf bir ekilde meydana gelirler. nsann
doutan sahip olduu eyler kendisinin veya bakalarnn aba ya da eylemine bal
deildir. Bunda insan gc ya da enerjisi de etkili deildir. Btn varlklar,
kendi
doalarna bal olmakszn yaam, varlk ve ruh sahibi olurlar.61 Hinduizmden farkl
olarak, Budizmin Karma inancnda yer alan anatta/anatman; varln zn
oluturduunu dndmz ruh veya ben adn verdiimiz bir cevherin yokluunu
ifade eder.62
Buda Hinduizmdeki kast anlayna kar karak, insanlar arasnda, hibir ayrm
yaplmakszn herkesin eit olduunu ileri srer.63 Zira, sorumlu bir varlk olan insan,
kimsenin mdahalesi ve yardm olmakszn, tek bana kurtulua erebilir. nsann
57
Bkz. Peter G.Mode, Suttee, A Dictionary of Religion and Ethics, Ed. Shailer Mathews- Gerald Birney
Smith, The Macmillan Company, New York- 1923, s.432.
58
Bkz. The Laws of Manu, IX/18.
59
Bu ad Siddharta Gautamaya verilmi ve Aydnlanm anlamna gelen Budda sfatna
dayandrlmtr. Mensuplarnca Buda-dharma (Buddann eriat), Buda-vacana (Buddann Szleri) diye
bilinen bu inan sistemi, gnmzde dnyann drt bir yannda mensubu bulunan dinlerden birisidir. Geni
bilgi iin bkz. Charles Samuel, Buddhism, The World Religions, New York- 1954, 225- 276; Yitik,
Budizm, Yaayan Dnya Dinleri, Ed. inasi Gndz, Ankara- 2010, s.307- 355.
60
Kk vd., s.225; Yitik, Budizm,s.319.
61
Rhys Davids, Buddhism, Williams and Norgate, London- 1912, s.82.
62
Yitik, Budizm, s.323; Kk vd., s.255.
63
Moner Williams, Hinduism (Non-Christian Religious Systems), Pott,Young&Co., New York- 1877, s.82.
16
kurtulua eriebilmesi, kendisinin hatalarn fark ederek dnyay gerek boyutlaryla

grmesine baldr.64
Budizme gre aydnlanm ruhun tekrar tekrar vcut bulma ksr dngsnden
kurtulmas (hakikatin gereklemesi)65 anlamna gelen Nirvana/Kesin Kurtuluun,
insan hayatnn niha gayesi olduu konusunda btn Budist mezhepleri hem fikirdir.66
Zira, bu dine gre insan iin gerek mutluluk ancak Nirvanaya ulamakla gerekleir.67
Budann temel retilerinde insann sahip olmas gereken temel haklara vurgu
yapan unsurlar yer almaktadr. Onun Be Dikkat almas retisinde, yaama sayg,
bakalarna ait olan bireye sahip olmama ve almama tavsiye edilir. Cinsel ahlakszln
ktl ve zararlar bildirilir. Doru konuup iftira atmama ve alkol veya baka zehirli
maddelerin alnmamas tavsiye edilir. Bu retide bildirilen tm ahlak davranlar
insann temel haklarn korumaya ynelik nlem ve giriimler olarak yorumlanabilir.68
Hint yarmadasnda ortaya kan ve kurucusu Mahavira (M..599-527) ) olan
Caynizm,69 insann bir kast ierisinde yaratld anlayna70 ve Tanr veya Yce
Varlk gibi yaratc varlk fikrine kar kar.71 nsann bedenini madd ve kt, ruhunu
da saf ve ebed olarak gren bu dinde asl ama;72 insan bedeni ile ilgili her trl ykten
kurtarmak suretiyle ruhunu kurtulua (Nirvana) kavuturmaktr.73
Caynizmde, yaam sahibi hibir varln ldrlmemesi (ahimsa) en nemli
grev (parama dharma) kabul edilir. Nitekim Cayinistler kk bir canlya zarar
vermemek iin yrrken nlerini sprrler ve btn hayvanlarn tedavi edilebilecei
64
Kk vd., s.254.
Davids, s.180.
66
Gndz, Din ve nanlar Szl, Ankara- 1998, s.286; Yitik, Budizm, s.324.
67
Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s.165.
68
Bkz.Thich Nhat Hanh, Budann retisi, ev. Nur Yener, stanbul- 2002, s.84- 99.
69
Bkz. George A. Barton, The Religions of The World, The University of Chicago Press, Chicago- 1917,
s.158- 177.
70
Barton, The Religions of The World, s.175; Yitik, Caynizm, Yaayan Dnya Dinleri, Ed. inasi
Gndz, Ankara- 2010, s.358; Kk, s.197.
71
Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s.150; Yitik, Caynizm, s.364; Kk vd., s.199;
Barton, The Religions of The World, s.177.
72
Kk vd., s.200.
73
Bkz. Hseyin G. Yurdaydn- Mehmet Da, Dinler Tarihi, Ankara- 1978, s.131.
65
17
hastaneler kurarlar. Bu dinde ldrmemek, yalan sylememek, hibir ekilde almamak,

mmkn olduu kadar cinsel ilikiden uzak durmak ve asgar bir mal ile yetinmesini
bilmek74 insann temel haklarn korumaya ynelik emir ve yasaklar olarak
deerlendirilebilir.
Hint din ve siyas hayatnda nemli bir yere sahip olan Sihizm ise,75 Nanak
(1469- 1539) tarafndan kurulan senkretik bir din harekettir.76 Sihler, slamn Allah
inancna paralel tarzda bir yaratc tanrnn varln kabul ederek insann, hibir benzeri
olmayan Tanr tarafndan yaratldna inanrlar.77 Mutlak ve ebed olan Tanrnn
yannda insan, yardma muhta ve boyun eici bir varlktr.78 Sihizmde kii, insan
olarak dnyaya gelmekle mkemmellie ular ve kurtulua eriir. Bu balamda deerli
bir varlk olarak grlen insan, kendine verilen akl ve sorumluluk sayesinde, hayatn,
lmn ve yeniden doumun acmasz emberinden kurtulabilir. Sihizme gre, btn
insanlar kasta tabi deildir ve kurtulu iin insann yapmas gereken; ibadet etmek ve
Tanrya yakarmaktr.79
Sihlere gre, Guru Nanak insanlara sahip olmalar gereken temel haklar veren
yegne insandr. Sihler tm insanlarn din, rk veya cinsiyet ayrm olmakszn eit
olduunu kabul ederler. nk, btn yaratlanlarn Tanrnn ruhunu tadna inanrar.
Dolaysyla bu din mensuplar tarih boyunca rehberlerinin (guru) yapt gibi,
kendilerinin de, insanlarn haklarn korumak iin ellerinden geleni yapmakla grevli
olduklarn dnrler80
74
Bkz. Hermann Jacobi, Jainizm, Encylopedia of Religion and Ethics (ERE), (I-XII), Edit.by J.Hasting,
c.VII, Edinbourg- 1908, s.469- 470; Barton, The Religions of The World, s.177; Yurdaydn- Da, s.131;
Kk vd, s.202.
75
Bkz. Horace Arthur Rose, Sikhs, (ERE), c.XI, s.507- 511; Kk, Sihizm, AFD, Ankara- 1986,
say:28, s.391- 417.
76
Bkz. Lepel Griffin, Sikhism and Sikhs, Great Religions of the World, Harper and Brothers Publishers,
New York and London- 1902, s.141; Kk vd., s. 212; Rose, c.XI, s.507.
77
Gndz, Sihizm, Yaayan Dnya Dinleri, Ed. inasi Gndz, Ankara- 2010, s.376.
78
Yurdaydn- Da, s.146.
79
Bkz. Kk,Sihizm, s.399- 401; Kk vd., s.218; Gndz, Sihizm, s.376- 378.
80
Bkz. M.S. Rahi, Human Rights and Sikhism, http://www.sikhreview.org/pdf/january2008/pdffiles/dynamics.pdf, (10.12.2012); Gndz, Sihizm, s. 377- 378.
18
Hint dinlerinde insann kasta tabi bir varlk olarak grlmesi yannda insanlarn
tamamen eit kabul edildii inanlar da mevcuttur. Hint dinlerinde ortak unsur, insann
mutluluu iin kurtulu yolunun gsterilmi olmasdr. Zira, ahlakl ve erdemli bir hayat
neticesinde insan hem tenashteki yerini hem de niha kurtuluunu kendisi
salayabilmektedir. Ayrca Hint dinlerinde insann temel haklarna vurgu yapan emir,
yasak ve uygulamalar da mevcuttur.
Bu blmde; Hint dinlerinde insann yerini ortaya koyduktan sonra tarihi bir
deeri ve ok sayda mensubu olan in ve Uzak Dou dinlerinin insana bak ksaca ele
alnacaktr.
2. in ve Japon Dinlerinde nsan

inde, Yahudilik, Hristiyanlk ve slam dnda, resm nitelie sahip, inlilerin
San Kiao ( Din) dedikleri din vardr. Bunlar; Konfyanizm, Taoizm ve
Budizmdir.81 Hint kaynakl bir din olan Budizm daha nce incelendiinden ona burada
yer verilmeyecektir.
Konfyslk,82 byk bilgin ve filozof Konfysn (M..551-479) adna
izafe edilen din, ahlak, sosyal, politik ve ekonomik konularla ilgili inan ve
uygulamalar btn83 ya da daha nceki dnemlerden beri inde var olan tabii dinin
zerine perinlenmi bir ahlak sistemi olarak tanmlanr.84
Eer biz insana hizmet edemezsek, ruhlara nasl hizmet edebiliriz? 85 diyerek
Tanrya hizmet etmenin yolunun, insana hizmet etmekten getiini syleyen
81
Bkz. Ahmet Usta, M.emseddin Gnaltayn Tarih-i Edyanna Gre in Dinleri, Ondokuz Mays
niversitesi lahyat Fakltesi Dergisi, Samsun- 1999, say:XI, s.133; Kk vd., s.73.
82
Bkz. Lewis Hodous, Konfys Dini, ev. Gnay Tmer, AFD, Ankara- 1976, c.21, s.391- 410;
Ahmet G, Konfyanizm, Yaayan Dnya Dinleri, Ed. inasi Gndz, Ankara- 2010, s.383- 399.
83
E. Royston Pike, Encyclopedia of Religion and Religions, London- 1951, s.107.
84
George A. Barton, Religions of China, A Dictionary of Religion and Ethics, Ed. Shailer MathewsGerald Birney Smith, The Macmillan Company, New York- 1923, s. 83.
85
Konfys, Konumalar, ev. Muhaddere Nabi zerdim, Haziran- 2000, 11/11.
19
Konfyse gre, insan doasnn temel prensibi erdemdir.86 stn nsann hayat
tarzn belirlemeyle ilgilenen bir ahlak reticisi olan Konfys,87 insanlarn doruluk
iin dnyaya geldiini ve doruluun peinde olan, hatalarndan ders alarak doru yolu
bulan, bencil olmayan, stn meziyetlere sahip, ne yaptnn bilincine varan insanlarn
erdemli, stn ve soylu insanlar olduunu belirtir.88
Konfysn
amac,
insanlar
mutlulua
kavuturacak
yollar
onlara
retmektir. Onun retilerinde btn insanln ayn zden yaratlmas nedeniyle eit
olduu bildirilir.89 nsann yaam hakk en deerli haklarndan birisi olarak kabul
edildiinden,90 adam ldrme gibi fiillerden uzak durulmas tavsiye edilir.91
Konfys, zenginlik ve erefin kader ii olduunu ifade eder.92
Ayrca,
Zenginlik ve onur, herkesin istedii eylerdir. Bunlar doru bir yolda kazanlmazsa,
pek abuk yitirilir. Yoksulluk ve dknlk insanlarn nefret ettii eylerdir, insanlar
drst davranmazlarsa, bunlardan kendilerini syrmalarnn olana yoktur.93
szleriyle insanlara haksz kazantan uzak durmalarn tavsiye eder. Bu balamda,
Kendine yaplmasn istemediin eyi bakalarna yapma!94 sz de, insanlarn sahip
olduu temel haklara sayg gsterilmesi gerektii eklinde yorumlanabilir. Bu szn
ilahi dinlerin kaynaklarnda farkl ekillerde yer almas da dikkat ekici bir durumdur.
86
Robert K. Douglas, Confucianism and Taousim (Non-Christian Religious Systems), E. and J.B.Young
and Co., New York- 1900, s.105.
87
Ahmet G, Konfys ve Konfyslk, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Bursa- 2001,
c.X, say:II, s.59.
88
Kk vd., s.77.
89
Bkz. Konumalar, 17/3.
90
Bkz. Konfys, The Four Books (Confucian Analects, The Great Learning, The Doctrine of the
Mean,The Works of Mencius), Trans. James Legge, The Commercial Press, China- Trsz, Confucian
Analects, XII, s.133.
91
Bkz. The Works of Mencius, XXXV/1- 5, s.964.
92
Konumalar,12/5.
93
Konumalar, 4/5.
94
Konumalar,15/23.
20
Lao-Tzunun (M.. 634-531) kurucusu olduu inin mill ve en eski dinlerden

birisi de Taoizmdir.95 Taoist kozmolojide her eyin Taodan geldii kabul edilir. nsan
vcudu evren iinde evren ve bir da veya su kaba eklinde tasvir edilir.96
Lao-Tzu, Tanr tarafndan yaratlan insan iin dnyada iken sevinmesini
gerektiren u iki nedeni sayar; insan olarak var olmak ve alak bir kadn ya da rezil bir
erkek olmamaktr.97
Taoizmde insan kendi mutluluunu kendisi meydana getirir. yi ve ktnn
dl veya cezas insann kendi iradesine gre belirlenir.98 nk, varlklar ierisinde
insana zel bir yer tannmaz. Aksine insan balarndan zerek, Taonun derinliklerine
drmek istenir.99
Bu dinde, insandan sakin, rahat, yumuak, alakgnll ve barsever bir hayat
srmesi istenir.100 nk, insann doduu zaman yumuak ve zayf, ldnde ise sert
ve gl olduu bildirilir.101 Sevgi ve hogr anlaynn n plana kt bu dinde,
insann temel haklarna ynelik baz atflarn bulunduu da grlr. Bu dorultuda,
Uursuz aratr silah yakmaz eline kutlu kiinin, Alay alay cana kyanlar, Yamur
gibi gzya dkmelidir. Savata zafer kazanan taraf l evi gibi davranmaldr.
denilerek savata bile olsa ldrmenin ktlne iaret edilir.102 Zira, Lao-Tzuya gre
kutlu kii skunet iinde yaamal ve btn insanlar kendi ocuu gibi grmelidir.103
Sevgi ve kanaatkarl birer hazine olarak gren Lao-Tzu,104 halinden memnun olmann
95
Bkz. Ahmet G, Taoizm, Yaayan Dnya Dinleri, Ed. inasi Gndz, Ankara- 2010, s.401;
Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, Ankara- 1955, s.18; Bkz. Farzeen Baldrian, Taoism, The
Encyclopedia of Religion, (ER), (I-XVI), Ed. Mircea Eliade, The Macmillan Co., New York- 1987, c.XIV,
s.288- 306.
96
Bkz. Farzeen Baldrian, Taoism, (ER), c. XIV, s.299- 300.
97
Douglas, s.230.
98
J. C. Cooper, Taoculuk Nedir, ev. smet Zeki Eybolu, stanbul- 2003, s.38
99
100
Yurdaydn- Da, s.158.
101
Lao Tse, Tao Te Ching, Trkesi ve Yorumu: mer Tulgan, stanbul- 1994, s.76.
102
Tao Te Ching, 31.
103
Bkz. Tao Te Ching,, 49.
104
Bkz. Tao Te Ching, 67.
21
gerek zenginlik olduunu dile getirir.105 nk ona gre, zenginlik felaketi armak
demektir.106 yle ki, insanlar ktlk yapmaya mal-mlk arzusu sevketmektedir.107
Ayrca, halk hrszlk yapmaktan alkoymak iin amirlerin yapmas gerekenler de
vardr.108
Japonlarn yerli ve mill din inanlarn karlayan ve herhangi bir kurucusu
olmayan intoizmde109 ise; her eyi yaratan ve yneten bir Tanr anlay yoktur. Tanr
ve Tanralar, insanlar gibi faaliyetler gsterirken, insan kavraynn stnde olan
varlklar ifade eden kamilerin uyumlu ibirlii erevesinde dnyadaki yaratmann
meydana geldii inanc vardr. Bu dinde ruhun lmden sonra yaadna, atalarn
nesilleri koruduuna ve len herkesin kami olduuna ancak, her kaminin Tanr
olmadna inanlr.110 lmden sonra kamiler sonsuz bir hayat ve gzel ruhlara sahip
olurlar.111
intoizmde, insanlar hem d, hem de i temizliine kavuturacak ekilde
terbiye etme anlay mevcuttur.112 Ahlak anlaynda, insann temel haklarn korumaya
ynelik yalan sylemek, adam ldrmek, zina yapmak ve hrszlk yapmak
yasaklanmtr.113 Ancak, dier dinlerden farkl olarak intoizmde, insann kendi
isteiyle kendisini bak veya klla kurban etmesi eklinde gerekletirilen Harakiri
byk bir erdem olarak kabul edilir.114
Genel itibariyle bakldnda, in dinlerinin insann nasl yaratldndan ziyade,
insann ne ekilde terbiye edilecei ve nasl ahlakl bir birey olaca konularna arlk
105
Bkz. Tao Te Ching,, 33.

Bkz. Tao Te Ching, 9.
107
Toshihiko zutsu, Tao-culukdaki Anahtar-Kavramlar, ev. Ahmed Y. zemre, stanbul- 2001, s.150.
108
zutsu, Tao-culukdaki Anahtar-Kavramlar, s.51.
109
Bkz. H. John Lewis, The Shintoists, Our Religions, London- 1973.
110
Bkz. Kk vd., s.99- 102.
111
George A.Cobbold, Religion in Japan: Shintoism- Buddhism- Christianity, New York- 1905, s.25.
112
Bkz. Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s.184; Schimmel, s.24.
113
Bkz. Michel Malherbe, Shinto Japan: What is Shintoism?,
http://www.1000questions.net/en/religion/shinto.html, (12.12.2012).
114
Bkz. Kk vd., s.107; Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s.183.
106
22
verdikleri grlr. Ancak btn dinlerde insann can kutsal saylrken, intoizmde
harakiri nin bir erdem olarak kabul edilii zerinde dnlmesi gerekir.
in ve Japon dinlerinin insana bak ksaca ele alndktan sonra Yahudilik,
Hristiyanlk ve slamn k yerine blgesel olarak yaknl bulunan Eski ran
dinlerinde insann yeri incelenecektir.
3. Eski ran Dinlerinde nsan

Bu balk altnda tarih ve kltrel kkleri ok eskiye dayanan ran
corafyasnda,
slam
ncesi
yaam
ve
taraftar
bulmu
Zerdtilik
ve
Maniheizm dinlerinin insana bak incelenecektir.

Eski ran kkenli dinsel bir gelenek olan Zerdtilik115, Zerdt (M..660-586)
tarafndan kurulmu, inan sisteminde nemli yer tutan ate kltnden dolay Mecusilik
adn almtr.
Zerdt, btn varlklarn, inand Tanr olan Ahura Mazdadan zuhur ettiine
inanr.116 nana gre Ahura Mazda dnya yaratklarndan ilk nce gkyzn ve
dnyann n yaratr; ikinci olarak suyu; nc olarak yeri; drdnc olarak
bitkileri; beinci olarak hayvanlar; altnc olarak da insanl yaratr.117 lk nce
insanlarn ruhlar ve uurlar yaratlr. Ahura Mazda insanlarla konuarak onlara zalim
Ehrimen ile arpmak iin bedenli bir ekil almay ve sonunda tamamyla lmsz ve
ebediyen mkemmel olmay isteyip istemediklerini sorar. nsanlar bedenli bir ekilde
yaratlmaya raz olurlar. kinci bin ylda Gayomart denilen ilk insan ile ilk boa bir
saldrya uramadan var olur.118 Daha sonra ldrlen Gayomartn tohumlar/zrriyeti
115
ran dinleri ierisinde tek tanr inanna yer veren Zerdtilike inand tek tanr Ahura- Mazdaya
nispetle Mazdeizm de denir. Bu dinin kutsal kitab Avestadr. Bkz. inasi Gndz, Mecusilik,
Yaayan Dnya Dinleri, Ankara- 2010, s.507- 527.
116
Gndz, Mecusilik , s.507, 514.
117
Nathan Sderblom. The Age of the World (Zoroastrian), (ERE ), c.I, s.205.
118
Huzeyfe Saym, Zerdtilikde Kozmogoni ve Yaratl, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Dergisi, Kayseri- 2004, say:XVI, s.95.
23
yeryzne dklr ve bundan Ademle Havvaya tekabl eden Maye ile Mayana
doar.119
Mecusi inancna gre; yeryzndeki her canlnn ilahi alemde bir sureti ya da ei
vardr. Bu inanca gre yeryzndeki maddi varlk geici olduu iin ilahi alemdeki
bedeniyle birleen ruh, cennette eiyle beraber ebediyen mutluluk ierisinde yaar.120
Zerdtilikte kurtulua ermek isteyen insan; gnlk ibadetlerini yerine getirmeli,
srekli almal, yalan sylememeli, namuslu yaamal, temizlie zen gstermeli ve
faydal iler yapmaldr.121 Bu dinin ahlak anlaynda insann temel haklarn korumaya
ynelik olarak, livata, zina, hrszlk, yalan sylemek, yalan yere yemin, yalanc ahitlik,
iftira atmak, hilekarlk, gasp, sznde durmamak ve cinayet gibi konularn yasakland
grlr. 122
Eski ran dinlerinden dieri Maniheizmdir.123 Mani (216-276) tarafndan
kurulan bu din Zerdtilie, Budizme ve Hristiyanla ait dini unsurlar bnyesinde
barndrr ve ruhla bedenin, kla karanln, iyilikle ktln gnostik dalizmine
dayanr.124
Btn gnostik125 sistemlerde olduu gibi Maniheizmde de insann yaratcs
Yce Tanr deil ktlk gleri olmutur. Zira, ilk insan (Gehmurd) ifti, yani Adem ve
119
Tmer, Biruniye Gre Dinler.., s.122; Gndz, Mecusilik , s.517; Saym, s.95.
Gndz, Mecusilik , s.518.
121
Kk vd., s.146.
122
Bkz. The Book of Arda Viraf, Gosht-i Fryano and Hadokht-Nask, by Martin Haug, assisted by E. W.
West, Messrs Trubner and Co., Bombay- London- 1872, s.70.
123
Bkz. Harun Gngr, Maniheizm, Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Kayseri- 1988,
say:V, s.145- 166.
124
A.V. William Jackson, Manichaeism, A Dictionary of Religion and Ethics, Ed. Shailer MathewsGerald Birney Smith, The Macmillan Company, New York- 1923, s. 270.
125
Gnostisizm: Tanr, alem, insan ve bunlarn birbirleriyle olan ilikilerini kendine has kutsal gizli bilgi
doktrini temeline dayal olarak aklamay ilke edinen dini felsefi gelenek. Temel inan esaslar ve ibadet
ekillerinde gnostisizmin hakim olduu Sabiilik, Maniheizm, Hermetisizm ve benzeri gelenekler gnostik
dinler olarak adlandrlr. Ayrntl bilgi iin bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s.143.
120
24
Havva karanlk gler tarafndan yaratlmtr. Ve Ademin olu olan it btn Gnostik
toplumlarca Ademin gerek olu ve Gnostiklerin atas olarak kabul edilmitir.126
Maniheizm inancna gre, insanlarn ruhlar masum, iyi ve temizdir, bedenleri
ise gnah ve ktlk mekandr. nsann kurtuluu, ruhun maddi dnyadan ve bedenin
istek ve arzularndan uzak durmas ile mmkndr.127 Bu dinde, putperestlik, yalan
sylemek, agzllk, adam ldrme, zina, hrszlk, by ve byclk, allan ite
tembellik ve ihmalkarlk yasaklanrken, doruluk ve insanlara yardm etmenin
emredilmesi
isanlarn temel
haklarn
korumaya
ynelik
uygulamalar
olarak
zikredilebilir.128
Genel olarak bakldnda Eski ran dinlerinde ztlklarn kaim olduu bir
evrende insann da beden ve ruhtan oluarak bu ztln ierisinde yer ald grlr.
nsana iyilik-ktlk ztl karsnda, ktln kayna olarak kabul edilen bedenin
ihtiraslarndan kurtulmas tavsiye edilir.
Eski ran dinlerinin insana bakn ortaya koyduktan sonra, tarihi srete pek
ok din ve kltrn etkisi altnda kalm olan Sabiilikte insann yerini belirlemeye
alacaz.
4. Sabiilikte nsan
Kuranda isimlerinden bahsedilen ve gnmzde ok az sayda mensubu bulunan
Sabiilik,129 Hristiyanlk, Yahudilik, Putperestlik, ran ve Babil ile ilgili dini unsurlardan
etkilenmi bir dindir.130
126
Gndz, Maniheizm , Yaayan Dnya Dinleri, Ankara- 2010, s.500; Kurth Rudolph, Maniheizm,
ev. Mustafa Byk, Gazi niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, orum- 2002, c.I, say:1, s.389.
127
Kk vd., s.132; Rudolph, s.390.
128
Bkz. Francis Crawford Burkitt, The Religion of the Manichees: Donnellan Lectures for 1924, Cambridge
University Press, United Kingdom- 2010, s.62.
129
Kuran Kerimde Sabiilerden yerde bahsedilir. Bakara suresinin 62. ayetinde man edenlerle, Musa
dinini kabul edenler, Nasraniler, Sabiiler iinde Allaha ve ahiret gnne inananlar ve yararl iler
ileyenler, nezdi lahideki mkafatlarna erecekler ve hi bir korkuya uramayacaklar, hi de mahzun
olmayacaklardr. Maide suresinin 72. ayeti de yukardaki ayetle ayn anlamdadr. Hac suresinin 17.
25
Sabiilikte birbirine zt iki g mevcuttur. Bunlardan birincisi, iyilii temsil

eden Ik Alemi dieri de ktl temsil eden Karanlk Alemi dir. Dnyann ve
insann yaratl olaynda yaratc g, Yce Ik Tanrs deil, dm k varl olan
Demiurg Ptahildir.131
Yaratt dnyann kt glerce ele geirilip doldurulduunu gren Demiurg
Ptahil, dnyada kendisine vekalet edecek bir varlk oluturmak iin Ademi kendi
suretinde, Havvay ise Ademin suretinde yaratr. Ademle Havvann evliliklerinden
olan ocuklar vastasyla insanlk oalr. Adem ilahi yolu tanyan Yce Ik Kralna
itaat eden ilk insan olur.132
Sabiilere gre insan madde ve ruhtan oluan iki farkl unsurdan meydana gelir.
Ceset maddi varl itibaryla ktlk ve karanl, ruh ise iyilik ve nuru temsil eder.
Ceset varlk itibaryla bu aleme aittir, ruh ise takdir gerei ilahi k aleminden bu sufli
dnyaya indirilerek cesede konulur.133 nsann ruhu iin beden hapishane olarak kabul
edilir. Ruhun bu durumdan kurtularak ait olduu k alemine ykselebilmesi iin
insann, doru inan ve ibadetlere balanmas gerekir.134 Sabiilikte baz yasaklar insann
temel haklarn korumaya yneliktir. Bu yasaklar; nefsi mdafaadan gayr ldrmeler,
zina ve livata, sarho oluncaya kadar iki imek ve kumar oynamak, yeminden dnmek,
temiz bir kadna iftira etme, yalanc ahitlik, fitne, gybet ve kouculuk yapmak, riba ve
riba kazanc, mddeti getii halde borcunu vermemek ve emanete ihanet etmektir.135
ayetinde, man edenler, Yahudi olanlar, Sabiiler, Nasraniler, Mecusiler, Mrikler yok mu, Hak Teala her
eye hakkyla ahittir. diye buyrulmaktadr..
130
Bkz. Mandeas, A Dictionary of Religion and Ethics, Ed. Shailer Mathews- Gerald Birney Smith, The
Macmillan Company, New York- 1923, s. 269; smail Cerraholu, Kuran- Kerim ve Sabiiler, AFD,
Ankara- 1962, c.X, s.103; Bkz. inasi Gndz, Sabiiler-Son Gnostikler, Ankara- 1999.
131
Gndz, Sabiiler-Son Gnostikler, s.109- 110; Gndz, Sabiilik, Yaayan Dnya Dinleri, s.484;
Kk vd., s.157.
132
Gndz, Sabiilik, s.484- 485.
133
Gndz, Sabiilik , s.485; Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s.117; Kk vd., s.160.
134
Gndz, Sabiilik , s.486.
135
Cerraholu, Kuran- Kerim ve Sabiiler, s.112.
26
Sabiilikte insan, Yaratc g tarafndan kendisine dnyada vekil olmas ve

ktlkle mcadele iin yaratlmtr. nk insan, beden hapishanesinden kurtulmaya
alan, iyilii temsil eden bir ruha sahiptir.
Sonu olarak; buraya kadar incelediimiz dinlerin ve mitolojilerin hepsinde
insan nemli bir yere sahiptir. Her din ve mitolojide insann yaratl ekli, yaratld
ortam, zaman, sahip olduu zellikler ve iinde bulunduu konumla ilgili bazen farkl
bazen de benzer bilgilere rastlanmaktadr. Genel itibariyle, insann ortaya knda bir
yaratc veya yaratc gurubu anlay ar basarken, herhangi bir yaratc gce vurgu
yapmayan dinler de mevcuttur. nsann beden ve ruh olarak iki ayr unsurdan meydana
gelmesi btn din ve mitolojilerde kabul edilen ortak bir unsurdur. Bununla birlikte,
beden kt ve ktlklerin kayna, ruh ise iyi ve iyiliklerin kayna olarak kabul
edilmitir. nsan zellikleri itibariyle stn bir varlk olarak kabul edilerek kendisine baz
dev ve sorumluluklar yklenmitir. Baz dinlerde dngsel bir zaman anlay, baz
dinlerde ise dorusal bir zaman anlay mevcut olduu iin insan yaptklarndan
sorumlu durumdadr. Dngsel bir zaman anlayna sahip olan dinlerde tenash tarz
inanlar mevcut olduu iin insan yapt davrann karln bu dngnn iinde
grecektir. Dorusal bir zaman anlayna sahip olan dinlerde ise cennet-cehennem tarz
inanlar mevcut olduundan insan yapt davrann karln cennet veya cehennem
hayat eklinde lmden sonraki hayatnda grecektir. Ancak insann yaptklarnn
karln grmeyecei inancnn mevcut olduu dinler de vardr. Btn din ve
mitolojilerde ahlakl ve erdemli insanlar vlrken, insanlarn kurtulua ermeleri iin
bedenin arzu ve ihtiraslarndan kurtulmalar tavsiye edilmitir.
27
I. BLM
YAHUDLK, HIRSTYANLIK VE SLAMA GRE NSANIN
GENEL ZELLKLER
nsanlk tarihi boyunca, saysz filozof ve dnr nsan nedir? sorusuna cevap
aramtr. lkalardan gnmze kadar insan iin birok tanm yaplmtr. rnein;
Aristo insan medenilemi ve bilgi edinme yeteneine sahip hayvan olarak
tanmlamtr. Platon ise insan tyleri olmayan iki ayakl hayvan olarak tarif
etmitir.136 zellikle insan ve hayatn anlam zerinde duran Stoaclar insan dnen
z olarak tarif ederek,137 sadece akll insanlarn mutlulua ulaabileceini
belirtmilerdir. Kimi Stoaclara gre; btn insanlar ilahi akln kvlcmna sahip olmakla
beraber ou aptal durumdadr.138
Modern dnemde ise Pascal; insan sonsuzluk ile hilik arasnda bulunan bir
varlk olarak tarif eder.139 nsann Tanry ldrdn ifade eden Nietzsche,
insanolunun kendisine yabanc olduunu ve kim olduunu ve anlamnn ne olduunu
kefetmesi ya da yeniden kefetmesi gerektiini savunur.140
Genel itibariyle tarihi sre ierisinde insan iin yaplan tanmlar incelendiinde,
hepsinin insan tek boyuttan veya bir hayvan olarak alglamaya alt kanaati ar
basmaktadr. Dolaysyla yaplan tanmlar bir btn olarak evrenin en karmak problemi
olan insan141 tanmlamada yetersiz kalmaktadr. Ancak yaplan tanmlardan farkl olarak
btn dinler insana dnyada zel bir yer verirken, ilahi dinlerden Yahudilik,
Hristiyanlk ve slam ise insan tam ve ok boyutlu bir varlk olarak grmektedir. nk
136
Abraham J. Heschel, Who Is Man?, Stanford University Press, Kaliforniya- 1965, s.21.
Lucien Goldmann, Kant Felsefesine Giri, ev. Avar Timuin, stanbul- 1993, s.63.
138
Bkz. Niebuhr, s.9- 10.
139
William Barrett, Irrational Man: A Study of Existential Philosophy, N.Y., Doubleday &
Company Inc. New York- 1958, s.117.
140
Barrett, s.117.
141
Alexis Carrel, Man, The Unknown, Harper& Brothers, Yrsz- 1939, s.1; Niebuhr, s.1.
137
28
bu dinler, insann belli bir ama iin esiz bir varlk olarak, akn bir Tanr tarafndan
yaratldn vurgulamaktadr.
Bu blmde, insan esiz ve bir gaye iin yaratlm olarak gren sz konusu
dinde, insan tanmlamaya ve insana verilen deeri ifade etmeye alacaz. Bu
erevede, Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda insann biyolojik ve psikolojik
zelliklerini inceleyeceiz.
A. LK NSAN VE HZ.ADEM
1. Yahudilikte lk nsan ve Hz. Adem
Yahudilik, yaayan ilahi kaynakl dinlerin en eskisi, fakat mensubu en az
olandr142. Yahudilik; belli bir toprakla kimlikletirilmi bir rkn hayatn, inancn, dil,
edebiyat, hukuk ve sanatn bnyesinde barndran,143 srailoullar nn tarihi srecinde
ortaya km dinsel bir gelenektir. Yahudilik, tek Tanr inancyla evredeki yerel dinsel
geleneklerin karmasndan meydana gelmi ve sk sk yaanan yabanc istilalar ve
srgn olaylar nedeniyle eitli yabanc inan sistemlerinden de etkilenmitir144.
Yahudilik, hayatn her alanna mdahale eden ilahi yasalardan meydana
gelmektedir. Yahudilik te din- dnya ayrm yoktur; Her ey dinin iindedir.145
Dinler asndan yeryznde yaamn nasl balad kadar ilk insann ya da ilk
insan iftinin bu dnyaya nasl geldii ve ne tr bir hayat yaad da nemlidir.
Yahudilike gre ilk insan Hz.Ademdir.146 Adem kelimesinin kk tartmaldr.
Btn tartmalar deerlendirildiinde Adem kelimesinin, toprak, esmer, krmz, yerin
kabuu ve yerin tozu gibi anlamlara geldii grlr. Kelimenin Arapa, branice veya
142
Kk vd., s.279.
Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara- 2003, s.30.
144
Gndz, Din ve nan Szl, s.390; Bkz. Kaufmann Kohler, Judaism, Jewish Encyclopedia (JE), (IXII), Funk and Wagnalls Company, Ed. Isidor Singer vd., New York and London- 1901, c.VII, s.359.
145
Adam,Yahudilikte Din Kavram ve Din Anlay,Dinler Tarihi Aratrmalar-II, Ankara- 2000, s.134.
146
W.H.Bennett, Adam, (ERE), c.I, s.84; M.Erdem, Hz.Adem, s.12, 172.
143
29
baka bir dilden olmas, anlamn etkilememektedir.147 Yahudilikte Adem isminin

branice toprak anlamna gelen adamah kelimesinden geldii kabul edilir.148 Adam
(Adem) szc, branicede insan tr iin kullanlan mterek bir isim olup,149
Tanahta Adem kelimesi, insan ve insan tr anlamnda, zel isim olarak 500den
fazla yerde kullanlmtr.150 lk insan Hz.Ademin yaratln, cennet ve dnya hayatn
Yahudilik erevesinde ksaca zetlemek, bu dinin insana bakn ifade etmek adna
faydal olacaktr.
Yahudilie gre erefli bir varlk151 olan insann yaratl, Tanahn152 Tora
(Tevrat) kitabnn Tekvin blmnde yer almaktadr. Tevratta ilk insann yaratl ekli
ve zaman iki ayr hikayede farkl biimlerde nakledilmektedir. Ruhban metni (M..65. yy.) ad verilen ilk yaratl hikayesine gre, Tanr insan yaratln altnc gnnde,
btn varlklar yaratldktan sonra kendisine benzer surette, erkek ve dii olarak yaratr.
Cennetten dn yer almad bu hikaye de ilk insan ifti Tanr tarafndan
kutsanmakta, reme yoluyla oalp, yer ve gklerdeki canllar zerinde hakimiyet
kurmakla emrolunmaktadr.153
Yahvist metin (M..9-8. yy.)de yer alan verilen ikinci yaratl hikayesine gre
ise; yer ve gklerin yaratlndan sonra yeryznde hibir canl yokken Tanr, topraktan
147

Gerson B. Levi,Adamah, (JE), c.I, s.183; John L. Mc.Kenzie, Dictionary of the Bible, The Bruce
Publishing Company, New York- 1965, s.12; Tora; Trke eviri ve Aklamalaryla Tora ve Aftara (1.
Kitap: Bereit), Terc. Moe Farsi vd. stanbul- 2002, 4/7, s.14.
149
W.R.F. Browning, A Dictionary of the Bible, Oxford University Press., New York- 2004, s.6.
150
S. Hayri Bolay, Adem, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, (DA), stanbul- 1988, c.I, s.358.
151
Bkz. Kohler, Judaism, (JE), c.VII, s.361.
152
Tanah; Hristiyanlarn Eski Ahid adn verdikleri, Yahudilerin, yazl dini edebiyat klliyat niteliinde
olan kutsal kitaplardr. Tanah; Tora (Tevrat), Nevim, Ketuvim adnda kitaptan meydana gelmitir. Tanah
bu blmn ibranice ba harflerinin birlemesinden meydana gelmi bir kelimedir. Tanahn blmleri
ve ihtiva ettii kitaplar unlardr: Tora: Tekvin, Msrdan k, Levililer, Saylar, Tesniye; Neviim: Yeu,
Hakimler, I.Samuel, II.Samuel, I.Krallar, II.Krallar, aya, Yeremya, Hezekiel, Hoea, Yoel, Amos,
Obadya, Yunus, Mika, Nahum, Habakkuk, Tsefenya, Haggay, Zekerya, Malaki; Ketuvim: Mezmurlar,
Sleymann Meselleri, Eyub, Neideler Neidesi, Rut, Yeremyann Mersiyeleri, Vaiz, Ester, Daniel, Ezra,
Nehemya, I.Tarihler, II.Tarihler. Tanahta bulunan kitaplarn says hakknda hem Yahudilerle Hristiyanlar
hem de Hristiyanlarn kendi aralarnda ihtilaf vardr. Bkz. Baki Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat,
stanbul- 2010, s.49- 50.
153
Bkz. Tekvin: 1/1-2; J. Frederic McCurdy, Adam, (JE), c.I, s.173- 174; Grkan, Yahudi ve slam
Kutsal Metinlerinde nsann Yaratl ve Cennetten D, slami Aratrmalar Dergisi, 2003, say:IX,
s.6; Bolay, s.358; Hexham, s.11.
148
30
ekil verip burnuna hayat nefesi flemek suretiyle ilk insan yaratr. Adende bir bahe
yapan Tanr hayat aac ve iyiyi ve kty bilme aac n da bahenin tam ortasna
yerletirir. Tanr, yaratt insan baheye bakmyla ilgilenmesi iin yerletirir ve ona
iyiyi ve kty bilme aac hari bahedeki btn aalardan yiyebileceini fakat
yasa inemesi halinde leceini bildirir. Ademin yalnz olmasnn iyi olmadn
gren Tanr daha sonra onun kaburga kemiklerinden birini alarak kendisine yardmc
olmas iin kadn yaratr.154
Adem, karsnn adn btn yaayanlarn anas olduu iin yaayan anlamnda
Havva koyar. Kadnn yaratlnn ardndan kara hayvanlarnn en hilekar olan ylan,
Aden bahesindeki (cennet) Havvaya yaklaarak yasaklanan aacn meyvesinden
yediklerinde, iyiyi ve kty bilmede Tanr gibi olacaklarn bildirerek onu kandrr.
Ylann aldatmasyla yasak aacn meyvesinden yiyen Havva Ademe de ondan yedirir.
Yasa inemelerinin ardndan ikisinin de gzleri alr, plaklklarnn farkna varrlar
ve incir yapraklarndan kendilerine rt yaparlar. Bu yasa inemeleri nedeniyle Tanr,
kadna gebelik skntlarn, ocuk dourma sanclarn ve erkein hakimiyetinde olmay,
erkee ise geim temini iin toprakla uramay, topraa dnnceye kadar aln teriyle
yiyeceini salamay ve skntl bir hayat geirmeyi ceza olarak verir. Daha sonra Tanr,
Adem hayat aacndan yiyerek ebedi hayata ulamasn diye onu Aden bahesinden
kovar. Bylece insann yeryz hayat balam olur.155
Ademin yaratln ve cennet hayatn ksaca zetledikten sonra Tevratta yer
alan bu anlatmlar zerine yaplan yorumlarn bazlar u ekildedir. ncelikle
154
Bkz. Tekvin: 2/5- 25; McCurdy, Adam, s.174; Grkan, Yahudi ve slam Kutsal Metinlerinde nsann
Yaratl..., s.6- 7; Bolay, s.358.
155
Bkz. Tekvin: 3/ 1- 24; Grkan, Yahudi ve slam Kutsal Metinlerinde nsann Yaratl..., s.7; Bolay,
s.362; Mc. Kenzie, Dictionary of the Bible, s.12.
31
Yahudilikteki Rabbinik156 gelenek ierisinde bu iki farkl yaratl hikayesinin birbirini

tamamlayan anlatmlar olarak yorumland157 belirtilmelidir.
Hz.Ademin yaratld madde ve zamana bakldnda, Ademin yaratld
topran, dnyann drt bir yanndaki krmz, siyah ve beyaz topraktan alnd
belirtilmektedir.158 Tevratta Ademin ne zaman yaratld konusunda belli bir zaman
yer almazken, onun yer,159 bitki,160 ve hayvanlardan161 sonra yaratld haber
verilmektedir. Adem, beden ve ruha sahip mkemmel bir insan olarak, susuz ve
ocukluu tecrbe etmeden yaratlr. Ayrca, Ademin yaratl yaratln sonu ve
zirvesi olarak kabul edilmektedir.162
Tanr, gk ve yerdeki btn yaratma iini alt gnde tamamlayarak yedinci gn
istirahata ekilir.
163
Apokrif kabul edilen kitaplarda Ademin yaratln altnc gn
olan Cuma gnnn ilk saatlerinde,164 Kudste yaratld anlatlr. Yine Yahudiler
kendi takvimlerine gre Ademin milattan nce 3761-3760da yaratldn kabul
ederler.165
Tevrata gre insan yaratldktan sonra Tanr ilk insan, Tekvinde Adende bir
bahe166 veya Aden bahesi167 adyla anlan cennete yerletirir.
Cennette yalnzlktan sklan Ademe yardmc olmas iin onun kaburga
kemiinden yaratlan ve yeryznde ilk kadn olarak bilinen Havva, Ademin ei ve
156
stadm ya da Efendim anlamna gelen bir unvan; Yahudilikte talebeler veya dier kiilerce dier
din bilginlerine verilen isim. Tapnan M.S.70 ylnda yklmas sonras bu unvan, Yahudi hukukunda
otorite sahibi olan veya belirli seviyeye ulaan kiiler iin kullanlmaya balanmtr. Bkz. Gndz, Din ve
nan Szl, s.316.
157
Grkan, Yahudi ve slam Kutsal Metinlerinde nsann Yaratl..., s.8.
158
Bkz. McCurdy, Adam, s.174; Paul saac Hershon, Genesis with a Talmudical Commentary,Samuel
Bagster and Sons, London- 1883, s.65.
159
Bkz. Tekvin: 1/9- 10.
160
161
162
Bkz. William Smith, Adam, Smiths Bible Dictionary- 1884, s.20,
(http://www.ccel.org/ccel/smith_w/bibledict.html- (10.12.2011), Kohler, Judaism, c.VII, s.361.
163
Bkz. Tekvin: 1/26.
164
Bkz. Margaret Dunlop Gibson, Apocrypha Arabica (Kitabul-Magal), Cambridge University Press,
London- 1901, s.5.
165
Bolay, s.359.
166
Tekvin: 2/8.
167
Tekvin: 2/15.
32
insanolunun annesi olarak tannmaktadr.168 Havva, Ademden sonra ve ona benzer

ekilde yaratlan ikinci insandr.169
Cenneti koruyup gzetlemek amacyla cennete konulan Adem, cennette bir
imtihana tabi tutulmutur. Bu imtihan ise iyilii ve ktl bilme aac araclyla
gereklemitir. Bu aa Yahudi din adamlarnca farkl ekillerde tarif edilmi ve
yorumlanmtr. Baz yorumlarda bu aacn, incir, zm asmas, buday baa, kavun
olduu belirtilir.170 Ayn zamanda bu yasak aacn gerek olmayp sembol olduunu ileri
sren yorumlarla beraber, cinsel ilikiyi ifade ettiini belirten yorumlar da mevcuttur.171
Adem, cennette meleklerin kendisinin nnde saygyla eildii bir insan iken,
eiyle beraber ylann kandrmas sonucu yasak aatan yemelerine karlk ceza olarak
cennetten kovulmulardr. Bu kovulula beraber Adem ve btn yaratlmlar iin lm
ortaya kmtr.172 Ancak, insanlarn dnyada yaamak zorunda kalmalarna sebep
olarak, ilk atalar Adem ve Havvann cennette iledikleri hatay gstermek ve insanl
bundan sorumlu tutmak yanltr. Nitekim Tevrat ocuklarn, babalar yznden
sulanamayacan173 aka belirterek ilk gnahn miras yoluyla dier insanlara getii
fikrini reddetmektedir.174
Ademin dnya hayat kapallk arz etmekle beraber konuyla ilgili hem Tevrat
hem de Apokrif kaynaklarda baz bilgiler mevcuttur. Tevratta Ademin cennetten
karlrken yannda Havvann da ona elik ettii ve onlara deri kaftan giydirildii
bildirilmektedir.175 Ancak Tevratta onlarn cennetten, nereye ve nasl karld
konusunda bilgi yer almamaktadr.176 Tevratta, Adem ve Havvann dnya hayatndan
168
Bkz. Tekvin: 3/20; M.Erdem, Hz.Adem, s.34; William Smith, Eve, s.279.
Bkz. Hershon, s.121.
170
Bkz. Bolay, s.361; M.Erdem, Hz.Adem, s.37; Hershon, s.67; Bennett, Adam, c.I, s.86.
171
Bkz. Bolay, s.361; M.Erdem, Hz.Adem, s.39.
172
Bkz. Kohler, Adam, (JE), c.I, s.176.
173
Bkz. Tesniye: 24/16.
174
175
Bkz. Tekvin: 3/21.
176
169
33
sz edilirken hikayelerine geni yer verilen Kabil ve Habil, onlarn dnyada doan ilk
ocuklardr.177
Tevrata gre Kabil ve Habil ebeveynleri gibi dnya artlarnda hayatlarn
srdrmek iin aba harcam; kskanln eseri olarak, Kabil kk kardei Habili
ldrmtr. Daha sonra Kabil yapt iten pimanlk duymutur. 178 Adem ise
pimanln olu zerinde ne denli messir olduunu grm ve cennette iledii sutan
dolay tvbe etme gereini anlamtr.179 Kabil ayn zamanda demirci olmas hasebiyle
teknoloji ve kent uygarln kiiliinde simgeletiren biri haline gelmitir.180
Adem ve Havvann Kabil ve Habilden baka birok erkek ve kz ocuu olduu
bildirilmektedir.181 Tevratta, Ademin ocuklarndan biri olan itin doduu esnada
130 yanda olduu haber verilmektedir.182 nana gre Adem kendisine verilen bin
yllk mrn yetmi yln Kral Davuda brakarak dokuzyz otuz yanda,183 olu ite
son vasiyetini yaparak bir cuma gn vefat etmitir.184
Kitab- Mukaddeste, Ademin kabrinin nerede olduuyla ilgili herhangi bir bilgi
yer almamaktadr. Ancak baz rivayetlere gre; Ademin Hebrondaki Machpelah
maarasna ya da sa Mesihin armha gerildii iddia edilen Calvairee gmld
belirtilmektedir.185
2. Hristiyanlkta lk nsan ve Hz. Adem
177
Bkz. Tekvin: 4/1-2; Bkz. Henry Preserved Smith, Old Testament History , Charles Scribners Sons, New
York- 1917, s.24; Bennett, Cain, (JE), c.III, s.493; McCurdy, Abel, (JE), c.I, s.48.
178
Bkz. Tekvin: 4/1- 17; Bennett, Cain, c.II, s.493; McCurdy, Abel, c.I, s.48.
179
180
Bkz. Eliade, Dinsel Dnceler ve nanlar, ev. Ali Berktay, stanbul- 2003, c.I, s. 209.
181
Bkz. Hershon, s.162- 163.
182
Tekvin: 7/3; Henry P. Smith, s.24.
183
Bkz. Tekvin: 7/5; The Talmud (Selections from The Contents of That Ancient Book, Its Commentaries,
Teachings, Poetry and Legends ), Translated From The Original By H.Polano, Frederick Warne and Co and
New York, London- 1876, s.19.
184
Bolay, s.363.
185
Bkz. Kohler, Adam, c.I, s.176; Bolay, s.363.
34
Yahudilii ykmaya deil onu tamamlamaya geldiini 186 belirten Hz.sann

etrafnda gelien Hristiyanlk; vahiy ve kutsal kitaba dayanan, zde tek tanrl olmakla
beraber, sonradan leme/Teslise yer verildii kabul edilen ilahi kaynakl bir dindir.187
Yahudilerin Roma hakimiyeti altnda yaadklar ve Tanrnn onlar kurtaracak bir
Mesih gnderecei beklentisi iinde olduklar bir dnemde sann ortaya ksyla
temelleri atlan bu din, sann lmnden sonra Pavlusun dnceleri ve o dnemdeki
Yunan-Roma kltlerinden etkilenmitir.188
Tanry Baba/Abba189 diye nitelendiren ve Hz. sann ahsiyeti etrafnda
rlm bir din olan Hristiyanlk
190
kendi tarihini genel anlamda insanlk tarihiyle,
insann kurtuluuna ynelik tanrsal plann yrrle girmesi sreciyle balatr.191

nsanlk tarihiyle balad ne srlen bu dinin insana bakn ortaya koymak iin
Allahn Olu dedikleri Hz.sa nemli bir yere sahiptir. nk, Hristiyan inancnda
Oulun bedenlemesi/tenlemesi ya da inkarnasyon,192 yeryznde gnah ve lmn
tutsa olan insanlarn kurtuluu iin ilahi bir mdahaledir. Baba tarafndan Oulun
yeryzne gnderilmesi, ilahi rahmetin ve insanlara ve yeryzne kar ilahi sevginin
eseridir.193 Bu dinin Kutsal Kitabndan194 Yeni Ahitte sann kendisi iin kulland en
nemli tabirlerden biri de nsanolu dur. Bazen bu tabir Ademolu diye de geer.195
Yeni Ahitde seksenden fazla yerde nsanolu tabirine rastlanr.196
186
Bkz. Matta: 5/17- 18.

Kk vd., s.278. Bkz. Alfred E.Garvie, Christianity, (ERE), c.III, s.586.
188
Bkz. Kk vd., s.278-279.
189
Gndz, Hristiyanlk, stanbul- 2008, s.65.
190
Mehmet Aydn, Din Felsefesi, zmir- 1999, s. 273.
191
Gndz, Hristiyanlk, s.13.
192
Walter Drum,Incarnation, (CE), c.VII, s.706- 716; George A. Barton,Incarnation (Semitic), (ERE),
c.VII, s.199- 200.
193
194
Hristiyan Kutsal Kitab (Kitab- Mukaddes), Eski Ahit ve Yeni Ahit olmak zere iki blmden
olumaktadr. Eski Ahit, Yahudilerin kutsal kitab Tanah ihtiva etmektedir. Yeni Ahit ise, Matta, Markos,
Luka, Yuhanna olmak zere 4 Yeni Ahitden, Resullerin leri, 21 mektup (Pavlusun 13 Mektubu,
Barnabann Mektubu, Yakubun Mektubu) ve Vahiyden ibarettir. Bkz. Gndz, Hristiyanlk, 47- 53.
195
Bkz. Matta: 16/13, Yuhanna: 9/35- 36.
196
Mehmet Aydn, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Ankara- 2007, s.44
187
35
Hristiyanla gre; kutsal olan insanolunu anlamak Tanrda balar ve onda son
bulur. Teolojik varlk olan insanolu hem doann bir paras hem de ondan stn bir
yapya sahip olmakla beraber her zaman ondan stn bir konumdadr. nk
Hristiyanlarn da kutsal kitap olarak kabul ettii Eski Ahite gre; insan, Tanr suretinde
yaratlan,197 meleklerden daha stn olan,198 btn yaratln zirvesi kabul edilen,199
Tanrnn yaratt her ey emrine verilen200 bir varlktr.201 Burada zelliklerinden
bahsedilen insan Hristiyanla gre de ilk insan ve insan rknn babas olarak kabul
edilen Ademdir.202
Eski Ahidi kutsal kitaplarnda bir blm olarak benimseyen Hristiyanlar,
Hz.Adem ile ilgili verilen bilgileri prensip olarak kabul ederler. Ancak Hristiyan Kitab-
Mukaddes yorumcularnn Hz.Ademle ilgili baz noktalarda yaptklar yorumlarla
Yahudilerden ayrldklar grlr. Dolaysyla biz de burada Yahudilik bal altnda
Ademle ilgili verdiimiz bilgileri tekrar etmek yerine Hristiyanlkn bu konuyla ilgili
farkl bak alarna yer vermeye alacaz.
Hristiyanlka gre Adem, kendisinden nce ayn cinsten baka bir varln
mevcut olmad, btn insan neslinin ondan oald ilk insan olarak grlmtr.203
Bu dine gre Krmz olmak alamndaki ibranice adamah kelimesinden treyen bir
isme sahip Adem,204 gerek kendisini meydana getiren unsurlar gerekse ona verilen
yetkiler ynnden de dier varlklardan stn bir durumdadr. Yeryznde ve iinde
bulunanlara hkmetme,205 hayvanlar isimlendirme206 gibi hadiseler Allahn ona verdii
197
Bkz. Tekvin: 1/27.

Bkz. Mezmurlar: 8/5.
199
Bkz. Tekvin: 1/28.
200
201
Bkz. James I. McCord, Know Thyself: Biblical Doctrine of Human Depravity, The Nature Of Man,
Ed. Simon Doniger, Harper&Brothers, New York- 1962, s.23- 24.
202
Bkz. James F. Driscoll, Adam, (CE), c.I, s.129.
203
The Oxford Dictionary of The Christian Church, Ed. F. L. Cross- E. A. Livingstone, Oxford University
Press, USA- 2005, s.14.
204
Bkz. Driscoll, Adam, s.129.
205
206
Bkz. Tekvin: 2/19.
198
36
nemin bir baka ynn tekil eder. Ademe verilen bu byk meziyet ve imkanlar,
onun Allahn vekili ve halifesi olarak yeryzne
gnderildii dncesini
yaygnlatrmtr.207
Hristiyanlarn suun ve gnahn sembol olarak grdkleri Havva ise insan
neslinin kendinden tredii ilk kadndr. Adem gibi Havvada Allaha benzer surette ve
Ademin kaburga kemiinden208 yaratlmtr.209
Hristiyanlar, Ademin cennet hayatna nem vermilerdir. nk cennet,
Hristiyanlara gre Ademin dnya hayatn, hatta kendinden sonraki nesilleri bile
etkilemitir.210 Hayat Aac ve yilik ve Ktl bilme aacnn211 bulunduu
cenneti koruyup bakmakla grevlendirilen Adem,212 cennette bulunan her eyden
yararlanma imkanna sahipken, sadece iyilik ve ktl bilme aac yasaklanarak, bu
yasa inemesine karlk lmle tehdit edilmitir.213 Adem cennetin sahibi ya da
hakimi olarak deil, bir beki pozisyonunda cennete konulmutur. Hatta bahe ortasna
yerletirilen iki aala bir kontrol mekanizmas realize edilmek istenmitir.214 yilik ve
ktl bilme aacndan yememesi kendisine emredilen Ademin bu durumu,
Hristiyan literatrnde Allahn Adem ile ahitlemesi (szlemesi) olarak terminolojik
bir anlam kazanmtr. Yani Adem, cennette, yaplan ahde uyup uymamakla imtihan
edilmitir.215
Adem ve Havva cennette bulunan iyilii ve ktl bilme aac ile ilgili
yasa inedikleri zaman gzleri alm, iyilik ve ktl bilmede Allah gibi
207
M.Erdem, Hz.Adem, s.52- 53; Bkz. John Peter Lange, A Commentary Of The Holy Scriptures (1-26),
Trans. Philip Schaff, Charles Scribners Sons, New York- 1882, c.XI, s.84.
208
Bkz. Tekvin: 2/21- 22
209
210
211
Bkz. Tekvin: 2/9; Vahiy: 2/7, 22/ 2,14.
212
Bkz. Tekvin: 2/15.
213
Bkz. Tekvin: 16- 17.
214
M.Erdem, Hz.Adem, s. 33.
215
37
olmulardr.216 Adem, kendi yanna verilen kadnn yedirmesi sonucu bu yasa

inediini ve kendisinin susuz olduunu ne srerek suu Havvaya yklemeye
almtr.217 Havva da asl sulunun ylan olduunu ve aldatldn belirtmitir.218
Sonu olarak bu mazeretler her ikisinin de cennetten atlmasn engelleyememitir.219
Hristiyanlar cennetteki hayat aacndan yiyenlerin sa gibi lmsz olacana
inanmaktadrlar. Hristiyanlar, hayat aacnn kendinden yiyeni ebedi hayata
kavuturaca gibi, saya inananlarn da ebedi saadete ulaaca sonucuna
varmlardr.220
Kilise Babalar ve lahiyatlar; Havva karsnda zafiyet iinde bulunan
Ademin221onun tesirinde kalarak gnah iledii konusunda birlemilerdir.222 Gnahn
sembol olarak grdkleri Havvaya da, nasl sa karsnda Adem sulu ise, Meryem
karsnda da ona ayn fonksiyonu yklemeye almlardr. Bunun iin cennette ilemi
olduu suu sebep olarak gstermilerdir.223
Hristiyanla gre yasa ineyerek eytan tarafndan ayartlan insan,
Yaradanna duyduu gveni yreinde yok etmi224 ve zgrln ktye kullanarak,
Tanrnn buyruuna kar gelmitir. nsann ilk gnah budur.225 Daha sonraki her gnah
Tanrya kar duyulan bir gvensizlik olacaktr. Bu gnah ileyerek insan kendisini
Tanrya yelemitir. Byle davranarak Tanry hor grdn gstermitir.226
Hristiyanlarn insana baknda, Ademin ei Havva ile birlikte yasak meyveyi
yemek suretiyle dtkleri asli gnah nemli bir rol alr. Asli gnah neticesinde insanda
216
Bkz. Tekvin: 3/22.

Bkz. Tekvin: 3/12.
218
Bkz. Tekvin: 3/13.
219
Bkz. Tekvin: 3/14.
220
M.Erdem, Hz.Adem, 68.
221
Bkz. Tekvin: 3/12.
222
223
224
225
Bkz. Romallar: 5/19.
226
Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri, ev. Dominik Pamir, stanbul- 2000, s.107- 108.
217
38
bir takm deiikliklerin ortaya k Kitab- Mukaddeste bildirilir. ncelikle, Adem ve

Havva ilk kutsallk halini hemen kaybetmilerdir. 227 Yasan cezas olarak insan
yaratlm olduu topraa geri dnecektir.228 Bylece lm insanlk tarihine
girmitir.229 Adem ve Havvann iledii suun tam karl Kitab- Mukaddeste lm
olarak belirlenmitir. lm gnahn cezasdr.230
Hristiyanlk, insan zellikle asli gnah doktrini erevesinde tanmlamaktadr.
Dolaysyla asli gnah anlay, bu dinin insana bakn ve ona verdii deeri ifade
etmek iin nemli bir yere sahiptir. Gnah, insann Tanryla olan ilikisini sekteye
uratt iin, btn dinler, zellikle de Yahudilik, Hristiyanlk ve slam bu husus
zerinde nemle durmaktadr. zellikle Hristiyanlkta Hz. sann, insanln Asli
Gnah ndan dolay armhta ldne inanld iin, gnah meselesi daha kapsaml
bir hale gelmi ve zerinde nemle durulmutur.231 Hristiyanla gre gnah, Tanrnn
insanlk iin belirledii hayat tarzndan uurlu veya uursuz sapmadr. Tanrnn rzasna
muhalif olan bir davran yapmak suretiyle gnah ileyen kii, Tanr ile olan ahdini
bozmakta ve Ona dman hale gelmektedir. Bu durumda fert, Tanrnn insanla olan
sevgisini de inkar etmi olmaktadr.232
Yeni Ahitte, hem Tanrya hem de insana kar ilenen su olarak tanmlanan 233
gnah, Hristiyanla gre iki ksma ayrlmaktadr. Birincisi, Ademden dolay btn
insanla sirayet ettiine inanlan Asli Gnah; ikincisi ise, fertlerin bizzat iledii fiili
gnahtr.234 Asli Gnah anlayna gre, Ademin Tanrnn emrini isteyerek inemesi
sonucu gnah dnyaya girmi ve bu leke Ademin btn soyuna kaltm yoluyla sirayet
227

Bkz. Tekvin: 3/19.
229
230
Bkz. Tekvin: 2/17.
231
Katar, Yahudilikte, Hristiyanlkta ve slamda Tvbe, Ankara- 2003, s.2- 4.
232
Katar, Yahudilikte, Hristiyanlkta ve slamda Tvbe, s. 4; A. C. ONeil, Sin, (CE), c.XIV, s.4- 5.
233
Bkz. S. G. F. Brandon, Sin, A Dictionary Of Comparative Religion, , Weidenfeld&Nicolson, London1970, s. 578.
234
Trk Ansiklopedisi (I- XXXIII), Ankara- 1970, c.XVIII, s.174.
228
39
etmitir. nsan bylece asli gnahla doar ve ayn zamanda Ademin gnahn paylam
olur.235 Asli gnah aslnda btn dinlerde ayn olaya dayanr fakat yorum ve telakki
asndan farkllk gsterir. lahi dinlerin bu konudaki ortak noktas, ilk gnah inancnn,
Adem ile Havvada balam olmasdr.236
Hristiyanlkta, Hz. sann herhangi bir ekilde ifade etmedii asli gnah (ilk
gnah)237 Adem ile Havvann, Tanr emrine kar gelerek, cennette yasak meyve den
yemek suretiyle ilediklerine ve nesilden nesile btn insanla intikal ettiine inanlan
tm insanln tutsak olduu gnahkarln prototipi, insann ilah alemden dne
neden olan ey olarak tanmlanr.238
Hristiyanlk tarihinin en nemli simas olan Pavlus, Hristiyanlkta asli gnah
dncesini ortaya karan kiidir. Pavlusla birlikte ortaya kan ve Augustinusla
gelitirilerek sistematize edilen asli gnah dogmas son eklini Trente Konsilinde (15451563) almtr.239 Pavlusun, bir kii (Adem) vastasyla gnah dnyaya girdi ve
birisinin gnahyla biroklar ld240 szlerinde tam ifadesini bulan asli gnah
anlayna gre Ademin cennette kendisine konan yasa inemesi ve bu nedenle
cennetten kovulmasyla insanlk, gnah ve lm arkna tabii olan bir yeryz
yaantsna mahkum olmutur.241 Pavlus, Romallara Mektup:5/12-14de yalnzca btn
insanlar etkileyen toplam gnah halini deil, ahsi gnahlar tarafndan ortaya konulmu
olan gnahn bulamasn da Ademe atfetmitir.242 Pavlusa gre, Tanr, Ademden beri
devam edip gelen, ezeli gnaha ve eriat yznden ilenen dier gnahlara kefaret olarak
235
G. B. Smith, Sin, s. 413.

Osman Cilac, lahi Dinler Asndan Gnah Kavram, Diyanet Dergisi, Ankara- 1988, c.24, say: 4,
s. 45.
237
Bkz. H. R. Mackintosh, Sin (Christian), (ERE), c.XI, s.538.
238
Bkz. Tmer, Asli Gnah, (DA), stanbul- 1991, c.III, s.496; Gndz, Din ve nan Szl, s. 4344; Bennet, Adam, c.I, s.87.
239
Francis Dvornik, Konsiller Tarihi znikten II. Vatikana, ev. Mehmet Aydn, Ankara- 1990, s.103.
240
Romallar: 5/12- 21.
241
Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s.43- 44; Mackintosh, s.539.
242
Fuat Aydn, Pavlus ve Din anlaynn Yansmalar, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
(Baslmam Doktora Tezi), stanbul- 2000, s.202.
236
40
kendi olunu dnyaya gndermi ve kurban etmitir.243 Tanr, insanlara olan sevgisinin
bir tezahr olarak biricik olu say dnyaya gndermitir. Bylece sa Mesih insanlar
kurtarmak iin dnyaya gelmitir.244 Pavlus bu durumu Gnahn creti lm, Tanrnn
armaan ise Rabbimiz Mesih sada sonsuz yaamdr.245 diyerek aklamtr.
armhtaki sa,246 Hristiyanlara; insanl tutsak eden gnah, lm ve er
gleri, Allaha olan sonsuz gveni ve itaati, insanlara olan engin sevgisi sayesinde nasl
yendiini anmsatmtr.247 Bylece, beeri ve ilah tabiata sahip sa, inkarnasyonu,
hayat, zdraplar, lm ve dirilii sayesinde, Tanr ile insanlk arasnda bar tesis
etmitir.248
Pavlustan sonra Augustin, Ademin gnahnn, miras yoluyla btn insanla
getiini sistemli bir ekilde aklam ve bir doktrin haline getirmitir. 249 Augustine
gre, yaratl itibariyle asli bir dorulua ve mkemmellie sahip olan ilk insan, esiz
akli yeteneklere haiz ve fiziksel hastalklardan da uzakt. Bedeni ruhuna, bedeni arzular
iradesine ve iradesi de Tanrya balyd. lk insann tek zafiyeti, yaratlm olmas, yani
deien bir doasnn ve buna bal olarak iyilikten yz evirme potansiyelinin
bulunmasyd. Bu zafiyet Ademe ilk gnah iletmi ve ilenen bu gnah btn
insanlara gemitir.
250
Augustin, ruhun ebeveynden ocuklara gemesiyle asli gnahn
geiinin de mmkn olduunu ileri srmtr.251 Bu sebeple, insanlarn gnah iin

kendini feda eden sann babasz olarak dnyaya gelmesinin, onun gnahszln
gsterdiini sylemitir.252
243
Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 321.

Bkz. I.Yuhanna: 4/6- 14; I. Timoteus: 1/15.
245
Romallar: 6/23.
246
W. Douglas Mackenzie, Jesus Christ, (ERE), c.VII, s.509
247
Thomas Michel, Hristiyan Tanr Bilimine Giri, stanbul- 1992, s. 82.
248
Katar, Yahudilikte, Hristiyanlkta ve slamda Tvbe, s.88.
249
250
Muhammed Tarak, St. Thomasa Gre Asli Gnah, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
Bursa- 2006, c.XV, say.I, s.309.
251
Bkz. J.N.D. Kelly, Early Christian Doctrines, New York- 1960, s. 344- 345.
252
Tarak, s.318.
244
41
Hem Pavlus hem de Augustin dahil olmak zere, sakramentlerin veya daha geni
anlamda dini deerlerin ncelikleri konusunda baz gr ayrlklar bulunan Hristiyan
teologlarnn hepsi, vaftizin nemi ve vaftiz olan kimsenin sa ile btnletii inancnda
birlemektedir.253 nk, Tanrnn insanla sevgisinden dolay, biricik Olunu
gndererek feda etmesi ve bylece insanlar kurtarmas sonucu, insanlarda da
gnahlardan arnarak Ona layk kul olma arzusu, ama haline gelmitir. Bu amaca
ulamak ise, ancak saya iman etmek ve onun adna vaftiz olmakla mmkndr. Vaftiz
sayesinde kii, sann kefaretiyle oluan inayete itirak etmekte ve bundan pay
almaktadr.254
Kelime olarak suya batrmak, daldrmak, batrmak anlamlarna gelen 255 ve su ile
yaplan256 vaftiz Hristiyanlkta, Hristiyanla girmek, asli gnahtan kurtulmak,
gnahsz olarak yeniden domak ve yaratlmak, sa ile btnlemek ve ruhi canlla
kavumak amacyla yaplr.257 Vaftiz neticesinde insan, sa ile btnleerek her trl
gnahtan kurtulmaktadr.258 Vaftiz olan kimse, sann yolundan giderek, Adem'in
gnahtan sonra yeniden giydii, eski yozlama ve gnah elbiselerinden syrlmakta,
Ademin dten nceki (cennetteki) konumuna geri dnm olarak kabul
edilmektedir.259
Kimi Hristiyan teologlar ve Kilise babalar da Herkes kendisinin Ademidir
fikrini kabul ederek, insanlarn ilk insan Ademin iledii sutan deil sadece kendi
iledikleri sulardan sorumlu tutulabileceklerini savunmulardr. Zira, saduyu sahibi
ilim adamlar ve ilahiyatlar, Adem, ayet bir su ilemi ise, bunun sadece ahsn
253
M.Erdem, Hristiyanlktaki Vaftiz Anlay zerine Bir Aratrma, AFD, Ankara- 1993, c.34,
s.143.
254
Bkz. Katar, Yahudilikte, Hristiyanlkta ve slamda Tvbe, s.87- 88.
255
Bkz. J. V. Bartlet, Baptism (New Testament), (ERE), c.II, s.375.
256
Bkz. William H. W. Fanning, Baptism, (CE), c.II, s.261.
257
McKenzie, Baptism, s.79.
258
M. Erdem, Hristiyanlktaki Vaftiz Anlay..., s.141.
259
M. Erdem, Hristiyanlktaki Vaftiz Anlay..., s.143- 144.
42
ilgilendirdii, Tevratta onun tvbe ettikten sonra gnahnn balandn gsteren baz
iaretlerin bulunabileceini kabul etmilerdir.260
Asrlarca Hristiyan dnyasn megul eden, ilim adam ve ilahiyatlarn
zerinde en ok konutuu konulardan biri olan asli su doktrini, kendi iinde tutarsz
ve elikilerle doludur. Bir taraftan insanlk kendilerinin ilemedii bir suun kurban
olarak grlrken, dier taraftan herkesin yaptklarnn karln kabul grecei
sylenmektedir. Dolaysyla, asli su doktrinini ilmi ve dini bir hakikat olarak kabul
etmek mmkn deildir.261
Hristiyanlar, asli gnahn kayna olarak kabul ettikleri Adem ve Havvann
yasa inemelerine kadar kaldklar cennetin yeryznde olduu grn
benimsemilerdir. Onlar, Ademin cennetten, cennetin hemen yaknnda bulunan ilk defa
yaratld
yere
karldna
ve
orada
yaadna
inanmaktadrlar. 262
Kitab-
Mukaddeste Adem ve Havvann dnya hayatyla ilgili ayrntl bilgi yer almazken, baz
apokriflerde onlarn dnya hayatyla ilgili bilgilere rastlanmaktadr.
Bu kaynaklara gre; Adem ve Havva yeryzne indirildikten sonra byk bir
pimanlk ve aknlk iinde bir hafta geirmilerdir. Ackmalaryla beraber yiyecek bir
eyler aramlar ancak baarsz olmulardr. Bunun zerine Havva bu ileye kendisinin
sebep olduunu dnerek, cennete yeniden kabul edilecekleri midiyle Ademden
kendisini ldrmesini istemi ancak ei bunu yapmamtr.263
Tvbe etmeleri gerektiini ve yedikleri yasak meyveden dolay dudaklarnn
kirlendiini dnen Havva, Dicle nehrine girmi, Adem ise rdn nehrinde enesine
260
M.Erdem, Hz.Adem, s.87

262
263
Bkz. H.F.D. Sparks, The Apocryphal Old Testament, Oxford University Press, New York- 1984, s.147;
261
43
kadar dalm bir ekilde durarak 40 gn tvbesine devam etmitir. Nehirdeki hayvanlar
bile onlar iin yas tutarken, nihayetin de rdn nehri sakinleerek aknts durmutur. 264
eytan tarafndan yiyecek vaadiyle ikinci defa aldatlan Havva, Ademden
ayrlarak hamile haliyle batya doru gitmi ve yalnz yaamaya balamtr. Einin
doum sancs kendisine malum olan Adem Havvay bulmu ve ettii dualar sayesinde
ei Kabili dourmutur. Kabilin kardei Habili ldrmesinden sonra, Adem 130
yanda iken bu lme teselli olarak kabul ettikleri it dnyaya gelmitir. Adem itin
doumundan sonra, 800 yl daha yaam ve 30u kz olmak zere 63 ocuu
olmutur.265
Adem lm deinde iken hem kendisi hem de Mikail ite zel tavsiyelerde
bulunmutur. Adem lnce Mikail ve Uruel melekleri, Ademi kefenleyerek, cennet
yaknlarnda, olu Habilin yanna gmerek bu merasimin insanoluna rnek olmas
temennisinde bulunmulardr.266
Ademle ilgili yaplan yorumlara bakldnda, Hristiyanlkn kurulmasnda
nemli rol oynad kabul edilen Pavlusun ortaya koyduu iki Adem motifi dikkat
ekicidir. Onun yorumuna gre; lk Adem cennette iledii asli su nedeniyle, gnah ve
insanlarn lml olmasnn sebebi grlrken, kinci Adem olan sa ise, ilk Ademin
getirdii gnah bertaraf etmek ve insanln kurtuluu iin dnyaya gelmitir.267 lk
Adem yaayan candr, ikinci Adem ise yaam veren ruhtur.268 lk Adem topraktandr,269
ikinci Adem ise gkten inmitir.270
Hristiyanlar, Ademi gerek bir ahsiyetten ok sembol olarak grdklerinden,
onun yaratln genel anlamda insan cinsinin yaratl olarak deerlendirmiler ve
264
Bkz. Sparks, 148- 150; M.Erdem, Hz.Adem, s.108.

Bkz. Sparks, 152- 155; M.Erdem, Hz.Adem, s.108; Driscoll, Adam, s.130; John J. Tierney, Abel,
(CE), c.I, s.36.
266
Bkz. Sparks, 159- 160; M.Erdem, Hz.Adem, s.109- 110.
267
Bkz. Romallar: 5/12- 20; Driscoll, Adam, s.131.
268
Bkz. I.Korintliler: 15/45.
269
Bkz. Tekvin: 2/7.
270
Bkz. Efesliler: 4/8- 10.
265
44
olaya bu adan yaklamlardr.271 yle ki, bu dinde Adem ve Havva, erkek ve kadn
btn insanlk iin bir prototip (model) olarak kabul edilmi ve gerekte byle bir
ahsiyetin olmad dncesi yaygnlatrlmaya allmtr. 272 Ayrca Adem ve
Havvaya muhtevas ilahi olan mitolojik bir mahiyet verilmeye allmtr. lahi
kaynakl olmayan bu fikirlerde, evredeki dini hayatn ve dier dinlerin etkili olduu
dnlmektedir. Bu yorumlar, bugn byk ounluk tarafndan kabul grmektedir.273
3. slamda lk nsan ve Hz.Adem

Kuran- Kerim, Hz.Ademden Hz.Muhammede kadar gelen vahye ve
peygamberlere dayanan dini gelenee slam adn vermitir. Hz.Muhammedin tebli
ettii slam dini, kendi kutsal kitab Kuranda Hak Din olarak nitelendirilmitir. 274
Batl tarihi P.K. Hitti ise slam Sami kavimlere ait dinlerin mantki
mkemmellemesi olarak tarif etmitir.275
slamn insana bak Yahudi ve Hristiyanlnkinden farkllk gstermektedir.
Yahudi ve Hristiyanlktaki insann gnahkar olduu grne kar slam; zgrlk,
sorumluluk ve irade sahibi bir insan kimliine vurgu yapmaktadr.276
ncelikle slam da ilk insan kabul edilen Adem277 ve oullar iin kullanlan
insan kelimesinin anlam incelendiinde; Arapa e-n-s kk fiilinden treyen insan
veya ins kelimesinin; ahs, kabile, grup, bir eyin ortaya kmas, dnen canl,
medenilik, yaknlk, unutmak, gz bebei, dnmek ve iitmek gibi anlamlara geldii
grlmektedir.278
271

Bkz. Lange, c.XI, s.84.
273
274
Bkz. Tevbe: 9/33; Fetih: 48/28; Saf: 61/9.
275
Kk vd., s.443.
276
aban Ali Dzgn, Sosyal Teoloji: nsann Yeryz Serveni, Ankara- 1999, s.54.
277
278
Bkz. bn Manzur, Lisanul-Arab, Beyrut- 1990, c.I, s.147- 150.
272
45
Kuranda insan kavramna karlk gelmek zere ins, nas, enasi eklinde
farkl form kullanlmtr. Kk anlam asndan bu kelime varlk olarak cinnin ve anlam
olarak nefretin zdddr.279 nsana verdii sz unutan anlamnda insiyan ad
verilmitir.280
Hz.Ademle ilgili Kuran da, birok ayet mevcuttur. Kuranda Adem ismi yirmi
be ayette281 ayrca btn insanlara hitap edilirken beni adem eklinde pek ok yerde
gemektedir. Bundan dolay Hz.Ademe Ebul Beer lakab verilmitir. 282
Allah
tarafndan ilk insana verilen bir isim olan Adem, kk tartmal olmakla beraber
kelime anlam olarak toprak, esmer, krmz, yerin kabuu ve yerin tozu gibi anlamlara
gelmektedir.283
Ademe bu ismin, bedeni topraktan yaratld iin verildii sylenirken bir
baka gre gre de rengindeki esmerlikten dolay bu ismi ald rivayet edilmitir.
Kendisindeki muhtelif unsurlar, akl, anlay ve dnce ile dier varlklardan stn
klnnca bu ismi almtr, diyenler de vardr.284
nsann biyolojik ve psikolojik zellikleri bal altnda ayrntl bilgi
vereceimiz Ademin yaratl ve zellikleri ile ilgili olarak Kuran- Kerim teferruata
girmemi, zet olarak u hususlara temas etmitir:
1. Allah yeryznde bir halife yaratmak istemitir.
2. Yaratlacak bu halifeye, melekler ve eytan secde etmekle emir
olunmulardr.
3. Adem, toprak ve topran geirdii merhalelerden yaratlmtr.
4. Yaratma ve ekillendirme ilemini bizzat Allah yapmtr.
279
lhan Kutluer, nsan, (DA) , stanbul- 2000, c.XXII, s. 321.

Ragb sfehani, Mfredat: Kuran Kavramlar Szl, ev. Yusuf Trker, stanbul- 2012, s.150.
281
Bkz. Muhammed Fuad Abdulbai, Kuran- Kerim Lgat (Mceml Mfehres),Terc. Mahmut anga,
stanbul- 2012, s.575.
282
283
Bkz. M.Erdem, Hz.Adem, s.14-16; Bolay, Adem, s.358.
284
Bkz. sfehani, s.110.
280
46
5. Adem, Allah tarafndan frlen bir ruh ile insan olma zelliine
kavumutur.285
unu belirtmek gerekir ki; ilk insan ve ilk peygamber olan Hz. Adem ile ilgili
halk arasnda yaygnlam yaratl kssasnn Kuran kaynakl deil; genellikle Kitab-
Mukaddes kkenli olduu da ifade edilir.286
slama gre, kendisi iin btn evren ve iindekiler yaratlan287 insan, kendi
cinsinden baka hi bir varlk yokken yaratlan288 yegne varlktr. Allah, yeryznde
bir halife yaratacan meleklere bildirdiinde, insann fesat karma ve kan dkme
zelliklerinin farkna varan melekler: Bizler hamdinle seni tesbih ve seni takdis edip
dururken, yeryznde fesat karacak, orada kan dkecek birini mi yaratacaksn
diyerek hayretlerini bildirmilerdir.289
Bizzat Allah tarafndan, topran eitli merhalelerinden geerek yaratlan290
insana Allah, eyann zatn, sfatn ve fiilleriyle beraber her eylerini retmitir. 291
Fakat henz ad konmayan, insan olarak genel bir ifade ile tannan bu varlk, meleklere
Ademe secde edin dedik292 ayetiyle, gerek zel ismine kavumutur.293 Ademin
ismine kavutuu bu emre, btn melekler riayet etmesine ramen eytan, Ademin
topraktan kendisinin ise ateten yaratldn ne srerek uymamtr. 294 Allahn
285

mer zsoy - lhami Gler, Konularna Gre Kuran (Sistematik Kuran Fihristi), Ankara- 1999, s.725.
287
Bkz. Bakara: 2/29; Lokman: 31/20
288
Bkz. Meryem: 19/67.
289
Bkz. Bakara: 2/30.
290
Bkz. Araf: 7/11; Hicr: 17/39.
291
Bkz. Zemaheri, Keaf, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut-1995, c.I, s.62; Elmall Muhammed Hamdi
Yazr, Hak Dini Kuran Dili, Sad. smail Karaam vd., stanbul- Trsz, c.I, s.266; Hz.Ademe retilen
isimler kiilerin kendi aralarnda birbirleriyle anlatklar nesnelerin isimleridir ki, kii,hayvan, yer,
yumuak yer, deniz, da, eek ve bunlarn benzerleri, kavimlerin ve baka nesnelerin adlardr. Bkz. Ebu
Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Milletler Ve Hkmdarlar Tarihi, (I-V), ev. Zakir Kadiri Ugan,
Ahmet Temir, stanbul- 1992, c.I, s.123.
292
Bkz. Araf: 7/11; sra: 17/61.
293
294
Bkz. Araf: 7/12; sra: 17/61.
286
47
meleklere Hz.Ademe secde etmelerini emretmesi Hz.Adem iin ok byk bir ereftir
ki, Allah ona ve zrriyetine ltufta bulunmutur.295
Allah cennette yalnzlktan sklan Ademi teskin etmek iin Havvay, Ademin
kaburga kemiinden yaratmtr.296 Havva, canl bir varlktan yaratldndan ve
canllarn anas olduundan bu ismi almtr.297 Adem ei ile birlikte cennete
yerletirilmi, istedikleri gibi hareket edebilecekleri, diledikleri yerde arzuladklar eyi
yiyebilecekleri kendilerine bildirilmitir. Ancak bu serbestlik, dnya hayatna hazrlanan
bir insann, istikbalde karlaaca baz zorluklar ve kstlamalar gsleyebilmesi iin,
kendilerine yasaklanan yasak aa ile snrlandrlmtr.298 Alimler yasaklanan bu
aacn hangi aa olduu hususunda farkl grler ileri srmlerdir. yle ki bu aacn;
kafur, buday, zm asmas, zeytin, hurma, incir, arap aac, mihnet aac, ilim aac,
hayr ve erri bilme aac vs. olabilecei belirtilmitir.299 Bu aacn mahiyeti ne olursa
olsun, Ademin cennete imtihan iin konulduu gereini ortaya koymaktadr.300 Ancak
Adem ve Havva; unutma,301 cennette ebedi kalma302 ve melek olma303 gibi nedenleri ne
sren eytann kandrmasyla yasak aatan yemeleri sonucu imtihan kaybetmilerdir.304
Hz. Ademin yasa inemesinin cezas yeryzne indirilmek olmutur.305
Allahn Birbirinize dman olarak inin. Sizin iin yeryznde bir sreye kadar
yerleme ve faydalanma vardr.306 emriyle Adem Hindistana, Havva ise Ciddeye
295
bn-i Kesir, bn-i Kesir Tefsiri (I-XII), Tahk. Abdurrezzak El-Mehdi, ev. M. Beir Eryarsoy- Sava
Kocaba, stanbul- 2012, c.IV, s.361- 362.
296
Bkz. eybe, s.29; et-Taberi, Milletler Ve Hkmdarlar Tarihi, c.I, s.133; bn Kesir, El-Bidaye venNihaye, ev. Mehmet Keskin, (I-XV), stanbul- 1994, c.I, s.91.
297
Bkz. et-Taberi, Milletler Ve Hkmdarlar Tarihi, c.I, s.133; M.Erdem, Hz.Adem, s.148.
298
Bkz. Bakara: 2/35; Araf: 7/19; M.Erdem, Hz.Adem, s.157.
299
Bkz. M.Erdem, Hz.Adem, s.157; Elmall, c.I, s. 276.
300
Bkz. bn Kesir, El-Bidaye ven-Nihaye, c.I, s.106.
301
Bkz.Taha: 20/15.
302
Bkz.Araf: 7/20; Taha: 20/120.
303
Bkz. Araf: 7/20.
304
Bkz.Taha: 20/121; Araf: 7/20.
305
Bkz. Araf: 7/24; Bakara: 2/36.
306
Araf: 7/24.
48
indirilmitir.307 Hz. Ademin Havvay arayarak Arabistana kadar gittii ve orada

birbirleriyle bulutuklar ve bunun iin bulutuklar yere Mzdelife ad verildii rivayet
edilmitir.308 Hz. Adem ve Havva Allahtan rendikleri bilgilerle309 Ey Rabbimiz, biz
kendimize zulmettik; Eer bizi balamaz ve bize acmazsan mutlaka ziyan edenlerden
oluruz310 eklinde dua ettiklerinde, Allah onlarn tvbesini kabul etmitir. Ve bylece
tamamen ilah bir hikmet neticesi olan cennet hayatnda Hz.Ademin iledii hata,
Allahn kendisine ilham ettii, dua ile balanmtr. 311
nsanolunun atas olan Adem ilk defa Kabeyi tatan ina etmitir.312 Onun
ocuklaryla ilgili olarak, Havvann her seferinde bir erkek bir kz olmak zere ikiz
dourduu ve bu ekilde neslinin oald rivayet edilmitir.313 Hz. Adem bir karnda
doan bir erkek ocuunu, dier bir karnda doan kz ocuu ile evlendirmi ve insan
nesli bu ekilde oalmtr.314
Hz. Ademin ilk ocuklar olan Kabil ile Habilin kssas Kuranda yer
almaktadr. Bu kssaya gre Kabil kardei Habili kskanarak ldrmtr. 315 Daha sonra
Havvann, Hz. iti dourduu ve Cebrailin kendisine gelerek itin Habilin yerine
Allahtan bir hibe olduunu beyan ettii nakledilmitir. it doduunda Ademin 130
yanda olduu rivayet edilmitir.316 Hz.Ademin mr tartmal bir konu olmakla
beraber, bin yl yaadktan sonra hastalanarak ld belirtilmektedir. Melekler;
307
Bkz. bn Kesir, El-Bidaye ven-Nihaye, c.I, s.106; Taberi, Tarih-i Taberi, ev. M. Faruk Grtunca, (IIV), c.I, stanbul- Trsz, s.96.
308
Taberi, Milletler Ve Hkmdarlar Tarihi, c.I, s.154.
309
Bkz. Bakara: 2/37.
310
Bkz. Araf: 7/23.
311
312
Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiya ve Tevarih-i Hulef, stanbul- 1979, c.I, s.7; Taberi, Tarih-i Taberi,
c.I, s.99; Taberi, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, c.I, s.172.
313
Taberi, Tarih-i Taberi, c.I, s.107. Taberi, Milletler Ve Hkmdarlar Tarihi, c.I, s.178
314
Taberi, Tarih-i Taberi, c.I, s.108.
315
Bkz. Maide: 5/27- 31, Kabil ile Habil arasnda geen olaylarla ilgili geni bilgi iin bkz. bn Kesir, ElBidaye ven-Nihaye, c. I, s.124-125; Taberi, Tarih-i Taberi, c.I, s.108-110.
316
bn Kesir, El-Bidaye ven-Nihaye, c.I, s. 128.
49
Hz.Ademin cenaze namazn onun ocuklaryla beraber klmlar ve defin ileminin

nasl olacan insanlara rnek olmas amacyla haber vermilerdir.317
slam
kaynaklarnda Hz.Ademin kabrinin nerede olduu ise kesin olarak
bilinmemektedir. Ancak Mekke yaknlarnda Ebu Kubeys maarasna veya

Serendipde Nuh Dana gmldne dair elikili rivayetler bulunmaktadr. 318 Bir
rivayette, Nuh tufan olduu zaman, Hz. Nuhun Hz. Adem ile Havvann cesetlerini
kabirlerini amak suretiyle gemiye alarak Beytl- Mukaddese gtrp oraya gmd
anlatlmaktadr.319
Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda ilk insan ve insanlarn atas olarak kabul
edilen Ademin ne ekilde yer aldn ortaya koyduktan sonra, Ademi insann prototipi
kabul ederek, bu dinin kaynaklarnda onun hakknda verilen bilgiler nda insann
biyolojik ve psikolojik zelliklerini inceleyeceiz.
B. NSANIN BYOLOJK VE PSKOLOJK ZELLKLER

1. Yahudilikte nsann Biyolojik ve Psikolojik zellikleri
Yahudilike gre, Tanr tarafndan asil ve drst bir yapya sahip ekilde
yaratlan320 insann biyolojik ve psikolojik zelliklerini ortaya koymak iin ncelikle
onun, Tanr tarafndan nasl yaratldna gz atmak gerekir. nk Tevratn Tekvin
blmnde nsann yaratl anlatlrken, onun yalnz nasl yaratld deil, ayn
zamanda insann karakteri ve tabiat hakknda da bilgi verilmektedir. lk bakta bile,
insann yaratl ile dier btn yaratklar arasnda, konu ve detaylarn anlatmnda
317
M.Erdem, Hz.Adem, s.167; Taberi, Milletler Ve Hkmdarlar Tarihi, c.I, s.207; Rivayetler iin bkz.
Ahmet bn Hanbel, Msned, 1/274; bn Mace, Snen,1/344.
318
M.Erdem, Hz.Adem, s.168;
319
Taberi, Tarih-i Taberi, c.I, s.115.
320
Bkz. Kohler, Judaism, c.VII, s.361.
50
byk farklar grlr. Bu durum insann, tabiatta zel bir mevkiye sahip olduunu ve
Tanr katnda byk deer tadn kantlamaktadr.321
Tevratn Tekvin blmnde Tanr, Grntmzde ve benzeyiimizde insan
yapalm dedi. Denizdeki balklara, gkteki kulara, evcil hayvanlara, srngenlere,
yeryznn tmne egemen olsun dedi. Tanr insan kendi suretinde yaratt. Onu
Tanrnn suretinde yaratt; onlar erkek ve dii olarak yaratt.322 eklinde yer alan
cmlelerde insann Tanr suretinde yaratlan bir varlk olduu ifade edilmektedir. Tm
yaratklar, bir anda Tanrnn sz ile yaratlmken, insann yaratl byle
olmamtr.323 Tanr her eyi bir szle yaratmken, insan ise adeta elleri ile yaratmtr.
Tpk insann benzersiz olmas gibi, yaratl ekli de benzersiz ve yksek dzeyde
gereklemitir.324 nsandaki madde ve ruh ayr ayr yaratlp sonradan bir araya
getirilmitir. nce vcut (madde) yaratlmtr. nsann ruhunun yaratl iin ise Tanr,
adam topran tozundan ekillendirdi ve burun deliklerine bir yaam nefesi fledi. nsan
bylece yaayan bir canl haline geldi.325 cmlelerin de grld gibi Tanrnn zel
bir hareketine lzum grlmtr.326 Ve bylece insan, en derin Tanrsal irade ve
bilgelik rn olarak yaratlmtr.327
Var olan btn canl yaratklarda, madde ve ruh arasndaki uzaklk fazla deildir.
Bu bakmdan ikisi bir anda ve bir szle var olabilmilerdir. Oysa insandaki madde ve
ruh, iki ayr utan bir araya getirilmitir. Bir ucu yerin topra, dier ucu ise, Tanrnn
bizzat Kendi Varldr.328 Rabbiler bu durumu insann hem meleklere hem de
hayvanlara benzer drder zellie sahip olmasyla aklamaktadrlar. yle ki, insann
asillii, bilgi sahibi olmas, konumas ve grmesi meleklere benzer drt stn zelliine
321
Pirke Avot (Bilgelerimizin tleri), Yorum ve Derleyen: Rav Naftali Haleva, stanbul- 2004, s.84.
Tekvin: 1/26- 27.
323
Pirke Avot, s.84.
324
Tora ve Aftara (Bereit), 1/27, s.10.
325
Tekvin: 2/ 7.
326
Pirke Avot, s.84- 85.
327
328
Pirke Avot, s.85.
322
51
iaret etmektedir. Dier taraftan, insann yemesi ve imesi, ocuk sahibi olmas,
dklamas ve lmesi hayvanlara benzer drt alak zelliini ifade etmektedir.329
nsann biyolojik ve psikolojik zelliklerinin ortaya konulabilmesi iin insann
topraktan ve Tanrya benzer ekilde yaratl nemli bir yere sahiptir. Tevrata gre
Tanr, insan slatlm330 topraktan331 yaratm ve burnuna yaam soluunu fleyerek
ona hayat vermitir.332 Ve Tanr, ibranice krmz toprak anlamna gelen Adam ismiyle
insan isimlendirmitir.333 Apokaliptik literatre gre; ilk insan Adem yedi zden oluur.
Onun vcudu topraktan, kan nemden, gzleri gneten, kemikleri talardan, damarlar
ve salar imlerden, dnceleri bulutlardan ve meleklerin hzndan, ruhu rzgardan ve
Tanrnn ruhundan yaratlmtr.334 Ademin yaratld topran yeryznn eitli
yerlerinden alnd yolunda rivayetler bulunmaktadr.335 yle ki, Greke ynleri ifade
eden Anatole (Dou), Dusis (Bat), Arktos (Kuzey) ve Mesembria (Gney) kelimelerinin
ba harflerinden Adam isminin ortaya kt belirtilmektedir.336
nsann, toprak gibi maddi, ruh gibi manevi iki varln Allah tarafndan
birletirilmesi neticesinde yaratld gereini bildiren Tevrata gre; insan bir defada,
takriben 20 yanda olgun bir ekilde ocukluunu yaamadan ve yaratlta dil
kabiliyetine sahip bir ekilde yaratlmtr.337 Balangta dnyada btn insanlar ayn dil
ve
ayn
szleri
konuurken,
bu
zellikleri
dolaysyla
zaman
ierisinde
azgnlaabilecekleri ihtimaliyle, Tanrnn kartrmas sonucu farkl diller konumaya

balamlar ve yeryznn drt bucana datlmlardr.338 Ademin ilk nce Aramice
329
Bkz. Midrash Rabbah, Bereshith,8/10-11, Ed. H.Freedman- Maurice Simon,The Soncino Press, London1961, c.I, s.61.
330
Bkz. Tekvin: 2/6.
331
Bkz. Tekvin: 2/7; 3/19.
332
Bkz. Tekvin: 2/7.
333
Matthew Henry, An Exposition Of The Old And New Testament (I-VI), Ed. George Burder- Joseph
Hughes, Barrington&Geo. D. Haswell, Philadelphia- 1828, c.I, s.46 ( Genesis- 3/20, Aklama Ksm)
334
Bennett, Adam, c.I, s.86.
335
336
Bkz. Bennett, Adam, c.I, s.86.
337
M.Erdem, Hz.Adem, s.24- 25; Bkz. William Smith, Adam, s.20.
338
52
dilini konutuu ifade edilmektedir.339 Talmudik inanca gre, bir ocuun cinsiyeti,
sal, maddi durumu, fiziksel grnm, sosyal stats gibi durumlar doumundan
krk gn nce belirlenmekte ve asla deimemektedir.340
Adem cennette kendisine yasaklanan yi ve Kty Bilme Aacnn
meyvesinden yemekle, lml bir varlk haline gelmitir.341 nsann mryle ilgili olarak
Tevratta yer alan bilgilere gre; Adem 930, it 912, Kenan 910, Nuh da 950 yl
yaamtr.342 Fakat daha sonra Tanr, insann mrn 120 ylla snrlandrmtr.343
Ademin ilk gnah nedeniyle, yaratldnda dnyadan cennete kadar uzun olan boyu
Tanr tarafndan ksaltlmtr.344
Tanr, insanlarn annesi olarak kabul edilen Havvay, suun kayna olacan
nceden bildii iin Ademle ayn zamanda yaratmamtr. Adem kendisi iin bir
yardmc dileinde bulunduktan sonra onun on nc kaburga kemiinden ve kalbinden
yaratlmtr. Havva, Tanrnn emrini inedii iin acl doumla cezalandrlm ve
insan nesli bu doumlarla dnyaya gelen ocuklardan devam etmitir.345
nsann psikolojik zellikleri ise Tanr suretinde ve eklinde yaratlma
balamnda deerlendirilebilir. Tevrata gre; btn canllar iinde yalnz insan, Tanr
suretinde yaratlm, Tanr gibi, anlama, dnme, karar verme ve zgr seim hakk
gibi zelliklere sahip klnmtr.346 nsann yaratl ile ilgili bilgiyi verirken belirtilen
Kendi suretinde kelimesi, Noah peraasnda Tanr tarafndan bir kez daha
tekrarlanmtr. Kim insan kan dkerse kendi kan da insan tarafndan dklecektir.
339
Bkz. The Babylonian Talmud, By Michael L. Rodkinson, The Talmud Society, Boston- 1918, c. VIII,
(Tract Sanhedrin, Chapter 11), s.370.
340
Bkz. Simon Cohen, Fatalism, The Universal Jewish Encyclopedia (I-X), Ed. Isaac Landman,
Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., NewYork- 1948, c.IV, s.252.
341
Henry, An Exposition Of The Old And New Testament, c.I, s.36. (Genesis-III, Aklama Ksm)
342
Bkz. Tekvin: 5/5- 14, 9/29.
343
Bkz. Tekvin: 6/3.
344
Bkz. The Babylonian Talmud, Volumes V-VI. (Tract Hagiga Holocaust, Chapter-II), s.22.
345
Bkz. Emil G. Hirsch, Eva, (JE), c.V, s.275.
346
Bkz. Tora ve Aftara (Bereit), 1/27, s.11.
53
nk Tanr insan kendi suretinde yaratt.347 Burada tekrarlanan ifade, Tanrnn

gznde insann ne kadar deerli bir varlk olduu ve Tanrsal bir kvlcma sahip olduu
gereidir. Bu benzeyile ilgili Rabi Akiba348 yle der: nsan (Tanr tarafndan)
sevilmektedir, bu, insann Tanrnn suretinde yaratlm olmasyla vurgulanmtr.
nsana Tanrnn suretinde yaratlm olduunun bildirilmesi, ona ynelik daha st
dzeydeki bir sevginin gstergesidir.349
Yahudilikte bu benzeyiin fiziki deil Tanrnn insana bahettii ruh olduu
ynndeki yorumlar hakimdir. Bu yorumlara gre insan vcudu btn dier canllar
gibi
bir
gn
toprak
olacaktr.
Ancak
yaratana
olan
benzerlik,
ruhunun
lmszldr. Tanr, ruhu maddeye yn vermek, onu idare etmek ve ona hakim
klmakla grevlendirmitir. 350
Talmudda351 yaplan yorumlarda, Tanr ile insan ruhu arasndaki be benzerlik
yle aklanr. Yce Tanrnn kutsall btn dnyay kaplar, insann ruhu da btn
vcudunu kaplamaktadr. Yce Tanr grr, fakat kendisi grnmez, insann ruhuda
btn vcudu ynetir, fakat grnmez. Yce Tanr btn dnyay besler, ruh da
btn vcudu besler. Tanr saf ve temizdir, Ruh da saf ve temizdir. Yce Tanr
gizlilikte barnr, ruhta vcudun gizliliklerinde barnr.352
347
Tekvin: 9/6.
Akiba Ben Yosef (Rabbi Akiva): 40- 135 yllar arasnda yaayan Akiba, Yahudi szl eriatna yeni bir
yorum getirerek, Tevrat sonras ilk dini yasalar denemesi olan Minann temellerini atmtr. Midra adl
tefsir yntemini gelitirmitir. Bkz.Yusuf Besalel, Akiba Ben Yosef, Yahudilik Ansiklopedisi (YA), (IIII), stanbul, 2001- 2002, c.I, s.47- 48.
349
Pirke Avot, s.84.
350
Pirke Avot, s.84.
351
Yahudilikte Tanahtan sonra ikinci otorite saylan Talmud, szl gelenei temsil eden Mina ile bunun
yorumundan oluan Gemaray ihtiva eden eserdir. Talmud, M.. 200den M.S. 500e kadar yaklak yedi
yz yl sren almalar sonucunda olumutur. Aramice ve branice olarak yazlan Talmudda Yahudi
alimlerinin tartma ve dnceleri yer alr. Talmud, Minann alt blm ve altm kitaptan oluur.
Filistin Talmudu ve Babil Talmudu olmak zere iki Talmud vardr. Bkz. Besalel, Talmud, (YA), c.III,
s.695- 711; Gndz, Din ve nan Szl, s.357.
352
http://juchre.org/talmud/berachoth/berachoth1.htm#10a- (01.01.2012)
348
54
Bu benzeyi nedeniyle insan meleklerden bile daha deerli bir varlktr. Tanr
tm bu evreni insanlar iin yaratmtr. rade gcne sahip olan insanolu bu evrenin en
stn varldr. Hibir renk, rk ayrm olmakszn, tm insanlk, Tanrnn suretinde
yaratlmtr ve herkes Tanrnn nnde eittir. nsanoluna verilen en byk hediye
Tanrnn suretinde yaratlm olmas ve her kiinin bunun bilincinde olmasdr.
353
Ayn
zamanda erkek ve kadn Tanrnn suretinde yaratlm olma asndan eit deerdedir. 354
Ortaan en nde gelen Yahudi lahiyatlarndan Maimonides insann
Tanrya benzer ekilde yaratlma ifadesiyle, insan aklnn kastedildiini ileri srmtr.
Maimonides, gnahtan nce Ademin aklnn en yksek seviyeye kadar gelitirildiini,
bu arada Ademin kendini tamamen fiziki ve metafizik gerekleri dnmeye adadn
syleyerek Ademin akli mkemmelliini vurgulamaktadr. Btn bu zel artlara ve
stn vasflara ramen insann, esas itibaryla gnaha boyun een ve hayat boyunca
ilahi cezay hak eden birok eyi yapmaya zorlanan bir yaratla sahip olduu ifade
edilmitir. nsanda ktlk ilemeye mtemayil bir ftrat olduu, bunun kontrol
edilebilirlii ile birlikte, ounlukla insana hakim olduu ve onu ktle sevk ettii
belirtilmitir.355 nsann Tanrya benzer ekilde yaratl, mecazi olarak insann,
Allahn yeryzndeki kutsal naibi ve halifesi olmas eklinde de anlalmtr.356
Yahudilike gre her insann bir iyilie eilimi (yetser a-tov), bir de ktle
eilimi (yetser ara) vardr; insan, ancak bu eilimlerini doru ayarlayarak Tanrya
hizmet edebilir. nsann zgr iradesi vardr. nsan ancak bu zgr iradesini kullanarak,
Tanr suretinde yaratlm olduunun farkna varabilir.357 Maimonides, Tanrnn zaman
353
Pirke Avot, s.84.

Besalel, nsan, (YA), c.I, s.234; Bkz. Tora ve Aftara (Bereit), 2/24, s.18.
355
M.Erdem, Hz.Adem, s.30; Bkz. Moses Maimonides, The Guide Of The Perplexed, Trans. M.Friedlander,
George Routledge and Sons Ltd., London- 1910, s.14- 16.
356
Bkz. Michael Fishbane, Adam, (ER), c.I, s.27
357
Besalel, nsan, c.I, s.234; Pirke Avot, s.89.
354
55
kavramnn stnde ve ebedi olduunu, fakat insann hr iradesine mdahale etmediini

sylemitir.358
Bu zelliklere sahip olan insan iin Tekvinde dier varlklar iin iyi sfat
kullanlrken ok iyi sfatnn kullanlmas, bunun yannda dier varlklarn hibirine
verilmeyen Tanr suretinde ve eklinde yaratlma zellii onun stnlne iaret
etmektedir.359
Yahudilerin kutsal kitap olarak kabul ettii Zeburda, insanlar davranlarna
gre iyi ve kt eklinde nitelendirilmektedir. yi insann zellikleri unlardr: yi insan
ktlerin dyle yrmez, gnahkarlarn yolunda durmaz, alayclarn arasnda
oturmaz.360 Rabbine gvenir, gururludur, yalana sapana ilgi duymaz.361 Rabbinden
korkarak onun emirlerinden zevk alr.362 Eli aktr, dn verir ve ilerini adaletle
yrtr.363 Kt insann zellikleri ise unlardr: Her zaman ktlk, fesat ve yalan
peindedir.364 indeki isteklerle vnr. Agzldr ve Rabbe lanet okur, Onu hor
grr. Kendini beenmi kt insan Tanrya ynelmez, Hep, Tanr yok! diye
dnr.365
yi ve kt insan zelliklerini ortaya koyan Zeburda bu iki tip insann akbeti
hakknda da bilgiler yer alr. Buna gre; Rab dorudur ve dorular sever; Drst
insanlar Onun yzn greceklerdir.366 Rabbin kutsad insanlar lkeyi miras alacaktr
367
ve Tanr doru insana destek vererek onun sarslmasna izin vermeyecektir.368 Kt
358
Bkz. Besalel, zgr rade, c.II, s.475.

360
361
362
363
Bkz. Mezmurlar: 146/5
364
365
Bkz. Mezmurlar: 10/3- 4.
366
367
368
359
56
insann sonu ktlkle biter ve dorulardan nefret edenler cezasn bulacaktr.369 Ve

nihayetinde Rabbin lanetledii insanlarn kk kaznacaktr.370
Grld gibi hem iyi hem de kt zelliklere sahip olabilme yn olan
insann, madde ve ruhu arasndaki ztlk ve uzakln karakter ve davranlarnda da
byk etkisi vardr. Vcudu tekil eden maddenin kkeni, toprak olduu iin, bazen
davran ve hareketlerinde alalmalar grlr. O kadar ki bazen, en vahi hayvanlardan
bile daha vahi ve daha gaddar olabilir. Canlln meydana getiren ruh ksm ise, en
yksek yerden, Tanrnn kendisinden gelme olduu iin bazen insann hareket ve
davranlar ok olumlu, insancl ve yapcdr.371
2.Hristiyanlkta nsann Biyolojik ve Psikolojik zellikleri

Hristiyanlk insan, yaratln zirvesi ve ayn zamanda sonlu bir varlk olarak
kabul eder.372 Bu dinin insanlk iin model kabul ettii ilk insan Ademin yaratl ve
zellikleri, insann biyolojik ve psikolojik ynn ortaya koymak iin nemlidir. nk
Ademin yaratl hikayesi bireysel bir zellie sahip olmasna ramen kendisinden
sonra gelen insan rkn anlamak iin onun yaratl zellikleri referans zellii
tamaktadr.373 Zira, Allah Ademi, kendisinden sonra gelen nesillerin eitimcisi
greviyle, mkemmel bir ekilde yaratm ve onda olmas gereken btn eyleri
yaratmtr. Ademin yaratlndaki stnlk onun ilah bir ustann elinden ktn en
ak ekilde gstermektedir.374
nsann toprak gibi maddi, ruh gibi manevi iki temel prensibin birlemesi sonucu
olutuunu kabul eden Hristiyanlarn hem tefsircileri hem de ilahiyatlar, yaratl ve
zellikle insann yaratl konularnn maddi unsurlar zerinde durmamlar, konunun
369
Bkz. Mezmurlar: 55/ 22.

371
Bkz. Pirke Avot, s.85.
372
Bkz. McCord, s.25.
373
Bkz. Driscoll, Adem, c.I, s.130.
374
M.Erdem, Hz.Adem, s.59- 60.
370
57
felsefesine arlk vermilerdir. Hristiyan ilahiyatlar, yaratl ve ilk insan konusunda

yorumlama yoluna gitmek suretiyle Yahudilerden ayrlmaktadrlar.375
Yahudilikte olduu gibi Hristiyanlkta da insann biyolojik zellikleri iin
referans kabul edilen Tevratn Tekvin blmnde anlatldna gre, Tanr, gk ve
yerdeki btn yaratma iini alt gnde tamamlam ve yedinci gn istirahata
ekilmitir.376 Altnc gn olan Cuma gnnn nc saatinde, Tanr nsan kendi
suretimizde, kendimize benzer yaratalm.377 diyerek, sa eliyle yeryznden ald bir
avu topra, bir damla suyu, havadan ald can ve ruh ile ateten ald scakl
birbirine katarak Ademi yaratmtr. Bylece Adem scaklk, soukluk, rutubet ve
kuraklk gibi drt temel unsurdan oluan bir varlk haline gelmitir. Yce Tanr, insann
kendisine itaat eden toprak, su, hava ve ate gibi zayf maddelerden mkemmel ve
kuvvetli bir varlk yaratmtr.378 Tanr, balk halindeki topraktan yaratt insann burun
deliklerinden hayat nefesi fleyerek onu ekillendirmitir.379
Bata St. Thomas olmak zere Hristiyan Kilise babalar ve teologlar, Ademin
yetikin olarak yaratld, ocukluk devresi yaamad konularnda Yahudilerle ayn
gr paylamaktadrlar. Yaratltan bilgiye sahip olan Ademin branice konutuuna
inanan Kilise babalar yaptklar almalara dayanarak dilin insan tarafndan ortaya
karlp gelitirildii sonucuna ulamlardr.380
Hristiyanla gre Ademin iledii ilk gnahn insan neslinin biyolojik
zellikleri zerinde bir takm etkileri olmutur. rnein, bu gnahla insan lml bir
varlk haline gelmitir381 ve mrleri gn getike ksalmaktadr. Zira, ilk insanlar,
gnmzde yaayan insanlardan ok daha uzun yaamlardr. nk gnmzde doan
375

377
Bkz. Tekvin: 1/26.
378
Gibson, Apocrypha Arabica (Kitabul-Magal), s.5- 6
379
Bkz. James F. Driscoll, Eve, c.V, (CE), s.646.
380
M.Erdem, Hz.Adem, s.58- 61, Bkz. E. Roystone Pike, Adam, Encylopedia of Religion and Religions,
Great Britain- 1951.s.5.
381
Bkz.Tekvin: 2/17.
376
58
insanlar, Hristiyan din adamlar arasnda tartmal bir konu olmakla birlikte; hem
Ademin iledii asli gnah, hem de kendi anne-babalarnn iledikleri gnahlar miras
aldklar iin, mrleri ilk insanlara gre daha ksa olmaktadr.382 Dier bir etki de St.
Augustine gre, cinsi ehvet arzusu insanln tabiatnda yokken, Adem ve Havvann
iledikleri suun neticesi olarak insan tabiatna yerlemitir. Bunun iin her insan
ehvetin, dolaysyla suun rn olarak domaktadr.383
Hristiyan teolojide, gnah Ademin Tanrnn emrini inemesi sonucu dnyaya
girmi, ve bu leke kaltm yoluyla Ademin btn soyuna sirayet etmitir. Bylece insan
asli gnahla doar ve ayn zamanda Ademin gnahn paylam olur. 384 nsanl bu
sutan kurtaran ise sadr. sa kendisini insanln gnah iin kefaret olarak kurban
etmitir. sann yeniden dirilii ise bu kefaretin, lm ve gnah zerindeki zaferinin
delilidir.385
Adem tarafndan yaamak anlamnda Havva ad verilen, yaayanlarn annesi
ve ilk kadn olan Havvann ise, Adem ile tabiatlar bakmndan eit zelliklere sahip
olduu belirtilir. Zira, Ademin kaburga kemiinden yaratlan Havva, kendisi iin
yaratld Ademin kemik ve etinden, Tanr tarafndan ekillendirilmitir. 386 Ayrca
Havvann ilemi olduu gnah nedeniyle kadnlar acl bir ekilde ocuk dourmakla
cezalandrlmtr.387
Hristiyanlar, Yahudilikte olduu gibi insann psikolojik zelliklerini, Tekvinde
geen ...Suretimizde, benzeyiimize gre insan yapalm.388 cmlesindeki benzeyile
ilgili yaplan yorumlarla ifade etmektedirler. Bu cmledeki insann Tanrya
382
Bkz.Thomas Aquinas, De Malo of Thomas Aquinas, Ed. Brian Davies, New York- 2001, s.391- 393;
http://www.catholicprimer.org/aquinas/aquinas_summa_contra_gentiles.pdf, (05.12.2011), s.651.
383
384
Gerald Birney Smith, Sin, A Dictionary of Religion And Ethics, Ed. Shailer Mathews, The Macmillan
Company, London- 1923, s.413.
385
Kk vd., s.362.
386
Bkz. Driscoll, Eve, c.5, s.646.
387
Bkz. Tekvin: 3/16.
388
Bkz. Tekvin: 1/26.
59
benzemesinin anlam, btn varlklar arasnda, Tanryla anlaml bir iliki kurabilme
kapasitesinin yalnzca insana verilmi olmasdr. nsanda varolan bu Tanrya benzeme
zellii, insann bedeniyle ilgili zelliklerinden deil, ruhuyla ilgili zelliklerinden
kaynaklanmaktadr. Ayn zamanda bu benzeyi, insann dier varlklar zerinde otorite
sahibi olmas ve insann bilgi, doruluk ve kutsallk gibi zelliklere sahip olduu
anlamna gelmektedir.389
nl Hristiyan teologlarndan Saint Augustin bu benzerliin insann bedeninden
deil aklndan kaynaklandn sylemitir. Ona gre, insann Tanrya benzer imaj bize
Tanry hatrlatmaktadr. nk Tanr, insana akl sahibi bir ruh ve bu ruha kendi
lmszl ierisinde lmszlk vermitir.390
lk insan Hz. Adem in zelliklerine bakldnda, onun tabi olgunluu iinde
phesiz en nemli unsur ona akl verilmi olmasdr. Adem bu olgunluun yannda belli
ller iinde iradeye de sahiptir. Bu iki deerli sfat sayesinde Adem, ahlaki faziletlerin
tamamna sahip olmutur. Bu konuda kilise babalar arasnda fikir birlii vardr.391
Hristiyanla gre insann, Tanr suretinde yaratlan bir varlk olduuna dair
Tevratta geen ifadelerin yorumunda insan bu benzerlikten dolay Tanrnn ba yapt
olarak kabul edilir. Tanr insan yeryzne temsilcisi olarak yerletirmi ve insandan
kendisine benzemesini istemitir. Burada kastedilen fiziksel benzerlik deildir. nk
insan hayvanlardan farkl olarak dnen, dndn ifade edebilen, tapnabilen ve
yaratclk zelliine sahip bir varlktr.392 Dolaysyla doru ve yanl semekte zgr
olan insan zgrl nedeniyle sorumlu bir varlk olmutur. Ancak baz ilahiyatlar
389
Henry, An Exposition Of The Old And New Testament, c.I, s.22. (Genesis- I, Aklama Ksm)
Bkz. Niebuhr, c.I, s.154; Garvie, Christianity, (ERE), c.III, s.581.
391
392
William MacDonald, Kutsal Kitap Yorumu (Eski Antlama Serisi- I), Terc. Filiz Akyz - M. Uysal,
stanbul- 2004, s.33.
390
60
insann lanetlenmi bir tabiata (massa perditionis) sahip olduunu ve iyilie kabiliyetinin
olmadn ileri srmlerdir.393
Hristiyanlar, benzeme hadisesi ile teslis akidesi arasnda da bir ilgi
kurmulardr. Buna gre insanda bulunan ruh, nefis ve beden, teslisi meydana
getiren Baba, Oul ve Ruhl Kuduse benzetilmitir. Ancak belli bir kesimin dna
kmayan bu dnce, Teslisin ilahi mahiyeti gz nne alnarak reddedilmi ayrca
ruh ve nefsin ayn eyler olduu blirtilmitir.394
Hristiyanln insanla baknda belirleyici bir zellie sahip olan ve insanlar
doutan gnahkar bir varlk olarak kabul eden Asli Gnah anlay 395, insann
psikolojik zellikleri zerinde de etkili olmutur. Eski Ahide gre; Adem, ilk gnah
ilediinde plak vaziyette kalm ve bu durumdan dolay Tanrdan korkarak gizlenme
gerei duymutur. Onun bu hareketi Ademin tabiatnda korku ve utanma duygularnn
mevcut olduunu gstermektedir.396 Adem ve Havva cennetten dlerinden sonra,
aralarndaki sevgi azalm ve ylan ile byk bir dmanlk balamtr. Zira, bu
dmanln olaca da Tanr tarafndan bildirilmitir. Bu olayla birlikte insan dmanlk
besleyen bir yapya sahip olmutur.397 Adem ve Havva, iledikleri gnah nedeniyle ileli
bir dnya hayatyla cezalandrlrken, Havvann gnah nedeniyle kadn, kocasnn
egemenlii altnda yaayacak olan bir varlk haline gelmitir. 398 Baz yorum ayrlklarna
ramen, Ademin iledii suun karl olarak verilen lm, hem ruhi, hem de bedeni
lm kapsamna almaktadr.399
Hristiyan teolojisi insan asli gnah doktrininde grld gibi gnahkar ve
kovulmu bir varlk olarak grmektedir. nsann, ilk atas olan Ademin iledii ve
393
Bkz. Garvie, c.III, s.596.

395
Katar, Yahudilikte, Hristiyanlkta ve slamda Tvbe, s. 85- 86; Ayrca bkz. Garvie, c.III, s.581- 582.
396
397
Bkz. Tekvin: 3/15.
398
399
394
61
dier nesillere tevars eden gnahtan kurtulmas zordur. Hristiyan teolojisine gre,
say hayatmza sokmadan kurtulu midi yoktur.400 Bu nedenle, Hristiyanlar
benzeme hadisesini buraya kadar yer verdiimiz Kitab- Mukaddesin muhtevasyla
uygunluk gsteren yorumlar dnda ok deiik ekillerde de yorumlamlardr.
Bunlarn banda, Tanr-sa arasndaki benzerlikler yer alrken bu yorumlar sann
Tanrlna kadar gtrlmektedir. Tanr-insan retisi401 olan Hristiyanla gre; sa,
yaratl srasnda Tanrdan km, sa biiminde vcut bulmu ve kurtulu
tamamlannca, Tanrsal yap iinde erimitir.402
sa, Babann Oludur. Baba ile birdir. Babann Ouldan, Olun Babadan
ayr bir varl yoktur. Oul olan sa, zaman iinde domutur. Fakat dier insanlar gibi
fani deildir. O, sonsuz bir tabiata sahiptir.403 Hristiyanlara gre Mesih-sann bedeni
insan, ruhu Tanr dr. Oulda Tanrlk bir z vardr.404 Sonsuz ve snrsz varlk olan
Tanr, snrl ve geici varlk olan sa ile birdir. Mantk ve psikolojik olarak imkansz
eyler bile Tanryla mmkn olur.405 Zira Tanr hem hibir yerde, hem her yerdedir,
hem bsbtn baka hem insan Onun suretinde yaratlmtr.406 Hristiyanlkta, sa
hakknda verilen bilgilerde grld gibi, insann Tanrya ait baz zellikleri
tayabilecei ileri srlerek, sann insan eklinde bir ilah olduu noktasna
varlmaktadr.407
Hristiyanlkta, Tanr tarafndan insanlarn kurtuluu iin arac olarak 408
gnderilen sa, eitli benzetmelerle insanlar uyard gibi, Tanrnn sz karsndaki
durumlarna gre de insanlar psikolojik zellikleri bakmndan da nitelendirmitir. sa
400
Mehmet Aydn, Tanr-Ahlak likisi, Ankara- 1991, s.12.

Hent de Vries, Kabahat mkan: Kierkegaardda ehadet, Kierkegaard ve Din, Ed. Ahmet Demirhan,
stanbul- 2003, s. 176.
402
Karen Armstrong, Tanrnn Tarihi, Ankara- 1998, s. 157.
403
T. H. Croxall, Kierkegaard Studies, Roy Publishers, New York- 1956, s.149.
404
Kk vd., s.367; Bkz. Garvie, Christianity, c.III, s.597.
405
Susan Leigh Anderson, On Kierkegaard, Wadsworth, USA- 2000, s. 48..
406
Robert H. King, Tanrnn Anlam, ev. Temel Yeilyurt, stanbul- 2001, s. 9.
407
M.Erdem, Hz.Adem, s.57; Kk vd., s.368.
408
Bkz. Garvie, Christianity, c.III, s.581.
401
62
szlerini dinleyip uygulayan herkesi, evini kaya zerine kuran akll adama benzetmitir.
Akll adamn evine yamur yaar, seller basar, yeller eser, eve saldrr; ama ev yklmaz.
nk kaya zerine kurulmutur. Bu szleri duyup da uygulamayan herkesi ise, evini
kum zerine kuran budala adama benzetmitir. Budala adamn evine yamur yaar,
seller basar, yeller eser; ve evi sarsar. Evi yklr; ykl da korkun olur.409
3. slamda nsann Biyolojik ve Psikolojik zellikleri

slam dininde Kuran insann, gerek biyolojik, gerekse psikolojik zelliklerine
dair birok bilgi vererek onu tarif eder. Biz insan en gzel biimde yarattk.
410
eklindeki ayetle insann yaratlndaki mkemmellie iaret eden Kurana gre insan;
ruh411 ve bedenden412oluan bir btndr;413 ayrca
hem maddi hem de manevi
zellikleri uyum ierisindedir.414 Bu balamda Seyyid Hseyin Nasr insan, bu dnyada

yaayan fakat sonsuzluk iin yaratlm olan Tanr suretinde bir varlk olarak
tanmlamtr.415
ncelikle biyolojik zelliklerini inceleyeceimiz insan, zellikleri itibariyle,
dier varlklardan farkllk gstermekte ve onun yaratl ile ilgili olarak Kuranda iki
farkl yaratmaya yer verilmektedir. Bunlardan birincisi ilk insan ve insanolunun atas
olan Hz.Ademin su, toprak, amur gibi maddelerin baz aamalardan getikten sonra,
kendisine ruh frlerek yeryzne gnderilmesidir.416 Kuranda bu yaratma ekline
gre insann yaratld madde ile ilgili olarak; toprak (turab), 417 amur (tin),418
409
Matta: 7/24- 27; Luka: 6/47- 49.

Tin: 95/4.
411
nsann Allahtan kendisine ruh verildiine dair bkz. Hicr: 15/29.
412
nsann toprak/su/amurdan yaratldna dair bkz. Enam: 6/2; Hicr: 15/26; Meryem: 19/20.
413
Bkz. Muhit Mert, nsan Nedir?, Ankara- 2004, s.38- 45.
414
Bkz. nfitar: 82/7.
415
Seyyid Hseyin Nasr, Bilgi ve Kutsal, stanbul- 1999, s.172
416
Bkz. M.Erdem, Hz.Adem, s.114.
417
Bkz. Rum: 30/20; Kehf: 18/37.
418
Bkz. sra: 17/61; Secde: 33/7.
410
63
yapkan cvk amur (tin lazib),419 deiken cvk amur (hame-i mesnun),420
amurdan szlm z (slaletin min tin),421 kuru amur (salsal)422 ve biimlenmi
kuru amur (salsalin kel-fehhar)423 ifadeleri kullanlmtr.424
lah meneli dinlerin tamamnda ilk kadn olarak kabul edilen Hz.Havva ise
slam literatrndeki genel kabule gre; Hz. Ademin vcudunun bir parasndan, onun
kaburga kemiinden yaratlmtr; nitekim sz konusu ayetlerde425 geen ve ondan (o
nefisten, Ademden) anlamna gelen (minh) ibaresi buna iaret saylmtr.426
Havvann yaratlnn anlatld bilgilerle ilgili olarak Mustafa Erdem, slam
alimlerinin, karlatklar glkleri slam kaynaklarnda tersi ynde bir haber
bulunmad srece, Tevrattan yararlanarak halletme alkanl sebebiyle, slam
literatrne girdiini ifade etmektedir. Ancak o, bu bilgilerin reddedebilecek delillerin
yoksunluu nedeniyle,
tarihi birer bilgi olarak deerlendirilmesinin yararna dikkat
ekmektedir.427
Kuranda bahsedilen ikinci yaratma ekli ise yaratl tamamlanm bir erkek ve
diinin birlemesiyle nutfenin, ana rahminde alaka, mudga428 gibi merhalelerden
getikten sonra yeryznde grlmesidir.429 Grld gibi Hz.Ademin yaratl ile
onun neslinin yaratlnda safhalar bakmndan benzerlik vardr.430 Zira, Hz. Adem ve
Havvadan da, eeyli reme yoluyla btn insanlk tremitir.431
419
Bkz. Saffat: 37/11

Bkz. Hicr: 15/26, 33.
421
Bkz. Mminun: 23/12.
422
Bkz. Hicr: 15/26, 33.
423
Bkz. Rahman: 55 /14.
424
425
Bkz. Nisa: 4/1; Araf: 7/189; Zmer: 39/6.
426
Bkz. Elmall, c.II, s.497- 498.
427
Bkz. M.Erdem, Hz.Adem, s.147- 149.
428
Bkz. Mminun: 23/12-14.
429
430
erafeddin Glck- Sleyman Toprak, Kelam, Konya- 1998, s.364- 365.
431
Bkz. Nahl: 16/4; Kehf: 18/37; Hac: 22/5; Mminun: 23/13- 14; Fatr: 35/11; Yasin: 36/77.
420
64
Kuran- Kerimden sonra slamn en gvenilir kayna olan hadislerde ilk insan
Hz.Ademin yaratlyla ilgili olarak, onun Cuma gn, 432 Allahn suretinde
yaratld433 ve 60 zira uzunluunda olduu rivayet edilmektedir.434 Yine bu
kaynaklarda Hz.Ademin yeryznn tamamndan alnan bir avu topraktan yaratld,
yeryz ekilleri dolaysyla Ademoullarndan kiminin krmz, kiminin beyaz, kiminin
de siyah olduu hatta bu sebeple insanlarn kiminin yumuak veya sert, iyi veya kt
mizaca sahip olduu belirtilmitir.435 Baz kaynaklarda nakledilen Allahn emriyle
Azrailin
dier
meleklerin
baarszl
karsnda,
Allahn
emrini
yerine
getirememekten korkarak, yeryznn muhtelif yerlerinden krmz, beyaz, siyah toprak

alarak onlar birbirine kartrmas dolaysyla insanlar farkllk arzetmektedir. 436
Hz.Ademin cennette iledii hatas fiziki zellikleri zerinde de etkili olmutur.
yleki, Yahudilik ve Hristiyanla benzer ekilde Hz.Ademin boyunun yerden gk
yzne kadarken ksald ve ayrca gkteki meleklerin sesini iitme kabiliyetine
sahipken bu yetisini yitirdii belirtilmektedir.437
nsann psikolojik zelliklerinin kayna olan ruhunun yaratl ise slam
kaynaklarnda yle ifade edilmitir. Hz. Ademin maddi kalb belli bir olgunlua
eritikten sonra, ona ruh frlmtr.438 Ruh onun azndan girmi, ilk nce ba, burnu
ve az biimlenmitir. Bandan topuuna kadar ruh eritiinde eritii her yer kemik,
sinir ve et olmutur. Ruh, Hz.Ademin bandan girdiinde o, aksrmaya balam,
Cebrail ona Elhamdlillah demesini tavsiye etmi, Hz.Adem de bu sz syledikten
sonra Allah Rabbin sana rahmet etsin buyurmutur. Ruh gzlerine inince, hemen
cennet meyvelerine bakm, karnna geldiinde alk hissetmi daha ayaklarna
432
Bkz. Tirmizi, Cuma, 1.

Bkz. Buhari, Itk, 20; Mslim, Birr, 112.
434
Bkz. Buhari, Itk, 20.
435
Bkz. Tirmizi, Tefsir, 3.
436
Bkz. Taberi, Tarih-i Taberi, c.I, s.83- 84; Taberi, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, c.I, s.113; Mustafa
Asm Kksal, Peygamberler Tarihi, Ankara- 1995, s.29- 30.
437
Bkz. Taberi, Tarih-i Taberi, s.99.
438
433
65
varmadan, cennet meyvelerinden almak iin acele ederek sram ve ayaa

kalkmtr.439 Yce Allah insann bu aceleci yapsna nsan pek acelecidir.440 ve
nsan aceleci olarak yaratlmtr441 ayetleriyle iaret etmitir. slama gre; ruh
yaratlm olduu iin balangc vardr. Ancak sonu yoktur. lmszdr. Ebedi kalmak
iin yaratlmlardr.442
nsann yaratlyla ilgili olarak Kuranda yer alan ayetler ile insann fitne ve
fesat karmayan hayvanlardan farkl, Allah tesbih ve takdis edebilecek kabiliyet ile
meleklere benzer bir zellikte olaca zmnen ifade edilmitir. Bylece insann ne
hayvan ne de melek gibi, fakat ikisi arasnda bir yapya sahip olaca, ancak hibirinin
devam olmayaca anlalmtr.443 Nitekim geleneksel gre gre, insan beden, ruh,
nefis ve akldan oluur. Akl ve ruhun beden ve nefse hakim olmas, insan olgunlua
gtrrken, beden ve nefsin akl ve ruha hakim olmas, kiiyi hayvanlar alemine
yaklatrr.444
Kurana gre insanolu, erefli ve dier yaratlanlardan stn olan bir varlktr.445
Ayrca Kuran- Kerimde insan psikolojik zellikleri bakmndan yaratcnn kendisine
halife setii,446 kendisine secde edilen,447 gzel miza ve kabiliyetler verilen,448
zayf
biimde
yaratlan,449
nankr,450
439
aceleci,451
cimri,452
tartmaya
Bkz. Taberi, Tarih-i Taberi, c.I, s.84- 85; Milletler Ve Hkmdarlar Tarihi; c.I, s.117- 118.
sra: 17/11.
441
Enbiya: 21/37.
442
443
444
445
Bkz. sra: 17/70
446
Bkz. Bakara: 2/30; Enam: 6/165.
447
Bkz. Bakara: 2/34; Hicr: 15/29; Sad: 38/ 72.
448
Bkz. sra: 17/70.
449
Bkz. Nisa: 4/28.
450
Bkz. brahim: 14/34, sra: 17/ 67, Hac: 22/16; ura: 42/48.
451
Bkz. sra: 17/11.
452
Bkz. sra: 17/100.
440
66
dkn,453 zalim, cahil,454 hrsl ve huysuz455 ve en gzel biimde yaratlan456

eklinde nitelendirilmektedir.
Allah, insan yeryzne bir halife olarak yaratm,457 ona kendi ruhundan
flemi458 ve akl ieren ruhu ile dier yaratlmlarn saygsna mazhar klmtr. Ayrca
akll bir varlk olarak yaratlan insan ftraten Allahn varln bilmeye muktedir ekilde
yaratlmtr.459
Dier taraftan insanlardan teye bakmay reddeden ve gelecee hi nem
vermeyen kimseler gnlk hayatn yaamakla, hatta sadece iinde bulunduklar saati
dnmekle yetinirler. Onlar hayvan gibidir, hatta daha da kt, kalpleri var fakat
anlamazlar; gzleri var ama grmezler; kulaklar var fakat iitmezler.460 Bunlarn
ftratlar tannmayacak kadar bozulmutur. Allah kendi ruhunu Ademe flemi461
olmasna ramen bunlar eytann kardeleri olmulardr.462
Yine Kuranda yer alan Nefse ve ona birtakm kabiliyetler verip de iyilik ve
ktlklerini ilham edene (Allaha) yemin ederim ki. Nefsini ktlklerden arndran
kurtulua ermi, onu ktlklere gmende ziyan etmitir.463 ayetleri, insann hem gnah
ileme, hem de gnahlardan kanma gcne sahip olduunu ortaya koymaktadr.
slam Tasavvufunun zirve ahsiyetlerinden biri olan ve insan konusunu
sistematik bir ekilde ele alan bn-i Arabiye (1165- 1240) gre insan, Allahn isim ve
sfatlarnn tamamnn tecelli ettii bir varlktr.464
453
Bkz. Kehf: 18/54.

Bkz. Ahzab: 33/72.
455
Bkz. Mearic: 70/19.
456
Bkz. Tin: 95/4.
457
Bkz. Bakara: 2/30.
458
Bkz. Hicr: 15/28.
459
Bkz. Rum: 30/30.
460
Bkz. Araf: 7/179.
461
Bkz. Hicr: 15/29.
462
Fazlur Rahman, Ana Konularyla Kuran, Ankara- 1999, s.53.
463
ems: 91/7- 9.
464
Zafer Erginli, bn Arabiye Gre Hz. Ademde Temel nsan Nitelikleri, Tasavvuf lmi ve Akademik
Aratrma Dergisi (bnl-Arabi zel Says- I), Ankara- 2008, say: 21, s.169- 170.
454
67
nsann maddi-manevi zelliklerini en gzel ekilde ortaya koyan Mevlanaya

(1207- 1273) gre ise, Yce Allah, insann varolu gayesini gerekletirebilmesi iin,
onu en gzel ve en mkemmel biimde yaratmtr. Ona kendi ruhundan flemitir. Onu
zeka, akl, anlay, kavray, zellikle kendi benliini ortaya koyabilecei ve bu sayede
dier tm varlklardan daha stn olabilecei irade ile donatmtr. nsan, manevi
zellikler ile maddi zellikleri kendisinde birletiren komplike bir varlktr. Ancak ayr
ayr bunlarn hi biri deildir. Bunlarn birlemesiyle ortaya kan varlk aleminin ok
zel bir cevheridir.465
C. NSANIN YARATILI AMACI

1. Yahudilikte nsann Yaratl Amac
Yahudilike gre, yaratln amacn insan oluturmaktadr.466 Kainat insana
ikametgah olarak yaratlm ve her ey onun iyilii iin var edilmitir. Tanr insan belli
bir gaye iin isteyerek yaratmtr. Zira nceden onun yaamas iin gereken her ey
sonra da insan yaratlmtr. 467
Tevratta insann Tanr suretinde, Tanrsal irade ve bilgelik eseri olarak
yaratld ifade edildikten sonra insann Denizin balklarna, gkyznn kularna,
iftlik hayvanlarna ve tm yeryzne ve yeryznde hareket eden tm toprak
hayvanlarna468 yani btn kainata egemen olmas emredilmektedir.469
Tevrata gre insann yaratl amalarndan birisi topra ilemesidir. Tanr
yeryz ve gklerin yaratln tamamladnda hibir yabani allk ve hibir yabani
bitki bitmemiti ve yeryzne hi yamur yamamt. nk topra ileyecek insan
465
Hamdi Kzler, Mevlanaya Gre nsan ve Deeri, Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi,
Ankara- 2005, say:14, s.479.
466
Besalel, nsan, (YA), c.I, s.234.
467
468
Bkz. Tekvin: 1/26.
469
68
yoktu.470 Tanr yamurun yararn takdir ederek topra ileyebilecek ve manevi

sorumluluklarn yerine getirerek dua edebilecek insan yaratmtr. nk Ademden
nce yaratlan bitkiler toprak altnda Ademin dua etmesini ve Tanrnn bu dua
karlnda yamur yadrmasn beklemekteydiler.471
nsann Tanr suretinde yaratldn bildiren Tevrat metinleri 472 Yahudi din
adamlar tarafndan insann iyi davranlarla Tanrya benzemesi gerektii eklinde
yorumlanmtr. nsann Tanrya benzemesi, ancak insann ahlaki deerleri ve iyilikleri
semesi ile mmkn olabilir. Tanrnn yolunu seen kii, kendisinde mevcut olan ilahi
potansiyeli deerlendirmi olur.473 Yahudilikte ilke olarak insann Tanrnn iyiliklerini
taklit etmeye almas n plandadr; nitekim Tevratta geen Onun yollarnda
yryeceksin.474 ifadesi bu ekilde anlalmaktadr.475 Bu ifadeyle insann kendisine
Tanry rnek alarak onun tarzn benimsemesi istenmekte ve Tanr nasl merhametliyse
insann da ayn ekilde merhametli olmas tavsiye edilmektedir. Tanrnn karlksz
iyilik yapmas rnek verilerek insandan da ayn davran sergilemesi beklenmektedir. 476
nk insan Tanrya onun emirlerini yerine getirerek yaklaabilir ve bylece mutlulua
ulaabilir.477 Rabbilere gre de insan ilahi olanla birletiren, onu daha deerli klan ey
Tevrat tatbik etmesidir.478
Yahudilie gre Tanry sevmek ve Ona itaat etmek, nihi anlamda Tevrat
hkmlerini bilfiil yerine getirmeye karlk gelir.479 Tanrnn emirleri zellikle Sina
Danda Musaya vahyedilen On Emir (Asarat Ha-Divarim), Yahudi ahlaknda temel bir
470

Tora ve Aftara (Bereit), 2/4-7, s.15.
472
Bkz. Tekvin: 1/27, 5/1, 9/6.
473
Bkz. Besalel, Tanr Kavram, (YA), c.III, s.715; Tanrnn Yolundan Gitme lkesi, (YA), c.III,
s.722.
474
Tesniye: 11/22.
475
Besalel, Ahlak, (YA), c.I, s.41- 42.
476
Tora; Trke eviri ve Aklamalaryla Tora ve Aftara (5.Kitap: Devarim), Terc. Moe Farsi vd.,
stanbul- 2009, 11/22, s.245.
477
Besalel, Ahlak, c.I, s.42.
478
A.Cohen, Everymans Talmud, Schocken Boks, New York- 1975, s.67.
479
Bkz. Grkan, Yahudilik, stanbul- 2008, s.132.
471
69
yer igal etmektedir.480 Bir Yahudinin gzetmesi gereken 613 mitsva (emir) arasnda en
nemlileri olan ve Tevratn Msrdan k: 20/1-17, Tesniye: 5/6-21. blmlerinde yer
alan on emir unlardr:
1- Seni msr diyarndan, esaret evinden karan Tanr benim. Benden baka
Tanrn olmayacak.
2- Kendin iin yontma put yapmayacaksn.
3- Tanrnn adn bo yere azna almayacaksn.
4- Cumartesi gnn daima hatrlayp onu kutsal bileceksin. Haftann alt
gnnde alacak, yedinci gnnde dinleneceksin. Cumartesi, Rabbine
tahsisi edilmi genel dinlenme gndr. O gn, ne sen, ne olun, ne kzn, ne
hizmetilerin, ne de hayvanlarn i yapacaktr.
5- Babana ve annene hrmet edeceksin.
6- ldrmeyeceksin.
7- Zina yapmayacaksn.
8- almayacaksn.
9- Komuna kar yalanc ahitlik yapmayacaksn.
10- Komunun evine tamah etmeyeceksin; komunun eine, klesine, cariyesine,
kzne, eeine, hibir eyine gz dikmeyeceksin.481
Tevratta yer alan on emirden drd Allaha, biri aileye kar, bei de dier
insanlara kar ahlak grevleri iermektedir.482
Yahudilikte insann, mkemmeliin en st seviyesine ulaarak kendisini
gerekletirmesinin ve Tanrnn Kutsal Olun483 emrini yerine getirebilmesinin yolunu
480
Gndz, Din ve nan Szl, s.292.

Bkz. Adam, Yahudilik, Yaayan Dnya Dinleri, Ed. inasi Gndz, Ankara- 2010, s.212; Gndz,
Din ve nan Szl, s.292; Tora ve Aftara (Devarim), 5/1-27, s.105- 121; Emil G. Hirsch, Decalogue,
(JE), c.IV, s.496- 498; Suzan Alau, Yahudilikte Kavram ve Deerler, stanbul- 1996, s.157- 168.
482
Besalel, On Emir, (YA), c.II, s.453.
483
Bkz. Levililer: 19/2.
481
70
tarif eden Yahudi Hahamlarndan Hillel (M..70-M.S.10) stemediin eyi bakalarna

yapma!484 ifadesini Tevratn btn bundan ibarettir, gerisi ise yorumdur. diyerek
Altn Kural/Golden Rule olarak isimlendirmitir.485 Baz Yahudi din adamlarna gre,
Tevratn yasalar evrenseldir ve bu yasalar Tanrnn insan iyi iler yapmak iin
yaratt gereiyle uyumaktadr.486
Yahudi Hahamlar da, insann iyi iler yapmak iin yaratldn, insann
yaratlma sebebinin Tanrda sevinip, Onun huzurunda grkeminden zevk almak
olduunu sylerler. Ancak bu zevkin tadlabilecei tek yer, bunun iin hazrlanm olan
Olam Aba (Gelecek Hayat)dr. Bu dnya (Olam Aze) ise Olam Aba487dan nce bir
koridordur. nsan Olam Abaya getirecek olan ara ve gereler Tanrnn verdii
mitsvalardr ve mitsvalarn uyguland yer sadece bu dnyadr. Bu nedenle insan,
karsna kan mitsvalar yaparak Olam Abaya girebilsin diye nce bu dnyaya
konmutur.488 Neamann (ruhun) Olam Abada duyaca mutluluk, Olam Azede sahip
olunan tm mutluluklardan ok daha fazlasdr.489
Yahudilikte iyi iler yapmas amacyla yaratlan insann, bu dnyada yapt iyi
ilerin karln, hem bu dnyada, hem de fazlasyla ahirette alaca belirtilmektedir. 490
nsann yaratl amac balamnda Yahudilikteki ahiret ya da gelecek hayat anlayn
belirtmek yerinde olacaktr.
484

Menachem Kellner, Jewis Ethics, A Companion To Ethics, Edited By Peter Singer, Blackwell
Publishing, London- 1993, s.85- 86.
486
Besalel, Ahlak, c.I, s.42.
487
Olam Aba geleneksel Rabbinik anlaya gre lmden sonra gelecek olan hayattr. Burada drst
insanlar mkafat olarak Gan Aden, gnahkar insanlar ise Gehinnoma gideceklerdir. Sonsuz bir hayatn
olduu bu yerde, dnyadaki gibi yeme, iime, evlenme olmayacaktr. Bkz. Saadia Gaon, The Book of
Beliefs and Opinions, Translated by Samuel Rosenblatt; Prefatory note by Julian Obermann, Yale
University Press- 1967, s. 97.
488
Emet Le Yaakov (Geree Yolculuk), Tora ve Yahudilik zerine Merak Edilen Konular, ev. zzet- Yosi
Berkan, stanbul- 2006, s.159.
489
Pirke Avot, s.121.
490
smail Tapnar, Duvarn teki Yz (Yahudi Kaynaklarna Gre Yahudilikte Ahret nanc), stanbul2003, s.294.
485
71
Tevratta ahirete imanla ilgili hibir emir olmamasna ramen Yahudi din bilgini
Rabbiler, baz cmleler zerinde yorumlar yaparak ahirete imann, Yahudiliin
esaslarndan olduuna karar vermilerdir.491 Eski Ahitteki insan anlay insann, kabrin
tesinde bir hayata gemesinin mmkn olamayacan gsterse de, bu kitaptaki ilah
anlay ve bu ilah ile insan arasndaki iliki insann gelecekte bir hayat olmas gerektii
sonucuna gtrmektedir.492 Eski Ahitte geen ve ahiret fikri iin kullanlan ibranice
aharit ha yamim ibaresi, zamann sonu, ahir zaman anlamlarna gelmektedir;
ibranice be aharit ha yamim ibaresi de, gelecekte, gelecek zamanda anlamna
gelir.493 Tevrata gre insan ldnde eol denen ller diyarna gitmektedir. eol
ayn zamanda, lm sonras hayat ifade etmek iin de kullanlmaktadr. 494 Buras iyi ve
kt ruhlarn birlikte ayn yeri paylatklar, yorgunlarn rahat ettii, ktlerin kargaay
brakt, tutsaklarn huzur iinde yaad, angaryacnn sesinin duyulmad, klenin
zgr olduu, kn ve bynde bulunduu bir yer olarak tarif edilmektedir.495
eoln, iyilerin mkafat, ktlerin ise azap yeri olduu belirtilmektedir. 496 Ayrca
eoln korkun, can skc, karanlk ve kark ekildeki insann sonsuz evi olduunu
ifade eden yorumlar da vardr.497
teki dnya inancyla balantl olarak Rabbani literatrde, lmden sonra iyiler
iin mkafaat ve ktler iin ceza yerlerini ifade etmek zere, cennet (Gan Eden)498 ve
cehennem (gehinnom) kavramlar kullanlmtr.499
491
Adam, Yahudilik, s.237.

Mehmet Paac, Kutsal Kitaplarda lm tesi, Ankara- 2001, s.118.
493
Paac, s.119.
494
Bkz.Tapnar, Duvarn teki Yz , s.261; Kk vd., s.302.
495
Bkz. Eyub: 3/17- 19.
496
Harman,Cehennem, (DA), stanbul- 1993, c.VII, s.226.
497
Bkz. Emil G. Hirsch, Sheol, (JE), c.XI, s.283.
498
Bu kelime Babil dilinde bahe anlamna gelen Edinu kelimesinden tremitir. Arapadaki adn
kelimelesine karlk gelmektedir. Bkz. Mary W.Montgomery, Eden, Garden Of, (JE), c.5, s.36- 38.
499
Grkan, Yahudilik, s.109; Ayrca bkz. Hayrullah rs, Musa ve Yahudilik, stanbul- 1966, s.361- 362;
Besalel, Gan Eden, (YA), c.I, s.183; Besalel, Gehinnam, (YA), c.I, s.184; Talmud, Berachoth/28b,
(http://juchre.org/talmud/berachoth/berachoth2.htm#28b), (24.09.2012)
492
72
branice zevk, sevin anlamna gelen Aden (Eden)500 Tevratta u ekilde tasvir
edilir: Rab Tanr douda, Adende bir bahe dikti. Yaratt Ademi oraya koydu.
Bahede iyi meyve veren trl trl gzel aa yetitirdi. Bahenin ortasnda yaam
aacyla iyiyle kty bilme aac vard. Adenden bir rmak douyor, baheyi sulayp
orada drt kola ayrlyordu. lk rman ad Piondur. Altn kaynaklar olan Havila
snrlar boyunca akar. Orada iyi altn, reine ve oniks bulunur. kinci rman ad
Gihondur, Ku snrlar boyunca akar. nc rman ad Dicledir, Asurun
dousundan akar. Drdnc rmak ise Frattr. Rab Tanr Aden bahesine bakmas,
onu ilemesi iin Ademi oraya koydu.501
Bu bahenin (cennet) yeri hususunda Yahudilikte ortak bir inancn bulunmad,
Yahudilerden bazlarnn, onun yerde olduuna, bazlarnn ise gkte olduuna
inandklar belirtilmektedir.502 Hatta yerde olduunu dnenlerinde kendi aralarnda bir
uzla iinde olmadklar grlmektedir.503
Yahudilikte genellikle cennet ve cehennem, ok byk ve farkl kademelerden
oluan mekanlar eklinde tasvir edilmitir.504 Talmutta, cennetin bu dnyaya
benzemedii, bu dnya hayatnda olduu gibi cennette yeme, ime, cinsel iliki vb.
bedeni hazlarn olmad belirtilerek, salihlerin orada balarna bir ta takarak ilahi
huzurun ihtiamn seyredecekleri ifade edilmektedir. 505 Maimonides, lmden sonraki
hayatta insann bedeni ile sonsuz bir ruha sahip bir ekilde tekrardan dirileceini ve
insann akl melekesine de sahip olacan dile getirmitir.506
branicede Ge-Hinnom/gehenna, olarak ifade edilen cehennem szc,
gnahkarlarn ahirette gideceklerine inanlan yer olarak, Kuds yaknnda sulularn ve
500

Tekvin: 2/8- 15.
502
Bkz. M.Sreyya ahin, Cennet, (DA), c.VII, stanbul- 1993, s.375; Bolay, s.360.
503
Bkz. W.Montgomery, s.36- 37.
504
Grkan, Yahudilik, s.111.
505
Tapnar, Duvarn teki Yz s.301.
506
Bkz. Louis Jacobs, Principles of Jewish Faith: An Analytical Study, Basic Books, New York- 1964,
s.394- 398.
501
73
kurban edileceklerin atldklar Hinnom vadisinin addr.507 nsanlarn diri diri yakld
bir yerin ad olan bu szck, M.. yaklak I-II. yy. civarnda Yahudi kaynaklarnda
ktlerin ldkten sonra gidecekleri yeri belirtmek zere kullanlmaya balanmtr.508
Zifiri karanlk bir yer olarak tanmlanan cehennemde azap trleri olarak ate, kant,
dondurucu souk, kkrt kokusu aklanmaktadr.509 Ayrca karanlkta yalnz braklma
ve susuzluk da cehennemde azap trleri olarak zikredilmektedir.510 Yahudi inanna
gre gnahkar insanlar, ikence grmeleri iin ateten frn511 olarak tanmlanan
cehennemin
frnlarna
atlacak,
erdemliler
ise
Hazlar
Cennetiinde
dllendirilecektir.512 Azabn, ruh ve bedene birlikte uygulanaca kanaati hakimdir.

Cehennem azap eitlerine gre yedi kata ayrlmtr ve cehennem azabnn kiilerin
iledii gnahlara gre srelerinin olduu belirtilmektedir.513 Fakat bir Yahudi ne kadar
byk bir gnah ilerse ilesin, cehennemde ancak on iki ay kalacaktr. Bu Talmudda
bildirilmektedir. Kuran Kerimde Ali mran suresi 24.ayette Yahudilerin bu anlayna
iaret edilmitir.514
Yahudilikte, yeniden dirilme inancna delil saylabilecek metinlerin gnmze
ulamam olmasndan dolay, eski Yahudilikte ahiret inancnn bulunmad,
Yahudilerin sonradan bu inanc (yeniden dirilme, yarg, cennet-cehennem) randan
ald ileri srlmektedir. Yahudilerden baz mezhep mensuplar ve teologlarn da
balangta
olmayan
bu
cennet
ve
cehennem
inann
kabul
etmediklerini
vurgulamaktadrlar.515
507
Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s.139; Ludwig Blau, Gehenna, (JE), c.V, s.582.
Tapnar, Duvarn teki Yz, s.309.
509
Tapnar, Duvarn teki Yz, s.314.
510
Harman,Cehennem, s.226.
511
Blau, c.V, s.582.
512
Eliade, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, c.II, ev. A.Berktay, stanbul- 2003, s.305.
513
Tapnar, Duvarn teki Yz, s.314- 315.
514
Adam, Yahudilik, s.237; Kk vd., s.301; M.Sreyya ahin, Cennet, s.226.
515
Kk vd., s.302; Harman,Cehennem, s.225; Paac, s.171.
508
74
Bu grlere karn Yahudilikte, Tanrnn kesin ve katksz iyiliin ve

mkemmelliin ta kendisi olduu vurgulanmakla beraber, onun doasnn iyilik yapmak
olduundan iyilik yapmak iin canllar yaratt belirtilmitir. nsan bu dnyadaki
durumu iin deil, Olam Abadaki (gelecek hayat) durumu iin yaratlmtr. Ancak bu
dnyadaki konumu, Olam Abadaki yerini belirleyecektir. Bu nedenle kii bunu devaml
hatrlamal ve bu onda aklk ve kesinlik kazanmaldr. Bu ekilde hayatn
ynlendirmeli ve boa harcamamaldr.516
Ayrca, bu dinin teolojisinde yer alan seilmilik anlaynn Yahudiliin insana
bak zerinde nemli derecede etkisi vardr. nk Yahudilie bu anlay, Tanrnn
Yahudileri belli amalar iin dier milletlerden ayrmasn ve stn klmasn ifade
ederek, insann yaratl amacnn dier bir ynn oluturur.
Tevrata gre, btn insanlar tek bir atadan gelmilerdir. nsanlarn tm, bir rk
veya millet olarak deil, insan olarak, Ademde kardetirler ve bundan dolay hepsi
Ademidirler (Bney Adem).517 Bu duruma ramen, Yahudiler insanlar, Yahudiler
(Tanrnn insanlar) ve Yahudi olmayanlar (Gentile) olarak ikiye ayrmaktadr.518
Yahudi din adamlarnn belirledii kurallara gre, Yahudi olmann baz rki ve dini
artlar vardr. Yahudi olmann temel n art, Yahudi bir anne babadan ve Yahudi bir
anneden domaktr. Sadece babas Yahudi olan bir kimsenin Yahudi saylabilmesi iin
Yahudi dinine de girmesi gerekir. Bu bakmdan Yahudilik terimi belli bir rka, kltre
ve dine mensubiyeti ifade eden kapsaml bir anlam ifade etmektedir.519
Yahudilerin kendine zg nemli zelliklerinden biri, srail oullar ile Tanr
arasndaki ahde kutsal kitaplarnda geni yer ayrlmasdr. Bundan dolay bu din, bir
516
Emet Le Yaakov, s.156.

Adam, Yahudilik ve Hristiyanlk Asndan Dier Dinler, stanbul- 2002, s.21.
518
Grkan, The Jews as a Chosen People: Tradition and Transformation, Taylor & Francis e-Library, New
York- 2009, s.2.
519
Bkz. Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi,s.30; Rapael Patai, The Jewish Mind, Wayne State University
Press, New York- 1996, s.15.
517
75
ahit dini olarak da bilinmektedir. Yahudiler, kutsal kitaplarnda yer alan ifadelere
dayanarak, kendilerini dier milletler arasndan seilmi ve onlara stn klnm olarak
grrler.520 Farkl bak alar nedeniyle seilmilik anlaynn rki bir stnlk ifade
ettiini savunanlar olduu gibi, bu anlayn grev ve sorumluluk ifade ettiini ne sren
yorumlar da mevcuttur.521
Tanahta verilen bilgiler dorultusunda Tanrnn insanlk tarihinde ilk defa Nuh
ile ahitletii grlmektedir. Ancak Yahudilerin seilmilii Tanrnn brahim ile
yapt ahde dayanmaktadr. Tanr, brahime soyunu oaltmay, onu milletlerin babas
yapmay ve Kenan topran vermeyi vaat ederek Yahudilerin seilmilik srelerini
balatmtr. Tanr vaatlerini brahimden sonra shak ve Yakup ile de tekrarlamtr.
zellikle Yakup ile yaplan ahit, Yahudi rknn seilmiliinin iareti olarak
grlmtr.522 Atalarndan sonra bu ahid Hz. Musa ile yenilenmitir. Allah,
srailoullarnn Msrdaki skntl durumlarn grm ve onlar kurtaracan
bildirmitir. Bu nedenle Tanr/Yahve; tarihte onlara daima yardm etmi, drt yzyllk
Msr esaretinden onlar kurtarmak iin Hz.Musay grevlendirmi, Kutsal Kitab
Tevrat da dier milletlere deil zel milleti Yahudilere vermitir. 523
Yahudilikte, Msrdan k, srail ulusunun kuruluu ve Tanrnn ulusu
olacann iareti olarak kabul edilmitir. Ancak, bu seilmilik tam olarak Sina
Danda, Ahit Kitabnn verilmesiyle gerekleir. Sina deneyimiyle, yaayan ve henz
domam tm Yahudiler emirlerin veya Torann veriliine ahit olmulardr. srail
ulusu Ahit Kitabnn kurallarna gre yaamay kabul edince, am yisrael (srail
Halk) olarak ifade edilen topluluk haline gelirler.524 Tanr, Sinada srail halkyla yapt
520
Kk vd., s.283.
Bkz. Kauftnann Kohler, Chosen People, (JE), c.IV, s.45; Grkan, The Jews as a Chosen People, s.2.
522
Nazmiye Yavuz, Kitab Mukaddes asndan Yahudilik ve Hristiyanlkta Seilmilik Anlay,
Ankara nv. S.B.E. (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara- 2006, s.125.
523
Kk vd., s.305.
524
Reuven Firestone, Yahudilii Anlamak: brahimin/Avraamn ocuklar, ev. alayan ErendaLevent Kartal, stanbul- 2004, s.30.
521
76
ahdin alameti olarak Sebt 525 gnn tayin eder. Bu ahdin sembollerinden biri de Ahit
Sanddr. Ahit artlarnn yazld tabletlerin koyulduu bu sandk, ahdin bir ans ve
Tanrnn srailde bulunduunun bir iareti durumundadr.526
srailoullar ile Tanr arasndaki zel ilikiyi ifade eden seilmilik inanc,527
Yahudilikin kutsal kitabnda baz kelime ve kavramlarla ifade edilmitir. rnein;
Bahar kelimesi Tanahta, bir ahsn, bir grev veya mevkiye Tanr tarafndan
seilmesini ifade etmek iin kullanlmakla beraber, kahin ve kral seimini ifade etmek
iin de kullanlmtr. Levililerin kahinlik,528 Davudun da krallk529 iin Tanr tarafndan
seilmesi bu kelimeyle ifade edilir.530
Tanahta, srailoullar Tanrnn Kavmi531, Tanrnn Has Kavmi532 olarak
nitelendirilir. Yine ibranice deerli nesne ve kutsal olan anlamna gelen segullah
kelimesi, srail oullarnn dier milletlere stnln aka gstermektedir.533
Tanrnn Kendi Pay534, Tanrnn Mlk535, Tanrnn Miras536 eklindeki
ifadelerle537 Tanr, srail oullarnn gemite olduu gibi gelecekte de Onun has kavmi
olacana iaret etmektedir.538
525
Tanahta bildirildiine gre Tanr, yeri ve g alt gnde yarattktan sonra yedinci gn dinlenmeye
ekilir. Cumartesiye denk gelen bu gn, Tanr mbarek klar (Tekvin: 2/1- 3) ve daha sonra srailliler iin
dinlenme gn ilan eder. On Emir ierisinde belirtilen bu gnde, kleler ve hayvanlar da dahil olmak zere
herkesin almas yasaktr. (Msrdan k: 20/8- 11; 31/13- 17; Tesniye: 5/ 12-15). Bkz. Firestone,
s.150- 152; Louis Jacobs, Shabbat, (ER), c.XIII, s.189.
526
Bkz. Msrdan k: 25/10- 22; Tesniye: 10/33- 36; Bkz. Gerge A.Barton, Ark Of The Covenant,
(JE) ,c.I, s.103- 107. Abdurrahman Kk, Ahit Sand, (DA), stanbul- 1988, c.I, s.535.
527
Grkan, The Jews as a Chosen People, s.1.
528
Bkz. Tesniye: 18/5.
529
Bkz. II.Samuel: 6/21.
530
Tolga Sava Altnel, slami Kaynaklara Gre Yahudilikte Seilmilik, Marmara nviversitesi S.B.E.
(Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul- 2002, s.15; Ayrca bkz. Grkan, The Jews as a Chosen People
s.9.
531
Bkz. II.Samuel: 14/13; Mezmurlar: 47/9.
532
nk siz, Rabbiniz olan Tanrya mukaddes bir kavimsiniz; Rabbiniz Tanr, yeryzndeki btn
kavimlerden kendine has kavim olarak sizi seti. (Tesniye: 7/6).
533
Altnel, s.17.
534
Bkz. Tesniye: 32/9.
535
Bkz. Mezmurlar: 135/4
536
Bkz. Tesniye: 4/20, 9/26.
537
Samuel S. Cohon, Chosen People, The Universal Jewish Encyclopedia, USA- 1948, c.III, s.164.
538
Yavuz, s.19.
77
sraillilerin seilmilii ile ilgili baka bir kelime olan kado, ilah bir ama iin
ounluktan ayrmak anlamndadr. Levililer: 20/26da Bana mukaddes bir kavim
olacaksnz; nk ben, Rab, mukaddesim, ve benim olmanz iin sizi kavimlerden ayrt
ettim eklindeki ifadeler israilin kutsallna, hatta btn hayatlarnn Tanr tarafndan
dzenlendiine ve Tanrnn onlar belli amalar iin dier milletlerden ayrdna iaret
etmektedir.539
Yahudi Kutsal Kitabnda Tanr, srailoullarn oul olarak tanmlamtr.
Tanrnn, srailoullarna olum540 eklinde hitap etmesi, srailoullarnn Tanrnn
ocuklar olduu eklinde anlalmtr. Tanahta Tanr, btn insanlarn 541, Davut ve
soyunun babas542 olmasnn yannda zellikle, srailoullarnn babas olarak ifade
edilmitir.543 Tanrnn srailoullarnn babas olmas, onlar yaratp korumas544, doru
yolda yrtmesi545, varlklarn devam ettirmeleri iin ezelden beri kurtarclar olmas546
ve sevmesi547 anlamndadr.548 Rabbi Akibaya gre, Tanr tarafndan sevilen israil
halkdr ve Tanrnn onlara kar sevgisi Torann kendilerine emanet edilmesiyle aka
gsterilmitir.549
Tevratta eitli biimlerde ifade edildii zere, srail kavminin kutsallk vasfn
kazanmas Tanrnn kendilerini seip ahitlemesiyle balantl olarak ortaya konmutur.
srail Tanrs, tm kainatn yaratcs olmakla birlikte, sraile ahit bayla bal olup
onun kutsall, hkm ve himayesi zellikle srail zerinde tecelli etmektedir:
Tanrnz olmak iin sizi Msrdan karan Rab benim. Kutsal olun, nk ben
539

Bkz. Msrdan k: 4/22; Tesniye: 14/1; aya: 1/2- 4.
541
Bkz. Malaki: 2/10; aya: 1/2.
542
Bkz. Mezmurlar: 2/7; 89/26- 27.
543
Bkz. Tesniye: 14/1, 32/6; Hoea: 11/1; Yeremya: 31/9.
544
Bkz. Tesniye: 32/6- 10.
545
Bkz. Yeremya: 31/9.
546
Bkz. aya: 63/16.
547
Bkz. Hoea: 11/1.
548
Altnel, s.16.
549
Bkz. Hans Joachim Schoeps, The Jewish-Christian Argument, Faber and Faber, London- 1965, s.29- 30.
540
78
kutsalm550 metninde vurguland gibi srail kimliinin ve seilmiliinin merkezinde

kutsallk vasf yer alr.551
Tanahta yer almamakla beraber, Seilmi Halk (am hanivhar) ifadesi zellikle
modern dnemde kullanlmaya balanmtr.552 Baz Yahudi alimlerine gre; Yahudilerin
dier rklardan farklln ve stnln ifade eden seilmilik inanc, bir stnlk
veya ayrcalk anlamnda deil, srailoullarna zel baz sorumluluklar yklenmesi
ve onlarn rnek bir yaant srmeleri gerektii anlamndadr.553 Bu anlaya gre sraili
farkl klan tek ey onun Tanrnn emirlerini kabul etme istei ve onlara gre yaama
abasdr.554 Zira Musann Sina Danda Tanrnn huzuruna k esnasnda Tanrnn
Musaya hitaben imdi eer gerekten szm dinleyecek ve ahdimi tutacaksanz, bana
btn kavimlerden has kavim olacaksnz; nk btn dnya benimdir ve siz bana
kahinler melekutu ve mukaddes millet olacaksnz 555 demesiyle Allah katnda deerli
oluun, tpk Kuran daki gibi dorudan doruya Onun emirlerine itaat etme ve Onun
istedii gibi yaama artna baland ak bir biimde grlmektedir.556
Yahudilie gre, Tanr sadece srailoullarn sememi, ayn zamanda onlar
dier insanlara stn de klmtr. Yaplan bu ahitlemeye gre Tanry seven ve
emirlerini yerine getirenlere yardm edilecek; antlamaya uymayanlar ise eitli
skntlarla cezalandrlacaktr.557
Klasik Rabbani ve Modern Ortodokslukta hakim olan anlaya gre; rken
Yahudi olmak, genel Yahudilik anlaynda seilmiliin iaretidir. Allah, dier
milletlerin arasndan (srailoullarn) semitir. Bu yzden onlar seilmi halktr. Bu
550
Levililer: 11/45.
Grkan, Yahudilik, s.86- 87.
552
553
Besalel, Seilmi Halk, (YA), c.III, s.571.
551
554
Firestone, s.32.
555
Msrdan k: 20/5- 6.
556
Mehmet Katar, srail Kavminin Seilmilii zerine Bir Aratrma, slami Aratrmalar Dergisi,
stanbul- 2007; 20 (4): s.459- 460.
557
Kk vd., s.305.
79
seilmilik bir goy (mmi-yabanc) olmamak, Allaha kr gerektiren bir husustur.

Bununla birlikte, Nuhilerden (Bney Noah)558 olmak da kurtuluun en kolay yolu saylr.
Yahudi olmayanlar, Nuhun yedi temel kanununu yerine getirmek suretiyle, kolaylkla
kurtulua ulaabilir ve cennet nimetlerinden faydalanrlar. Ancak Yahudilerle aralarnda
derece fark vardr.559 zellikle Haggadac560 Rabbiler, srailin Tanah kabul etmesi
sebebiyle seildii fikrinde srar etmilerdir.561 Rabbinik dncede, sraillilerin seilme
sebebini, milletlerin en cesuru olmalarna, kutsallklarna ve Tanahn onlarn yz suyu
hrmetine yaratlmasna balayan grlere de rastlanmaktadr.562
Rabbiler, sraillilerin seilmiliinin ar ahlaki sorumluluklar beraberinde
getirdiini vurgulamlardr. Bunlar; Tanrnn istedii ekilde yollarn takip etmeleri,
Tanrnn adn kutsallatrmak suretiyle dnyann her tarafnda Onun kralln
kurmalar, Tanry sevmeleri ve btn dnyaya sevdirmeleri eklinde zetlenmitir.563
sraillilerin ruhlarnn stn zelliklere sahip olduunu syleyen564 ve Tanrnn
vahyini kabul etmeleri sebebiyle sraili milletlerin kalbi 565 olarak tanmlayan Judah
Halevi, nitelii asndan tam bir peygamberler topra olan srail topranda yani kutsal
558
Nuhilik; Nuhilerin Yedi Yasas (eva Mitzvot Bney Noah) olarak tanmlanan tek tanrcl ve evrensel
ahlak ilkelerini ierir. Bu ilkeler, insann Tanryla ve evresiyle ilikilerini ahlaki temele oturtan ilkelerdir.
Tevratn Tekvin: 9/1-17 blmnden hareketle formle edilen ve Yahudi olmayanlar da kapsayacak bir
ekilde evrensel olduklar kabul edilen Nuh Yasalar unlardr: Putperestlikten kanmak, Kfrden
kanmak, Zinadan, zellikle akrabalar aras zinadan kanmak, Adaleti salayacak adalet kurumlarn
oluturmak; btn mnasebetlerde adil ve drst olmak, Kan Dkmemek, Hrszlk yapmamak, Canl
hayvandan et koparp yememek. Bkz. Baki Adam, Yahudilik ve Hristiyanlk Asndan Dier Dinler, s.2425; Yahudilik, Yaayan Dnya Dinleri, s.232; Yahudi geleneine gre Yahudi olmayan ve bu yedi yasaya
uyan kiiler, hasidey umm ha-olam, yani dnyann dindar milletleri olarak nitelendirilirler. Bkz: Tora
ve Aftara (Bereit), s. 78- 79 (Aklama ksm), br taraftan ise Yahudi kabulne gre Nuhun ocuklar,
Nuhun tevhid yolundaki baarszlndan dolay yedi evrensel mitsva (emir) ile yetinirken, Avraam
(brahim)n ocuklar olan srailoullar ise, onun bu yoldaki baarsndan dolay 613 mitsvaya hak
kazanmlardr; Bkz. Tora ve Aftara (Bereit), 11/10, s. 72 .
559
Adam, Yahudilik, s.26; Besalel, Seilmi Halk, c.III, s.572.
560
branice hikaye, kssa anlamna gelen Haggadah (Aggadah), Tanahla ilgili geleneksel Yahudi
yorumlarn ieren ve Talmudun te biri iin kullanlan bir kavramdr. Haggadah; tarih, eskiye ait
efsaneler, mesihi kurtulu, gelecekle ilgili vizyonlar, teolojik tartmalar, tbbi tavsiyeler, ahlaka ilikin baz
deerlendirmeler gibi birok konu hakknda bilgi ihtiva eder. Bkz. Gndz, Din ve inan Szl, s.152153.
561
Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, s.76.
562
Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat , s.77.
563
Bkz. Cohon, c.III, s.168- 169.
564
Bkz. Besalel, Seilmi Halk, c.III, s.572.
565
Bkz. Cohon, c.III, s.169.
80
topraklarda yaayan ve ahlaki adan kusursuz olan her Yahudinin peygamberlik

mertebesine eriebilir nitelik tadn ileri srer.566
Yeniden Yaplanmac Yahudiliin kurucusu Mordecai Menahem Kaplan (18811983) ise; seilmilik anlayn reddederek Yahudileri dier halklar gibi bir halk olarak
tanmlamtr. Ona gre, Tanr Yahudileri deil, Yahudiler Tanry setikleri iin
Seilmi Halk inancnn bir anlam yoktur.567
Hristiyanlkta hakim olan seilmilik anlayna gre de, sann armhta
lmesi ile Tanr insanlarla yeni bir ahit yapmtr. Bu yeni ahitle birlikte srailliler,
Tanrnn seilmi halk olma ayrcaln kaybetmilerdir. Bundan byle Tanrya ve
saya inanan herkes Tanrnn sekin kuludur.568 Artk seilmilik yalnzca tek bir soyun
ayrcal deil btn iman edenlerin zelliklerinden biridir.569
slama gre ise, srailoullarnn seilmilii ve stnl hadisesi, gemite
ve belli artlar dorultusunda gerekleip tamamlanm bir olgudur. Buna karlk islam
mmetinin en hayrl mmet vasfn tamas ise onlarn prensipte ve pratikte islam
dinini temsil etme kabiliyetlerine dayandrlmaktadr.570
Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda zel bir neme sahip olan seilmilik
anlay571 Yahudilikte farkl bir boyut ve anlam kazanmtr. Zira, Yahudilikteki bu
seilmilik anlay rki bir yaklamla ortaya konmutur.
2. Hristiyanlkta nsann Yaratl Amac

Hristiyanlkta, insann Tanrya benzer yaratla sahip oluu onun yaratl
amacn ortaya koymaktadr. nk bu benzeyi, insann ruhi zelliklerini ifade eden
566
Jean C. Attias- Esther Benbassa, Paylalamayan Kutsal Topraklar ve srail, stanbul- 2002, s.93.
Kk vd., s.341- 342.
568
Bkz. Yuhanna: 1 /12; 3/16-18.
569
Yavuz, s.107.
570
Grkan, Kurana Gre Seilmilik Kavram ve srailoullarnn Seilmilii Meselesi,slami
Aratrmalar Dergisi, stanbul- 2005, say:13, s.61.
571
Bkz. Ellen M. Umansky, Election, (ER), c.V, s.75.
567
81
bilgi, doruluk ve kutsallk gibi zellikleri sayesinde dier varlklar zerinde otorite
sahibi bir ynetici olmas amacyla yaratld anlamna gelmektedir.572 Tanrsal suret
her insanda mevcuttur. Ruh, akl ve irade gibi tinsel gleri sayesinde insan zgrlkle
donatlmtr, bu Tanrnn sureti olduunun zel iaretidir. Tinsel bir ruh, akl ve irade
ile donatlm insan dllendii andan itibaren Tanr ve ebedi yaam iin yaratlmtr.
nsan kendi mkemmelliini iyiyi ve gerei aramakta ve sevmekte bulur. Sonuta,
insan ebedi mutluluk iin yaratlmtr.573 Ayn zamanda insan, ebedi mutluluu bulduu
Tanryla duygu ve dnce birlii iinde yaamak iin yaratlmtr.
nsan doas ve eilimi gerei dinsel bir yaratktr. Tanrdan gelip, Tanrya
giden insan tamamen insanca bir yaam ancak Tanryla olan zgrce ba sayesinde
yaar.574 Thomas Aquinas (1225- 1274)a gre insann nihi amac, dnyevi mutluluk
deil, bu dnyada geirilecek ebedi hayat izleyen ahiret hayatnda, Tanrya erimekle
gerekleecek olan ebedi mutluluktur.575 Saint Augustin (354- 430) ise, bu dnyada
Hristiyanln emirlerine inanan ve bu emirlere uygun bir ekilde yaayan insanlarn
ebedi mutlulua kavuabileceini sylemektedir.576
Hristiyanlkta insann ebedi mutlulua ulaabilmesi iin yerine getirmesi
gereken buyruklar, Eski Antlamada zikredilen On Emirin Sebt gnne dair kural hari
olmak zere dokuzu Yeni Antlamada tekrarlanmtr.577 Hz. sann verdii mehur
Dadaki Vaaz,578 yalnzca Kutsal Yasay ve peygamberlerin szlerini desteklemekle
kalmam, onlar geniletirek daha derin anlamlar kazandrmtr.579
572
Henry, An Exposition Of The Old And New Testament, c.I, s.22. (Genesis- I, Aklama Ksm).
Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri, s.412.;
http://www.vatican.va/archive/hist_councils/ii_vatican_council/documents/vat-i_cons_19651207_gaudiumet-spes_en.html, (07.01.2012), (15.Mad.)
574
Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri, s.34.
575
Ahmet Cevizci, Etie Giri, stanbul- 2002, s.89.
576
Cemil Sena, Filozoflar Ansiklopedisi, (I-IV), stanbul- 1974, c.I, s.131.
577
MacDonald, (Eski Antlama Serisi), c.I, s.43.
578
Bkz. Matta 5, 6 ve 7. blmler; Luka 6: 20- 49.
579
MacDonald, Kutsal Kitap Yorumu (Yeni Antlama Serisi), Terc. Filiz Akyz - M.Uysal, stanbul- 2000,
c.I, s.48.
573
82
Hristiyan geleneinde zellikle n plana karlarak uyulmas gerektii ifade

edilen temel ilkeler sevgi ve balamadr. Hristiyan kutsal metinlerinde bu iki erdem
zerinde hassasiyetle durulmakta ve bir btn olarak Yeni Ahitin Sevgi Yasas
olduu ileri srlmektedir. Yeni Ahite gre saya en nemli emrin ne olduu
sorulduunda, Rabbi btn kalbinle seveceksin diye cevap vermitir. kinci emrin ne
olduu sorulduunda ise, komunu kendin gibi seveceksin diye cevap vermitir.580
Ayrca o, yalnzca dostlarn ya da sevenlerin deil, dmanlarn bile sevilmesi 581
gerektii zerinde durmutur.582
Hristiyanla gre esasen, insan iin dorudan doruya bu dnya hayat bir
cezadr; dnya hayat,asli gnah ile kirlenmi olan insan ruhunun bir eit tabi illeti ve
ondan ayrlmayan bir hastal durumundadr.583 Hristiyan inancna gre; sa insanlarn
esenlii iin gkten indi. Kutsal Ruhun kudretiyle Bakire Meryemden vcut buldu ve
insan oldu. Tanr olu say, asli gnahn kefareti olarak feda etmeseydi, insanolu
ebediyen kurtuluu bulamayacakt.584 Hemen hemen btn Hristiyanlar, vaftiz585
sayesinde insanlarn Hristiyanla girerek, asli gnahtan kurtulduklarna ve sa ile
btnleerek nimete kavutuklarna; bylece insanlarn dnya ve ahiret mutluluuna
ulatklarna inanmaktadrlar.586
Hristiyanlkta, insann yaratl amacn tam olarak anlalabilmesi iin bu dinin
ahiret anlayn ortaya koymak gerekir. nk bu dine gre, yaanlan dnyann
sonunun gelecei, ahiret mahkemesinin kurularak ebedi mutluluk iin yaratlan insann
580
Bkz. Markos: 12/28- 30.

Bkz. Matta: 5/43- 46.
582
583
Hsamettin Erdem, Dini Ahlak ve lahi Dinlerden Yahudilik, Hristiyanlk ve Mslmanlktaki Baz
Ahlaki Meselelere Mukayeseli Bir Yaklam, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Konya- 1990,
say: 3, s.252.
584
Bkz. Matta: 4/11- 12; H.Erdem, s.252; Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri, s.21.
585
Vaftiz; Kelime anlam olarak ykanmak, suya dalmak anlamna gelir. Yeni bir inanca girmek, iman
tazelemek, bir gnahtan arnmak, herhangi bir dinsel davrana ya da ayine hazrlanmak ve benzeri
nedenlerle ya tamamyla suya dalmak ya da vcudun yalnzca belirli ksmlarn ykamak suretiyle yaplan
ayine verilen isimdir. Bkz. Michel Meslin, Baptism, (ER), c.II, s.59; Gndz, Din ve nan Szl,
s.379.
586
M.Erdem, Hristiyanlktaki Vaftiz Anlay..., s.154.
581
83
davranlarna ve syledii sze gre muamele grecei belirtilmektedir. Yeni Ahitte bu

durum:
...Az yrekten taan syler. yi insan iindeki iyilik hazinesinden iyilik
karr. Kt insan da iindeki ktlk hazinesinden ktlk karr. Size unu

syleyeyim, insanlar syleyecekleri her bo sz iin yarg gnnde hesap verecekler.
Kendi szlerinizle aklanacak, yine kendi szlerinizle sulu karlacaksnz.587
ifadeleriyle aklanmaktadr.
Hristiyanla gre, dil bir hakim olan Tanr, her iyilii mkafatlandrp, hibir
ktl cezasz brakmaz. Amellerin karl, ksmen bu dnya da grlmekle beraber,
Allah birok durumda, faziletli insanlar dnyada sknt ve mahrumiyet iinde, azgnlar
da nimet ve refah iinde brakr. Zira Onun hesab, insanlarnkinden farkldr. nsanlara
gre uzun olan bir sre, Onun indinde pek ksadr. Niha hesap ve karlk ise ancak
ahirette grlecektir.588
Yeni Ahitte ilk insan Ademin yerden yani topraktan, ikinci insann (sa) gkten
yaratldna iaret edilerek, insann hayatta iken nasl topraktan olan insana benzediyse
ayn ekilde lmnden sonra gksel olan insana benzeyerek lmszle varis olacak
ekilde diriltilecei ifade edilmektedir.589 Yeni Ahite gre yaam kitab ad verilen bir
kitaba ilave olarak, bu dnyada yaplan davranlar, ilenilen fiiller ve sylenilen szlerin
bir kitapta kaydedilmekte olduu ve yarglanmann bu kitaba gre yaplaca
belirtilmektedir.590 Yarglanmann neticesinde, iyilerin mkafat Tanryla birlikte
sonsuza kadar yaayarak ebedi mutlulua sahip olacaklar cennet olurken, ktlerin
cezas ise sonsuz bir azap grecekleri cehennem olmaktadr.591
Yeni Ahitte insanlarn ahiretteki durumlar ak bir ekilde tasvir edilmektedir.
Bu tasvire gre, lmden sonra ruh bedenden ayrlp, dnyadaki almasna gre ecrini
587
Matta: 12/3437.
Suat Yldrm, Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, Ankara- 1988, s.139.
589
Bkz. I.Korintliler: 15/4252.
590
Bkz.Vahiy: 20/11- 12.
591
Bkz. Hontheim, Hell, (CE), c.VII, s.208, 210; William Smith, Hell, s.370- 371.
588
84
alr. Salih kiiler ebedi mkafata giderler.592 Onlar, ilah cemali mahade etmekle en
byk mkafata nail olurlar.593 Ve Ona kar hi eksilmez bir muhabbet duyarlar.
ller, bozulmayan bir ta tar594 ve onun zerinde otururlar, artk i yapmayp istirahat
ederler595 ve kuzunun (sa) dn trenine katlrlar.596 ller, Tanrdan ok uzak ve
baka olduklar halde yine de ona benzerler597 ve ilah tabiata hissedar olurlar598 ve
Onun nezdinde ebediyen hkmran olurlar.599 Fakat onlar arasnda amel ve faziletlerine
gre bir dereceleme vardr. lmden sonra ruh ne sevap ne de gnah kazanamaz.
Hristiyanla gre insan iin alma ve imtihan yeri yalnz yeryzdr. 600
Hristiyanlkta, Ortodokslar sadece cennet ve cehennemin varln kabul
ederken, Katolik Kilisesi ise; cennet ve cehennemle beraber cennet ve cehennem
arasnda yer olarak, ahirette ne tarafa gidecekleri belli olmayanlarn yeri olan Arafn
varln da kabul etmilerdir.601 Yeni Ahitte ; Tanr Egemenlii (Matta: 19/24),
Babann Egemenlii (Matta: 26/28), Gklerin Egemenlii (Matta: 5/3), Tanrnn
Konutu (Esinleme: 21/3), Babann Evi (Yuhanna: 14/14), Sonsuz Yaam
(Yuhanna: 17/3), Gksel Konut (II.Korintliler: 5/1-3) adlaryla ifadelendirilen cennet;
sann yolunu izleyenlerin ve ona inananlarn ulaacaklar mutluluk lkesi olarak
tanmlanmaktadr. Baz simgesel yorumlara gre ise cennet, bir mekann ismi deil, sa
ile paylalan bir yaam biimi olarak tanmlanmaktadr.602
592
Bkz. Matta: 25/46.

Bkz. Matta: 5/8.
594
Bkz. Petrusun 1.Mektubu: 5/4.
595
Bkz. Vahiy: 14/13.
596
Bkz. Vahiy: 19/7- 9.
597
Bkz. Yuhannann 1.Mektubu: 3/2.
598
Bkz. Petrusun 2. Mektubu: 1/4
599
Bkz. Matta: 19/28.
600
Galip Atasaun, Hristiyanlkta Dnyann Sonu ve Ahret Kavram, Seluk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya- 1989, s.26- 27
601
M.S. ahin, Dou ve Bat Kiliseleri, Ayrlmalar ve Sebepleri, Marmara niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, stanbul-1986, say:IV, s.328; Ayrca bkz. Joseph Hontheim, Heaven, (CE), c.VII,
s.170; Hontheim, Hell, (CE), c.VII, s.208.
602
Ana Biritannica, Cennet, stanbul- 1992, c.VII, s.462.
593
85
Tanr, asli ve kiisel gnahlarndan kurtulan ve drst bir hayat srerek bir
anlamda Tanryla arkadalk kuran insanlara cennette ebedi mutluluk ve pek ok
mkafat vereceini mjdelemektedir.603 Ebedi mutluluk ierisinde her dilein
gerekletii bir mekan olarak kabul edilen cennette,604 iyiliklere mkafat olarak
verilecek nimetler, Yeni Ahitte; Tanryla beraber yaanlacak sonsuz bir yaam ve
insann, Tanrnn ocuklar olmas ve yeniden diriliiyle birlikte melek haline gelerek
sonsuza kadar yaamas olarak ifade edilir.605 Yeni Ahitte zellikle cennet ile ilgili
tasvirlerin en ak ekilde yapld vahiy blmnde, Tanrnn yaam kitabnda adlar
yazl olan insanlarla birlikte yaayaca konutundan bahsedilmekle beraber, cennette
ac, strap, gzya, yas ve lmn olmayaca bildirilmektedir.606
Yeni Ahitte cehennem; ller diyar (Matta: 11/2324), dardaki karanlk
(Matta: 8/1213), dipsiz derinlik (Vahiy:17/8),sonsuz azap (Matta: 25/46), snmez
ate (Matta:18/8), kzgn frn (Matta: 13/42) ve cehennem atei (Matta: 18/9) gibi
ifadelerle tantlmaktadr.
Hristiyanla gre dnyada gnah ileyenler ve gerek imana sahip olmayanlar
lmden sonra cehenneme giderler.607 Cehennem azabnn deheti Yeni Ahitte Eer
elin ya da ayan gnah ilemene neden olursa, onu kesip at. Tek el, tek ayakla yaama
kavuman, iki elle, iki ayakla snmez atee atlmandan iyidir. Eer gzn gnah
ilemene neden olursa, onu kar at. Tek gzle yaama kavuman, iki gzle cehennem
ateine atlmandan iyidir.608 eklinde ifade edilmitir. Yeni Ahitte di gcrts,
alay, gazap, sknt ve elem609 vb. gibi cehennemdeki cezay anlatan ifadeler yer
almaktadr.
603
Bkz. Hontheim, Heaven, (CE), c.VII, s.170.

Bkz. Hontheim, Heaven, (CE), c.VII, s.171.
605
Bkz. Matta: 22/30; Markos: 12/25; Luka: 20/35.
606
Bkz. Vahiy: 21/3- 4.
607
Bkz. Hontheim, Hell, (CE), c.VII, s.208.
608
Bkz. Matta: 18/8- 9.
609
Bkz. Matta: 8/12; Luka: 13/28.
604
86
Hristiyanla gre lmden sonra cennette nimet, Purgatorie (Araf)610 veya

cehennemde azap gren yalnz ruhtur, beden ise toprak olur. Fakat kyametten sonra
Yce Allah, kudretiyle ruhu bedene iade edecektir. Mesih, nasl ller arasndan kalkt
ise, btn ller de diriltilecektir. Bylece ebedi nimet veya azabn sadece ruha deil,
ayn zamanda bedene de vaki olaca gsterilecektir. Bu suretle nimet veya azap daha
mkemmel ekilde hissedilecektir.611
Grld gibi Hristiyanla gre; insan ebedi yaam ve Tanr iin yaratlmtr.
nsann gerek mutlulua erimesi iin de, Tanrnn buyruklarn yerine getirmesi
gerekmektedir. Zira, bu dine gre, insann davranlarnn karl mutlaka Tanr katnda
verilecektir.
3. slamda nsann Yaratl Amac

slama gre, Allah hakimdir dolaysyla onun fiillerinin hepsinin bir hikmeti
vardr. Zulm ve anlamszlktan uzaktr. 612 nsann yaratl da Allahn yaratma fiiliyle
gerekletii iin insann yaratlnn da bir hikmeti veya amacnn olaca ortadadr.
Kuran- Kerimin pek ok ayetinde bu kainatn insan iin yaratld, her eyin
onun emrine sunulduu, baz ayetlerde de yeryznn idaresinin ona verildii bu konuda
insanolunun melekler alemine tercih edildii beyan buyrulmakta ve gk alemindeki
yaratklarn bu gerei kabul ederek boyun emeleri emredilmektedir.613
Kuranda yer alan Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye
yarattm614 ayeti, insann yaratl gayesini ibadet, yani Allaha kulluk etmek olarak
belirlemektedir. De ki: (Kulluk ve) yalvarmanz olmasa, Rabbim size ne diye deer
610
Purgatory (Araf): Katolik Hristiyan geleneine gre niha kurtulu ncesi gnahkar kiilerin henz
affolunmam gnahlar nedeniyle geici olarak ceza grecekleri yer ya da durum. Bkz. Schimmel, s.142143; Gndz, Din ve nan Szl, s.313.
611
Yldrm, Hristiyanlk, s.140.
612
Bkz. M.Sait zervarl, Hikmet, (DA), stanbul- 1998, c.17, s.512.
613
Hseyin Avni elik, Kurana Gre nsann Deeri ve stnl, Atatrk niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, Erzurum- 1993, say:11, s.139.
614
Zariyat: 51/56.
87
versin?615 ayeti de, insann yaratl amacna iaret ederek, insann erefinin ve
deerinin Allah bilmekten ve ona kulluk etmekten kaynaklandn bildirmektedir.
Aksi halde insan ve dier hayvanlar eit olmaktadr.616
Birok mfessir Zariyat: 51/56. ayetinde geen ibadeti bilme (marife), tanma
anlamnda tefsir etmitir. Bu anlaya gre ayetin anlam Ben insanlar ve cinleri, Beni
bilmeleri ve tanmalar iin yarattm. demektir. Bu anlay ierisinde ibadet Allah
bilmek, tanmak, Onun hkmranln kabullenmek ve rzasn kazanma gayreti
ierisinde olmak; bylece de iman erevesi iine girmek, ayn zamanda iman Allaha
kar bir sayg ve sevgi olarak yaay biimi haline getirmek, daha genel olarak btn
davranlarda, btn yapp-etmelerde bir uur hali yanstmaktr.617
lk insan Hz.Ademin yaratlyla ilgili olarak Kuranda geen Bir zamanlar
Rabbin, meleklere: Ben yeryznde bir halife yaratacam, demiti.618 ayetinden
hareketle, insann Allahn halifesi olarak yaratld belirtilmitir.619 Kurana gre, Allah
insann yaratcs, insan da Onun yaratdr. Btn yaratlmlar iinde insan neredeyse
Allah kadar nemsenen bir varlk pozisyonundadr. nsan, her ne kadar yaratlmlarn en
nemlisi olsa da Allahn yarattklarndan sadece birisidir.620 nk insan ilahi bir ama
iin yaratlmtr. nsann halife olarak yaratl da bu amac ortaya koymaktadr. 621
Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda insann dier yaratlanlardan daha stn
zelliklere sahip olduu ve dolaysyla dnyadaki btn varlklara hkmedici bir
konumda bulunduu belirtilmitir. zellikle slamda Ademin ahsnda btn insanlarn
halife konumunda olmas, insana verilen deerin en ak gstergesidir ve bu balamda
aklanmas gerekmektedir.
615
Furkan: 25/77.
Bkz. smail Hakk el-Bursevi, Ruhul-Beyan, stanbul- 2009, c.XVI, s.652- 653.
617
Hseyin Aydn, lim ,Felsefe ve Din Asndan Yaratl ve Gayelilik, Ankara- 2002, s.182.
618
Bakara: 2/30.
619
Talat Koyigit- smail Cerraholu, K.Kerim Meal ve Tefsiri, Ankara- 1984, c.I, s.88.
620
Bkz.Toshihiko zutsu, Kuranda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, Ankara- Trsz, s.114.
621
Veysel Gllce, nsan Allahn Halifesi midir?, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
Erzurum- 2001, say: XV, s.204.
616
88
insann halifelii konusunda ilk planda u ayet zikredilmekte ve bu ayette geen halife
kelimesi zerinden tartmalar yrtlmektedir.
Hatrla ki Rabbin meleklere: Ben yeryznde bir halife yaratacam, dedi.
Onlar: Bizler hamdinle seni tesbih ve seni takdis edip dururken, yeryznde fesat
karacak, orada kan dkecek birini mi yaratacaksn? dediler. Allah da onlara: Sizin
bilemeyeceinizi herhalde ben bilirim, dedi.622
slam literatrnde, halife kelimesi bakasnn yerini tutan, onun makamna
oturan, onun adna hkmeden kimse anlamna gelmektedir.623 Kuranda zikredilen halife
kelimesinden kastedilen Hz.Ademle birlikte onun ahsnda btn insan cinsidir.624
nsann Allahn halifesi olabilecei gr slam alimlerinin ounluu tarafndan
benimsenmitir. Bu kanaate gre Hz. Adem ilk insandr. Allah onu yoktan yaratm,
meleklerin ona secde etmelerini emretmi, isimleri gretmitir. Bunlara ilave olarak,
Hz.Adem Allahn hkmn yeryznde uygulamak iin ilk peygamber olarak
grevlendirilmitir. Saylan bu zellikler Hz.ademin Allahn halifesi olarak kabul
edilmesi iin yeterli sebep olarak deerlendirilmitir.625
nsanlarn yeryznde halife olduu gr, byk bir ounluk tarafndan
benimsenmesine ramen insann kimin halifesi olduu konusu tartmaldr. 626 Dier
tarftan, insann Allahn halifesi olmad, bu kelimeyle baka manalarn kastedildiini
syleyenler de vardr.627
nsan Allahn halifesi olarak grenler iki gruba ayrlmaktadr. Bunlar: 628
622
Bakara: 2/30.
Bkz. Elmall, c.I, s.259.
624
Bkz. bn Kesir, bni Kesir Tefsiri, c.II, s.230.
625
Bkz. M.Erdem, Hz.Adem, s.128- 129; Seyyid Kutub, Fi Zlalil- Kuran, ev. M.Emin Sara vd.,
stanbul- 1993, c.I, s.114- 115; nsann Allahn m, yoksa kendisinden nce yaayan ayn vasflara sahip
baka varlklarn m halifesi olduu tartmas iin bkz. M.Erdem, Hz.Adem, s. 127- 130; Muammer Esen,
nsann Halifelii Meselesi, AFD, Ankara- 2004, c.45, say:1, s. 15- 38.
626
M.Erdem, s.127- 128.
627
Gllce, s.173.
628
M.Sait imek, Kuran Kssalarna Giri, stanbul- 1993, s.177; Mehmet Nuri Gler, Kurana Gre
Halife Kavram, Harran niversitesi lahiyet Fakltesi Dergisi, anlurfa- 1995, say:II, s.161.
623
89
1. Mfessirler: Halife kelimesiyle, insann yeryznde Allahn emir ve

nehiylerini yerine getirmekle grevli bir varlk olduunu anlatmak isterler.
rnein; Elmall M.Hamdi Yazrn bu konuyla ilgili grleri yledir: Allah
ben yeryznde bir halife yaratacam, bir halife tayin edeceim demitir ki bunun
anlam udur: Kendi iradem, kudret ve sfatmdan ona baz yetkiler vereceim. O, da
bana nispetle, benim adma, yarattklarm zerinde birtakm yetkilere sahip olacak,
benim adma hkmlerimi yrtp uygulamaya koyacaktr. O, bu konuda asl
olmayacak, kendi zat ve ahs adna asil olarak hkmleri uygulayc deil, ancak
benim adma bir vekil, bir kalfa olacaktr. radesiyle benim irademi, benim emir ve
kanunlarm uygulamaya memur olacaktr. Sonra da onun arkasndan gelenler, ona
halef olarak ayn grevi yrteceklerdir. Ve bylece Sizi yeryznde halife klan
odur.629 ayetinin srr gerekleecektir. Bu anlam Sahabe ve tabiinden uzun uzadya
aktarla gelen tefsirlerin zetidir. 630
2. Mutasavvflar: Halife kelimesiyle, insann bir takm mertebeleri katederek
Allah ile btnlemesini kastederler.
rnein; halife kavramn tasavvufun temel kavramlarndan bir haline getiren631
bn Arabi, bu durumu, Allahn insan, alemin gzbebei olarak yaratmasyla
aklamakta632 ve u ekilde ifadelendirmektedir. Gzbebeinin gze nisbeti ne ise,
insann Allaha nisbeti odur. Allah onunla yaratklarn seyretmekte ve onlara rahmet
etmektedir.633 Ayrca, bn Arabi asndan insan- kamil, i atmalarndan kurtulmu,
varlkla irtibata gemi, varlndaki ztlklar anlaml bir btnle kavuturabilmi bir
model insandr. nk, insan sevgiyle var edilmi, bilgi sahibi klnm ve belli bir
629
Fatr: 35/39.
Elmall, c.I, s.258- 259.
631
Bkz. Sleyman Uluda, Halife, (DA), stanbul- 1997, c.XV, s. 300.
632
Erginli, s.185.
633
Bkz. Ahmed Avni Konuk, Fususul-Hikem Tercme ve erhi, Haz. Mustafa Tahral- Seluk Eraydn,
stanbul- 1995, c.I, s. 128.
630
90
deerler sistemine gre hareket etmesi istenmitir. Varlnn anlamn kavrayabilmesi

iin de her insann nce deerler sistemine gre hareket etmesi, bu hareketi sonucunda
yeni bilgilere ulamas, varlnn temelindeki sevgi ve iyilik ilkesine ulamas
gerekmektedir. Bu dzeye ulat zaman insan halife niteliine sahip olmaktadr.634
Yeryznde ve gklerde olan her eyin insann hizmetine sunulmas ve onun iin
yaratlm olmas, insann pek ok varla hkmetmesi, icat ve keif kabiliyetinin olmas,
byle bir konumda olan insann, naib manasnda, Allahn halifesi olmasna uygun
dmektedir.635
nsan hayatn ezeli bir mcadele meydanna ve bitmeyen ahlaki bir cihada
benzeten Fazlur Rahmana gre; insan gereken gayreti gsterirse, Allah bu mcadelede
onunla beraberdir. nsan, kelimenin tam anlamyla bu mcadele ile ykml klnmtr.
nk o, Allahn halifesi sfatyla gereini yerine getirebilmek iin hr iradeyle
donatlm olarak yaratlmlar ierisinde benzersiz bir yer igal etmektedir. te insana
yklenen bu grevi, yani yeryznde ahlaka dayal bir sosyal dzen kurma grevini
Kuran, emanet olarak tasvir etmitir.636 Bu grevi Allah, gkler ve dalara teklif ettii
halde, bunun yknden ekinerek kabul etmezken insan kabul etmitir.637 Kuran insann
bu grevi yklenecek seviyeye kamadndan sk sk ikayet etmektedir. 638 Zemaheri,
emanet kelimesiyle btn dini vazifelerin kasdedildiini ifade etmektedir.639
Kuranda yer alan Sizi sadece bo yere yarattmz ve sizin hakikaten
huzurumuza geri getirilmeyeceinizi mi sandnz?,640 nsan, kendisinin kemiklerini bir
araya toplayamayacamz m sanr? Evet, bizim, onun parmak ularn bile aynen eski
634
Erginli, s.195.
Gllce, s.177.
636
Fazlur Rahman, s.51
637
Ahzab: 33/72.
638
Fazlur Rahman, s.168.
639
Bkz. Zemaheri, c.III, s.546- 547.
640
Mminun: 23/115.
635
91
haline getirmeye gcmz yeter.641 gibi ayetler insann bir ama iin yaratldn ve
ahirette, dnya hayatnda yaptklarndan hesaba ekileini ifade etmektedir. Zikredilen
ayetler insanlarn ksack mrlerinde Allaha itaat edip, ibadet etmek ve takva sahibi
olmakla kurtulua eriebileceklerine dikkat ekmektedir.642
Kuranda hayat ve lmn yaratl hikmetinin, kimin iyi, kimin kt iler
yapacann denenmesi olduu643 ve insann niha akbetinin, dnyada yapt iyi veya
kt iler sonucunda belirlendii bildirilmektedir: O gn insanlar amellerini grmeleri
(karln almalar) iin darmadank geri dnp gelirler. Kim zerre miktar hayr
yapmsa onu grr. Kim de zerre miktar er ilemise onu grr. 644
Kurana gre insann her yapt, daha sonra hesab sorulmak zere grevli
melekler tarafndan kayda geirilmektedir.645 Kyamet gn insann amelleri tartlacak,
terazisinin iyilik kefesi ar gelenler Cennete, hafif gelenler ise Cehenneme
gnderileceklerdir.646
Kurann ahiret tasviri, genelde cennet zevkleri ve cehennem azab eklindedir.
Her ahs o gn artk yalnzdr; akrabalar, arkadalar, aile ve kabileleri veya milleti
artk ona yardm edemez.647 Kyamet gnnde Allah diyecektir ki: Andolsun ki, sizi ilk
defa arattmz gibi teker teker bize geleceksiniz ve (dnyada) size verdiimiz eyleri
arkada brakacaksnz.648 Ve ite o gn Kii, kardeinden, annesinden, babasndan,
einden ve ocuklarndan kaar. O gn, herkesin kendine yetip artacak bir derdi
641
Kyame: 75/3- 4.
Bkz. bn Kesir, bn-i Kesir Tefsiri, c.VII, s.478.
643
Bkz. Mlk: 67/2.
644
Zilzal: 99/6- 8.
645
Bkz. Kamer: 54/52- 53.
646
Bkz. Araf: 7/8-9.
647
Bkz. Meryem: 19/80.
648
Enam: 6/94; Meryem: 19/80.
642
92
vardr.649 Dolaysyla Kuran, insanlar yarna hazrlk yapmaya devaml tevik

etmektedir.650
Kuran- Kerim, bu dnyada erkek veya kadn olsun, Allaha iman eden, Onun
elilerini kabul eden ve bu elilerin mesajlaryla bildirdii ahlaki ilkeler erevesinde
erdemli bir ekilde yaayan ve insanln yararna gzel iler yapan insanlarn, ahirette
cennet nimetleriyle mkafatlandrlacaklarn bildirmektedir. 651 Kuranda salihlere nimet
olarak verilecek cennet, iinde nehirler ve pnarlar akan,652 her eit aalarn
bulunduu,653 bol yeillikli654 ve koyu glgeli,655 iddetli souk ve scan olmad
lman iklimli bir yurt656 olarak tasvir edilmektedir.
Cennet korku, hzn, keder ve elemin olmad bir yerdir.657 Ayrca Kuranda
erdemli bir ekilde hayat srerek cenneti hak edenlere, akl ve hayal snrlarn aan
nimetlerin verilecei bildirilmektedir.658
Dnyada yaanan hayatn aclar, keder ve zntl durumlarn zddna, orada
tamamen kedersiz lezzet, maddi ve manevi ynden zevk ve keyif verici mkemmel bir
hayat yaanacaktr. nk cennet hayat, tamamen iyiler ve iyiliklerden oluan homojen
bir sosyal yapy ihtiva etmektedir. Oras ktler ve ktlklerin olmad iyiler ve
gzellikler diyardr.659
Cennetin yeri hususunda Kuranda onun semada, ykseklerde ve cehennemden
yukarda660 olduunu bildiren ayetler vardr. Bu ayetlerin ifade ettikleri mana
649
Abese: 80/34- 37; Mearic: 78/10- 14.

Bkz. Har: 59/18.
651
Bkz. Bakara 2/25; Rad: 13/22, 23; Nahl: 16/97.
652
Bkz. Tevbe: 9/89.
653
Bkz. Rahman: 55/48.
654
Bkz. Rahman: 55/64.
655
Bkz. Nisa: 4/57.
656
Bkz. nsan: 76/13.
657
Bkz. Secde: 32/17; nsan: 76/20.
658
Bkz. Araf: 7/35; Zuhruf: 43/68; Bakara: 2/38; Yunus: 10/62.
659
Mustafa Snmez, Zemaherinin Keafnda Cennetle lgili fadelerin Tahlili, Ekev Akademi Dergisi,
Erzurum- 2009, say:38, s.156.
660
Bkz. Araf: 7/40, 50; Gaiye: 88/10
650
93
dorultusunda cennetin ykseklerde olduuna dair kanaatin slam bilginlerinde hakim

olduunu grlr.661
Kuranda yer alan Gerek u ki, biz insan katksz bir nutfeden (erkek ve
kadnn dlnden) yarattk; onu imtihan edelim diye iitir ve grr kldk. phesiz ki,
biz ona (doru) yolu gsterdik.662 ayetinde belirtildii zere imtihan amacyla yaratlan
insanlardan delalete denler ise ahiret yurdundaki cehennemde eitli azaplara
mstehak olacaklardr.663 Bu azap eitleri, tarifi imkansz iddette scakl olan alevli
bir atele cezalandrlma,664 kaynar su665 ve irin iirilmesi,666 zakkum yedirilmesi,667
kavurucu scak rzgar,668 kapkara bir duman,669 demir topuzlarla dvlmek670 ve zincire
vurulmak671 eklinde sralanabilir. Cehennemdeki azap trleri kukusuz burada
saylanlarla snrl deildir.
Kurana gre insan, ilemi olduu gnahlarn cezasndan bizzat kendisi sorumlu
olacak ve hesap gn kimse kimsenin gnahn yklenemeyecektir.672 Bu anlamda
Kuranda sorumluluk bireysel olup, Hristiyanlkta yer alan asli gnah anlay, slam
asndan kesinlikle kabul edilebilecek bir anlay deildir; nitekim Kuranda ilk insanlar
olan Hz. Adem ve Havvann (Rabbinden kelimeler alp tvbe ettikten sonra) ilemi
olduu gnahn affedilmi olduu ifade edilmektedir.673
Sonu olarak Kurana gre; insan bu dnyada, hem kr konusunda hem de
sabr konusunda imtihan edilmektedir. nsan bu imtihann neticesini almak iin hesap
661
Snmez, s.143.
nsan: 76/2- 3.
663
Bkz. nfitar: 82/ 13- 14.
664
Bkz. Ankebut: 29/54; Zmer: 39/16.
665
Bkz. Hac: 22/19- 20.
666
Bkz. Nebe: 78/2426.
667
Bkz. Saffat: 37/6267.
668
Bkz. Tur: 52/27.
669
Bkz. Vaka: 56/43- 44.
670
Bkz. Hac: 22/21.
671
Bkz. brahim: 14/49.
672
Bkz. Enam: 6/164; sra: 17/15.
673
Bkz. Fazlur Rahman, s. 53; Bakara: 2/37.
662
94
gnnde lahi huzura kacaktr.674 Yce Allah ahirette insanlara kar sonsuz ycelik ve
snrsz merhamet sahibi olacaktr.675 Zira Allahn ahirette, dnyada iken hr iradesiyle
buyruklarna uymayanlar cezalandrrken, buyruklarna uyanlar dllendirmesi onun
adalet ve merhamet sfatlarnn bir gereidir.676
D. KARILATIRMA
Yahudilik, Hristiyanlk ve slama gre, yaratc Allahtr ve kainattaki btn
mevcudat yarattktan sonra insan yaratmtr. Bu dinlere gre insann prototipi olarak
kabul edilen Hz.Adem ilk insandr. Hz.Adem hem bedenen hem de ruhen mkemmel bir
ekilde yaratlm ve
insan nesli kendisinden oalmtr. Nitekim bu dinlerin
kaynaklarnda insana Ademolu diye hitap edilmitir.

Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda ilk insan ve insanln prototipi olarak kabul
edilen Ademin topraktan yaratld noktasnda gr birlii olmasna ramen bu
topran nereden ve nasl alnd ile hangi aamalardan geerek ilk insann meydana
geldiiyle ilgili yorum farkllklar bulunmaktadr. nsan dier varlklardan ayran ve
psikolojik zelliinin belirleyicisi olan ruhunun ise Allah tarafndan insana verildii bu
dinler tarafndan kabul edilmekle birlikte ruhun insana ne ekilde verildii noktasnda
yorum farkllklar mevcuttur. Bu dine gre de, insan sahip olduu ruhu dolaysyla
hem akl hem de zgr iradeye sahiptir. Dolaysyla yaptklarndan sorumlu bir varlktr.
Ancak Hristiyanlktaki asli gnah anlaynda, insann kendi iradesi dnda gnahkar
bir tabiata sahip olduu ve bu gnahtan kurtuluun sadece Hz.saya iman etmekle
gerekleecei belirtilir.
Allahn ilk insan Hz.Ademi yarattktan sonra emriyle meleklerin ona secde
etmeleri ve insann stnln bu ekilde kabul etmeleri slamda nemli bir konudur.
674
Bkz. Enbiya: 21/35.

Bkz. Hac: 22/65; sra: 17/66; Fetih: 48/29; Nahl: 16/47.
676
zsoy- Gler, s.299.
675
95
nsann, yaratl gayesine gre hareket ettii takdirde meleklerden bile stn
olabileceini gsteren bu slami inan, dier dinlerde hi zerinde durulmayan bir
konudur. Yahudilikte insan en stn bir varlk grlrken, bu stnlk onun
davranlarndan ok zat ile beraber olmaktadr. Hristiyanlkta ise insan, balangta
Asli Suun mahkumu olarak varlklarn en alt seviyesinde iken, saya ve onun
retilerine sadece bir iman ile en st seviyeye ykselmektedir.677
nsann maddi-manevi zelliklerini ifade etmek iin byk nemi olan Ademin
Allaha
benzer
surette
yaratlmas
konusu
bu
dinde
farkl
ekillerde
deerlendirilmitir. Yahudiler ve Hristiyanlar, farkl grlerle birlikte, bu benzeyiin

manevi anlamda olabileceini ifade etmilerdir. nsann akl ve ruhu bu benzeyiin en
nemli gstergeleri olarak kabul edilmitir. Kuranda ise Allahn ei, benzeri ve
ortann olmayaca ak bir ekilde bildirilmitir.
Dinlerin insana bakn ve insani zellikleri ortaya koymada nemli bir yere
sahip olan Havva bu dinde ilk insandan sonra yaratlan ikinci insan ve ilk kadn
olarak kabul edilmektedir. Yahudilik ve Hristiyanlkta Havvann Ademin kaburga
kemiinden yaratldna inanlr. Kuranda ise Havva ismi yer almazken, islam
literatrnde Ehl-i kitabn anlayn yanstacak ekilde Havvann Ademin kaburga
kemiinden yaratld kanaati hakimdir.
Bu dine gre Adem ve Havvann dnyadan nceki hayatlar nemlidir.
Nitekim, bu dinlerde Adem ve Havvann yaad yerin cennet olduu noktasnda ittifak
varken cennetin nerede ve nasl bir yer olduu noktasnda yorum farkllklar mevcuttur.
Tevrata gre, Adem cennete bakmak ve oray korumak greviyle konurken, slam a
gre bu konu tamamen ilahi bir hikmettir. Bu dinde de, Adem ve Havva cennette
imtihan arac olarak yer alan yasak aatan yemeleri sonucu dnya hayatyla
677
96
cezalandrlmtr. Sonuta, Adem ve Havvann ilemi olduklar su nedeniyle dnyaya

gnderilmeleri insanolunun dnya hayatnn balangc olmutur.
nsann hem maddi hem de manevi zellikleri zerinde etkili olan, Adem ve
Havvann iledikleri suun kendilerinden sonra gelen insanlara geip gemedii konusu
dinde farkl ekillerde deerlendirilmitir. Yahudilikte Adem ve Havvann sulu
olarak dnyaya indirildikleri fakat bu suun baka insanlara gemedii inanc vardr.
Hristiyanlkta Asli Su kavramyla ifade edilen bu doktrine gre, Adem ve Havvann
iledikleri bu ilk su onlarla birlikte dnyaya inmi ve miras yoluyla btn insanlara
geerek onlar gnahkar klmtr. Tanrnn bir ltfu olarak da Mesih sa, Hata
kendisini feda ederek insanl bu sutan kurtarmtr. slamda ise Adem ve Havvann
Allaha tvbe ederek bu sutan kurtulduklar ve herkesin kendi yaptnn karln
grmesi
dolaysyla
kimsenin
bakasnn
suundan
sorumlu
tutulamayaca
bildirilmektedir.
nsann Allahn halifesi olmas anlay yorum farkllklaryla beraber bu
dinde de kabul edilen bir grtr. Tevratta Ademin kainattaki her eye hakim olaca
ak bir ekilde bildirilmektedir. slama gre ise yeryznde bir halife olarak yaratlan
insan Allahn hkmlerini yerine getirmek ve yeryznde bulunan btn mevcudat
zerinde tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Bu dinlere gre bu durum, insann stn
tabiatna ve Allahn dier varlklar ierisinde insana verdii deere iaret etmektedir.
Aralarnda yorum farkll bulunsa da Yahudilik ve Hristiyanlktaki seilmilik
anlay bu iki dinde belli bir rkn veya zmrenin dier insanlardan stnln ortaya
koyan bir durum iken slamda btn insanlarn Allah katnda eit olduu ve stnln
ise ancak takva ile gerekleecei bildirilmektedir.
Bu dinlere gre dier varlklardan farkl zelliklere sahip olan insan bir ama iin
yaratlmtr. nsanlarn bu amaca yapacaklar hizmete gre de dnya hayatndan sonraki
97
hayatlarndaki durumlar belli olacaktr (Yahudilikte ahireti kabul etmeyen grler de

mevcuttur). Bu dinde de insann yaratl amac iyi iler yapmak ve Allahn
emirlerine yerine getirmek olarak tarif edilmitir. Zira, insan sahip olmak istedii ebedi
mutlulua ancak bu ekilde eriebilecektir.
98
II. BLM
YAHUDLK, HIRSTYANLIK VE SLAMIN NSANA VERD TEMEL
HAKLAR VE UYGULAMALAR
nsan haklar gnmzn en fazla tartlan konularndan biridir. Balca hukuk
sistemleri, siyasi rejimler, felsefi ve dini ekoller, insann kiiliine bal olarak,
dokunulmaz, vazgeilmez ve bakalarna devredilmez baz hak ve hrriyetlerinin
olduunu kabul etmektedir. nsan haklarnn mahiyeti ve snrlar konusunda, henz tam
bir fikir birlii salanamamtr. Ancak tm yaklamlarda, insann dier varlklardan
farkl ve stn olduu dncesinden hareket edildii sylenebilir. 678 Farkl
yaklamlarn kabul ettikleri hak ve zgrlkler insan iindir ve bireyin temel hakkdr.
Genel olarak hak kelimesinin ahlaki ve siyasi olmak zere iki temel anlam
vardr. Bunlarda doruluk ve yetkidir. Birincisinde bir eyin doru (hakl) olduundan
ya da doru (hakl) bir eylemden sz edilir. kincisinde ise, bir kimsenin bir hakka sahip
olmas ifade edilir.679 Felsefe terimi olarak ise hak; insan varlna, bir kimseye var olan
yasalarla, evrensel beyannameler ya da en azndan szl bir gelenekle tannan belli
ekillerde hareket etme zgrl eklinde tanmlanmaktadr.680
Temel haklar kavram ise insann domaktan baka hi bir ey yapmadan sahip
olduu haklar ifade eder.681 nsann sadece bir varla sahip olmakla elde ettii bu temel
haklarn zellikleri ise u ekilde sralanabilir:
1- Bu haklar, insanlarn var olu itibariyle sahip olduu ve hibir ekilde
devredemeyecei ve vazgeemeyecei haklardr. Bu haklar reddetmek, kiinin insan
olma niteliini reddetmektir. nk bunlar insan insan yapan elerdir.
678
kr Karatepe, nsan Haklarnn lahi Temelleri, Douda ve Batda nsan Haklar (Kutlu Doum
Haftas: 1993-94), Ankara- 1996, s.109.
679
Jack Donnelly, Teoride ve Uygulamada Evrensel nsan Haklar, ev. Mustafa Erdoan- Levent Korkut,
Ankara- 1996, s.19.
680
Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Szl, stanbul- 1999, s.394- 395
681
Donnelly, s.19.
99
2- Bu haklar, herhangi bir iktidar ya da g tarafndan verilmemilerdir. Aksine,

herkes doutan bu haklara sahiptir. Bu haklar devletten ve toplumdan nce mevcuttur.
3- Bu haklarn uygulanmas engellenemez. nk bu haklar mutlaktr. Hibir
ekilde ve hibir dnce ile geersiz klnamazlar.
4- Bu haklar, evrensel bir nitelik tamas itibariyle zaman ya da mekan ile
snrlandrlamaz. 682
Temel haklardan hareketle temellendirilen ve bugnk halini alan insan haklar
kavram, gnmzde nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde683 belirtilen haklar haline
gelmitir. Zira, modern zamanlarn bir kavram olarak ortaya kan insan haklar
kavram, insann varl itibariyle sahip olduu, zelliklerini sraladmz temel haklar
kapsamaktadr. Gnmzde her platformda adn ska duyduumuz insan haklar en
yaygn ve kabul gren tanmyla kiinin srf bir insan olduu iin sahip olduu haklar
demektir.684 Dolaysyla insan haklarndan yararlanma iin insann ilave bir nitelie
sahip olmasna ihtiya, zorunluluk ve gereksinim yoktur. Bu haklar dili, dini, rk ve
cinsiyeti ne olursa olsun her insann artsz yararlanabilecei haklardr. 685 Zira, insan
haklar, devlet ve siyasi otorite tarafndan bireye verilmi bir ltuf olmayp, bireyin
yaam iin vazgeemeyecei doal hakkdr. Bu haklardan yoksun yaayan insann
hayat deerli olmaktan kar.686
nsann doutan sahip olduu temel haklar ve bu haklara dayal olarak
gelitirilen insan haklarna dair kavram ve deerlerin ounlukla dinler ile sk irtibatl
682
smet Giritli- H. Atilla Gngr, Gnmzde nsan Haklar, stanbul- 2002, s.15- 16.
nsan Haklar Evrensel Bildirisi (Universal Declaration of Human Rights); Birlemi Milletler nsan
Haklar Komisyonunun Haziran 1948de hazrlad ve birka deiiklik yapldktan sonra 10 Aralk
1948de, BM Genel Kurulu'nun Pariste yaplan oturumunda kabul edilen 30 maddelik bildiridir. Bkz. Ana
Britannica, c.XI, s.580.
684
nsan Haklar Nedir? Temel Bilgiler ve Trkiyede nsan Haklar Alannda Yaanan Gelimeler,
Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk, Ed. Ahmet Uzak -Mehmet Altunta, Ankara- 2007, s.12; nsan haklar
kavram modern dnemde ortaya km olsa da ierik olarak uzun bir gemie sahiptir. Bkz. Tevhit
Ayengin, slam ve nsan Haklar: Hukuki Temeller ve ada Yorumlar, stanbul- 2007, s. 35- 53.
685
Ali Akdemir, nsan Haklar ve Din Sempozyumu (15-17 Mays 2009), anakkale- 2010, s.6.
686
Osman ekerci, nsan Haklar Alannda Temel Belgeler ve slam, stanbul- 1996, s.17.
683
100
olduu genel olarak bilinmektedir. nk, dinlerin temel kaynaklar insan haklarn
desteklemede ilham kayna olmutur.687 yle ki, ilah dinler insann nefsini, akln,
maln, namusunu ve dinini kutsal sayarak bunlar temel esaslar haline getirmilerdir.
Hatta bu balamda ilahi dinlerin gayesi Btn insanl kurtarmak olarak da kabul
edilebilmektedir.688
Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda insan, maddi ve manevi bakmdan
mkemmel bir ekilde yaratlan erefli bir varlktr. Yahudilie gre insann erefli bir
varlk olmasna neden olan onun Tanr suretinde yaratl, akl, namusu, ahlak duygusu
ve evrenin srlarn ortaya karmasdr.689 Dolaysyla Yahudilik insann erefini
korumak iin, insann sahip olmas gereken temel haklar, dini kaynaklarnda baz emir
ve yasaklarla koruma altna almtr.690
Hristiyanlkta da Yahudilikte olduu gibi Tanr suretinde yaratldna inanlan
insan, sahip olduu zellikleri nedeniyle dier varlklar ierisinde stn bir yere sahip
onurlu bir varlktr. Hatta Tanrnn znden bir para olarak grlen insann gnahkar
yaratlm olmas bile onun bu konumuna zarar vermemektedir.691 nk insann Tanr
suretinde yaratlndan dolay hayat kutsallk kazanmtr ve insan haklarna yaplan her
trl saldr Tanrya kar gelmek demektir.692 Hristiyan dncesi iin insan haklar,
kiinin tabiat gerei sahip olduu, pozitif hukukun tesis etmedii, ondan akn; pozitif
hukuktan nce var olan haklardr693 ve ilahi haklarn toplum iinde uygulanmasdr.694
687
Komisyon,Faith in Human Rights, Justice and Pecae, The Hague- 2008, s.1 (Faith in Human
Rights Justice and Peace adl kurum tarafndan hazrlanan 10 Aralk 2008 tarihli 3 sayfalk
deklarasyondur.)
688
Bkz. Saim Yeprem, lahi Dinlerin Gayesi, Dinin Dnya Barna Katks- 2005 Yl Kutlu Doum
Sempozyumu ve Mzakereleri, Ankara- 2006, s.27.
689
Bkz. Milton R. Konvitz, Mans Dignity in Gods Word, Judaism and Human Rights, Ed. Milton
R.Konvitz, Transaction Publishers, New Jersey- 2001, s.28.
690
Bkz. David Novak, A Jewish Theory of Human Rights, Religion and Human Rights An Introduction,
Ed. John Witte and M.Christian Green, Oxford University Press, New York- 2012, c.34, say:3, s.27.
691
Harman, Evrensel Dinlerin nsan Haklarna Bak, Diyanet lmi Dergisi, Ankara- 1998, c.34, say:3,
s.9.
692
Harman, Evrensel Dinlerin nsan Haklarna Bak, s.10; Thomas K. Johnson, Human Rights (A
Christian Primer), Culture and Science Publ., Bonn- 2008, s.74.
693
Harman, Evrensel Dinlerin nsan Haklarna Bak, s.13- 14.
101
Tarih boyunca insan haklar konusunda, Katolik Kilisesi ile Ortodoks Kilisesi ve
Protestanlar ile Protestan mezhepler arasnda fikir birlii mevcuttur. 695 nk,
Hristiyanlar insan haklarnn hepsinin Tanrnn insana verdii ilahi haklarla
temelledirilebilecei noktasnda birlemektedirler.696
slama gre, eref-i mahlukat olan insan, Allah tarafndan yeryznn en st
dzeyde yneticisi (halife)697 olarak atanm, geni bir yetki (teshir)698 ve sorumluluk
(emanet)699 ile donatlmtr.700 Yce Yaratc, mkerrem (saygn)701 bir varlk olan
insann sahip olduu haklar, onu yaratrken belirtmitir. Zira, insan hakk kavram
Allahn iradesine dayanr. Haklar insann kiiliinin parasdr ve tabi haklar ile dinler
arasnda sk bir iliki vardr.702 slama gre insann varl, onun temel insan haklarna
sahip olmasnn temel sebebidir. Bu evrensel bir ilkedir ve insanlar arasnda din, rk,
cinsiyet, snf ve vatandalk ayrm yaplamamaktadr. nsan var olduu iin haklara
sahiptir.703 slam, ondrt asrdr insan haklarn btn derinlii ve kapsamyla kabul ve
ilan etmi, insan haklarnn korunmas iin btn koruyucu tedbir ve meyyidelerini
vazetmi ve islam toplumunu da, bu haklar teyid ve tekid edecek temel esas ve
prensiplerle tanzim eylemitir.704 Hz.Muhammed (SAV)in Veda Hutbesi de insanlk
tarihinin ilk nsan Haklar Beyannamesi niteliindedir.705 Bu erevede, slam
694
Traer, s.87.
Traer, s.85.
696
Traer, s.87.
697
Bkz. Bakara: 2/30; Enam: 6/165; Yunus: 10/14; Fatr: 35/39.
698
Bkz. brahim: 14/32, 33; Hac: 22/65; Casiye: 45/13.
699
Bkz. Ahzab: 33/72.
700
Ahmet nan, Kuran Verileri Asdan nsan Haklar, nsan Haklar ve Din Sempozyumu (15-17 Mays2009), anakkale- 2010, s.40.
701
Bkz. sra: 17/70.
702
Karatepe, nsan Haklarnn lahi Temelleri, s.113; Harman, Evrensel Dinlerin nsan Haklarna
Bak, s.16.
703
Bkz. Recep entrk, nsan Haklar ve slam, stanbul- 2006, s.9- 18.
704
Ahmet Akgndz, slamda nsan Haklar Beyannamesi, stanbul- 1991, s.93.
705
Yavuz Atar, Batl Toplumlarda ve slamda nsan Haklar, Diyanet Dergisi, Ankara- 1992, c.28,
say:I, s.88; Bkz. Ahmet Akgndz, slamda nsan Haklar Beyannamesi, s.66- 71; Mehmet ener, Veda
Hutbesinin nsan Haklar Ynnden Ksaca Tahlili, Douda ve Batda nsan Haklar (Kutlu Doum
Haftas: 1993-94), Ankara- 1996, s.125- 130.
695
102
inancnda insann can, akl, mal, namusu ve dini (zaruriyyat- diniyye)706 hem Kurann
mesajlaryla hem de Hz.Muhammed (SAV)in sz ve uygulamlaryla koruma altna
alnmtr. slam dini, Hz.Adem ile Hz.Havva neslinden geldikleri iin btn insanlarn
mene itibariyle eit olduklarn, birbirlerine kar doutan hibir stnle ve imtiyaza
sahip bulunmadklarn, eit hak ve imkanlara sahip olduklarn, bunlar en iyi ekilde
kullanarak Allah nezdinde bir deer ve itibar kazanabileceklerini ifade etmektedir.707
Dolaysyla, slama gre rk, renk, makam, zenginlik, akrabalk ve dostluk ve hatta
inan farklarna baklmakszn herkes kanun nnde eittir; ayn kanun btn
mslmanlara ve baz istisnalar ile gayr- mslimlere tatbik edilir.708
Grld gibi Yahudilik, Hristiyanlk ve slam insann nefsini, maln, akln,
namusunu ve dinini muhafaza gibi temel haklarn koruma altna alarak, ilahi dinlerin
amac olan insann hem bu dnyada hem de ahirette mutlulua ulamasn
hedeflemektedir. Bu balk altnda, bu dinlerin koruma altna alarak insana verdii deeri
ortaya koyan temel haklar inceleyeceiz.
A. NEFS KORUMAYA YNELK HAKLAR VE UYGULAMALAR

1. Yahudilikte Nefsi Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar
Yahudi geleneinde insann deeri kavram, onun Tanr suretinde yaratlm
olmas doktriniyle birletirilmitir.709 Bu dini gelenee gre, yaratln niha amac olan
insan, Tanr suretinde yaratlm olmas nedeniyle dier varlklardan stn bir
konumdadr. Ayrca bu dinde insan hem meleklere hem de hayvanlara ait zellikleri
bnyesinde tayan kutsal bir varlk olarak grlmektedir. 710 Bu kutsal varln Yahudi
706
slam, bata inan ve dnce zgrl olmak zere, hayatn korunmas, akln korunmas, neslin
korunmas ve maln korunmasn (zarurat- hamse/ zarurat- diniyye) hukukun temel amalar (makasidu
eria) olarak belirlemitir. Bkz. Ali Pekcan, slam Hukukunda Gaye Problemi, stanbul- 2003, s.135- 136.
707
Nuri Topalolu, nsan Haklar ve slam, Diyanet Dergisi, Ankara- 1990, c.26, say:I, s.4.
708
Karaman, Mukayeseli slam Hukuku, stanbul- 1974, c.I, s.112.
709
Harman, Evrensel Dinlerin nsan Haklarna Bak, s.8
710
Bkz. Midrash Rabbah, Bereshith,14/1-2, Ed. H. Freedman- Maurice Simon, The Soncino Press, London1961, c.I, s.112.
103
kaynaklarnda temas edildii zere sahip olduu en nemli hakk yaam hakkdr. nk
insana hayat nefesini fleyerek ona can veren711 de verdii can geri alacak olan da
yalnz Allahtr.712 Dolaysyla insann yaam hakk Allah katnda ok deerli bir
konumdadr. Zira, insanlarn canlarnn kutsal olduu ve hibir insann herhangi bir
nedenle ldrlmemesi gerektii Tevratta ak bir ekilde yer almaktadr.
Yahudilikte nemli bir yeri olan On Emir ierisindeki yasaklardan biri olan
Katletmeyeceksin!713 emri ve yine Tevratta yer alan Susuzu ve salih kiiyi
ldrmeyeceksin.
714
eklindeki hitaplar insan yaamnn deerini ortaya koymaktadr.
Zira, bu dinde tek bir insan bile katletmek tm dnyay yok etmekle e deer kabul
edilmektedir.715
Tevratta insan ldrmenin yasakland ve insann yaama hakkna riayet
edilmesi gerektii aka belirtilmekle beraber insan canna kymann cezas da en ar
cezalardan olan ksas olarak belirlenmitir. Bu ceza Tevratta Cana can, gze gz.
Kar taraf zarar grrse, o zaman can yerine can, gz yerine gz, di yerine di, el
yerine el, ayak yerine ayak, yank yerine yank, yara yerine yara vereceksin.
716
eklinde ifade edilmitir. Hatta Tevratta her trl can vuran kiinin idam edilecei717
sylenmekle beraber burada geen her candan dkle domu ve otuz gnden fazla
yaamas mmkn olmayan bir bebein bile ldrlmesi halinde, idam cezasnn
verilebilecei yorumlar yaplmtr.718
Yahudilie gre, Tanrya yaratc ve btn insan hayatnn kayna olarak
inanm biri elbette cinayet ilemeyecektir. Dolaysyla modern dnyada Tanrya
711
Bkz. Tekvin: 2/7.

Bkz. Eyp: 1/21.
713
Msrdan k: 20/13.
714
Msrdan k: 23/7.
715
Tora; Trke eviri ve Aklamalaryla Tora ve Aftara (2. Kitap: emot), Terc. Moe Farsi vd., stanbul2007, 20/13, s.232; Bkz. Harman, Evrensel Dinlerin nsan Haklarna Bak , s.9.
716
Msrdan k: 21/24- 25.
717
718
Tora; Trke eviri ve Aklamalaryla Tora ve Aftara (3. Kitap: Vayikra), Terc. Moe Farsi vd.,
stanbul- 2010, 21/11-14, s.248.
712
104
inancn zayflamasyla birlikte, insan hayatnn giderek ucuzlamas tesadf deildir.

Ancak sava durumunda, kar tarafn amacnn ldrmek olduu aktr. Dolaysyla bu
zamanlarda, Seni ldrmeye geleni, nce davranp sen ldr. kural geerlidir. Fakat
bar zamannda hibir insanolu ldrlemez. 719
Yahudilik, adam ldrme dnda insann yaam hakkn tehdit eden dier
unsurlar da ortadan kaldrmay hedeflemi bir dindir. Bu noktada insan yaam iin birer
tehdit kabul edilen intihar, tenazi ve krtaj gibi konular inceleyeceiz.
Yahudilik intihar cinayet olarak kabul etmektedir.720 Toraya gre intihar etmek
yasaklanmtr; nk insan vcudu kendisine ait deildir ve insann bedenine zarar
vermeye de hakk yoktur.721 Zira, insana hayat baheden ve onu geri alacak olan
Allahtr. Dolaysyla intihar etmek Allaha kar gelmek anlamna gelmektedir ve
lmden sonraki hayatta bir takm cezalar da beraberinde getirmektedir.722
Yahudilikte ilke olarak intihar tasvip edilmezken, geleneksel brani hukukunda
intihar edenin akl bandayken bu fiili ilemi olamayacana, dolaysyla sorumlu
tutulmayacana dair genel bir anlay vardr. Bu sebeple intihar edenlere normal Yahudi
defin merasimi uygulanr. Katliama, irke ve zinaya zorlanma gibi durumlar karsnda
ise intiharn tercih edilmesi takdire deer grlmtr. 723 Talmudda ise, intiharn bir
gnah olduu ve intihar eden kii iin geleneksel cenaze merasimi yaplmamasnn
gereklilii vurgulanmtr.724
Tevratta, insann yaam hakkn tehdit eden unsurlarla ilgili olarak intihar
denilince hemen akla gelen ve gnmzde hayli tartmalara sebep olan tenaziye
719
Tora ve Aftara (2. Kitap: emot), 20/13, s.232.

721
Pirke Avot, s.66.
722
J. David Bleich, Judaism and Healing: Halakhic Perspectives, KTAV Publishing House, Jersey City2003, s.198.
723
Hayati Hkelekli, ntihar, (DA), c.XXII, Ankara- 2005, s.351.
724
Bkz. The Babylonian Talmud, By Michael L. Rodkinson, The Talmud Society, Boston- 1918, c.7- 8 ,
(Tract Semahoth, Chapter-II), s.2294- 2295; M. Franco, Suicide, (JE), c.XI, s.580- 581.
720
105
(euthanasia),725 Kral Saulun ektii aclardan kurtulmak iin bir Amalekliye kendini
ldrtmesi726 ve Avimelekin bir kadn tarafndan ldrlmeyi istemediinden kendi
emriyle uann onu ldrmesi727 rnek olarak verilmektedir. Gnmzde her insann
onurlu bir lm hak ettiini dolaysyla tenazinin insann hakk olduunu savunanlar
vardr.728 Hatta baz batl lkelerde tenazi yasal bir uygulama olarak kabul
edilmektedir. Ancak tenazi Yahudiliin kutsal kabul ettii insan yaam hakk ile tezat
bir konumdadr. nk, bir kiinin lmn hzlandrmak da cinayettir. Zira Tanr bir
kiiyi her an iyiletirebilir.729 Yahudilik insanlara bildirdii mesajnda; insann son
nefesine kadar mcadele etme zorunluluu ile son anna kadar hayat yaamak, mutlu
olmak ve Tanrya kranlarn sunmak zorunda olduunu vurgulamaktadr.730
Yahudilik, insanlarn hayatlarn kutsal saymak ve insan hayatnn tasarrufunun
sadece Allahn yetkisinde olduunu vurgulamak suretiyle, insan hayatn yok sayan ya
da insann mrn ksaltan her trl uygulamaya kar kmaktadr. Bu balamda, insan
onurunu zedeleyici ve insann yaam hakkn tehdit edici bir unsur olan krtajla ilgili
olarak Tevratta, iki kiinin kavga ederken bir gebe kadna arpmalar sonucu gebe
kadnn ocuunu kaybediinden ve bu durum karsnda Tanrnn verdii cezadan
bahsedilmektedir.731 Kitab- Mukaddes yorumcular bu olaydan bahisle hamile kadnn
ve ocuun hayatnn Tanrnn korumas altnda olduunu ve kadnn dourganln
devam ettirmesinin Tanrnn takdiri olduunu ifade etmilerdir.732
725
Szlkte; iyi, gzel, kolay ve rahat lm anlamlarna gelen tenazi kendi iinde iki ksma ayrlarak;
Aktif tenazi, iyilemesi mmkn grlmeyen bir hastann ac ve strabn gidermek amacyla hayata son
verecek maddelerin, kendisinin veya kanuni temsilcisinin istei zerine bilerek kullanlmas; Pasif tenazi
ise hastann lme terk edilmesi suretiyle icra edilen eylem olarak tanmlanabilir. Bkz. kr zbuday,
Cana Kyma, Kan Davas ve ntihar, Ankara-2005, s.50- 51.
726
Bkz. II.Samuel: 1/8- 11;
727
Bkz. Hakimler: 9/53- 54; Henry, An Exposition Of The Old And New Testament, c.II, s.152- 153
(Hakimler- IX, Aklama Ksm)
728
Basill F. Herring, Jewish Ethics and Halakhah for Our Time: Sources and Commentary, New York1984, c.I, s.31.
729
730
http://grepmaster.livejournal.com/113682.html, (11.09.2012).
731
Bkz. Msrdan k: 21/22; Tora ve Aftara (2. Kitap: emot), 21/22- 24, s.253- 254.
732
Bkz. Henry, An Exposition Of The Old And New Testament, c.I, s.309.
106
Yahudilikte krtaj bir nevi cinayet saylmaktadr. Ancak doum esnasnda

annenin yaam tehlikesi nedeniyle gerekleecek krtaj istisna bir durum olarak kabul
edilmektedir.733 Bu nokta da krtajla ilgili temel tartma insan yaamnn ne zaman
balad noktasnda ekillenmektedir. nsan hayatnn balangcyla ilgili Kitab-
Mukaddeste herhangi bir bilgi yer almamaktadr. Ancak, embriyoyu krknc gne
kadar su olarak kabul eden ve douncaya kadar insan olarak kabul etmeyen Talmuda
gre insan doumla beraber tamamen insan bir vasf kazanmaktadr. Rabbinik
yorumcularn bir ksm ise doumdan 13 gn sonra bebein tamamyla insan bir vasf
kazandn kabul etmektedir. Talmuda gre, anne yaam tehlikesi yaayacak ekilde
doum ars ekiyorsa ve baka seenek yoksa krtaj gerekleebilir. nk bu
durumda annenin hayatnn ocuun hayatna gre ncelii vardr. Ancak anne ocuun
byk bir blmn dourmusa bu durumda krtaj iin herhangi bir mdahale de
bulunulmaz. nk, baka bir hayat uruna dier bir hayattan vazgeilmemelidir.
Yahudi hukukunun klasik kaynaklarna gre, annenin hayat tehlike altnda iken krtajn
gereklemesi bir cinayet deildir. nk, ceninin insan vasflarn bir ksmn kazanm
olduu kabul edilse bile kutsal kabul edilen annenin yaam tehlikede iken annenin
hayat ile ceninin hayat eit kabul edilmemektedir. 734 u hususa dikkat edilmelidir ki,
Yahudilikte krtaja izin verilen durumlarda ama mevcut olan bir yaam hakkn
(annenin) korumaktr. Zira yaam kurtarmak Torann bir emridir.735
Yahudi hukukunda ne kan en nemli ilke insan hayatn koruma
sorumluluudur. nk, insann sahip olduu temel haklarda hayatnn deeri zerine
temellendirlmitir.736 Hatta bu ilkenin nemi nedeniyle dier
733
baz
yasaklar
Bkz. Herring, c.I, s.31.

Bkz. Joseph G. Schenker, The beginning of human life: Status of embryo. Perspectives in Halakha
(Jewish Religious Law), Journal of Assisted Reproduction and Genetics, 2008 Jun; 25 (6), s. 271- 276.
735
Tora ve Aftara (3. Kitap: Vayikra),18/5, s.358.
736
Bkz. Robert Traer, Faith in Human Rights: Support in Religious Traditions for a Global Struggle,
Georgetown University Press, USA- 1991, s.100.
734
107
inenebilmektedir. Yahudilikte insann hem hayat hem de lsne kutsal ruhu

barndrd iin sayg gsterilmesi gerekmektedir. Ancak kutsal olan bu hayat
kurtarmak iin bir insan organna ihtiya duyulduunda bir hayat kurtarabilmek
amacyla organ bana izin verilmektedir. Hatta bu ekilde yaplan bir organ ba
byk bir mistva (emir) saylmaktadr. Organ bann sadece llerden deil yaayan
insanlardan da yaplmasna izin verilmektedir. Ancak, acil durumlar hari organ
bankasna bata bulunmak ve tbbi aratrmalar iin organ balamak kesinlikle
yasaklanmaktadr.737
Yahudilik insann yaam hakkn ncelikli olarak kabul etmi ve bu hakk
ortadan kaldracak her trl uygulamay ortadan kaldrmay hedeflemitir. Yahudiliin
bu hedefi dorultusunda unutulmamaldr ki; insan ana rahmine kendi istei dnda
girmi ve kendi istei dnda domutur. Ve nihayetinde kendi istei dnda lecektir.
nk, her ey Tanrnn takdirindedir.738
2. Hristiyanlkta Nefsi Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar

Hristiyanla gre insann sahip olduu en nemli hakk yaam hakkdr. 739
nk yaam her insann Tanrdan edindii en deerli veridir. Bir ltuftur. Yaam adeta
evrenin en gizemli oluumudur. Tanrn varlnn capcanl bir kantdr.740 Bu nedenle
hangi dinden, hangi kkten, soydan, rktan, sosyal durumdan, eitimden, baar
dzeyinden, yatan (ya da insanlarn verdii her ne dzey olursa olsun) her bir insan
kesinlikle Tanr nnde ok ama ok deerlidir.741 nsann sahip olduu dier btn
haklar da yaam hakknn zerine temellendirilmitir. Bu nedenle Hristiyanlkta
insann yaam hakkn korumak iin ne kan uygulama insan canna kymann
737
Bkz. Bleich, s.162- 195.

Bkz. Pirke Avot, s.129.
739
Bkz. Joseph F. Delany, Homicide, (CE), c.VII, s.441.
740
Turgay al, Derek Malcolm, Hristiyan Ahlak, stanbul- 2000, s.63.
741
al- Malcolm, s.65.
738
108
yasaklanmasdr. Nitekim, Hz. sa Eski Ahitte yer verilen adam ldrmeyle ilgili yasa
Atalarmza, adam ldrmeyeceksin. ldren yarglanacak dendiini duydunuz.742
eklinde hatrlatmaktadr. Hristiyanlkta insann kendisini veya baka herhangi birini
dolayl ve dolaysz bir ekilde ldrmesi ya da su orta olmas yasaklanmtr. nk
Tanrnn kanunu ve Tanrnn hayat insan yaamn korumada bir
garantr
durumundadr.743
Hristiyanla gre, yaam Tanr tarafndan balandna gre toplumlarn rol,
bu grkemli eseri korumak, yaamn deerini ve kutsalln her zaman koruyup el
stnde tutmak olmaldr. Yaamn kayna insann dndan gelmektedir. O zaman her
insann yaama hakk vardr. Bu hakk Tanr kiiye sunmutur. Ancak Tanr o hakk
alabilir.744 Dolaysyla, hi kimse hibir durumda masum bir insan dorudan yok etme
hakkna sahip deildir.745
Yeni Ahitte: Bakalarn seven Kutsal Yasay yerine getirmi olur. Gerekten
de, zina etme, adam ldrme, hrszlk yapma, bakasnn malna gz dikme buyruklar
ve bundan baka ne buyruk varsa, u szle zetlenir: Benzerini kendin gibi seveceksin.
Sevgi
benzerine
ktlk
etmez. Bu nedenle sevgi, Kutsal
Yasann yerine
getirilmesidir.746 denilerek insann sevgi sayesinde adam ldrme dahil pek ok

gnahtan uzak kalaca bildirilmektedir.
Dadaki vaaznda Hz.sa, ldrmeyeceksin!747 diyerek ldrme yasan
hatrlatmakla beraber fkelenmeyi, kin gtmeyi ve intikam almay da yasaklamaktadr.
742
Matta: 5/21.
Henry, An Exposition Of The Old And New Testament,c.V, s.54. (Matta: 5/21, Aklama Ksm)
744
al- Malcolm, s. 65- 66
745
http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_19870222_respe
ct-for-human-life_en.html, (01.09.2012)
746
Romallar: 13/8-10.
747
Matta: 5/21.
743
109
Dahas Hz. sa mridinden teki yanan da evirmesini,748 dmann sevmesini

istemektedir. Zira,
749
kendisi de kendisini savunmam, Petrustan klcn knnda
brakmasn istemitir.750 Ancak meru mdafa yani kendi yaamn koruma her insann
doal hakkdr. Kendi yaamn koruyan kii kendisine saldrana ldrc darbe
indirmek zorunda kalm olsa bile cinayetle sulanamaz.751 nk, insan bir bakasnn
yaamndan ok kendi yaamna nem verir.752
nsanlarn ldrc alklar karsnda alk iindeki insanlara yardm iin aba
gstermemesi de byk bir sutur. Dolaysyla kardelerini alk iinde lme terk
edenler de dolayl olarak cinayet ilemi olurlar. 753
Yahudilikte olduu gibi Hristiyanlkta insan yaamn tehdit eden unsurlar
ierisinde intihar, tenazi ve krtaj gibi konular yer almaktadr. Hristiyanlkta intihar,
hayat sahibi olan Tanr sevgisine ters dmektedir. nk herkes kendi yaamndan
Tanrya kar sorumludur. Yaam insana Tanr vermitir. Tanr yaamn en yce
Efendisidir ve yle kalmaya devam etmektedir. Tanrnn onuru ve insan ruhunun
esenlii iin insan, yaamn korumak ve onu aldndan dolay Tanrya minnet duymak
zorundadr. Zira, insan Tanrnn verdii yaamn sahibi deil, kahyasdr.754
Eski Ahitte zikredilen intihar olaylarnn yan sra, Yeni Ahitte de Hz.saya
ihanet eden Yahudann pimanlndan tr, kendini asarak intihar ediinden
bahsedilmektedir.755 Bu intihar rnei zerinde yaplan yorumlara gre, intihar ederek
748
Bkz. Matta: 5/22-39.

Bkz. Matta: 5/44.
750
Bkz. Matta: 26/52; Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri, s.520.
751
Bkz. Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri, s.520- 521.
752
Bkz. Delany, c.VII, s.441.
753
Bkz. Amos: 8/4-10.
754
Bkz. Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri, s.524.
755
Bkz. Matta: 27/3-5; Donal P.OMathuna, But The Bible Doesnt Say They Were Wrong to Commit
Suicide, Does t?, Suicide: A Christian Response: Crucial Considerations for Choosing Life, Ed.Timothy
J. Demy, Gary P. Stewart, Kregel Publication, USA- 1998, s.349.
749
110
len kiilerin ebedi mutluluu elde etmesinden umut kesilmemelidir. nk intihar eden
kii gnahkar olmasna ramen Tanr sonsuz merhamet sahibi ve affedicidir.756
Hristiyanln tarihine bakldnda ilk dnemlerde, intiharn Hristiyanlar
arasnda olduka yaygn olduu grlmektedir. Ancak, Hristiyan teolog St. Augustine
intihar cinayetle edeer olarak grm ve onun bu dncesi Hristiyanlk dnyasnda
etkili olmutur. Ortaadan itibaren intihar edenler bir takm insanlk d muamelelerle
kar karya kalrken, gnmzde bu tr uygulamalar ortadan kalkmakla birlikte
katoliklerde, intihar edenler Katolik mezarlna gmlmemekte ve cenazesinde rahip
bulunmamaktadr.757
Hristiyanla gre intihar yasaklanmtr. nk insan kendisini yaratan ve
yaratt yaama sahip olan birisi deildir.
nsann yaam geici bir sre Allah
tarafndan verilmitir. nsan sahip olduu bu yaam yznden btn zorluklarna ramen
Tanry sevebilir ayn zamanda hem Ona hem de insanla hizmetlerde bulunabilir.
Zira, insann yaamnn uzunluu- ksal, ekecei skntlar ve ne zaman yaamnn
son bulaca kendi kontrolnde olan eyler deildir. 758
Hristiyanla gre insann yaam hakkn elinden alan tenazi de, ahlak adan
kabul edilemez bir durumdur. nk yntemler ve nedenler ne olursa olsun, dorudan
tenazi zrl, hasta ve lm deindeki insanlarn hayatna son vermek demektir.759
Dolaysyla hasta insann acsn dindirmek amacyla lme neden olan tenazi insan
onuruna ve Tanrya kar ilenmi bir cinayettir.760
Hristiyanlkta hem tenazi hem de intihar Tanrnn insan hayat ve lm
zerindeki mutlak hakimiyetini reddetmek demektir. Ayrca bu dinde her insann
756
Bkz. Henry, An Exposition Of The Old And New Testament, c.V, s.322- 323. (Matta: 27/3-5, Aklama
Ksm)
757
Bkz. A.Vandeb Heeren, Suicide, (CE), c.XIV, s.326- 328.
758
al- Malcolm, s.117- 118.
759
Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri, s.524.
760
Delany, Euthanasia, (CE), c.V, s.630.
111
yaamnn dnyada Tanrnn bir tezahr ve yceliinin izi olduuna inanlr. nk

Yaam Tanrnn insana sunduu bir hediyedir. Dolaysyla bir insan ldrmek ahlaken
ne kadar yanl ise ayn ekilde buna yardmc olmakta yanl bir davrantr. Bir
Hristiyana den ise kardeini gnlden severek onun aclarn paylamaktr.761 tenazi
hasta insana yaplan bir iyilik gibi alglanmas nedeniyle merhametli ldrme adn
alsa da, II. John Paul bu merhametin sapknlam suni bir merhamet olduunu dile
getirmitir.762
Hristiyanla gre bir insan iin btn yaam Allahn armaandr. tenazi ise
Allahn yaam armaann ve insan zerindeki karar yetkisini inkar etmektir. Ac
ekmek hi kolay bir durum deildir, ama yine de insan olmann iinde bir gerektir.
nsan ektii aclar iinde Allah ltfunu daha net alglayabilme ansn bulabilir. nk
aclar, zdraplar, hastalklar gzel gnlerin deeri iin birer kar yaratltr. 763
Hristiyanlkta insann yaam hakkn tehdit eden dier bir uygulama olan
krtaja kar da olumsuz bir tavr vardr. Zira insann ana karnndan itibaren kutsal
sayld Yeni Ahitte aka bildirilmektedir.764 Hristiyanla gre insan hayat
dllendii andan itibaren mutlak bir ekilde korunarak ona sayg gsterilmelidir. nk
insan, varlnn ilk anndan itibaren kiilik haklarna sahiptir, bunlarn arasnda masum
varlklarn da ellerinden alnamayacak yaama haklar vardr.765
Katolik Kilisesine gre yaamn efendisi olan Tanr, insana soylu yaam koruma
grevi vermitir. nsan bu grevi Tanrya yarar biimde yerine getirmelidir.
Dolaysyla yaam ana rahminde dllendii andan itibaren zenle korunmaldr. Krtaj
761
Bkz. Pope John Paul II: Evangelium Vitae, 1995,

http://www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/encyclicals/documents/hf_jp-enc_25031995_evangeliumvitae_en.html, (08.09.2012)
762
Bkz. Richard M.Gula, Medical Ethics, Euthanasia, Christian Ethics: An Introduction, Ed. Bernard
Hoose, New York- 1998, s.278.
763
al- Malcolm, s.124.
764
Bkz.Yeremya: 1/5.
765
http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_19870222_respe
ct-for-human-life_en.html, (08.09.2012); Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri, s.522.
112
ve ocuk katillii korkun sulardr.766 Zira, krtaj Allahn Katletmeyeceksin!

buyruuna tamamen aykr bir davrantr.767
Hristiyanlkta krtaj kesin bir ekilde yasaklanmakla birlikte annenin ve ceninin
durumuna gre baz istisna durumlarda yer almaktadr. Krtajla ilgili yaplan
yorumlarda u gr ne kmaktadr:
1. Cenin tamamyla insan bir hviyet kazandnda krtaja
kesinlikle izin
verilmez. nk insan yaam kutsaldr.

2. Ceninin potansiyel bir insan hviyetine kavutuu ve annenin yaamnn
tehlikede olduu baz durumlarda krtaja izin verilebilir. nk bu durumda yaam
sahibi olan anne ile potansiyel yaam sahibi olan ceninin haklarnn karlatrlmas sz
konusudur.
3. Cenin insan hibir zellie sahip deilse krtaja izin verilebilir.768 (Genel
olarak on drt gne kadar bir cenin bu snfa dahil edilmektedir.)769
Hristiyanlkta, Tanr gznde yaayan her bir can ok nemli ve deerlidir.
Tanrnn insana verdii bu deer daha insann dllenme anndan balamaktadr. Eer
Tanr insana daha cenin halinde iken deer veriyorsa, Onun yaratt insanlarn da
henz domam insan yavrusuna ayn deeri vermesi gerekmektedir. 770
Hristiyanlkta insann yaam hakkn koruma amal bir uygulama olan organ
nakline izin verilmektedir. Ancak bu nakil, organ vericinin ya da verici zerinde hak
sahibi olanlarn tam rzas olmas durumunda gerekletirilmelidir. Yeni Ahitte
766
Pope Paul-6, Gaudium et Spes,51, 1965,

http://www.vatican.va/archive/hist_councils/ii_vatican_council/documents/vatii_const_19651207_gaudium
-et-spes_en.html, (08.09.2012).
767
al- Malcolm, s.70.
768
Norman L. Geisler, Christian Ethics: Contemporary Issues and Options, Baker Publishing, USA- 2010,
s.131.
769
Hristiyan inancnda, yumurta ve spermin bir araya gelerek yumurtann dllenmesi anndan itibaren
cenin tam bir insan olarak deerlendirilmektedir. Bu demektir ki cenin anne karnnda yalnzca potansiyel
bir insan deildir. Potansiyel adan olgunlamas gereken ve bunun iin belli bir srece gereksinimi olan
yepyeni bir yaamdr. Yaayan insandr. Sonradan insan olacak bir model insanck eklinde asla
dnlmemekte ve kabul edilmemektedir. Bu insann btn gelecei adeta bir diskete kaydolmu program
gibi bu ceninde yklenmi ve olgunluk zamann beklemektedir. Bkz. al- Malcolm, s.75- 76.
770
al- Malcolm, s.87.
113
Hz.sann bir kr,771 czzamly772 ve felliyi773 iyiletirmesi ve yar l bir halde

braklan yaralya acyp yardm eden kiinin Tanrn Rabbi btn yreinle, btn
cannla, btn gcnle ve btn aklnla seveceksin. Komunu da kendin gibi
seveceksin.774 emrini yerine getirdiini ifade edii, organ nakline dayanak olarak
gsterilmektedir.775
Hristiyan kiliseler organ ban insan sevgisini lmden sonra da
srdrebilecek bir imkan grmektedirler. Zira, Katolik kilisesi gnll organ bann
kazanl bir insan sevgisi/hayrseverlik eylemi olduunu, ama hi kimsenin byle bir
eylemle ykml klnamayacan aklamaktadr.776
Hristiyanlkta, her insan Tanr tarafndan yaratlmtr ve bu nedenle Tanr
nnde ok deerlidir. Her insan Tanrnn oluturduu yaama sayg gstermek ve bu
yaam korumak iin elinden geleni yapmak gibi bir sorumluluu yklenmi
durumdadr. Hatta Tanr tarafndan emredilen idam bile insann yaamna verilen deerin
gstergesidir. nk Tanr insan kendi benzeyiinde yaratmtr. Bu nedenle kasten
insan ldrmek Tanrya kar en byk sutur. Bir insann yaamn kasten sona
erdirmek, bu ilemi yapan kiinin yaamnn da sona ermesini gerektirmektedir. Bu
Tanrnn insan yaamna verdii deeri korumann yoludur. 777 nsanolunun yaam
anne rahminden lmne kadar dokunulmazla sahiptir. Hz.sann da nsanlarn size
nasl davranmasn istiyorsanz, siz de onlara yle davrann.778 diyerek hatrlatt altn
kural insan yaamn korumada da geerli olmaktadr.
771
Bkz. Luka: 18/35-43.

Bkz. Matta: 8/2-4.
773
Bkz. Markos: 2/3-12.
774
Luka: 10/27.
775
Bkz. Luka: 10/25-37.
776
Heike Baranzke, Dinlerin Gen Teknolojisi, tenazi ve Organ Nakline Kar Tutumlar,
http://www.konrad.org.tr/Islam%20tr%202006/15baranzkeTR.pdf, (15.11.2012), s.187.
777
al- Malcolm, s. 68.
778
Matta: 7/12.
772
114
3. slamda Nefsi Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar

slamda, insanlarn can gvenliine, dier bir ifadeyle hayat haklarna byk
nem verilmi ve onlarn canlarnn dokunulmaz (masum) olduu belirtilmitir.779 yle
ki, slamda zaruriyyat- diniyye (Dinin koruyup gzettii temel deerler) eklinde
formle edilen temel deerler sralamasnda cann muhafazas nemli bir yer
tutmaktadr.780 Kuran- Kerimde hayat ve lm yaratann,781 yaatann ve hayata son
verenin Allah782 olduu bir ok ayette bildirilmektedir. Dolaysyla Kuranda haksz yere
cana kymak haram klnmakla beraber783 Kim, bir cana veya yeryznde bozgunculuk
karmaya karlk olmakszn (haksz yere) bir cana kyarsa, btn insanlar ldrm
gibi olur. Her kim bir can kurtarrsa, btn insanlar kurtarm gibi olur. 784 denilerek
bu gnahn byklne iaret edilmitir. Kuranda, kasten birini ldren kiinin uhrevi
cezasnn, ebedi cehennem olduu u ekilde bildirilmitir: Kim bir mmini kasten
ldrrse cezas, iinde ebediyen kalaca cehennemdir. Allah ona gazap etmi, onu
lanetlemi ve onun iin byk bir azap hazrlamtr.785
slama gre, kiilerin hayat haklarna yneltilen haksz saldrlara kar ceza
meyyideler getirilmesi de can gvenliine verilen nem dorultusunda yaplm
dzenlemelerdir. slamda, kiilere kar ilenen ldrme ve yaralama sularna, misli ile
cezalandrma (ksas) ilkesi benimsenmitir.786 Kuranda, Hakl bir sebep olmadka
Allahn kutsal kld cana kymayn. Bir kimse haksz bir ekilde ldrlrse, onun
velisine (hakkn almas iin) yetki verdik. Ancak bu veli de ksasta ileri gitmesin. Zaten
779
Servet Armaan, slam Hukukunda Temel Hak ve Hrriyetler, Ankara- 2001,s.83.

bn Aur, slam Hukuk Felsefesi (Mekasdu eriatil slamiyye), ev. Mehmet Erdoan, Vecdi Akyz,
stanbul- 1999, s.151.
781
Bkz. Mlk :67/1-2.
782
Bkz. Mminun: 23/80.
783
Bkz. Enam: 6/151; sra: 17/33; Furkan: 25/68.
784
Bkz. Maide: 5/32.
785
Nisa: 4/93.
786
Yaar Yiit, slam Ceza Hukuku Asndan tenazi ve Hukuki Sonularnn Deerlendirilmesi, slami
Aratrmalar Dergisi, 2003, c.16, say:3, s.341.
780
115
(kendisine bu yetki verilmekle) o, alacan almtr. 787 eklinde yer alan ayete gre,
velisi olduu bir yakn haksz yere ldrlen bir kii, ksas isteyebilir. ldrlen kiinin
velisi konumunda olan kii, isterse katili affedebilir; bu durumda katil, ldrd kiinin
velisine diyet demek zorundadr; bu, Allah katndan gelen bir hafifletme ve bir
rahmettir.788 Bu ekilde ksas, hayat hakknn ve can korumann gereidir. nk ksas
toplum iin, gereksiz yere birok insann kannn akmasn engelleyen bir hayat kayna,
bir yaam vesilesi olmaktadr.789
Kuran- Kerimde, doan ocuun kz olmas nedeniyle utangalk hissedililerek
kz ocuklarnn ldrlmesine dikkat ekilmektedir. Kuranda, Onlardan birine kz
mjdelendii zaman fkelenmi olarak yz kapkara kesilir. Kendisine verilen mjdenin
ktlnden dolay kavminden gizlenir. Onu aalk duygusu iinde yannda m tutsun,
yoksa topraa m gmsn! Bakn ki verdikleri hkm ne kadar ktdr.790 ve Diri diri
topraa gmlen kza, hangi gnah sebebiyle ldrld sorulduunda,791 denilerek
her ne sebep olursa olsun ocuklarn zellikle de kz ocuklarnn cinsiyetleri nedeniyle
ldrlmemesi emredilmektedir.
slam, bakalarnn yaama hakknn korunmasn isterken, kiinin kendisinin de
yaama hakknn olduunu ve kendisine verilen hayat korumasn istemektedir. Yani bir
kii, Bu hayat benimdir. Ben istersem kendimi yok ederim, yaamma son verebilirim.
demek hakkna sahip deildir. Kuran- Kerimde Kendinizi ldrmeyiniz
787
792
sra: 17/33.
Bkz. Bakara: 2/178.
789
Bkz. Elmall, c.I, s.501; Sleyman Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, (I-XII), stanbul- 1989, c.I,
s.289- 294.
790
Nahl: 16/56-59.
791
Tekvir: 81/8-9.
792
Nisa: 4/29.
788
116
veKendinizi tehlikeye atmaynz.793 ayetleri, mslmanlarn haksz olarak birbirlerini

ldrmelerini yasaklarken, kiinin kendi kendini ldrmemesine de iaret etmektedir.794
Pek ok hadiste olduu gibi Kim kendisini her hangi bir eyle ldrrse
kendisine cehennemde azap edilir.795 hadisinde de, her ne suretle olursa olsun, kiinin
kendisini herhangi bir eyle ldrerek intihar etmesinin akibetinin cehennem azab
olduu belirtilmi ve kiinin kendi hayatn sonlandrma yetkisine sahip olmad
gerektii vurgulanmtr.796
Kuranda belirtildii zere a ya da susuz kalarak lmle kar karya kalan
muztar kiinin bu durumda haram yiyeceklerden ve haram ieceklerden lmeyecek kadar
istifade etmesine ruhsat verilmesi797 de kiinin kendi hayatn korumas gerektiinin
ifadesi olmaktadr. Bununla birlikte Gnl imanla dolu olduu halde, inkara zorlanan
hari, kim iman ettikten sonra Allah inkar eder, kalbini inkara ak tutarsa, Allahn
gazab onlarn zerinedir.798 hkmne gre de inkara zorlanan kiinin, cann
kurtarmak iin inkar ettiini sylemesine ruhsat verilmitir. Bu durumlar da hayatn
korunmasna verilen nemin delili olmaktadr.799
slama gre, insannn yaam hakkn tehdit eden unsurlardan birisi de
tenazidir. tenazi, slam inancna kesinlikle aykrdr hatta cinayet olarak
kabul
edilmektedir.800 nk slama gre insan ne zaman leceine kendisi karar veremez,

insann eceli Allah tarafndan takdir edilmitir. Btn mevcudata hayat veren Allahtr.
nsan ise onun halifesidir. nsan cz-i iradesiyle birtakm kararlar verebilir ancak
Allahn verdii cana kyamaz. nsan lmle peneleirken bile kretmeli ve ifas iin
793
Bakara: 2/195.
Adem Dlek, nsann Yaama Hakknn Korunmasnn Dini Dayana, nsan Haklar ve Din
Sempozyumu (15-17 Mays-2009), anakkale- 2010, s.26.
795
Buhari, Cenaiz, 84.
796
Dlek, nsann Yaama Hakknn...,s.25- 26; Karatepe, nsan Haklarnn lahi Temelleri, s.6.
797
Bkz. Bakara: 2/173; Maide: 5/3; Hseyin Tekin Gkmenolu, slamda ahsiyet Haklar, Ankara- 1997,
s. 78.
798
Nahl: 16/106.
799
Dlek, nsann Yaama Hakknn..., s.28.
800
Bkz. Yiit, slam Ceza Hukuku Asndan tenazi..., s.342.
794
117
Allaha dua etmelidir. nk slama gre ifas bulunmayan hastalk yoktur.801 Ayrca,
bir mslman hastalnn gnah ve hatalarna kefaret olduunu unutmamaldr. 802
slamda intihar veya tenazi bir yana, strap ve elem iindeki bir insann,
Allahtan lm talebinde bulunmas bile ho karlanmam, yasaklanmtr.803 Bu
balamda, inizden hi kimse, sakn lm temenni etmesin...804 hadisini rnek olarak
zikredebiliriz.805
slam, insann yaam hakkn tehdit eden dier bir unsur olan krtaj ise, bir
yaam sonlandrmak olarak deerlendirir; bunu byk bir gnah olarak niteler. Bir
insan katletmenin btn insanl katletmekle edeer olduunu vurgular ve ocuklarn
insana Allahn emaneti olduunu; fakirlik korkusu, geim sknts ya da u veya bu
nedenle ocuklarn katledilmemesini ister. Her ne kadar baz slam alimleri cenin ancak
4 aylk olduunda onun tam bir insan olduu konusunu dile getirseler de gnmzde
birok slam alimi dllenmeden itibaren anne karnnda bir hayatn balad ve bu
hayatn korunup sayg duyulmas gerektii kanaatindedirler. Bu balamda kastl olarak
bu hayatn sonlandrlmas bir cinayet olarak deerlendirilir. Bununla birlikte krtaja
ancak annenin hayati tehlikesi gibi baz istisnai durumlarda cevaz verilir. Bu da ancak
konuyla ilgili uzman kiinin gr dorultusunda olabilir.806
Bir insann hayatn kurtarmann btn insanln hayatn kurtarmakla e deer
olduunu syleyerek,807 insan hayatn ok deerli kabul eden Kurana gre, insan
hayatn kurtarmak ve bir insann yaamasna vesile olmak ok esitli ekillerde
801
Bkz. Buhari, Tbb,1; Tirmizi,Tbb,1; bn-i Mace, Tbb,1.

Bkz. Buhari, Merda, 1,2,3 vd.
803
Buhari, Merda, 19; Mslim, Zikr, 10.
804
Buhari, Temenni, 6; Mslim, Zikr, 13.
805
Yiit, slam Ceza Hukuku Asndan tenazi..., s.345.
806
Bkz. Gndz, Dinler Tarihi Asndan Krtaj, Salk Dncesi ve Tp Kltr Dergisi, say:24,
stanbul- 2012, s.16- 19; Hseyin Atay, Kuran ve Hadiste Aile Planlamas, AFD, Ankara- 1970, c.
XVIII, s. 1- 22; . Mahmud el-Kuzat, Cenine ruh ne zaman verilir?, ev. E. Kele, Diyanet lmi Dergisi,
38/2, Ankara- 2002; Karaman, Krtaj, Hayatmzdaki slam-II, nternet Basks- 2006,
http://www.hayrettinkaraman.net/yazi/hayat2/0075.htm, (31.10.2012); Diyanet lmihali-II, (slam ve
Toplum), Komisyon, stanbul- 1999, s.137- 143.
807
Bkz. Maide: 5/32.
802
118
mmkn olabilir. Organ nakli de bunlardan birisidir. Dolaysyla organ nakli ile bu
nadide cevherin devamna vesile olmak en byk sevaplardan biridir.808
Kuran ve Snnet, organ nakil ve bana zel bir atfta bulunmaz. Bylece konu
ile ilgili tartma sahas muasr Mslman hukukulara braklm olmaktadr.
Hukukulardan belli bir grup bu uygulamay yasaklarken, dier bir grup ise onu ho
karlamaktadr.809
Organ ba ve naklini yasaklayanlara gre, insan bedeninin Allahn hediye
ettii ekilde korunmas son derece nemlidir ve dolaysyla o asla balanmamal ve
deitirilmemelidir. nk, insan bedeni (ilahi) bir emanet; insann hayat ve bedeni
saygdeer ve kutsaldr.810
Mslman alim ve hukukularn geni bir ounluu ise, organ ba ve naklini
desteklemektedirler.811 Bu alimler, Kim bir can kurtarrsa btn insanlar kurtarm
gibi olur.812 ayetinin gereince fedakarlk erevesinde, her ne olursa olsun insan hayat
iin faydal ve gzel olan her eyin caiz olduuna dikkat ekmektedirler. Organ nakil ve
bana taraf olan Mslman hukukular, bunun ancak belli artlar altnda ve hassas
prensipler erevesinde (Hi kimse hibir art altnda organn satamaz, Organ nakil ve
ba sadece tedavi amal olmaldr vb.) kabul edilebilir olduuna zellikle dikkat
ekmektedirler.813
Buraya kadar verdiimiz bilgiler, slamn insan yaamna verdii deeri ifade
edecek niteliktedir. nsan cannn korunmasna bu derece nem verilmesinin elbette bir
espirisi vardr. nk, din, akl, mal, nesil gibi temel deerler, ancak hayat sahibi insan
808
H.brahim Acar, Organ Bann Dinimizdeki Yeri, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
Erzurum- 2007, say: 27, s.24.
809
Ghulam- Haider Aasi, Organ Ba Ve Nakil Konusuna slamn Hukuki Ve Ahlaki Yaklam, ev.
Mehmet Erdem, slam Hukuku Aratrmalar Dergisi, Konya- 2010, say:XV, s.271.
810
Haider Aasi, Organ Ba..., s.272.
811
Haider Aasi, Organ Ba..., s.274- 275.
812
Maide: 5/32.
813
Haider Aasi, Organ Ba..., s.276; Bkz. Karaman, Organ Nakli, Hayatmzdaki slam-II, nternet
Basks- 2006, http://www.hayrettinkaraman.net/yazi/hayat2/0120.htm, (31.10.2012); Diyanet lmihali-II
(slam ve Toplum), s.168- 173.
119
iin bir nem ifade eder ve bu deerler de, hayat sahibi insann ahsnda bir nem
kazanr. Din ve onun hkmleri, hayat sahibi insan muhatap kabul etmektedir. Akl,
mal, nesil gibi deerlerin muhafazasnn da cann muhafazasna bal olmad iddia
edilebilir mi? te bu ve benzeri gerekelerle slamda insan hayatna byk nem
verilmitir.814
B. AKLI KORUMAYA YNELK HAKLAR VE UYGULAMALAR

1. Yahudilikte Akl Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar
Yahudilikte insan dier varlklardan (hayvan, bitki ve ruhsuz varlklar) ayran
en nemli zellii akla sahip olmasdr.815 nk akl, genel olarak btn canllardaki,
zel olarak ise insandaki en yce ve en stn zellik, kuvvet ve kabiliyettir. Ayn
zamanda akl, insann en son kemal derecesidir.816 Yahudi ilahiyats Maimonidese
gre akl Tanrdan insana akp gelmi, yani feyzetmitir. Dolaysyla da, Tanrnn
insandaki bir feyzi olmaktadr. Zaten ona gre insan, akla sahip olmas asndan
Tanrya benzemektedir. Yine insan, sahip olduu bu akl kuvveti vastasyla doru ile
yanl birbirinden ayrmaktadr.817
Yahudi Kutsal Kitabnda akl, Kutsal Olan tanmak818 olarak tarif edilirken,
insana btn servetine mal olsa da akla sahip kmas tavsiye edilmektedir.819 Akln
fonksiyonu ktyle iyiyi, ruha ait olan, geici ve sonsuz olan ayrt edebilmektir.820
Nitekim Tanr insanlara Tevrat okuyabilmeleri ve renebilmeleri iin akl ve zeka
vermitir.821 Zira, insann ierisinde yaad bu dnya u temel zerine kurulmutur.
814
Yiit, slam Ceza Hukuku Asndan tenazi..., s.341.

Israel Drazin, Maimonides: Reason Above All, Gefen Publishing House, Jerusalem- 2009, s.8.
816
Hseyin Karan, bn Meymunun Dncesinde Akln Snrlar ve Din-Felsefe likisi, Din Bilimleri
Akademik Aratrma Dergisi, Samsun- 2006, c.VI, say:4, s.156.
817
Karan, s.157.
818
Sleymann zdeyileri: 9/10.
819
Sleyman'n zdeyileri: 4/7.
820
MacDonald, (Eski Antlama), c.I, s.314.
821
Pirke Avot, s.38.
815
120
Tevrat renmek, Tanrya hizmet etmek ve iyilikseverlik.822 Dnyann temelini

oluturan bu yaptalarnn ayakta durmas ise insana, dolaysyla onun aklna baldr.
Yahudilik bu zelliklere sahip olan insan akln korumay insann temel haklar arasnda
saymaktadr. Bu balamda insann akln etkileyen iki ve uyuturucu madde gibi zararl
alkanlk ve uygulamalar inceleyeceiz.
Binlerce yldr hem retimi hem de tketimi bilinen ikiye Yahudi Kutsal
Kitabnda Yreklerini sevindiren arap823 ve
arap yaama sevin katar824
eklinde temas edilmektedir.825 Ancak Yahudilik arap ve trevleri ile btn alkoll
ieceklere kar kesinlikle olumsuz bir tavr taknmaktadr.826 nk iki insann akli
fonksiyonlarn etkileyerek Tanrya kar grevlerini yerine getirmesine engel
olmaktadr. rnein, Haruna hitaben Sen ve oullarn Buluma adrna arap ya da
herhangi bir iki iip girmeyin, yoksa lrsnz. Kuaklar boyunca bir kural olsun bu.
Kutsalla baya olan, kirliyle temizi birbirinden ayrt etmelisiniz.827 emri srailli
rahiplerden tapnakta kutsal grevlerini yerine getirmeden nce iki imemelerini
istemektedir. Zira, iki rahiplerin akli fonksiyonlarn etkileyerek onlarn ayin iin
nemli olan ritelleri yerine getirememelerine ve samimi bir ekilde ettikleri dualarda
hatalar yapmalarna neden olmaktadr. yle ki bu durum alkoll bir pilotun uak
kullanmasna benzetilmektedir. Buradaki yasak sadece tapnakta ibadet eden rahipler
iin deil samimi bir ekilde ibadet eden tm bireyler iin geerlidir. 828
Yine Yahudi Kutsal Kitabnda ikinin zararlarndan bahseden ibareler
bulunmaktadr. arap insan alayc, iki grltc yapar, Onun etkisiyle yoldan sapan
822
Pirke Avot, s.4.

824
Bkz. Vaiz: 10/19.
825
Bkz. Daniel B.Kohn, Sex, Drugs, and Violence in the Jewish Tradition: Moral Perspectives, The
Rowman and Littlefield Publishing, USA- 2004, s.97.
826
Bkz. Kohn, s.98.
827
Levililer: 10/8- 11.
828
Bkz. Kohn, s.98- 99; 1.Samuel: 1/13-14.
823
121
bilge deildir.,829 Ar arap ienlerle, Ete dkn oburlarla arkadalk etme. nk

ayya ve obur kii yoksullar. Uyuukluk da insana paavra giydirir.830 Bu ifadelerde
ikiye kar; insan aptallatrarak bilgelik ve zenginlik frsatlarndan ettii iin sava
almaktadr.831 Ayrca Nuh ve Lut peygamberlerin iki yznden dtkleri
durumlardan bahsedilirken iki ahlakszln nedeni olarak kabul edilmektedir.832
Yahudilie gre ikiyi kullananlar sarholuklar nedeniyle akli fonksiyonlarn
tam olarak kullanamamakta dolaysyla Tanrnn emir ve yasaklarn yerine
getirememektedirler. Bu durum yle bildirilmektedir: Sabah erkenden kalkp iki
peinden koanlarn, gece ge vakte kadar arap iip kzanlarn vay haline! Onlarn
lenlerinde lir, enk, tef ve kaval alnr, arap iilir. Ama Rabbin yaptklarna dikkat
etmez, ellerinin yaptna aldrmazlar.833
Talmudda ise ikiyle ilgili farkl grler yer alsa da Rabbiler, fazla iilen
ikinin insann hem bedenen hem de ruhen kontroln kaybetmesine neden olaca
noktasnda birlemilerdir.834 Hatta iki ien insanlar davranlar nedeniyle koyun,
aslan, domuz ve maymun gibi hayvanlara benzetenler de olmutur.835 Talmudda, sarho
olma noktasna kadar gtrmemek kaydyla iki imenin sakncal olmad
belirtilmekle836 beraber sarholuun ls kiinin kendisini bir krala uygun ekilde
sunacak kadar kendinde olup olmamas olarak ifade edilmitir.837 Midrata da arap
girer, akl gider; arap girer, gizli olan kar ibaresiyle ikinin insan aklna zararlar
ifade edilmitir.838
829

Sleymann zdeyileri: 23/19- 21.
831
Bkz. Kohn, s.100.
832
Bkz. Kohn, s.102; Tekvin: 9/20- 25; 19/31- 33; Tora ve Aftara (Bereit), 9/19- 25, s.56; 19/25- 36,
s.130- 133.
833
Yeeya: 5/11- 13.
834
Bkz. Kohn, s.113- 114.
835
Bkz. Kohn, s.117.
836
Bkz. Besalel, man Prensipleri, (YA), c.I, s.232.
837
Krat Demirci, slam ncesi Dinlerde ki, (DA), stanbul- 2000, c.21, s.457.
838
Arye Forta, Judaism, Harcourt Education Ltd., England-1996, s.104
830
122
Yahudilikte ikinin zararlarna ve yasaklna iaret eden pek ok ifade

bulunmasna ramen Yahudiler baz dini ayinlerinde ikiye yer vermilerdir.839
Gnmz Yahudiliinde yaplan uygulamalara gre, iki tamamyla kt
grlp yasaklanmamtr; hatta onun adeta Tanrnn bir ihsan olarak telakki edildii
grlr. Ancak Yahudi Kutsal Kitabnn btn blmlerinde sarholuk yani ikkaran
olumsuz bir durum olarak kabul edilmektedir.840
Grld gibi Yahudilikte kesin bir iki yasa olmamasna ramen salkl
dnmeyi engellemesi, karar verme ve doru hareket etme yeteneklerini yok etmesi
nedeniyle sarholuk ho karlanmamtr. badet ve dua edecekler iin kesin bir yasakla
beraber iki kullanmnda snrsz bir iki ime zgrl tannmazken insann akli
melekesini kullanabilir durumda olmas bir bakma l kabul edilmitir. Zira, iki
nedeniyle akln kullanamayan sarholarn davranlar insan onurunu zedeleyen bir
durum arz etmektedir. yle ki, sarholarn davranlar baz hayvanlarn en iren
hallerine dahi benzetilmektedir.
Yahudilikte insan hem bedenen hem de ruhen zarar veren eylerden korumak
temel ilkelerden kabul edilmektedir. Zira, insann hem ruhu hem de bedeni Allah
tarafndan yaratlmtr. Yahudilik insan hayatn koruma ilkesiyle paralellik gsteren bu
ilke erevesinde insann bedenine ve aklna zarar verecek uyuturucu gibi zararl
maddeleri de yasaklamtr. nk, bu maddeler insan hayatn ve saln tehdit
etmekle beraber insan akln etkileyerek kiinin Tanrnn emirlerini ve dininin
ykmllklerini yerine getirmesini engellemektedir.841 Yahudilikte tbbi meselelerde
839
Bkz.Gndz, Din ve nan Szl, s.220.

Bkz. aya: 5/11, 28/7; Yeremya: 35/14; Hoea: 4/11; 1.Samuel: 1/13- 16; Ramazan Tunal, Yahudilik,
Hristiyanlk ve slamda ki, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Yksek Lisans
Tezi), Bursa- 2006, s.42.
841
Bkz. Forta, s.104- 105.
840
123
otorite kabul edilen Rabbi Eliezer sigaray da bu kapsamda deerlendirerek, sigaray

yasaklamak iin Tevratta yeterli dayanan bulunduunu ifade etmitir.842
Buraya kadar yer verdiimiz bilgiler erevesinde grlmektedir ki; Yahudilie
gre, akl kutsal kabul edilmekte ve akln fonksiyonlarn engelleyecek her trl
uygulamay engelleme ya da minimum dzeye indirme byk nem arz etmektedir.
nk, Tanr insan akl dolaysyla sorumlu tutmu ve ona bir takm grevler vermitir.
2. Hristiyanlkta Akl Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar

Yeni Ahitte Hala akl erdiremiyor, anlamyor musunuz?, Gzleriniz olduu
halde grmyor musunuz? Kulaklarnz olduu halde iitmiyor musunuz?843 denilerek
insandan akln kullanarak dnmesi istenmekte, akln kullanmayarak igdleriyle
hareket eden insanlar akldan yoksun olan hayvanlara benzetilmektedir.844
Dier taraftan Hristiyanlk tarihi ierisinde akln snrl olduu ve her eyi
kavrayamayaca da vurgulanmtr. yle ki Hristiyanln temel akidelerinin aklla
aklanamayacan savunan ve ilk dnem kilise babalarndan olan Tertullian (160- 225)
bu durumu Sama olduu iin inanyorum.845 diyerek ifade etmitir. Ayn ekilde
Augustinede nanmadka anlayamazsnz.846 diyerek bu akideleri aklamakta akln
yetersizliini vurgulamtr. Zira bu anlay benimseyenlere gre akl baz inanlar
kabul etmek iin elverili ve yeterli iken bazlar iinse yetersizdir. rnein akl,
Tanrnn varl ve sfatlar lehinde yeterli bir destek sunabilirken, Teslis ve
enkarnasyon gibi inanlar kabul ya da izah etmede yetersiz kalmaktadr.847
842
Bkz. Forta, s.105.

Markos: 8/17-19.
844
Bkz. II.Petrus: 2/12: Yahuda: 1/10.
845
The Ante-Nicene Fathers, Ed. A. Roberts and J. Donaldson Charles Scribners Sons, New York- 1903,
c.3, s.525.
846
Augustinus, Faith Seeking Understanding, Reading in The Philosophy of Religion, John A.Mourant
and Thomas Y.Crowell Company, New York- 1956, s.258.
847
Osman Murat Deniz, Akl- man likisi Asndan Fideizm, Bursa- 2012, s.36.
843
124
Aydnlanma dnemiyle birlikte ise artsz bir iman karsnda akln yetkinlii
vurgulanmaya balanmtr. Papa II. John Paule gre de akl ile iman arasnda derin ve
ayrlmaz bir birliktelik vardr. Dolaysyla tarihte vuku bulan ne varsa, akln tm
kaynaklar ile gzlenmeli, analiz edilmeli ve deerlendirilmeye tabi tutulmaldr.848
Hristiyanlk tarihi boyunca imann rasyonelliine yani akln nemine vurgu yapanlar ile
teolojiyi sadece imana dayandrarak bir anlamda akl safd brakanlar arasndaki
ekime devam edegelmitir.
Hristiyanlk tarihinde insan aklnn konumunu ksaca akladktan sonra
amacmz, Hristiyanln temel kaynaklarnda insan akln tehdit eden unsurlara kar bu
dinin bak asn ortaya koymaktr. Bu ama erevesinde insann aklna zarar veren
iki ve dier baz zararl alkanlklar inceleyeceiz.
Hristiyanln ikiye bakna bakldnda marjinal bir grup olan Mormonlar ve
Kuveykrlar dnda, iki ime adetinin olduka yaygn olduu grlr. Bu dinde iki
iilmemesi konusunda kesin bir yasaklama olmasa da, kural olarak sarho olacak kadar
imemek gerektii kabul edilir. Eski Ahitte ilk Hristiyanlarn Yahudi geleneklerinin
msaade ettii lde arap itikleri anlatlmaktadr.849
Hristiyan kaynaklarnda Hz.sann ikiyi helal kldn gsteren ak bir delil
yoktur. Hz.sa, Size unu syleyeyim, Tanrnn Egemenlii gelene dek, asmann
rnnden bir daha imeyeceim.850 eklindeki ifadelerinde ikiye kar olumsuz bir
yaklam ortaya koymaktadr. Ancak Yeni Ahitte Hz.sann arap kullanlan bir dne
katlarak, dnde arabn bitmesiyle kplerdeki suyu araba evirmesi,851 onun araba
kar tavryla elimektedir. ncillerde Hz.sa kendi vasfn iki imemek olarak
848
Deniz s.65- 66.

Tunal, s.102; Bkz. David B.Bletcher, Substance Abuse, The Encyclopedia Of Christianity, Ed. Erwin
Fahlbusch, Wm.B. Eerdmands Publishing Company, USA- 2008, c.V, s.214- 215.
850
Luka: 22/18.
851
Bkz.Yuhanna: 2/1-10.
849
125
aklamaktadr. Hz.sa arap imemeye sz verdiine gre, Ona inananlarn iki imesini
dini adan izah etmek kolay olmamaktadr.852
Eski Ahitte olduu gibi Yeni Ahitte de ikiye kar olumsuz bir tavr
bulunmaktadr. Yeni Ahitte Pavlusun lgnca elencelere ve sarholua, cinsel
ahlakszla ve sefahate, ekimeye ve kskanla kaplmayalm. Gn nda olduu
gibi, saygn bir yaam srelim.853 ve Et yememen, arap imemen, kardeinin
srmesine yol aacak bir ey yapmaman iyidir.854 eklinde ikiden uzak durulmasn
isteyen tavsiyeleri yer almaktadr.
Ayn ekilde Yeni Ahitte
Pavlusun arapla
sarho olmayn, sizi sefahate gtrr. Bunun yerine Ruhla dolun.855 sz ikiye kar
olumsuz tavrn ortaya koymaktadr.
Hristiyanla gre, arap ve iki imemek Tanr katnda vlen bir durumdur.856
Kitab- Mukaddeste iki ve arap imeyi yasaklayan elliye yakn ayet bulunmaktadr.
Bu
ayetler,
iki
ve
murdar
olan
eyleri
ktleyerek
insanlar
bunlardan
sakndrmaktadr.857 Bu duruma ramen Tanrya kretme858 anlamna gelen ve

Hz.sann havarileriyle yedii son akam yemeinin ansna ekmek ve arapla kutlanan
Evharistiya (Ekmek-arap Ayini), kilisenin kutlad en nemli sakramentlerden
ikincisidir.
859
Bu ayine temel tekil eden son akam yemeinde Hz.sa bu benim
vcudum, bu da kanm demek suretiyle arap ve ekmei takdis ederek havarilerine

vermitir.860 Bylece, Hz.sann eti ve kan ebedi hayat salayan ve devam ettiren ruhi
bir yiyecek haline gelmitir.861 Halbuki ekmek arap ayini, ncillerde yer alan haberlere
852
Kaya, s.200; Luka: 22/18.
853
Romallara Mektup: 13/13.

854
Romallara Mektup: 14/21.
855
Efesliler: 5/18.
856
Bkz. Luka: 1/11-15; Timetous: 3/3.
857
Remzi Kaya, s.176.
858
Monica K. Hellwing, Eucharist, (ER), c.V, s. 185.
859
Bkz. Erolu, Ekmek- arap Ayini (Evharistiya) Konusunda Katolikler ve Protestanlar Arasndaki
Anlay Farkllklar, AFD, Ankara- 1999, c.39, s.440.
860
Bkz. Matta: 26/29.
861
Erolu, Ekmek-arap Ayini ..., s.441.
126
gre, Hz.sann vasfna uymamaktadr.862 Zamanla bu durumu ayin haline getiren

kilisede nceleri senede bir defa yaplan Evharistiya, daha sonralar her hafta Pazar gn
yaplmaya balanmtr. Eski Hristiyanlar, Evharistiyay bir eit kurban olarak telakki
etmilerdir. Nitekim kiliselerde yaplan Evharistiya ayininde verilen ekmek ve araba,
gnmzde de kurban gzyle baklmaktadr.863
Btn Hristiyan mezhepleri tarafndan kabul edilen Evharistiya ayiniyle ilgili
olarak, dier baz inan ve kltrlerden etkilenerek ekillendiini ifade eden yorumlar
mevcuttur. yleki, Hristiyanlkta sa Mesihin yeryzne ilk iniinde, hukuk-gnahlm kskacndaki bir insan gibi yaayp ile ekmek suretiyle insanlara kurtulu yolunu
gsterdikten sonra yeryznden kurtulup ilahi aleme ykselmesi ile ileride yeniden
kurtarc olarak geleceinin beklenilmesiyle, Sabiilik gibi dier baz gnostik
geleneklerde grlen Kurtarlm Kurtarc eklindeki yaklamlar arasndaki benzerlik
dikkat ekicidir.864 Zira, Hristiyanlk Yahudiliin ananelerini tevars eden bir teekkl
deil, bilakis Helenistik- Gnostik dinlerin tesiri altnda inkiaf eden bir din olarak
nitelendirilmektedir.865
Hristiyanlkta btn bu yorumlara ve arabn evharistiya ayininde ak bir
ekilde kullanmna ramen, bu dinde iki ile ilgili kesin bir serbestiyetin olmad
aikardr. nk Kitab- Mukaddeste alkoll ieceklerin kullanm knanarak,866 arabn
rengine ve ahengine aldanlmamas gerektii nk arabn insan ylan gibi srp
engerek gibi sokarak ahlaksz, baml867 ve zorba yapt868 bildirilmekte,
862
Remzi Kaya, s.200.
863
G, Dinlerde Mabed ve badet, stanbul- 1999, s.203- 204.

864
Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimar, Ankara- 2001, s.107.
865
Schimmel, s.173.
866
Bkz. Geisler, s.359.
867
Bkz. Sleymann zdeyileri: 23/31-35.
868
Bkz. Sleymann zdeyileri: 4/17.
127
ayrca
sefahat, ehvet, sarholuk, lgn elenceler, iki alemleri ve ilke tanmayan putperestlik
iinde yaayanlarn Tanrnn isteinden uzaklatklar 869 ifade edilmektedir.
Hristiyanla gre ikiyle birlikte insann akln tehdit eden uyuturucu
maddelerden olan esrar, kokain ve eroin kutsal kitap dneminde mevcut deildir.870
Ancak Yeni Ahitde Bedeninizin, Tanrdan aldnz ve iinizdeki Kutsal Ruh'un
tapna olduunu bilmiyor musunuz? Kendinize ait deilsiniz. Bir bedel karl satn
alndnz; onun iin Tanry bedeninizde yceltin.,871 Bedeni ve ruhu lekeleyen her
eyden kendimizi arndralm; Tanr korkusuyla kutsallkta yetkinleelim. 872 gibi
ifadelerde insann bedeninin ve ruhunun Tanrnn emaneti olduu dolaysyla bu
emanete zarar verecek uygulamalardan kanlmas gerektii vurgulanmaktadr. Ayrca
insandan ayk ve iblise kar uyank olmasnn istenmesi,873 insan akln etkileyen
uyuturucu maddelerinin kullanmnn bu emirlerle uyumayacan ortaya koymaktadr.
Samimi
bir
Hristiyann
bu
tarz
kt
alkanlklar
iinde
olmas
aslnda
dnlemeyecek bir olgudur. Hristiyanlar bu alkanlklarn tehlikesi karsnda

Rabbe snarak bu tehlikelerin kenarndan dnebilme imkanna sahiptir.874
Hristiyanlk tarihi ierisinde akla yklenen anlamlar farkl olsa da Hristiyanlk
kaynaklar asndan insan akl kymetlidir. Dolaysyla buraya kadar verdiimiz bilgiler
nda bu dinin insan akln etkileyecek uygulamalara kar olumsuz bir tavr ortaya
koyduu grlmektedir.
3. slamda Akl Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar

slama gre insan, Allahn yarattg en gzel sanat eseridir. Onun kusursuz ve
son derece mkemmel bedeni, ruh ve akl ile talandrlm, erefli ve mmtaz
869
Bkz. I.Petrus: 4/2-3.

B. Bletcher, Substance Abuse, c.V, s.215.
871
I.Korintliler: 6/20.
872
II.Korintliler: 7/1.
873
Bkz. I.Petrus: 5/8.
874
al- Malcolm, s.408.
870
128
klnmtr.875 nsan kendisine ihsan edilen akl sayesinde dier yaratlanlardan stn
klnm ve Allahn hitabna muhatap olma erefine nail olmutur.876
Allahn insanoluna balad en byk nimet olan akl, anlama ve bilme
yetenei, iyi ve kty ayran g; insann, kendisiyle dier canllardan ayrld bir
nitelik ve zeka gibi anlamlara gelmektedir.877 Kuranda, isim olarak akl szc
gememekle birlikte, onunla hemen hemen ayn anlam ieren lbb,878 hilm,879 hicr,880
nha881 ve fuad882 kavramlar bir bakma akln yerine kullanlmaktadrlar.883 Kuran-
Kerimde bulunan ayetlerin, tekrarlamalarla birlikte onda birine yaknn akln eitli
kullanm ve fonksiyonlarn gsteren taakkul, tefekkr, tedebbr, anlama, nazar, idrak
etme, ibret alma vb. ayetler tekil eder.884 nk aklla iyilik ve ktl tanyan insan,
onunla dier canllardan stn olduunu bilir ve onunla btn mahlukat ynetebilmek
iin gerekli bilgiye sahip olur.885
nsan insan yapan en nemli zelliklerin banda onun akl gelir. Dolaysyla
insan hem dnya hem de ahiret mutluluunu ancak aklyla kazanabilir. Bu sebeple akl
koruma slamn be temel amacndan biri saylm ve iki yasa da bu amac
gerekletiren en nemli tedbirler arasnda yer almtr.886
slam dininde arabn ve sarholuk verici nesnelerin yasak edilmesi tedricen
(aama ile) olmutur. Kuranda Ey iman edenler! ki, kumar, dikili talar (putlar), fal
ve ans oklar birer eytan ii pisliktir; bunlardan uzak durun ki kurtulua eresiniz.
875
sra: 17/70; Tegabn: 64/ 3; Tin: 95/4.

Acar, Organ Bann..., s.23.
877
Muammer Esen, Kuranda Akl- man likisi, AFD, Ankara- 2011, c.52, say:II, s.87; Bkz. bn
Manzur, c.XI, s.326- 332.
878
Bkz. Bakara: 2/179, 197, 269; Ali mran: 3/8, 190; Maide: 5/100; Yusuf: 12/111; Rad: 13/19.
879
Bkz. Tur: 52/32.
880
Bkz. Fecr: 89/5.
881
Bkz. Taha: 20/54, 128.
882
Bkz. sra: 17/36; Necm: 53/11.
883
Esen, Kuranda Akl..., s.88.
884
Naim ahin, Kuran- Kerimde Akl ve Akln Deeri Meselesi, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, Konya- 1999, say:8, s.221.
885
Maturidi, Kitabt-Tevhid, ev. Bekir Topalolu, Ankara - 2002, s.171.
886
Diyanet lmihali-II (slam ve Toplum), s.65.
876
129
eytan iki ve kumar yoluyla ancak aranza dmanlk ve kin sokmak; sizi, Allah'
anmaktan ve namazdan alkoymak ister. Artk (bunlardan) vazgetiniz deil mi?887
ayetiyle kesin bir ekilde iki yasaklanmtr.888 Kuranda ikiyi ifade etmek iin
kullanlan hamr kelimesi, baz alimlere gre yalnzca zm ve hurmadan elde edilen
arap iin kullanlr; bazlarna gre ise bu kelime, insan sarho eden btn iecekler
iin kullanlan genel bir isimdir.889 Hamrn, kelime anlam rtmek olduu iin, insan
akln rtmesi dolaysyla araba bu ismin verildii ifade edilmitir.890
Peygamberimizde mml habais/ktlklerin anas891 olarak niteledii ikiyle
ilgili olarak; Sarholuk veren her ey ikidir. Ve sarholuk veren her ey de haramdr.
Kim dnyada iki ier de tevbe etmeden ve ikiyi brakmadan lrse ahirette cennet
arabn imekten mahrum kalacaktr.892 buyurmaktadr. Ayrca, o; ki on cihetten
lanetlenmitir. kinin bizzat kendisi, onu ien, sunan, satan, satn alan, imal eden, imal
ettiren, tayan, tattran ve ondan elde edilen kazanc yiyen.893 diyerek, ikiyle
kurulan her trl irtibatn tehlikesine iaret etmitir.
ki ien, huu ve kalb huzuru iinde uurlu olarak ibadet edemez, maln bouna
zayi eder, alkol bedene zarar verir ve onu eitli hastalklara yakalanmaya msait hale
getirir, sinir sistemini ve hazm organlarn tahrip eder. Alkolik anne babadan doan
ocuklar da bunun zararn grrler. Dolaysyla iki hem dini, hem can, hem mal, hem
akl ve hem de nesli korumak maksadyla haram klnmtr.894
887
Maide: 5/90- 91.

Bkz. Elmall, c.IV, s.334- 337; S.Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, c.I, s.368- 369.
889
Elmall, c.II, s. 87; Mevdudi, Tefhimul-Kuran, (I-VII), stanbul- 1986, c.I, s. 447.
890
Elmall, c.II, s.87.
891
Bkz. Nesai, Eribe, 72.
892
Mslim, Eribe, 73; Davut, Eribe, 5.
893
bn-i Mace, Eribe, 6.
894
Sleyman Uluda, slamda Emir ve Yasaklarn Hikmeti, Ankara- 1997, s.147.
888
130
Kuranda ikiyle ilgili herhangi bir ceza belirtilmemi ise de, Allahn elisi ve
drt halife devrinde toplum dzenini korumak iin iki ienlere tedip ve tazir trnden
bir ceza verilmitir.895
nsan dier dnyevi ve nefsani arzu ve eilimlerinde olduu gibi iki konusunda
da, akl ve iradesini beden ve duygularna egemen klmad takdirde, nefsine ve
tutkularna yenik dmekte ve giderek kendi kendini kontrol edemez olmaktadr. te
akl ile duygularnn, irade ile zaaflarnn att bu alanda din de ikinin haram ve
gnah olduunu bildirerek insana yardmc olmakta, onu koruyup kollamaktadr. nsan
ayn insan olduu halde dindar toplum ve kesimlerde iki kullanmnn ok aza
inmesinin, buna karlk bilimsel ve tbbi aklamalara ramen modern ve eitilmi fakat
dini hassasiyetlerini yitirmi toplum ve kesimlerde ise iki tketiminin ok yksek
oluunun en geerli aklamas budur.896
slamda sadece iki deil sarholuk verici btn maddeler yasaklanmtr. yle
ki, Kuranda geen iki yasa897 sarholuk veren, insann akli ve ruhi dengesini bozan
btn maddeleri kapsamaktadr. Peygamberimiz de ou sarholuk veren eyin aznn da
haram olduunu ve sarholuk veren her eyin iki hkmnde olduunu ifade etmitir.898
Dolaysyla slama gre sarholuk veren, akl alan her madde, bu ister alkoll iki, ister
eroin, isterse kokain veya herhangi bir baka madde olsun, dinen haram olmaktadr.899
Her ne kadar slam dininin ana kaynaklarnda iki dnda uyuturucu maddelerle
ilgili bilgi yer almasa da, slamn emir ve yasaklarndaki genel amalar dikkate
alndnda, slamn bu konudaki yasann sadece araba veya belirli alkoll ikilere
mahsus olmad, akli ve ruhi dengeyi bozan, sinir sistemini uyuturup beynin ilevlerini
895
Bkz. S.Ate, Yce Kurann ada Tefsiri , c.III, s.58-60; Mustafa Yldrm, slam Hukukunda ki
me Suu ve Cezas, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi , zmir- 2001, say:14, s. 31- 52
896
897
Bkz. Maide: 5/90.
898
Bkz. Davud, Eribe, 5.
899
Alparslan zyazc, Zararl Alkanlklar ve Aile, Diyanet lmi Dergi, Ankara- 2004, c.40, say:4,
s.129.
131
etkileyen, kiinin irade ve dnme gcn tamamen veya ksmen yok eden her trl
keyif verici uyuturucunun da ayn yasak kapsamna girdii grlr.900
mer Nasuhi Bilmenin Byk slam lmihali adl eserinde, bu konuyla ilgili
olarak u bilgiler yer alr: Bitkilerden insan ldren veya akln gideren, vcudu
zehirleyen veya herhangi bir ekilde sala zararl olan eyleri yemek haramdr.
Mesela: Afyon, haha, pen gibi sarholuk veren, akl bozan eyleri yemek caiz deildir.
Bunlardan sarho olanlar iin slam ahkamna gre tazir cezas gerekir. Tazir ise yetkili
hakim tarafndan uygulanacak hapis, dvme, azarlama ve uyar gibi cezalardr. 901
Gnmzde de, ikinin ve her trl uyuturucu maddenin akl, beden ve ruh
salna zararl olduu, aile ve toplumda derin yaralar at hususunda tp doktorlar,
psikologlar ve toplum bilimciler de dahil btn insanlk gr birlii iindedir.
902
Grld gibi slam dini, on drt asr nce insann akln tehdit eden btn unsurlara
kar, getirdii emir ve yasaklarla insann akln koruma altna almtr.
C. MALI KORUMAYA YNELK HAKLAR VE UYGULAMALAR

1. Yahudilikte Mal Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar
Yahudilikte, Allahn doru olduu, doru ve drst insanlar sevdii903 hatta
ilah yarg srasnda sorulacak ilk sorunun ilikilerinde drst davrandn m?
olaca bildirilmektedir.904 Ayrca Hakszca kazanlan servetin yarar yoktur, Ama
doruluk lmden kurtarr.905 eklindeki ibarelerde helal kazancn nemi vurgulanarak
haram ve haksz kazantan uzak durulmas emredilmektedir. Yahudilik tembellii
yererken insanlarn alarak kendi emekleriyle servet edinmelerini ise vmekte ve
900
Remzi Kaya, s.135.

mer Nasuhi Bilmen, Byk slam lmihali, (Sad. A.Fikri Yavuz), stanbul- 1992, s.457.
902
zyazc, Alkoll kiler, Sigara ve Dierleri, stanbul-2004, s.177-178.
903
904
Tora ve Aftara (emot), c.2, 20/13, s.232.
905
901
132
tevik etmektedir.906 nk Yahudilik insanlarn bedeni ve ruhu gibi mallarnn da kutsal

olduunu belirtmektedir. Bu nedenle, Yahudilik insann maln koruma hakkn gasp
eden hrszlk, tefecilik, kumar, rvet, gasp ve hyanet gibi hileli kazan yollaryla ilgili
birtakm emir ve yasaklar getirerek bu yollarla mal edinmeyi yasaklamtr. 907
Tevratta yer alan On Emirden biri hrszlk yaplmamasna dairdir. 908
Yahudilikte hrszlk kesinlikle ho karlanmamakta baz hallerde idam gibi ar
cezalar verilmekte909 ve adi hrszlklarda alnan maln bedelinin birka misli ile
denmesi emredilmektedir.910 Tevratta bir hrszn aldn her halkarda tazmin
etmekle ykml olduu hatta ald mal tazmin etmek iin hibir eyi yoksa kle
olarak satlaca bildirilmektedir.911 Yahudilie gre, mal alnan kiinin Yahudi veya
Putperest
olmas
hrszlk
hkmleri
ile
ilgili
olarak
herhangi
bir
eyi
deitirmemektedir.912
Yahudilikte faiz Tevrat tarafndan yasaklanmtr. Zira Tevratta Halkma,
aranzda
yaayan
bir
yoksula,
dn
para
verirseniz
ona
tefeci
gibi
davranmayacaksnz.913 ibaresi gibi pek ok yerde bu yasaa iaret edilmitir.914

Talmudda ise taik915 kelimesi faizcilik olarak yorumlanmakta ve bor veren, bor
alan ve bu anlamaya ahitlik yapanlar da sulu kabul edilmektedir. 916 Fakat Tevratta
yer alan Kardeinize para, yiyecek ya da faiz getiren baka bir ey dn verdiinizde,
ondan faiz almayacaksnz. Yabancdan faiz alabilirsiniz ama kardeinizden
almayacaksnz. Byle yapn ki, mlk edinmek iin gideceiniz lkede el attnz her ite
906
Bkz. Sleymann zdeyileri: 12/27.

Bkz. Msrdan k: 20/15, 23/8; Levililer: 19/11- 13; Tesniye: 5/19.
908
Bkz. Msrdan k: 20/15; Tesniye: 5/19.
909
Tora ve Aftara (emot), c.II, 21/16, s.250: Tora ve Aftara (Devarim), c.V, 24/7, s.534.
910
Tora ve Aftara (emot), c.II, 22/1- 4, s.242- 244.
911
Bkz. Msrdan k: 22/3; Lewis N. Dembitz, Robbery, (JE), c.X, s.435- 437.
912
Dembitz, c.X, s.436.
913
Msrdan k: 22/25.
914
Bkz. Levililer, 25/35- 37.
915
Tesniye: 23/20.
916
Dembitz, Usury, (JE), c.XII, s.388.
907
133
Tanrnz Rab sizi kutsasn.917 ibarelerine dayanlarak faizin Yahudiler arasnda

yasaklanm
fakat
yabanclara
kar
tevik
edilmi
olduu
grlmektedir.918
Maimonides, Yahudi olmayana faiz uygulamann uygun olduunu ancak bor veren
kiinin hevese kaplp ayn uygulamay Yahudiler zerinde uygulamamas gerektiini
ifade etmektedir.919 Ortodoks Yahudilikte otoritesi olan ulhan Aruhta,920 faizin
Yahudi olmayanlara uygulanabilecei ancak hayr ilerinde faizin yasak olduu ve
hayat tehlikede olan birinin faizle bor alabilecei belirtilmektedir.921
Baz yorumlara gre, faiz yasann sadece Yahudilere has olmas durumu
Tevratn tahrifinden ya da Tevrat metinlerini bir araya getirenlerin kendi menfaatlerini
gzetmelerinden kaynaklanmaktadr. nk, Yahudi peygamberlerin faiz ile ilgili
szleri bu yasan umumi olduunu ortaya koymaktadr. Dolaysyla zikredilen Tevrat
pasajlarnn farkl yorumlanmas neticesinde faiz yasann sadece Yahudilere has
olduu eklinde bir kanaate varld ortaya kmaktadr.922
nsann maln tehdit edici bir uygulama olan kumar konusuna ise Eski Ahitte
tam olarak temas edilmemektedir. nk o dnemde Yahudi kltr ierisinde kumara
rastlanlmamaktadr. Ancak daha sonraki dnemlerde farkl kltrlerin etkisiyle Yahudi
kltr ierisinde grlmeye balayan kumara kar, Talmud ve Yahudi bilginlerince
olumsuz bir tutum ortaya konmaktadr. nk kumar insan umutsuz, fakir, uyumsuz,
dman ve zorba bir hale getirmektedir. Talmudda ise, kumarbaz kimselerin gvenilir
917
Tesniye: 23/19.
A.Osman Ate, slama Gre Cahiliye ve Ehl-i Kitap rf ve Adetleri, stanbul- 1996, s.494.
919
Dembitz, c.XII, s.390.
920
Musevi hukukunda uyulmas gereken kurallarn yazl bir kataloudur. Yosef Karo (1488-1575)
tarafndan 16. yzylda yazlmtr. Bkz. Besalel, ulhan Aruh, c.III, s.684- 685.
921
http://www.torah.org/advanced/shulchan-aruch/classes/chapter13a.html, (01.08.2012)
922
Bkz. Abdil Karaku, slam Hukuk Kaynaklarndaki Faiz Kavramnn Modern Ekonomi Balamnda
Yeniden Deerlendirilmesi, Kahramanmara St mam niversitesi, S.B.E. (Baslmam Yksek
Lisans Tezi), Kahramanmara- 2006, s.15- 16.
918
134
ve drst olma artlarn tamadklarndan ou adli davada, zellikle mali konularla

ilgili davalarda ahitliklerinin kabul edilmemesi gerektii bildirilmektedir.923
Rabbiler hrszln bir eidi olarak kabul ettikleri iin kumarn her eidini
yasaklamaktadrlar.924 Yahudi bilgini Leon Modena (15711648), kumarbaz kiinin
Yahudilikteki on emrin tamamn ihlal ettiini ifade etmektedir.925 Dier taraftan
yaamn devam ettirebilmek iin herhangi bir geliri olmayanlarn kumar oynamalarna
izin veren grlerde mevcuttur.926
Bakasnn maln hakszlkla yeme yollarndan biri olan rvet de, insann
maln tehdit eden unsurlardan birisidir. Eski Ahitte yer alan; Rvet almayacaksnz.
nk rvet greni kr eder, hakly haksz karr.,
927
Yarglarken hakszlk
yapmayacak, kimseyi kayrmayacaksnz. Rvet almayacaksnz. nk rvet bilge

kiinin gzlerini kr eder, hakly haksz karr.928 ibareleriyle rvet kesin bir ekilde
yasaklanarak zararlarna da temas edilmektedir.929 Eski Ahitte zellikle hakimlerin
rvet almamas gerektii zerinde durulmaktadr.930 Talmudda ise rvetin yasak oluu
desteklenmekle beraber Yahudi olmayan yneticilerin, brokratlarn ve hakimlerin
Yahudilere
yargl
olmalar
halinde
bu
kiilere
rvet
verilebilecei
bildirilmektedir.931
nsann maln korumak amacyla Tevratta emanetin korunmas ve sahibine iade
edilmesi emredilmitir. Yahudilikte kendisine emanet edilen bir eyi sahiplenen kii
maln sahibine, sahiplendii maln iki katn vermekle cezalandrlmaktadr.932 Ancak
923
Bkz. Abraham P. Bloch, A Book of Jewish Ethical Concepts: Biblical and Postbiblical, USA- 1984,
s.143- 144; Julius H. Greenstone, Gambling, (JE), c.V, s.563.
924
Greenstone, c.V, s.563.
925
Bloch, s.143.
926
Bkz. Bloch, s.144.
927
Msrdan k: 23/8
928
Tesniye: 16/19.
929
Bkz. Tora ve Aftara (Devarim), c.5, 16/19, s.358; Tora ve Aftara (emot), c.II, 23: 6- 9, s.282.
930
Bkz.J.G.Lipman, Bribery,(JE), c.III, s.379-380.
931
Bkz. Ronald L. Eisenberg, Bribery, Dictionary of Jewish Terms: A Guide to the Language of
Judaism, Schreiber Publishing, USA- 2008, s.58.
932
Bkz. Msrdan k: 22/9.
135
emaneti kii elde olmayan durumlardaki kayplar tazmin etmekten muaftr.933 Kuran-
Kerimde de, Yahudilerin emanete kar tutumlar zikredilerek, verilen emanete ihanet
edenlerin mmilere kar yaptklarmzdan dolay bize vebal yoktur.934 eklindeki
yanl dncelerine yer verilmektedir.
Yine Tevratta Torbanzda biri ar, br hafif iki trl tart olmayacak.
Evinizde biri byk, br kk iki trl l olmayacak. Tartnz da lnz de
eksiksiz ve doru olacak. yle ki, Tanrnz Rabbin size verecei lkede mrnz uzun
olsun. Tanrnz Rab, bunlar yapandan da, hakszlk edenden de tiksinir. 935 ibareleriyle
l ve tartda drst davranlmas tavsiye edilerek, insanlardan hileli ve haksz kazan
salamak
yasaklanmaktadr.
Sahte
para
kullanmakta
bu
kapsamda
deerlendirilmektedir.936 Tevratta, Allahn adna yalan yere yemin ederek birisinin

maln zimmetine geirmekte yasaklanmtr.937
Grld gibi Yahudilikte, her frsatta insanlardan alkan olmalar istenirken
hilekarlk ve haksz kazan yasaklanmak suretiyle insanlarn mallar koruma altna
alnmtr. Zira bu dine gre, halk arasnda drstlk ve adalet olduu zaman, lkede
bar hkm srer; halk iindeki birlik de dayanmay salar ve bylece dmanlara
kar salam bir duru olduu iin lkede huzur tesis olur.938
2. Hristiyanlkta Mal Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar

Hristiyanlkta dnya malna kar olumsuz bir tavr olmasna ramen insann
mal kutsal kabul edilmi ve koruma altna alnmtr. Bu nedenle hrszlk, rvet ve
batl yollardan mal edinmek yasaklanmtr.939 Bu yasaklarla birlikte Bizleri nasl rnek
933
Tora ve Aftara (emot), c.II, 22: 8- 13, s.267.

Bkz. Ali mran: 3/75.
935
Tesniye: 25/13- 16.
936
Tora ve Aftara (Devarim), c.V, 25: 13- 16, s.566.
937
Bkz. Levililer: 6/1-7.
938
Tora ve Aftara (Devarim), c.V, 25: 13- 16, s.569.
939
Bkz. Matta: 19/18-19; Markos: 7/20-22, 10/19; Luka: 18/20.
934
136
almanz gerektiini kendiniz biliyorsunuz. nk biz aranzdayken bo gezenler deildik.

Kimsenin emeini karlksz yemedik herhangi birinize yk olmamak iin urap
didindik, gece gndz altk.940 denilerek insana alkan olmas ve haksz kazantan
uzak durmas tavsiye edilmitir. nk Hristiyanlkta, insan Tanrya yarar bir
biimde alkan olmakla Tanrya onur getirmektedir.941 yle ki, Mesih sada gndelik
yaamla ilgili ilerle megul olmutur. Tanrya onur getiren herey Kutsal Kitapta
belirlenmitir. Bu dorultuda el emeinin, aln terinin byk bir nemi vardr.942
Hz.sada mal sahibi olmayla ilgili olarak, Yeryznde kendinize hazineler
biriktirmeyin. Burada gve ve pas onlar yiyip bitirir, hrszlar da girip alarlar. Bunun
yerine kendinize gkte hazineler biriktirin. Orada ne gve ne pas onlar yiyip bitirir, ne
de hrszlar girip alar. Hazineniz neredeyse, yreiniz de orada olacak.943 diyerek
Tanr katnda verilecek mkafatn asl hazine olduunu ifade etmitir. Ayrca Hz.sa
zenginlikle ilgili olarak da unlar sylemektedir. Devenin ine deliinden gemesi,
zengin bir kiinin Tanr Egemenliine girmesinden daha kolaydr. 944 Ancak zenginlik
Tanrya onur getirici bir biimde kullanlrsa gerekten hem fakire hem de varlkl
kiinin kendisine byk bir bereket olacaktr. nk en deerli eyler Tanrya ve Onun
doruluudur.945 Bu balamda, insann maln tehdit eden hrszlk, tefecilik, kumar,
rvet gibi hileli kazan yollarn ve bunlara ynelik Hristiyanln ortaya koyduu
uygulamalar inceleyeceiz.
Yahudilikte olduu gibi Hristiyanlkta da kabul edilen on emirden birisi
hrszlk yaplmamasdr.946 Ayrca kendisine sorulan yi retmenim! Sonsuz yaama
kavumak iin ne yapmalym? sorusuna Hz. sa: yi olan tek biri var, o da Tanrdr.
940
II.Selanikliler: 3/7-8.
Bkz. al- Malcolm, s.353.
942
Bkz. al- Malcolm, s.356.
943
Matta: 6/19-21.
944
Bkz. Markos: 10/24-25; Luka: 18/24-25.
945
al- Malcolm, s.303.
946
Bkz. Msrdan k: 20/15; Tesniye: 5/19; Levililer: 19/11-13.
941
137
Onun buyruklarn biliyorsun: Zina etme, adam ldrme, hrszlk yapma, yalan yere
tanklk etme, annene babana sayg gster.947 eklinde cevap vererek dier yasaklarla
beraber hrszln yasak oluuna iaret etmitir. yle ki Hristiyanlkta insan doasna
aykr bir davran olarak grlen hrszlk,948 cinayetle beraber zikredilen irkin bir
gnah olarak kabul edilmektedir.949 Bu dine gre insan tm ilikilerinde doru ve drst
olmaldr. Tanr da kanunlaryla insann doasna aykr olan hrszlk gibi davranlar
yasaklam ve insann kalbine doruluk duygusunu yerletirmitir.950
Yeni Ahitte insann maln tehdit edici bir unsur olan faizin yasaklanmadn ve
sermayenin faiz geliri ile deerlendirilmesine izin verildiine dair hkmler
bulunmaktadr.951 Ancak bu durum Hz. sann Kutsal Yasay kaldrmak iin deil,
tamamlamak iin geldigini sylemesiyle elimektedir.952 Nitekim, Hz.sann, Yeni
Ahitde faizi meru grnn dayana olarak kabul edilen blmde parasn
faizcilere verme eklinde geen ifadesini, elinde kendisinin deerlendiremeyecei bir
miktar paras olan kiinin, bu paray kullanmalar iin hayr kurulularna vermesi olarak
aklayan yorumlar mevcuttur.953
Yeni Ahitte insann her trl agzllkten uzak durarak,954 hibir karlk
beklemeden ve ticari bir ama gzetmeden bor vermesi u ifadelerle tavsiye
edilmektedir: Geri alacanz umduunuz kiilere dn verirseniz, bu size ne vg
kazandrr? Gnahkarlar bile verdiklerini geri almak kouluyla gnahkarlara dn
verirler. Ama siz dmanlarnz sevin, iyilik yapn, hibir karlk beklemeden dn
verin. Alacanz dl byk olacak, Yceler Ycesinin oullar olacaksnz. nk O,
947
Luka: 18/20; Markos: 10/19.

Bkz. Robin Gill, A Textbook of Christian Ethics, Published by T&T, London- 1988, s.55.
949
Bkz. Gill, s.166.
950
Bkz. Henry, An Exposition Of The Old And New Testament, c.I, s.429.
951
Bkz. Matta: 25/26-27; Luka: 19/22; J.Dow, Usury, (ERE), c.XII, s.550.
952
953
Bkz. MacDonald, (Yeni Antlama Serisi), c.I, s.159.
954
Bkz. Luka: 12/14.
948
138
nankr ve kt kiilere kar iyi yreklidir.955 Bu ifadelere gre Hz.sa, karlksz bor
vermeyi ahlak bir meziyet saymaktadr. nk Hz.sa bor vermeyle ilgili ifadelerinde
ekonomik veya ticari olsun tefecilie herhangi bir arda bulunmam ya da herhangi
bir tefecilik modeli ortaya koymamtr.956
Hristiyanlk tarihinde Augustine gibi pek ok kilise babas da faizin ahlaken
yasaklanmas gerektiini savunmutur. Bu dorultuda, her ne kadar amac kendi karn
korumak olsa da Katolik kilisesi orta a boyunca faizi yasaklamtr. Aydnlanma
dneminde ise Calvin gibi reform taraftarlar, faize cevaz vererek Hristiyanlarn
dnyaya baklarnda byk deiime neden olmulardr.957
nsann
aln
teri
ile
kazandn
harcamas
gerektiini
vurgulayan
Hristiyanlkta, insann maln tehdit eden ve ho karlanmayan bir unsurda kumardr.

Yeni Ahitte para iin oynanan kumarla ilgili herhangi bir vurgu yer almamaktadr.958
Ancak kumar, Yeni Ahitte nemle zerinde durulan agzl olmama959 veKomunu
kendin gibi sev 960 ilkelerine aykr olan bir durumdur. Ayrca Yeni Ahitte Hi kimse
iki efendiye kulluk edemez. Ya birinden nefret edip brn sever, ya da birine balanp
brn hor grr. Siz hem Tanrya, hem de paraya kulluk edemezsiniz.961 diyerek
insanlardan para sevgisini yreklerinden karmalar istenilmektedir. Kumarda insan
yreindeki para sevgisinin en byk gstergelerindendir. Dolaysyla Tanrnn emrine
uyarak dnya hazineleri yerine Tanrnn asl hazinelerine kavumak isteyenlerin kumar
gibi davranlardan uzak durmalar gerekmektedir. Ayrca, Hristiyan ahlak anlaynda
955
Luka: 6/34-35; Bkz. Dow, c.XII, s.550; A. Vermeersch, Usury, (CE), c.XV, s.235.
Bkz. Dow, c.XII, s.550.
957
Bkz. Andrew Dickson White, A History of The Warfare of Science With Theology, Dover Publications,
New York- 1960, c.II, s. 264- 287.
958
Brad Huston, "What Does The Bible Say About Gambling, http://carm.org/bible-gambling,
(01.10.2012)
959
Bkz. Luka: 12/14.
960
Bkz. Matta: 22/39; Markos: 12/31; Luka: 10/27.
961
Matta: 6/24.
956
139
insan yaamn ykma uratan ya da insan sefil bir hale getiren her trl uygulama
gnah olarak kabul edilmektedir.962
Kumar kardeinin malna gz dikmek olarak gren Hristiyanla gre; Yce
Tanr insana gvenerek zenginliinden bir kk parasn ona vermitir. Bu nedenle
insana den Onun verdii her bir kuruu, krle, sevinle, hamtla deerlendirmektir.
Eer bu zenginlik ancak insana yetecek kadarsa yine de hamtla, krle ve sevinle
kabul edip Ona olan balln ifade etmesi gerekir. Ayn ekilde eer bu zenginlik
oksa o zaman da bunu en iyi ekilde kullanp kendi gereksinimleri dnda Tanrya
hizmet iin kullanmaya hazr olmaldr. 963
Hristiyanlkta insann maln tehdit eden dier bir unsurda rvettir. Kitab-
Mukaddes rvetin her trne kar durmaktadr. Zira Tanrya gre rvet lanetlenilmesi
gereken bir konudur. Hileli ve haksz kazan elde etme yollarndan biri olarak kabul
edilen rvet iin Hristiyanlkta kesin bir yarg vardr ve herhangi bir tolerans
tannmamaktadr.964 Yahudilikte olduu gibi Hristiyanlkta da zellikle adalet ileriyle
uraanlar rvete kar dikkatli olmalar konusunda uyarlmaktadr.965
Hz. sa, insanlara kskanlktan uzak durmalarn tavsiye etmek966 ve
Yaaynz para sevgisinden uzak olsun. Sahip olduklarnzla yetinin.967 demek
suretiyle insanlardan kanaatkar olmalarn istemitir.
Hristiyanln paraya ve zenginlie kar olumsuz tavrna ramen, insanlarn
mallarn tehdit edici unsurlara kar koruma altna ald grlmektedir. nk
Hristiyanla gre insann btn varl ve elindeki btn deerleri Tanr tarafndan
962
Bkz. Byron Bledsoe, Every Reason to be a Christian, Xulon Press, USA- 2006, s.97.
al- Malcolm, s.327.
964
Bkz. al- Malcolm, s.277- 278.
965
Bkz. Amos: 5/12; Kyle D.Fedler, Exploring Christian Ethics: Biblical Foundation for Morality,
Westminster John Knox Press, USA- 2006, s.128- 129.
966
Bkz. Markos: 7/22.
967
braniler: 13/5.
963
140
kendisine emanet edilmitir. Bu noktada insana den ise her neyi varsa bu varln
Allah isteminde kullanmak ve ynlendirmektir.968
3. slamda Mal Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar

slamda kazanma, mal mlk edinme tpk ilim gibi farz telakki edilmi, kiinin
kimseye muhta olmadan hayatn srdrebilmesi, oluk ocuunun nafakasn temin
etmesi maksadyla meru yoldan alp kazanmas ibadet ve cihad lsnde kutsal ve
deerli bir davran olarak nitelendirilmitir.969
Yce Allah Kuran- Kerimde: Ey insanlar! Yeryznde bulunanlarn helal ve
temiz olanlarndan yeyin, eytann peine dmeyin; zira eytan sizin ak bir
dmannzdr.970 ayetiyle, insanlardan rzklarn helal yollardan kazanmalarn
istemekte ve hileli yollardan kazan elde edenler knanmaktadr.971 Hz. Muhammed
(SAV)de bir hadiste, Hi kimse elinin emeinden daha hayrl bir ey yemi
deildir.972 buyurarak helal rzk kazanmann nemini vurgulamaktadr. Bu balamda,
insanlarn mallarn her trl tehlikeden korumay hedefleyen slama gre, tefecilik,
kumar, rvet, gasp, hrszlk ve hyanet gibi hileli kazan yollarnn hepsi batl olup, bu
tr yollardan para kazanmak haramdr; yalnzca kiinin almas, karlkl rzaya
dayanan ticaret, hibe ve miras yoluyla elde ettii mal helaldir.973
Kuranda, haksz kazan yollarndan biri kabul edilen faiz/riba kesin bir ekilde
yasaklanmtr. Nitekim, Kuran- Kerim ve Hadis-i eriflerle kesin olarak yasaklanan
faizin
haram olduu hususunda islam hukuular tam bir gr birlii iinde
bulunmaktadr.974
968
al- Malcolm, s.298.

970
Bakara: 2/168.
971
Bkz. Mutaffifin: 83/1-7.
972
Buhari, Byu, 15; Enbiya, 37
973
S.Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, c.II, s. 265 ; Diyanet lmihali-II (slam ve Toplum), s.409.
974
Bayndr, slamda Faiz Mefhumu ve Unsurlar, Para, Faiz ve slam (Sempozyum), stanbul-1992,
s.117.
969
141
Kuranda faizin yasak oluu ak bir ekilde yle ifade edilmektedir: Faiz
yiyenler (kabirlerinden), eytan arpm kimselerin cinnet nbetinden kalkt gibi
kalkarlar. Bu hal onlarn Alm-satm, tpk faiz gibidir demeleri yzndendir. Halbuki
Allah, alm-satm helal, faizi haram klmtr... Eer gerekten inanyorsanz mevcut faiz
alacaklarnz terk edin. ayet (faiz hakknda sylenenleri) yapmazsanz, Allah ve Resul
tarafndan (faizcilere kar) alan savatan haberiniz olsun. Eer tevbe edip
vazgeerseniz, sermayeniz sizindir; ne hakszlk etmi ne de hakszlga uram
olursunuz. Eer (borlu) darlk iinde ise, eli genileyinceye kadar ona mhlet vermek
(gerekir). Eer (gerekleri) anlarsanz bunu sadakaya (veya zekata) saymak sizin iin
daha hayrldr.975
Peygamberimiz de, Dikkat edin, btn cahiliye faizleri kaldrlmtr. Bu
hususta ilk kaldrdm amcam Abbasn faiz alacadr.976 demek suretiyle faizi
yasaklamtr. Yce Allah borlanma durumunda da borcun yazlmasn ve taraflarn
birbirlerini aldatmamalarn emretmektedir.977 nk Kuranda emanetlere ihanet etmek,
Allaha ve Rasulne ihanet etmek olarak deerlendirilmitir.978
Kuran faiz ile zekat ve infakn karlatrmasn yaparak zekat ve infakn deerli
ve kalc, faizin ise deersiz ve bereketsiz olduunu bildirmektedir. 979 Gerekten de
zekat ve infak sosyal adaleti ve refah arttrc olduundan deerli ve bereketlidir. Faiz
ise gelir akn belli ellerde toplayp sosyal refah nleyeceinden, dolaysyla geni bir
kesimin tketim eilimini ve imkann azaltacandan, bazan sosyal patlamalara sebep
olduundan neticede bereketsiz bir yoldur.980
975
Bakara: 2/275-280; Bkz. Elmall, c.I, s.236- 256.

Mslim, Hac, 19; Ebu Davud, Byu, 5.
977
Bkz. Bakara: 2/282- 283.
978
Bkz. Enfal: 8/27.
979
Bkz. Bakara: 2/276; Rum: 30/39.
980
Diyanet lmihali-II (slam ve Toplum), s.416- 417.
976
142
Kuranda Ey iman edenler! Karlkl rzaya dayanan ticaret hali mstesna,

mallarnz btl (haksz ve haram yollarla) ile aranzda (alp vererek) yemeyin.981 ayeti
her trl haksz kazanc yasaklamaktadr. Bu yasak balamnda Kuranda, meysir adl
kumar oyununun haram klnd bildirilmitir.982 zel anlamnn yan sra meysir
kelimesi, zamanla her trl kumar ifade eden bir kelime haline gelmitir. 983 Her trl
kumar, bahis oyunlar, ans oyunlar, piyango, iinde bahis olan her ey, bir mal
kazanmaya ynelik olarak oynanan her trl tesadfi kazan, bir mal ortaya koyarak
oynanan yani kaybedenin bir bedel deyecei tavla ve satran gibi oyunlar meysir
kapsamna girmektedir.984 Yetenek yarmalar gibi kii ve topluma faydal olan yarlar
ve bunlara konulan dller helaldir. Fakat bu oyunlar ve sporlar zerine oynanan
kumarlar ve girilen bahisler ise haramdr.985
Kumara ve btn kumar eitlerine meysir denmesinin sebebi, kumarda
kolaylkla mal arpmak ve arptmaktan dolaydr. nk kumarda ok byk bir serveti
bir anda arpp kazanmak mmkn olduu gibi, hemen bir anda, elden karmak da
mmkndr.986
slama gre, para ve menfaat karl oynanan her trl kumar
haramdr. nk kumar, batl yolla insanlarn birbirinin maln yemelerine, bir tarafn
emeksiz para kazanmasna ve teki tarafn da yok yere maln kaybetmesine sebep
olmaktadr. Bunun sonucunda ise, kumar oynayanlar arasnda birbirlerine kar kin ve
nefret olumaktadr.987
981
Nisa: 4/29.
Bkz. Maide: 5/90.
983
Bkz. Elmall, c.II, s.90- 91.
984
Necdet nal, Kuranda Meysir Kavram ve Gnmzdeki Baz Kumar Trlerinin Bu erevede
Deerlendirilmesi, Din Bilimleri Akademik Aratrma Dergisi, Samsun- 2010, c.X, say:III, s.254; S.Ate,
Yce Kurann ada Tefsiri, c.III, s.57.
985
N.nal, Kuranda Meysir..., s.262.
986
Murat Sarck, Cahiliye Kumar Meysir, Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
Isparta- 1998, say:V, s.34.
987
S.Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, c.I, s.375.
982
143
Allah, Kuranda ikiyle beraber zikrettii, bakasnn maln haksz yere yemeye
vesile olan kumarn da,988 eytann ii ve bir pislik olduunu bildirmektedir. ki ve
kumar yasayla ilgili ayette geen onlardan uzak durun989 ifadesi de, onlar
yapmaynz ifadesinden daha kesin bir yasa ifade etmektedir.990
nsann maln tehdit edici bir unsur olan ve haksz iken hak sahibi olmak iin
hakime veya ilgili memura mal veya para vermek anlamna gelen rvet,991 Kuran ve
Hadislerde992 yasaklanmtr. Aranzda birbirinizin mallarn haksz yere yemeyin. 993
ayeti ilke olarak Allahn mbah ve meru kld yollarn dna karak haksz biimde
mal edinmeyi yasaklamaktadr ki bunlardan birisi de rvettir. Nitekim ayetin
devamnda yer alan: nsanlarn mallarndan bir ksmn bile bile haksz yere yemek iin
rvetle hakimlere komayn. eklindeki ifadeyle zellikle rvetin haram klndna
vurgu yaplmaktadr.994
slamda rvet, adalet ve eitlik ilkelerini hie sayan,
kalplerdeki merhamet duygularn ortadan kaldran ve toplum dzeninin bozulmasna

sebep olan alak bir hareket olarak grlr.995 Dolaysyla Peygamberimiz rvet alana
da verene de lanet etmitir.996
slamda asli ve tabii kazan yolu emektir. Dolaysyla, insanlarn maln tehdit
edici bir unsur olan hrszlk da haksz kazan salamann bir yolu olduu iin haramdr.
Bu yasak Kuranda; Hrszlk eden kadn ve erkein yaptklarna karlk bir ceza ve
Allahtan (bakalarna) bir ibret olmak zere ellerini kesin. Allah izzet ve hikmet
sahibidir.997 ayetiyle aka bildirilmektedir. Kuranda hrszlk iin bildirilen el kesme
988

Bkz. Maide: 5/90;
990
S.Ate, Yce Kurann ada Tefsiri,, c.III, s.59.
991
Bkz. S.Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, c.I, s.328.
992
Bkz. Buhari, Hibe, 17; Abdullah Aydemir, Rvet ve Zararlar, Diyanet Dergisi, Ankara- 1977,
c.XVI, say:I, s.59.
993
Bakara: 2/188.
994
Saffet Kse, slam Hukuna Gre Rvet Suu ve Cezas, slam Hukuku Aratrmalar Dergisi, Konya2008, say:11, s.145.
995
996
Buhari, Ahkam, 9; Ebu Davud, Akdiye, 4.
997
Maide: 5/38.
989
144
cezasyla ilgili olarak, slam hukukuna gre baz artlarn yerine gelmesi gerekmektedir.
A kalm ve tevbe etmi birisine uygulanmayan bu ceza, uslanmayana, bu ii alkanlk
ve hatta meslek haline getirene uygulanr.998
slamda rd ana gelene kadar yetimlerin mallarnn korunmasnn, onlarn
kendi balarna karar verebilecekleri rd ana ulanca mallarnnn kendilerine teslim
edilmesinin emredilmesi ve yetim mal yemenin en byk gnahlardan saylmas,999
Yce Allahn insanlarn maln korumaya verdii nemin gstergelerindendir.
D.NAMUSU KORUMAYA YNELK HAKLAR VE UYGULAMALAR

1. Yahudilikte Namusu Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar
Yahudilikte namus, erefli bir varlk olarak grlen insanda bulunmas gereken
olumlu karakterlerden kabul edilmektedir.1000 Bu dinde insann namusunu korumaya
ynelik birtakm haklar ve uygulamalar mevcuttur. Yahudiliin insan namusuna verdii
nemi ortaya koymak iin insan namusunu tehlikeye atan veya koruma altna alan iffet
ve haya, fuhu ve zina, ecinsellik, gz haramdan saknmak, tesettr, evlenme ve
boanma konularn inceleyeceiz.
ncelikle iffet ve haya konusunu ele aldmzda, Tevrat ve Kuranda benzer
anlatmlarla yer alan Hz.Yusufun (Yosef) kssas eiz bir rnek olarak karmza
kmaktadr. Bu kssaya gre Firavunun grevlisi, muhafz birlii komutan Msrl
Potifar Yusufu smaililerden satn alarak zel hizmetisi yapar. Potifar Yusufa ok
gvenerek, evinin ve sahip olduu her eyin sorumluluunu ona verir. Yusuf gzel yapl
ve yakkl olduu iin bir gn Potifarn kars (kimi rivayetlere gre ad Zelihadr)1001
ona gz koyarak, Benimle yat der. Ama Yusuf :Sen onun karssn. Nasl byle bir
998
Bkz. S.Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, c.II, s. 524-528; Muhammed zzet Derveze, et-TefsirulHadis; Nzul Srasna Gre Kur'an Tefsiri, (I-VII), Terc. aban Karata vd., stanbul- 1998, c.VII, s.90- 96.
999
Bkz. Nisa: 4/2; Enam: 6/152; sra: 17/34.
1000
Pirke Avot, s.200.
1001
Tora ve Aftara (Bereit), c.I, 39: 5- 11, s.317.
145
ktlk yapar, Tanr'ya kar gnah ilerim? diyerek onu reddeder. Yine bir gn ev
halknn olmad bir anda Potifarn kars ona cinsel ilikide bulunmay teklif eder.
Hatta Kadn, Yusufu batan karmak iin her yolu dener; ateli szcklerle konuur,
farkl giysiler giyer, onu hapse attrma, aalama ya da fiziksel zarar verme konularnda
tehditler savurur, bunlarla da yetinmeyen kadn ona inanlmaz miktarlarda para teklif
eder. Fakat Hz. Yusuf kadnla birlikte olmak bir yana, hibir fiil olmadan sadece yannda
yatmay bile kesin olarak reddederek Allahn yardmyla zina ilemekten korunur.1002
Ancak Yusuf, Potifarn karsnn syledii yalan ve iftiralar sonucu zindana atlr. Rya
yorumlar doru kan Yusuf, Firavunun grm olduu ryay da doru bir ekilde
yorumlad iin Firavundan senden daha aklls, bilgilisi yoktur vgsn alarak
zindandan kar ve yllar sonra Msrn yneticisi olur.1003 Hz.Yusuf iffet ve hayas
nedeniyle Tanr tarafndan kutsanm ve trl baarlara muvaffak klnmtr. Ayn
zamanda Yusuf iffetini korumasyla, Yahudi Ulusunun Yapta olma eklindeki
grevine sadk kalarak Yahudilere iffetlerini korumalar noktasnda ibret ve rnek
olmutur.1004
nsanlarn iffetlerine sahip kamayarak namuslarn koruyamamalarna neden
olan en nemli sebeplerin banda fuhu ve zina gelmektedir. Fuhu; bir kadnn, evlilik
dnda meslek edinerek veya bata para olmak zere herhangi bir karlk gzeterek
vcudunu bir erkein cinsel tatminine sunmas anlamna gelmektedir. 1005 Tevratta
Yahudann len olunun kars Tamar fahie zannederek, onunla bir olak karlnda
birlikte olmas fuhua rnek olarak verilmekte ve knanmaktadr.1006 Tevratta srail
kzlarnn arasnda fahie olmasn. Yine srail oullarnn arasnda erkek fahie
olmasn ve Fuhu yapan kadn ya da erkein kazancn adak olarak Tanrnz Rabbin
1002
Tora ve Aftara (Bereit), c.I, 39: 5- 11, s.316.

Bkz. Tekvin: 39,40,41.
1004
Bkz. Tora ve Aftara (Bereit), c.I, 39: 12- 22, s.319.
1005
Dini Terimler Szl, Ed. A. Nedim Serinsu, Ankara- 2009, s.402.
1006
1003
146
Tapnana gtrmeyeceksiniz. kisi de Tanrnz Rabbbin gznde irentir.1007

ibareleriyle her trdeki fahielik kesin bir dille yasaklanmaktadr. Kadn fahieyle
birlikte zikredilen erkek fahie, ilikide pasif olan bir erkei ve ayn zamanda jigoloyu da
kapsamaktadr.1008
Tora, ulusun ismini kullanarak, cinselliin kutsiyetine aykr davranmay, bu
ulusun mensuplar iin tm nesillerde yasaklamaktadr. Zira Yahudilikte ahlakszlk ve
fuhutan uzak duran kii Kado- Kutsal iken, kutsiyetten ayrlp kendini bunlarn
kucana atan kii ise Kade/Kadea- Kutsiyet Fahiesi olarak kabul edilmektedir.1009
Ayn zamanda Tora, cinsel ahlakn korunmas ykmll asndan erkeklerle
kadnlar arasnda hibir fark olmadn vurgulamaktadr. nk cinselliin kutsiyeti
srailin ayrt edici zelliklerinden biridir ve bu konuyu gerek giyim, gerek konuma,
gerekse de tavr ve davranlar asndan hafife almak hem erkekler hem de kadnlar iin
yasak durumdadr.1010
nsan namusunu tehdit edici bir unsur olan zinayla ilgili Tevratta geen On
Emirden biri de, Zina etmeyeceksin.1011 eklindedir. Yahudilie gre zina; evli bir
kadnn kocas dnda herhangi bir erkekle arasndaki cinsel ilikiyi ifade etmektedir. 1012
Tevratta geen zina yasa evli bir kadnla cinsel iliki yasa olsa da, bu emir, yasak
olan her trl cinsel ilikiyi de yasaklamaktadr. Hatta bn Ezraya gre dorudan anlam,
her trl yasak iliki eklindedir. Bunlar arasnda evli olmad bakire bir kz ya da
dulla, adet halindeki kendi eiyle, bakasyla evli bir kadnla, Yahudi olmayan bir
kadnla, bir erkekle, bir hayvanla, ya da her trl ensest ilikiye girenler saylabilir.1013
Zina suuyla ilgili olarak Tevratta ar cezalar ngrlmtr. Buna gre bir erkek,
1007
Tesniye: 23/17- 18.

Tora ve Aftara (Devarim), c.V, 23 : 17/18, s.516.
1009
Tora ve Aftara (Devarim), c.V, 23 : 17/18, s.517.
1010
Tora ve Aftara (Devarim), c.V, 23 :17/18, s.516.
1011
Bkz. Msrdan k: 20/14; Tesniye : 5/18.
1012
David Werner Amram, Adultery, (JE), c.I, s.216.
1013
Tora ve Aftara (emot), c.II, 20:13, s.232.
1008
147
bakasnn karsyla zina yaparsa bunun cezas, bu erkek ve kadnn ldrlmeleridir.1014

Tevrata gre zina eden kiilerin yaknlk derecelerine gre fakl yntemlerle idam
edilmeleri gerekmektedir. Bu idam yntemleri Serefa/Yakma, Sekila/Talama,
Henek/Bomadr.1015 Ayrca, Tevratta hayvanla iliki Ve hibir hayvanla kendini
murdar etmek iin yatmayacaksn; ve bir kadn hayvanla yatmak iin onun nnde
durmayacak; rezalettir1016 denilerek kesin bir ekilde yasaklanp, byle bir gnahn
cezasnn lm olduu bildirilmitir.1017
Yahudilie gre uygun cinsel ilikiyi mmkn klan tek ortam evliliktir.1018 Zira,
bir erkekle bir kadnn evlilik szlemesi olmakszn cinsel ilikiye girmesi konusundaki
yasak, Torann 613 emrinden biridir.1019 Zina yasaklanmtr nk; zina, her eyin
tesinde toplumsal yapnn en temel yapta olan aile biriminin dinamitlenmesi
anlamna gelir ki, bu da toplumun knde byk rol oynar. Dolaysyla Yahudilik
zinay yasaklamak suretiyle insann namusunu koruma altna alarak, bu gnahn sebep
olabilecei cinayet, hrszlk, ahlakszlk, umarszlk, agzllk, kabalk, drtlere
yenilme, kskanlk ve daha birok olumsuz durumu bertaraf eder.1020
nsann namusunu tehdit edici dier bir unsur olan ecinsellik, Tevratta kesin bir
dille yasaklanmakta1021 ve bu irenlii ileyenlerin cezasnn lm olduu
bildirilmektedir.1022 Tevratta Hz. Lut zamannda yaam olan Sodom ve Gomore
halknn, ecinsellikleri nedeniyle Tanr tarafndan helak edildii haber verilmektedir. 1023
Tevratta ecinsel iliki yasa asndan sadece iki erkek arasndaki iliki yasaklanrken,
1014
Bkz. Tesniye: 22/22; Tora ve Aftara (Devarim), c.V, 22:20/22, s.494; Tora ve Aftara (Vayikra), c.III,
20:10-13, s.433.
1015
Tora ve Aftara (Vayikra), Yahudilikte dam Cezas, c.III, s.844- 850.
1016
Levililer: 18/23.
1017
1018
Tora ve Aftara (Vayikra), c.III, 20: 10- 13, s.433.
1019
Tora ve Aftara (Devarim), c.V, 23: 17/18, s.516.
1020
Tora ve Aftara (emot), c.II, 20: 13, s.232
1021
Bkz. Levililer: 18/22, 20: 13.
1022
1023
Bkz. Tekvin: 18,19; Tora ve Aftara (Vayikra), c.III, 18,19, s.117- 133; James B. DeYoung,
Homosexuality: Contemporary Claims Examined in Light of the Bible and OtherAncient Lliterature and
Law, Kregel Publication, USA- 2000, s.23- 24.
148
lezbiyen iliki hakknda ak bir yasak mevcut deildir. Ancak, Minada bir kadnn
bir baka kadnla ilikiye girmesi ahlakszlktr; ancak byle bir iliki iin, ne Tora
tarafndan ne de Hahamlarmz tarafndan herhangi bir ceza ngrlm deildir.
denilmektedir.1024 Ancak Yahudilikte Kadnlar erkek giysisi, erkekler de kadn giysisi
giymesin. Tanrnz Rab bu gibi eyleri yapanlardan tiksinir.1025 denilerek erkek ve
kadnn kendi cinsine yarar bir tarzda hareket etmesi istenmektedir.
Yahudilikte ecinsellik yasaklanmasna ramen gnmzde ecinsellik ve
ecinsel evlilik Yahudi mezhepleri arasnda tartma konusu olmaktadr. Ferdi olarak
farkl dnceler olmakla birlikte Ortodoks Yahudilik, geleneksel Yahudi yasaklarna
uyup
ayn
cinsiyetten
kiilerin
evlenmesi
veya
ilikide
bulunmasn
kabul
etmemektedir.1026 Ancak Reformist Yahudilik ecinsel birliktelii evlilik tanmna dahil

etmektedir.1027
Yahudilik insandan namusunu korumas iin birtakm tedbirlere uymasn
istemektedir. Bu tedbirlerden birisi insann gzn haramdan korumasdr. yle ki,
Yahudilikte evli bir erkein, baka bir kadna ehvetle bakmas veya evli bir kadnn
baka bir erkei dlemesi de sadakatsizlik olarak grlmtr.1028
Yahudiliin insandan namusunu korumas iin uymasn istedii tedbirlerden
birisi de tesettrdr. Genel anlamda kapanmas gereken yerleri rtmek anlamna gelen
tesettr, konumuzu oluturan dinlerin zerinde durduu ortak bir konudur. nsann
rtnmesi ile ilgili olarak Yahudi Kutsal Kitabnda verilen ilk bilgi Hz. Adem ve Hz.
Havvann rtnmesidir.1029 Bu kitapta Yahudilere tefillin ve tzitzit1030 kullanma emri
1024
Tora ve Aftara (Vayikra), c.III, 20: 10- 13, s.432.

Tesniye: 22/5.
1026
Bkz. http://www.ou.org/public affairs/article/ou resp same sex marriage, (01.08.2012)
1027
Bkz. http://urj.org//about/union/governance/reso//?syspage=article&item_id=2000, (01.08.2012)
1028
Besalel, Niuf (Zina), (YA), c.II, s. 447.
1029
Bkz. Tekvin: 3/21.
1030
Tefilin, deri kaylar yardm ile biri alna taklan dieri de kola sarlan, iinde Tevrat'tan ayetlerin
bulunduu, kp eklindeki iki kutucua verilen addr. Tzitzit ise, Musevi erkeklerinin sabah dualarnda
1025
149
getirilmi olmasnn dnda rtnme ile ilgili ak bir hkme rastlanmamaktadr. 1031
Kadnn rtnmesiyle ilgili olarak Talmudda, kadnn ba ak olarak dar kmasnn
yasak olduu bildirilmektedir.1032 Dolaysyla, Yahudilikte, kadnlarn balarn
rtmeleri gelenei vardr; hatta onlarda kadnn san rtmemesi, utandrc bir ey
olarak kabul edilmektedir.1033 arda bir kadnn bandaki rty ekip karmann
cezalandrlmas
da
Yahudilikte
kadnn
gstermektedir.1034 Rabbinik kanunlarda ise,
ban
rtmesine
verilen
nemi
ba ak bir kadn plak kabul
edilmektedir.1035 Kimi yorumlarda da barts iffetin sembol kabul edilerek, bir

kadnn bann ak olmas iffetsizlik olarak deerlendirilmektedir.1036
Gnmzde de baz Hahamlar tarafndan Yahudi kadnlarn kar cinsin ilgisini
ekmemek iin salarn rtmek zorunda olduklar ifade edilmesine ramen, Yahudilerin
ounluu tarafndan ban rtlmesi sadece sinagogla snrlandrlm ve bunun dnda
ban almas yaygnlam durumdadr.1037
Buraya kadar yer verdiimiz konularn dnda insann namusunu korumasn
salayan ve Yahudilik tarafndan da tevik edilen yegane konu evlilik yani ailedir. Zira,
Yahudilikte meru snrlar ierisinde kalnd mddete, cinsel iliki hibir zaman
gnah olarak grlmemi; evlenme ve oalma her zaman tevik edilmitir. 1038 Dini bir
grev olarak kabul edilen ve kutsal bir boyutu olan1039 evliliin amac insan neslinin
giydikleri Tallit ve dindar musevilerin ilerine giydikleri Tallit Katann 4 ucuna taklm pskln addr.
Bkz. Rabi Nisim Behar, Dini Uygulama Rehberi, ev. Mordehay Yanar, stanbul- 1967, s.77- 83.
1031
Asife nal, Trkiyede rtnme Anlay zerine Bir Aratrma (Dinler Tarihi Asndan Bir
Yaklam), Ankara niversitesi S. B. E., (Baslmam Doktora Tezi), Ankara- 2004, s.23.
1032
Babylonian Talmud, Kethuboth/72b,
http://juchre.org/talmud/kethuboth/kethuboth4.htm#72b, (03.08.2012)
1033
Besalel, Ban rtlmesi, (YA), c.I, s.97- 98.
1034
A. nal, Trkiyede rtnme Anlay zerine Bir Aratrma, 36.
1035
A. nal, Trkiyede rtnme Anlay zerine Bir Aratrma, 37.
1036
J.A. Macculloch, Head, (ERE), c.V, s.538.
1037
A.nal, Trkiyede rtnme Anlay zerine Bir Aratrma, s.40- 41.
1038
Besalel, Seks Kavram (Yahudilikte), (YA), c.III, s.579.
1039
Pirke Avot, s.9.
150
devamn salamaktr.1040 Evlilikte oalma, Tanrnn istei olduu iin, Yahudilere

gre ocuk, evlilii kutsallatrmaktadr.1041 Yahudilie gre, ruhani anlamda evlilik,
kadn ile erkein ruhlarnn bir btn olmasdr. Bu sebeple evlenmemi adam tam
saylmaz nk ruhu henz tamamlanmamtr ve yarmdr. 1042 Yahudiler evlenmeye ve
oalmaya byk bir nem atfederek, hanmsz yaayanlar zevksiz, mutsuz, iyiliksiz ve
Torasz (eriat) bir ekilde yaar kabul etmektedirler.1043
Yahudilikte tek elilik ideal bir durum olarak kabul edilir. Dolaysyla Yahudiler
arasnda yaygn olan evlilik tr tek ele evliliktir.1044 Ancak Eski Ahitte ve eski srail
adetlerinde, ok elilii yasaklayan bir hkm bulunmamaktadr.1045
Eski Ahitte
Hz.brahim, Hz.Yakub, Hz.Davud ve Hz.Sleymann ok eliliine iaret edilmitir.1046

Bu sebeple ok evlilik, Yahudiler arasnda yaygn olarak uygulanmtr.1047 Ayrca Eski
Ahitte kimlerle evlenilemeyecei zikredilerek insanlara
doru evliliin yolu
gsterilmitir.1048
Yahudilikte evliliin devam esas olmakla birlikte gerekli durumlarda
boanmaya izin verilmitir.1049 Ancak , boanmann yasak olduu iki durum vardr.
Birincisi, erkein evlendii kzn bakire olmadn iddia edip, aksinin ispat edilmesi
durumudur.1050 kincisi de bekar bir kzla zina etmenin neticesinde yaplan evliliktir.1051
Bu
boanma
yasaklarnn
amacnn da
kadnn
namusunu
korumak
olduu
grlmektedir. Ayrca Yahudilikte boanan kadnn tekrar evlenmesine ancak doksan

gn sonra izin verilmektedir. nk boanan kadnn hamile olma ve bu durumda da
1040
Adele Berlin- Maxine Grossman, Marriage, The Oxford Dictionary of the Jewish Religion, Oxford
University Press, New York- 2011, s.473.
1041
Bkz. Malka Drucker, Celebrating Life; Jewis Rites of Passage, Holiday House, New York- 1984, s.48.
1042
Babylonian Talmud, Yebomoth 62b, http://www.come-and-hear.com/yebamoth 62.html, (04.08.2012)
1043
McCurdy, Marriage, (JE), c.VIII, s.335.
1044
Roland de Vaux, Yahudilikte Aile, Terc. Ahmet G, Bursa- 2003, s.53.
1045
Bkz. W.M. Foley, Marriage (Christian), (ERE), c.VIII, s.433.
1046
Bkz. McCurdy, s.335.
1047
Bkz. James Strahan Family (Biblical and Christian), (ERE), c.V, s.724.
1048
Bkz. Levililer: 18/6-18, 20/21; Tesniye : 7/1-4.
1049
M.Akif Aydn, Aile , (DA), c.II, stanbul- 1989, s.197.
1050
Bkz.Tesniye: 22/13-19.
1051
Bkz.Tesniye: 22/28-29.
151
ocuun eski kocadan olma ihtimali bulunmaktadr.1052 Netice itibariyle bekar kalmann
gnah kabul edildii Yahudilikte evlilik gnahlardan uzak kalmann yolu olarak
gsterilerek tavsiye edilmitir.1053
2. Hristiyanlkta Namusu Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar

Hristiyanlk insann namusunu korumaya byk nem vererek, insanlardan
namuslu bir hayat yaamalarn istemektedir. Yeni Ahitte Bu dnyada saduyulu,
doru ve Tanr yoluna yarar bir yaam srmeliyiz.1054 denilerek, Hristiyanlardan
nefislerinin ve gzlerinin heveslerine uymamalar istenmektedir. 1055 Hristiyanln iffet
ve haya, fuhu ve zina, ecinsellik ve cinsel sapknlklar, gz haramdan saknmak,
tesettr, evlenme ve boanma gibi konulara bak insann namusunu korumay
hedeflediini ortaya koymaktadr.
Hristiyanlkta, Bakire Meryem (Virgin Mary) ya da Tanr Anas(Theotokos)
1056
ad verilen Hz.Meryemin bir iffet abidesi olduu grlmektedir. Yeni Ahitte
Hz.Meryemin olu Hz.say dnyaya getirii yle anlatlmaktadr: sa Mesih'in

doumu yle oldu: Annesi Meryem, Yusufla nianlyd. Ama birlikte olmalarndan nce
Meryemin Kutsal Ruhtan gebe olduu anlald. Nianls Yusuf, doru bir adam
olduu ve onu herkesin nnde utandrmak istemedii iin ondan sessizce ayrlmak
niyetindeydi. Ama byle dnmesi zerine Rabbin bir melei ryada ona grnerek
yle dedi: Davut olu Yusuf, Meryemi kendine e olarak almaktan korkma. nk
onun rahminde oluan, Kutsal Ruhtandr. Meryem bir oul douracak. Adn sa
koyacaksn. nk halkn gnahlarndan O kurtaracak.1057 Bu bilgilerden anlald
1052
Bkz. Besalel, Boanma, (YA), c.I, s.128.

Bkz. McCurdy, s.336.
1054
Titus: 2/12.
1055
Bkz. Katolik Kilisesi Din ve Ahlak lkeleri, s.107- 108.
1056
Bkz. Herbert Thdrston, Virgin Mary, (CE), c.XV, s.459; H. H. Johnstone, Mary, (ERE), c.VIII,
s.474; Schimmel, s.134.
1057
1053
152
gibi Hz.sa namuslu ve bakire bir kadn olan Hz.Meryemden dnyaya gelmitir.1058 Bu
doum o kadar esizdir ki tarih boyunca Hz.Meryemin bakire olarak doum yapmasna
benzeyen bir baka rnee rastlanmamaktadr.1059 Hz. Meryem, Hristiyanlk ve slamda
Allaha balln, iffet ve ismetin bir ls olarak kabul edilmektedir.1060 Ancak
Kuranda da bildirildiine gre Yahudiler Hz.Meryemi gnahkar bir kadn olarak
nitelendirmilerdir.1061
nsanlardan nefislerinin arzularn yenerek iffet ve haya sahibi olmalarn isteyen
Hristiyanlk, bu dorultuda fuhu ve zinaya kar mcadele etmekten geri durmamtr.
yle ki Hristiyanln kabul ettii on emirden biri de Zina Etmeyeceksin1062
eklindedir. Hristiyanlkta bu emirle beraber
yine on emir ierisinde yer alan
komunun eine, klesine, cariyesine gz dikmeyeceksin emriyle zellikle zinaya

yaklatran davranlar konusunda insan uyarlmaktadr.1063 Ayrca bu dinde de
Yahudilikte olduu gibi zina eden kadn ve erkee ynelik farkl ceza ve uygulamalar
mevcuttur.1064
Zina ile ilgili Hz.sa Zina etmeyeceksin dendiini duydunuz. Ama ben size
diyorum ki, bir kadna ehvetle bakan her adam, yreinde o kadnla zina etmi
olur.1065 demek suretiyle zina yasayla beraber insann kendisini gnaha gtrecek
azalarna dikkat etmesini hatta gerekirse o azay kesmesini tavsiye etmitir. 1066 nk
Hz.saya gre zina davranlardan nce dncede balayan bir olaydr. 1067
1058
Bkz. Henry, An Exposition Of The Old And New Testament, c.V, s.14- 15. (Matta: 1/18-21, Aklama
Ksm)
1059
Bkz. Tmer, Hristiyanlkta ve slamda Hz.Meryem, Ankara- 1996, s.127.
1060
Tmer, Hristiyanlkta ve slamda Hz.Meryem, s.178.
1061
Bkz. Nisa: 4/156.
1062
Bkz. Msrdan k: 20/14; Tesniye: 5/18.
1063
Bkz. W.M. Foley, Adultery (Christian), (ERE), c.I, s.132.
1064
A.J. Maclean, Chastity (Christian), (ERE), c.III, s.492.
1065
Matta: 5/27-28.
1066
1067
al- Malcolm, s.204.
153
Yeni Ahite gre Yahudi din adamlar, Hz. say denemek amacyla ona zina
yaparken yakalanm bir kadn getirip, Hz. Musann yasasna gre bu kadnn talanarak
ldrlmesi gerektigini hatrlatarak, ona bu konudaki grn sormular; o da
cevabnda Aranzda gnahsz olan, ona ilk ta atsn! demitir. Bu cevap zerine
insanlar oradan uzaklarken, Hz. sa kadna bir daha gnah ilememesini tavsiye ederek
onu serbest brakmtr.1068 Hristiyan yorumculara gre Hz. sann kadna kar bu tavr
onun ilemi olduu gnaha izin verdii anlamna gelmez. Hristiyanlara gre bu durum,
sa Mesih vastasyla gelen ltuf ve insanlar yarglamama gereinin, bizzat Onun
tarafndan uygulamal olarak gsterilmesidir.1069
Pavlus da evlilik d ilikinin her trlsnn yanlln vurgulayp durmutur.
Hele hele bir Hristiyan iin evlilik d her hangi bir cinsel ilikiye girmek, kendisini
pazarlayan bir kii ile yatmak, ya da herhangi bir yolla kaamaklara kalkmak bata
ruhsal anlamda Rab Mesih ile olan yaknln ihlal etmeye kalkmas demektir. nk
yreinde Rab Mesih sa olan kiinin bedeni canl bir Tanr tapna, Kutsal Ruhun
tapnadr.1070
Bu
nedenle
Hristiyanlk
cinsellii
evlilik
snrlar
iinde
deerlendirmektedir.1071
Hristiyan kiliseleri de gnmzn kresel sorunu haline gelen seks klelii ya
da her trl cinsel istirmar gibi konulara kar kmakta ve zm nerileri
sunmaktadrlar.1072
Zinann her eidine kar kan hristiyanlk ayn zamanda ecinsellik,
lezbiyenlik, yakn akraba ile iliki (ensest) ve hayvanlarla iliki gibi cinsel sapknlklarla
mcadele etmektedir. Kitab- Mukaddeste bu tr ilikileri hedef alan ve kabul etmeyen
1068
Bkz. Yuhanna: 8/1-11.

MacDonald, (Yeni Antlama Serisi), c.I, s. 494.
1070
al- Malcolm, s.201.
1071
al- Malcolm, s.200.
1072
Bkz. Melanie A. May, Prostitution, The Encyclopedia Of Christianity, Ed. Erwin Fahlbusch, Wm.B.
Eerdmands Publishing Company, USA- 2005, c.IV, s.394.
1069
154
pek ok ayet vardr. yle ki ecinsellikle ilgili olarak; Eski Ahitde ecinsel
ilikilerinden bahsedilen Hz.Lutun halk olan Sodom ve Gomorenin cinsel
sapknlklarndan Yeni Ahitte de u ekilde bahsedilmektedir: Sodom, Gomore ve
evrelerindeki kentler de benzer biimde kendilerini fuhu ve sapkla teslim ettiler.
Sonsuza dek atete yanma cezasn eken bu kentler ders alnacak birer rnektir.1073
Hristiyanlk ahlak anlayna gre ayn cinsten kiilerin iliki kurmas tamamen
irentir. nk byle yanl bir seim kiileri ve toplumlar Allahtan ve Onun
szlerinden uzaklatrmaktadr.1074
Yeni Ahite Pavlus, Kadnlar, doal ilikiyi doala ters den ilikiye
dntrdler. Bunun gibi, erkekleri de kadnla doal ilikiyi brakp tutkuyla birbirleri
iin yanp tututular.1075 diyerek homoseksel ve lezbiyen ilikilerin ktlne dikkat
ekmektedir.
Ayrca Pavlus gklerin egemenliini gremeyecek olanlarn listesini verirken bu
listede cinsel sapknlklar da saymaktadr: Gnahkarlarn, Tanr Egemenliini miras
almayacan
bilmiyor musunuz? Aldanmayn! Ne
fuhu yapanlar Tanrnn
Egemenliini miras alacaktr, ne puta tapanlar, ne zina edenler, ne olanlar, ne

olanclar, ne hrszlar, ne agzller, ne ayyalar, ne svcler, ne de
soyguncular.1076 Bu aklamalarla beraber Hristiyanlkta erkek ve kadnn kendi
cinsine gre hal, hareket, giyim ve kuama sahip olmas emredilmektedir. nk bu dine
gre bir Hristiyan giyim ve kuamyla Tanrya onur getirmektedir.1077
Hristiyanla gre cinsel sapknlklardan biri olarak kabul edilen ve Tevratta da
yasaklanan ensest iliki1078 hakknda Pavlus, bu yasa ineyen ve ona ahitlik edenlere
1073
Yahuda: 1/7.
Bkz. al- Malcolm, s.209- 211.
1075
II.Romallar: 1/27.
1076
1.Korintoslular: 6/9-10.
1077
1078
Levililer: 18/6-18.
1074
155
u ekilde kzmaktadr: Aranzda zina olduu ak ak duyuluyor. Hem de ylesine bir

zina ki, uluslar arasnda bile eine rastlanmaz! Adam babasnn karsyla yayor. Siz de
yas tutacak yerde bununla bbrleniyorsunuz. Bu ii yapann iinizden sklp atlmas
gerekmez miydi?1079
Hristiyanlkta ne ayn cinsler aras, ne aile ii ilikiler ne de hayvanlarla
olabilecek ilikiler Tanrnn yaratl plannda yer almamaktadr. Buna aykr olan her
davrann hem fiziksel hem ruhsal anlamda olumsuz sonular olmaktadr dolaysyla bu
davranlar yasaklanmtr.1080
Hristiyanlkta Allahn insann namusunu korumak iin emrettii konulardan
birisi insann gzn haramdan sakndrmasdr. Hz.sa, bir kadna istekli bak ile bakan
bir erkein o kadnla zina etmi gibi olduunu vurgulayarak,1081 zinann ncelikle
dncede baladn dile getirmektedir. Dolaysyla ona gre ehvet, kt dnceler
Mesih sada kurtulua ermi bir kiinin aklndan uzak tutmas gereken eylerdir.1082
Pavlus ise Rab sa Mesihi kuann ve bedenin gereksiz tutkularn karlamay
brakn!1083 diyerek inananlara kendilerini her trl ehvet ve kt dncelerden uzak
tutmalarn tavsiye etmitir.
Hristiyanla gre insann namusunu koruma yollarndan birisi tesettre riayet
etmesidir. Tesettrle ilgili olarak temel ilkeler Yeni Ahitte u ekilde bildirilmitir:
Kadnlarn da sa rgleriyle, altnlarla, incilerle ya da pahal giysilerle deil, sade
giyimle, edepli ve ll tutumla, Tanr yolunda yrdklerini ileri sren kadnlara
yarar biimde, iyi ilerle sslenmelerini isterim. 1084 Hristiyanlk, erkekten akln,
zihnini yalnzca Yaradan ve Kurtarcs olan Rabde tutmasn ve cinsel yaamyla da
1079
1.Korintoslular: 5/1-2.
al- Malcolm, s.219.
1081
Bkz. Matta: 5/28.
1082
al- Malcolm, s. 224.
1083
Romallar: 13/13-14.
1084
1.Timoteos: 2/9-10.
1080
156
Tanrya onur getirmesini isterken, kadna da ayn ekilde hem dncelerini pak
tutmas, hem de giysileri ile kar cinse bu konuda dn verici olmamas tavsiye
edilmektedir.1085
Hristiyanlkta tesettrn nemli bir paras olan kadnlarn balarnn rtl
olmas ise, Pavlus tarafndan, erkein kadna hakimiyetinin sembol olarak
nitelendirilmi ve emredilmitir. Gnmzde Hristiyanlarn ou, Pavlusun rtye
ykledii bu yorumu kabul etmemektedir. Hristiyanlktaki birok kolaylatrmann
kayna olarak kabul edilen Pavlusun kadnlara getirdii bu zorunluluk, gemite btn
kadnlar tarafndan uygulanrken, gnmzde daha ok rahibelere zg duruma
gelmitir. Bununla birlikte, birok Hristiyan mezhebinde kadnlarn, kilisede, en azndan
kominyon alacaklar zaman, balarnn rtl olmas istenmektedir.1086
nsann namusunu korumak iin buraya kadar yer verdiimiz emir ve yasaklar
dnda, bu dine gre kutsal kabul edilen evlilik kurumu da insann namusunu
koruyabilmesi asndan nemli bir yer tekil etmektedir. Katolik ve Ortodoks
Hristiyanlarda bir sakrament1087 olarak kabul edilen evlilik yerine getirilmesi art olan
bir grev deildir. Evlenmeyip bekar kalmak da mmkndr.1088 Hristiyanlkta
evlilie, zinaya dmemek gayesiyle izin verilmekle birlikte evlenmeyip bekar kalmak,
daha stn grlmektedir. Hristiyan evliliinin en belirgin zellii ise, evlendikten
sonra ayrlmann mmkn olmaydr.1089
1085

A.nal, Trkiyede rtnme Anlay zerine Bir Aratrma, s.313.
1087
Hristiyanlkta ayin; inancn gstergesi olarak yaplan dzenli ritele verilen addr. Katolik ve
Ortodoks Kiliseleri yedi sakramente riayet etmektedirler. Bu sakramentler; Vaftiz, Konfirmasyon,
Evlenme, Ruhbanlk, Tvbe, Hasta Ya, Evharistiyadr. Protestanlar ise sadece Vaftiz ve Evharistiyaya
riayet ederler. Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s.329; M. Aydn, Hristiyan Kaynaklarna Gre
Hristiyanlk, s.71- 78.
1088
A.nal, Yahudilikte Hristiyanlkta ve slamda Evlilik, Ankara- 1998, s.75.
1089
A.nal, Yahudilikte Hristiyanlkta ve slamda Evlilik, s.73.
1086
157
Hristiyanla gre Tanr, evlilik sayesinde kendi halknn salkl aileler

kurmasn, cinsel anlamda da salkl rnekler sergilemesini istemektedir. 1090 Eski
Ahitte olduu gibi Yeni Ahitte de insann yaratl itibariyle erkek ve dii olarak
yaratld dolaysyla insann annesini babasn brakp karsna balanaca ve ikisinin
tek beden olaca bildirilmektedir.1091
Hristiyanlkta evlilik kurumuna kar olumlu tutum iinde olanlarn anlayna
gre evlenme ve aile kurma insanlarn yerine getirmek durumunda olduklar,
vazgeilmesi mmkn olmayan ilahi bir grevdir. Evlilik, ayn zamanda, sa ile Kilise
arasndaki mnasebetide temsil etmektedir. Dolaysyla, o dini boyutu olan bir
kurumdur.1092 yle ki, evlilikten doan Hristiyan aile, tm insanlara dnyada
kurtarcnn canl varln ve kilisenin tabiatn gsterir.1093 Ancak Hristiyanlk tarihine
bakldnda evlilie kar hem olumlu hem de olumsuz bir tavrn sergilenmi olduu
grlmektedir. Bekarl ideal bir durum kabul ederek,1094
evlilie ahirete ynelik
faaliyetleri engelleyecei dncesiyle olumsuz bakanlar kendilerine , sadan sonra

Hristiyanlkta en nemli isim olarak kabul edilen Pavlusun baz szlerini ve yaam
tarzn rnek almaktadrlar.1095
Pavlus, bekar kalmaya sabredebilenlere byle kalmalarn; ama ehvetlerine
sahip olamyorlarsa in iin ehvetle yanmaktansa evlenmek daha iyidir.1096 diyerek
evlenmelerini tavsiye etmitir. Pavlusa gre ideal olan, evlenmemektir; nk evli
kiinin eini honut etmeye almas ibadete olan ilgisini azalmaktadr. Bu nedenle
1090
al- Malcolm, s.201.

Bkz. Matta: 18/4-5.
1092
Hakk .Yasdman, Pavlusun Evlilik Hakkndaki Gr, Sleyman Demirel niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, Isparta- 2001, say:8, s.77; Max Thurian, Marriage and Celibacy, SCM Press, London1959, s.32.
1093
Michel, s.91; M.Aydn, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, s.74.
1094
Bkz. Besalel, Seks Kavram (Yahudilikte), (YA), c.III, s. 579- 580.
1095
Yasdman, s.77.
1096
Bkz. 1.Korintliler: 7/1-9.
1091
158
Pavlus, Kzn evlendiren iyi eder, evlendirmeyen ise daha iyi eder.1097 diyerek evlilik
karsnda bekarl tercih etmitir. Ancak Pavlus, evlenmi olanlara boanmay tavsiye
etmemekte1098 ve zellikle grlerinin vahiy kaynakl deil kendi szleri olduunu
vurgulamaktadr.1099
Hristiyanlkta Hz.isann, evlenmemesine ramen evlilii yasakladna ve
bekarlk and verdiine dair hibir bilgi bulunmamaktadr.1100 Dolaysyla ruhbanlarn
evlenmemeyi adet haline getirmeleri, dini kaynakl bir emir deildir. Ancak Hristiyan
ruhbanlnda evlenmeme kutsal bir hale getirilmitir. nk Hristiyanlk tarihi
ierisinde kaleme alnm baz eserlerde bekarlk, cinsel ilikiden uzak durma, meru
evlilikten uzaklama ve bir keye ekilme en gzel ahlaki deer olarak kabul edilmitir.
Dolaysyla ruhbanlaraa gre iffet ve namusun anlam, her trl cinsi mnasebet ve hatta
kar koca arasndaki meru ilikiden uzak durmak olmutur. Nitekim, baz yorumlarda
rahiplerin evlenmek bir yana, bir kadnn yzne bakmasnn bile yasak olduu
belirtilmitir. 1101
Hristiyanlkta bekarln stn grlmesinin nedeni olarak, Greko-Romen
dnyann ahlakszlklarna tepki olarak ortaya kt ve bu ahlaki tepkinin, onlar bekar
kalmaya, hatta, evlilii veya cinsel faaliyeti yermeye kadar srkledii ifade
edilmektedir.1102 Ancak Hristiyanlkta bekar kalmann evlilie tercih edilii evliliin
tamamen yasaklanmasna da yol amamtr.1103
Hristiyanlkta evlilikle ilgili gr farkll olmasna ramen, evliliin
devamll esas olarak kabul edilmektedir. Tanr, Havvay Ademin vcudundan
1097
1.Korintliler: 7/38.
Bkz. 1.Korintliler: 7/1-40.
1099
Bkz. 1 Korintliler: 7/25.
1100
Muhammed Ataurrahim, Bir slam Peygamberi Hz. sa, ev. Krat Demirci, stanbul- 1994, s. 177178.
1101
Mevdudi, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamber, ev. N. Ahmed Asrar, Ankara- 1983,
c.I, s.545- 546.
1102
Bkz. Thurian, s.39- 40.
1103
1098
159
yaratarak ein ayrlmaz olduunu ve Tanrnn birletirdiini ayrmann caiz olmadn,

insanlara bildirmek istemitir.1104 Hz.sada kendisine boanmayla ilgili ynetilen soru
karsnda Tanrnn birletirdiini, insan ayrmasn.1105 diyerek kadnn zina etmesi
durumu dnda boanmann yasak olduunu ifade etmitir.1106 Hristiyan kutsal kitap
yorumcularna gre de Tanrnn tasarsnda boanma yoktur; Onun plan, erkek ve
kadn yaadklar srece evlilikte birletirmektir. Bundan dolay Onun birletirdiini,
insan ayrmamaldr. Tanr, srf insanlarn kat kalpliliinden dolay gemite boanmaya
izin
vermitir; nk O, sk sk kendisinin dorudan istei olmayan durumlara
katlanr.1107 Ayrca Hz.sa, karsn fuhu nedeni dnda boayann onu zinaya itmi
olacan ve boanm bir kadnla evlenenin de zina etmi kabul edileceini ifade
etmitir.1108
Hristiyanlar arasnda esas olan, evlilik birliinin devamdr. Evliliin
bozulmazl hususunda en kat olanlar ise Katoliklerdir.1109 nk Katoliklere gre,
kutsanm bir evlenmenin bozulmas imkanszdr. Yalnz lm, evlenme anlamasn
bozmaktadr.1110
Bugn Hristiyan aleminde ok evlilik yasaktr. Buna karlk bu yasan doru
olmadn syleyen ve ok evlilii savunan baz Batl dnrler vardr. Bu dnrler
erkein ftratnn poligamiye uygun olduuna vurgu yapmaktadrlar.1111
Grld gibi Hristiyanlkta, insan bedeni Tanr tarafndan verilmi bir
emanet ve Kutsal Ruhun tapna olarak grlmektedir. Bu nedenle nefsini btn
arzularndan syrp Kutsal Ruhla doldurmas emredilen insandan, Tanrnn izin verdii
1104
Bkz. J.Strahan, Familiy (Biblical and Christian), (ERE), c.V, s.725.

Bkz. Matta: 19/3-5.
1106
Bkz. Matta: 5/31-32, 19/7-9; Markos: 10/4-12.
1107
MacDonald, (Yeni Antlama Serisi), c.I, s. 127.
1108
Bkz. Matta: 5/32.
1109
1110
Bkz. Strahan, c.V, s.725.
1111
Bkz. A.nal, Yahudilikte Hristiyanlkta ve slamda Evlilik, s.121.
1105
160
cinsellik dnda her tr cinsel hazdan uzak durmasnn istenmesiyle, insann namusunun
korunmas hedeflenmektedir.
3. slamda Namusu Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar

Mminlerin, Kuranda zikredilen en nemli zelliklerinden biri de namuslarn
korumalardr. Kuranda mmin erkeklere ve kadnlara namuslarn korumalar ve
harama bakmaktan uzak durmalar emredilmektedir.1112 Yce Allah, namuslarn
koruyanlara ahirette mafiret ve byk bir mkafaat vadetmektedir.1113
slama gre, mmin erkek ve kadnlarn namuslarn koruyabilmeleri iin
ncelikle iffet ve haya sahibi olmalar emredilmektedir. ffet, ehvetin nefse galip
gelmesini engelleyen bir haldir.1114 Haya ise, insann irkin bir i yaptn anlad
zaman, ayplanmay hak ettigini dnerek utanmasdr.1115 Kuranda iffet ve haya
sahibi olan kiiler insanlara rnek olarak sunulmaktadr. zellikle, Yahudilik ve
Hristiyanlkta iffetlerine atfta bulunduumuz Hz.Yusuf ve Hz.Meryem Kuranda
benzer ekilde birer iffet abidesi olarak grlmektedir.1116
slam, namuslarn korumak iin insanlara bir takm emir ve yasaklar getirmitir.
Bu amala Yce Allah, Zinaya yaklamayn. Zira o, bir hayaszlktr ve ok kt bir
yoldur.1117 ayetiyle, zinay kesin bir ekilde yasaklamtr. Nikah akdi olmakszn
birisiyle cinsel ilikide bulunmay1118 ifade eden zina ve fuhun her eidi ile buna
gtren yollar slamda ahlaka son derece aykr, kt bir yol, irkin bir i ve bir
1112
Bkz. Nur: 24/30-31.

Bkz. Ahzab: 33/35
1114
Bilmen, Dini ve Felsefi Ahlak Lgatesi, stanbul- 1967, s.73; Bkz. Abdurrahman Kasapolu,
Kuranda ffet Anlay- Batl Cinsel Ahlak Anlaylaryla Bir Mukayese, Din Bilimleri Akademik
Aratrma Dergisi, Samsun- 2003, c.III, say: 4, s.5-25.
1115
Bilmen, Ahlak Lgatesi, s.40.
1116
Bkz.Yusuf: 12/19-53; Meryem: 19/16-40; Nisa: 4/156; Bakara: 2/273; Tmer, Hristiyanlkta ve
slamda Hz. Meryem, s.151- 170.
1117
Bkz. sra: 17/32; Nisa: 4/25.
1118
Isfehani, s.674.
1113
161
hayaszlk olarak nitelendirildii iin, zinadan uzak durmas, Allahn halis kullarnn
zellikleri arasnda saylmaktadr.1119
slamda zinann yasaklanma nedenlerinden birisi de neslin korunmasdr. Nesli
korumak, bir noktada insan trn korumak demek olacandan neslin bozulmasna
sebep olacak zina da slam hukukunda yasaklanm, hakknda dnyevi ceza takdir
edildii gibi uhrevi cezalar da belirtilerek insanlarn bu suu ilemelerinin nne
geilmesi gayesi gdlmtr.1120 Peygamberimizin de yasaklna iaret ettii zinann
cezas, drt ahidin bulunmas artyla zina eden erkek ve kadna yz sopa
vurulmasdr.1121
slamda mezhepler arasnda farkl grler olsa da, mctehidlerin ounluuna
gre hr ve evli bir kiinin zina etmesinin cezas, recm, yani bu kiinin talanarak
ldrlmesidir.1122 amz hukukularndan bazlar, recm cezasnn Hz. Muhammed
(SAV) zamannda uygulanmayp ilk halifeler zamannda konulmu olduunu
belirtmektedirler. Ancak, Buhari gibi muteber hadis kitaplarnda, Hz. Muhammed
(SAV)in recm cezasn bizzat tatbik ettirdii nakledilmektedir. 1123 Recm cezasnn,
Yahudi hukukundan getiini syleyen modern hukukular da vardr. Ancak bu husus,
bir ok ynlerden ele alnp tartlabilir. Zira slam hukukunun, kendisinden nceki
hukuk sistemlerinin slamn ruhuyla atmayan baz esaslarn veya messeselerini
devam ettirdii de bir gerektir.1124
ffet ve namusun korunmas, slam dininin cinsi hayata ilikin genel din ve
ahlak ilkesini tekil ettii gibi zinann haram kln, zinaya veya iffetin ihlaline yol
1119
Bkz. Furkan: 25/68.

brahim alkan, slam Hukukunda Zina Suunun Mahiyeti ve Cezas, AFD, c.33, Ankara- 1992,
s.72.
1121
Bkz. Nur: 24/2; Nisa: 4/15.
1122
Bkz. Mevdudi, c.I, s.301, c.III, s. 410- 430; Derveze, c.VI, 307- 314; S.Ate, Yce Kurann ada
Tefsiri, c. VI, s.144- 151.
1123
Bkz. Buhari, Hudud, 30, 32.
1124
Bkz. Muhammed Hamidullah, slam Hukukunun Kaynaklar Asndan Kitab- Mukaddes, ev.
brahim Canan, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Erzurum- 1980, say:III, s. 379- 410.
1120
162
aabilecek durum ve davranlarn yasaklanmas da

nlemlerdir.
1125
ayn ilkeyi korumaya ynelik
Bu amala erkek ve kadnlarn gzlerini haramdan korumalar, avret
yerlerini rtmeleri emredilmi, bylece zinaya giden yolun bir ynyle kapanm
olacana iaret edilmitir.1126 Bir hadiste Hz. Peygamber dil, az, el, ayak, gz gibi
organlarn zinasndan sz ederek1127 zinaya zemin hazrlayc her trl gayri meru
ilikinin, flrt ve beraberliin de bu nevi zina olduunu belirtmi, bunlardan da
sakndrmtr. nk iffet ve namus bir btn olup, o ancak onu lekeleyecek her trl
ktlk ve yanllktan uzak kalnarak korunabilir.1128
slamda zina ile birlikte insann onur ve erefini yok sayarak namusunu tehdit
eden ecinsellik (livata),1129 sevicilik (lezbiyenlik),1130 ensest (aile ii) iliki,1131
hayvanla1132 ve l ile cinsel iliki gibi cinsel sapknlklar yasaklanarak, baz ceza-i
meyyideler yrrle konmutur.1133 Bu balamda Hz. Muhammed (SAV) de, her
anlamda kadna benzemeye alan erkeklere ve erkeklere benzemeye alan kadnlara
lanet etmi1134 ve bu ekilde davrananlar iin bir takm yaptrmlar ortaya koymutur.1135
ffet ve namus lekelendiinde geri dn ve telafisi olmayan bir zarar ortaya
km ve temel bir kiilik hakk ihlal edilmi olaca iin slam, insann namusunu
tehdit edebilecek yollar engellemek amacyla birtakm tedbirlere bavurmutur. Bu
tedbirlerin en nemlilerinden birisi, islam hukukunda aralarnda devaml evlenme engeli
bulunmayan bir erkek ile bir kadnn bir yerde ba baa kalmalar anlamna gelen
1125
Diyanet lmihali-II (slam ve Toplum), s.128- 129.

Nur: 24/30-31.
1127
Bkz. Mslim, Kader, 5.
1128
1129
Kuran- Kerimde, ecinsel bir ynelie saplanp kalan Lut kavminin davran ok sert bir dille
eletirilerek reddedilir . Bkz. Araf: 7/80-81; uara: 26/161-166; sra: 17/32; Ankebut: 29/28-29.
1130
Bkz. bn Mace, Nikah, 15; Muhammed Esed, Kuran Mesaj, ev. Cahit Koytak- Ahmet Ertrk,
stanbul- 1997, s. 712.
1131
Bkz. Nisa: 4/22-23; S. Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, c.II, s.238, 247-248; Elmall, c.II, s.533537.
1132
Bkz. Ebu Davud, Hudud, 30; Tirmizi, Hudud, 23.
1133
Bkz. alkan, slam Hukukunda Zina Suunun Mahiyeti ve Cezas, AFD, Ankara-1992, c.33,
1134
Bkz. Buhari, Libas, 61-62; Ebu Davud, Libas, 30.
1135
Bkz. Buhari, Libas, 61; Mslim, Selam, 62.
1126
163
halvetin yasak olmasdr.1136 Bu yasan amac, zinaya meylettirebilecek tahrik edici

unsurlar ve olas dedikodular nleyerek, erkek ve kadnn iffetinin zedelenmesini
engellemektir.
nsan olmalar asndan erkekle kadn arasnda bir fark grmeyen slam, her iki
cinsin iffet ve namuslarn korumalarn emretmekte ancak bu konuda kadnlardan
davranlar noktasnda daha dikkatli olmalarn istemektedir. Bu nedenle, yabanc
erkeklerle konuurken kadnlarn, kalpte phe uyandrmayacak ve karsndaki kiiyi
yanl anlamaya sreklemeyecek tarzda ciddi ve ar bal olarak konumalar,1137 ss ve
endamlarn yabanclara gstermemeleri,1138 bunun iin de sokaa ktklarnda gzelce
rtnmeleri1139 gerekmektedir.1140
slamda kadn ve erkein namusunu korumasnn yollarndan birisi de
rtnme/tesettre riayet etmesidir. Genel olarak, kadnlarn erkekler karsndaki avret
mahalli, el ve yz hari btn vcutlardr. Ayrca vcut hatlarn gsterecek kadar dar
ve ten rengini gsterecek kadar ince giyinmek de yasaklanmtr. Erkeklerin avret
mahalli ise, diz ile gbek arasdr.1141 Kuranda rtnme ile ilgili sz konusu ayetlere
bakldnda, rtnmenin amacnn insann iffet ve namusunu korumak olduu
grlmektedir.1142
slam, kadn ve erkein nikah akdine dayal beraberlii dnda, serbest iliki ve
birlemelere izin vermez. nk, cinsi ahlakta esas olan iffet ve namusun korunmasdr
ve bunun en uygun yolu da evlenmedir.1143
1136
Bkz.Mslim, Hac, 74; Tirmizi, Rada,16; Muhammed Ebu Zehra, slam Hukunda Su ve Ceza, ev.
brahim Tfeki, stanbul- 1994, c.I, s.212.
1137
Bkz.Ahzab: 33/32
1138
Bkz. Nur: 24/31.
1139
Bkz. Nur: 24/31; Ahzab: 33/59.
1140
1141
Bkz. S.Ate,rtnme, Kuran Mesaj: lmi Aratrmalar Dergisi, 1998, c.I, say:10- 12, s.14- 26.
1142
Bkz. Zemaheri, c.III, s.229- 230.
1143
164
slamda, insan namusunun ve neslinin korunmasna doru atlan emin ve salam

admlardan biri olan evliliin hkm, kiinin evlenme ihtiyacna ve durumuna gre farkl
grlmekte, farzdan aaya doru bir derecelenmeye tabi tutulmaktadr.1144 Kuran,
anne-babalara evlenme a gelen ocuklarn evlendirmelerini; imkan olmad iin
evlenemeyenlere de, evlenme imkan buluncaya kadar iffetlerini korumalarn
emretmektedir.1145 Evliliin ykn kaldrabilecek her erkein evlenmesini isteyen
slam, zaruret olmadka bekarl da ho karlamaz.1146 Ayrca, kendini ibadete vermek
gayesiyle de olsa, bekar kalmann dinen uygun grlmediini Peygamberimiz aka
bildirmitir.1147
Yce Allah, Size helal olan kadnlarla evlenin1148 ve Bekarlarnz
evlendirin1149 gibi emirlerle, insanlar evlilie tevik etmektedir.1150 Peygamber
efendimiz de; Nikah benim snnetimdir. Bundan yz evirenler benden deildir.
1151
diyerek evlilii tavsiye etmitir. Peygamberimizin; Genler! Sizden durumu msait

olan hemen evlensin. Zira evlilik gz (haramdan) evirir ve iffetin korunmasna daha
ok vesile olur.1152 szde insann iffet ve namusunu koruma da evliliin nemine
iaret etmektedir.
slamda evliliin gayelerinden birisi, ehevi ihtiyalarn meru yollarla tatmin
edilmesini salamak ve bylece zinadan korunmaktr. Kuran- Kerimde kadnlarn
erkekler iin, erkeklerin de kadnlar iin birer rt olduklar1153 aklanmaktadr.
iftlerden her birinin tekine rt olmas, onu rtmesi; ehvet hislerinin aa kp, kt
1144
Bkz.Karaman, slam'da Kadn ve Aile, stanbul- l993.

Bkz. Nisa: 4/3; Nur: 24/32-33.
1146
Abdullah zbek, Bir Eitim Kurumu Olarak Ailenin nemi, slamda Aile ve ocuk Terbiyesi-II,
stanbul- 2005, s. 60.
1147
Bkz .Buhari, Nikah, 23; Mslim, Nikah,1,3; Davud, Nikah, 1; Tirmizi, Nikah, 1; Nesai, Nikah, 3.
1148
Nisa: 4/3.
1149
Nur: 24/32.
1150
S.Ate, Kuran- Kerimde Evlenme ve Boanma ile lgili Ayetlerin Tefsiri, AFD, Ankara- 1978,
c.XXIII, s.221.
1151
Buhari, Nikah, 23; Mslim, Nikah,1,3; Davud, Nikah, 1; Tirmizi, Nikah, 1; Nesai, Nikah, 3.
1152
Buhari, Savm, 10; Nikah, 2; Mslim, Nikah, 1-3; Ebu Davud, Nikah, 2; Tirmizi, Nikah, 1.
1153
Bkz. Bakara: 2/187
1145
165
yollara dmesini nlemesi olarak yorumland gibi; herbirinin tekine muhta olup,
birbirlerini her bakmdan tamamlamas olarak da yorumlanmaktadr. Kuran- Kerimde
evlenme iin; muhafazal olmak, korumak, iffetli olmak anlamnda ihsaan tabirinin
kullanlmas da iftlerden her birinin evlenmekle gnahtan, ehvetin basksndan, hayatn
tehlikelerinden korunmu olacan gstermektedir.1154
slam, prensip itibariyle, tek evlilii esas almaktadr. Bununla birlikte, ok evlilik
yasak olmayp, baz artlarla birden fazla evlenmeye izin verilmektedir.1155 ok evlilik
konusunda; tek evliliin esas alnp, ok evlilie imkan braklm olmasnn, birden
fazla evlenmenin zaruri olduu hallere zm amacnn gdld belirtilmektedir.1156
slamda,
gerektiinde
izin
verilmi
olmakla
birlikte
boanma
ho
karlanmamaktadr.1157 Bu duruma ramen slam, boanma durumunda insann

namusunu korumak amacyla erkein ve kadnn uymas gereken bir takm kurallar
getirmitir.1158
E. DN KORUMAYA YNELK HAKLAR VE UYGULAMALAR

Bu balk altnda ele alacamz din ve vicdan hrriyeti kavram, herkesin
istedii dini serbeste seebilmesi (iman), hibir zorlama ve mdahaleye maruz
kalmadan setii dinin hkmlerini uygulayabilmesi (amel), bu konuda sahip olduklar
haklar(retme, okutma, yayma, telkin vb.) kullanmalar eklinde ifade edilmektedir.1159
Din ve vicdan hrriyetinde, dine girmekte ve dini kurallar uygulamakta zorlama
olmad gibi, dini kabul etmek ve dinin kurallarn uygulamak isteyen kimseye mani
1154
A.nal, Yahudilikte Hristiyanlkta ve slamda Evlilik, s.142- 143; Bkz. Bekir Topalolu, slamda
Kadn, stanbul- 1980, s. 37.
1155
A.nal, Yahudilikte Hristiyanlkta ve slamda Evlilik, s.201; Nisa: 4/3,129; Bkz. Derveze, c.VI,
s.65- 70.
1156
1157
Bkz. Ebu Davud, Talak, 11.
1158
Bkz. Bakara: 2/228; Talak: 65/6-7; Bakara: 2/234- 235.
1159
Harman, Din ve Vicdan Hrriyeti, (DA), stanbul- 1994, c.IX, s.320.
166
olmak da yoktur. Ayn zamanda bu hrriyet, din seme ve din kurallarn uygulama
hrriyetini de ifade eder.1160
Din ve vicdan hrriyeti, Hz.Ademden beri btn dinlerin rettii ve korumaya
alt temel deerlerdendir. nk din, bilindii ve tarifinden de anlald gibi bir
ihtiyar (irade, hr bir tercih) iidir.1161 Tanry bilme ve ona inanma uuruna sahip
yegane varlk olan insan, ister erkek ister kadn olsun din nezdinde eittir ve bu
zgrle sahiptir.1162
1. Yahudilikte Dini Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar

Yahudiler,
din
ve
vicdan
hrriyetinin
kanunlar
tarafndan
ellerinden
alnamayacan ve zellikle bu hrriyete sahip olmann, Ik Bayram gibi kutlanlacak

bir durum olduunu ifade ederler.1163 Bu hrriyet kiiye u haklar vermektedir:
1. Din, vicdan ve inan hrriyeti.
2. Yalnz ya da topluluk iinde, umumi veya zel bir yerde herhangi bir inancn
deitirme veya beyan etme zgrl.
3. Herhangi bir dini ibadeti veya treni uygulama ve retme zgrl.1164
nsanlar Yahudi olanlar ve Yahudi Olmayanlar (goy) eklinde ikiye ayran
Yahudilikte, din seme hrriyetini incelediimizde, Yahudi olmann baz rki ve dini
artlarnn olduu grlmektedir.1165 Yahudi Hukukuna gre, bir Yahudi anneden doan
veya Yahudi Hukukuna uygun ekilde Yahudilie geen kii Yahudi kabul
1160
Din ve Vicdan Hrriyeti, Dini Kavramlar Szl, Komisyon, Ankara- 2010, s.123.
Fahri Demir, Hukukta Eitlik, Din ve Vicdan zgrl, Diyanet lmi Dergi, Ankara- 1994, c.30,
say:I, s.20.
1162
Bkz. Wolfgang Huber, Human Rights and Biblical Legal Thought, Religious Human Rights in
Global Perspective: Religious Perspectives, Ed.John Witte- J. D. Van der Vyver, Kluwer Law nternational,
USA- 1996, c.I, s.58
1163
Bkz. Traer, s.100.
1164
Bkz. Rainer Huhle, Jewish Rights are Human Rights: Jewish Contributions and Controversies in the
International Establishment of Human Rights after 1945, Human Rights and History, Ed. Rainer Huhle,
Trans. Patricia Szobar, FATA Morgana Verlag, Berlin- 2010, s.43- 44.
1165
Adam, Yahudilik ve Hristiyanlk Asndan Dier Dinler, s.24.
1161
167
edilmektedir.1166 Yahudi bir anneden doan ve tam olarak Yahudilie gemi bir insann
dinini deitirmesi imkanszdr. Bu durum byk gnah ilemesi hatta baka bir dinin
inan ve pratiklerini kabul etmesi halinde bile deimez, halakhaha gre bu kii yine
Yahudidir. Bunun byle olmasn Tanr ile srail arasnda yaplan anlamaya
balamaktadrlar.1167
Yahudi doan birisi iin Yahudilik bir seim meselesi olmayp, ondan dn
yoktur. Onun iin Yahudilik tek seenektir. Ayn ekilde mrted bir anneden doan
ocuk, annesinin mrted olduuna baklmakszn Yahudi kabul edilir. Her ne kadar
Yahudi doan bir kimse lnceye kadar bu kimlii tayorsa da, Yahudilikten ayrlp
baka bir dini kabul ettii iin gnah ilemi saylr ve dier gnah ilememi mmin
Yahudilerden farkl muameleye tabi tutulur.1168 Bu durumdaki bir yahudi, toplumundan
dlanr, mali ve bedeni bir takm cezalar yannda sahip olduu pek ok haklar da
elinden alnr.1169
Halakhaha gre rken Yahudi olmayp Yahudilie ihtida eden (giyyur) kimse de
Yahudi saylr ve din deitiren kii mucizevi olarak brahim, shak ve Yakubun evlad
haline gelmi olur. Bu nedenle Yahudilie gei hem manevi hem de biyolojik anlamda
mmkn saylr.1170 Buna en gzel rnek Kpak ve Hazar Trklerinin Yahudilii kabul
etmeleridir.1171
Yahudilie gre, baka bir dine, zellikle de Hristiyanla girmek, kiiyi
otomatik olarak Yahudi toplumundan karr. Modern Yahudi yasalar asndan bir
kimsenin Yahudi milletine kabul edilebilmesi iin Yahudilii din olarak kabul etmesi
1166
Rebecca Weiner, Who is a Jew?,

http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/whojew1.html., (05.08.2012)
1167
A.Osman Kurt, Yahudilikte, Hristiyanlkta ve slamda rtidat, Cumhuriyet niversitesi S.B. E.
(Baslm Yksek Lisans Tezi), Sivas- 2000, s.50- 51.
1168
Kurt, s.51.
1169
Kurt, s.50.
1170
Adam, Yahudiliin Hristiyanla ve slama Bak, Dinler Tarihi Aratrmalar-I, (Sempozyum: 8-9
Kasm 1996), Ankara- 1998, s. 150.
1171
Kurt, s.52.
168
yeterli olmayp, daha nce Yahudilikten ayrlmam olmas arttr. Bu kii Yahudi
olabilir ancak Yahudi (srail) vatanda olamaz.1172 Dolaysyla, Yahudi ehitlik
geleneine gre bir yahudinin dini inanlarndan dnmektense bu uurda ehit olmas
makbul saylmaktadr. Bu dorultuda Yahudiler iman terk etmektense lmeyi seen
Haham Akiva ile arkadalar gibi ok saydaki ehitleriyle gurur duyarlar.1173
Yahudi tarihi, ounlukla srgn ve glerle neticelenen bir dizi sava ve isyan
olaylarndan mteekkil bir tarihtir.1174 Dolaysyla, Yahudiler balarna gelen btn bela
ve musibetlerin, inanszlklarndan1175 yani Yehovann emirlerini tutmayp kar
gelmelerinden kaynaklandn sylemektedirler.1176 Bu nedenle Tevrat, eskisine oranla
daha fazla Yahudilerin hayatlarnda etkili olmaya balamtr.
1177
Bunun tabii sonucu
olarak da, dinlerini terk edenler yannda baka kltrlere ait bir takm inan ve adetleri
benimseyenler, koer1178 ve Cumartesi (Sabbath/abat)1179 yasa gibi rabbinik retileri
uygulamayp dini yaantlarnda geveklik yapanlar hain ve mrted kabul edilmeye
balanmtr.1180
Yahudilikte geleneksel olarak bu dine gemek isteyenlerin cesareti krlsa da,
gnmzde Yahudiliin tm ana akmlarnn samimi bir ekilde din deitirmek
isteyenlere ak konumda olduu grlmektedir.1181 Geleneksel Yahudilie gre, gerek
Yahudi olarak doan gerekse Yahudilie sonradan geen her birey ebediyen Yahudi
olarak kalmaktadr. Ancak, Reformist Yahudilik baka bir dine geen bir Yahudinin
1172
Kurt, s.66- 67.

Bkz. Bernard Lewis, slam Dnyasnda Yahudiler, ev. Bahadr S.ener, stanbul- 1996, s.98- 99.
1174
Bkz. Kurt, s.68.
1175
Bkz. Hoea: 14/2; Yeremya: 3/12-13
1176
Bkz. Schimmel, s.141.
1177
Schimmel, s.149; Michel, s.24.
1178
Yahudilikte yenilebilecek yiyeceklere verilen addr. Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s.223;
1179
Yahudilikte alemi 6 gnde yaratan Tanrnn dinlenmeye ekildii yedinci gne denir. Bu gnde
almak, dnyevi herhangi bir i yapmak, ate yakp yemek piirmek ve benzeri iler yasaktr; gnn
sadece dua ve ibadetle geirilmesi gerekir. Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s.350; Greenstone,
Sabbath, (JE), c.I, s. 587- 602.
1180
Bkz. Kurt, s.70.
1181
Bkz. Rebecca Weiner, Who is a Jew?,
http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/whojew1.html., (05.08.2012)
1173
169
artk Yahudi olmadn savunmaktadr.1182 Gnmzde, Yahudi bir devlet olan srailde
mahkeme kararlar neticesinde bu gr kabul edilmektedir.1183
Yahudiliin din ve ve vicdan hrriyeti balamnda dier dinlere bakna
baktmzda; Yahudiler, Allahn Tevratn hkmleriyle amel etmeyi sadece Yahudi
rkna buyurduuna bu yzden dier rk mensuplarnn Yahudilie dahil olmak gibi bir
zorunluluklarnn bulunmadna inanrlar. Yahudi olmayanlar dini inanlarna gre,
Nuhiler (Bney Noah) ve Putperestler (Avoda Zarim) olarak iki ksmda
deerlendirirler.1184 Daha nce zikrettiimiz Nuhun
yedi kanununu
kabul ederek
uygulayan ve Hasidey Umot Ha-Olam (Dnyann Dindar nsanlar) adn alan

Nuhiler, ahiret hayatnda kurtuluu elde edebilirler.1185 Bu kimseler, Yahudi hukukunun
hakim olduu devlette veya topraklarda imtiyazl olup, bir muhtedinin sahip bulunduu
tm haklardan faydalanrlar.1186 Genellikle Yahudilerin yahudi olmayanlara kar
tutumu, onlarn Yahudilere kar taknd tavra bal olmutur. Dolaysyla zaman
zaman Talmudik yasalar yeniden yorumlanm ve dier dinlere kar ak bir hogr
fikri gelitirilmitir.1187
Yahudilikte, Yahudi cemaati arasnda yaayan aznlklar hakknda da Tevrat
tarafndan zel hkmler getirilmitir. Tevrata gre Yahudi cemaati arasnda yaayan
yabanc, bir gariptir. O garibe zulmedilmemelidir. Msrdaki hayatlarnda garipliin ne
olduunu
bilen
Yahudiler1188
kendi
aralarndaki
gariplere
sevgiyle
muamele
etmelidirler.1189 nk Allahn da garipleri sevdii bildirilmektedir.1190 Yahudilik
1182
Bkz. Susannah Heschel, Abraham Geiger and the Jewish Jesus, University of Chicago Press, Chicago1998, s.157.
1183
Bkz. Law of Return 5710-1950, Israel Ministry of Foreign Affairs,
http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1950_1959/Law%20of%20Return%205710-1950, (05.08.2012)
1184
1185
1186
1187
Harman, Din ve Vicdan Hrriyeti, c.IX, s.322.
1188
1189
Bkz. Tesniye: 10/19.
1190
Bkz. Tesniye: 10/18; Adam, Yahudilik ve Hristiyanlk Asndan Dier Dinler, s.27.
170
tarihinde din ve vicdan hrriyetiyle ilgili olarak baz olumsuz uygulamalar yer
almaktadr. yle ki, aydnlanma dneminden nce (1546) Tevratn btn harf ve
kelimeleriyle vahiy mahsul olduu dogmasna kar eletiri yapanlardan pek ou
Kofer, yani Kafir saylarak yaklmak suretiyle ldrlmtr.1191 Yahudi asll ve
Yahudi haham (rav) olmak iin eitim alm olan Hollandal Spinozada (1632-1677),
Tanry inkar etmek suundan 1656 ylnda Amsterdamda Herem1192 cezasna
arptrlarak Yahudi cemaatinden atlmtr.1193
Yahudilikte ibadet etme zgrlyle ilgili olarak dikkat eken bir husus
kadnlarn Sinagoglara dahi girmelerinin yasak olmasdr. Ancak son dnemlerde
Reformist
Yahudiler,
kadnlarn
da
erkeklerle
birlikte
sinagogda
ibadete
katlabileceklerini hatta hahamlk grevi bile stlenebileceklerini syleyerek, Ortodoks

Yahudilerin kadna bakn deitirmilerdir.1194
Genel anlamyla yahudi dmanl olarak tarif edilen anti-semitizm ise,
Yahudilerin din ve vicdan hrriyetini olumsuz olarak etkilemektedir. Anti-semitizmin
tm sami halklarna ynelik olabilecei etimolojik olarak ima edilse de, terim ortaya
kndan
itibaren
sadece
Yahudilere
ynelik
saldrganl
belirtmek
iin
kullanlmtr.1195 eitli fikir adamlar, uluslar aras rgtler ve devletlerin tanmn

yapmaya alt anti-semitizm; ABD Dileri Bakanlnn 2005 tarihli
Kresel
Antisemitizm Raporunda, Tek tek ya da bir grup olarak Yahudilere duyulan ve

Yahudilik dini veya etnik kimliine yneltilebilecek nefret eklinde tanmlanmtr.1196
1191
Bkz.Tanyu, Yahudiliin Kutsal Kitaplar ve Esaslar, lmi nceleme ve Tenkidi, AFD, say:14,
Ankara- 1967, s.111.
1192
Toplum d etme/cemaat dna atma anlamna gelen herem bir anlamda Hrsitiyanlktaki aforoza
karlk gelir. Ancak herem zamanla anlamn yitirmitir. Bkz. Besalel, Herem, c.I, s.206- 207.
1193
Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, Yrsz-1980, c.I, s. 151- 152.
1194
Bkz. Kurt, s.50; Schimmel, s.243; Challeye, s.148.
1195
Bkz. Gavin I. Langmuir, Toward a Definition of Antisemitism,University of California Press, London1990, s.178.
1196
Bkz.http://www.state.gov/j/drl/rls/40258.htm, (07.08.2012)
171
Antik dnemden gnmze kadar Yahudilere ynelik anti-semitik uygulamalara

rastlamak mmkndr. Bunun en ar rnekleri arasnda, 1096daki I.Hal Seferi,
spanyol Engizisyonu, Yahudilerin 1290da ngiltereden, 1492de spanyadan ve
1497de Portekizden kovulmalar ve Nazi Almanyasnn gerekletirdii Holokost
(soykrm) yer alr. Yahudilerin kitle halinde srlmesi ya da zorla Hristiyanlatrlmas
gibi olaylar Batda yaygnca grlm fakat buna karlk Snni slam dnyasnda
Yahudilere ynelik kitle katliamlar, srgnler, zorla Mslmanlatrma olaylar
grlmemitir.1197
Yahudilikteki rken Yahudi olma ve mrtede ynelik uygulamalar, bu dindeki
din ve vicdan hrriyetini engeller bir durum ortaya koymaktadr. Ancak bu bak asnn
ekillenmesinde Yahudilerin tarih ierisinde maruz kaldklar durumlarn etkili olduu
unutulmamaldr. Gnmzde ise, zellikle uluslararas platformda dillendirilen din ve
vicdan hrriyeti, Yahudiliin bu zgrle bakn deitirerek eskiye oranla daha
yumuak bir tutum sergilemesine neden olmaktadr.
2. Hristiyanlkta Dini Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar

Din ve vicdan hrriyeti Hristiyanlk asndan nemli bir konudur. yle ki, bat
kltr tarihinde din ve vicdan hrriyeti problemi ilk defa Hristiyanlkla ortaya
kmtr. Hristiyanln ortaya kndan gnmze kadar Hristiyanlkta din ve
vicdan hrriyeti farkl ekillerde deerlendirilerek, bu deerlendirmelere gre hem
Hristiyanlara hem de dier din mensuplarna kar muamelede bulunulmutur. Bu
bakmdan, ncelikle Hz.sa ve kendisini Hz.sann temsilcisi olarak kabul eden kilisenin
bu hrriyete bakn aklamaya alacaz.
1197
Blent enay, Yahudi-Hristiyan likileri Tarihi ve Anti- Semitizm- Oryantalizm likisi, Uluda
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Bursa- 2002, c. XI, say:II, s.121.
172
Yeni Ahite bakldnda Hz. sann btn insanlara kar sevgi ve merhamet
dolu olduu grlmektedir. Zira o, Dmanlarnz sevin ve size eza edenler iin dua
edin.1198 ve Sa yananza bir tokat atana br yananz da evirin.1199 eklindeki
szleriyle dmanl ve kin beslemeyi yasaklayarak insanlarn sevgi dolu ve hogrl
olmalarn tavsiye etmektedir. Bu ayetlerle ilgili yaplan yorumlarda Hristiyanlar iin
dmanlarn sevmelerinin byk bir grev olduu, dier din mensuplarn sevmenin de
bu kapsamda deerledirilebilecei belirtilmekteddir.1200
Yeni Ahitte Sevgili kardeim, birbirimizi sevelim. nk sevgi Tanrdandr...
Tanr bizi bu kadar sevdiine gre biz de birbirimizi sevmeye borluyuz.1201 denilerek
Tanrnn insanlar sevdii gibi insanlara da birbirlerini sevmeleri tavsiye edilmektedir
ki, sa Mesihde Tanrnn insanlara kar sevgisinin bir gstergesi olarak, Tanr
tarafndan insanlar iin bir kurban ve ayn zamanda bir kurtarc olarak gnderilmitir.
Hz.sann getirdii mesajlara gre, insanlarn dinsel kimliklerine sayg
gstermek gerekir. Bir insan inancndan mahrum etmeye almak o kiiye verilen en
byk zarardr. Hatta, bu, srf inanl olduundan dolay bir kiiyi ldrmekle etir.
Hz.sa inananlara u ekilde seslenmitir:1202 Bedenlerinizi ldrenlerden korkmayn,
ruhu ldrmek mmkn deildir. Siz Cehennemde hem bedeninize hem de ruhunuza
azap edenden korkun.1203
Hz.sann szlerinden, uygulamalarndan ve Hristiyan kutsal metinlerinden yola
klarak ulalan bu sevgi anlayna, Hristiyanlk tarihi gz nne alndnda, hibir
dnemde ulalmad grlr. yleki kilise teekkl ettii ilk dnemlerden itibaren
eitli sebeplerle konsiller dzenlemek zorunda kalmtr. Bu konsillerin bazs kilise
1198
Matta: 5/44.
Matta: 5/39.
1200
Bkz. Henry, An Exposition Of The Old And New Testament, c.V, s.60-61. (Matta: 5/44, Aklama
Ksm)
1201
Yuhanna: 4/7-11.
1202
Kardinal Francis Arinze, Dinleraras Diyalog ve Hogr, II. Din uras Tebli ve Mzakereleri: (2327 Kasm 1998), Ankara- 2003, c.II, s. 51.
1203
Matta: 10/28.
1199
173
doktrinine aykr dnceleri dzeltmek, bazs da kilise disiplini ile ilgili bir problemi
zmek iin dzenlenmitir. Yine de, Yeni Ahitin sevgi dnyas ve Tanrnn sevgi
krall oluturulamamtr.1204
Hz.sadan itibaren gnmze kadar Hristiyanln din ve vicdan hrriyetine
bakn ortaya koymak iin, insan haklar karsnda Katolik Kilisesinin tavr nemli bir
yer tekil eder. Hz.sadan sonra Hristiyanlk, dogmatik tekelcilii sebebiyle dinde bir
hogrszlk dourmutur. Hristiyanlk, ortaya kndan itibaren asr boyunca
Romadan bekledii hogry, kendi devlet dini olduktan sonra ne kendi iinde kan
gruplara ve farkl inanlara ne de baka dinlere gstermitir.1205
Ortaa dinsel deerlere gre ekillenmi bir a idi ve kilisenin muazzam maddi
ve manevi bir gc vard. Hristiyanln amalar dorultusunda toplumun her alanna el
atp eitimden vergiye her trl toplumsal ilikilere mdahale ediyordu.1206 Kilise
babalar ile imparatorlar arasnda ibirliinin mevcut olduu bu dnemde Hristiyanlk,
dnyay Tanrya ve eytana ait olmak zere ikiye ayrm, Hristiyan olmayanlar
eytann hkmranlnda kabul ederek onlarla mcadeleyi prensip edinmitir.
Hristiyanlkta hogrszl ilke haline getiren St. Augustindir. St. Augustin
ncildeki, Ve efendi hizmetiye dedi: Yollara ve itlerin boyuna k, bulduklarn ieri
girmeye zorla da evim dolsun.1207 szn, Madem ki sa Mesihte bildirilen hakikat,
btn insanln kurtuluu iin gereklidir, o halde insanlar bu hakikatte tutmak iin
btn aralar veya ona tabi klmak iin bask yapmak gereklidir.1208 diyerek zora
bavurmann lzum ve doruluunu kantlamada mesnet olarak kullanmtr. Bir baka
Hristiyan teologu Aziz Thomas Aquinas ise, man kucaklamak irade iidir fakat kabul
edilen imanda devam etmek zorunluluk iidir. diyerek Mesihte iman zgrln
1204
Ali sra Gngr, Vatikan Misyon ve Diyalog, , Ankara- 1997, s.220.

1206
Perry Anderson, Passages From Antiquity to Feodalism, Verso, London- 1978, s.214.
1207
Luka: 14/23.
1208
Harman,Din ve Vicdan Hrriyeti, c.IX, s.322.
1205
174
kabul etmekte ve fakat bunu terk etme zgrln tanmamaktadr.1209 Bu dnemde,

Kilise dnda kurtulu yoktur. (Extra Ecclesiam Nulla Salus) retisi Kilisenin resmi
retisi haline gelmitir.1210 Kilisenin anlayna gre, Hristiyanln
dnda kalan
szde dinler kaba ve ilkeldir. Bu dinler, Eski Ahit peygamberlerinin iddetle reddettikleri
dinlerden farkl deildir. Nasl ki Yahudilik evresindeki dinleri ortadan kaldrp tek din
haline gelmise, Hristiyanlk da btn dinleri yutacak ve zamanla, Hristiyanlk dnda
hibir din kalmayacaktr.1211 Dolaysyla bu dnemde, Yahudi ve Mslmanlara, belli
lde vicdan zgrl tannmakla birlikte, heretik ve izmatiklere1212 kar mutlak
toleransszlk mevcuttur. XI. yzyldan itibaren lm cezas, vaftiz olduktan sonra
dinden kanlar iin cari uygulama haline gelmitir. XII. yy.da Papa IX. Gregoire Kral
II. Fredericle mutabk kalarak engizisyonu, inat heretiklerle, mrtedlere kar atete
yaklmay ceza olarak tesis etmitir.1213
XV ve XVII. yzyllar arasnda zellikle tm Avrupay etkileyen Reform
hareketi, bireylerin dorudan tanryla iliki kurabileceini, bunun iin kiliseye ve onun
dinsel ve trensel kurallarna gerek olmadn ve Tanryla kulu arasna hibir eyin
giremeyeceini savunmutur.1214 Ancak Almanyada Lutherin balatt bu reform
hareketi Katolik kilisesinin dier Hristiyanlara kar daha da kat bir tutum
sergilemesine sebep olmu, kilise devletten ald gc kaybettii oranda bu kat tutum
zorunlu olarak yumuam ve azalmtr.1215 Hristyan dnyasnda din ve vicdan
1209
Harman, Evrensel Dinlerin nsan Haklarna Bak, s.11.

Kadir Canatan, Kilise-Devlet likilerinin Tarihsel Geliimi ve Trkiyede Laiklik, Bilgi ve Hikmet,
Yaz-1995, say:11, s.26.
1211
Adam, Katolik Kilisesinin Kurtulu retisi Asndan Yahudilie ve slama Bak, AFD,
Ankara- 2000, say:41, s.197.
1212
Vaftiz olduktan sonra, bilerek ve isteyerek Papann stn kudretini tanmayan kimseye izmatik
yani ayrlk ad verilir. Eer bu kii, stelik Kilisenin retisinin u veya bu temel noktasn
reddediyorsa, ona sapkn (heretik) ad verilir. Bkz. P. Xaiver Nuss- Hakk Demirel, Hristiyan retisi,
stanbul- 1994, s.107; Kurt Rudolph, Heresy, (ER), c.VI, s.269.
1213
1214
M.Ali Aaoullar- Levent Kker, Tanr Devletinden Kral Devlete, Ankara- 1991, s.91.
1215
Harman,Din ve Vicdan Hrriyeti, c.IX, s.322.
1210
175
hrriyetinin olmad bu dnem, 1789da ilan edilen ve insan haklarn da iine alan
Fransz htilaline kadar devam etmitir.
Bat dnya tarihinde bir dnm noktas olan Fransz htilali, Katolik Kilisesinin
din ve vicdan hrriyetine baknda yeni bir dnemin balangc olmutur. Bu ihtilalle
birlikte ilan edilen nsan ve Yurtta Haklar Bildirisine gre, toplumlarn uradklar
felaketlerin ve ynetimlerin bozulmasnn tek nedeni insan haklarnn bilinmemesi,
unutulmas ya da hor grlmesidir.1216 Bu bildiri insanlarn eit doduunu, eit
yaamalar gerektiini ve hi kimsenin dini ve sosyal inanlar yznden
knanamayacan ortaya koymutur.1217 Bildiri, Katolik Kilise rgtnn insanlarn
vicdanlar zerinde kurduu tekeli ykarak din ve vicdan hrriyetini getirmitir.1218
Ancak XVIII ve XIX. yzyl papalar bu bildiriye kar karak bu tr fikirleri aforoz
etmiler, hatta Papa IV. Paul bu bildirinin redaktrlerini mahkum ettirmitir.1219
nsan Haklar konusunda Katolik Kilisesindeki kkl deiiklik, Papa Jean XXIII
ve II.Vatikan konsilince olmutur. Bunun delili Papann Pacem in terris/Dnyada
Bar tamimi ve II.Vatikan konsilinin Dignitatis Humanae/Dini zgrlk
Deklarasyonu dur ki, her insana zgrce dinini seme hakkn tanmaktadr.1220
II.Vatikan Konsili, insan ahsnn dinsel zgrlk hakkna sahip olduunu beyan eder.
Bu zgrlk her insann baka insan ya da gruplarn basksndan ya da her tr insani
gten bamsz olarak zel ya da herkese ak, yalnzken ya da bakalaryla beraberken
1216
Halis etin, Liberalizmin Tarihsel Kkenleri, Cumhuriyet niversitesi ktisadi ve dari Bilimler
Fakltesi Dergisi, Sivas- 2002, c.III, say:I, s.92.
1217
Bkz. Musulin Janho, Magna Chartadan Avrupa nsan Haklar Szlemesine, ev. Necmi Zeka,
stanbul- 1983, s.97.
1218
etin, s.92; Karatepe, nsan Haklarnn lahi Temelleri, s.111
1219
1220
176
kimsenin
hibir
ekilde
kendi
inanlarna
aykr
bir
ekilde
davranmaya
zorlanamayacan ifade eder.1221

1948de ilan edilen nsan Haklar Evrensel Beyannamesini Pacem in terris
genelgesiyle onaylayan kilise, artk insan haklarn aforoz etmedii gibi modern
dnyadaki temel grevlerinden birinin insan haklarn savunma ve gelitirme olduunu
beyan etmektedir.1222 Bu konsille Katolik Kilisesi, her ne kadar kendisini Petrusun
halefi olarak grse de, kendisine mensup olmayan dier hristiyanlarn da kutsalla ve
hakikate sahip olduklarn kabul ederek,1223 Kilise dnda kurtulu yoktur dogmasn
terk etmi olmaktadr.1224 yle ki, Dignitatis Humanaede ifade edildii zere, Katolik
Kilisesi, insanlarn dinsel zgrlklerinde srar etmektedir. Katoliklerin inanlarn dier
kiilerle paylamalar gibi, Kilise Kanunu da aka u ibareyi vermektedir: Hi kimse
bakalarn Katolik inancn kabul etmesi hususunda zorlayamaz. (Kilise Kanunu
748,2)1225
Bu konsilden sonra, kilise dier dinlerle ilgili olarak da, dier dinlerdeki otantik
deerlerin varln kabul ederek, hakikatin yegane temsilcisi olduu iddiasnda
bulunmam
ve
bulunmutur.1226
dorultusunda
sz
konusu
Dinleraras
Roma
Katolik
dier
dinlerle
Diyalog
Kilisesi
diyalo
kavram,
kurulmas
II.Vatikan
nderliinde
tavsiyesinde
Konsili
balayan,1227
ayn
kararlar
dinden
kaynaklanan gruplarn kendi aralarnda olduu gibi, farkl dinlere mensup insanlarn
inan ve dncelerini zorla birbirine kabul ettirme yoluna gitmeden, birbirlerine scak
1221
Papa IV. Paul, Declaration on Religious Freedom/Dgntats Humanae, (7 Aralk 1965),

http://www.vatican.va/archive/hist_councils/ii_vatican_council/documents/vat-_decl_19651207_dignitatishumanae_en.html, (11.10.2012)
1222
1223
Tapnar, II. Vatikan Konsili ve Katoliklerin Yaklam, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, stanbul- 2011, say:41, s.111.
1224
Tapnar, II. Vatikan Konsili..., s.116.
1225
Kardinal Francis Arinze, Dinleraras Diyalog ve Hogr, II. Din uras Tebli ve Mzakereleri: (2327 Kasm 1998), Ankara- 2003, c.II, s. 51.
1226
Tapnar, II. Vatikan Konsili..., s.111.
1227
Yitik, Dinleraras Diyalog ve Dnya Bar, Dinin Dnya Barna Katks, 2005 Yl Kutlu Doum
Sempozyumu Tebli ve Mzakereleri, Ankara- 2006, s.60.
177
ve hogryle bakabilmesi, ortak meseleler etrafnda konuabilmesi ve ibirlii

yapabilmesi anlamna gelir.1228 zellikle Hristiyanlk, Yahudilik ve slamn tevhit
anlay, ahlak anlay ve On Emir ierisinde yer alan genel ilkelerin yaknl
nedeniyle bu dinlere mensup insanlar birbirlerine hogryle bakmaktadr.1229
Dolaysyla tarihte hem Hristiyanlarn kendi aralarnda, hem de Mslmanlarla dier
din mensuplar arasnda eitli sebeplerle diyaloglar olmutur.1230 Gnmzde ise,
Hristiyan dnyasnda Hristiyanlk dndaki dinler ve mensuplarna kar farkl
yaklamlar vardr. Diyaloga kar olumlu yaklamlara karn Evanjelik Kiliselerin1231
anlayna gre, misyon kilisenin en temel grevidir. Diyalog ise, bu temel misyonun
vastas olarak kalmaktadr.1232
Din ve vicdan hrriyetiyle ilgili olarak dier baz Hristiyan anlaylarna
baktmzda; Kalvinistlere gre de, Tanr mutlak olarak hereyin sahibir. Bu nedenle
insan haklar Tanrnn iradesine baldr. Dolaysyla insann bu haklara sahip
olabilmesi iin zerine den Tanrya hizmet etmektir.1233
Reformla birlikte, kilisenin insanlarn din ve vicdan hrriyeti noktasndaki
dogmatik anlayna kar kan Protestanlar ise, Hristiyanlktaki dnce hrriyetinin
temelini atmlardr. Onlara gre, Tanr ncil araclyla insanlara zgr bir hayat
vadetmitir. Bu vaad ise insanlarn hem birbirlerine hem de Tanrya kar gsterecekleri
saygya dayanmaktadr.1234
1228
A. sra Gngr, Katolik Kilisesi'nin ada Misyon Anlaynda Diyalog Kavram, Dinler Tarihi
Aratrmalar I, (Sempozyum: 8-9 Kasm 1996), Ankara- 1998, s. 181.
1229
Kk, Hristiyanlkta Misyon Anlay, Yeni Yaklamlar ve Dinleraras Diyalog, Dinler Tarihi
Aratrmalar III: 2000. Ylnda Hristiyanlk (Dn Bugn ve Gelecei), Ankara- 2002, s.373.
1230
A. sra Gngr, Katolik Kilisesi'nin..., s.181.
1231
Evanjelik Kiliseler,kendilerini ncile bal olarak isimlendiren ve Protestanlar iinde muhafazakar
Hristiyanlar olarak deerlendirilen bir cemaattir.
1232
A. sra Gngr, Katolik Kilisesi'nin..., s.183.
1233
Bkz. Hendrik M.Vroom, Religious Ways Of Life and Human Rights, Human Rights and Religious
Values: An Uneasy Relationship?, Ed. Abdullah A. An-Naim, Gerald D.Gort, Henry Jansen, Hendrik
M.Vroom, Rodopi, New York- 1995, s.35- 37.
1234
Bkz. Harman, Evrensel Dinlerin nsan Haklarna Bak, s.13.
178
Hristiyanlk tarihi ierisinde, hem Hristiyanlara hem de dier din mensuplarna

ynelik din ve vicdan hrriyetlerini ak bir ekilde ihlal eden uygulamalarda mevcuttur.
rnein; aforoz, endljans ve gnah karma, hal seferleri ve engizisyon mahkemeleri
bu uygulamalardan en ne kanlardr.
Hristiyanlkta, insanlarn inanlarn adeta ipotek altna alan ve kilise tarafndan
uygulanan aforoz, dinden ayrlanlara, byk gnah ileyenlere, kilisenin domalarna
kar gelenlere ve bilim adamlarna cemaatten kovulma eklinde verilen bir cezadr.1235
Hristiyanlk tarihinde mrtede verilen cezalardan en yaygn olan aforozdur. Bu ceza,
Sint-Siege ad verilen en byk kurul tarafndan verilir. Mrtedin bulunduu yerde kurul
veya dini yetkili yoksa, aforoz cezas baki kalmak artyla eskiden olduu gibi braklr,
bir ey yaplmaz. Ancak yine de gnahkar saylr. ayet mrted piman olur geri dine
dnerse, tm haklar iade edilir. Verilecek ceza da balanr.1236 Btn Hristiyan Kilise
ve mezheplerince kabul edilen bu dlama yntemiyle aforoz edilmi kimseler kilise
ayinlerine katlamazlar ve Hristiyanlk ilkelerine gre gmlmeleri de yasaktr.1237 Bu
uygulamayla insanlarn inan zgrlnn ve ibadet etme haklarnn ak bir ekilde
ellerinden alnd grlmektedir.
Kilise, endljans1238 uygulamas ve insanlarn gnahlarndan kurtulmalar iin bir
sakrament haline getirdii Tvbe ve Gnah tirafyla1239,
inananlarn balanma
hakkn da ellerinden alm grnmektedir. Kilise Hristiyanlarn, dinsel olarak

balanan gnahlarnn geriye kalan dnyevi cezasnn, Mesih ve azizlerin faziletine
1235
Dini Terimler Szl, Ed. A. Nedim Serinsu, s.7; M.Sreyya ahin, Aforoz, (DA), c.I, s.412.
Kurt, s.130; Bkz. A. Boudinhon, Excommunication, (CE), c.V, s.678.
1237
Ana Britannica, Aforoz, c.I, s.124; Bkz. A. Boudinhon, Excommunication, (CE), c.V, s.678- 691;
Kurt, s.131.
1238
Bkz. Harman, Endljans, (DA), c.XI, s.209- 210; Michel, s.106- 107; M. Aydn, Din Fenomeni,
Konya-1993, s.176.
1239
Dini Terimler Szl, Ed. A.Nedim Serinsu, s.75; Michel, 92- 93.
1236
179
dayanlarak kilise tarafndan affedilebilecei iddiasndadr.1240 nk, kiliseye gre

tvbe kiisel boyutlu bir davran olmayp, sosyal boyutlu bir davran olduu iin,
Tanrnn balamasn kilise erevesinde mit etmek gereklidir. lk yzyllarda ak
tvbe yntemi uygulanrken, bu anlayn bir neticesi olarak tvbe gnahlarn zel
itiraf eklinde seromonik bir hale getirilir.
1241
Buna gre gnahndan piman olan bir
gnahkar, ancak bir rahibe gnahlarn itiraf ettiinde balanabilmektedir. Tanr ile
kulu arasnda byle bir dzenein mevcudiyeti, Hristiyanlkta gnah balama
ibadetine ilikin smr sisteminin ortaya kmasna neden olmutur.1242
Gnah balamann seromonik bir hale gelmesinin bir sonucu olan endljans
uygulamas, zellikle Orta a Avrupasnda yaygn hale gelmitir. Gnahlar balama
da kendisini tek yetkili olarak gren Kilise zamanla, gnahlarn kefaretini sadece para ile
ifade eder olmu, dolaysyla insanlarn balanmas iin gerekli olan dini ibadet ve
dualara fazla gerek duyulmamaya balanmtr.1243 Bu uygulama da para o kadar ne
gemitir ki, bedeli dendii srece balanamayacak bir gnahn olmad
vurgulanarak, ilenen gnaha gre bir fiyat listesinin hazrland bile olmutur.1244
Kilise tarihine bakldnda Papalarn endljans uygulamasn kendi menfaatleri
dorultusunda kullandklar grlmektedir. rnein, Papa II. Urbann (1042- 1099)
1095 tarihli Clemont Konsilinde hal ordusuna katlan herkesin umumi endljansa
ulaacan ilan u ekildedir: Her kim, hret ve zenginlik gayesi olmakszn,
Kudsteki Tanr Kilisesinin kurtuluu iin yola karsa, katld bu sefer, onun iin
btn gnahlarnn kefareti olacaktr.1245 Grld gibi bu endljans ilannda Papa,
1240
Hakan Olgun,Katolik Kilisesinin Endljans Uygulamas ve Protestan Reformuna Etkisi, Ondokuz

Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Samsun- 2005, say:18- 19, s.327; Bkz. A. Boudinhon,
ndulgences, (ERE), c.V, s.252- 254; E. L. Van Becelaere, Penance (Roman Catholic), (ERE), c.IX,
s.714- 715.
1241
M. Aydn, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, s.76.
1242
Olgun, s.328- 329.
1243
Bkz. H. Daniel- Rops, The Protestan Reformation, J.M. Dent&Sons Ltd., London- 1963, s.278.
1244
Bkz. Olgun, s.333- 334.
1245
Boudinhon, s.253.
180
bir defada gnaha bal btn dnyevi cezalar kaldrma yetkisini kendinde grerek1246
insanlarn balanma hakkn kendi tekeline almtr.
Kilisenin bu anlayna kar kan Protestanlar, Tanrnn kaytsz artsz affedici
olduunu ortaya koymular ve onlarn bu gr reformun kalbini tekil etmitir.1247
1965 ylnda toplanan II. Vatikan Konsiliylede endljasnlarn tatbiki ciddi bir ekilde
dzenlenmi ve bundan byle endljansn geerlilii gerek iman ve takva fiilerine
balanmtr.1248
Kilise Papalarnn trl vaatlerle tevik ettii ve mslmanlarn hakimiyetinde
olan kutsal topralar kurtarma amac nedeniyle dini bir nitelik tayan Hal Seferleri
de,1249 hem insanlk adna utan verici vahi olaylarn yaand hem de mslmanlarn
ezildii ve hatta tarihten silinmeye alld bir grnm arzetmektedir. Zira, Hal
Seferlerinin temel gayesinin, halklardan ziyade, toprak paralarnn (rnein Suriye,
Filistin) Hristiyanlatrlmas, baka bir ifadeyle, Roma Katolik dnyasnn hakimiyeti
altna alnmas olduu oka vurgulanmaktadr. Bu da buralarda yaayan mslman
halkn katledilmesi gerektii gibi bir sonucu dourmutur. Bu anlayn iki rnei,
1098in Hazirann da meydana gelen Antakya katliam ve 1099un Temmuzunda
cereyan eden Kuds katliamdr.1250 Netice itibariyle Tanry tutsaklktan kurtarmay ve
bar tesis etmeyi hedefleyen
1251
Hal Seferleri, hedefine tezat bir ekilde ncesi ve
sonrasnda insanlarn din ve vicdan hrriyetini hie sayan birok uygulamayla tarihteki
yerini almtr.
1246
Ana Britannica, Endljans, c.VIII, s.106.

Roger Mehl, Hristiyan lahiyat (Protestan Mezhebi), ev. Mehmet Aydn, Ankara- 1983, s.95; M.
Aydn, Din Fenomeni, s.176.
1248
M. Aydn, Din Fenomeni, s.176; Harman, Endljans, (DA), stanbul- 1995, c.XI, s.210.
1249
H. B. Workman, Crusades, (ERE), c.IV, s.345- 351.
1250
Dzgn, Bir iddetin Anatomisi: Latin Batnn Hal Terr, Dini Aratrmalar, Ankara- 2004,
c.VII, say:20, s. 78.
1251
Carl Erdmann, The Origin of the Idea of Crusade, Trans. Marshall W. Baldwin and Walter Goffart,
Princeton University Press- 1977, s.28.
1247
181
Ayrca, Ortodoks Kilisesinin temsilcisi olan Ruslarn 16. yzyldan balayarak

uzun bir tarihi sre ierisinde ve bir nevi ad konulmam Ortodoks Hal
Seferlerinin yardmyla, uvalara ve dier Trk topluluklarna ynelik uygulad
zorla ruslatrma ve Hristiyanlatrma faaliyetleri de, Hristiyan din ve kltrne sahip
bu lkenin, farkl din ve etnie sahip insanlara inan zgrl hakk tanmadnn en
ak delilidir.1252
Hristiyanlk tarihinde din ve inan hrriyetini tehdit edici bir uygulama olarak
ortaya
kan
Engizisyon,
XIII.Yzyldan
itibaren
grlmeye
balayan
ve
Hristiyanlktan dnenler, Kilise tarafndan tespit edilmi olan doktrine aykr hareket
edenlere kar kurulmu olan mahkemelerin genel addr.1253 Bu mahkemeler; halkn
imann soruturmak, gerek imandan ayrlanlar gerek imana dndrmek, en azndan
onlarn Hristiyanlarn inancna zarar vermelerini engellemek ile grevli idi. 1254 zellikle
spanyada zorla hristiyanlatrlan Mslmanlar (Morisko) ve Yahudilerin (Maran) eski
dinlerine ballklarn devam ettirip ettirmedii konusunu aratrma ve sulu bulunanlar
yarglamada grev yapm ve binlerce Yahudi ve Mslmann yaklarak ldrlmesine
karar vermitir.1255 Bu mahkemeler reform hareketleri ktktan sonra da Protestanlara
kar grev yapmtr.1256
1252
Bkz. Durmu Ark, Hristiyanlatrlan Trkler (uvalar), Ankara- 2006; Gnmzde uva
Trklerinde Hristiyanlk, Dinler Tarihi Aratrmalar-III: 2000. Ylnda Hristiyanlk (Dn Bugn ve
Gelecei), Ankara- 2002, s. 541- 556; uvalarda Din ve Din Anlay, Dinler Tarihi Aratrmalar-II,
Ankara- 2000, s.221- 264; Kreselleme Srecinde Krgzistanda Misyoner Faaliyetleri zerine Bir
nceleme, Dini Aratrmalar, c. VI, Ankara- 2003, say:17, s. 327- 350; Rusya Federasyonundaki
Mslman Olmayan Trk Topluluklarnn Din Yaamnda slamn Etki ve zleri, Uluslararas Trk
Dnyasnn slamiyete Katklar Sempozyumu (31 Mays- 1 Haziran 2007), Isparta- 2007, s. 525- 532;
Tatar Trkleri Arasndaki Hristiyanlar: Kreinler, AFD, Ankara- 2008, c. 49, say:II, s. 57- 75.
1253
Bkz. Krat Demirci, Engizisyon, (DA), c.XI, stanbul-2000, s.238-240; E. Vacandard,
Inquisition, (ERE), c.VII, s.330.
1254
Erolu, Farkl nanc Tehdit Olarak Alglamann Sonucu: Engizisyon Terr, Dini Aratrmalar,
Ankara- 2004, c.VII, say: 20, s. 96.
1255
Engizisyon mahkemelerinin spanyadaki Yahudiler ile ilgili uygulamalar konusunda bkz. Erolu,
Osmanl Devletinde Yahudiler, Ankara- 2003, s.47- 52.
1256
Erolu, Farkl nanc Tehdit Olarak Alglamann Sonucu: Engizisyon Terr, s.98- 99.
182
Gnmzde de, Bat lkelerinde yaayan Mslmanlar, Hristiyanlardan farkl

inanlara sahip olduklar iin zel kstlamalara, sorgulamalara, ithamlara, ayrmclklara
ve basklara maruz kalmaya balamtr. Bat lkelerindeki Mslmanlara kar taknlan
tutum, Batda engizisyon dncesinin tekrar uyanmaya baladnn gstergesi olarak
deerlendirilmeli ve buna kar nlem alnmaldr.1257
Hristiyanlkta din ve vicdan hrriyetiyle ilgili olarak buraya kadar verdiimiz
bilgilere gre, Hristiyanln temel kaynaklar ve Hz.sann mesajlaryla, Hristiyanlk
tarihi
ierisinde
Hristiyanlarn
ortaya
koyduu
uygulamalarn
uyumad
grlmektedir. Bu noktada, din zerine yaplan yorumlarla ortaya kan din

anlaylarnn zamana ve duruma gre deimesi ve dogmatik tekelcillii sebebiyle,
kilisenin elinde tuttuu gcn (din, ynetim, ekonomik g) ktye kullanmas ve din
istismarna gitmesi bu olumsuz tablonun ortaya kmasna neden olmutur.
3. slamda Dini Korumaya Ynelik Haklar ve Uygulamalar

slama gre, ibadet amacyla yaratlan insan,1258 hibir varln yklenemedii
ilah bir emaneti yklenen,1259 daha dnyaya terif etmeden Allahn ilah oluunu kabul
eden,1260 akl1261 ve vicdan1262 ile donatlm yegane varlktr. Bu varla din konusunda
rehberlik etmesi iin peygamber ve kitaplar gnderilmitir. Ancak Yce Allah, insan
peygamber ve kitaplarla gnderdii dini kabule ve ibadete zorlamamtr. nk insan
lm ve hayat,1263 mal ve evlad,1264 hayr ve er,1265 iyilik ve ktlk,1266 doruluk ve
1257
Erolu, Farkl nanc Tehdit Olarak Alglamann Sonucu: Engizisyon Terr, s.100.
Bkz. Zariyat: 51/56.
1259
Bkz. Ahzab: 33/72.
1260
Bkz. Araf: 7/172.
1261
Bkz .Maide: 5/100.
1262
Bkz. ems: 91/7.
1263
Bkz. Mlk: 67/2.
1264
Bkz. Enfal: 8/28.
1265
Bkz. Enbiya: 21/35.
1266
Bkz. Araf: 7/168.
1258
183
yalan,1267 Allah yolunda alp almama,1268 ve verilen nimetler1269 ile imtihana tabi
tutmutur. 1270 mtihan halinde olann inanp inanmamakta, ibadet edip etmemekte hr
olmas gerekir.1271
Nitekim Kuran, Rasulllahn sadece bir teblici olup, insanlar uyarmaktan
baka, din konusunda zorlamada bulunamayacan1272
belirterek, Dinde zorlama
yoktur, artk doruluk ile erilik birbirinden ayrlmtr.1273 demekle, din ve vicdan
hrriyeti hakkn insanlara vermi olmaktadr.
slam dini, kendini ilahi dinlerin ve tevhid geleneinin son halkas, deiiklie
uramam ve uramayacak yegane hak din olarak tantmak ve slam dndaki din ve
inanlar batl olarak nitelendirmekle birlikte, dier din ve inanlarn varln da vaka
olarak kabul eder. Onlarn yeryznden silinip kaznmas ve sadece slamn hak din
olarak kalmas gerektii gibi bir iddia tamaz. Kuranda Eer rabbin dileseydi,
yeryzndeki insanlarn hepsi hakk benimseyip iman ederdi. Yoksa sen inanmalar iin
insanlara zor mu kullanacaksn?,1274 De ki hak, rabbinizdendir. Dileyen iman etsin,
dileyen inkar etsin.,1275 Sizin dininiz size benim dinim banadr.1276 buyurularak
insanlar din konusunda zorlamak yerine onlar hr iradeleriyle ba baa brakmann
tercih edildii, dier din mensuplarnn kendi dinlerinde kalmak veya slam tercih
etmek arasnda brakld, uhrevi alandaki sonularna ve sorumluluuna katlanmas
kaydyla kfr tercih edebilecei bildirilir.1277
1267
Bkz. Ankebut: 29/3.

Bkz. Muhammed: 47/31.
1269
Bkz. Bakara: 2/155; Maide: 5/48; Kehf: 18/7.
1270
Bkz. Mlk: 67/2.
1271
smail Karagz, nsann Dine Olan htiyac ve Din ve Vicdan Hrriyeti, Diyanet lmi Dergi, c. 36,
say:III, Ankara- 2000, s.100.
1272
Bkz. Maide: 5/99; Gaiye: 88/21-2; Yunus: 10/99.
1273
Bakara: 2/256; Din hrriyeti bakmndan bu ayetinin yorumu iin bkz. Halil Altunta, slamda Din
Hrriyetinin Temelleri, Ankara- 2000. s. 15- 72,
1274
Yunus: 10/99.
1275
Kehf: 18/29.
1276
Kafirun: 109/6.
1277
Ali Bardakolu, slam Kltrnde Din ve Vicdan zgrl, Osmanl Devletinde Din ve Vicdan
Hrriyeti (Sempozyum), Ankara- 2000, s.44.
1268
184
Kuran, Hristiyan ve Yahudileri Ehl-i Kitap adlandrmasyla ayr bir grup

telakki eder ve onlara ayr bir stat tanr. Hz.Peygamberin szl ve uygulamal
snnetinde de bata Ehl-i kitap olmak zere dier din mensuplarna kar msemahann
hakim olduu ve bu ynde telkin ve tavsiyelerin srarl biimde tekrarland grlr.1278
Hz. Peygamberin, kendisini ziyarete gelen Necranl bir hristiyan heyetinin, mescidde
kendi usullerine gre, douya ynelerek ibadet etmelerine msaade etmesi de1279 onun
insanlarn inanlarna gsterdii saygy ak bir ekilde ortaya koymaktadr.
slam tarihi boyunca zellikle aznlk konumunda olan gayri mslimlerin hibir
bask altnda tutulmakszn kendi inanlarn istedikleri gibi yaadklar, slama ve
Mslmanlara kar dmanca bir tutum sergilemedike, herhangi bir Mslman gibi
dokunulmaz ve koruma altnda olduklar grlmektedir. Bu koruma, Allah ve Rasulnn
ahsnda devlet eliyle salanm ve bundan dolay onlara koruma altnda olan
anlamnda zimmi denilmitir.1280
Ayrca Kuranda dier din mensuplarnn kutsal deerlerine hakaret edilmemesi
o dine inananlarn temel haklar kapsamnda deerlendirilmektedir. yle ki, slam
hikmet ve gzel d merkeze alarak1281 bu davran biimini genel ilke olarak
benimsedikten sonra, hakareti u ifadelerle yasaklamaktadr:1282 Bununla beraber,
onlarn Allahtan baka taptklarna da svmeyin ki, onlar da cahilliklerinden Allaha
svmesinler...1283
Buraya kadar verdiimiz bilgiler erevesinde slamda din ve vicdan hrriyetini
vurgulam olsak da, slamda irtidat ve cihad konusu, yanl yorumlamalar dolaysyla
1278
Bardakolu, slam Kltrnde Din ve Vicdan zgrl, s.44.

Bkz. bn Hiam, es-Siretn-Nebeviyye, Tahkik: Mustafa es-Saka, brahim el-Ebyara- Abdlhafz
elebi, Msr- 1955, c.I, s.574; Hamidullah, slam Peygamberi, ev. Salih Tu, stanbul- 1991, c.I, s.60.
1280
Mehmet Salih Kuma, Postmodern Bir nsan Haklar Sylemi Olarak Hukuki oulculuk ve slam
Hukuku Asndan Deerlendirilmesi, nsan Haklar ve Din Sempozyumu (15-17 Mays 2009), anakkale2010, s.138.
1281
Nahl: 16/125-127.
1282
Bkz. Tevhit Ayengin, nsan Haklar Szlemelerinde Din Ve Vicdan Hrriyeti, nsan Haklar ve Din
Sempozyumu (15-17 Mays 2009), anakkale- 2010, s.111.
1283
Enam: 6/108.
1279
185
bu zgrl snrlayan veya ortadan kaldran bir grnm arzetmektedir. Bu noktada

irtidat ve cihad konularn aklamak, slamn din ve vicdan hrriyetine bak asn
ortaya koymak adna faydal olacaktr.
rtidat ile ilgili her ne kadar slam hukukular, bir takm ayetleri1284 mrtedin
ldrlmesi iin delil olarak kullansalar da, bu ayetlerin ldrmeye delaleti ak deildir.
Fkh kitaplarnda mrtede verilecek lm cezas ile ilgili daha ok snnet delil olarak
gsterilmektedir.1285
Peygamberimizden rivayet edilen Dinini deitireni ldrn.1286 ve benzeri
hadisler1287 dayanak gsterilerek mrtede verilecek ceza, slamn maksatlarndan olan,
dinin korunmas ilkesine yneliktir.1288 Bu erevede dnldnde, slam dininden
dnenlerle ilgili uygulamalar din ve vicdan hrriyetiyle elimemektedir. Zira, Hz.
Peygamber dneminde ortaya kan irtidad hareketlerine bakldnda, bu hareketlerin
iindeki kiilerin, sadece dinden dnmeyle kalmadklar, toplum dzenini bozmaya
ynelik silahl mcadeleye dahi girdikleri grlmektedir. Dolaysyla bu kiilerin,
toplum dzenini salamak amacyla
cezalandrlmalar bir zorunluluk haline
gelmitir.1289
Ancak, slamda tekfir yasaktr. slam alimleri, Byk gnah ilemi olsa bile
ehl-i kbleden kimseyi tekfir etmeyiniz. demilerdir. 1290 Dolaysyla bir kimseye mrted
hkm uygulayabilmek iin mutlaka o kiinin bunu kesin bir dille ifade etmesi veya
slamdan ktn gsterir ak hal ve hareket iinde bulunmas gerekir.1291
1284
Bkz. Bakara: 2/217; Fetih: 48/16; Tevbe: 9/5; Ali mran: 3/85.
Kurt, s.156.
1286
Buhari, Cihad, 149; tisam,28;Tirmizi, Hudud, 25; Ebu Davud, Hudud, 1; bn Mace, Hudud, 2; slam
harici dinler arasndaki tm geiler bu hadisin kapsam dndadr. slam topraklar iinde yaayan
zmmilerin inandklar dinlerini brakp farkl dine girmelerine karlmaz. Bkz. Kurt, s.157.
1287
Bkz. Mslim, Kasame, 25,26; Ebu Davud, Hudud, 1; Tirmizi, Diyet, 10; Fiten, 1.
1288
brahim b.Musa b. Muhammed e-atibi, el-Muvafakat, ev. Mehmet Erdoan, stanbul- 1990, c.II,
s.299- 300.
1289
Bkz. Altunta, s. 72- 81; Kse, s. 100- 103; Abdurrahman Ate, Kurana Gre Dinde Zorlama ve
iddet Sorunu, stanbul- 2002, s.95- 108.
1290
Bekir Topalolu, slam nanc Asndan Din ve Vicdan Hrriyeti , stanbul- 1991, s.30.
1291
Kurt, s.160.
1285
186
slamn din ve vicdan hrriyetine verdii nemin yanl anlalma nedenlerinden

biri de cihad prensibidir. Papa XVI. Benedictusun, Bizansl mparator II.Mihail
Paleologosun bir slam alimine hitaben syledii, Hadi bana Hz.Muhammedin yeni
olarak ne getirdiini gster; bu konuda kendisinin vazettii dini kl ile yayma emri
trnden kt ve insanlk d eylerden baka bir ey bulamazsn. 1292 szlerini
nakledii bu yanl anlayn en ak rneklerindendir. slamn klla yayld iddiasna
batl bir tarihi olan Thomas Carlyle (1795- 1881) u cevab vermitir: Muhammed
insanlar zorla dinine soktu demek kelimenin tam anlamyla tarihe iftiradr. Zira bir tek
insann eline kl alarak btn insanla meydan okumas mmkn mdr?1293
Kuranda var olan cihad prensibi,1294 insanlar kl zoruyla slama sokmak iin
ortaya konulmu bir prensip deildir. Aksine cihadn meru klnma sebebi, kendilerine
kar cihad edileceklerin mslmanlara kar muharip bir dman durumunda
olmalardr. Zira cihad insan hak ve hrriyetlerini korumak, toplumun sulh ve saadetini
temin etmek amacyla teri klnmtr. Dolaysya cihaddan maksat, mslmanlarn
emniyet iinde bulunmalar ve din ile dnya ilerini yrtme imkanna sahip
olmasdr.1295 Mslmanlar dinlerinden dndrmeye, onlara eziyet etmeye almak,
slamn serbeste anlatlmasna engel olmak gibi durumlar, sava gerektiren
sebeplerdir. Vicdanlardan basknn kalkmas ve Allahn dininin hakim olmas iin,
bunlar yapanlara kar savalr.1296
1292
Harun ahin, Kuran- Kerimdeki Cihad Ayetleri Balamnda slamn nsana Bak, Harran
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, anlurfa- 2007, c.XII, say:XVII, s.83- 84.
1293
Musa K. Ylmaz, Cihad Ayetleri ve nsan Haklar, Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
anlurfa- 1996, say.II, s.17.
1294
Genel olarak cihad, hak dini anlatmak ve iyilii hakim klmak iin yaplan ve Allah rzasn hedef
alan her trl aba olarak tarif edilebilir. Bkz. Rahmi Yaran, slam, Cihad ve Sava, Bak niversitesi
lahiyat Fakltesi lmi Mecmuas, Bak- 2004, c.I, say.II, s.165- 182; Saffet Kse, Cihad iddete
Referans Olabilir mi?, slam Hukuku Aratrmalar Dergisi, 2007, say:X, s. 37- 69; Cihadla ilgili baz
ayetler iin bkz. Bakara: 2/193, Bakara: 2/218, Ali-mran: 3/142, Enfal: 8/60.
1295
Bkz. Ahmet zel, slam Hukukunda lke Kavram (Darul-slam-Darul-Harb), stanbul- 1998, s. 6263; brahim elik, Kuran Inda Hogr ve iddet, Bursa- 2001, s. 118- 119; Kse, s.55.
1296
187
Nitekim, Hz. Peygamberin teblie balad Mekke dneminde mrikler,

mminlere dinlerinden dnmeleri iin bask ve hatta ikence yapyorlard. Din
konusundaki bu bask ve zulm ortadan kaldrmak iin Medine dneminde cihad farz
klnmtr.1297 Demek ki cihad, din deitirmek iin zorlama arac deil hak dinin
yksekliini fiilen ispat vastasdr. Cihadn hikmeti, insanlar zorlamadan korumak,
zorlamay kabul etmeyen dini hakim klmak suretiyle Allahn kelimelerini
yceltmektir.1298
Kurana gre dine saldrda bulunan insanlara kar mdafaa hakk yeryzn
anari ve kargaadan koruduu gibi,1299 hakkn hak olarak yeryzne hakim klnmasn,
batln da ortadan kaldrlmasn temin eder.1300 Bu ise her medeni insann arzu edecei
bir sonu olmaldr. Bu itibarla bar dini olan slam, cihad insanlara hayat veren bir
ibadet ekli olarak telakki etmektedir.1301
Ayrca son yllarda, zellikle slamdaki cihad prensibi sebep gsterilerek
mslmanlarn din ve vicdan hrriyetini tehdit edici bir unsur haline gelen islamofobi
konusu n plana kmaktadr. Zira, slamdan ve Mslmanlardan duyulan kayg ya da
korku sonucunda oluan tepkisel yaklama verilen ad olan slam korkusu, slam
kartl ya da slamofobi, mslmanlara ynelik srdrlen kin, nefret ve nyargya
dayal gr ve tutumlar ifade eden bir kavramdr.1302
Bat lkelerinde mslmanlarn sadece kimliklerinden dolay maruz kaldklar
kt muamelelerin nedeni olan slamofobinin ortaya knn sebebi ne olursa olsun,
slamla ilgili d dnyada ve ierde oluan phe ve kayglar gidermek, ncelikle
Mslmanlara den bir grevdir. yleyse mslmanlarn slamla ilgili oluan phe
1297
Bkz. Mevdudi, c.I, s.134-135; elik, s. 133-134; S.Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, c.I, s.335.
Bkz. S.Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, c.I, s.456.
1299
Bkz. Enfal: 8/8.
1300
Bkz. Enfal: 8/24.
1301
M. Kamil Ylmaz, Cihad Ayetleri..., s.21.
1302
Hseyin Ylmaz, slam Korkusunun/slamofobinin Olumasnda Cihad Algsnn Rol, Cumhuriyet
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Sivas- 2012, c.XVI, say:I, s.167.
1298
188
ve kayglar gidermeye alarak, slam dinini insanla doru bir ekilde tantmaya
gayret gstermeleri gerekmektedir.1303
F. KARILATIRMA
Yahudilik, Hristiyanlk ve slama gre insan, maddi ve manevi bakmdan
mkemmel bir ekilde yaratlan, stn zelliklerle donatlan ve evrendeki her ey emrine
verilen erefli bir varlktr. nsann dier yaratlanlar ierisinde stn bir yere sahip
erefli bir varlk olmasnn nedeni onun akl, iffet, namus ve ahlak duygularnn
kendisindeki mevcudiyeti ve muhafazasdr. Bu dinlerde, insan insan yapan btn temel
deerleri koruma altna alan temel haklar da, insann sadece insan olmas dolaysyla
sahip olduu ve ilahi dinlerin insana verdii deerin gstergesi olan haklardr. Burada,
daha nce temas ettiimiz ve btn ilahi dinlerin yegne amac olan bu temel haklarn
ilah dinlerde ne ekilde yer aldn karlatrmal olarak ksaca zetlemeye alacaz.
lahi dinlerin ncelikle zerinde durduklar temel hak insann sahip olduu
yaam hakkdr ve dier haklar bu hakkn zerine temellendirilmektedir. nk bu
dinlerin temel kaynaklarnda insana hayat nefesini fleyerek ona can verenin de verdii
can geri alacak olann da yalnz Allah olduu ortaya konularak, bir insan canna
kymak dnyadaki tm insanlar ldrmekle e deer grlmtr. Her din de,
masum bir cana kymak yasaklanarak, cezas ksas yani lm olarak belirlenmi ve bu
ceza insan yaam ve onurunu korumada nemli bir yere sahip olmutur. Yaamlarn
korumalar iin mntesiplerine nefs-i mdfa hakk veren bu dinlerde idam cezas,
insann yaam hakkn, haysiyet ve erefini korumaya hizmet eden bir mahiyet arz
etmektedir. Dahas, bu dinlerde baz yasaklara arya gitmemek artyla, insann yaam
hakkn koruma adna izin verilmitir.
1303
H.Ylmaz, s.184.
189
Ayrca, bu dinlerde insann yaam hakkn tehdit eden intihar, tenazi ve krtaj
cinayetle e deer grlerek kesin bir ekilde yasaklanmtr. Nitekim, her dinde de
intihar Tanrya kar geli olarak grlmekle beraber, intihar edene bu dnya da bir
takm yaptrmlarn uygulanmas gerektii ve hatta onun ebedi hayatnda azaba mstehak
olaca kabul edilmitir.
nsan yaamnn kutsalln kabul eden bu dinler, insan hayatn Allahn bir
emaneti olarak grdkleri iin tenaziye kar kmakta ve onu insan onurunu yok
sayarak Allaha kar ilenmi bir cinayet olarak kabul etmektedirler. Zira, bu dinler
mntesiplerine, ne kadar hasta olunursa olunsun Allahn iyiletirebileceinden midin
kesilmemesi gerektiini ve her anna krederek yaamlarn srdrmeye almalarn
telkin etmektedir.
Btn dinlerde insan yaam balangcndan sonuna kadar kutsal saylmakla
birlikte insan yaamnn ne zaman balad konusu, hem dinlerin kendi bnyesinde hem
de dinler arasnda tartmal bir konu olarak karmza kmaktadr. Btn tartmalara
ramen ilahi dinler insann yaama hakkn yok sayan krtaja sadece annenin yaam
tehlikede olduu ya da baz tbbi durumlarda izin vermektedirler. Aksi durumda yaplan
her krtaj bir cinayet olarak kabul edilmektedir. nk, anne karnndaki bir cenin dahil
Allah nezdinde btn yaamlar kutsal ve deerlidir.
lahi dinlerde insan hayatn kurtarmak ve bir insann yaamasna vesile olmak
ok byk bir erdem olarak kabul edilmektedir. Dolaysyla bu amaca hizmet eden organ
ba ve nakline insan onurunu zedelememe artyla herhangi bir menfaatin sz konusu
olmad ve karlkl rzann mevcut olduu durumlarda izin verilmektedir. Ancak
gnmzde, Yahudi ve Hristiyan toplumlara nazaran mslman toplumlardaki organ
ba ve nakil orannn dkl dikkat ekici bir durumdur.
190
lahi dinlerde insann sahip olduu temel haklardan birisi de aklnn

korunmasdr. Nitekim her dinde de, insan dier varlklardan ayran en stn zellii
ve sorumlu bir varlk olmasnn nedeni akl olarak grlmektedir. Dolaysyla bu
dinlerde insann akln kullanmasn etkileyecek her trl uygulama ho karlanmam
ya da yasaklanmtr.
Bu blmde yer verdiimiz insan akln etkileyen ikiye ynelik ilahi dinlerin
genel tutumu olumsuz olmasna ramen, Yahudilik ve Hristiyanln temel kaynak
kitaplarndaki birbirleriyle elien ifadelerin varl ve dini ritellerinde ikiyi
kullanmalar onlar adna tutarsz bir durum ortaya koymaktadr. Bu tutarszlklarna
ramen bu iki dinde sarholuk ho karlanmaz, ibadet edecek kiinin sarho olmamas
istenir ve kiinin kendisini bir krala uygun ekilde sunacak
kadar kendinde olup
olmamas sarholukta l kabul edilerek, insanlara akllarn maksimum dzeyde

kullanmalar tavsiye edilir. Bu iki dinin aksine, slamda sarholuk verici btn maddeler
kesin bir ekilde yasaklanarak iki uzak durulmas gereken, eytan ii bir pislik olarak
grlmtr.
Bu dinlerin temel kaynaklarnda
iki dnda insann akln tehdit eden
uyuturucu maddelere temas edilmese de, her dinde de insann bedeninin ve aklnn
kutsall ile bunlarn Allahn en deerli emanetleri olduu ilkeleri erevesinde bu tr
zararl maddelerin yasakland grlmektedir. Ayrca, bu dinler asndan sarholuk
verici kat veya sv btn iecekler ve uyuturcu maddeler insann sadece akln deil,
cann, maln, namusunu ve dinini de tehdit etmektedir.
lahi dinlerde insann sahip olduu temel haklardan bir dieri de malnn
korunmasdr. Nitekim, insann sahip olduu her ey Allahn emaneti ve kutsal kabul
edildii gibi insann sahip olduu malda bu kategoride deerlendirilmektedir.
Dolaysyla bu dinlerde, aln teriyle almak, doruluk ve drstlkten amadan
191
helalinden kazanmak tevik edilirken, hileli ve haksz kazan yollarndan uzak durulmas
emredilmitir. Bu ereve de insann zerine den en byk grev, kalbini mal ve
servet sevgisiyle deil Allahn sevgisiyle doldurmasdr.
lahi dinlerde insann maln korumak iin aka zerinde durulan ve kesin bir
ekilde yasaklanan en nemli konu hrszlktr. Bu dinlerin temel kaynaklarnda hrszlk
yasaklanmakla beraber lm cezasna varncaya kadar bir takm ceza-i meyyideler
ortaya konmutur. Kitab- Mukaddeste aka ifade edilmeyen ancak Kuran- Kerimde
meysir ad altnda aka ifade edilen kumar, bu dinlerde hem bir nevi hrszlk sayld
hem de insanlar arasnda kin ve dmanlk soktuu iin kesin bir ekilde yasaklanmtr.
Ancak Yahudilikte yaamn devam ettirebilmek iin herhangi bir geliri olmayanlarn
kumar oynamalarna izin veren grler de mevcuttur. Bu grlere ramen Yahudilikte
kumarn bu dindeki on emrin hepsini de ihlal edecek tarzda byk bir gnah olduu da
ifade edilmitir.
nsann maln tehdit edici bir uygulama olan faizle ilgili olarak
Kitab-
Mukaddeste farkl ifadeler olmasna ramen Kuran- Kerim faizi, Allaha kar sava
amak olarak grerek kesin bir ekilde yasaklamtr. Bu dorultu da Yahudilikte faiz
Yahudiler arasnda yasak olmakla birlikte Yahudi olmayanlardan faiz alnmasna izin
verilmektedir. Hristiyanlkta ise, herhangi bir tefecilik modeli ortaya koymayan ve
karlksz bor vermeyi ahlaki bir erdem olarak kabul eden Hz.sann szlerinde faizi
hem yasaklayan hem de izin veren ifadelere rastlamak mmkndr. Genel olarak, faiz
yasann sadece Yahudilere has olmas durumunun ve Hristiyanlkta faize izin
verildii algsnn bu dinlerin kutsal metinlerinin tahrifinden, yanl yorumlanmasndan
ve bu metinleri bir araya getirenlerin kendi menfaatlerini gzetmesinden kaynakland
yorumlar n plana kmaktadr. Nitekim, Hristiyanlk tarihi ierisinde kimi zaman
192
faizin yasak edilii kimi zaman da faize izin veriliiyle ilgili uygulamalarn mevcudiyeti
bu yorumlar destekler mahiyettedir.
lahi dinlerde insann maln koruma hakkn elinden alc bir uygulama olan
rvet de yasaklanarak, zellikle adalet ileriyle uraanlar bu konuda uyarlmaktadr.
Ancak, Yahudilikte baz menfaatleri elde etmek iin rvete izin verilebileceine dair
yorumlarda mevcuttur. Ayrca her dinde de, ly tam tartmak, emaneti sahibine
vermek emredilirken, emanete ihanet etmek ve yalan yere yemin ederek menfaat elde
etmek insann maln koruma amacyla kesin bir ekilde yasaklanmtr.
lahi dinler, insanlardan iffet ve haya sahibi, namuslarn koruyan birer birey
olmalarn istemektedir. nk bu dinlere gre namus, koruma altna alnan ve
inananlarda bulunmas gereken byk bir ahlaki erdemdir. Hristiyanlk ve slamda
Hz.Yusuf ve Hz.Meryem iffet ve haya konusunda birer sembol ve rneklik tekil
ederken, bu dinlerin aksine Yahudilikte Hz.Meryem gnahkar bir kadn olarak
grlmektedir.
lahi dinlerde, sadece evlilik messesi altnda cinsel iliki meru grlmektedir.
Dolaysyla, fuhu ve zina, ecinsellik, sevicilik (lezbiyenlik), ensest (aile ii) iliki,
hayvanla ve l ile cinsel iliki gibi btn cinsel sapknlklar insann namusunu korumak
amacyla yasaklanarak, bu fiillere kar bir takm ceza-i meyyideler ortaya konmutur.
Dier taraftan, bu dinlerde zerinde durulan, gz haramdan ve akl ehevi
dncelerden sakndrmak ve tesettre riayet etmek gibi bir takm tedbirler de insann
namusunu koruma amacna hizmet etmektedir. Ayrca, her dinde de insann kadn ve
erkek eklinde iki ayr cins olarak yaratld belirtilerek, insanlardan kendi cinslerine
layk hal, tavr ve davranta bulunmalar istenmektedir.
lahi dinlerde kutsal bir birliktelik olarak grlen evlilik, insann namusunu
koruma yollarnn en nemlisi olarak kabul edilmektedir.
193
Bu nem ve kutsalla
ramen, dinlerin evlilie bak alarnda farkllklar bulunmaktadr. Yahudilikte

bekarlk kerih bir durum kabul edilir ve evli olmayan kii tam saylmaz. Zira, bu dine
gre evlilik, erkek ile kadnn birbirine balanmas, tek beden haline gelmesi demektir.
Bu sebeple evlilik tavsiye edilmekte hatta bir zorunluluk olarak grlmektedir.
Hristiyanlkta evliliin, bir sr/sakrament olarak kabul edilmesine ve bekarlkla ilgili
ak ve kesin bir emrin bulunmamasna ramen, bekarlk daha tercih edilir bir hal
almtr. Hatta ruhban snfna gre, bekar kalmak iffet ve namusun sembol olarak
grlmtr. slamda ise, zaruret olmadka bekarlk ho karlanmazken, evliliin
hkm, kiinin evlenme ihtiyacna ve durumuna gre farkl grlmekte, farzdan aaya
doru bir derecelenmeye tabi tutulmaktadr. Nitekim, evlenmedii takdirde iffet ve
namuslarn koruyamayacaklarn evlenmeleri farz kabul edilmektedir.
lahi dinlerde evlilik dahil olmak zere, hangi konu olursa olsun, btn farkl
bak alarna ramen, insann namusunun korunmas sz konusu olduunda asla taviz
verilmemitir.
lk insan Hz.Ademden itibaren, bir seme ve irade ii olarak grlen dinlerin,
korumaya alt temel konu insann dinini koruma hakkdr. lahi dinlerde insan,
zgr irade sahibi ve yapt seimlerden dolay sorumlu olan bir varlk olduu iin, bu
hakka sahip olarak grlmektedir. Ancak bu dinlerin yorumlarnda ve tarih ierisindeki
uygulamalarnda bu zgrlkle elien baz durumlara da rastlanmaktadr.
Yahudilikte; Yahudiler, kendilerini Tanrnn seilmi ve dier milletlerden
stn kavmi kabul ederken, Yahudi olanlarla olmayanlar arasnda kesin bir ayrm ortaya
koymulardr. Yahudiler her ne kadar Nuhun Yedi Temel lkesine uyanlarn kurtulua
ereceklerini syleseler de, hem seilmilik hem de milli din anlaylar Yahudi
olmayanlara kar kat bir tutum sergilemelerine yol amtr. Bununla birlikte, yahudi-
194
lerin bu tutumunda, dier din mensuplarnn zellikle de Hristiyanlarn yahudilere kar

taknd tavrn nemli etkisi olmutur.ah
Yahudilerin dier din mensuplarna kar sert tavr baz noktalarda kendi
mensuplarna da ynelmitir. Irken Yahudi olma, mrtede ynelik ceza ve uygulamalar
gibi durumlarda bu durum aka grlmektedir. Ancak, gnmzde Yahudi
mezheplerinin grleri erevesinde, bu konularla ilgili din ve vicdan hrriyetini temin
edecek ekilde gelimeler yaanmaktadr.
Hristiyanlk, kendisini sevgi ve hogr dini olarak tarif ederek tarih sahnesine
kmtr. Hz.sa mesajlarn da sevgi ve merhamete zel bir nem vererek, hangi
durumda olursa olsun barn temin edilmesi onun temel felsefesi olmutur. Ancak,
Hristiyanlktaki bu sevgi anlayna, tarihi gz nne alndnda, hibir dnemde
ulalmad grlr. Hatta bu dinde en etkin kurum olan Kilise, ilk gnden beri aforoz,
endljans, gnah karma, hal seferleri ve engizisyon mahkemeleri gibi birok sknt
oluturacak uygulamalar gstermitir. Mevcut sorunlar gidermek amacyla tarihte, pek
ok konsil dzenlenmi fakat Hz.sann mesajlarndaki sevgi anlay bir trl
oluturulamamtr.
Ancak, Aydnlanma ve Reform hareketleriyle birlikte ilk kvlcmlar ortaya
kan kilisedeki deiim atei, nihayet II.Vatikan Konsiliyle kemale ulamtr. Bu
konsille birlikte din ve vicdan hrriyetinin amansz bir savunucusu olan Kilise, Kilise
dnda kurtulu yoktur anlayndan tamamen vazgeerek, bu zgrl de iine alan
bir dnya bar iin dinleraras diyalog sylemini dillendiren bir kimlie brnmtr.
Bu duruma ramen, gemiinde silinmez ac hatralar brakan Kilise ve diyalou sadece
dier din mensuplarna kendi dinlerini empoze etme yntemi olarak gren Hristiyan
algs nedeniyle, Hristiyanln dier din mensuplarna tand inan zgrl; suni bir
hal almakta hatta bir nevi truva at vazifesi grmektedir.
195
slamda ise insann dinini korumaya ynelik Kuran ve Hadislerde pek ok ak

ve kesin ifade yer almaktadr. slam dini, kendini yegane hak din olarak nitelendirmekle
birlikte, dier din ve inanlar batl olarak grse de, bu din ve inanlarn varln kabul
etmektedir. nsann zgr iradesine atfta bulunulan slamda, dinde zorlamann olmad
dolaysyla dileyenin iman edip dileyenin de inkar edebilecei ilke olarak
benimsenmitir.
Grevi
sadece
tebli
olarak
belirlenen,
slam
Peygamberi
Hz.Muhammedin sz ve uygulamalar da bu zgrln mevcudiyetini ak bir ekilde

ortaya koymaktadr. slamdaki mrted ve cihad konular, tarihte ve gnmzde kastl
olarak din ve vicdan zgrlyle eliecek ekilde yorumlansa da, bilakis slamn bu
konulardaki yaklam insann din ve vicdan zgrlnn teminat durumundadr.ta
Ayrca, gnmzde anti-semitizm ve islamofobi gibi kavramlar, n yarg ve
hogrszlk temeline dayanarak, ilahi dinlere mntesip kiilerin din ve vicdan
hrriyetlerini ellerinden alan bir durum arzetmektedir. Bu durumda btn insanln
zerine den sevgi, merhamet ve hogr duygularn kalplerine yerletirerek bir arada
yaama kltrlerini gelitirmeleridir.
196
SONU
lk insandan itibaren insan, evrenin ve hayatn merkezinde yer almtr. Nitekim,
tm evrenin insann varln mmkn klacak ekilde bir yapya sahip olmas ve sonsuz
evren ierisinde akla yani dnme gcne sahip yegne varln insan olmas bu
durumun kant niteliindedir. Bu nedenle, genel olarak btn din ve mitolojiler, felsef
ekoller ve hukuk sistemleri insan merkeze alarak hareket etmilerdir. yle ki, giri
ksmnda yer verdiimiz Yunan mitolojilerinde insan, insanst zelliklere sahip ve
Yunan Tanrlaryla bir nevi yar ierisinde olan varlklar olarak grlmtr. Trk
mitolojilerinde ise insanolu, Tanrnn yaratt en kymetli varlktr ve yeryz ile
gkyznden sonra ikisi arasnda ortaya kan kainatn nemli varlndan biridir.
Hint dinlerinde insann doumu itibariyle kasta tabi bir varlk olarak grlmesi
yannda, insanlarn tamamen eit kabul edildii ve insann kendi kaderinin mimar
olarak grld inanlar da mevcuttur. Hint dinlerinde ortak unsur, insann mutluluu
iin kurtulu yolunun gsterilmi olmasdr. Zira, bu dinlere gre ahlakl ve erdemli bir
hayat neticesinde insan hem tenashteki yerini hem de niha kurtuluunu kendisi
salayabilmektedir.
Tanrya hizmet etmenin yolunun, insana hizmet etmekten getiini ilke olarak
benimseyen Konfysln ierisinde yer ald in ve Japon dinlerinde ise, daha
ok insann nasl terbiye edilecei ve onun sahip olmas gereken ahlak zellikler
zerinde durulur.
Eski ran dinlerinde, evrenin k- karanlk gibi ztlklardan teekkl ettii ve
insann da beden ile ruhtan oluan yaps nedeniyle bu ztln ierisinde yer ald
grlr. Bu dinlere gre, beden ktln ruh ise iyiliin kaynadr. Dolaysyla insana
iyilik-ktlk ztl karsnda, ktln kayna olarak kabul edilen bedenin
ihtiraslarndan kurtulmas tavsiye edilir.
197
Sabiilike gre de madde ve ruhtan yaratlan insan, Yaratc g tarafndan

kendisine dnyada vekil olmas ve ktlkle mcadele etmesi iin yaratlmtr. nk
bu dine gre insan, beden hapishanesinden kurtulmaya alan, iyilii temsil eden bir
ruha sahip olarak grlmtr.
Bu dinlerde insann cann, akln, maln, namusunu ve dinini korumaya ynelik
emir, yasak ve uygulamalar mevcuttur. Ancak Hinduizmde kast sisteminin insann
deerini belirleyen bir l ve intoizmde harakirinin bir erdem olarak kabul edilmesi
gibi baz rnekler, bu dinlerde insann temel haklarn tehdit edici birer uygulama olarak
karmza kmaktadr. Ayrca bu dinlerin bazlarnda dngsel bir zaman anlay,
bazlarnda ise dorusal bir zaman anlay mevcut olduu iin bu dinlere gre insan
yaptklarndan sorumlu bir varlktr.
Tarih boyunca mesajlaryla insanlar muhatap alan btn dinlerin amac, insann
niha mutluluu olmutur. Yahudilik, Hristiyanlk ve slam bu ama dorultusunda
insana verdii deerin bir sonucu olarak insanlarn temel haklarn koruma altna
almtr. nsann mutluluunu temin etmek amacyla gnderilen ilah mesajlara karn
insanlk tarihi, insan onur ve erefinin hie sayld, haysiyetli ve namuslu bir ekilde
hayat srmenin imkanszlat dnemleri yaamtr. yle ki, Yahudiler tarihlerinin
eitli dnemlerinde kalatklar klelik, anari, fetih, igal ve srgn gibi deneyimleri
nedeniyle insan onuruna yakmayan durumlara maruz kalmlardr. Roma ynetiminin
sevilii su sayd bir dnemde Hristiyanlarda inanlarndan dolay bask ve zulme
uramlardr. Cahiliye dneminin karanln aydnla eviren slam dininin
mntesipleri de putperest araplarn iddet ve zulmyle karlamlardr. Mslmanlarn
onurunu hie sayan bu iddet ve zulm tarih ierisinde Hal seferleri gibi giriimlerle
zirveye km ve devam edegelmitir. Gnmzde de insann eref ve onuruyla
198
badamayacak olaylara, cinayetlere, aalamalara, insann sahip olduu temel haklar

zedeleyen uygulamalara her an ahit olunmaktadr.
Tarih ierisinde insanlarn onurlarn yok sayan pek ok olumsuz rnein
mevcudiyetine ramen insann onurunun ve erefinin garantr insanlara stn bir deer
veren ilahi dinlerdir. nk Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda insanolunun atas ve
ilk insan Hz.Ademdir ve kendisinden oalan nesli Ademolu ismini almtr.
nsanolunun ptototipi kabul edilen Hz.Adem, maddi ve manevi bakmdan mkemmel
bir ekilde yaratlan erefli ve onurlu bir varlktr. Onun bu mkemmellii, eref ve
onuru kendisinden sonra gelen btn insanl kapsamaktadr. Nitekim bu dinlere gre
insan, btn yaratlanlar zerinde yetki ve sorumluluk sahibi bir halife olarak
yaratlmtr. Ayrca, bu dinlerde insann bir ama iin yaratld ve bu amaca hizmet
ettii lde Allah katnda deerli olduu kabul edilmektedir. Dolaysyla Yahudilik,
Hristiyanlk ve slam dier yaratlmlardan farkl ve stn grd insann eref ve
onurunu korumak iin insana bir takm temel haklar vermi ve bu haklar temel
kaynaklarnda baz emir, yasak ve uygulamalarla koruma altna almtr. nsanlarn
sadece insan olmalar dolaysyla sahip olduklar bu temel haklar Allahn iradesine
dayanr. Yce Yaratc, mkerrem (saygn) bir varlk olan insann sahip olduu haklar,
onu yaratrken belirtmitir. Bu durum sz konusu dinlerin insana verdii deerin ak bir
gstergesidir.
Yahudilik, Hristiyanlk ve slama gre insan kutsal bir varlktr. Dolaysyla
insann can, akl, namusu, mal ve dini de ayn derecede kutsaldr. Hatta Hristiyanlkta
Tanrnn znden bir para olarak grlen insann gnahkar yaratlm olmas bile onun
bu konumuna zarar vermemektedir. nk insan, Tanr suretinde yaratlndan dolay
kutsallk kazanmtr. nsana kutsall veren bizzat Allahtr ve insann sahip olduu
haklarna yaplan her trl saldr Allaha kar gelmek demektir.
199
Yahudilik, Hristiyanlk ve slam iin insann sahip olduu haklar, kiinin tabiat
gerei elde ettii, devlet hukuklarndan nce varolan ve bizzat Allah tarafndan koruma
altna alnan haklardr. Bu dinler, gnmzde her platformda dillendirilen insan
haklarnn hepsinin Allahn insana verdii ilahi haklarla temelledirilebilecei noktasnda
birlemektedirler.
Yahudilik, Hristiyanlk ve slamn ncelikle zerinde durduklar konu insann
yaam hakkdr. nk dier btn haklar bu hakkn zerine temellendirilmektedir. Bu
dinlere gre, insan akl nedeniyle sorumlu olan bir varlk olduu iin insann akl da
koruma altna alnm ve onu etkileyebilecek her trl uygulama ho karlanmam ve
ya yasaklanmtr. nsanlarn drst ve ahlakl olmalar dinlerin temel ilkeleri olduu iin
insanlarn helalinden kazanmalar ve bakalarnn maln haksz yere elde etmemeleri
emredilerek insann mal korunmutur. Bu dinlerde namus, mntesiplerinde bulunmas
gereken ahlak bir zellik olarak bildirilmi ve bir takm emir, yasak ve uygulamalarla
korunmutur. Bu dinlerde insan, zgr irade sahibi ve
yapt seimlerden dolay
sorumlu olan bir varlk olduu iin din hakkna (din ve vicdan hrriyeti) sahip olarak
grlmektedir. Ancak bu dinlerin yorumlarnda ve tarih ierisindeki uygulamalarnda bu
hrriyetle elien baz durumlara da rastlanmaktadr.
Sonu olarak Yahudilik, Hristiyanlk ve slam; Hz.Adem neslinden geldikleri
iin btn insanlarn mene itibariyle eit olduklarn, Yahudilerin kendilerini stn rk
olarak gren yorumlarna ramen birbirlerine kar hibir stnle ve imtiyaza sahip
bulunmadklarn ve sahip olduklar temel haklarn Allahn insana
verdii deerin
gstergesi olduunu ifade etmektedirler. Btn insanlarn zerine denin ise insan
onurunu koruyarak bunlar en iyi ekilde deerlendirmek ve yaratl amalarna uygun
bir biimde Allahn honutluunu kazanmaya gayret gstermek olduunu dile getirirler.
200
KAYNAKA
ABDULBAK, Muhammed Fuad, Kuran- Kerim Lgat (lavelerle Mceml
Mfehres), Terc. Mahmut anga, Tima Yaynlar, stanbul- 2012.
ACAR, H.brahim, Organ Bann Dinimizdeki Yeri, Atatrk niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, Erzurum- 2007, say:27, s.17- 30.
ADAM, Baki, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, Pnar Yay., stanbul- 2010
............., Karlatrmal Dinler Tarihi, MEB Yay., Ankara- 2003.
............., Yahudilik ve Hristiyanlk Asndan Dier Dinler, Pnar Yay., stanbul- 2002.
............., Yahudilik, Yaayan Dnya Dinleri, Ed. inasi Gndz, DB Yay., Ankara2010, s.205- 275.
............., Katolik Kilisesinin Kurtulu retisi Asndan Yahudilie ve slama
Bak, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara- 2000, say:41, s.195224.
............., Yahudiliin Hristiyanla ve slama Bak, Dinler Tarihi Aratrmalar-I,
(Sempozyum: 8-9 Kasm 1996), Dinler Tarihi Dernei Yay., Ankara- 1998, s.147- 176.
............. , Yahudilikte Din ve Gelenek zerine, slami Aratrmalar Dergisi, 1992,
c.VI, say:1, s.44-50.
............., Yahudilikte Din Kavram ve Din Anlay, Dinler Tarihi Aratrmalar-II,
(Sempozyum: 1998, Konya), Dinler Tarihi Dernei Yay., Ankara- 2000, s.129- 134.
ADLOLU, Adilhan, Karaay- Malkar Nart Destanlar, Turkish Studies, Volume:2
/1, Winter- 2007, s.196- 218.
AAOGULLARI, M.Ali KKER, Levent, Tanr Devletinden Kral Devlete, mge
Yay., Ankara- 1991.
AHMET CEVDET PAA, Ksas- Enbiya ve Tevarih-i Hulefa, ile Yay., stanbul1979.
AHMED B.HANBEL (v. 241/855), el-Msned, (I-VI), ar Yay., stanbul- 1992.
AKDEMR, Ali, nsan Haklar ve Din Sempozyumu (15-17 Mays 2009), anakkale
Onsekiz Mart niversitesi Yaynlar, anakkale- 2010, s.5- 8.
AKGNDZ, Ahmet, slamda nsan Haklar Beyannamesi, Tima Yay., stanbul1991.
ALAU, Suzan, Yahudilikte Kavram ve Deerler, Miro Matbaaclk, stanbul- 1996.
201
ALTINEL, Tolga Sava, slami Kaynaklara Gre Yahudilikte Seilmilik, Marmara

nviversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul2002.
ALTUNTA, Halil, slamda Din Hrriyetinin Temelleri, DB Yay., Ankara- 2000.
AMRAM, David Werner, Adultery, The Jewish Encylopedia (JE), (I-XII), Funk and
Wagnalls Company, Ed. Isidor Singer vd., New York and London- 1901, c.I, s.216- 218.
ANABRTANNCA (I-XXII), Ana Yaynclk, stanbul- 1986- 1992.
ANDERSON, Perry, Passages From Antiquity to Feodalism, Verso, London- 1978.
ANDERSON, Susan Leigh, On Kierkegaard, Wadsworth, USA- 2000.
AQUNAS, Thomas, De Malo of Thomas Aquinas, Ed. Brain Davies, Oxford University
Press, New York- 2001.
ARIK, Durmu, Hristiyanlatrlan Trkler (uvalar), Anda Yay., Ankara- 2006.
............, uvalarda Din ve Din Anlay, Dinler Tarihi Aratrmalar- II, Ankara2000, s. 221- 264.
............., Rusya Federasyonundaki Mslman Olmayan Trk Topluluklarnn Dini
Yaamnda slamn Etki ve zleri, Uluslararas Trk Dnyasnn slamiyete Katklar
Sempozyumu (31 Mays - 1 Haziran 2007, Isparta- 2007), s. 525- 532.
............., Tatar Trkleri Arasndaki Hristiyanlar: Kreinler, Ankara niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara- 2008, c.49, say:2, s. 57- 75 .
............., Gnmzde uva Trklerinde Hristiyanlk, Dinler Tarihi AratrmalarIII: 2000.Ylnda Hristiyanlk (Dn Bugn ve Gelecei), Ankara- 2002, s. 541- 556.
............., Kreselleme Srecinde Krgzistanda Misyoner Faaliyetleri zerine Bir
nceleme, Dini Aratrmalar, Ankara- 2003, c.VI, say:17, s. 327- 350.
ARNZE, Kardinal Francis, Dinleraras Diyalog ve Hogr, II. Din uras Tebli ve
Mzakereleri: (23-27 Kasm 1998), DB Yay., Ankara- 2003, c.II, s.47- 53.
ARMAAN, Servet, slam Hukukunda Temel Hak ve Hrriyetler, DB Yay., Ankara2001.
ARMSTRONG, Karen, Tanrnn Tarihi, Ayra Yay., Ankara- 1998.
ATAR, Yavuz, Batl Toplumlarda ve slamda nsan
Haklar, Diyanet Dergisi,
Ankara-1992, c.28, say:1, s.61- 98.

ATASAUN, Galip, Hristiyanlkta Dnyann Sonu ve Ahret Kavram, Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya- 1989.
ATAURRAHM, Muhammed, Bir slam Peygamberi Hz. sa, ev. Krat Demirci,
nsan Yaynlar, stanbul-1994.
202
ATAY, Hseyin, Kuran ve Hadiste Aile Planlamas, Ankara niversitesi lahiyat

Fakltesi Dergisi, Ankara-1970, c.XVIII, s.1- 22.
ATE, A.Osman, slama Gre Cahiliye ve Ehl-i Kitap rf ve Adetleri, BeyanYay.,
stanbul- 1996.
ATE, Abdurrahman, Kurana Gre Dinde Zorlama ve iddet Sorunu, stanbul- 2002.
ATE, Sleyman, Yce Kurann ada Tefsiri, Yeni Ufuklar Ne., (I-XII), stanbul1989.
............, Kuran- Kerimde Evlenme ve Boanma ile lgili Ayetlerin Tefsiri, Ankara
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara- 1978, c.XXIII, s.221- 286.
............., rtnme, Kuran Mesaj: lmi Aratrmalar Dergisi, 1998, c.I, say:10-12, s.
14- 26.
ATTAS, Jean Christophe Esther Benbassa, Paylalamayan Kutsal Topraklar ve
srail, letiim Yaynlar, stanbul- 2002.
AUGUSTNE, Faith Seeking Understanding, Reading in The Philosophy of
Religion, John A.Mourant and Thomas Y.Crowell Company, New York- 1956, s.255263.
AYDEMR, Abdullah, Toplumlar Fel Eden Byk Felaket: Rvet ve Zararlar,
Diyanet Dergisi, Ankara- 1977, c.XVI, say:1, s.57- 63.
AYDIN, Fuat, Pavlus ve Din anlaynn Yansmalar, Marmara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, (Baslmam Doktora Tezi), stanbul- 2000.
AYDIN, Hseyin, lim, Felsefe ve Din Asndan Yaratl ve Gayelilik, DB Yay.,
Ankara- 2002.
AYDIN, M.Akif, Aile, Diyanet slam Ansiklopedisi (DA), TDV Yay., stanbul-1989,
c.II, s.196- 198.
AYDIN, Mehmet, Tanr-Ahlak likisi, TDV Yay., Ankara- 1991.
............., Din Felsefesi, zmir lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, zmir- 1999.
AYDIN, Mehmet, Din Fenomeni, Tekin Kitabevi, Konya-1993.
. ............., Hristiyan kaynaklarna gre Hristiyanlk, TDV Yay., Ankara- 2007.
............, Hristiyanlk, (DA), TDV Yay., stanbul- 1998, c.XVII, s.328- 353.
AYENGN, Tevhit, nsan Haklar Szlemelerinde Din Ve Vicdan Hrriyeti, nsan
Haklar ve Din Sempozyumu (15-17 Mays 2009), anakkale Onsekiz Mart niversitesi
Yay., anakkale- 2010, s.101- 113.
............., slam ve nsan Haklar: Hukuki Temeller ve ada Yorumlar, Ravza
Yaynlar, stanbul- 2007.
203
THE BABYLONAN TALMUD (I-X), Translated by Michael L. Rodkinson, The

Talmud Society, Boston- 1918.
BALDRAN, Farzeen, Taoism, The Encyclopedia of Religion (ER), (I-XVI), Ed.
Mircea Eliade, The Macmillan Co., New York- 1987, c.XIV, s.288- 306.
BANARLI, Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi (I-II), MEB Yay., stanbul- 1987.
BARDAKOLU, Ali, slam Kltrnde Din ve Vicdan zgrl, Osmanl
Devletinde Din ve Vicdan Hrriyeti (Sempozyum), SAV, Ensar Neriyat, Ankara2000, s.41- 57.
BARRETT, William, Irrational Man: A Study of Existential Philosophy, N.Y.,
Doubleday &Company Inc., New York- 1958.
BARTLET, J. V., Baptism (New Testament), Encylopedia of Religion and Ethics
(ERE), (I-XII), Ed. J.Hasting, Edinbourg- 1908, c.II, s.375- 406.
BARTON, George A., Incarnation (Semitic), (ERE), Edinbourg- 1908, c.VII, s.199200.
............., Ark Of The Covenant, Jewish Encyclopedia (JE), (I-XII), Funk and Wagnalls
Company, Ed.Isidor Singer vd., New York and London- 1901, c.I, s.103- 107.
.............,Religions of China, A Dictionary of Religion and Ethics, Ed. Shailer
Mathews- Gerald Birney Smith, The Macmillan Company, New York- 1923, s.83- 86.
............., The Religions of The World, The University of Chicago Press, Chicago- 1917
BAYINDIR, Abdulaziz, slama Gre Sarho Edici kiler, slam Medeniyeti
Mecmuas, stanbul- 1980, c.IV, say:III, s.3- 17.
............., slamda Faiz Mefhumu ve Unsurlar, Para, Faiz ve slam (Sempozyum),
SAV Yay., stanbul- 1992, s.117- 159.
BEHAR, Rabi Nisim, Dini Uygulama Rehberi, ev. Mordehay Yanar, Gzlem
Gazetecilik Basn ve Yayn A.., stanbul- 1967.
BENNETT, W.H., Adam, (ERE), Edinbourg- 1908, c.I, s.84- 88.
............., Cain, (ERE), Edinbourg- 1908, c.III, s.493- 495.
BERLN, Adele GROSSMANN, Maxine, The Oxford Dictionary of the Jewish
Religion, Oxford University Press, New York- 2011.
BESALEL, Yusuf, Yahudilik Ansiklopedisi (YA), (I-III), Gzlem Gazetecilik Yay.,
stanbul-2001, 2002.
BHAGAVADGTA: Hindularn Kutsal Kitab, Sanskriteden ev. Korhan Kaya, Dost
Kitabevi Yaynlar, Ankara- 2001, s.16.
204
BHASKARANANDA, Swami, The Essentials of Hinduism, Viveka Press E., Canada2002.

BLMEN, mer Nasuhi, Dini ve Felsefi Ahlak Lgatesi, Bilmen Yay., stanbul- 1967.
............., Byk slam lmihali, pek Yay., stanbul- 1992.
............., Muvazzah lm-i Kelam, Yeni Matbaa, stanbul- 1959.
BLAU, Ludwig, Gehenna, (JE), New York and London- 1901, c.V, s.582- 584.
BLEDSOE, Byron, Every Reason To Be a Christian, Xulon Press, USA- 2006.
BLEICH, J.David, Judaism and Healing: Halakhic Perspectives, KTAV Publishing
House, Jersey City- 2003.
BLETCHER, David B., Substance Abuse, The Encyclopedia Of Christianity (I-V),
Ed. Erwin Fahlbusch vd., Wm.B. Eerdmands Publishing Company, USA- 2008, c.V,
s.214- 215.
BLOCH, Abraham P., A Book of Jewish Ethical Concepts: Biblical and Postbiblical,
USA- 1984.
BOLAY, Sleyman Hayri, Adem, (DA), TDV Yay., stanbul- 1988, c.I, s.357- 363.
BOUDINHON, A., Excommunication, The Catholic Encyclopedia (CE), (I-XV), Ed.
Charles G. Herbermann vd., The Encylopedia Press, New York- 1913, c.V, s.678- 691.
.............,ndulgences, (ERE), Edinbourg- 1908, c.V, s.252- 254.
BRANDON, S. G. F., A Dictionary Of Comparative Religion, Weidenfeld&Nicolson,
London- 1970.
BROWNNG, W.R.F., A Dictionary of the Bible, Oxford Uni. Press., New York- 2004.
BUHAR, Ebu Abdullah Muhammed b. smail (v. 256/870), el-Cmius-Sahh, (I-VIII),
ar Yay., stanbul- 1981.
BURKTT, Francis Crawford, The Religion of the Manichees: Donnellan Lectures for
1924, Cambridge University Press, United Kingdom- 2010.
CAN, efik, Klasik Yunan Mitolojisi, nklab Kitabevi, stanbul- 1997.
CANATAN, Kadir, Kilise-Devlet likilerinin Tarihsel Geliimi ve Trkiyede
Laiklik, Bilgi ve Hikmet, Yaz-1995, say:XI, s.23- 42.
CARREL, Alexis, Man, The Unknown, Harper& Brothers, Yrsz- 1939.
CERRAHOLU, smail, Kuran- Kerim ve Sabiiler, Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, Ankara- 1962, c.X, s.103- 116.
CEVZC, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yay., stanbul- 1999.
............., Etie Giri, Paradigma Yay., stanbul- 2002.
205
CLACI, Osman, lahi Dinler Asndan Gnah Kavram, Diyanet Dergisi, Ankara1988, c.24, say:4, s.41 -49.
COBBOLD, George A., Religion in Japan: Shintoism- Buddhism- Christianity, New
York- 1905.
COHEN, Simon, Fatalism, The Universal Jewish Encyclopedia (I-X), Ed. Isaac
Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., NewYork-1948. c.IV, s. 252.
COHEN, A., Everymans Talmud, Schocken Books, New York- 1975.
COHON, Samuel S., Chosen People, The Universal Jewish Encyclopedia (I-X), Ed.
Isaac Landman, The Universal Jewish Encyclopedia Co. Inc., USA- 1948, c.III, s.164169.
COOPER, J. C., Taoculuk Nedir? Eski in Bilgelik retisine Giri, ev. smet Zeki
Eybolu, Omega Yay, stanbul- 2003.
CROSS, F.L. LVNGSTONE, E.A., The Oxford Dictionary of The Christian
Church, Oxford University Press, USA- 2005.
CROXALL, T. H, Kierkegaard Studies, Roy Publishers, New York- 1956.
ALIKAN, brahim, slam Hukukunda Zina Suunun Mahiyeti ve Cezas, Ankara
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara- 1992, c.33, s. 61- 100.
ELK,
Hseyin Avni, Kurana Gre nsann Deeri ve stnl, Atatrk
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Erzurum- 1993, say:11, s. 136- 169.

ELK, brahim, Kuran Inda Hogr ve iddet, Bursa- 2001.
ETN, Halis, Liberalizmin Tarihsel Kkenleri, Cumhuriyet niversitesi ktisadi ve
dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Sivas- 2002, c.3, say:I, s.79- 96.
ORUHLU, Yaar, Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yay., stanbul- 2002.
DAVDS, Rhys, Buddhism, Williams and Norgate, London- 1912.
DELANY, Joseph F., Homicide, (CE), New York- 1913, c.VII, s.441-443.
............., Euthanasia, (CE), New York- 1913, c.V, s.630.
DEMBTZ, Lewis N., Robbery, (JE), New York and London- 1901, c.X, s.435- 437.
............., Usury, (JE), New York and London- 1901, c.XII, s.388- 391.
DEMR, Fahri, Hukukta Eitlik, Din ve Vicdan zgrl, Diyanet lmi Dergi,
Ankara- 1994, c.30, say:1, s.17- 22.
DEMRC, Krat, slam ncesi Dinlerde ki, (DA), TDV Yay., stanbul- 2000,
c.XXI, 456- 458.
............., Engizisyon, (DA), TDV Yay., stanbul- 1995, c.11, s.238- 240.
DENZ, Osman Murat, Akl- man likisi Asndan Fideizm, Emin Yay., Bursa- 2012.
206
DERVEZE, Muhammed zzet, et-Tefsirul-Hadis; Nzul Srasna Gre Kur'an Tefsiri

(I-VII), Terc: aban Karata vd., Ekin Yay., stanbul- 1998.
DE YOUNG, James B., Homosexuality: Contemporary Claims Examined in Light of the
Bible and OtherAncient Lliterature and Law, Kregel Publication, USA- 2000.
DN KAVRAMLAR SZL, Komisyon, DB Yay., Ankara- 2010.
DN TERMLER SZL, Editr: A. Nedim Serinsu, MEB Yay., Ankara- 2009.
DYANET LMHAL (man ve badetler-I, slam ve Toplum-II), Komisyon, TDV
Yay., stanbul- 1999.
DONELLY, Jack, Teoride ve Uygulamada Evrensel nsan Haklar, ev. Mustafa
Erdoan- Levent Korkut, Yetkin Yaynlar, Ankara- 1996.
DOUGLAS, Robert K., Confucianism and Taousim (Non-Christian Religious Systems),
E. and J.B.Young and Co., New York- 1900.
DLEK, Adem, nsann Yaama Hakknn Korunmasnn Dini Dayana, nsan
Haklar ve Din Sempozyumu (15-17 Mays- 2009), anakkale Onsekiz Mart
niversitesi Yay., anakkale- 2010, s.18- 39.
DRAZIN, Israel, Maimonides: Reason Above All, Gefen Publishing House, Jerusalem2009.
DRSCOLL, James F., Adam, (CE), New York- 1913, c.I, s.129- 132.
............., Eve, (CE), New York- 1913, c.V, s.646- 647.
DRUCKER, Malka, Celebrating Life; Jewis Rites of Passage, Holiday House, New
York- 1984.
DRUM, Walter, Incarnation, (CE), New York- 1913, c.VII, s.706- 716.
DZGN, aban Ali, Sosyal Teoloji: nsann Yeryz Serveni, Ankara- 1999.
............., Bir iddetin Anatomisi: Latin Batnn Hal Terr, Dini Aratrmalar,
Ankara- 2004, c.VII, say:20, s. 73- 92.
............., Sosyal Teoloji: nsann Yeryz Serveni, Aka Yay., Ankara- 1999.
DVORNK, Francis, Konsiller Tarihi znikten II. Vatikana, ev. Mehmet Aydn,
Ankara- 1990.
DOWSON, John A Classical Dictionary of Hindu Mythology and Religion, Rupa
Paperback, New Delhi- 1987.
EBU DAVUD, Sleyman b. el-Eas (v. 275/888), es-Snen, (I-V), ar Yay., stanbul1992.
EBU ZEHRA, Muhammed, slam Hukunda Su ve Ceza (I-II), ev. brahim Tfeki,
Kitabevi Yay., stanbul- 1994.
207
ESENBERG, Ronald L., Dictionary of Jewish Terms: A Guide to the Language of

Judaism, Schreiber Publishing, USA- 2008.
EL-BURSEV, smail Hakk, Ruhul-Beyan (I-XVII), Erkam Yay., stanbul- 2009.
ELADE, Mircea, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, ev. Ali Berktay, Kabalc
............., Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rfat, Simavi Yay., stanbul- 1993.
EL-KUZAT, . Mahmud, Cenine ruh ne zaman verilir?, ev. Ekrem Kele, Diyanet
lmi Dergi, 38/2, Ankara- 2002, s.107- 128.
EN- NESA, Ebu Abdurrahman Ahmed b. uayb (v. 303/915), es-Snen, (I-VIII), ar
ELLEN, M. Umansky, Election, (ER), New York- 1987, c.V, s.75- 81.
ERDEM, Hsamettin, Dini Ahlak ve lahi Dinlerden Yahudilik, Hristiyanlk ve
Mslmanlktaki Baz Ahlaki Meselelere Mukayeseli Bir Yaklam, Seluk niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, Konya- 1990, say:3, s.225- 253.
ERDEM, Mustafa, Hz. Adem (lk nsan), TDV Yay., Ankara- 2007.
.............,Hristiyanlktaki Vaftiz Anlay zerine Bir Aratrma, Ankara niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara- 1993, c.34, s.133- 154.
ERDMANN, Carl, The Origin of the Idea of Crusade, Trans. Marshall W. Baldwin and
Walter Goffart Princeton University Press, 1977.
ERGN, Muharrem, Dede Korkut Kitab, Boazii Yay., stanbul- 2001.
ERGNL, Zafer, bn Arabiye Gre Hz. Ademde Temel nsan Nitelikleri, Tasavvuf
lmi ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arabi zel Says-I), Ankara- 2008, c.IX,
say:21, s.167- 191.
EROLU, Ahmet Hikmet, Ekmek-arap Ayini (Evharistiya) Konusunda Katolikler ve
Protestanlar Arasndaki Anlay Farkllklar, Ankara- 1999, Ankara niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, c.39, s.439- 453.
............., Farkl nanc Tehdit Olarak Alglamann Sonucu: Engizisyon Terr, Dini
Aratrmalar, Ankara- 2004, c.VII, say:20, s.93- 100.
............., Osmanl Devletinde Yahudiler, Anda Yay., Ankara- 2003.
ER-RAZ, Muhammed Fahreddin, Tefsir-i Kebir (Mefatihul Gayb), (I-XXIII), Terc.
Suat Yldrm vd., Huzur Yay., stanbul- 2008.
ESED, Muhammed, Kuran Mesaj, ev. C.Koytak- A.Ertrk, aret Yay., stanbul1997.
208
ESEN, Muammer, nsann Halifelii Meselesi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

Dergisi, Ankara- 2004, c.45, say:I, s.15- 38.
............., Kuranda Akl- man likisi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
Ankara- 2011, c.52, say:II , s .85- 96.
E-ATB, brahim b.Musa b. Muhammed, el-Muvafakat (slami limler Metodolojisi),
(I-IV), ev.Mehmet Erdoan, z Yay., stanbul-1990-1993.
ET-TABER, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Milletler Ve Hkmdarlar Tarihi (I-V),
ev. Zakir Kadiri Ugan- Ahmet Temir, MEB Yay., stanbul- 1992.
............., Tarih-i Taberi (I-IV), ev. M. Faruk Grtunca, Salam Yay., stanbul- Trsz.
EYBOLU, Sabahattin - ERHAT, Azra, Hesiodos, Eseri ve Kaynaklar, TTK Yay.,
Ankara- 1977.
FAZLUR RAHMAN, Ana Konularyla Kuran, Ankara Okulu Yay., Ankara- 1999.
FEDLER, Kyle D., Exploring Christian Ethics: Biblical Foundation for Morality,
Westminster John Knox Press, USA- 2006.
FRESTONE, Reuven, Yahudiligi Anlamak: brahimin/Avraamn ocuklar, ev.
alayan Erenda- Levent Kartal, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yay., stanbul- 2004.
FSHBANE, Michael, Adam, (ER), New York- 1987, c.I, s.27- 28.
FOLEY, W.M., Adultery (Christian), (ERE), Edinbourg- 1908, c.I, s.132- 133.
.............,Marriage (Christian), (ERE), Edinbourg- 1908, c.VIII, s.433- 442.
FORTA, Arye, Judaism, Harcourt Education Ltd., England- 1996.
FRANCO, M., Suicide, (JE), New York and London- 1901, c.XI, s.580- 582
GARVE, Alfred E., Christianity, (ERE), Edinbourg- 1908, c.III, s.579- 600.
GAON, Saadia, The Book of Beliefs and Opinions, Translated by Samuel Rosenblatt,
Yale Universty Press- 1967.
GBSON, Margaret Dunlop, Apocrypha Arabica (Kitabul-Magal), Cambridge
Unversity Press, London- 1901
GLL, Robin, A Textbook of Christian Ethics, Published by T&T, London- 1988.
GRTL, smet GNGR, H. Atilla, Gnmzde nsan Haklar, Der Yay., stanbul2002.
GOLDMAN, Lucien, Kant Felsefesine Giri, ev. Avar Timuin, Metis Yay.,
stanbul- 1993.
GKMENOLU, Hseyin Tekin, slamda ahsiyet Haklar, TDV Yay., Ankara1997.
GLCK, erafeddin - TOPRAK, Sleyman, Kelam, Tekin Kitabevi, Konya- 1998.
209
GME, Saadettin, Kk Trk Tarihi, Trksoy Yay., Ankara- 1997.

............., Uygur Trkleri Tarihi, Berikan Yay., Ankara- 2011.
............., Trk Kltrnn Ana Hatlar, Berikan Yay., Ankara- 2012.
GRANGER, Earnest, Mitoloji, ev. Nurullah Ata, Cem Yaynevi, stanbul- 1983.
GREENSTONE, Julius H., Gambling, (JE), New York and London-1901, c.V, s.563.
............., Sabbath, (JE), New York and London- 1901, c.I, s. 587- 602.
GRFFN, Lepel, Skhsm and Skhs, Great Religions of the World, Harper and
Brothers Publishers, New York and London- 1902.
GRMAL, Pierre, Mitoloji Szl: Yunan ve Roma, Sosyal Yay., stanbul- 1997.
GULA, Richard M,. Medical Ethics, Euthanasia, Christian Ethics: An Introduction,
Ed. Bernard Hoose, New York- 1998.
G, Ahmet, Dinlerde Mabed ve badet, Esra Faklte Kitabevi, stanbul- 1999.
.............,Taoizm, Yaayan Dnya Dinleri, Ed. inasi Gndz, DB Yay., Ankara2010, s.401- 409.
............., Konfys ve Konfyslk, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, Bursa- 2001, c.10, say:2, s.43- 65.
GLER, Mehmet Nuri, Kurana Gre Halife Kavram, Harran niversitesi lahiyet
Fakltesi Dergisi, anlurfa- 1995, say:II, s.159- 185.
GLERYZ, Naim, Bizans'tan 20. Yzyla Trk Yahudileri, Gzlem Yay., stanbul2012.
GLLCE, Veysel, nsan Allahn Halifesi midir?, Atatrk niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, Erzurum- 2001, say:15, s.169- 214.
GNDZ, Din ve nanlar Szl, Vadi Yay., Ankara- 1998.
............., Pavlus Hristiyanln Mimar, Ankara Okulu Yay., Ankara- 2001.
............., Sabiiler- Son Gnostikler, Vadi Yay., Ankara- 1999.
............., Hristiyanlk, sam Yay, stanbul- 2008.
............., Maniheizm , Yaayan Dnya Dinleri, DB Yay., Ankara- 2010, s.494- 507.
............., Sabiilik , Yaayan Dnya Dinleri, DB Yay., Ankara- 2010, s.508- 528.
............., Mecusilik , Yaayan Dnya Dinleri, DB Yay., Ankara- 2010, s.507- 527.
............., Sihizm, Yaayan Dnya Dinleri, DB Yay., Ankara- 2010, s.373- 381.
.............,Dinler Tarihi Asndan Krtaj, Salk Dncesi ve Tp Kltr Dergisi,
stanbul- 2012, say:24, s.16- 19.
210
GNGR, A.sra, Katolik Kilisesinin ada Misyon Anlaynda Diyalog

Kavram, Dinler Tarihi Aratrmalar-I, (Sempozyum: 8-9 Kasm 1996), Dinler Tarihi
Dernei Yay., Ankara- 1998, s.177- 192.
............., Vatikan Misyon ve Diyalog, Tre Basn Yay., Ankara- 1997.
GNGR, Harun, Maniheizm, Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
Kayseri- 1988, say:5, s.145- 166.
GRKAN, Salime Leyla, Yahudilik, sam yay., stanbul- 2008.
............, The Jews as a Chosen People: Tradition and Transformation, Taylor & Francis
e-Library, New York- 2009.
............., Yahudi ve slam Kutsal Metinlerinde nsann Yaratl ve Cennetten D,
slami Aratrmalar Dergisi, 2003, say:IX, s.1- 48.
............., Kurana Gre Seilmilik Kavram ve srailoullarnn
Seilmilii
Meselesi, slami Aratrmalar Dergisi, stanbul- 2005, say:13, s.25- 61.

HADER AAS, Ghulam, Organ Ba Ve Nakil Konusuna slamn Hukuki Ve Ahlaki
Yaklam, ev. Mehmet Erdem, slam Hukuku Aratrmalar Dergisi, Konya- 2010,
say:15, s.265- 278.
HAMDULLAH, Muhammed, slam Peygamberi(I-II), ev: Salih Tu, rfan Yay.,
stanbul- 1991
............,slam Hukukunun Kaynaklar Asndan Kitab- Mukaddes, ev. brahim
Canan, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Erzurum-1980, say:4, s.313-326.
HAMLTON, Edith, Mitologya, ev. lk Tamer, Varlk Yay., stanbul- 2002.
HANH, Thich Nhat, Budann retisi, ev. Nur Yener, Okyanus Yay., stanbul- 2002.
HARMAN, mer Faruk, Evrensel Dinlerin nsan Haklarna Bak, Diyanet lmi
Dergi, Ankara- 1998, c.34, say:3, s.3-16.
............., Endljans, (DA), TDV Yay., stanbul-1995, c.XI, s.209- 211.
............., Din ve Vicdan Hrriyeti, (DA), TDV Yay., stanbul-1994, c.IX, s.320- 322.
............., Cehennem, (DA), TDV Yay., stanbul- 1993, c.VII, s.225- 233.
HEEREN, A. Vandeb, Suicide, (CE), New York- 1913, c.XIV, s.326- 328.
HELLWNG, Monica K., Eucharist, (ER), New York- 1987, c.V, s.185- 186.
HENRY, Matthew, An Exposition Of The Old And New Testament (I-VI), Ed.George
Burder- Joseph Hughes, Barrington&Geo.D.Haswell, Philadelphia- 1828.
HERRNG, Basill F., Jewish Ethics and Halakhah for Our Time: Sources and
Commentary, KTAV Publishing and Yeshiva University Press, New York- 1984.
211
HERSHON, Paul saac, Genesis with a Talmudical Commentary, Samuel Bagster and
Sons, London- 1883.
HESCHEL, Susannah, Abraham Geiger and the Jewish Jesus, University of Chicago
Press, Chicago- 1998.
HESCHEL, Abraham J., Who is Man?, Stanford University Press, Kaliforniya- 1965.
HEXHAM, Irving, The Concise Dictionary of Religion, Regent College Pub., Canada1999.
HRSCH, Emil G., Decalogue, (JE), New York and London- 1901, c.IV, s.496- 498.
............., Eva, (JE), New York and London-1901, c.V, s.275- 276.
............., Sheol, (JE), New York and London- 1901, c.XI, s.282- 283.
HODOUS, Lewis, Konfys Dini, ev.Gnay Tmer, Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, Ankara- 1976, c. 21, s.391- 410.
HONTHEM, Joseph, Heaven, (CE), New York-1913, c.VII, s.170-175.
............., Hell, (CE), New York-1913, c.VII, s.207- 211.
HKELEKL, Hayati, ntihar, (DA), T.D.V. Yay., Ankara- 2005, c.22, s.351-353.
HUBER, Wolfgang, Religious Human Rights in Global Perspective: Religious
Perspectives, Ed.John Witte- J. D.Van der Vyver, Kluwer Law nternational, USA-1996.
HUHLE, Rainer, Human Rights and History, Ed. Rainer Huhle, Trans. Patricia Szobar,
FATA Morgana Verlag, Berlin- 2010.
BN AUR, slam Hukuk Felsefesi (Mekasdu eriatil slamiyye), ev. Mehmet
Erdoan- Vecdi Akyz, Rabet Yay., stanbul- 1999.
BN HAM, es-Siretn-Nebeviyye, Tahkik: Mustafa es-Saka, brahim el-EbyaraAbdlhafiz elebi, Msr- 1955.
BN MANZUR, Ebul-Fazl Cemaluddin Muhammed b. Mkerrem, Lisanul-Arab (IXV), Beyrut- 1990.
BN KESR, madd-Din Ebul-Fida smail b. mer, El-Bidaye ven-Nihaye (I-XV),
ev. Mehmet Keskin, ar Yay., stanbul- 1994.
............., bn-i Kesir Tefsiri (I-XII), Tahk. Abdurrezzak El-Mehdi, ev. M.Beir
Eryarsoy- Sava Kocaba, Karnca&Polen Yay, stanbul- 2011.
BN- MACE, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid (v. 273/886), es-Snen, I-II, ar
NAN, Abdulkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, TTK Yay., Ankara- 1986.
.............,Eski Trk Dini Tarihi, MEB Basmevi, stanbul- 1976.
212
NAN, Ahmet, Kuran Verileri Asdan nsan Haklar, nsan Haklar ve Din
Sempozyumu (15-17 Mays-2009), anakkale Onsekiz Mart niversitesi Yay.,
anakkale- 2010, s.40- 52.
NCL (Mjde), Yeni Yaam Yay., stanbul- 2001.
NSAN HAKLARI NEDR? Temel Bilgiler ve Trkiyede nsan Haklar Alannda
Yaanan Gelimeler, Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk, Ed. A. Uzak M. Altunta,
Ankara- 2007.
SFEHAN, Ragb, Mfredat: Kuran Kavramlar Szl, ev. Yusuf Trker, Pnar
ZUTSU, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, Kevser Yay.,
Ankara- Trsz.
............., Tao-culukdaki Anahtar-Kavramlar, ev. Ahmed Y. zemre, skdar- 2001.
JACOBS, Louis, Shabbat, (ER), New York- 1987, c.XIII, s.320- 322.
., Principles of Jewish Faith: An Analytical Study, Basic Books, New York1964.
JACOB, Hermann, Jainizm, (ERE), Edinbourg- 1908, c.VII, s.465- 474.
JANHO, Musulin, Magna Chartadan Avrupa nsan Haklar Szlemesine, ev. Necmi
Zeka, Belge Yay., stanbul- 1983.
JOHNSON, Thomas K., Human Rights (A Christian Primer), Culture and Science
Publ., Bonn- 2008.
JOHNSTONE, H. H., Mary, (ERE), Edinbourg- 1908, c.VIII, s.476- 480.
KALAFAT, Yaar, Trk Halk Tefekkrnde Kurt-II, Berikan Yaynevi, Ankara- 2009.
............., Trk Halk rfannda Kurt, Lalezar Kitabevi, Ankara- 2007.
KAPLAN, Mehmet, Ouz-Kaan Ouz Han Destan, Trkler, Ankara- 2002, c.III,
s.511- 519.
KARAGZ, smail, nsann Dine Olan htiyac ve Din ve Vicdan Hrriyeti, Diyanet
lmi Dergi, Ankara- 2000, c.36, say:3, s.89- 106.
KARAKURT, Deniz, Trk Sylence Szl, (E-Kitap), Trkiye- 2011.
KARAKU, Abdil, slam Hukuk Kaynaklarndaki Faiz Kavramnn Modern Ekonomi
Balamnda Yeniden Deerlendirilmesi, Kahramanmara St mam niversitesi,
S.B.E. (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Kahramanmara- 2006.
KARAMAN, Hayreddin, Mukayeseli slam Hukuku, rfan Yay., stanbul- 1974.
............., slamda Kadn ve Aile, Ensar Neriyat, stanbul-l993.
213
KARAMAN, Hseyin, bn Meymunun Dncesinde Akln Snrlar ve Din-Felsefe

likisi, Din Bilimleri Akademik Aratrma Dergisi, Samsun- 2006, c.6, say:4, s.153173.
KARATEPE, kr, nsan Haklarnn lahi Temelleri, Douda ve Batda nsan
Haklar (Kutlu Doum Haftas: 1993-94), TDV Yay., Ankara- 1996, s.109- 115.
KASAPOLU,
Abdurrahman,
Kuranda
ffet
Anlay-Batl
Cinsel
Ahlak
Anlaylaryla Bir Mukayese, Din Bilimleri Akademik Aratrma Dergisi, Ankara2003, c.III, say:IV, s.5- 25.
KATAR, Mehmet, srail Kavminin Seilmilii zerine Bir Aratrma, slami
Aratrmalar Dergisi, 2007; 20(4): s.458- 463.
............., Yahudilikte, Hristiyanlkta ve slamda Tvbe, Aziz Anda Yay., Ankara2003.
KATOLK KLSES DN VE AHLAK LKELER, ev. Dominik Pamir, Yaylaclk
Matbaclk, stanbul- 2000.
KATZ, Steven T., Jewish Ideas and Concepts, Schocken Books, NewYork- 1977.
KAYA, Remzi, Kuran- Kerim ve Kitab- Mukaddeste Helal ve Haram Gdalar, Kaya
Matbas, stanbul- 2002.
KELLNER, Menachem, Jewis Ethics, A Companion To Ethics, Ed. Peter Singer,
Blackwell Publishing, London- 1993.
KELLY, J.N.D., Early Christian Doctrines, Harper, New York- 1960.
KILI, Sadk, Mitoloji, Kitab- Mukaddes ve Kuran- Kerim, Nil Yay., zmir- 1993.
KIZILER, Hamdi, Mevlanaya gre insan ve Deeri, Tasavvuf lmi ve Akademik
Aratrma Dergisi, Ankara- 2005, say:14, s.473- 482.
KNG, Robert H., Tanrnn Anlam, ev. Temel Yeilyurt, nsan Yay., stanbul- 2001.
KTAB-I MUKADDES (Eski ve Yeni Ahid), Kitab- Mukaddes irketi, stanbul- 1995.
KOYT, Talat CERRAHOLU, smail, K.Kerim Meal ve Tefsiri, DB Yay.,
Ankara- 1984.
KOHLER, Kaufmann, Judaism, (JE), New York and London-1901, c.VII, s.359-368.
............., Chosen People, (JE), New York and London- 1901, c.IV, s.45- 46.
KOHN, Daniel B., Sex, Drugs, and Violence in the Jewish Tradition: Moral
Perspectives, The Rowman and Littlefield Publishing, USA- 2004.
KONFYS, The Four Books (Confucian Analects, The Great Learning,The
Doctrine of the Mean,The Works of Mencius), Trans. James Legge, The Commercial
Press, China-Trsz.
214
............., Konumalar, ev. Muhaddere Nabi zerdim, ada Matb., Haziran- 2000.
KONUK, Ahmed Avni, Fususul-Hikem Tercme ve erhi (I-II), Haz. Mustafa TahralSeluk Eraydn, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., stanbul- 1995.
KONVTZ, Milton R., Judaism and Human Rights, Transaction
Publishers, New
Jersey- 2001.
KKSAL, Mustafa Asm, Peygamberler Tarihi, T.D.V. Yay, Ankara- 1995.
KSE, Saffet, slam Hukuna Gre Rvet Suu ve Cezas, slam Hukuku
Aratrmalar Dergisi, Konya- 2008, say:11, s.139- 166.
............., Cihad iddete Referans Olabilir mi?, slam Hukuku Aratrmalar Dergisi,
Konya- 2007, say:10, s. 37- 69.
KUMA, Mehmet Salih, Postmodern Bir nsan Haklar Sylemi Olarak Hukuki
oulculuk ve slam Hukuku Asndan Deerlendirilmesi, nsan Haklar ve Din
Sempozyumu (15-17 Mays 2009), anakkale Onsekiz Mart niversitesi Yay.,
anakkale- 2010, s.114- 150.
KURT, A. Osman, Yahudilikte, Hristiyanlkta ve slamda rtidat, Cumhuriyet
niversitesi Sosyal Bilmler Enstits, Baslm Yksek Lisans Tezi, Sivas- 2000.
KUTLUER, lhan, nsan, (DA), TDV Yay., stanbul- 2000, c.22, s.320- 323.
KUTUB, Seyyid, Fi Zlalil- Kuran, ev. M.Emin Sara vd., elik Yay., stanbul- 1993.
KK, Abdurrahman- TMER, Gnay- KK, M.Alparslan, Dinler Tarihi,
Berikan Yay., Ankara- 2009.
KK, Abdurrahman, Hristiyanlkta Misyon Anlay, Yeni Yaklamlar ve
Dinleraras Diyalog, Dinler Tarihi Aratrmalar-III, 2000. Ylnda Hristiyanlk (Dn
Bugn ve Gelecei), Dinler Tarihi Dernei Yay., Ankara- 2002, s.359- 385.
............., Ahit Sand, (DA), TDV, stanbul- 1988, c.I, s.535.
............., Sihizm, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara- 1986,
say:28, s.391- 417.
LANGE, John Peter, A Commentary Of The Holy Scriptures (I-XXVI), Trans. Philip
Schaff, Charles Scribners Sons, New York- 1882.
LANGMUR, Gavin I., Toward a Definition of Antisemitism, University of California
Press, London- 1990.
LAO TSE, Tao Te Ching, Trkesi ve Yorumu: mer Tulgan, Yol Yay., stanbul- 1994.
LEV, Gerson B., Adamah, (JE), New York and London- 1901, c.I, s.183.
LEWS, Bernard, slam Dnyasnda Yahudiler, B.S.ener, mge Yay., stanbul- 1996.
LPMAN, J.G., Bribery, (JE), New York and London- 1901, c.III, s.379- 381.
215
MACCULLLOCH, J.A., Head, (ERE), Edinbourg- 1908, c.VI, s.532- 540.

MACDONALD, William, Kutsal Kitap Yorumu (Yeni Antlama Serisi), (I-III), Terc.
Filiz Akyz - M.Uysal, Yeni Yaam Yay., stanbul, 2000-2003.
............., Kutsal Kitap Yorumu (Eski Antlama Serisi), (I-III), Terc. Filiz .Akyz - M.
Uysal, Yeni Yaam Yay., stanbul- 2004- 2005.
MACKENZE, W. Douglas,Jesus Christ, (ERE), c.VII, Edinbourg- 1908, s.504-550.
MACKNTOSH, H. R., Sin (Christian), (ERE), Edinbourg- 1908, c.XI, c.538- 543.
MACLEAN, A.J., Chastity (Christian), (ERE), Edinbourg- 1908, c.III, s.490- 493.
MAMONDES, Moses, The Guide Of The Perplexed, Trans. M. Friedlander, George
Routledge and Sons Ltd., London- 1910.
MATHEWS, Shailer - SMTH, Gerald Birney, A Dictionary of Religion and Ethics,
The Macmillan Company, New York- 1923.
MATURD, Kitabt-Tevhid, ev. Bekir Topalolu, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,
Ankara- 2002.
MAY, Melanie A., Prostitution, The Encyclopedia Of Christianity (I-V), Ed. Erwin
Fahlbusch, Wm.B. Eerdmands Publishing Company, USA- 2005.
MC.KENZE, John L., Dictionary of the Bible, The Bruce Publishing Company,
NewYork- 1965.
MCCORD, James I., Know Thyself: Biblical Doctrine of Human Depravity, The
Nature Of Man, Ed. Simon Doniger, Harper&Brothers, New York- 1962, s.22- 34.
MCCURDY, J.Frederic, Marriage, (JE), New York and London- 1901, c.VIII, s.335340.
............., Adam, (JE), New York and London- 1901, c.I, s.173- 179.
............., Abel, (JE), New York and London- 1901, c.I, s.48.
MEHL, Roger, Hristiyan lahiyat (Protestan Mezhebi), ev. Mehmet Aydn, Ar
Basmevi, Ankara- 1983.
MERT, Muhit, nsan Nedir?, Ankara Okulu Yay., Ankara- 2004.
MESLN, Michel, Baptism, (ER), New York- 1987, c.II, s.59- 63.
MEVDUD, Ebul-Ala, Tefhimul-Kuran(I-VII), Terc. Muhammed Han Kayani vd., nsan
Yay., stanbul-1986.
............., Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamber, eviri: N. Ahmed Asrar,
Pnar Yaynlar, Ankara- 1983.
MCHEL, Thomas, Hristiyan Tanr Bilimine Giri, Ohan Basmevi, stanbul- 1992.
216
MDRASH RABBAH (I-X), H. Freedman- Maurice Simon,
The Soncino Press,
London-1961.
MTCHELL, Murray, The Great Religions of ndia, Turnbull and Spears, New YorkTrsz.
MONTGOMERY, Mary W., Eden, Garden Of, (JE), New York and London- 1901,
c.V, s.36- 38.
MSLM b. Haccac, Ebul-Hseyn (v. 261/875), el-Cmius-Sahh, (I-III), ar Yay.,
stanbul-1992.
NASR, Seyyid Hseyin, Bilgi ve Kutsal, z Yay., stanbul- 1999.
NECATGL, Behet, 100 Soruda Mitologya, Gerek Yaynevi, stanbul- 1978.
NEBUHR, Reinhold, The Nature and Destiny of Man (A Christian Interpretation),
Charles Scribners Sons, New York- 1945.
NOVAK, Davd, A Jewish Theory of Human Rights, Religion and Human Rights An
Introduction, Ed. John Witte and M.Christian Green, Oxford University Press, New
York- 2012, s.27- 42.
NUSS, P.Xaiver DEMREL, Hakk, Hristiyan retisi, MjdeYay., stanbul- 1994.
OMATHUNA, Donal P., But The Bible Doesnt Say They Were Wrong to Commit
Suicide, Does t?, Suicide: A Christian Response : Crucial Considerations for Choosing
Life, Ed. Timothy J. Demy- Gary P. Stewart, Kregel Publication, USA- 1998, s.387397.
OLGUN, Hakan, Katolik Kilisesinin Endljans Uygulamas ve Protestan Reformuna
Etkisi, Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Samsun- 2005, say:1819, s.327- 346.
O'NEL, A..C.,Sin, (CE), New York- 1913, c.XIV, s.4- 11.
GEL, Bahaeddin, Trk Mitolojisi (I-II), TTK Yay., Ankara- 1993.
............., slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, TTK Yay., Ankara - 2003.
RS, Hayrullah, Musa ve Yahudilik, Remzi Kitabevi, stanbul- 1966.
ZBEK, Abdullah, Bir Eitim Kurumu Olarak Ailenin nemi, slamda Aile ve
ocuk Terbiyesi-II, SAV, Ensar Neriyat, stanbul- 2005, s. 57- 74.
ZBUDAY, kr, Cana Kyma, Kan Davas ve ntihar, DB Yay., Ankara- 2005.
ZEL, Ahmet, slam Hukukunda lke Kavram (Darul-slam/Darul-Harb), z Yay.,
stanbul- 1998.
ZERVARLI, M.Sait ,Hikmet, (DA), TDV Yay., stanbul-1998, c.XVII, s.503-511.
217
ZSOY, mer - GLER, lhami Konularna Gre Kuran (Sistematik Kuran Fihristi),
Fecr Yay., Ankara- 2001.
ZYAZICI, Alparslan, Alkoll kiler, Sigara ve Dierleri, DB Yay., stanbul- 2004.
............., Zararl Alkanlklar ve Aile, Diyanet lmi Dergi, Ankara- 2004, c.40, say:4,
s.113- 130.
PAACI, Mehmet, Kutsal Kitaplarda lm tesi, Ankara Okulu Yay., Ankara- 2001.
PATA, Rapael, The Jewish Mind, Wayne State University Press, New York- 1996.
PEKCAN, Ali, slam Hukukunda Gaye Problemi, Rabet Yay., stanbul- 2003.
PKE, E. Royston, Encyclopedia of Religion and Religions, George Allen & Unwin
Ltd., London- 1951.
PRKE AVOT
(Bilgelerimizin tleri), Yorumlayan ve Derleyen: Rav Naftali
Haleva, Gzlem Gazetecilik Basn veYayn A.., stanbul- 2004.

ROBERTS, A.- DONALDSON, J., The Ante-Nicene Fathers (I-X), Charles Scribners
Sons, New York-1903.
ROPS, H. Daniel, The ProtestanReformation, J.M.Dent&Sons Ltd., London- 1963.
ROSENBERG, Dona, Dnya Mitolojisi (Byk Destan ve Sylenceler Antolojisi), ev.
Koray Atken vd., Ankara- 2003.
RUBEN, Walter, Budizm Tarihi, ev. Abidin til, DTCF Yay., Ankara- 1947.
RUDOLPH, Kurth, Maniheizm, ev. Mustafa Byk, Gazi niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, orum- 2002, c.1, say:1, s.378- 393.
............., Heresy, (ER), New York- 1987, c.VI, s.614- 623.
SAM, emseddin, Esatir: Dnya Mitolojisinden rnekler, Ed. Cengiz Batuk, nsan
SAMUEL, Charles, Buddhism, The World Religions, New York- 1954, s.225- 276.
SARICIK, Murat, Cahiliye Kumar Meysir, Sleyman Demirel niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, Isparta-1 998, say:5, s.33- 64.
SARIKIOLU, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Ota Yay., stanbul1983.
..............., Din Fenomenolojisi (Dinlerin Mahiyeti ve Tezahr ekilleri), Sleyman
Demirel nivesitesi Yay., Isparta- 2002.
SAYIM, Huzeyfe, Zerdtilikde Kozmogoni ve Yaratl, Erciyes niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Dergisi, Kayseri- 2004, say:16, s.91- 101.
SCHMMEL, Annamarie, Dinler Tarihine Giri, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Yay., Ankara- 1955.
218
SCHENKER, Joseph G., The beginning of human life: Status of embryo. Perspectives
in Halakha (Jewish Religious Law), Journal of Assisted Reproduction and Genetics,
2008, Jun; 25(6), s.271- 276.
SCHOEPS, Hans Joachim, The Jewish-Christian Argument, Faber and Faber, London1965.
SENA, Cemil, Filozoflar Ansiklopedisi, (I-IV), Remzi Kitabevi, stanbul- 1974.
SEPETOLU, Necati, Karlatrmal Trk Destanlar, rfan Yaynevi, stanbul1995.
SMTH, Henry Preserved, Old Testament History , Charles Scribners Sons, New York1917.
SDERBLOM, Nathan, The Age of the World (Zoroastrian), (ERE), Edinbourg- 1908,
c.I, s.205- 210.
SNMEZ, Mustafa, Zemaherinin Keafnda Cennetle lgili fadelerin Tahlili,
Ekev Akademi Dergisi, Erzurum- 2009, say:38, s.137- 158.
SPARKS, H.F.D., The Apocryphal Old Testament, Oxford U. Press, New York- 1984.
STRAHAN, JAMES, Familiy (Biblical and Christian), (ERE), c.5, s.723- 727.
AHN, Harun, Kuran- Kerimdeki Cihad Ayetleri Balamnda slamn nsana
Bak, Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, anlurfa- 2007, c.12, say:17,
s.79- 90.
AHN, M. Sreyya, Dou ve Bat Kiliseleri, Ayrlmalar ve Sebepleri, Marmara
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, stanbul- 1986, say:IV, s.311- 329.
.............,Cennet, (DA), TDV Yay., stanbul- 1993, c.VII, s.374- 386.
............., Aforoz, (DA), TDV Yay., stanbul- 1988, c.I, s.412- 413.
AHN, Naim, Kuran- Kerimde Akl ve Akln Deeri Meselesi, Seluk niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, Konya- 1999, say:8, s.221- 242.
EKERC, Osman, nsan Haklar Alannda Temel Belgeler ve slam, Nun Yay.,
stanbul- 1996.
ENAY, Blent, Yahudi-Hristiyan likileri Tarihi ve Anti- Semitizm- Oryantalizm
likisi, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Bursa- 2002, c.XI, say:II, s.
117- 146.
ENER, Mehmet, Veda Hutbesinin nsan Haklar Ynnden Ksaca Tahlili, Douda
ve Batda nsan Haklar (Kutlu Doum Haftas: 1993-94), TDV Yay., Ankara- 1996,
s.125- 130.
ENTRK, Recep, nsan Haklar ve slam, Etkileim Yaynlar, stanbul- 2006.
219
EYBETL HAMD, Abdulkadir, ada Dnya Dinleri ve Mezhepleri, ev. Osman

Cilac, Beyan Yay., stanbul- 1995.
MEK, M.Sait, Kuran Kssalarna Giri, Yneli Yay., stanbul- 1993.
THE BOOK OF ARDA VRAF, Gosht-i Fryano, and Hadokht-Nask, by Martin Haug,
assisted by E. W. West, Messrs Trubner and Co., Bombay- London- 1872.
THE LAWS OF MANU, Trans. G. Bhler, Oxford University Press, USA- 1886.
THE TALMUD (Selections from The Contents of That Ancent Book, Its Commentaries,
Teachings, Poetry and Legends ),Translated From The Original By H.Polano, Frederick
Warne and Co and New York, London- 1876.
TANYU, Hikmet, Yahudiliin Kutsal Kitaplar ve Esaslar, lmi nceleme ve Tenkidi,
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara- 1967, say:14, s.95- 124.
............., Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, Bilge Yay., Yrsz- 1980.
TARAKI, Muhammed, St. Thomasa Gre Asli Gnah, Uluda niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, Bursa- 2006, c.15., say:I., s.307- 318.
TAPINAR, smail, Duvarn teki Yz (Yahudi Kaynaklarna Gre Yahudilikte Ahret
nanc), Gelenek Yay., stanbul- 2003.
............., II. Vatikan Konsili ve Katoliklerin Yaklam, Marmara niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, stanbul- 2011, say:41, s.107- 120.
TAVKUL, Ufuk, Karaay- Malkar Nart Destan Kahramanlarndan Demirci Debet,
Krm Dergisi, 8 (33), 2000, s.25- 29.
TESTAS, Guy- Jean, Orta a Hristiyan Dnyasnda Dinsel iddet Engizisyon, ev.
Ali Erba, stanbul- 2003.
THDRSTON, Herbert, Virgin Mary, (CE), New York- 1913, c.XV, s.459.
TRMZ, Ebu sa Muhammed b. sa b. Sevra (v. 279/892), es-Snen, (I-V), ar Yay.,
stanbul- 1992.
THURAN, Max, Marriage and Celibacy, SCM Press, London-1959.
TERNEY, John J., Abel, (CE), New York-1913, c.I, s.35- 36.
TOGAN, Zeki Velidi, Ouz Destan, Reideddin Ouz-namesi Tercme ve Tahlili,
Enderun Kitabevi, stanbul- 1982.
TOPALOLU, Bekir, slam nanc Asndan Din ve Vicdan Hrriyeti , Aydnlar
Oca Yay., stanbul-1991.
TOPALOLU, Nuri, nsan Haklar ve slam, Diyanet Dergisi, Ankara- 1990, cilt.26,
say.1, s.3-12.
220
TORA; Trke eviri ve Aklamalaryla Tora ve Aftara (1. Kitap: Bereit), Terc. Moe
Farsi vd., Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.., stanbul- 2002.
TORA; Trke eviri ve Aklamalaryla Tora ve Aftara (2. Kitap: emot)), Terc. Moe
Farsi vd.., Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.., stanbul- 2007.
TORA; Trke eviri ve Aklamalaryla Tora ve Aftara (3. Kitap: Vayikra), Terc.
Moe Farsi vd., Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.., stanbul- 2010.
TORA; Trke eviri ve Aklamalaryla Tora ve Aftara (5.Kitap: Devarim), Terc.
Moe Farsi vd, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.., stanbul- 2009.
TRAER, Robert, Faith in Human Rights: Support in Religious Traditions for a Global
Struggle, Georgetown University Press, USA- 1991.
TUNALI, Ramazan, Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda ki, Uluda niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Bursa- 2006.
TMER, Gnay, Biruniye Gre Dinler ve slam Dini, DB Yay., Ankara- 1975.
............., Hristiyanlkta ve slamda Hz. Meryem, TDV Yay., Ankara- 1996.
............., Asli Gnah, (DA), TDV Yay., stanbul- 1991, c.III, s.496- 497.
TRK ANSKLOPEDS (I-XXXIII), MEB Yay., Ankara- 1970.
ULUDA, Sleyman, Halife, (DA), stanbul- 1997, c.15, s.299- 300.
............., slamda Emir ve Yasaklarn Hikmeti, TDV Yay., Ankara- 1997.
USTA, Ahmet, M. emseddin Gnaltayn Tarih-i Edyanna Gre in Dinleri,
Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Derg., Samsun- 1999, say:11, s.129-164.
AL, Turgay, MALCOLM, Derek, Hristiyan Ahlak, n asya Basn Datm,
stanbul- 2000.
NAL, Asife, Trkiyede rtnme Anlay zerine Bir Aratrma (Dinler Tarihi
Asndan Bir Yaklam), Ankara niversitesi S.B.E. (Baslmam Doktora Tezi),
Ankara- 2004.
............, Yahudilikte Hristiyanlkta ve slamda Evlilik, T.C. Kltr Bakanl Yay.,
Ankara- 1998.
NAL, Necdet, Kuranda Meysir Kavram ve Gnmzdeki Baz Kumar Trlerinin Bu
erevede Deerlendirilmesi, Din Bilimleri Akademik Aratrma Dergisi, Samsun2010, c.10, say:3, s.247- 265.
VACANDARD, E., Inquisition, (ERE), Edinbourg- 1908, c.VII, s.330- 336.
VAUX, Roland de, Yahudilikte Aile, Arasta Yay., Terc. Ahmet G, Bursa- 2003.
VERMEERSCH, A., Usury, (CE), New York- 1913, c.XV, s.235- 237.
221
VRES, Hent de, Kabahat mkan: Kierkegaardda ehadet, Kierkegaard ve Din, Ed.
Ahmet Demirhan, Gelenek Yay., stanbul- 2003, s.159- 178.
VROOM, Hendrik M., Religious Ways Of Life and Human Rights, Human Rights
and Religious Values: An Uneasy Relationship?, Ed. Abdullah A.An-Naim, Gerald
D.Gort, Henry Jansen, Hendrik M.Vroom, Rodopi, New York- 1995, s.24- 42.
WEBER, N.A., Suicide, (CE), New York- 1913, c.XIV, s.326- 328.
WHTE, Andrew Dickson, A History of The Warfare of Science With Theology, Dover
Publications, New York-1960, c.II, s. 264- 287.
WLLAMS, Moner, Hinduism (Non-Christian Religious Systems), Pott,Young&Co.,
New York- 1877.
YARAN, Rahmi, slam, Cihad ve Sava, Bak niversitesi lahiyat Fakltesi lmi
Mecmuas, Bak- 2004, c.I, say.II, s.165- 182.
YASDIMAN, Hakk ., Pavlusun Evlilik Hakkndaki Gr, Sleyman Demirel
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Isparta- 2001, say:8, s.77- 92.
YAVUZ, Nazmiye, Kitab Mukaddes asndan Yahudilik ve Hristiyanlkta
Seilmilik Anlay Ankara niversitesi S.B.E. (Baslmam Yksek Lisans Tezi),
Ankara- 2006.
YAZIR, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Sad. smail Karaam vd.,
Azim Datm, stanbul- Trsz.
............., Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, Haz. Hayrettin Karaman vd., TDV Yay.,
Ankara- 2006.
YEPREM, Saim, lahi Dinlerin Gayesi, Dinin Dnya Barna Katks- 2005 Yl
Kutlu Doum Sempozyumu ve Mzakereleri, TDV Yay., Ankara- 2006, s.23- 29.
YILDIRIM, Mustafa, slam Hukukunda ki me Suu ve Cezas, Dokuz Eyll
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, zmir- 2001, say: 14, s.31- 52.
YILDIRIM, Suat, Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, DB Yay., Ankara- 1988.
YILMAZ, Hseyin, slam Korkusunun/slamofobinin Olumasnda Cihad Algsnn
Rol, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Sivas- 2012, c.XVI, say:1, s.
165- 187.
YILMAZ, Musa K.,Cihad Ayetleri ve nsan Haklar, Harran niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, anlurfa- 1996, say.II, s.13- 32.
YT, Yaar, slam Ceza Hukuku Asndan tenazi ve Hukuki Sonularnn
Deerlendirilmesi, slami Aratrmalar Dergisi, 2003, c.16, say:3, s.337- 349.
222
YTK, Ali hsan, Hint Kkenli Dinlerde Karma nancnn Tenash nancyla likisi,
Ruh ve Madde Yay., stanbul- 1996.
............., Hinduizm, Yaayan Dnya Dinleri, Ed. inasi Gndz, TDV Yay., Ankara2010, s.278- 304.
............., Budizm, Yaayan Dnya Dinleri, Ed. inasi Gndz, Ankara- 2010, s.307355.
............., Caynizm, Yaayan Dnya Dinleri, Ed. inasi Gndz, Ankara- 2010, s.357367.
............., Dinleraras Diyalog ve Dnya Bar, Dinin Dnya Barna Katks, 2005
Yl Kutlu Doum Sempozyumu Tebli ve Mzakereleri, TDV Yay., Ankara- 2006, s.6066.
YURDAYDIN, Hseyin G.- DA, Mehmet, Dinler Tarihi, Gndz Matbaaclk,
Ankara- 1978.
ZEMAHER, Ebul-Ksm Carullah Mahmud b. mer b. Muhammed , el-Kesaf an
Hakaik Gavamizt-Tenzil ve Uyunil-Ekavil f Vucuhit-Tevil, (I-IV), Tashih:
Muhammed Abdsselam ahin, Darul-Ktbil-miyye, Beyrut- 1995.
ELEKTRONK KAYNAKLAR
BARANZKE, Heike, Dinlerin Gen Teknolojisi, tenazi ve Organ Nakline Kar
Tutumlar, http://www.konrad.org.tr/Islam%20tr%202006/15baranzkeTR.pdf,
(15.11.2012).
HUSTON, Brad, What Does The Bible Say About Gambling, http://carm.org/biblegambling, (01.10.2012)
KARAMAN, Hayrettin, Hayatmzdaki slam-II, nternet Basks- 2006,
http://www.hayrettinkaraman.net/yazi/hayat2/0075.htm, (31.10.2012).
MALHERBE, Michel, Shinto Japan : What is Shintoism?,
http://www.1000questions.net/en/religion/shinto.html, (12.12.2012)
POPE IV. PAUL, Declaration on Religious Freedom/Dgntats Humanae, (7 Aralk
1965),
http://www.vatican.va/archive/hist_councils/ii_vatican_council/documents/vat-
decl_19651207_dignitatis-humanae_en.html, (11.10.2012)
POPE JOHN PAUL-II, Evangelium Vitae, 1995,
http://www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/encyclicals/documents/hf_jp_enc_25031
995_evangelium-vitae_en.html, (08.09.2012)
223
POPE PAUL-VI, Gaudium et Spes,51, 1965,

http://www.vatican.va/archive/hist_councils/ii_vatican_council/documents/vatii_const_1
9651207_gaudium-et-spes_en.html, (08.09.2012).
RAH, M.S., Human Rights and Sikhism,
http://www.sikhreview.org/pdf/january2008/pdf-files/dynamics.pdf, (10.12.2012).
SMTH, William, Smiths Bible Dictionary- 1884,
(http://www.ccel.org/ccel/smith_w/bibledict.html, (10.12.2011).
WENER, Rebecca, "Who is a Jew?,
http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/whojew1.html, (05.08.2012)
http://juchre.org/talmud/kethuboth/kethuboth4.htm#72b, (03.08.2012)
http://www.come-and-hear.com/yebamoth 62.html, (04.08.2012)
http://juchre.org/talmud/berachoth/berachoth1.htm#10a, (01.01.2012)
http://www.state.gov/j/drl/rls/40258.htm, (07.08.2012)
http://urj.org//about/union/governance/reso//?syspage=article&item_id=2000,
(01.08.2012)
http://www.ou.org/public affairs/article/ou resp same sex marriage, (01.08.2012)
http://www.torah.org/advanced/shulchan-aruch/classes/chapter13a.html, (01.08.2012)
http://juchre.org/talmud/berachoth/berachoth2.htm#28b, (03.08.2012)
http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_
19870222_respect-for-human-life_en.html, (08.09.2012)
http://www.vatican.va/archive/hist_councils/ii_vatican_council/documents/vatii_cons_19651207_gaudium-et-spes_en.html, (07.01.2012).
http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_
19870222_respect-for-human-life_en.html, (01.09.2012)
http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1950_1959/Law%20of%20Return%2057101950, (05.08.2012)
http://grepmaster.livejournal.com/113682.html, (11.09.2012).
http://www.ultimatebiblereferencelibrary.com.
http://covenantofgrace.com/bible_commentary_title.htm.
http://www.bursakilisesi.com/kutsalkitap/.
http://www.meryemana.net.
http://www.isam.org.tr.
http://archive.org.
224
ZET
evket ZCAN, Dinlerin nsana Verdii Deer (Yahudilik, Hristiyanlk ve
slam rnei), Yksek Lisans Tezi, Danman: Prof. Dr. Durmu ARIK, 227 sayfa.
Dinlerin (Yahudilik, Hristiyanlk ve slam) insana bakn tespit etmek ve bu
dinlerin insana verdii deeri gstermek tezin balca amacdr. Bu balamda tezde
Yahudilik, Hristiyanlk ve slam kaynaklarna gre insann sahip olduu temel
haklar ile bu temel haklar tehdit eden uygulamalar incelenerek, bu dinlerin insana
verdii deer deskriptif bir ekilde ortaya konulmaya gayret edilmitir.
Tez giri ve iki blmden olumaktadr. Tezin giri ksmnda; Trk ve Yunan
mitolojilerinde, Hint, in ve Japon Dinlerinde, Sabilikte ve Eski ran Dinlerinde
insann deeri ortaya konulmaya allmtr.
Birinci blmde; dinin insana bakn tespit edebilmek iin, insanlarn
atas, ilk insan ve ilk peygamber olarak kabul edilen Hz.Adem prototip kabul
edilerek, insann biyolojik-psikolojik zellikleri ile yaratl amacna yer verilmitir.
kinci blmde ise; dinin insana verdii deerin gstergesi kabul edilen ve
bu dinlerin insana verdii temel haklar oluturan can, akl, mal, namus ve dinin
korunmasyla ilgili haklar ve bu haklar tehdit eden uygulamalar incelenmitir.
Blm sonlarnda, verilen bilgiler nda karlatrmalar yaplmtr. Sonu
ksmnda; Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda insann biyolojik ve psikolojik
zellikleriyle en stn bir varlk kabul edildii ve kendisine verilen temel haklarn
bunun bir gstergesi olduu tespit edilmitir.
Anahtar Kelimeler: Yahudilik, Hristiyanlk, slam, nsan, Temel Haklar.
225
ABSTRACT
evket ZCAN, The value granted human being by religions (Judaism,
Christianity and Islam model), Master thesis, Supervisor: Prof. Dr. Durmu Ark,
Ankara University Faculty of Divinity, 227 p.
The main aim of this thesis is identifying the point of view of the religions
(Judaism, Christianity and Islam) to the human beings. In this context in this thesis,
according to Judaism, Christianity and Islam resources, basic rights that human
beings have and practices that threaten those rights are being examined. Also, the
value that these religions grant to the human beings is aimed to be introduced
descriptively.
Thesis consists of introduction and two parts. In the introduction part the
value of human being in Turkish and Greek mythology, Indian, Chinese and
Japanese Religion, in Sabianism and Old Iran Religions was tried to be presented.
In the first part; in order to be able to identify three religions point of view
towards human beings, the ancestor of the people, who is considered to be the first
man and first prophet Adam was accepted as prototype and biological and
psychological characteristics of people and the purpose of the creation is mentioned.
In the second part, three religions faiths accepted as the indicator of the value
of peoples basic rights that make up human intellect, property, life, honor and
religion were examined for the protection of the rights and practices that threaten
these rights.
At the end of the parts, comparisons were made in the light of the given
informations. At the conclusion, in Judaism, Christianity and Islam it was confirmed
226
that human being is accepted as supreme being with his biological and psychological
characteristics and the fundamental rights granted him was found to be an indication.
Keywords: Judaism, Christianity, Islam, Human Being, Fundamental Rights.
227

Di̇nleri̇n İnsana Verdi̇ği̇ Değer

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Di̇nleri̇n İnsana Verdi̇ği̇ Değer

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Di̇nleri̇n İnsana Verdi̇ği̇ Değer

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

DNLERN NSANA VERD DEER

Yksek Lisans Tezi

DNLERN NSANA VERD DEER

Yksek Lisans Tezi

DNLERN NSANA VERD DEER

Yksek Lisans Tezi

Tez Snav Tarihi:.................................

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran

Tezi Hazrlayan rencinin

A. LK NSAN VE HZ.ADEM ........................................................................................29

A. NEFS KORUMAYA YNELK HAKLAR VE UYGULAMALAR .....................103

: The Catholic Encylopedia

: Diyanet leri Bakanl

: Encyclopedia of Religion and Ethics

: Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

: The Jewish Encyclopedia

: Milli Eitim Bakanl

: Sallallahu Aleyhi Vesellem

: Sosyal Bilimler Enstits

: Trk Dil Kurumu

: Trkiye Diyanet Vakf

: Trk Tarih Kurumu

Sonu ksmnda; Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda insann sahip olduu

yararlandmz mstakil eserlerden

balcalar unlardr. Kitab- Mukaddes irketi ve Yeni Yaam Yaynlar tarafndan

Isidore Singer ve arkadalarnn editrlnde hazrlanm Jewish Encyclopedia, Charles

anlatmlarla ortak noktalar tayabilir.7 Mitolojiyi dier sradan hikyelerden ayran en

1. Yunan Mitolojilerinde nsan

Demir Soy dur. Hesiodosun pimanlnn nedeni, bu soyun

insanlarnn gndzleri alp didinirken, geceleri de Tanrlarn yollad trl dertlerle

Bkz. Eybolu- Erhat, s.148; Rosenberg, s.44- 45.

Yunan mitolojisinde, ksaca insann konumu ortaya konulduktan sonra Trk

2. Trk Mitolojilerinde nsan

Tevratn Tekvin blmnde

anlatlan Hz.Adem ve Havvann yaratllarnn benzerliklerine dikkat eker.24

gel, Trk Mitolojisi, c.I, s.421.

deerlendirilebilir. Trk destanlarnda sz edilen insanlarn zelliklerini anlamak iin

in kuvvetleri halk tamamen imha etmek isterler ve hepsini ldrrler.

Abdulkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara- 1995, s.13.

Nart kahramanlarndan, Debet ne kmaktadr. nk bu destanlarda, Gk ile

plak elleriyle kor halindeki demiri eip

Bkz. Adilolu, s.202- 203; Karakurt, s.206.

Yunan ve Trk Mitolojilerinde insann yaratln, durumunu ve konumunu

E. ETL DNLERDE NSAN

1. Hint Dinlerinde nsan

Brahma tarafndan yaratlmtr. Sanskritede insan anlamna gelen Manu,

Sarkolu, Din Fenomenolojisi, s.202.

kurtulua eriebilmesi, kendisinin hatalarn fark ederek dnyay gerek boyutlaryla

hastaneler kurarlar. Bu dinde ldrmemek, yalan sylememek, hibir ekilde almamak,

2. in ve Japon Dinlerinde nsan

Lao-Tzunun (M.. 634-531) kurucusu olduu inin mill ve en eski dinlerden

Bkz. Tao Te Ching,, 33.

3. Eski ran Dinlerinde nsan

Maniheizm dinlerinin insana bak incelenecektir.

Sabiilikte birbirine zt iki g mevcuttur. Bunlardan birincisi, iyilii temsil

Sabiilikte insan, Yaratc g tarafndan kendisine dnyada vekil olmas ve

baka bir dilden olmas, anlamn etkilememektedir.147 Yahudilikte Adem isminin