Kutsal'a Gi̇den Yol

KUTSALA GDEN YOL: DNLER TARHNDE BR
METODOLOJK YAKLAIM VEYA BR BLM OLARAK DN

FENOMENOLOJS
Mustafa ALICI**
ZET
Din Fenomenolojisi, dinlerde grlen eyleri, yani kutsaln tezahrlerini anlamaya alan bir alandr. Bu makalede klasik dnemde
ou kez Dinler Tarihi ile zdelemi grlmesine ramen gnmzde fenomenleri inceleyen bir alan haline gelen Din
Fenomenolojisi ele alnmtr. Bu ynyle bu disiplin, Dinler Tarihinin ok ynl metodolojisini dinamik tutmakta ve ona yeni ve
geni hareket alanlar salamaktadr.
Anahtar Kelimeler: Din Fenomenolojisi, Kutsal, Hermnetik, Dinler Tarihi, Fenomenolojik Yaklam
ABSTRACT
THE WAY TO THE SACRED: THE PHENOMENOLOGY OF
RELIGION EITHER AS A METHODOLOGICAL APPROACH IN
THE HISTORY OF RELIGIONS OR AS THE INDEPENDENT
DISCIPLINE
The Phenomenology of Religion is seen as a field dealing what appears, that is, what manifests as sacred in religions. In this article
we have taken up the discipline which has been understood as the
idendical one to the History of Religions (Religionswissenschaft) in
the past, however, today which is perceived as the specific field of
religious the phenomena. In this respect this science gives new and
dynamic paradigms to the multi-composite- methodology of the History of Religions.
Key Words: The Phenomenology of Religion, The Sacred, The Hermeneutics, The History of Religions, The Phenomenological Approach
Giri:
Felsef Fenomenolojiden Din Fenomenoloji Oluturmak:
Din Fenomenolojisinin Felsef Arkaplan
Dinler Tarihi, din olgusunu, din olaylar, dinlerde ortaya kan
kutsaln tezahrlerini mukayeseli olarak inceleyen bir disiplin olarak
gnmzde din bilimleri arasnda ok nemli bir ilev yklenmektedir. Din Fenomenolojisi (The Phenomenology of Religion), din tezahrleri ele alan, sosyal ve beer bir alan olarak geni uygulama modellerine sahip Dinler Tarihi (Religionswissenschaft) disiplininin metodolojik bileenleri iinde sadece bir yaklam olarak deerlendirilmektedir.
74
Mustafa ALICI
Bunun yannda Din Fenomenolojisi bilhassa son dnemlerde ou kez Dinler Tarihinden bamsz ve zgn disiplin olarak anlalm ve dinde ortaya kan tm unsurlar (fenomenleri) sistematik ve
mukayeseli bir ekilde tasnif eden onlar anlamaya yani onlarn anlamlarn ortaya karp yorumlamaya alan bir bilim olarak alglanmtr. Bu anlamyla sz konusu bilim, antropolojik bir bak asna sahip olarak din bir fenomeni, beer kltrnn bir rn,
nemli bir zellii veya onu yanstan bir ehresi olarak inceler.
Aslnda bir yaklam olarak fenomenolojik metot, Genel Dinler
Tarihi biliminin XIX. asrn ikinci yars douundan birka on sene
sonra, yine bu bilimin snrlar iinde, bilhassa Hollanda ve skandinav lkelerinde ortaya kan ve genelde fenomenlerin yapsal formlarn tarihlerini gzard ederek inceleyen ve olaylarn psikolojik anlamlarn ne karan bir yntem olarak alglanmtr. Bu bilimi Dinler
Tarihi bnyesinde deerlendirenler iin Karlatrmal Din
(Comparative Religion) ayn eyi ifade eder. Kimilerine gre ise Karlatrmal Dinler Tarihi (Comparative History of Religions) aslnda Din
Fenomenolojisi anlamndadr ve fenomenlerin tarihsel sre iindeki
yaplarn vurgulayan tarihsel fenomenolojik yaklam olarak, fenomenlerin mevcut hallerinin yan sra tarihsel geliimini ve ynlendii
istikameti de ihmal etmeyen uzlatrc bir bak as sunar.
Grld gibi klasik dnemden gnmze kadar tek bir Din
Fenomenolojisi bulunmaz aksine pek ok din fenomenolojisi mevcuttur.
Bu balamda ada Din Fenomenologlar, bu disiplinin kullanm
tarzlarna bakarak fenomenolojileri eitli gruplara ayrmlardr.
ada Din Fenomenololarndan Douglas Allen, gnmze kadar
gelen fenomenolojileri drt grup altnda tasnif eder; birinci grupta
herhangi bir felsef veya teolojik iz brakmayan ve terimi en geni ve
en mulak haliyle kullanan grup vardr ki onlar iin din
fenomenolojisi sadece dinin temel unsurlarnn aratrlp anlalmasn ifade eder. kinci gruptakiler, din fenomenolojisini mukayeseli ve
tipolojik bir tasnife dayanan zgn bir din bilimi olarak anlamtr
(sz gelii P. D. Chantepie de la Saussaye, Geo Widengren ve Ake
Hultkrantz). nc gruptakiler ise bu alan, Dinler Tarihi ile zde,
onun iinde, onun bir alt disiplini veya metodolojik bir yaklam olarak grenlerdir (sz gelii, W. Brede Kristensen, Gerardus van der
Leeuw, Joachim Wach, C. Jouco Bleeker, Mircea Eliade, Jacques
Waardenburg). Son olarak, din fenomenolojisini teoloji iinde kullanan veya felsef fenomenolojiyle zdeletirenlerin oluturduu anlay bulunur (sz gelii, Max Scheler, Paul Ricour, Friedrich
Schleirmacher ve Paul Tillich)1.
*
Yard. Do. Dr., K.T.. Rize lahiyat Fakltesi, Dinler Tarihi Anabilim Dal retim
yesi mustafaalici@hotmail.com
Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3
75
Bilimin ortaya knda Kitab- Mukaddes yorumlamalarnn olduka youn yaand XIX. asr hermentik yaklamlar ile Alman
Verstehensphilosophie anlaynn derin etkisi olduu bilinmektedir.
Bilhassa klasik dnemde Din Fenomenolojisi, dinin tezahrlerinin
derinden incelenmesi yoluyla dinin anlalmasna (Verstehen) ve onun zn (Wesen) kavramaya gtren bir yol olarak alglanmt.
Zaten yorumlama ekolleri balamnda XIX. yzyldaki akmlara baktmzda, genel olarak din almalarnda tarihsel yn dlayan
Hollanda ekolnn ayn zamanda bu disiplinin byk nclerini
karm olduunu rahatlkla gzlemleyebiliriz2. Sz gelii Din
Fenomenolojisi terimini Lehrbuch der Religionsgeschichte (1887) adl
eserinde ilk kez kullanan Hollandal Dinler Tarihi P. Chantepie de la
Saussaye (. 1920), onu sistematik bir din bilimi olarak yanstan ise
rencisi Gerardus van der Leeuw (Phnomenlogie der Religion, 1933)
olmutur3.
Genel olarak Din Fenomenolojisinin szlnde, fenomen terimi
ve onu anlamaya ynelik olmak zere yap (structure), betimleme
(description), morfoloji, karakter verme (characterisation), anlama
(verstehen), z (wesen/essence) ve tezahr (erscheinungen/
manifestation) gibi felsefe kavramlar bulunmaktadr. Bu balamda
Din Fenomenolojisinin genel felsefeden yararlanmasnn iki temel
boyutu bulunmaktadr; a). Kantn, numen/fenomen ayrmna bal
olarak stn Kutsal Varl ifade etmek zere Fenomen (Greke
Phainomenon/kendini gsteren, tezahr eden ey) terimi nda gelien anlamlandrmalar b). Hegelci-Husserlci genel fenomenolojiden
dn alnan terimler etrafnda gelien fikirler.
Fenomenoloji kelimesini felsef anlamda ilk defa Alman asll svireli matematiki ve filozof Johann Heinrich Lambert, Neues
Oraganon (Leibzig, 1764) adl eserinde kullanmtr. Lambertin ada Alman filozof Immanuel Kant (1724-1804) ise fenomen kelimesini eserlerinde iki defa kullanm ve buralarda tecrbenin yani grnen ve zihnimizce oluturulan eylerin verileri olarak anlamlandrmt. Ona gre numenler, yalnzca akl ve idrak ile elde edilen
eylerken, kendinden olan eylerden ayran fenomenler ise rasyonel,
bilimsel ve objektif olarak hareket eden eyadr4.
Felsef fenomenolojinin en nemli ismi hi kukusuz Georg W. F.
Hegel (1770-1831)dir. O, Tinin Fenomenolojisi (Phanomenologie des
1
2
3
Dougles Allen, Phenomenology of Religion Encyclopedia of Religion, ed. Mircea

Eliade, c. XI, 1987, 273.
Eric J Sharpe, Comparative Religion: A History, London 1986, 220.
King, Ursula, Historical and Phenomenological Approaches to the Study of
Religion, Contemporary Approaches to the Study of Religion I, Berlin- New YorkAmsterdam 1984, 39.
Dougles Allen, a.g.m., 273.
76
Mustafa ALICI
Geistes, 1807) adl eserinde Kantn phenomena ve noumena eklindeki ayrmna kar kar. Ona gre fenomenler, bilginin fiili saflar
olup, evrimsel bir tarzda ham bilinten mutlak bilgiye doru daim
bir ilerleyii gsterirler. Bir baka deile fenomenler, zihnimizin bize
gzkt yollar incelemekle mutlak bilgiye ulatmz ve Tinin
(Ruhun) geliim safhalarn bize sunan tezahrlerdir. Hegel iin
fenomenoloji ise kendisi vastasyla zihnimizin bize grnd yollar
aratrarak mutlak bilgiye geldiimiz bir bilimdir 5.
1900l yllarn bana gelindiinde bir grup Alman bilimadam
fenomenoloji zerine bir dizi aratrma yaynlad. Bu grubun en etkili
ismi Avusturya doumlu Alman filozof Edmund Husserl (1859-1938)
idi. Onun bu alana en nemli katks, ampirik olmayan sezgisel bir
metodoloji kazandrmasdr. Husserl ve onun gibi dnenler, yaam
tecrbelerinin objektif bir ampirizm iin gzard edilmesini arzu eden
her trl bilimsel metodolojiye kar kmlard. Bunun yannda onlar, beer tecrbelerini azami lde dikkate alarak, onlar hakikatin
kefedildii birer ara olarak kullanmay amalyorlard. Husserlin
tesirinin en nemli sonucu olarak fenomenoloji terimi, sadece tasvirci bir metodolojiyi ifade etmedi, ayn zamanda felsef bir fenomenoloji
hareketini de balatt. Husserlci aknc fenomenolojiyi deiik alanlara uygulayan filozoflar arasnda Martin Heidegger, Jean Paul Sarte,
Maurice Merleau- Ponty, Karl Jasper, Marvin Faber ve Paul Ricour
saylabilir.
Bu balamda felsefi fenomenoloji, Din Fenomenolojisinin temel
kaynaklarndan biri olarak nemlidir. Felsef fenomenolojinin, verilere nem veren Zu den Sachen (verilere ynelmek) eklindeki zgn
slogan, bu aratrma alannn da temel sz olmutur.
Din Fenomonojisi teknik terimlerini klasik dnemden kazanma
hevesindeydi ve Husserlden pek ok terim dn alacakt; nitekim
Husserlci fenomenolojide be temel kavram vardr: Tasvir, redksiyon, z, niyetsellik ve alem. Tasvir, evreyi izah etmekten ziyade betimlemeyi amalar. Redksiyon, varlk meselesini paranteze alarak
anlama meselesine btn dikkatleri ekmek ister. Burada
fenomenolog, ayn zamanda gereklik meselesini de paranteze alr.
z (essence); fenomenoloji zel ve somut eyann tasviri ile deil zlerin tasviriyle ilgilenir. z terimiyle bir eyann tabiatn ifade eden
cins ismi kastedilir. Fenomenoloun hedefi, bir fenomenin zn
tasvir etmek olup ona yer bulmak deildir. Bylece o bir ey iindeki anlam yani z bulur, sebep veya hakikati deil. Niyetsellik; bir
5
Eric J. Sharpe, Din Fenomenolojisi, Batda Din almalar, Derleyen ve eviren,

mer Mahir Alper, stanbul 2002,, 113-114;
http://www.wheaton.edu/Mission/moreau/Articles/Phenomenology.htm
(20/10/2005)
77
ynelmeyi gsteren bu terim, bu alemde yneldii bir objenin dnda

zihni bir faaliyet olarak hibir eyin olmad gereine dikkat eker.
Bir baka deile niyetsellie gre bir ey hakknda dnme olmakszn gerekten bir dnce olamaz. Burada sje ile obje arasndaki
temel birliktelik, dnen ile hakknda dnlen arasndaki temel
birliktelik, fenomenolojinin ana konusudur. Niyetsellik ona gre bilinli oluun zn oluturur. Husserle gre akn fenomenoloji, niyetsellii mmkn klan anlamlarn temel unsurlarn inceler. Bu
noktada eidetik vizyon, Husserlin niyetsellik tanmnda nemli yer
tutar. Zira niyetsellie gre zihin, bir sje olarak kendini belli objelere yneltir. Eer zihin alglama esnasnda bir birliktelik bulursa buna
anlamlandrma denecektir. Alem; bu terim Husserl fenomenolojisinin
en etrefilli ve en ihtilafl kavramlarndan biridir. Alem terimi yansmac bir organizasyon olup bizim yarattmz bir eydir, kendi varlmzn bir sans deildir. Yine alem, kiinin zihni dndaki bakalarna ait zihinlerin bu birlii bulmasn ve anlamn sadece kiiye zelsbjektif- olmadn da ayn kiiye gsterir6.
Husserlci redksiyon anlay zellikle de paranteze alma
(epoche) ilemi biraz daha aklanmaya ihtiya duymaktadr. Epoche
(Greke epecho fiilinden ben geri duruyorum); zgn, orijinal, plak ve saf fenomenlere ulaabilmek iin kiinin nyarglarn, fikirlerini ve inanlarn paranteze almas olarak tarif edilir. Belli bir objenin gerek varl sorununu bir kenara brakan Husserl, bunun iin
be safhaya ihtiya duyar; a. Verilerin ardna ulamak iin kiisel
duygu, dnce, sevgi ve nefret gibi duygusal unsurlar parantez iine almak. b. Kendilerine ait olan eylere ulamak iin teori ve dnceleri paranteze almak; c. Grlen olgular dlamak iin btn
felsef bilgileri parantez iine almak. d. Fenomenlerin, kendi iyzleri
vastasyla, arka planna ulamak. Bu sre zarfnda, kiinin kendini
bakalarnn yerine koyarak ( empati), onlarn veya eylerin duygularn ve iyzn anlamaya abalamak. e. Eidetik vizyonu kullanarak,
yani empati ve sezgi yoluyla fenomenlerin ilikide bulunduu illetlerinin arka planna ulamak yoluyla fenomenlerin zlerine inmek.
Eidetik vizyon denilen evrensel tz, sezgisel yolla kavranabilir zellikte olup ayn zamanda gzlemcinin bir durum veya olguyu gzlemlerken, mahiyetinin ne olabilirliini veya ne olduunu bir tarafa brakp
gerek mahiyetine yani zne inmeyi gsterir7.
Maurice Merleau- Ponty, An Introduction to Phenomenology, Phenomenology of

Religion: Eight Modern Descriptions of the Essence of Religion, ed. Joseph Dabney
Bettis, 1969, 5-12, Mustafa nal, Din Fenomenolojisi Tarihe Yntem UygulamaKayseri 1999, 75-79; Dougles Allen, 275.
Thomas Ryba, , The Essence of Phenomenology and Its Meaning for the Scientific
Study of Religion, New York 1992, 198-214.
78
Mustafa ALICI
a. Tieleden Wacha Klasik Dnemde Din Fenomenolojileri

Klasik dnem kurucu Dinler Tarihileri arasnda Cornelis Petrus
Tiele (1830-1902), Hollanda, Leiden doumlu bir bilim adam olarak
Din Fenomenolojisine dair iki nemli eser yazmtr; Outlines of The
History of Religion to the Spread of Universal Religion (1877) ve
Elements of the Science of Religion (1896-1898).
Her eyden nce fenomenolojiyi din biliminin felsefi ksmnn ilk
safhas olarak gren8 Tiele, bu disiplini ayn zamanda dine eitli tezahrleri balamnda yaklar ve Dinler Tarihi disiplininin, din olgusunu beeri, tarihsel ve psikolojik bir fenomen olarak anlamas gerektiini belirtir. Yine ona gre bu bilim, n yargsz bir aratrma ile
dinin nasl ortaya ktn, gelitiini ve hangi temel unsurlardan
olutuunu ortaya kararak tm hatlaryla onu anlamaya abalar9. Tiele, eserlerinde ana kalk noktas olarak dinin genel bir beer
fenomeni olarak temel baz unsurlardan olutuundan hareket etmektedir.
Zaten o, beer zihnini gelimeci olarak dnd iin
fenomenolojisi de dinamik bir karakterdedir. Ona gre din kendini
fenomenler halinde tecelli ettirmektedir. Bu tecelli, beer zihninin
faaliyetleri yoluyla meydana gelmektedir. Dini, beeri bir fenomen
olarak anlamamzda en byk ortak ve birletirici faktr, her yerde
deimeden kalan (ortak) beer zihnidir. Tielenin bu anlay, modern bir fenomenolojik hatta ok yeni bir yaklam olan kognitif yaklamla rtr. Son olarak Tieleye gre oul haliyle dinler ise farkl
farkl beer ifadeleri olarak her insann iinde sakl bulunan tek bir
dinin da vurmu unsurlardr10.
Buna ilave olarak Tielenin dini fenomenlerini tasnife ynelmesi
ve dinin tm formlarn ayr bir kategori olarak incelemek istemesi
onun bir dier zelliidir. Sz gelii o, Dinler Tarihini bir takm blmlere ayrr; morfolojik blm, fenomenlerin- srekli gelimelerinin
tabii bir sonucu olarak- deiimlerini ve transformasyonlarn
endktif bir aratrmayla incelemekteyken ontolojik blm ise tm
geliim ve deimelere bal yaplarn yannda/tesinde dinin deimeyen unsurunu ele alr. Bu, Tieleye gre dinin ekirdei, z ve
kaynadr. Dinin gerek doas bu blmde inceleme altndadr. Bu
alma blm fenomenleri incelerken, endktif, ampirik aratrmalarn getirdii sonular dedktif bir ekilde sorgulayacaktr. Ontolojik alma Tieleye gre kendi arasnda da iki alt-blme ayrr; her
8
9
10
Douglas Allen, a.g.m., 276.

Jacques,Waardenburg, Classical Approaches to the Study of Religion, An AnthologyI, Berlin 1973, 98.
C. P. Tiele, Elements of a Science of Religion- Morphological, I, Edinburgh 1897,
222, 296-297.
79
bir fenomeni kendi zgn geliim sre/safhas iinde inceleyen

fenomenolojik-analitik blm ve dinin statik ve kaynaklarnn dindardaki anlama sonularnn deerlendirildii psikolojik-sentetik blm.
Yine Tieleye gre din kavram temelde genel beer fenomeni olarak
deerlendirmesi gerektii iin ortaya kt tarz ve onun temel unsurlarnn bir araya bulunu ekli, her yerde ve her zaman deimez
olduundan, tekrarlanan fenomenlerin incelenmesi bilim adam iin
ok anlamlar ifade edecektir11.
Neticede Tiele, Dinler Tarihinin bu iki metodunun bamsz olmadn aksine birbirlerini tamamlayc grevler stlendiklerini belirtir. Zaten Tiele, Mllerin tarihsel aratrmalarn srarla vurgulanmasn takdir etmekte ve u sz ilave etmektedir; eer tarihsel deilsem hibir ey deilim12.
Tiele fenomenolojinin temel hedeflerinden olan anlama ve anlamlar ortaya karma grevini aratrmacya ykler; buna gre din bilimcisinin bulduu bulgular, ancak kavram olarak dindarlar tarafndan deerinin olduu bilinip anlald zaman bir nem ifade edecektir. Tiele, -fenomenleri anlama balamnda- dinin gerek geliimi
iin gerekli olan ze ait, ayrtrlamaz, adet gerekli unsur belirler;
dindarn, fenomenlere verdii olumlu tepki olarak miza (emotion),
onun fenomenlere ykledii kavram (conception) ve bu ikisinin neticesinde dindarda ortaya kan derin his (sentiment). Tiele, bu
deimez din unsurunun din iinde eit deerde ve ayn lde hareket etmesi gerektiini savunur ve buradaki dengenin bozulmas
halinde hastalkl bir durumun kendiliinden ortaya kacan savunur13.
Tiele genel din olgusunun kendini dinler olarak ortaya kan
formlardan ayrtrlma gerektiini ve bunun iin de objektif tutumun art olduunu savunacaktr. Yine de ada Din Fenomenolojisi
iin Tiele, kat tarihsel mukayeseci yaklam ncelikli olarak Yakndou dinlerine uygulayan ama dinin znn bilincinde olarak ona
ynelik felsefi aratrmalara girimi bir bilim adamdr14.
Neticede Tiele, tarihsel yaklam srarla vurgulamasna ramen
sonraki kuaklar tarafndan grleri tarihsel olmaktan ziyade felsefi
olmakla sulanacaktr. Yine de Tiele bilhassa kendisinden sonra gelen Chantepie dela Saussayela beraber tarihi gzard eden Hollanda
ekolnn mimar saylr. Dinler Tarihi ve Din Fenomenolojisi iin 11
12
13
14
Jacques Waardenburg, Tiele, C. P., Encyclopedia of Religion, ed.Mircea Eliade,

London 1987, c. XIV, 507.
Waardenburg, Classical Approaches, 98-100.
Waardenburg, a.g.e., 102-103.
Arie L. Molendijk, Religious Development: C. P. Tiele's Paradigm of Science of
Religion, Numen, 51( July 2004), 321- 352.
80
Mustafa ALICI
nemli bir kii olan Tielenin din bilimlerine ilgi duymasnn en nemli
yan, dinin gerek tabiatn ve kaynan bulma probleminden kaynaklanmaktadr.
Hollanda asll bir baka teolog, filozof ve dinler tarihi Pierre
Daniel Chantepe de la Saussaye (1848-1920) olup Din
Fenomenolojisini kendi kategorik bilim tasnifinde -en azndan ismen- zgn bir disiplin olarak grd iin bazen ada
fenomenologlar tarafndan disiplinin gerek kurucusu saylmaktadr.
Zira Saussaye, Mllerin dinin unsurlar, hocas Tielenin fenomen
diye isim verdii olgular, Lehrbuch de Religionsgeschichte (Dinler Tarihi Elkitab- Manual of the Science of Religion, London, New York
1891)adl eserinde daha derinden ele alm ve ilk kez Din
Fenomenolojisi terimini kullanmtr; ona gre Din Fenomenolojisi,
dinin z (wesen) ve tezahrlerini (ersheinungen) inceleyen bir bilimdir. Yine o bu eserinde, tarihsel olmayan bir yaklama sahip olarak bu disiplini -ak bir dille- bilin objeleriyle ilgilendii lde psikolojiyle sk iliki iinde grmektedir15.
Dinin kayna ve znn, dier unsurlarna uygulanan metotla
incelenemeyeceini savunan Saussaye, zgn eserinde genel Dinler
Tarihi disiplinini, fenomenolojik, etnolojik ve tarihsel blmler altnda tasnif eder. Saussaye, her eyden nce din olgusunu metafizik,
psikolojik ve tarihsel adan incelenmesini savunan Hegele hayranlk
duymaktadr. O, bu hayranlkla Dinler Tarihini tarih ile felsefe arasnda bir yerde grecektir16. Zira Chantepie de la Saussayeye gre
din fikri, olgusal olarak tarihsel sre iinde gelien, ancak sonuta
teolojik bir karaktere sahip bir olgudur. Dinin gerek konusu, Tanrnn kendisi olduu iin bu temel objeye ynelik olarak tarih boyunca insanlk eliyle dinin pek ok tali objesi ortaya kacaktr. Bu
objeleri incelemek ve onlarn ne anlama geldiini delilleriyle izah etmek fenomenolojinin konusudur. Bu balamda Saussaye, din fenomenlerini iki form halinde u ekilde tasnif etmektedir; 1. D formlar; ibadet objeleri, din hareketler, kutsal kiiler, din topluluklar ve
kutsal yazlar. 2. formlar; Din dnceler (mitler, retiler).
Saussayeye gre din duygular, ayr bir incelemeye tabi tutulmazlar17. Buradan da grlecei gibi onun din fenomenolojisi dinin z
veya kaynayla zdeleen bir alan olmayp dinin yapsal formlarn
ele alr18. Ona gre d formlar ikin veya derin bir eyleri sadece
ima edebilirler. Bu savyla Chantepie de la Saussaye, Tyloru dzeltir
ve ibadet yoluyla yaklalan stn glere inanc vurgular.
15
16
17
18
Pierre Daniel Chantepe de la Saussaye, Manual of the Science of Religion, 648.

Waardenburg, Classical Approaches, I, 108-109.
Waardenburg, ER, XIV, 203.
Waardenburg, Classical Approaches, 109-110.
81
ada
din
fenomenologlarna
gre
Saussaye,
kendi
fenomenolojisini, gittike artan hristiyan kart fikirlerin nne
gemek ve teki din geleneklerle ilgili almalar yaparak Hristiyanla teorik destekler salamak gayesiyle ikame etmi olabilir19.
Fenomenolog F. A. Isambert ise Saussayenin orijinal bir yaklam
ortaya koymaktan ok, din iinde bir fenomenler grubunun varolup
olmadn tespite giritiini iddia eder. Bylece ona gre Saussaye,
byle bir olgular grubunun ispatyla fenomenolojik bir bilgi alannn
mahiyetini anlamaya alacaktr. Hatta Isambert, Saussayenin,
gruplandrd fenomenlerin ayn zamanda dinin zn anlamaya
yardm edeceini dnm olabileceini ileri srmektedir20.
Sonu olarak diyebiliriz ki Saussayenin Din Fenomenolojisi teriminden anlad ey, genel olarak din fenomenlerin z ve anlamn aratrmak ve bu fenomenleri zaman ve mekandan arndrarak
tipolojik bir tarzda tasnif edip gruplandrmaktan ibaretti21.
Tielenin bir dier talebesi Norveli Din Fenomenolou William
Brede Kristensen (1867-1953)dir. The Meaning of Religion: Lectures
in the Phenomenology of Religion adl almasnda Kristensen, Din
Fenomenolojisini, tasvirci bir genel bakla, din bilimindeki verileri
tasnif etmek iin kullanr. Bu yntem ona gre birka metottan biridir. Sz gelii bir kii, eer din verileri fenomenolojik adan organize
eder ve onlarn farkllklarn veya eitliliklerini mukayese yntemini
kullanarak anlamaya abalarsa, din fenomenlerini kavram olur.
Burada tarihsel gelimeler gzard edilecek ve sadece zn anlam
kavranacaktr22. Bu yaklamyla Kristensen, fenomenolojiyi sadece
verilerin organizasyonuyla snrlandrmakta ve yorumlanmasn ise
felsefeye brakmaktadr. Zira ona gre z kavram felsefeye ait bir
kavramdr ve onu formle etmek, Din Felsefesinin ana grevidir.
Kendine zg bu fenomenolojiyle Kristensen, din zlerin anlamlarnn yorumlanmasn grev bilen ana fenomenolojik gelenekten aka
ayrmaktadr. Bylece o fenomenolojiyi Dinler Tarihi, anlayndan
ayrtrmakta ve onu mukayeseli, tasnifi bir betimleme alan grmektedir. Ona gre fenomenoloji, dinleri birbirleriyle geni birimler
olarak mukayese etmez; aksine onlarn tarihsel kurgularndan benzer olgular ve fenomenleri ortaya karp onlarn farkl blgelerdeki
ortaya k biimlerini inceleler ve sonuta onlar bir araya getirerek
19
20
21
22
Eric J. Sharpe, Din Fenomenolojisi, Batda Din almalar, Derleyen ve eviren,

mer Mahir Alper, stanbul 2002, 115-116, 136.
F. A. Isambert, Din Fenomenolojisi, din bilim yazlar I, der. ve ev. Zeki zcan,
stanbul 2001, 76-79.
Ursula King, Historical and Phenomenological Approaches Contemporary
Approaches to the Study of Religion The Humanities, ed. Frank Whaling, I, BerlinNew York 1983, 39.
Brede Kristensen, The Phenomenology of Religion, Phenomenology of Religion,
ed. Joseph Dabney Bettis, London 1969, 38-39.
Mustafa ALICI
82
gruplar halinde aratrr. Zira Kristensene gre fenomenolog, sadece

gelenek veya kltr hakknda konumaz ayn zamanda din olgusu
hakknda da bir eyler syler23.
Kristensen, tpk Leeuw gibi felsefeden dn alnan epoche (paranteze alma) terimini benimsemektedir. O, dinin anlalmas gibi
temel bir amaca ulamak isteyen bir bilim adamnn, dindarlarn belli bir fenomen konusundaki temel bak asn anlamak zere
epochee bavurmasn zorunlu grmektedir. Zira dindarn imanndan
baka din gereklik yoktur. Bilimadam sadece dardan bir gzlemcidir ve kendi deer yarglarndan kanarak ancak epoche gibi
bir yaklamla ieriye nfuz edebilir. Bunu uygulayan din bilimci,
kendi varln unutturmal ve onu kardakine teslim etmelidir. Ancak bundan sonra karsndakinin de kendisine teslim olduunu grecektir. Bunun aksine olarak kii kendi fikirlerini beraberinde getirirse, dierleri de kendi fikirlerini ona kapatacaktr. Bir baka ifadeyle eer Din Fenomenolou din verileri ona inananlarn anladndan
farkl olarak anlamaya abalarsa, o din hakkndaki gerekliklerin
stn rtyor olacaktr. Hatta ona gre u cmle ok nemli bir
fenomenolojik kliedir; inananlar tamamen haklyd24.
Kristensen, kiinin yabanc fenomenleri anlamak iin kendi din tecrbesinden yararlanarak empatiye bavurmasn da dinin zn anlamaya ynelik bilimsel bir aba olarak nemsemektedir. Zira
ona gre din biliminde rasyonel ve sistematik bir yap aramak mmkn deildir. Bu yzden kiisel sezgi (intuition) srekli devreye girmelidir. Ayrca o, unun farkndadr ki din bilimcisi sadece ve kesinlikle mantkl bir balamda ina edilmi bir disiplinler yumayla
kar karya deildir. Bir baka ifadeyle saf mantk ve rasyonel kaideler, Din Fenomenolojisi alannda bizim ulamaya altmz veriler iin yeterli aralar olarak kullanlamazlar. Daha da nemlisi
fenomenoloji srekli bir ekilde faraziyeler ve ngrlerle altndan, kiilik ve sezgiden ayr bir ekilde inceleme yapamaz. Bu durumda bilimin, kiilik zerindeki etkisi de ortaya kabilecektir. Bylece yabancs olduumuz bir din veri topluluuna ynelik tarifi imkansz bir sempati ortaya kabilir. Ancak Kristensen, tarihsel olgulara ynelik tam, candan ve doru bir yaklam olmazsa bu sempatinin
meydana gelmesinin zor olacan ileri srmekte ve bilhassa objektif
ve bilimsel tavrlara sahip olduunda fenomenoloun kiisel dindarlnn artabileceini iddia etmektedir. Ona gre imdi sezgi diyebileceimiz bu ey aslnda [Kutsal] Ruhun i aydnlatmasndan baka
23
24
Kristensen, a.g.m., 31-35, 44

Brede Kristensen, The Meaning of Religion, The Hague 1960, 14.
83
bir ey deildir. O, bu yorumuyla belki sezgiye kar hristiyan evrelerden gelebilecek reaksiyonu azaltmak istemekteydi25.
Kristensen kendi din fenomenolojisini, temel grupta tasnif
etmektedir; din kozmoloji (dnya), din antropoloji (beer alan) ve
kltler (ibadet hareketleri). Bu gruplar iyi ilenirse Kristensene gre
yeryznde biimlenen beerin ilahlarna ibadet, gerekten var olduklarna inanlan ruhlarla ilgili inanlar ile dindarn ritel temizlenmesi gibi zgn fenomenler ok rahatlkla anlalabilecektir26.
Kristensene gre Din Fenomenolojisi dinleri geni birimler halinde birbirleriyle mukayese etmeye almaz. Aksine o, onlarn tarihsel yerlerinden skp karp gnmze tar ve farkl dinlerdeki
benzer olgular ve fenomenleri biraraya getirerek gruplar halinde inceler. Birbirlerine uyan veriler, mukayese yapmamz iin bizi adeta
zorlar. Zira mukayeseli alma yapmak, bazen bir din veriyi tek bana incelemekten daha verimli ve daha olumlu sonular dourabilir.
Yine Din Fenomenolojisi, din fenomenlerini mukayese ederken onlarn her din iindeki nispi farkllklarn, ekil ve karakterlerini gzard
etmeden d kabuunun altnda yatan derin anlamlar, dinin ruhunu
/zn anlamaya abalar. z, dinlerin kendilerini onlara gre ekillendikleri temel yaplardr. Bylece fenomenolog, her hangi dinin
bnyesindeki bir teknik kavramn ne anlama geldiini ve farkl dinlerde ayrt edici formlarda olmasna ramen ne gibi ortak cevaplar
ierdiini kavramaya alr27. Zaten Kristensen, almalarnda Din
Fenomenolojisinin Dinler Tarihisinin ok zel aratrmalarnn hizmetinde olarak, onun eriemedii veya metodolojik farkllk sebebiyle
anlayamad konularda yardm roller stlenmesi gerektiini savunur.
Alman fenomenololarn en nls Dinler Tarihi Rudolf Louis
Karl Otto (1869-1937) olup Din Fenomenolojisine ok nemli katklar olmutur. O, fenomenologlarn terminolojisini kullanmasa da geni anlamyla bir Din Fenomenolou saylabilir28.
Ottonun kutsalla ilgili eseri, (Das Heilege, 1971/The Idea of
Holy, 1923), sonraki dnem Din Fenomenologlarn derinden etkileyen nc bir kitap olarak klasikler arasnda saylmakta ve bu adan, sistematik Din Fenomenolojisine derinlik kazandrm psikolojik din tecrbe almas olarak grlmektedir.
25
26
27
28
Waardenburg, Classical Approaches, I, 393-394; W. Brede Kristensen, The

Phenomenology of Religion, Phenomenology of Religion, ed. Joseph Dabney Bettis,
London 1969, 44-47.
Harry B. Partin, Classification of Religions, ER, III, 530.
W. Brede Kristensen, The Phenomenology of Religion, 37-39.
William G. Oxtoby, Holy, Idea of The, Encyclopedia of Religion, ed. Mircea Eliade,
New York 1987, c. VI, 436-437.
84
Mustafa ALICI
Tpk Chantepie de la Saussaye gibi dinin morfolojik yaplarna

ynelik aratrmasyla tannacak olan Otto, hocas ve arkada
Sderblomun Mana anlayndan yola karak ekillendirdii kutsallkla ilgili grlerinden olduka etkilenmi grnmektedir. Burada hemen belirtelim ki Sderblom, dinde kutsallk kavramn ne karmakta ve onu ok nemli ve ze ait bir terim olarak hayat grmekteydi. Ona gre kutsallk (holiness), dinde Tanr kavramndan da
ndedir ve dini pratikler asndan dindar kiinin ynelecei ilk hedeftir29.
Ottonun din anlaynda ise kutsal ne kar. Ona gre din, beerin kutsal tecrbesidir.30 Otto, zellikle dindarn iman tecrbesinde
onu mahluk olarak kutsala bal hale getiren Ona hayranlk hissettiren Kutsaln iki nemli unsurundan, Kutsal Varln (numinous),
titretici gizem (mysterium tremendum) ve byleyici (fascinants) oluu gibi iki ynnden bahseder. Kutsal varla ait bu unsurlar, rasyonel elemanlardr ve ayn zamanda Kutsaln rasyonel olmayan veya
rasyonel st taraflarn da ima etmektirler. Yine onlar, bu sjenin
zne ait ama ayn zamanda sentetik ze ait sfatlardr. Ancak
bunlar daha derin z balamnda onlarn anlalmas mmkn deildir. Bylece farkl bir trden kavramaya ihtiya duyarlar. Bir baka deile kutsal ile ilgili beerin anlama gayreti, kavramsal anlamay ortadan kaldran bir baka ynteme ihtiya duymaktadr.
Bu yaklamyla Otto, hem Kutsal farkl farkl tezahr ettiren
dinlerin ayrt edici aykr ynlerine sayg gstermekte hem de genel
din kavramnn evrenselletirilmesine zel nem vermektedir. Ona
gre sonuta tm din tecrbelerde ortak unsur kutsal kavramdr.
Bu fikirden karak onun dinlerdeki zt ve paralel ynleri aramaya
girimesi ve bu konuda zel yaklam metodu gelitirmesi gayet mantkldr31. Hatta o, daha somut admlar atarak, dinlerdeki kutsal kavramn anlamaya ve yorumlamaya ynelik olarak dinlerin kutsal eyalaryla ilgili zel bir ariv kurmu ayrca dindar insanlar bir araya
getiren bir organizasyonun temellerini atmtr32.
Otto, Kantn akn varlk problemini akl zorlayarak tahlil etme
abasn benimser ve o zamana kadar hi kimsenin yapmad bir
eyi, renciyi daha ok psikolojik ve sembolik bir din alanna ekerek akln snrlarn amak ister. Bunu ok nceleri mslman d29
30
31
32
Nathan Sderblom, Holiness: General and Primitive, Encylopedia of Religions and

Ethics, ed. James Hastings, Edinburgh 1981, c. VI, 731.
Rudolf Otto, The Idea of Holy: An Inquiry into the Non- Rational Factor in the Idea of
the Divine and Its Relation to the Ratinal, trans. John W. Harvey, London 1923, 2023.
Otto, a.g.e., 2-46.
Gregory Alles, Rudolf Otto and the Politics of Utopia, Journal of Religion and
Religions, 21(1991), No. 9, 235-256.
85
nr Gazzali (. 1111) akl ve tecrbenin rollerini sentezlemeye abalayarak baarmak istemiti. Ancak Otto, burada daha yeni bir abayla, duygunun tasviri iin gerekli zgn bir yap salama gayretine
girmitir33.
Yine dindarn fert olarak Kutsala verdii tepkiyi, psikolojik tecrbeye dayal olarak tahlil etmesinden yola karak Ottonun yaklam tarzn fenomenolojik din psikoloji diye adlandranlar da olmutur. Onlara gre Otto, kutsal karsnda insann tecrbe ettii eye
insann verdii reaksiyonun yapsn zmeye abalamtr. Bu yaklamda Alman Romantizm akmnn etkisi byktr ve o dindarn
psikolojisini entelektel olmayan bir bakla ele almtr34.
ada Din Fenomenologlarndan bazlar, Ottonun felsefi
fenomenolojiden etkilenmi olabileceini iddia ederler. Onlara gre
Ottonun din fenomenolojisi iki adan deerlendirilebilir; birincisi,
din tecrbe kavram olup Ottonun din tanmnda nemli bir yer tutar. Ona gre tm din tecrbe, numen erevesinde evrensel bir hal
alr. Hatta Ottoda rasyonel olmayan din tecrbe ile rasyonel din
tecrbe eklindeki keskin ayrm, Numinousun pek karmak doasndan kaynaklanr. Numinousun tecrbe edilmesi, a priori bir bilin yaps olarak tek tekrar uyandrlabilen veya iimizde var olan bir
sensus numinous yoluyla-yani kutsala ynelik a priori bilgiye ynelik
kapasitemiz yoluyla- ancak farkna varlabilen bir gerekliktir.
Ottonun din tecrbey anlamlandrmaya ynelik bu ok etkili katks, dinlerdeki fenomenlerin Numinous ile ilikisini daha rahat zlebilmesi ve bilhassa bu fenomenlerin zgn anlamlarn daha organizeli bir ekilde tahlil edilmesinde yardmc olmutur. kincisi Otto
ayn zamanda din fenomenlerini, yorumlayc dilsel tahlillere, antropolojiye kat tarihilie veya psikolojiye indirgemeye kar kmtr.
Dinin znn otonomisine ynelik bu gibi tavizsiz vurgularyla Otto,
genel olarak fenomenologlar tarafndan ok olumlu ve takdirle karlanmaktadr35. yle ki onun fenomemonoji iindeki yeri iin u standart ok nemlidir; ada din fenomenololarna gre bir
fenomenolog ile yapsalc sradan bir din bilgini veya bir teolog arasndaki en temel farkllk, Ottoya olan yaknlkla anlalabilir. Hatta
kutsal ve din tecrbe balamnda tm ada Din Fenomenololar,
vazgeilmez olarak kendilerini Ottonun talebesi sayarlar36.
33
34
35
36
William G. Oxtoby, Holy, Idea of The, Encyclopedia of Religion, ed. Mircea Eliade,
New York 1987, c. VI, 433.
Brian Morris, Anthropological Studies of Religion, New York 1996, 142; ayrca
Seymour Cain, Study of Religion: History of Study , Encyclopedia of Religion, ed.
Mircea Eliade, New York 1987, c. XIV, 46-47.
Douglas Allen, a.g.m., 277.
Kees Bolle, Myth and Other Religious Texts, Contemporary Aproaches To The
Study of Religion, I, Berlin- New York 1984, 324.
86
Mustafa ALICI
Ottodan sonra Dinler Tarihini etkileyen en nemli ada Hollandal Dinler Tarihi, teolog ve Din Fenomenolou Gerardus van der
Leeuw (1890-1950) olmutur. Leeuw, Din Fenomenolojisi terimini,
ampirik ve ar tasnifi gayeler iin ilk kez kullanan hocasndan ayrlr. Hatta o, bu terimi zgn bir din disiplinine isim olarak vererek
onu tarihsel srece nem veren Dinler Tarihi geleneinden ayr dnr. nl ve etkili eseri 1933 tarihinde baslan Phanemonologie
der Religion (Religion in Essence and Manifestation, trans. J. E.
Turner, Princeton 1938) olup Leeuwe hakl olarak Sistematik Din
Fenomenolojisinin kurucusu olma unvann bahetmitir.
Bu alma, ayn zamanda hem Din Fenomenolojisinin otonomisini ortaya koyan hem de fenomen rneklerini sergileyen hacimli bir
eser olup arkaplannda, zellikle lahi G konusunda Rudolf
Ottonun numinous anlay, din yaplar konusunda Levy- Bruhl ve
genel fenomenolojiden ald dn kavramlar konusunda Husserl ve
Heidegger bulunmaktadr.
Ona gre Dinler Tarihi, Mukayeseli Dinler Tarihi, Din Psikolojisi,
Din Felsefesi gibi isimlendirmeler hala ok mulaktr ve pratik yararlar olmasna ramen tam yerlerine oturmamlardr. zellikle Din
Fenomenolojisi, kendini bu bilimlerden ayrt etmekle kalmamal ayn
zamanda onlara kendi snrlarn izmeleri konusunda retici de
olmaldr37. (Religion in Essence and Manifestation, s. 685). Bunun
yannda Leeuw, kendisinden nce de Din Fenomenolojisinin mevcut
olduunu baz bilginlerin XVIII. asrn sonlarnda bile dinin temel znn anlamak iin din fenomenlerini tasnif ettiklerini iddia eder.
sz gelii ona gre Meniers, ilk sistematik [din] fenomenolou olup eitli din fenomenlerini fetiizm, lye tapma, kurban, arnma, oru
gibi alt snflara ayrm ve tam bir fenomenolojik anlay ile onlar
inceleyip dinin znn mahiyetinin anlamaya almtr38.
Leeuwe gre Din Fenomenolojisi, Din[ler] Tarihi deildir. Zira
fenomenolojinin tarihle ilikisi yoktur. Yine ona gre bu disiplin , Din
Psikolojisi de deildir. Din Fenomenolojisi, psikolojik sezgilere ak
olmasna ve pek ok ortak kavrama ramen deneysel psikolojinin
fertleri merkeze alan yaklamndan farkldr. Gene de kiisel sezgi ve
fenomenleri tecrbe etmeye dayal anlamay savunan Leeuw, kendi
fenomenolojisini teolojiden ziyade psikolojiye yaknlatrmaktadr.
Yine Leeuw, felsefeden dn ald kavramlara ramen onu Din Felsefesinden de ayrtrmaktadr. Ona gre bir din filozofu, kendi iinde bir Tanr varm gibi felsefe yaparken fenomenolog, kendini
Tanryla benzetirecek her trl keskin tavrdan kanr. Leeuwe g37
38
Gerardus van der Leew, Religion in Essence and Manifestation: a Study in

Phenomenology, trans. J. E. Turner, Princeton 1938, 685.
Leeuw, a.g.e., 691-694.
87
re fenomenoloji, belki Dinler Tarihi (Religionswissenchaft) ile teki

felsefi sistemler arasnda bir kpr olabilir39.
Son olarak Din Fenomenolojisi, Leeuwe gre teoloji olamaz. nk teoloji, hakikati aratrma iddiasn gtt iin felsefeyle birlikte
ayn ama izgisindedir. Halbuki fenomenoloji, bu balamda
epoche metodunu kullanarak entelektel bir paranteze alma iini
yrtr. Ona gre iki disiplin arasndaki derin farkllk bu kadarla
snrl deildir; zira teoloji, yatay bir izgide deil ayn zamanda Tanrya ykselen bir dikey hatla da konular tartr ve iman emberi
iinde Tanr hakknda konuur. Halbuki fenomenoloji iin Tanr, ne
bir sje ne de bir objedir, O, belki bir fenomen olabilirdi. Ancak
O[Tanr], en azndan bizim kavrayabileceimiz veya hakknda konuacamz tarzda ortaya kamaz. Eer ortaya karsa bunu tamamen
farkl bir ekilde yapar ve bu da rasyonel bir sylem iinde olmayp
ancak bir aklama eklinde olabilir. Yine teolojinin hem ileri hem
geri olarak etkili uygulama alanlar vardr. Halbuki fenomenoloji
cennet ve cehennem hakknda bir ey bilmez. Onun ele ald konular tamamen fenomenler dnyasna yani grlen aleme; yeryzne
ait olgulardr. Sonuta fenomenoloji, Yukardakinin (Tanrnn) sevgisiyle rzklanmasna ramen kendini yeryznde evinde hisseder.
Burada aka Leeuw, ncelikle dindarn bilincindeki dinin, iki boyutuna yani anlalmayan zyle vahye ve ona cevap vermeye abalayan nihai beer tecrbesine deinir40.
Din Fenomenolojisinin ne olduuna ilikin soruya ise Leeuw ncelikle felsef fenomenolojiden hareketle cevap vermeye alr. Zira
Din fenomenolojisinin felsefi alt yapsnn gl olmas iin her eyden nce genel fenomenoloji bilgisine muhta olmann farknda olan
Leeuwe gre ncelikli nemli kavram olarak fenomen (phenomenon),
grlen eyi ifade ederken genel fenomenoloji ise alemde ortaya kan eyleri aratrr. Ona gre bu fenomen, ne saf bir obje ne de aktel varlktr. Burada kastedilen fenomen, bir sujeyle ilikisi olan objedir. Ancak bu suje ile obje birbirlerine etki edemezler. Leeuw, genel
fenomenolojiden alnt yaparak fenomenin ortaya k iin temel
seviyeden bahseder, a. Onun nispi gizlilii. b. Onun yava yava ortaya k. c. Onun tam akl (effafl). Bu seviyenin hayat
iindeki karlklar ise srasyla; a. Tecrbe. b. Kavrama. c. (Grlen
eye) ahadet etmek eklindedir. Son iki tavr, ona gre
fenomenolojinin ileyiini ortaya koyar41.
Leeuwn fenomenolojisi zellikle empati (Einfhlung) ve anlama
(Verstehen) gibi iki farkl kavram esas alarak, belli bir varl yeni39
40
41
Leeuw, a.g.e., 686-687.

Leeuw, a.g.e., 688.
Leeuw, a.g.e., 671.
88
Mustafa ALICI
den tecrbe etme abas olup bir kiinin kendi benliini organik bir
btn olarak dnlen bir objeye nfuz ettirmesini ifade eder. Bylece Leeuw, epoche ve empatiyi kullanarak dindarn duru noktasn
ciddiye almakta ve dinleri dindar merkezli yorumlamaktadr42. Bu
ynyle o, kendi andaki etkili din teorilerine bilhassa antropologlarn evrimci grleri ile sosyologlarn redksiyonist yaklamlar ve
Religionsgeschichtliche Schule gibi tarihsel devamllk balamnda din
olgusunu yorumlayan ekolleri eletirmekte ve fenomenleri daha ok
aktel halleriyle anlamaya alarak din bilimi almalar iin yeni
bir metot kazandrmak istemekteydi.
Leeuw fenomenlere yaklam tavrna, kiinin kendini nesneye alabildiine sokmas ve onu yeniden tecrbe etmesi yani empati
(Einfhlung ) adn verir. Fenomenleri anlamak iin sevginin art olduunu belirten Leeuwe gre anlama, aslnda sevenin sevilen nesneye ynelik sevgi dolu bakndan ibarettir. Zira tm anlama, kendini sevgiye teslim etmeye odakldr. Byle bir sevgi olmadnda, genelde tecelli eden tm olgularla ilgili tartmalar tamamen imkansz
olacaktr. Ona gre sevmeyen kimseye hibir ey kendi kaplarn ardna kadar aamaz43.
Anlama iinde empatiyi ne karan Leeuw, ayn zamanda onun
psikolojik yapsn da zmek isteyecektir. Ona gre statik
fenomenolojik metot ile genetik metot birlikte hareket ederek anlama iini tam olarak gerekletirebilir. Zira kant kriteri vastasyla
aratrc bir objeyi kefetmez, aksine obje kendisini aratrcya ak
olarak tecelli ettirir. Bylece aratrcya tecelli eden ey, sonuta ideal tip varl olarak alglanabilir. deal tip, bylece kendi znel yaplarn ap genellik gsteren genetik durumlar olup Max Weberin ideal tip rnekleri dedii eyin kendisidir44.
Sonuta Leeuw, kendi din fenomenolojisi iin en nemli eyin
tasniften ziyade fenomenleri bilimsel adan doru bir ekilde incelemek ve onlarn i yzlerini ortaya koyup anlamak olduunu bildii
iin bu abaya ynelik baka epoche ve eidetik vizyon gibi baz anlama tekniklerine de ba vurmaktadr.
Sonraki dnem tm Din Fenomenologlarnn gznde model ahs olarak daima hatrlanacak olan Leeuw, Din Fenomenolojisini
Dinler Tarihi disiplininden tam bamszln kazanm kendi yntemini bulmu bir bilim olarak grmek istiyordu Hatta bu disiplininkine benzer yntemlere sahip bir hristiyan teolojisine ihtiya duyul-
42
43
44
Leeuw, a.g.e., 6671-685.

Leeuw, a.g.e., 684.
F. Isambert, Din Fenomenolojisi, din bilim yazlar I, der. ve ev. Zeki zcan, stanbul 2001,
89
duunu savunmutu45.. Zaten Leeuwn kendini ncelikle bir teolog

olarak tantmas onun fenomenolojisinin teolojik farazilere dayandnn byk bir kant olarak anlalmaktadr. Buna bal olarak
Leeuwn fenomenolojik anlayn, dindarn din anlayna fazlasyla
nem veren ve bir anlamda onu deneysel liturji olarak gren J.
Waardenburg, hem o dnemdeki teoloji okullarnn, hem de dnemindeki din bilimcilerinin onun fenomenolojik grlerine katlmadklarn belirtir46. Hatta o dnemdeki Dinler Tarihiler daha da ileri
giderek Leeuwn, din fenomenlerinin tarihsel, sosyo-kltrel ve ampirik ynlerini bile bile ihmal etmesini ve bilhassa anlama kavramna ynelik teorilerini acmaszca eletirdiler47.
Alman fenomenoloji geleneinin bir dier takipisi Ottonun rencisi olan Dinler Tarihisi Friedrich Heiler (1892-1967) idi. Heiler,
Mnihte zahit bir katolik ailede dodu. Mnih niversitesinde Teoloji Fakltesi grdkten sonra felsefe, Asya Dilleri ve psikoloji eitimi
ald Felsefe Fakltesine girdi ve 1917 ylnda gnmzde bir din
bilimi klasii saylan Das Gebet (Dua) [Prayer: a Study in the History
and Psychology of Religion, trans.- ed. Samuel McComb, LondonNewYork 1932] adl almasn doktora tezi olarak veren Heiler,
1918de Mnih niversitesinde Din Tarihi ve Felsefesi retim yesi
oldu48.
Heiler, Ottonun dinde rasyonel ve rasyonel olmayan unsurlarna
ynelik bak asn benimsemi ve numeniousu dinde temel unsur
olarak grmt. O, dindarn lahi varla yakarn konu edinen
almasyla Nathan Sderblomun ilgisini ekmi ve duann din tecrbe zerinde brakt etkilerden yola karak Dinler Tarihi ile Din
Psikolojisini
birbirine
iyice
yaklatran
hatta
kendi
din
fenomenolojisinde Din Psikolojisinin etkilerini arayan bir kii olmutu49. Sonuta Heiler, dinin tanmnda dua kavramn ne karr. Ona
gre ina halindeki din olan dua, dindar hayatnn en gerekli ifadesi
olup ayn zamanda dinin en temel ve en merkezi fenomeni olarak, tm
insanln Tanr arayn gsteren somut ve objektif bir delildir50. Bylece klasik dnemde onun vastasyla dinin amel boyutu, ilk kez dinin tanmlanmasnda ok nemli hale gelecektir.
45
46
47
48
49
50
Seymour Cain, a.g.m., 49.

Jaardenburg, Leeuw, Gerardus Van Der, Encyclopedia of Religion, ed. Mircea
Eliade, New York 1987, c. VIII, 495.
Ursula King, a.g.m., 40-42.
Annemarie Schimmel,, Heiler, Friedrich, Encyclopedia of Religion, ed. Mircea
Eliade, New York 1987, c. VI, 249-250.
Peter R. McKenzie, Otto, Wach And Heiler: Towards Asystematic Phenomenology
of Religion, Diskus 2 (1994), say. 1, 29-41.
F. Heiler, Prayer: a Study in the History and Psychology of Religion, trans.- ed.
Samuel McComb, London- NewYork 1932, I-XIV.
Mustafa ALICI
90
Heilere gre hibir metot, din fenomenlerine tamamen nfuz edecek bir baarya ulaamaz. Ancak fenomenolojik metot yine de bilimsel bir gerekliliktir. Ona gre bir fenomenoloun, fenomenden (tezahrden) eidosa (ze) gitmesi esastr. Ona gre dindeki fenomenler,
sadece kendilerinin dayandrld ze bal olarak aratrlrsa anlaml olabilir. Bunun iin din bilimcisi, darda kalmamal, her taraftan hareket ederek din tecrbenin kalbine inmelidir; bunu yaparken
seremoniler, dogmalar gibi sabit formlardan koparak din hayatn
kendisine nfuz etmelidir. Heiler, sadece rasyonel, filolojik veya psikolojik (sezgisel) yntemlerle fenomenlere yaklamann yeterli olamayacan, bunun yannda dinlere saygl olmann ve eyay merak
etmenin de Dinler Tarihi iin nemli ve geerli kurallar olduunu savunur. Zira din, gnlk meseleler veya cezbedici sorularla deil, hayat ve lm, en yce eyler ve her eyden nemlisi ebediyetle ilgilenir51.
Heilere gre Din Fenomenolojisi, endktif metot iin uygun olan
ngrlerden faydalanan ama felsefi bir ama gtmeyen, tecrbeye
dayal bir disiplin olup btn dinleri olduu gibi kabul eden, tarafsz,
ak szl, nyargsz, ayrm ve tercih yapmayan bir bilimdir. Heiler,
dinde formel ibadet olarak duann yan sra nemli din ahsiyetler,
kmenik hareket ve tm dinlerin akn birlii gibi alanlarda da altndan, bu temel amalar balamnda fenomenolojiyi harici unsurlardan dinin zne doru hareket eden bir aratrma yntemi olarak grecektir. Bylece onun fenomenolojisi temel olarak teolojik olmasna ramen empatiyi, fenomenoloun tm din tecrbe ve din hakikatlere ynelik olarak sayg, hogr ve sempatik anlay gayretine
vurgu yapar ve bilhassa fenomenoloun kiisel din tecrbesini bu
empati yaklam iin n ve vazgeilmez art olarak sayar52.
Heilerin zgn din fenomenolojisi, genel Dinler Tarihi iindedir
ve klasik dnem din fenomenolojilerinden yeterince istifade edip onlar sentezlemi gzkmektedir. Heiler iin dinin zne nfuz etmek
iin birka yol bulunmaktadr. Birincisi fenomenlerin yatay kesimi
olup corafik ve tarihsel bak asndan tek tek dinlerin aratrlmasyla ie koyulur. Ona gre bu metot, genilik bakmndan kazanlyken derinlik bakmndan kaybeden taraftr. Zira bu yatay kesime dayal yaklam, tek bana dinlerin tarihsel ilikilerini tam olarak gz
nne getirirken tek tek din sistemler arasndaki farkllklar mukayese edemez ve dinin z konusunda ortak ve evrensel bir bak asn tam aklk iinde salayamaz53.
51
52
53
Jaacques Waardenburg, Classical Approaches, 473-474.

Waardenburg,, a.g.e., 471-472.
Waardenburg, a.g.e., 474-475.
91
Heilere gre ikinci eit fenomenolojik yaklam apraz kesim metodudur; bu yaklam, drt tr dine uygulanr; 1). Sosyolojik karakter
bakmndan; kabilesel, popular ve devlet dinleri ile evrensel din ve
geleneksel adan bir formel yap (ekklesiastik) ve kendine zg
ferdiyetcilii ne karan dinlere. 2). Tanr kavramlarna gre; bysel, polidemonik, animistik, politeistik, henoteistik monoteistik,
panteistik veya monistik dinlere. 3.) Hayat grne gre; dnyay
hakimiyeti altna olmak isteyen, dnyay reddeden veya dnyann
kendisine hakim olduu dinlere; 4). Psikolojik karakterlerine gre; bu
dnyaya ve gelecek dnyaya ait dinler, fiziksel ve manevi dinler, estetiksel, rasyonel, sosyal, etiksel, mistik dinler ve yeniden domay
reten dinler54.
Ona gre nc fenomenolojik yaklam konsantrik daire
(concentric circle) metodudur; Heilerin belki de en nemli metodolojik
katks bu son yaklamdr. O bu dairenin i ie gemi u halkadan olutuunu belirtir;
1). Dinin en d tezahrlerinin bulunduu alem; buna Heiler dinin kurumsal unsuru adn verir ve onu fiziksel adan gzlenebilir,
grlebilir akledilebilir ve dokunulabilir alan olarak grr. Bu alanda
din grlmeyen bir ruhaniyet deil Tanr ile fiziksel bir
komnyondur; ona gre dinin bu en d halkas ayr blmden
oluur; aa) Kltn yer ald kutsal mekanlar, en nemli ritelin icra
edildii vakit olarak kutsal zaman ve kutsal nesnelerin, odalarn,
zamanlarn, szlerin veya insanlarn sayld kutsal rakam ve kutsal
aksiyonu yani riti ihtiva eden blm. bb. Kutsal kelam alan; kutsal
kelam derken, sylenen sz olarak Tanr kelam, kutsal okuma, Tanrnn yce ismi, vahiy, mit, efsane, kehanet, mjde ve retiler kastedilir. Yine Tanrya sylenen szler, tapnma anndaki dualar, tvbe, Tanry vme, kran teslimiyet kelimeleri de kutsal kelamlardr.
Kutsal sessizlikle beraber kutsal metinler gibi yazl metinler de kutsal kelam alna giren tezahrlerdir. cc. D dnyann son blm
kutsal insan ve kutsal cemaati iermektedir.
2). Dinin asli alemi yani manevi tahayyl alemi; dinin fikirlerinin
bulunduu alem yani rasyonel unsur alandr. Heilere gre burada
fenomenler olarak Tanrnn grlmeyen varln ve grlen ilerini
konu edinen din dnceler, imajlar ve fikirler bulunur. Daha somut bir ifadeyle bu alanda Tanr hakkndaki kavram (teoloji), yaratklar hakkndaki kavram (kozmoloji ve antropoloji, asli durum ve
asli gnah dahil ), vahiy kavram (ilahi iradenin tarihe veya Mesihte
olduu gibi ruha mdahalesi) ve en nihayetinde kurtulu (kurtarc,
kurtulu objesi ve kurtulua giden yol) kavramlar bulunur.
54
Waardenburg, a.g.e., 475.
92
Mustafa ALICI
3). Psiik tecrbeler alemi; bu alan dinin mistik unsurunu oluturan deer boyutlarn iermektedir. Ona gre bu ayn zamanda ikinci i halkay oluturur ve Tanrnn rasyonel imajlarnn zddna
olarak ruhun iinde olup biten derun eyleri ierir. Heilere gre din
tecrbe, kutsal objeler veya kutsal amellerin ifa edilmesi annda orta
kan din deer olup sayg, yani kutsal varla hrmet etmeyi, Tanrya duyulan korkuyu, iman ve tam gveni kapsar. Tanr kendini
ifa edip, insanlara ynelik iler grp, onlar yneterek veya severek
yardm ettiinden dolay din tecrbe, ayn zamanda Tanrya duyulan umudu, sevgiyi, Ona teslim olmay, ilahi aktaki karlkl oluu
ve Ona kavuma arzusunu ifade eder. Bu deerlerin hemen yannda
bar, nee ve paylama arzusu vardr. Bunlara ilave olarak olaanst din deerlerden sz edilebilir. Mesela ilham, ani gerekleen
Tanr diyaloglar, niyaz, aydnlanma, vizyon ve iitme, ekstazi, istem
d konumalar veya yazmalar, farkl dillerde konumalar,
stigmatizasyonlar da sz konusu olabilir.
En ierdeki halka ise, objektif alem olan dinin asl objesini yani
lahi Gereklii barndrr. Heilere gre bu alan tm dairelerin merkezinde bulunur ve dier tm harici tezahrler, din kavramlar veya
tecrbeler yoluyla ancak anlalabilen Nihai, lahi Gereklii barndrr. Bu alan iki katmandan oluur; a. Deus revelatus( Vahyeden Tanr); mutlak kutsallk, gereklik, adalet, sevgi, merhamet, kurtulu, ve
Kiisel Tanr, tecrbe edilen Sen ve Kutsal Komnyon (Teslis) olarak insana vahyeden yani ona Yzn eviren Tanr; b. Deus ipse
veya Deus absconditus: mutlak uluhiyet ve mutlak birlik olarak O
diye tecrbe edilen lahi Varlk55.
Grld gibi Heiler, bu katmanl ve derin tipolojik
fenomenolojik yaklamn aklarken emalarla yaratlan varlk ile
yaratlmam, lahi Varlk arasnda kesin bir analoji yapmaktadr.
Zaten o bu analojinin farkndadr ve buna analogia entis adn verir.
Bu analojide lahi Gereklik asla insanlarn duyu ve tecrbelerine
gre tam olarak anlalamaz bu yzden ancak belki mahluk varlk,
Mahluk olmayan lahi Varla kyaslanabilir.
Gnmzde baz Din Fenomenololar, Heilerin yaklamn global fenomenoloji olarak isimlendirir ve Leeuw ve Ottonunkiyle birlikte ampirik olmayan, tarihsellik kart ve ar teolojik bir yaklam
olarak kabul ederler56.
Fenomenolojide, tarihsel fenomenolojinin kurucusu saylan
Pettazzoni, Vico ve Di Croce gibi kat tarihselcilii savunan genel tarih filozoflarnn anavatan olan talyada yetimi bir antropolog, bir
55
56
Waardenburg, a.g.e., 475-475, ayrca Ekrem Sarkolu, Din Fenomenolojisi Dinlerin Mahiyeti ve Tezahr ekilleri- Isparta 2002, 11-12.
Douglas Allen, Phenomenology of Religion, ER, c. XI, 278-283.
93
mukayeseli dinler tarihi ve bir fenomenolog olarak ncelikle tarih

terimine vurgu yapacaktr. Ona gre tarih din biliminde yalnzca
gemiin bilgisi olarak anlalamaz. Yine tarihselcilik, ona gre srf
dinlerin tarihlerinin bir araya getirilip mukayese edildii bir alma
da deildir. Aksine tarih, fenomenolojiyi dlamayan bir yntem olup
mukayese metoduyla birleir ve gemii anlayan ve onu gnmzde
yeniden ina eden bir hale dnr57.
Pettazzoni bu yntemle bir baka sonuca daha varacaktr; din,
tarih bir fenomendir. Dine ynelik bu yaklamyla Pettazzoni, Dinler
Tarihinin, tarihi dlayan kat fenomenolojik yaklamlara kaymasna engel olmak istemiti Leeuwn balatt tarihi dlayc
fenomenolojiye kar karak tarih biliminin potas iinde eritmek
istemiti. Bir baka ifadeyle Pettazzoni, Leeuwn fenomenolojisini,
fenomenlerin geliim srecini ihmal ettii iin eksik bulmu ve
fenomenolojideki kadar uygun bir din duyarll olmayan tarih ile
bir uzlann art olduunu anlamt. Aslnda Pettazzoni
fenomenoloji, tarih disiplinlerinin elde etmesi karakterleri asndan
imkansz ama ok deerli bir din anlay verdii iin onu vazgeilmez
grmektedir.Sonuta onun yntemi ikisi arasnda, orta bir yoldur ve
basit bir ifadeyle tarihsel geliim anlay nda Din
Fenomenolojisini Dinler Tarihi iinde uygulanabilir ve nitelikli hale
getirme abasdr58.
Pettazzoniye gre fenomenlerin yaps, anlamlar, zaman ve mekan iinde aldklar konumlar (balamlar) da tam anlalmak iin
zaten tarihsel bir sreci gerektirmektedir. Bundan dolay tarihsel
fenomenolojisi, metodolojik olarak manevi hayat iinde dinin nceden belirlenmi deerlerini sistematik bir temele dayandrmak zere
karlatrmay esas alr. Karlatrma iini, din yaplar arasndaki
benzerliklerden yola karak fenomenlerin tam anlamlarn karmak
iin gerekli gren Pettazzoniye gre mukayeseli tarih metodu, indirgeyici bir karakterde olmayan ve mukayese edilen ve ideal tipler olarak anlalan fenomenleri, toplamak tasnif etmek ve deerlerini ortaya koymak iin vardr59.
Pettazzoni, fenomenolojideki paranteze alma yntemine kar kar ve onu fenomenleri anlamada yeterli grmez. Ancak o, din tecrbenin akl d ve indirgenemez olduu zel durumlarda, ona
empatiyle yaknlamay olumlu bulmaktadr. Gene de ona gre genel
57
58
59
http://www.filosofiapolitica.it/Testi/Il%20metodo%20storico-comparativo.pdf
(20/10/2005).
Rafaelle Pettazzoni, Din lminde Tarih ve Fenomenoloji, Tanrya Dair, der. ve
ev. Fuat Aydn, stanbul 2002, 103-104.
Pettazzoni, Il Metodo Comparativo, Religione e Societa, ed. Mario Gandini,
Bologna 1966, 101-110; Pettazzoni, Essays on the History of Religions, Leiden
1954, 215-219.
94
Mustafa ALICI
antropoloji, etnoloji, filoloji ve tarih disiplinleri olmadan fenomenoloji

olamaz. Bir baka deile her bir dinin, onu benimseyen lke veya
insanlarn yerel tarihi, edebiyat, etnolojisi, arkeolojisi ve kltryle
yakndan ilikisi bulunduundan fenomenlerin doup bydkleri
balamlar ok nemlidir60.
Sonuta Pettazzoninin tarihsel kltrel unsurlar ihmal etmeyen
fenomenolojik yaklam yle zetleyebiliriz; a. Fenomenler paralanarak tahlil edilir ve onlar tekrar yorumlanarak kendi var olduklar
zaman balamnda tekrar ina edilir. b. Elde edilen bulgular, tarihsel sreleri dorultusunda ve ait olduu din gelenein kendi
balamnda ortaya koyduu zel kltrel olgulara doru anlamlar
geniletilerek mukayese yaplr. c. Bu mukayese edilen verilerin mutlak metafizik alemle (kutsal ile) balants bulunur61.
ada Dinler Tarihileri iin Pettazzoninin yaklam, bir tr tarihin din anlalmas (Verstandniss) olup aslnda bir bakma din boyutuyla tarih yapmak anlamna da gelecektir. Hatta Pettazzoni iin
fenomenoloji ve tarih, tek bir din bilimi olarak Dinler Tarihinin iki
tamamlayc yn olup kesinlikle iki ayr bilim deildir. O ve onun
gibi dnenler iin genel Dinler Tarihi disiplini, kendi esiz ve en
uygun ana konulara ancak bu iyi tanmlanm karakteriyle eriebilir.
Pettazzoni ile beraber bir dier klasik dnemin etkin
fenomenolou Yahudi asll Dinler Tarihi ve Din Sosyolou Joachim
Wach (. 1955) idi. Nazilerin basksyla Wachn Leibzigdeki grevine
son verince 1935de Almanyay terk ederek nce Brown niversitesinde (1935-1945) daha sonra ise ABDye giderek Chicago niversitesi Teoloji Fakltesi, Dinler Tarihi profesrl oldu. Wachn balca
eserleri unlardr: Sociology of Religion (Chicago 1944); Types of
Religious Experience- Christian and Non Christian (Chicago 1951); The
Comparative Study of Religions (1958); Understanding and Believing
Essays (1968); Essays in the History of Religions, ed Joseph M.
Kitagawa, New York 1989; Introduction to the History of Religions,
New York 1989.
Wach, Dinler Tarihi (Religionswissenschaft) disiplinini dier din
bilimlerini de kapsayacak kadar geni tutar. Onun en nemli taraflarndan biri de fenomenolojiyle hermentii uzlatrmaya abalamasdr. O, bunu yaparken fenomenolojiyi Dinler Tarihinin iinde aklamaya giriir. Ona gre fenomenolog, dinleri hermentie bal kalarak anlamay n plana alabilir ve bunun iin kiisel sezgi gcn
60
61
Raffaele Pettazzoni, Yce Tanr nancnn Fenomenolojik Yaps ve Tarihsel Geliimi, Dinler Tarihi Metodoloji Denemeleri, ed. ve ev. Mehmet Aydn, Konya 2003,
79-80.
Nicola Gasbarro, La terza via tracciata da Raffaele Pettazzoni Studi e Materiali di
Storia delle Religioni, vol. 56, 1990, 105.
95
kullanabilir. Fenomenler, bireysel olaylarla tanmaktan ziyade din

hayat ve tecrbeye bal olarak fert ve cemiyet tarafndan aktarlmaktadr. Wach, din tecrbenin sui generis ve evrensel bir beer
olgu olarak her hangi bir dinde, ortak olarak ortaya ktn belirtir62.
Wach, Dinler Tarihinin anlam ve grevine dair yazd ok nemli bir makalesinde Dinler Tarihinin grevini, bir dinin ruhunun
(geist) ne kadar gl, ne kadar zayf, ne kadar dayanakl olduunu
gstermek olarak aklar. Wacha gre Dinler Tarihi her yeni balang iinde bu ruhun kendini nasl haricen tezahr ettirdiini akla
kavuturmaldr. Bu noktada hermnetik bilimi, bir ara olarak katkda bulunur. yle ki dinlerdeki ruh, ancak dinin dogmatik, kltik
ve sosyal ifadeleri vastasyla anlalabilir. Dinlerdeki ayn tezahrlerin her yorumlanmasnda bu durum srekli olarak ortaya kacaktr.
Bu yorumlamaya yardmc olan zgn din dili, ok geni anlamda
ifade etmek anlamna gelecektir ve ou zaman kendi tesini iaret
eden bir tr din kod hkmnde olacaktr.
Wacha gre hermentik anlama yoluyla bir din reti veya
kltik bir eylemde, farknda olunandan daha fazla niyet edilen duygularn olduu ortaya kacak hatta din eylemlerin, bazen kendi ideallerini bile geemedii gzlenecektir. Sonuta Wach iin Dinler Tarihinin ana amac ve ilgisi dier dinlerin anlalmas zerine de odaklanmaldr. Zira Dinler Tarihi, tm dini fenomenleri kendi aratrma
grevi olarak kabul eden bir bilimdir63.
Wach, fenomenlerin yaplarna sosyolojik- fenomenolojik yaklamla ve hermnetik bir anlamayla yaklamaktadr. O, bu balamda
dindarlarn din ifadelerini temel form halinde aklar; teorik,
pratik ve sosyolojik.
Buna gre teorik din boyutu ayn zamanda dindeki akideleri ifade
eden yndr. Wacha gre en basit bir din sezgi veya tecrbede bile
bir teorik anlatm mutlaka tezahr edecektir. Teoriler, dinin takipilerinin iman ettii szleri ieren dinin ifahi tarafn oluturacaktr.
Dinin inan sistemi bu teorik at altnda ekillenir. Bunu salayan
iki temel unsur vardr; mit ve retiler. Mitler, dindeki en birinci teorik ifadeleri oluturlar ve din kssalar yani dindar insanlarn dnyaya bakn anlatan ve bu dnya iindeki yerlerini kapsayan din
hikayeler hkmndedir. Wacha gre mitin d yzeyi, gerek olmayabilir ancak her durumda yaayan dinamik bir mit, en azndan ona
62
63
Joachim Wach, Essays in the History of Religions, ed Joseph M. Kitagawa, New

York 1989, 100-105.
Wach, The Meaning and Task of the History of Religions (Religionswissenschaft),
The Insider/ Outsider Problem in the Study of Religion, ed. Russell T. McCutcheon,
London New York 1999, 82- 94.
96
Mustafa ALICI
inanan dindar iin psikolojik adan gereklik tar. retiler ise dinin geliimi balamnda ok sonraki bir safhada ortaya kar ve dinin
mitlerdeki mantkszlklarn dindar iin anlalr yapar. Bylece retiler, mitsel bir hayal dnyasndan ziyade entelektel bir aray
iinde dinde ortaya kan pek ok problemin cevabn bulmaya alr. retiler, mahiyetleri asndan mitsel olmaktan ok nermeseldir ve dinin temel esaslarn, dogma, teoloji ve teorilerini kapsarlar.
Wacha gre amel ve ibadetle ilgili din ekiller ile ibadetle ilgili anlatmlarn aklanmas ok karmak bir i olduundan retiler, niyet
ve ieriklerini aka ortaya koyan gayet berrak tanmlar yoluyla inananlar tarafndan korunma altna alnrlar64.
Pratik boyut, genel olarak Wach tarafndan Greke praxis terimiyle karlanmtr. Buna gre din, daima kutsalla temas halinde
olan eylemler yapmay da iermektedir. Formel ibadetler, grup ve bireysel olarak yaplan zgrce ibadetler, meditasyon, kutsal yolculuklar, kutsal sava eylemleri bu tr ifadelerdir. Teori, Wacha gre dinin
en nemli ve en esasl yn olmad kabul edilmi olsayd, o zaman
gnmzde olduka cazip olan mistisizmden kanlabilirdi. Pratik
adan din tecrbe ibadetle balantl olarak sosyolojik neme sahiptir. Wach, formel ve cemaatle yaplan ibadetin, din bencilliin nne
getiini; sosyal ve mezhepi farkllklar ortadan kaldrdn dnmektedir65.
Son olarak dinin sosyolojik ifadesi, yapsal din boyutunu oluturur. Wach iin din ou kez sosyal ve sosyal balamlarla ilev gren
bir olgudur. Dinin sosyal ilikiler ve fonksiyonlar sistemi olarak tanmlanmas ve alt gruplara ayrmas bu boyutta aka grlr.
Wacha gre cemaat, zmre, mezhep ve klt tipolojileri dinlerdeki en
ortak sosyolojik formlardr66.
Sonuta Wach, dinin bu temel ifadesini anlamak iin
fenomenolojik yaklam tavsiye eder. Ona gre dindarn din eylemini tanmlamak iin onun niyeti nem arzeder. Niyet (Skolastik dncenin anlad anlamda intentio), dier zihni eylemlerde olduu
gibi din bir eylemi en samimi bir ekille karakterize eder. Ona gre
niyet veya din ba, fenomenlerin din karakterini tanmlamada nemlidir. Zaten dinin z, indirgenemez ekilde dindara ait olduundan bu samimi niyet ve din tezahr dindar balamnda anlalmaldr67.
64
65
66
67
Wach, Din Sosyolojisi, ev. nver Gnay, Kayseri 1990, 22-25; . Wach, Essays in
the History of Religions, 100.
Wach, Din Sosyolojisi, 26-27.
Wach, a.g.e., 27-32.
Joachim Wach, Introduction to the History of Religions, New York 1989, 162.
97
b. Bleekerden Smarta ada Din Fenomenolojileri

Dinler Tarihi gelenei iinde Hollanda ekol genel olarak
fenomenolojiye vurgusuyla tannmaktadr. Tieleden gnmze uzanan bu ekole mensup olanlardan biri de Amsterdam niversitesinden ada Dinler Tarihi ve Din Fenomenolou C. Jouco Bleeker
(1898-1983) idi. Bleeker, ada fenomenololar tarafndan Din
Fenomenolojisinin fenomenolojisini yapan kii diye adlandrlan bir
bilim adamdr. Zira o, kendinden nceki fenomenolojileri de tasnif
etmiti68
Bleeker, bu bilimi Leeuwun ve Eliadenin zel fenomenolojik almalarndan yola karak bamsz bir disiplin olarak anlarken ayn
zamanda zgn prensipleri olan bir metodolojik yaklam olarak da
grmek istemektedir. O, din fenomenolojisinin felsef bir alandan ziyade fenomenlerin din anlamlarn ortaya karan bir din almasn
olduunu savunur. Ona gre fenomenoloji, Tanrya dair bir bilgiye
sahip olan dindar insanlarn ciddi bir tankln yapar. Bu yzden de
tarafsz kalmay tercih eden bir bilimdir69.
Bleeker, 1963 ylnda baslan The Sacred Bridge (Kutsal Kpr)
adl almasnda Din Fenomenolojisinin gemite tarih ile felsefe
arasna skp kaldn fakat artk onun ampirik bir bilim olmas
gerektiini vurgular. Ona gre son tahlilde din fenomenolou dinin
zyle ilgili kapsaml bir formlasyon yapmay kendine ana hedef
semelidir.70
Bleekere gre bu bilim, felsef veya psikolojik terminolojiyi
mmkn
olduu
kadar
az
kullanmaldr.
Bleeker
din
fenomenolojisinin amalar ve grevi konusunda tek bir ortak grn olmadn kabul etmektedir. O bilhassa 1940 sonrasnda ortaya
kan farkl din fenomenolojisinden bahsetmektedir; 1. Deskriptif
Din Fenomenolojisi; din fenomenlerinin sistematize edilip betimlenmesini salar. 2. Tipolojik Din Fenomenolojisi; farkl din tiplerini ve
onlarn fenomenlerini aratrmay ama edinir. 3. Fenomenolojik Din
Fenomenolojisi; zgn kelimesiyle dini fenomenlerin znne anlamna ve yapsna nfuz etmeyi amalar. Bleeker kendi yerini nc
trde grmektedir. Ona gre nc olan ayn zamanda metodolojiye
de ilgi duymaktadr71.
68
69
70
71
Walter H. Capps, Religious Studies-Making of a Discipline, Minneapolis 1995, 132133.

Jouco C. Bleeker, The Contribution of the Phenomenology of Religion, Problems
and Methods of the History of Religions, ed. Ugo Bianchi, C. J. Bleeker, A. Bausani
Leiden 1972, 35-45; Bleeker, The Phenomenological Method, Numen, 6 (1959),
96-111.
Jouco C. Bleeker, The Sacred Bridge, Leiden 1963, 36
Bleeker, The Contribution of the Phenomenology of Religion, 39.
Mustafa ALICI
98
Bleeker, Dinler Tarihi ile Din Fenomenolojisi arasndaki prosedr

farkna daima dikkat eker. Ona gre yine de ayr bir fenomenolojik
metot Dinler Tarihine uygulanabilir (bu noktada en iyi metot tarihsel
fenomenolojik metot denebilir). Ona gre kk ayn yerden gelen( beere ait olan), geleneksel drt din bilimi vardr; Dinler Tarihi, Din
Fenomenolojisi, Din Psikolojisi ve Din Sosyolojisi. Bu drt bilim el ele
gitmeli bilhassa ilk iki bilim birbirlerine z karde gibi davranmaldrlar. Son ikisi ise onlara yardmc olmaldr72.
Bu ama dorultusunda ncelikli olarak Din Fenomenolojisini
gerek din anlam ve deerlerinin kavramak iin tarihsel olgularn
sistematikletirilmesini yapan bir disiplin olarak anlayan Bleekere
gre Din Fenomenolojisi, farkl dinlerden gelen olgular kullanmasna
ve onlar tiplere ve yaplara ayrmasna ramen kesinlikle bir Mukayeseli Dinler Tarihi disiplini deildir. Ancak z kardei olarak bu bilimin Dinler Tarihine ynelik u hayati katklar salayabilecektir; 1.
O, Dinler Tarihine kendi aratrma prensiplerini dikkate almasn
salayabilir. 2. Din fenomenolojisi, Dinler Tarihinin gzlerini keskinletirerek dinin kltrel ve sosyal bir balam iinde zgn mahiyeti ve ilevini iyi tetkik etmesine yardm edebilir. 3. Din
fenomenolojisi, din fenomenlerin gerek anlamlarna ulama konusunda onu cesaretlendirebilir.4. Din Fenomenolojisi din fenomenlerinin z ve yaps konusunda dinler tarihisine derin bir basiret verebilir.5. Din Fenomenolojisi, Dinler Tarihinin zgn din tanmlamas konusunda daha derin dnmesine yardm edebilir73.
Bleeker, ayn zamanda bu disiplinin kendine zg teknik terimler
gelitirmesini savunduu iin felsef fenomenolojiden bu disiplini uzaklatrmaya da aba gsterir.
Bu
hedef
iin
Bleekerin
sezgisel
kavramaya
dayal
fenomenolojisinde temel unsur bulunur; theoria, logos ve
entelecheia. Theoria, dinin eitli ynleriyle ilgili muhtemel sonular
olarak, din fenomenlerinin zn ve nemini ortaya karan ve tecrbeye dayal bir temele sahip olan asl unsurdur. Theoria, dinin
muhtelif ynlerinin derin anlamlarn kavramay ve onlara uygun isimler vermeyi salar. Fenomenlerin logosu, farkl din geleneklerde,
farkl hayat ekillerde ortaya kan karmak din yaplara nfuz eder. Buna gre logos, dindeki gizli yaplarn mutlak isel kanunlara
gre ina edildiklerini ve ileyii kolaylatracak ekilde dinin kendine
zg isel bir mant bulunduunu ve objektif olarak her dinin bu
zgn manta uygun bir tarzda ina edildiini bize retir. Bir baka
deile logos, her dinde kat ve derin yasalara uygun faaliyet gsteren
gizli bir yapnn varlna iaret eder. Son olarak entelecheia ise din72
73
Bleeker, The Phenomenological Method, Numen, 6 (1959), 96-109.

Bleeker, ,a.g.m., 43-45.
99
lerin statik olmadn aksine kendi iinde geliimler gsterdiini bize

retir. Bir baka deile o, dinin zne ynelik ciddi bir gayret olarak zlerin stn rten dinamik tezahrleri bulmay ve bylece ztezahr ilikisini ortaya karmay amalar. Entelecheiann bir evrim
anlay olmadn savunan Bleekere gre din fenomenolou, fenomenlerin dinamiklerini ve dinlerin geliimlerini aratrrken, Dinler
Tarihi ile ok yakn iliki iinde almak zorundadr.74 Bleekerin bu
teorik erevesi, Joachim Wachn dinin boyutlaryla ilgili grlerine
olduka benzemektedir.
Bleeker, Din Fenomenolojisinin grevinin statik olarak kabul edildiini bunun da bir dereceye kadar doru olduunu zira din fenomenlerinin- dinamik olsalar da- anlamlarnn, ancak ekilmi resimler olarak dondurulmu olarak incelendikleri taktirde tam olarak aa karlabileceini iddia eder. Bu tavryla o ayn zamanda
Pettazzoninin fenomenlerdeki tarihsel srece nem veren yaklamna kar kmaktadr75.
Neticede Bleeker, din fenomenlerindeki yaplara nfuz etmek iin
tipolojileri anlamann gerekli olduunu belirtir ve dinlerdeki tipler,
bir dini dierinden ayrt etmemizi salayan, krlmaz ve kyaslanamaz
temel motiflerdir. Bu noktada fenomenlerdeki yap ve z konusundaki ayrma da iaret eden Bleeker iin dinin z, din bir fenomenin
asl ve gerek mahiyetini ifade ederken dinlerdeki yap bir anlamda
dinlerin ikin mantn oluturmaktadr.
Bleekern aksine Mukayeseli Dinler Tarihinin aslnda Din
Fenomenolojisine dnmesi gerektiini savunarak otonomisini ne
karan en nemli Din Fenomenolojisi aratrcs belki de sve asll
Dinler Tarihi Geo Widengrendir. O, Religionsphanomenologie ,
(1970) adl almasyla nlenmi ve evrimci olmayan bir yaklamla
zellikle antik dinlerin yce ilah, kutsal krallk, mit ve ritelleri zerinde almalar yapmt. Ona gre Din Fenomenolojisi, Mukayeseli
Dinler Tarihi (Comparative History of Religion) ile edeerde olan tasvirci bir yaklamdr. Ancak o, sadece tarihsel srece nem veren kat Dinler Tarihi anlayyla kartrlmamaldr. Aksine tarihsel olgularn hakkn inemeyen ve filolojiyi ze ait bir unsur olarak gren Din
Fenomenolojisi bu ynyle dinin eitli fenomenlerinin tutarl bir ekilde anlatmn ve sentezlerini sunar ve bu ynyle bir anlamda Dinler Tarihini btnler76.
74
75
76
Bleeker, Sacred Bridge, 5- 38; ayrca Bleeker, The Contribution of the

Phenomenology of Religion, 42.
Bleeker, a.g.m., 35-38.
100
Mustafa ALICI
Ona gre fenomenolojinin temel amac, eyay kendinde ve kendinden yola karak ele almasdr77. Ancak onun amac, fenomenleri
basit rnek ve betimlemeler veya baz soyut teori, kanun veya sistemlerin tezahrleri olarak grmemelidir. Widengrene gre
fenomenolojinin iyi ilemesi iin u drt merhale nemlidir; fenomenleri betimleme, onlarn sistematizasyon, kendi balamlar korunarak
olgularn yorumlanmas ve mukayeseye dayanan yapsal tipolojinin
uygulanmas78.
Din Fenomenolojisini sistematik bir dzenleyici ve anlamlarn
analiziyle ilgilenen bir disiplin olarak gren Geo Widengren,
Religionsphanomenologiede Bleekerin daha nce izdii genel
fenomenolojik ablonu beenmi gzkmekle beraber fenomenlere
dair ansiklopedik bir bak sunmakta olup, dinin olumlu zellikleri
diye isimlendirdii fenomenleri tanmlamak, tasvir etmek ve snflandrmak gayesindedir. Ona gre Dinler Tarihi tarihsel analiz
yaparken fenomenoloji bize sistematik bir sentez sunar. Yine ona gre iin bandaki bir aratrc, hemen fenomenolojiye girmemeli, Dinler Tarihine ynelmelidir.
Ancak onun en dikkat eken yan fenomenologlarn gze arpan
baz temel kusurlarn da dile getirmesidir. Sz gelii Widengrene
gre din fenomenoglar yaayan byk dinlere ynelmemekte ve daha ok Afrika yerli inanlarna hatta modern, (folklorik) halk inanlarna daha fazla dikkat ekmektedirler. Ona gre bu konuda ancak
Heiler istisna tutulabilir. Zira o hem Hristiyanlktaki hem de Hinduizmdeki rneklere ilgi duymutur. Yine slm gibi byk bir dinin,
fenomenologlar tarafndan fazlaca ele alnmamas bir baka pimanlk meselesi olmaldr. Widengren fenomenologlarn balca fenomen
olarak mit, kurban, gnah itiraf gibi konular setiklerini ancak
mslman inancnn sz konusu fenomenleri kendi merkezinde bulundurmadn
aklar.
Buna
zm
olarak
Widengren,
fenomenololarn daha tm dinleri kapsayacak fenomenolojik almalar yapmasn tavsiye eder79.
amzn en byk Dinler Tarihisi ve Din Fenomenolou olma
hakkn Romen asll Amerikan Dinler Tarihi ve Din Fenomenolou
Mircea Eliade (1907- 1986)ye vermek zorundayz. Eliadenin genel
olarak Dinler Tarihine zel olarak da fenomenoloji salad byk
katklar arasnda hermentik fenomenolojik yaklam, kutsal- profan
ayrm, kutsaln tezahrleri (hierophanie), din sembolizm, yaratl
77
78
79
Geo Widengren, La Methode Comparative, Problems and Methods of the History of

Religions, ed. Ugo Bianchi, C. J. Bleeker, A. Bausani Leiden 1972, 14.
Widengren, Some Remarks on the Methods of the Phenomenology of Religion,
Acta Universitatis Upsaliensis, 17 (1968), 250-255.
Widengren, a.g.m., 252-260.
101
ve kozmolojik mitleri, arkaik din ve dindar, kutsal mekan, zaman ve

tarih ile ilgili zgn hermentii saylabilir.
Fizikte Enstein, Psikolojide C. Gustav Jung ne kadar nemliyse
Din Fenomenolojisinde Eliade, o denli nemlidir. Dinler Tarihi almalarnda dinlerin entegre edici dnya grlerini ortaya karan
hermentik bir fenomenoloji sergileyen Eliade bunu hemen hemen
tm almalarnda hissettirmektedir.
Yeni Humanizm adyla insanln geleceine dair projesini sunduu nl makalesinde, hermentii dayal kendi fenomenolojisini,
Mukayeseli Dinler Tarihi iinde, mevcut tarihsel yaklamn yannda
ikinci nemli entelektel yaklam olarak kabul etmektedir. Ona gre
bu iki entelektel yaklamn sonular homo religiosus hakkndaki
yeterli bilgiler iin eit derecede deerli eylere sahiptirler. Bir baka
deile Eliade, fenomenologlar, din verilerin anlamlarna ilgi duyan
bilim adamlar olarak grrken Dinler Tarihileri ise ortaya konan bu
anlamlarn deiik kltr ve tarihsel anlar iinde nasl tecrbe edildiini ve nasl yaandn, ayn zamanda onlarn tarih iinde nasl deiime uradn, zenginletiini veya fakirletirildiini gsteren kiiler olarak kabul eder. Hatta Eliade, Pettazzoninin Din
Fenomenolojisine, (yani bu bilimin, tarihin din ynden ve din boyutlaryla anlalmasn ngrmesi gerektii eklindeki fikrine) tamamen
katlr80. Bylece fenomenoloji, tarihi gzard etmeyerek her din formun zaman iindeki geliimini (diakronisini) yeniden ina edip kurgulayarak anlamlandrr. Bylece tpk Pettazzoni gibi Eliade uzlatrc bir kimlie brnr; ona gre iki yaklam arasndaki gerilimler
yaratcdr ve bu gerilimler sebebiyle dogmatizm ve durgunluk bu alanda bulunmaz81.
ncelikle onun fenomenolojik ynteminde, dinin zn anlamak
iin kutsal (sacred) ve bilhassa da kutsal-profan ayrm ne kar.
Hatta denilebilir ki onun The Sacred and Profane (1959) adl eseri
Ottonun The Idea of Holysi kadar etkili ve nemli bir fenomenoloji
kitabdr. Ottonun Kutsaln tecrbesi dedii eye o, daha antropolojik bir kelimeyle kutsaln tecellilerinin (sacred) beer tarafndan tecrbe edilmesi adn verir. Sonuta Eliadenin kutsal- profan ayrm
varlk alemindeki iki farkl forma iaret eder ki bu da kutsaln ilk
mmkn tanmnda gizlidir; kutsal, profan olann zdddr82.
Onun bu eserine dalan bir kii, fenomenolojinin, ya Dinler Tarihi
biliminin balca metotlarndan biri olduuna tamamen inanacaktr
yahut daha derin bir okumayla Dinler Tarihinin aslnda Din
80
81
82
Mircea Eliade, A New Humanism, The Insider/Outsider Problem in the Study of

Religion- A Reader, ed. Russell T. McCuthcheon, London New York, 1999, 102.
Eliade, a.g.m., 98-102.
Eliade, The Sacred & The Profane, 8-113.
102
Mustafa ALICI
Fenomenolojisinden baka bir ey olmadn dnmeye balayacaktr. Son olarak bu eserle reniriz ki Din Fenomenolojisi, kutsalla
iliki iindeki insan varlnn, gerek anlamyla ilgili nemli bak
alar tamaktadr.
Bu eserde Eliade, kutsal tezahr eden zellii nedeniyle
indirgenemez kabul ettii her fenomenin incelenmesinde belli bir din
ltn esas alnmasn ister. Bir baka deile din fenomeni kendi
zn oluturan kutsal ereve iinde anlalmaldr. Eliade iin bu
olgularn karmakl, temel yaplar ve belirttiklerini kltrel evrelerin eitlilii gibi konularn incelenmesi ne denli gerekli grlyorsa, zellikle arkaik ve ilkel fenomenleri de ekleyerek aratrma alann gittike geniletip gelitirmenin de o denli nemi vardr. Eliade burada varoluun balangcna din yaamn basit biimlerini yerletiren ve basitten karmakla doru giden bir evrimci gr inkar
eder.
Zaten Eliade iin bir din fenomeninin anlamn belli bir kltr iinde kavramak ve neticede onun mesajn deifre etmek (zira her din
fenomeni bir gizli ifreye sahiptir), yeterli deildir aksine onun tarihini yani onun deiim ve geliimlerini ortaya koymak ve neticede onun insanla ait kltre yapt katky ortaya karmak da gerekir.
Eliadeye gre insanlk tarihi birbiriyle yakn ilikiler iinde olan
bir genel beer tarihi olduundan Dinler Tarihinde de kendi tarihi
dnda gelien saf bir din veri bulmak ok zordur. Hatta denilebilir
ki beer verisi olup da tarihsel veri olmayan hibir ey yoktur. Bu
yzden her din tecrbe, kendi zgn tarihsel balam iinde ifade
edilip, aktarlp anlamlandrlr. Din tecrbelerin tarihselliini kabul
etmek, onlarn din olmayan davran formlarna indirgenebilir olduu anlamna gelmez. Bir din veriyi daima tarihsel bir veri olarak kabul etmek onun din olmayan bir tarihe mesela onun ekonomik, sosyal veya siyasi bir tarihe indirgenebilir olduu anlamna gelmez. Bylece modern bilimin tek bir kaidesi hemen devreye girer. l, fenomeni yaratr83.
Eliade iin din, dindar insan (homo religiousus), rlatif ama zaman ve mekanla kayt altna alnm cismani ve profan bir dnyaya
hakim klmak zere akn deerlerle donatlm olaanst kutsallk
alemini tecrbe etmeye arr. Burada aka Eliadenin dinin tanmlanmasn da kutsalla ilikilendirdii grlr zaten ona gre;ne
yazk ki u an elimizde kutsaln tecrbesini ifade edecek din kelimesinden daha uygun bir terim bulunmamaktadr84.
83
84
Mircea Eliade, A New Humanism, 99-100.

Eliade, Dinin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, ev. Mehmet Aydn, Konya 1995, 1.
103
Din, yapsal olarak gcn tecrbeleri (kratophanies), kutsaln

tecrbeleri (hierophanies) ve ilahlarn tecrbelerinden (theophanies)
ibaret olduu iin85, Eliadeye gre her din fenomen, bir hiyerofani
yani kutsaln tecelli etme eylemi olup her zaman ve gizemli bir eylem
olarak meydana gelecektir; hiyerofani, doal ve kutsal-d dnyamzn tamamlayc olan nesnelerde, bizim dnyamza ait olmayan bir
gerein, ok farkl bir eyin tecelli etmesidir86.
Buradan Eliadenin hiyerofaniye ait olarak grd unsuru
birbirinden ayr etmek gerekir: 1. Kendi normal erevesinde kalmaya devam eden, doal nesne 2. Grlmeyen Gereklik. 3. Doal nesne iken kutsallk gibi bir boyut kazanan arac ey. Bu zellik, sradan bir nesneyi ok farkl klar. Eliade, Din Fenomenolounun
hiyerofani konusunda iki yn de aklda tutmasn tavsiye ederde
olduunu hemen kavrayacan belirtir; 1. Her hiyerofani, kutsal ile
ilgili bir eyi ortaya karmaya yeteneklidir. 2. Hiyerofani, insann
din tavrna tipoloji kazandran asl yapdr87. Bu bakmdan Din
Fenomenolou, belli bir hiyerofani tarihinin izini srmekle kalmaz
ayn zamanda kutsaln deiik dinlerde ald tarz ve tezahrleri de
anlamaya ve izah etmeye abalar. nk fenomenoloun bilimsel
aratrmalarnn asl amalarndan biri, kutsal fenomenini tm karmaalklaryla ve rasyonel olmayan ynleriyle sunmasdr88.
Eliadenin din fenomenolojisine dier bir katks da sembolizm ve
sembolik yaplarla bilhassa arketiplerle ilgili grleri gelmektedir.
Eliade, eserleri arasnda zellikle Patterns in Comparative Religionda
dinin perenial ynlerini tasvir eden bu gibi baz temel din yaplardan
bahseder. Hatta onun iin sembolik yaplarn ait olduu yerden ziyade arkaik dindar iin ifade ettii anlamlar nemlidir. Ona gre arkaik
dindar, modern ncesi zamanlara ait olan veya krsal kltrlerle yorulmu dindar insan olarak tanmlanabilir89. Modern insan, ona gre
kutsaldan arndrlm (desacralized) bir dnyada yaayan veya yaamay evkle arzulayan kii olup din duygulardan yoksun bir hayat
tecrbesine sahiptir. Arkaik insan ise kutsal bir evrende mmkn
olduu kadar ok kalmak iin ura veren Homo Religiosusdur90.
Bylece Eliadenin fenomenolojisinin asl niyeti, bir liste halinde fenomenleri vermekten ziyade kutsaln morfolojisini ortaya karmak iin
fenomenolojik metodu kullanmaktr.
85
86
87
88
89
90
Eliade, Patterns in Comparative Religion, New York 1958, 126.

Eliade, The Sacred & The Profane, 15.
Eliade, a.g.e., 20-25, ayrca Walter Capps, 143.
Mircea Eliade, History of Religions in Retrospect: 1912-1962, The Journal of
Bible and Religion, 31 ( 1963), 98-109.
Eliade, Patterns in Comparative Religion, 148.
Eliade, New Humanism, 100.
104
Mustafa ALICI
Arkaik dindar insann din rgsnde semboller arasnda farkllklar giderici bir mantk daima bulunmaktadr. Bylece farkl din
sembollerin uyumlu bir anlamlar sistemi oluturmas salanm olacaktr. Bu durum onlarn dindarn bahettii deer eniliidir. Yine
sembollerin bir tr birletirme ilevleri de bulunur. Buna gre semboller, farkl fenomenleri bir btn olarak anlamamza yardm ederler.
Fenomenlerin ar din anlamlarn kavramak isteyen Eliadeye
gre bunun iin boyuta ihtiyacn olduunu savunur; tarihsel,
fenomenolojik ve hermentik. Fenomenolojik yaklam benimseyen
fenomenolog, ona gre, herment iin ayrlm olan yorumsal karlatrma iiyle uramaz. Bir baka deile fenomenolog, mesaj ortaya karabilmek amacyla mitosu zmleyecek olan hermente kendi yerini brakr ve onun zmesini bekler. Ona gre din formun yorumunu yapmak demek, hermentie kap aralamak demektir.
Hermentik ise, hem din ifadelerin zelliini, hem de karmak yapsn anlamak demektir. Bunun iin Dinler Tarihilerin niha hedefi, zel teoloji, semboloji eliinde, mevcut olan din davrann emalarn veya belirli sayda tiplerini ortaya karmak deil, daha ok onlarn anlamlar kavramak olacaktr. Bu anlamlar, hem herkese ak
deildir hem de ilgili din ema iinde donmu deildir. Aksine onlar, din sre iinde yaratc bir tarzda, anlam bakmndan zenginlemeye veya yapsal gelimelere aktrlar91
Bu ncllerden g kazanan Eliade Fenomenolojisi, kiisel bir
felsef antropoloji gelitirmekten ziyade gnmzn, kutsaldan uzaklam insanna, arkaik, dou ve geleneksel dini yaratllarn,
spiritel muhtevasn ve anlmn ortaya koymaya elverili bir
hermentik metoda dayanr. Ksacas hermentik onun elinde, din
fenomenlerin analizinden, spiritel ve edebiyat trevli fenomenlerine
kadar uzanan bir genilikte olup bir din metnin veya dokmann
ifresini zmek, farkl ve yabanc bir aleme korkusuzca girmek, kodunu aklamak, her metni olmas gerektii gibi yorumlamaktan ibarettir. Bilim adamnn fenomeni anlamas, kltrel adan yaratc bir
eylemdir. Ancak sadece bilim adam saf bilgelik halinin tesine geince, bu verimli yaratclk ortaya kabilecektir. Bir baka deile,
bilim adam kendi dokmanlarn toplad, tasvir ettii ve tasnif ettii zaman, onlar kendi yrngeleri balamnda anlamaya hazr demektir. Ancak sz konusu engin bilgelik, Dinler Tarihinin tm vazifesini ifa etmeye yetmez92.
Yine Eliadeye gre, fenomenlerin sosyal ekonomik ve siyasi balamlarn ortaya karsa bile hermentik derin anlamlar ortaya ka91
92
Eliade, Religions Australiennes, Paris 1972, 197.

Eliade, New Humanism, 97- 100.
105
ramam ise tam olarak anlalm kabul edilmez. Dinler Tarihi bu

noktada u gerei bilmek zorundadr; her beeri fenomen gibi din
fenomenleri de ar derecede karmaktr ve bundan dolay fenomenlerin tm deer ve anlamlarn kavramak iin mutlaka pek ok bak
asna ihtiya bulunmaktadr. Ona gre din fenomeni, sadece kendi
tarihinden soyutlanamayaca iin onun zgn tarihi ayn zamanda
onun kltrel ve sosyo ekonomik tarihi olup onun gerek anlam yrngesini verecektir.
Bu balamda Eliadenin hermentikten faydalanmasn u ekilde zetlemek mmkndr; 1. Eliadede hermnetik, din fenomenlerindeki nihai gerein rtsn kaldrmaktr. 2. Tarih-ncesi toplumlarn din deerlerini yakalamak iin, sistamatik bir aba
sarfetmektir. 3. Hermentik Eliade iin bir sanat, bir metot ve anlamlarn tabiatn ortaya karan bir ifre zc ilimdir. 4.
Hermentik, din metinlerin aklanmas ve ifrelerinin zlmesi
metodudur. 5. Hermentekiin konusu sadece mitoloji deildir. Aksine din fenomenlerin analizinden, ruhani, sanatsal ve edeb fenomenlere kadar uzanr.6. Hermentik, her tip kutsallktan, manevi,
kutsal veya kutsal d yaratl trlerine kadar uzanmaktadr. 7.
Hermentik, bir metni olmas gerektii gibi yorumlamak. 8.
Hermentik, Eliade iin yaratc bir hermentiktir93. Dinler Tarihi, bu
ii tamamlayacak yegane disiplin olarak metinlerin fenomenolojik
mahiyetini ancak hermentik ile ortaya o karabilir.
Din Fenomenoloji gibi bir isimlendirmeyi hibir almasna balk olarak vermeyen Mircea Eliade kendi zgn fenomenolojisini Dinler Tarihi ats altnda yrtmektedir. Sz gelii onun Pattern in
Comparative Religion (1958) adl eseri, tm ynleriyle din fenomenlerin tematik yorumunu iermekte olup ayn zamanda arkaik ve
ekzotik dnce formlarndan olumaktadr. Eserde sembolizm seviyesindeki fenomenlerin tarihsel ve sosyal balamlarna daha az bal
olarak mukayesesi sz konusudur. Ksa bir ifadeyle din fenomenleri,
bu eserde Dinler Tarihi olarak ele alnm ve kitabn orijinal balna
(Traite dHistorie des Religions, 1949) uygun davranlmtr.
Nihayette Eliadeye gre bir Dinler Tarihi, kendi hermentik abasyla fenomenlerin meydana geli durumlarn yeniden yaamaya
ve mevcut durumlarndan nceki varolu mcadelelerini anlamaya
ve ortaya karmaya mecbur braklr. Bu balamda her din, merkez
bir fenomene sahiptir ve onun araclyla dier tm din fenomenleri
93
Mehmet Aydn, Mircea Eliadede Hermentik ve Metodoloji, Dinler Tarihi Aratrmalar-I(Sempozyum: 08-09 Kasm 1996, Ankara), Ankara 1998, 310-311.
106
Mustafa ALICI
(sz gelii mitler, riteller ve inan klliyat) srekli sistematize edip

onlar derin anlamyla dinamik tutar.94
Eliade, ayn zamanda din formlarn tipolojik tasnifle bir araya getirilmesine taksinomi bilimini gelitirmeye de zel aba gstermiti.
Ancak bunu yaparken onun ncelikli ilgisi, fenomenin tekilliinden
ziyade evrensellii olduundan, yelpazenin genel (ortak) renklerine
daha ok ilgi duymu ve farkl fenomenleri kolaylkla bir araya toplayabilmiti. Burada onun axis mondi (dnya ekseni) dedii ey, farkl
fenomenleri tek bir at altnda toplamak olarak belirginleecektir;
sz gelii, eitli dinlerde grlen yoga, mandala, armh, kutsal dalar, kutsal ehirler, tapnaklar, Zen meditasyonu ve mitik motifler,
axis mondi asndan temel din arzular olarak tm varoluun ve anlaml olmann temel merkezidirler. Hatta Eliade, bu eksenden yola
karak ak bir ekilde farkl din dnceleri birletiren bir yaklama sahiptir. sz gelii ona gre avc kltrler ile tarma dayal kltrler arasndaki ortak din inanlar aslnda kendi balamlarnda
ayn anlamlar tayabilmektedirler. Sonuta dinlerde belki din tecrbe yaama konusunda farkl ekonomi, farkl kltr ve sosyal kurumlarn etkisi bulunabilir ancak tmnde dindar davranlar ortaktr ve davrantaki ortak olu kltrlerin farkl oluundan daha
nemlidir. Zira hepsi de kutsanm bir evren iinde ayn duygular
tayan insanlardr. Buradan u sonuca kabiliriz; tm doru din
tecrbeler, nihai gereklii yani eyann temeli olan varl ortaya karmak iin mitsiz ama bitip tkenmez bir abay ima ederler95.
Sonuta Eliade kavram olarak fenomenolojiden ziyade Dinler Tarihine vurgu yapar ve ada bir Dinler Tarihi olarak Mller, Tylor,
Pritchard, Otto, Sdrblom, Heiler Pettazzoni, Wach ve Jungu ok
mkemmel bir ekilde sentezlemi grnmektedir. Bunun yannda
Eliadenin, Dinler Tarihi iinde analitik yaklam bata olmak zere
antropolojik ve kognitif yaklamlarn olumasnda nemli katklar
salam olduu gayet aktr.
Hollanda, Utrecht niversitesinden ada Din Fenomenolou
(ve slm uzman) Jacques Waardenburg, 1960lardan itibaren bu
alanla ilgili ciddi almalaryla tannmaktadr. Waardenburgun
fenomenolojiye katks metotla ilgili eletirilerini sergiledii, ayn zamanda tarihsel ve fenomenolojik yaklamlar arasnda bir tr uzla
bulmaya ynelik zgn gayretleridir. Bu anlamda o, ada
fenomenologlar
arasnda
-tpk
Bleekerinki
gibi-Din
Fenomenolojisine dair fenomenoloji olarak bilinmektedir.96
94
95
96
Daniel L. Pals, The Reality of the Sacred: Mircea Eliade, Seven Theories of
Religion, New York- Oxford 1996, 158-192.
Eliade, The Myth of the Eternal Return, 12-17.
Walter H. Capps, a.g.e., 145.
107
Her eyden nce Waardenburgha gre balangtan gnmze

kadar din fenomenolojisinin anlamlandrld be farkl yaklam bulunmaktadr; 1).Farkl dini geleneklerden gelen din fenomenlerinin
srf tasnifiyle uraan fenomenoloji. 2).Farkl dini geleneklerdeki temel motif ve fikirleri aratrmaktan ibaret fenomenoloji. 3). Din fenomenlerini temel bir yap iinde blmlemeyi amalayan
fenomenoloji. 4). Din fenomenlerini temel insan yapsna gre anlamak ve ayrt etmekten ibaret olan fenomenoloji. 5). nsanln din
tarihini bir zaman ardll (ister dorudan ister dolayl) iinde
hermentik adan yorumlamay hedefleyen fenomenoloji97.
Ayn zamanda fenomenolojik gelenek iindeki bilim adamlarna
eletirel
yaklaan
Waardenburga
gre
klasik
dnemdeki
fenomenelolarn, birbirlerinden farkl yaklamlar sergilemelerine
ramen, bilimsel abalarnda bir ok durum konusunda ortak bir
takm karakteristikleri paylatklarn belirtir. Bu ortak noktalar, dini redksiyon yaplmaz bir olgu olarak grp onun otonomisini savunmalar, fenomenleri genel bir at altnda kyaslamalar, farkl
zamanlar ve kltrlerden gelen din fenomenleri objektif olarak dnerek onlar srf tasnif gayesiyle bir araya getirmeye almalar
saylabilir. Ona gre klasik dnemdeki kyaslama ve tasnifler, bu bilim adamlarnn gznde kuatc ve evrensel bir geerlilie sahipti98.
Waardenburg, bu alana hakim bir antolojik tecrbeyle, ayn zamanda ada fenomenoloji konusunda da ok ciddi eletiriler yneltmitir, o, her eyden nce gnmzde klasik dnemden daha
gelimi bir ekilde yaklamlarn bulunduunu kabul eder. Ona gre disiplindeki bu ilerlemeyi sadece Dinler Tarihinde ortaya kan
yeni gelimelere balamak yeterli deildir. Zira farkl yaklamlarn
ortaya kmasnda kresel anlamda ada bilimsel kltrn dinle
ilgili sorunlara verdii yantlarn bilhassa da dinin anlamna ynelik
bilimsel abalarn katks inkar edilemez99.
Waardenburga gre gemi dnemde teolog kimlie sahip bilim
adamlar bu disiplini bir takm teolojik kayglarn giderilmesi ve baz
felsefi kanaatlerin kabul ettirilmesine ynelik olarak faydalanmak
istemilerdi. Gnmzde ise artk beeri bilimler iindeki yerini salamlatran bu disiplin, daha objektif bir aratrma alanna sahip olarak fenomenlerin anlamlarn bulma balamnda gn getike deer kazanmaktadr100.
97
98
99
100

Waardenburg, The Study of Religion in Todays World, Religion in Todays World,
ed. Frank Whaling, Edinburgh 1987, 335-364.
Jacques Waardenburg, Religionswissenchaft New Style: Some Thoughts and
Afterthoughts Annual Review of the Social Science of Religion, say. 2 ( 1978), 189220.
Ursula King, a.g.m., 104-105, Ursula King, a.g.m., 120-121.
108
Mustafa ALICI
Son olarak Waardenburg, Din Fenomenolojisinin gelecei konusunda u neticeye varmaktadr; Din Fenomenolojisinin doduu
sosyal ve entelektel artlar bilmek ve deerlendirmek bu bilimin
gelecei iin hayati bir meseledir. Yine dinler ve kltrler arasndaki
ilikiler, birbirleriyle kaynam olup gn be gn gelimekte ve hatta
deimektedir. ada fenomenoloji bu gelimeleri dikkatle izlemek
zorundadr. Bu izleme iinde en nemli destek bilim tarihinde ne
kan ahsiyetleri ve onlarn metodolojik almalarn antolojik bir
bilgiyle bilmektir. Zira ona gre bu bilimin zn anlamak demek
fenomenolojinin fenomenolojisini yapmak anlamna gelecektir101.
sko asll Dinler Tarihi ve Din Fenomenolou Ninian Smart (.
2001) nl eseri The Phenomenon of Religion (London 1973)da Dinin
alt boyutu olduunu belirtir. Buna gre, ritel, mitik, retisel, ahlaki, sosyal ve din tecrbe boyutlar dinin tam bir tanmnn ancak
kendi iinde analitik bir blmlemeyle yaplabileceini ortaya koyarken ayn zamanda onun btn bir fenomen olarak alglanamayacan da gsterir. Ritel boyut; riteller kiiyi kutsala balayan din
eylemler olup ayn zamanda formel ibadet yaplarn belirlerler. Mitik
boyut; kutsalla ilgili hikayeleri vermektedir. Bu hikayelerin iki yn
bulunur; 1. Sembolizm ve hagiografya ile ilgili tarihsel mitler. 2. Saf
haldeki sembolik mitler. retisel boyut; dinin inan sistemini veya
dnceye dayal kurallarn verir. Ahlak boyut; din cemiyetin veya
grubun ahlaki kanunlardr. Sosyal boyut; dinin kurumsal formlarn
ortaya koyar. Din tecrbe boyutu; dinin kutsalla yakn iliki iindeki
dindarlarn ve mistiklerin tepkilerini sunmaktadr. Smarta gre dinin tanmlanmasndaki temel gln ardnda yukarda saylan
farkl trlerden din boyutlarnn tam olarak ortaya konulmamas
yatmaktadr102.
Smarta gre Din Fenomenolojisi, Dinler Tarihi iindedir ve iki
anlama sahiptir; 1). Din Fenomenolojisi, yapsal olarak din fenomenlerini anlama teebbsdr. 2). O, fenomenleri dinin boyutlarna
bal kalarak tipolojilere ayrr ve bazen Mukayeseli Din Bilimi diye
isim alr. Smarta gre fenomenolojik gelenek iinde Leeuw, din inan ve uygulama formlarnn sistematik bir tipolojisini ortaya koymaya abalamken Eliade ise arkaik dinin sembolik formlarn anlamaya ynelik almalarda bulunmu ve tipolojik fenomenolojiyi
retmitir.
Statik bir fenomenolojiden daha dinamik bir fenomenolojiye dnlerek dinde ortaya kan deiken fenomen eitliliklerinin aydnla kavuturulabileceini savunan Smart, fenomenleri her ynden
anlamak iin Leeuwn sempatik mdahale kavramn gelitirilmesi101
102
Ursula King, a.g.m., 121.

Ninian Smart, Religious Experience of Mankind, Great Britain 1977, 15-22.
109
ni ancak irade ve niyet gibi kavramlarn aratrcnn aktif katlm

iin gerekmeyeceini bununla beraber anlama iinde eyleme dayal
fenomenlerin kavranmasnn daha nemli olacan ileri srd.
Smart, epoche kavramnn ieriine de mdahale ederek onu anlam dolu paranteze alma olarak gelitirmek ister. Geleneksel epoche
anlay ona gre teolojik hakikatler hakkndaki sorular paranteze
aldn halbuki anlam dolu epoche trnde ise din fenomenleriyle
uraan bilim adamnn, kendine ait din ifadeleri, inceleyecei din
fenomenlerinin tasviriyle btnletireceini aklar. Bir baka deile
fenomenolog, inanann hislerini, tavrlarn ve dier fikir ve kanaatlerini srekli aklda tutacak ekilde belli bir fenomeni tasvir etmeye
alr. Ninian Smart, bunu yaparken bilimadamnn -kendine ait
hislere teslim olmadan-sz konusu olgunun neye benzediini anlamaya almasn tler. Bylece fenomelog, ayn zamanda fenomen
sahibi dindarn da neye benzediini onun gibi hissederek anlamaya
da almaldr. Bu tavrla belki dindarn anlalmas da mmkn
olabilecektir. Ancak anlaml epoche iinde objektif olabilmek ok zor
olduundan, anlayabilme ve anlamay test etme sreci ou zaman
ham
kalabilecektir.
Zira
Smarta
gre
gzlemci
olarak
fenomenoloun karsnda btncl bir inanlar ve dnceler a
olarak ynlarca zlmesi ve anlamlarnn bulunmas gereken fenomenler dnyas durmaktadr. Bu ynsal fenomen kmeleri ise
ona grei tek bir asl noktaya iaret ederler; bu, Smartn imann
odak noktas dedii eyin kendisidir. Bu nokta, her gelenekte bizzat
dinin tm yapsal formlar tarafndan kendince ifade edilen merkezi
bir konumdur. Bu nokta, din mensubunun iman yoluyla fenomenlerde grd deeri kesinlikle snrlandrlamayan bir eydir. Smart,
her dini gelenekte bu noktann tpk kutsal tecrbe olarak iman gibi
din dorulama grevi yrttn belirtir103.
Son olarak Ninian Smart The Religious Experience, (New York
1991) adl eserinde dine ynelik tepkisel anlama tarz bulunduunu aklar; antipati, sempati ve empati. Smarta gre antipati, dine
ynelik negatif bak ifade ederken, sempati dine kar nispeten yanl bir tavr gsterse de olumlu ve dinin hakikat tadn itiraf edebilir. Empati ise dine tarafsz ve bilimsel bir yaklam olup tasvirci bir
ekilde bir sje olarak onu anlamaya abalar104.
103
104
Ninian Smart, Retrospect and Prospect: The History of Religions, The Notion of
Religion in Comparative Research: Selected Proceedings of the XVIth Congress of
the International Association for the History of Religions Rome, 3rd-8th September
1990, ed. Ugo Bianchi, Roma 1994, 901-903.
Smart, The Religious Experience, New York 1991, 23-24.
110
Mustafa ALICI
c. Schimmelin zinden, Tanyunun Talebesi Olmak: Trkiyede Din Fenomenolojisi almalar

Trkiyede Osmanl dneminde din fenomenolojinin izini srmek
hemen hemen imknsz gibidir. Ancak Osmanl Dinler Tarihisi
Mahmut Esad Efendinin Tarih-i Edyan (1920) adl eserinde Hollandal fenomenolo Chantepie de la Saussayeden yararlanm olduuBunun
yannda
Cumhuriyet
dneminde
nu
biliyoruz105.
fenomenolojik almalar, modern Dinler Tarihi almalaryla birlikte zellikle 1954 ylnda Alman Profesr Annemarie Schimmel (19222003)in, Ankara lahiyat Fakltesinde Dinler Tarihi retim yesi
olmasyla balar. F. Heilerin gzde rencilerinden olan Schimmel,
Dinler Tarihinde Marburg evresi (veya Alman Dinler Tarihi ekol]
diye bilinen R. Otto, J. W. Hauer, F. Heiler, G. Menching, E. Benz izgisinde bir slm (bilhassa Tasavvuf) uzmandr. O, 1955 ylnda Dinler
Tarihine Giri adyla Trke bir eser kaleme alm ve akademik bir
olgunlukla slm hari yaayan balca byk dinleri ve yeryznde
mensubu kalmam baz dinleri, temel fenomenlerini dikkate alarak
incelemitir.
Schimmelin talebesi, Trk Dinler Tarihiliinin de babas saylan Hikmet Tanyu (. 1992) olup Schimmelin danmanlnda 1959
ylnda Ankara ve evresinde Adak ve Adak Yerleri adyla modern
Trkiyenin Dinler Tarihi alanndaki ilk doktora tezini tamamlamtr. 1967de Ankarada baslan bu alma, Finlandiyal Din
Fenomenolou Hultkrantzn ynteminde olduu gibi yerel antropolojik deerleri merkeze alan kltrel fenomenolojik bir eser saylabilir.
Tanyu, doentlik almas olarak da bir baka fenomenolojik konu
seecektir (Trklerde Tala lgili nanlar, Ankara 1973).
Gnmzdeki Trk Dinler Tarihilerinin manevi bir bala bal
odlular Prof. Hikmet Tanyu, bu almalarn yannda fenomenolojik
yaklam izgisinde ok sayda makale yazm ve byk ounluu
etnografik-antropolojik ierikli bu makalelerinde zellikle Trkiye
corafyasndaki aa ve ate ile ilgili inanlarla ve eitli halk inanlaryla ilgilenmi, kongrelerde tebliler sunmutu. Tanyunun
ynettii tezler de bazen tarihsel mukayese yaklam koruyan almalar olurken bazen de mukayeseli/tarihsel fenomenolojik izgidedir. Onun danman olduu ve dinlerdeki balca fenomenleri mukayeseli olarak inceleyen tezler arasnda Mehmet Aydnn lahi Dinlerde eytan ve Osman Cilacnn lahi Dinlerde Dua gibi doktora tezleri ile Gnay Tmerin Hristiyan ve slm Dinlerinde Meryem (Ankara, 1996) ve Ekrem Sarkolunun Dinlerde Mehdi nanc ve
Tasavvurlar (Samsun, 1997) isimli doentlik almalar saylabilir.
105
Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, Konya 2002, 28.
111
Gnmz Dinler Tarihilii iinde gittike gelimekte olan Trk

Din Fenomenolojisi ele alnan konular baznda olduka geni yelpazeye sahiptir. Dinlerdeki fenomenleri karlatrmal olarak inceleyen
gncel almalar arasnda unlar hemen dikkatimizi ekmektedir;
Ekrem Sarkolu, Dinlerde Ykseli Motifleri (inasi Gndz ve Yavuz nal ile beraber, Ankara 1996); Gnay Tmer, Hristiyanlkta ve
slmda Hz. Meryem (Ankara 1996); Mustafa Erdem, Yahudilik, Hristiyanlk ve slmda Hz. Adem (Ankara 1996); Ahmet G, Dinlerde
Mabed ve badet (Bursa 1999); Osman Cilac, lahi Dinlerde Oru Hac
ve Kurban (zmir 1980); Ali Erba, lahi Dinlerde Melek (stanbul
1998); Ali Rafet zkan, Dinlerde Kurban Klt (Ankara 2003) ve
Mehmet Katar, Yahudilik, Hristiyanlk ve slmda Tvbe (Ankara
1997); inasi Gndz, Pavlus Hristiyanln Mimari (Ankara 2001);
Galip Atasaun, lahi Dinlerde Dini Semboller (Konya 2002) ve Asife
nal, Yahudilik Hristiyanlk ve slmda Evlilik (Ankara 1998) adl
eserleri zikredilebilir.
Son dnemlerde dorudan Din Fenomenolojisine ynelik zgn
bilimsel almalar da gzlemlenmektedir. Mustafa naln Din
Fenomenolojisi Tarihe Yntem Uygulama- (Kayseri 1999) ve Ekrem
Sarkolunun Din Fenomenolojisi -Dinlerin Mahiyeti ve Tezahr ekilleri- (Isparta 2002) adl eserleri bu tr nemli abalardr. naln
eseri, geni bir Din Fenomonojisi antolojisi ve nemli bir uygulamal
hkmnde olup ok nemli bir Tanr tipolojik fenomenolojisi vermektedir. Sarkolunun eseri ise mukayeseli ve tipolojik adan dinlerdeki mahiyet ve tezahr ekillerini listeleyen, onlarn anlam ve uygulamalarna yer veren nemli bir tasvirci almadr. Bu kitap, metot
bakmndan Heilerin yaklam izgisinde gzkmektedir.
Son olarak denebilir ki Trkiyede Din Fenomenolojisi, her ne
kadar lisans dzeyinde bir bilim dal olarak hala ilahiyat fakltelerinde hak ettii gerek yere sahip olamasa da, gn getike nemi
daha ok hissedilen bir disiplin ve Dinler Tarihi yaklam olarak
ada Trk Dinler Tarihilerinin metodolojik almalarnda rabet
grmektedir.
d. Yeni Almlara Doru: ada Metodoloji Sorunlar
Din Fenomenolojisi dinleri oul olarak inceleyen Dinler Tarihinden ayr olarak dinlerin dtaki oulculuunu bir kenara brakarak bir fenomen olarak din olgusunu ele alr. Bundan dolay Din
Fenomenolojisinin karlat metodolojik sorunlar veya zorluklar,
fenomenlerin mahiyetine ve onlar anlama tarzna ynelik konular
olup bu problemler ayn zamanda Dinler Tarihinin de problemleri
olarak onu yakndan ilgilendirmektedir106. Bir baka ifadeyle
106
Eric, J. Sharpe, a.g.m., 147.
112
Mustafa ALICI
fenomenolojinin karlat temel sorunlar, ya fenomenlerin mahiyetlerine ve onlar anlama tarzna bal geliir yahut dorudan teori,
balam ve ileyile ilgili olmaktadr ve bu yzden Dinler Tarihilerini
ilgilendirir.
Her eyden nce hala kendini Dinler Tarihisi hisseden bilim adamlarnca Dinler Tarihinden bamszlk olmayan kazanmam bir
yaklam tarz olarak grlmesi Din Fenomenolojisi iinde gerilimi
bazen trmandrmakta ve umut krc olabilmektedir107. Yine baz din
bilimcileri de onu, Mukayeseli Dinler Tarihi ( Comparative Religions)
ile edeerde grmekte, kimliini yok etmekte ve onu adeta eritmektedirler. ada Din Fenomenolou ke Hultkrantz, bu disiplinin
otonomi sahibi olamamasnn asl nedeni olarak kendi kendine yetecek teorik bir yapya sahip olamamasn gsterirler108. Fransz
fenomenolog Isambert ise daha sert bir tarzda ou ada Din
Fenomenolojisinin, ilk dnem din fenomenolojilerinin sadece aktel
hale getirilmi birer tekrar olduunu ileri srerek ada
fenomenolojisinin orijinallikten uzak olduunu savunur109.
Bu bilime ynelik en ciddi eletirilerden biri de, ideolojik ve teolojik kayglarn bu bilimin douundaki ateleyici etkileri olduu eklindedir. Onlara gre bilhassa protestan teolojisinin tarihsellii dlayan ve aktel imana vurgu yapan karakteri bu bilimin douunda
etkili olmutur. Aslnda teolog kkenli Avrupal Din Fenomenologlar
iin bu bilimin k noktas Hristiyanlk dndaki din geleneklerle
ilgili almalarnda teorik meruiyet kazanmak ve Hristiyanln bu
dinler arasndaki yerini salamlatrma gayretlerine dayanmaktayd.
yle ki Ursula Kinge gre geleneksel fenomenoloji, gnmzde yaklamlar ar tenkitler altnda olan ilk nesil Flemenk ve Alman bilim
adamlarnn metodolojik deerlendirmelerden yoksun srf tasnifi bir
yntem olarak kabul edilmiti. Bu yaklam kiiyi fenomenleri aratrrken speklatif ve normatif deer tayan a priori kategorilerden
uzak tutmay amalyordu110.
Din fenomenolojisinin tamamen deskriptif olduu iddias da zaman zaman tartmaya almaktadr. Bu iddia sahiplerine gre hibir
kimse kltrel, tarihsel kurgu ve sosyal artlarn etkisinden bamsz
kalamaz. Fenomenologlar dahil her insan, verilerin kurgulanmas,
metot tahlili gibi konularda belli bir artlanma altnda alrlar. Bunu yenmek zere icat edilen eidetik vizyon gibi sezgiye dayal anlama
teknikleri de bu balamda tenkit edilebilmektedir. Buna dayanak
107
108
109
110
Ursula King, a.g.m.,

ke Hultkrantz, The Phenomenology of Religion: Aims and Methods, Temenos , 6
(1970), 68-74.
Isambert, a.g.m., 78-79; Ursula King, a.g.m., 102.
113
olarak objektif olu ile bilimsel sezginin yan yana getirilmesinin byk bir eliki olduu ileri srlmektedir. Bunu iddia edenler,
fenomenologun sezgisinin de bir baka sbjektif tavr olduunu beyan ederler. Dahas onlara gre sezgiye dayal baklar, dorulama
sorunlarndan kanmaya izin veremez. Bylece youn bir sbjektif
alan iindeki fenomenoloji, metodolojik sapmalara ak hale gelecek
ve tarafszlk deerini yitirebilecektir.111
Din Fenomenolojisindeki epoche teriminin de bir takm sakncalar ierdii ileri srlmektedir. Sz gelii baz bilim adamlarna gre
kanaatleri paranteze almak, bilimsel almalar iin vazgeilmez olan
analitik tenkiti yaklam krletecek sonular dourabilir. Sz gelii
din hakknda verilen fenomenolojik izahlar aslnda ksmen de olsa
yine ahsn din hakkndaki ahsi kanaatlerini kapsar. Otto, Leeuw
gibi pek ok nde gelen Din Fenomenolou, ar bir ekilde subjektif
bir yaklam sergilemekte ve kendilerini ncelikli olarak liberal teoloji
iinde grmlerdir112.
Din Fenomenolojisinin din tecrbe konusundaki genellemeleri
de ou kez tenkit altndadr. Sz gelii fenomenoloji bilhassa dinin
z ve dini tecrbenin mahiyetine dair sylediklerinin tm dinleri ve
mensuplarn kapsadn ve her yerde ayn ve deimez olduu ilkesini ne srmektedir. Bazlar iin bu ne srme ok nemli bir problemdir. Zira tecrbe, psikolojik bir konu olup insandan insana deiebilmektedir113.
Fenomenolojideki bir baka metodolojik zorluk ise pratik adan
fenomenlerinin karmak eitliliine bal olarak zgn teorik at
oluturma problemidir. Bu yzden hibir fenomenolog, tm fenomenleri ele almak istememektedir. zel itinayla veya kastl olarak
seilen fenomenler, aslnda kendisi iin ok nemli olan teki fenomenlerden ve bu fenomenlerin balamlarndan soyutlanm olarak
incelenebilmekte hatta inceleme altndaki fenomenlerin hangi kritere
seildii bazen ak olarak anlalamamaktadr.
Dinler Tarihi, dinlerin tarihsel yaplarn ortaya koyarken bu disiplin genel olarak fenomenleri tarihsel olmayan (ahistoric) bir tarzda ele almaya meyillidir. Pettazzoni ve Dhavamony gibi fenomenoglar
hari ounlukta tarihsel sreci gz ard etmeye meyillidirler. Dinler
tarihi iinde tarihi dlayan bir metodolojik yaklamn varl bazen
rahatszlk verici bir durum olarak deerlendirilebilmektedir. Hatta
Dinler Tarihiler fenomenologlar ar tarihsellik kart olmakla su-
111
112
113
Dougles Allen, a.g.m., 282-283.

Dougles Allen, a.g.m., 281-282.
Michel Meslin, Din Fenomenolojisi ve Din Fenomenlerin Morfolojisi", din bilim
yazlar I, der. ve ev. Zeki zcan, stanbul 2001, 110-113.
114
Mustafa ALICI
layabilmektedirler. Halbuki Eliade, bir fenomelog olmasna ramen,

tarihi bile kendi hermentik fenomenolojiyle yorumlayabilmektedir.
Tarihsel srecin fenomenolojik ileyie katlmasn savunan
Pettazzoniye gre Leeuwc bir fenomenolojide eksiklik duyulan en
nemli ey, gelimecilik fikridir114. talyan Dinler Tarihi Ugo Bianchi
ise Dinler Tarihi geleneinde daha kat ve tavizsiz bir tarihselcilii
savunarak Din Fenomenolojisinin sadece fenomenleri dindarn anlad anlama iine odaklanmas gerektiini savunur. Ona gre bir fenomenin gerek anlam, dindarn inancndaki anlam olamaz aksine
tarihsel adan fenomenin izledii srecin bilinmesi de hayati deerdedir ve bazen dindarlar dzeltici ilevler grebilir. Fenomenolojinin,
fenomenleri sadece aktel adan toplumsal ve fiziksel olgulara indirgemesine de kar kan Bianchiye gre bu yaklama ar vurgu,
bazen ada Dinler Tarihinin tarihselliini de olumsuz etkileyecek
yan etkiler yapabilmektedir. Hatta ona gre Dinler Tarihini Dinler Bilimi ekline dntrmek isteyenler en byk destei fenomenolojik
yaklamdan almaktadrlar115.
Bu eletiriler karsndaki Din Fenomenolojisi, hala ypranmam
bir bilim olarak karmzda durmasna ramen, eletirilere tatmin
edici cevaplar bulabilmi deildir. Hatta onun bu dinamikliini kendi
metodolojik sorunlarna az cevap vermesinde buna karlk fenomenlere daha fazla ilgi duymasnda grenler bulunmaktadr. Ancak u
gayet aktr ki fenomenler incelendike daha fazla ve daha nemli
sorunlar domaya devam etmektedir. Sz gelii daha imdiden nihai
gereklik ve dindeki mutlak gereklik sorunlarnn epoche yntemiyle
zlemedii eletirileri ykselmeye balamtr.
Amerikal Din Fenomenolou William G. Oxtoby ise ar paralanm bir metodolojiden kurtulmak iin fenomenologlar arasnda bir
birletirici bir anlayn olmas gerektiini savunur. Hatta bir
fenomenoloun kulland fenomenolojik yntemlerin, dier bir
fenomenoloun yntemleriyle elimemesini tavsiye eder116.
Waardenburg daha da ileri giderek Din Fenomenolojisi isminin
mulak olduunu ve felsefi fenomenolojiyle srekli kartrldn
savunanlarn bulunduunu aklar. Sz gelii ona gre bu terim yerine sistematik religionswissenschaft veya mukayeseli din bilimi terimlerini nerenler azmsanmayacak kadar oktur117.
114
115
116
117
Pettazzoni, Il Metodo Comparativo, 106-107.

Ugo Bianchi, History of Religions, The Encyclopedia of Religion, ed. Mircea Eliade,
New York- London 1986, C. III, 399-408.
Willard G Oxtoby, The Meaning of Other Faiths, Philadelphia 1983, 597-598.
Jacques Waardenburg, Religionswissenchaft New Style: Some Thoughts and
Afterthoughts Annual Review of the Social Science of Religion, say. 2 ( 1978), 190220.
115
SONU
Din Fenomenolojisi yaklak bir buuk asrdan beri Dinler Tarihileri tarafndan ya bir metodolojik yaklam yahut zel, bamsz bir
disiplin olarak grlmekte olan bir alan olmutur. Bu alann tarihi
boyunca tek bir din fenomenolojisinden ziyade din fenomenolojileri
ortaya kmtr. Bu eitlilik durumu, konunun metodolojik bir yaklam olarak anlaldnn gl bir gstergesidir. Zaten tm bu
fenomenolojilerin kazanmlar bize gstermektedir ki bilhassa iki
dnya sava arasndaki dnemde nemi gittike artan Din
Fenomenolojisi almalar, 1970lerden itibaren Dinler Tarihi iinde
ok etkili bir disiplin veya bir alan olurken 1990lardan itibaren ise
yeni ve ada metodolojik almlara (sz gelii, kognitif ve analitik
yaklamlara) kaynaklk etmi bir yntem haline brnmtr.
ada Din Fenomenolojisine gre dinlerdeki grngler olarak
fenomenler, dinleri tekile indirgeyen ve onlar birer biyolojik organizma gibi canl ve dinamik pek ok temel yap talarna ve tiplerine ayran kutsalla ilintili asl ifade veya tezahrlerdir. Hatta dinin unsurlar zaman iinde l hale dnm olsa da yeniden bir baka dinamik fenomen iinde dirilip hayat bulabilirler. Buradaki temel sorun
bu dallann kklerini, anlamak, sistemli olarak tasnif edip kaynaklarn bulabilmektir.
Gnmz Din Fenomenolojisi, pek ok kafa kartrc metodolojik sorunlarna ramen, insanln dinini anlamaya almaya devam
etmekte olup Dinler Tarihinin antropolojik ehresine katklarda bulunmaktadr.
Son olarak Din Fenomenolojisinin geleceine ynelik endienin
bulunmadn rahatlkla syleyebiliriz. Hatta gelecekte bu yaklamn hareket alanndaki dar kalplarna ramen- kazanm gsterdii
dinamik ve zengin aratrma konularyla Dinler Tarihi iinde daha
baka metodolojilerin ortaya kmasnda etkin roller oynayabilecei
de dnlebilir. Bilhassa Dinler Tarihinin etnoloji, kltrel antropoloji, hermentik, sosyoloji, ekoloji, demografi, corafya, lengistik,
arkeoloji, psikoloji hatta matematik ve biyoloji gibi beer tarafndan
yorulan bilimlerden istifade ederken fenomenolojik yaklamn uygulamada araclk ve younlatrclk grevler stlenecei aikardr.
Mustafa ALICI
116
KAYNAKA
Allen, Dougles, Phenomenology of Religion
Encyclopedia of
Religion, ed. Mircea Eliade, 1987 (Trkesi; Din
Fenomenolojisi, ev. Mehmet Katar, AFD, XXXV/35
(1996), 437-465).
., Structure and Creativity in Religion, The Hague 1978.

Alles, Gregory, Rudolf Otto and the Politics of Utopia, Journal of
Religion and Religions, 21(1991), No. 9, 235-256.
Aydn, Mehmet, Dinler Tarihine Giri, Konya 2002.
., Mircea Eliadede Hermentik ve Metodoloji, Dinler Tarihi

Aratrmalar-I(Sempozyum: 08-09 Kasm 1996, Ankara), Ankara 1998, 307-314.
Baird,Robert D., Category Formation and the History of Religions, The

Hague- Paris 1971.
Bleeker, C. Jouco, The Sacred Bridge, Leiden 1963
., The Contribution of the Phenomenology of Religion,

Problems and Methods of the History of Religions, ed. Ugo
Bianchi, C. J. Bleeker, A. Bausani Leiden 1972, 35-45.
., The Phenomenological Method, Numen, 6 (1959), 96-111.

Bianchi, Ugo, History of Religions, The Encyclopedia of Religion, ed.
Mircea Eliade, New York- London 1986, C. III, 399-408.,
Bolle, Kees, Myth and Other Religious Texts, Contemporary
Aproaches To The Study of Religion, I, Berlin- New York
1984, 297- 363.
Cain, Seymour, Din almalarnn Tarihi, Batda Din almalar,
Derleyen ve eviren mer Mahir Alper, stanbul 2002, 1177.
Walter H. Capps, Religious Studies-The Making of a Discipline,
Minneapolis 1995.
., Ways of Understanding Religion ( 1972).

Demirci, Krat, Dinler Tarihinin Meseleleri, stanbul 1997.
Dhavamony, Mariasusai, Phenomenology of Religion, Rome 1973.
117
Din ve Fenomenoloji, Mircea Eliadenin Eserlerine Toplu Bak, (haz.

Constantin Tacou), ev. Havva Kser, stanbul 2000.
Eliade, Mircea, Autobiography, vol. II, 1937-1969: Exiles Odyssey,
trans. Mac Linscott Rickets Chicago 1988.
., A New Humanism, The Insider/Outsider Problem in the

Study of Religion- A Reader, ed. Russell T. McCuthcheon,
London New York, 1999, 95-103.
., Cosmos and History ed. Willard R. Trask, New York 1959.

., Dinin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, ev. Mehmet Aydn,
Konya 1995.
., History of Religions in Retrospect: 1912-1962, The Journal

of Bible and Religion, 31 ( 1963), 98-109.
., Patterns in Comparative Religion, New York 1958.

., Religions Australiennes, Paris 1972.
., The Myth of the Eternal Return: Or, Cosmos and History, Paris 1991.
., The Sacred and Profane, ed. Willard R. Trask, New York

1968.
Erricker, Clive, Phenomenological Approaches, Approaches to the

Study of Religion, ed. Peter Connolly, London 1999, 73-104.
Heiler, Friedrich, Dinlerin birliinin Yol Acs Olarak Dinler Tarihi, Dinler Tarihinde Metodoloji Denemeleri, ed.ve ev., Mehmet Aydn, Konya, 2003, 157-188.
., Prayer: a Study in the History and Psychology of Religion,

trans.- ed. Samuel McComb London- NewYork 1932.
Hughes, D. A., Otto, Rudolf, New Dictionary of Theology, ed.

Sinclair B. Ferguson- David F. Wright, Leicester- Illinois
1996, 484-485.
Hultkrantz, ke, The Phenomenology of Religion: Aims and
Methods, Temenos , 6 (1970), 68-88.
Gasbarro, Nicola, La terza via tracciata da Raffaele Pettazzoni Studi
e Materiali di Storia delle Religioni [SMSR], vol. 56, 1990,
100-110.
Mustafa ALICI
118
Isambert, F. A., Din Fenomenolojisi, din bilim yazlar I, der. ve ev.

Zeki zcan, stanbul 2001, 74-104.
King, Ursula, Historical and Phenomenological Approaches to the
Study of Religion, Contemporary Approaches to the Study of
Religion I, Berlin- New York-Amsterdam 1984,-29-164.
Kristensen, W. Brede, The Meaning of Religion. Lectures in the
Phenomenology of Religion, Trans. John B. Carman, The
Hauge 1968.
Leeuw, Gerardus Van Der, Religion in Essence and Manifestation: a
Study in Phenomenology, trans. J. E. Turner, Princeton
1938.
Meslin, Michel, Din Fenomenolojisi ve Din Fenomenlerin Morfolojisi, din bilim yazlar I, der. ve ev. Zeki zcan, stanbul
2001, 105-121.
Nanini, Riccardo, Raffaele Pettazzoni e la fenomenologia della
religione, Studia Patavina 50 (2003), 377-413.
Otto, Rudolf, The Idea of Holy: An Inquiry into the Non- Rational
Factor in the Idea of the Divine and Its Relation to the Ratinal,
trans. John W. Harvey, London 1923.
Oxtoby, Willard G., The Meaning of Other Faiths, Philadelphia 1983.
., Holy, Idea of The, Encyclopedia of Religion, ed. Mircea

Eliade, New York 1987, c. VI, 431-438.
Pals, Daniel L., Seven Theories of Religion, New York- Oxford 1996,
159-197.
Pettazzoni, Raffaele, Essays on the History of Religions, Leiden 1967.
., Din lminde Tarih ve Fenomenoloji, Tanrya Dair, der. ve

ev. Fuat Aydn, stanbul 2002, 101-106.
., Il Metodo Comparativo, Religione e Societa, ed. Mario

Gandini, Bologna 1966, 99115.
., Yce Tanr nancnn Fenomenolojik Yaps ve Tarihsel Ge-
liimi, Dinler Tarihi Metodoloji Denemeleri, ed. ve ev. Mehmet Aydn, Konya 2003, 73-81.
Phenomenology of Religion: Eight Modern Descriptions of the Essence

of Religion, ed. Joseph Dabney Bettis, 1969.
119
Ryba, Thomas, The Essence of Phenomenology and Its Meaning for

the Scientific Study of Religion, New York 1992.
Sarkolu,Ekrem Din Fenomenolojisi ( Dinlerin Mahiyeti ve Tezahr
ekilleri), Isparta 2002.
Saussaye, Chantepie de la, Manual of the Science of Religion, LondonNew York 1891
Schimmel, Annemarie, Heiler, Friedrich, Encyclopedia of Religion,
ed. Mircea Eliade, New York 1987, c. VI, 249-250.
Sharpe Eric J., Comparative Religion: A History, London 1986.
., Din Fenomenolojisi, Batda Din almalar, Derleyen ve

eviren, mer Mahir Alper, stanbul 2002, 111-156.
Smart, Ninian, The Phenomenon of Religion, London 1973.
., Retrospect and Prospect: The History of Religions, The

Notion of Religion in Comparative Research: Selected
Proceedings of the XVIth Congress of the International
Association for the History of Religions Rome, 3rd-8th
September 1990, ed. Ugo Bianchi, Roma 1994, 901-903.
., Religious Experience of Mankind, Great Britain 1977.

Sderblom, Nathan, Holiness: General and Primitive, Encylopedia
of Religions and Ethics, ed. James Hastings, Edinburgh
1981, c. VI, 731-741.
Tiele, Cornelis Petrus, Elements of the Science of Religion, I-II, New
York 1897-1899.
nal, Mustafa, Din Fenomenolojisi- Tarihe Yntem Uygulama, Kayseri 1999.
Waardenburg, Jacques, Classical Approaches to the Study of Religion,
An Anthology- I, Berlin 1973.
., Leeuw, Gerardus Van Der, Encyclopedia of Religion,

ed.Mircea Eliade, London 1987, c. VIII, 493- 495.
., Religionswissenchaft New Style: Some Thoughts and

Afterthoughts Annual Review of the Social Science of
Religion, say. 2 ( 1978), 189-220.
., The Study of Religion in Todays World, Religion in Todays

World, ed. Frank Whaling, Edinburgh 1987, 335-364.
Mustafa ALICI
120
., Tiele, C. P., Encyclopedia of Religion, ed.Mircea Eliade,

London 1987, c. XIV, 507.
Wach, Joachim, The Comparative Study of Religions, New York 1958.
., Din Sosyolojisi, ev. nver Gnay, Kayseri 1990.

., Introduction to the History of Religions, New York 1989, 162.
., The Meaning and Task of the History of Religions
(Religionswissenschaft), The Insider/ Outsider Problem in the
Study of Religion, ed. Russell T. McCutcheon, London New
York 1999, 82- 94.
Widengren, Geo, La Methode Comparative, Problems and Methods of

the History of Religions, ed. Ugo Bianchi, C. J. Bleeker, A.
Bausani Leiden 1972, 14.
., Some Remarks on the Methods of the Phenomenology of

Religion, Acta Universitatis Upsaliensis, 17 (1968), 250-260.

Kutsal&#39;a Gi̇den Yol

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kutsal&#39;a Gi̇den Yol

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KUTSALA GDEN YOL: DNLER TARHNDE BR

METODOLOJK YAKLAIM VEYA BR BLM OLARAK DN

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

Dougles Allen, Phenomenology of Religion Encyclopedia of Religion, ed. Mircea

Eric J. Sharpe, Din Fenomenolojisi, Batda Din almalar, Derleyen ve eviren,

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

ynelmeyi gsteren bu terim, bu alemde yneldii bir objenin dnda

Maurice Merleau- Ponty, An Introduction to Phenomenology, Phenomenology of

a. Tieleden Wacha Klasik Dnemde Din Fenomenolojileri

Douglas Allen, a.g.m., 276.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

bir fenomeni kendi zgn geliim sre/safhas iinde inceleyen

Jacques Waardenburg, Tiele, C. P., Encyclopedia of Religion, ed.Mircea Eliade,

Pierre Daniel Chantepe de la Saussaye, Manual of the Science of Religion, 648.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

Eric J. Sharpe, Din Fenomenolojisi, Batda Din almalar, Derleyen ve eviren,

gruplar halinde aratrr. Zira Kristensene gre fenomenolog, sadece

Kristensen, a.g.m., 31-35, 44

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

Waardenburg, Classical Approaches, I, 393-394; W. Brede Kristensen, The

Tpk Chantepie de la Saussaye gibi dinin morfolojik yaplarna

Nathan Sderblom, Holiness: General and Primitive, Encylopedia of Religions and

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

Gerardus van der Leew, Religion in Essence and Manifestation: a Study in

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

re fenomenoloji, belki Dinler Tarihi (Religionswissenchaft) ile teki

Leeuw, a.g.e., 686-687.

Leeuw, a.g.e., 6671-685.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

duunu savunmutu45.. Zaten Leeuwn kendini ncelikle bir teolog

Seymour Cain, a.g.m., 49.

Jaacques Waardenburg, Classical Approaches, 473-474.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

Waardenburg, a.g.e., 475.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

mukayeseli dinler tarihi ve bir fenomenolog olarak ncelikle tarih

antropoloji, etnoloji, filoloji ve tarih disiplinleri olmadan fenomenoloji

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

kullanabilir. Fenomenler, bireysel olaylarla tanmaktan ziyade din

Joachim Wach, Essays in the History of Religions, ed Joseph M. Kitagawa, New

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

b. Bleekerden Smarta ada Din Fenomenolojileri

Walter H. Capps, Religious Studies-Making of a Discipline, Minneapolis 1995, 132133.

Bleeker, Dinler Tarihi ile Din Fenomenolojisi arasndaki prosedr

Bleeker, The Phenomenological Method, Numen, 6 (1959), 96-109.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

lerin statik olmadn aksine kendi iinde geliimler gsterdiini bize

Bleeker, Sacred Bridge, 5- 38; ayrca Bleeker, The Contribution of the

Geo Widengren, La Methode Comparative, Problems and Methods of the History of

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

ve kozmolojik mitleri, arkaik din ve dindar, kutsal mekan, zaman ve

Mircea Eliade, A New Humanism, The Insider/Outsider Problem in the Study of

Mircea Eliade, A New Humanism, 99-100.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

Din, yapsal olarak gcn tecrbeleri (kratophanies), kutsaln

Eliade, Patterns in Comparative Religion, New York 1958, 126.

Eliade, Religions Australiennes, Paris 1972, 197.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

ramam ise tam olarak anlalm kabul edilmez. Dinler Tarihi bu

(sz gelii mitler, riteller ve inan klliyat) srekli sistematize edip

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3

Her eyden nce Waardenburgha gre balangtan gnmze

Ursula King, a.g.m., 103-104.

Ursula King, a.g.m., 121.

Kutsal'a Gi̇den Yol

Kutsal'a Gi̇den Yol