Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi III (2003), Say: 4

129

BEN DORUYUM, SEN YANLISIN, HAYD DORU CEHENNEME1

MEDENYETLERN BULUMASI VE DNLER
Prof. Dr. Bernard Lewis
eviren: Mahmut Saliholu2
Kendimizi ncelikli olarak milliyetle tanmlamamak ve dier dini, siyasi ve
benzeri kimlikleri ve ballklar daha kapsaml ve daha nemli bir btnn alt
blmleri olarak grmek Modern Bat dnyasnda uzun zamandr uygulamakta
olduumuz bir yaklamdr. 11 Eyll olaylar ve sonras bizim baka bir anlayn
farkna varmamza neden oldu: Farkl dinleri bnyesinde toplayan millet yerine farkl
milletleri bnyesinde toplayan din. Bu durum, bakalaryla olan ilikilerimizde, bizi
daha nceleri alk olmadmz ekilde bir deerlendirme yapmaya sevk etti. slam
olarak tanmlanan bir gle yz yze gelmemiz medeniyetler atmasna yeni bir
iliki tarz kazandrd.
Medeniyetin sadece bize mahsus ve bizim dmzdakilerin de gayri-medeni
[uncivilized] olduu gr bir zamanlar genel kabul grmekteydi. Bildiimiz kadaryla
in, Hindistan, Yunanistan, Roma, ran, ve antik Orta Douda yaam gemiin
byk medeniyetleri de ayn dnceyi paylamlardr. Farkl medeniyetlerin var
olduu, ve bunlarn bulutuu ve karlkl olarak etkiletii ve hatta daha da ilginci, her
medeniyetin bir mre sahip olduu, yani doduu, gelitii, olgunlat, geriledii ve
ld gr nispeten daha ge bir dnemde ortaya kmtr. Medeniyetlerin mryle
ilgili bu gr Arap tarihi-filozof bn-i Haldun (1332-1406)a kadar geri gtrmek
mmkndr. bn Haldun, tam olarak bu terimleri kullanmakla birlikte, medeniyetleri
deil devletleri daha dorusu rejimleri tartyordu. Bu yaklam yirminci yzyla kadar
medeniyetlere uyarlanmamt.
Bu balanty kuran ilk yazar Alman tarihi Oswald Spengler olmutu. Belki de
I. Dnya Savann dehetinden ve Alman mparatorluunun yenilgisinden etkilenerek
evresine bakt ve medeniyetin gerilediini grd. Spengler bu anlay zerine bir
felsefe kurdu ve bunu Batnn k Der Untergang des Abendlandes ifadesiyle
1

Bu yaz, Bernard Lewisin The Atlantic Monthlyde [c. 291, no. 4 (Mays 2003), ss. 36-42] yaynlanan
Im Right, Youre Wrong, Go To Hell balkl makalesinin evirisidir. Metinde keli parantez
ierisinde italik olarak verilen kavramlar konunun daha net anlalmas iin yaznn ngilizce aslndaki
ekliyle korunmutur. (ev.)
2
Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi, lahiyat Fakltesi.

130

Prof. Dr. Bernard Lewis

kavramlatrd. Bu bal tayan iki ciltlik eseri 1918 ve 1922 yllarnda yaynland. Bu
eserinde Spengler, farkl medeniyetlerin nasl bulutuunu, karlkl nasl etkiletiini,
ykseli, gerileyi ve ykln tartt.Onun bu yaklamn gelitiren Arnold Toynbee
bu yaklama medeniyetlerin bir tr temenni ve tabii ki ayn zamanda isabet listesi ile
katkda bulundu. Ksa bir sre nce Harvard niversitesinden Samuel Huntington
gnmzde uluslararas ilikilerde temel gcn lkeler veya hkmetler atmasndan
ok medeniyetler atmasnn olduunu ileri srd. Kanaatimce, medeniyetler
atmasnn modern dnemde uluslararas ilikilerin nemli bir yn olduu grne
oumuz katlr. Hatta bazlarmz bunu ifade ettiler de. Ancak pek oumuz,
bazlarnn yapt gibi, medeniyetlerin d politikalara sahip olduunu ve ittifaklar
oluturduunu syleyecek kadar ileriye gitmeyecektir.
nsanlk tarihinde pek ok farkl medeniyetler var olmu ve ayn artlarda
olmasa da bir ka gnmzde hala varln devam ettirmektedir. Daha sonralar
Atatrk olarak bilinen Mustafa Kemal, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti
vatandalarnn srarla modernlemesini istedii baz konumalarnda, medeniyetlerin
izafi artlarna temas etmitir. Mustafa Kemal meseleyi askeri ak szllk ve basitlikle
ortaya koyarak yle ifade eder: nsanlar u medeniyetten, bu medeniyetten ve
medeniyetler aras alveriten ve etkileimden bahsediyorlar. Fakat sadece bir tek
medeniyet diri, salkl ve ilerlemekte; o da Mustafa Kemalin modernlik dedii
zamanmzn medeniyetidir. Btn dierleri ya ldr, ya da lmektedir. Trkiye ya
bu medeniyete katlacak ya da lmekte olan bir dnyann paras olmay tercih edecekti.
O yegane medeniyet, tabii ki, Bat idi.
Sadece iki medeniyet din tarafndan tanmlanmtr. Dierlerinin de dini vard
ama ncelikli olarak blgeleriyle veya milliyetleriyle tanmlanmlard. Budizm nemli
bir dini g olagelmitir. O btn insanla evrensel bir mesaj getirmeye alan ilk
dindi. Antik dnemde Ortadouda Budist faaliyetlerin olduunu gsteren baz deliller
vardr. Yahudilik zerinde ve dolaysyla Hristiyanln douunda Budist etkisinin
olabilecei ihtimali ileri srlmtr. Budizm uzun asrlar boyunca nemli bir yaylma
gerekletirmedi. Onun yaygnlat Gney, Gneydou ve Dou Asyadaki lkeler de
komular gibi inantan ok kltrle tanmlanmaktadrlar. Ksa ve problemli komnizmi
istisna edersek, bu dier medeniyetler ideolojik kapasiteye ve hatta pek ou yaylma
isteine bile sahip deildiler.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi III (2003), Say: 4

131

Hristiyanlk ve slam medeniyetleri tanmlayan iki dindir, ve baz

farkllklarnn yan sra pek ok ortak yne de sahiptirler. ngilizcede ve Hristiyan
dnyann kulland dier dillerin pek ounda iki kelime vardr: Christianity ve
Christendom. Christianity yani Hristiyanlk bir din, belli dini kurumlaryla beraber bir
inan ve ibadet sistemidir. Christendom ise Hristiyan olmayan [non-Christian] veya
hatta Hristiyan kart [anti-Christian] unsurlar da iine alan bir medeniyettir.
Hatrlanabilecei gibi Hitler ve Naziler Christendomun bir rndr fakat
Christianitynin bir rn olduunu sylemek zordur. slam hakknda konuurken ayn
kelimeyi hem din, hem de medeniyet iin kullanyoruz. Bu da yanl anlamaya yol
aabiliyor. Chicago niversitesinde sekin bir slam tarihisi olan merhum Marshall
Hodgson, herhalde bu probleme dikkat eken ilk kiiydi ve Islamdom kelimesini icat
etmiti. Maalesef Islamdom telaffuzu zor bir kelimedir ve yaygnlk kazanmad.
Dolaysyla karklk devam etmektedir. (Trkede karklk yoktur, zira slam
medeniyeti, slamiyet ise zel olarak dini ifade eder.)
Mesela biz, medeniyet tarihini incelerken, slam lkelerinde retilen sanat
anlamnda slam sanatndan bahsettiimizde bu din sanat anlamnda deildir. te
yandan Hristiyan sanat terimi din sanat, kiliseleri ve din heykel ve resimleri ifade
ediyor. Fizii, kimyay, matematii, biyolojiyi ve slam medeniyetinin destei ile
gelien dier bilimleri kastettiimiz slam bilimden [Islamic science] bahsediyoruz.
Hristiyan bilimi [Christian science] dersek, tamamen farkl ve ilgisiz bir ey
kastetmi oluruz.
Kimse Yahudi biliminden [Jewish science] bahsediyor mu? Zannetmiyorum.
Yahudi bilim adamlarndan bahsetmek mmkndr, fakat bu ayn ey deildir. Tabii ki
Yahudilik bir medeniyet deildir, o bir din ve kltrdr. Diasporadan beri Yahudi
tarihi ya Hristiyan ya da slam hakimiyeti altnda cereyan etmitir. Hindistanda ve
inde Yahudiler vard fakat o cemaatler gelimemitir. Hem Yahudi tarihinde hem de
Hindistan ve in tarihinde onlarn rol asgari dzeydedir. Yahudi-Hristiyan [JudeoChristian] terimi, ilk dnemler her ne kadar her iki tarafa ayn derecede ho
karlanmam olsa da, eski bir realitenin yeni konmu ismidir. Benzer bir terim olarak
Yahudi-slam [Judeo-Islamic] ifadesi daha yakn bir gemite geliip modernliin
douu ile sona eren baka bir kltrel etkileimi belirtmektedir.

132

Prof. Dr. Bernard Lewis

Din tarafndan tanmlanan medeniyetler oulculukla, ya da baka bir ifadeyle, ayn

medeniyet ierisinde olup baka dinlere mensup olan dier kiilere tolerans fikri ile ne
lde uyumludur? Bu nemli soru iki tr din arasnda temel bir farklla dikkat
ekmektedir. Baz dinler iin, nasl medeniyet biziz, bizim dmzdakiler barbardr
manasna geliyorsa ayn ekilde din de bizim dinimizdir, dierleri dinsizdir eklinde
deerlendirilir. Yahudilik ve Asya dinlerinin pek ou gibi dier dinler ise insanlarn
birbirleriyle konumak iin farkl diller kullandklar gibi, Tanr ile konuurken de farkl
dinleri kullanabilmelerini kabul etmektedirler. Tanr onlarn hepsini anlar. ngilizce
dilinin insan trnn dnce ve duygularn ifade etmek iin imdiye kadar gelitirmi
olduu en mkemmel ara olduunu kalben biliyorum, fakat dier insanlarn kendi
dilleri hakknda ayn eyi hissedebileceklerini zihnen kabul ediyorum, ve bu benim iin
bir sorun olmuyor. Dine bu iki yaklam, eletirmenlerce onlar knamak iin kullanlan
muzafferiyetilik [triumphalism] ve izafiyetilik [relativism] terimleriyle rahatlkla
ifade edilebilir. On beinci yzyl Franciscan Aziz Capistranolu John bir vaaznda
Yahudileri, Hristiyanlar arasnda u aldatc

inanc yaymaya almakla suluyor:

Yahudiler herkesin kendi inancyla kurtulua erebileceini sylyorlar; halbuki bu

mmkn deildir. Hi olmazsa bu defa Yahudiler aleyhine olan iddiasnn hakllk pay
vardr. Zira gerekten Talmud, oktanrclar ve ateistler hari, her inantan erdemli
kiilerin cennette yeri olduunu syler. Temel ahlak kurallarna uyan her inantan
tektanrclar cennete gitme hakkna sahiptir. Tek bir hakiki inancn var olduu, onun da
kendi inanlar olduu kanaatini paylaan ve bunu btn insanla ulatrmann onlarn
grevi olduuna inanan Hristiyan ve Mslmanlar tarafndan izafiyeti bak as
knanm ve reddedilmitir. Hristiyan dnyada muzafferiyeti bak as da gn
getike artan bir bask altndadr ve nemli sayda Hristiyan din adam tarafndan artk
desteklenmemektedir. slam dnyasnda paralel bir gelime iin imdilik ok az iaret
vardr.
Tolerans tabii ki, son derece toleranssz bir fikirdir. Zira o u manay
iermektedir: Patron benim, belirlediim llere uygun hareket ettiin srece benim
kullandm haklarn tamamn deil sadece bir ksmn kullanmana izin vereceim.
Kanaatimce bu, dini tolerans denilince normalde anlalan ve uygulanan eyin doru bir
tarifidir. George Washington 1790da Rhode Islanddaki Newport Yahudi cemaatine

133

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi III (2003), Say: 4

yazd mektupta, muhtemelen birka yl nce Avusturya mparatoru II. Joseph

tarafndan yrrle konan mehur Tolerans Beyannamesine atfta bulunarak u
yorumu yapyor: Gnmzde artk, bir snfn doutan gelen tabii haklardan istifade
etmesi

sanki

baka

bir

snfn

msamahasdr

eklindeki

bir

toleranstan

bahsedilmemektedir. Bir ka yl nce Viyanada Yahudi, Hristiyan ve Mslmanlarn

bir toplantsnda Kardinal Bapiskopos Franz Koenig toleranstan bahsedince
Washingtonun yukardaki ifadesini ona hatrlatmadan edemedim. Haklsnz, bundan
sonra artk toleranstan deil karlkl saygdan bahsedeceim diye cevap verdi. Bu
gerekten muhteem cevapta ifade edilen yaklam paylaan kiilerin says hala ok az.
Dine izafiyeti yaklam benimseyen ve benim tanrm bana, seninki sana,
tekilerin tanrlar kendilerine grnde olan kiiler iin bakasnn inanlarna itiraz
etmek iin belli politik veya ekonomik sebepler olabilir. Fakat prensipte teolojik bir
problem yoktur. Klasik olarak ben doruyum, sen yanlsn, haydi doru cehenneme
forml ile zetlenen muzafferiyeti yaklam benimseyenler iin tolerans problemdir.
nk muzafferiyetinin dini tek hakiki ve mkemmel dindir; ve dier tm dinler en iyi
ihtimalle ya eksik veya daha kuvvetli bir ihtimalle sahte ve ktdr. Tanrnn insanla
son mesajn alan ayrcalkl kii olduu iin o, mesaj bencilce kendisine saklamak
yerine onu dierlerine ulatrmay phesiz kendi zerine bir grev bilir.
imdi bir kii buna inanyorsa bu konuda ne yapar, ve dier dinlerin
mensuplaryla nasl bir iliki kurar? Soruya tarihsel olarak bakacak olursak u nokta ok
ak bir ekilde ortaya kar: Dier dinin tarih olarak daha nce veya daha sonra m
olduu son derece nem arz eder. Mesela Hristiyan bak asndan Yahudilik nce
gelen, slam ise sonra gelen dindir. Mslman bak asndan hem Yahudilik hem
Hristiyanlk nceki dinlerdir. Yahudi bak asndan ise hem Hristiyanlk hem slam
sonraki dinlerdir. Fakat Yahudilik muzafferiyeti bir din olmad iin bu bir problem
tekil etmemektedir.
Ancak, Hristiyan ve Mslmanlar iin (veya belki de geleneksel Hristiyan ve
Mslmanlar iin demem gerekir) bir problemdir. Onlarn asndan nceki bir din
eksik ve geerlilii kalkm olarak deerlendirilebilir. Yine de eer nceki din gerek
vahiy dzeni ierisinde gelmise, bu onun illa ki sahte olduu manasn tamaz.
yleyse Mslman bak asna gre hem Yahudilik hem de Hristiyanlk

134

Prof. Dr. Bernard Lewis

vahyedildikleri dnemde hakiki dinler olmasna ramen slamn son ve mkemmel

vahyi ile onlarn geerlilii kalmamtr. Her ne kadar onlarn zaman gemi veya
baka bir ifadeyle onlar geen yln modeli olsa da zde onlar sahte deildir. Bundan
dolay slam hukuku (eriat) belli derecede tolerans gsterilmesine sadece izin vermez,
ayrca bunu emreder.
Tabii ki, Yahudi ve Hristiyanlarn kendi otantik kutsal kitaplarn ve dinlerini
tahrif etmekle sulanmalar biraz daha etrefilli bir konudur. Binaenaleyh Mslman
bak asna gre Hristiyan teslis akidesi ve sa Mesihin uluhiyeti retisi birer
tahriftir. Bu gr eitli Kuran ayetleri tarafndan ifade edilmitir: Tanrdan baka
ilah yoktur. Onun eriki de yoktur. O Tanrdr, birdir ebedidir. O dourmamtr ve
domamtr. Onun dengi de yoktur. Bu ve benzeri ayetler ilk dnem slam sikkelerde
ve yazlarda sklkla grnr. Bunlar aka polemik amaldr. Bu ifadeler
Hristiyanln doum yerinde ona bir meydan okuma olarak zellikle Kudste
Kubbetus-Sahrada kitabelerde yazlmtr. Yahudiler, Muhammedin geliini nceden
haber veren kutsal kitap pasajlarn ortadan kaldrmakla sulanmlardr. Mslman
bak asna gre, Htemul-Enbiya olan Muhammedden sonra gelen her ey
kanlmaz olarak sahtedir. Bu yaklam, slam lkelerinde ortaya kan Baha inanc ve
Ahmediye hareketi gibi slam sonras dinlere kar uygulanan kat muameleyi
aklamaktadr.
Mslmanlar nceki dinlerle zel bir iliki iddiasnda olmadlar. Eer Yahudi ve
Hristiyanlar Muhammedi kabul etmemeyi tercih ederlerse bu onlarn kendi kayb
olarak deerlendirildi. Muteber bir dine tabi olanlara tannan zgrln alann ve
snrlarn belirleyen eriata gre Yahudi ve Hristiyanlara tolerans gstermeye
Mslmanlar hazrd. Kuran, toleransa hak kazanm nc bir grup olarak Sabileri
de belirtir. Sabilerin kim olduu konusunda baz tereddtler vardr. Zaman zaman bu
belirsizlik, Mslman devlete, mnasip grldnde, tolerans Mecusilere veya dier
gruplara temil etmesi iin uygun bir yol salamtr. Prensipte olarak, oktanrclara
veya putperestlere tolerans tannmamtr ve bu Mslmanlar tarafndan fethedilen Asya
ve Afrikadaki blgelerde zaman zaman ciddi problemlere yol amtr.
Tolerans Hristiyanlar iin ok daha zor bir sorundu. Onlara gre Yahudilik
onlarn dininin mjdecisiydi ve Hristiyanlk Yahudilere yaplan ilahi vaatlerin

135

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi III (2003), Say: 4

gereklemesiydi. Yahudilerin bu yaklam reddetmesi, dolaysyla, Hristiyan

inancnn temel prensiplerinden bazlarn tekzip etmek olarak deerlendirildi.
Hristiyanln farkl kollar arasndaki tolerans ise daha da byk bir problemdir. Bir
yabancya, ierideki muhaliften daha rahat tolerans gsterilebilir. Zira heretikler
inanszlardan ok daha byk tehlike arzetmektedir. ngiliz filozof John Locken on
yedinci yzyln sonuna doru yazd A Letter Concerning Toleration isimli mehur
eseri o dnemde hal nispeten yeni bir fikir olan din toleransa bir ardr. Locke yle
yazar: Ne putperest, ne Mslman [Mahometan], ne de Yahudi dininden dolay
devletin [commonwealth] sivil haklarndan engellenmemelidir. Tabii ki listede bir kii
eksiktir: Katolik. Farkllk aktr. Locke ve onun dnemindekiler iin putperest,
Mslman ve Yahudi Anglikan Kilisesi iin bir tehlike deildi, fakat Katolik tehlike
tekil ediyordu. Katolik, Protestanl ykmaya ve ngiltereyi Katolik yapmaya
alyordu. Ya da o dnemin Protestan polemikilerinin ifadesiyle ngiltereyi yabanc
bir otoritenin, yani Romadaki Papann, idaresine balamaya alyordu.
Mslmanlar

genellikle

kendi

ilerinde

farklla

daha

ok

tolerans

gsteriyorlard. Hatta bu tr farklln ilah bir rahmet olduu anlamnda erken dnme
ait bir rivayet vardr. Hristiyanlktaki anlamnda heretiklik kavram (yani hakim dini
otorite tarafndan yanl olarak tespit edilen ve knanan inan) klasik dnem slam
dnyasnda bilinmemekteydi. Nadir istisnalar dnda, slam dnyasnda sapmalara ve
farkllklara ancak mevcut dzene ciddi bir tehdit oluturduu zaman bask
uygulanmtr. nan sorunlar hakknda hkm verme yetkisiyle donatlm bir otorite
nosyonu geleneksel slam dncesi ve uygulamasna tamamen yabancyd. Fakat
zamanla daha az yabanc haline geldi.
Hristiyanlk ve slamn arka plan ve yaklamlarndaki benzerliin bir sonucu
da, bu iki dinin tanmlad medeniyetler arasndaki uzun tarihsel ihtilaftr. Her biri, son
vahyin muhatab olduunu iddia eden bu iki din Akdeniz blgesinde bir araya gelince
atma kanlmazd. Aslnda atma neredeyse srekliydi: lk Arap-slam igalleri
fetihler yoluyla slam o dnemde birer Hristiyan lke olan Suriye, Filistin, Msr ve
Kuzey Afrika ve bir sre iin de olsa Gney Avrupaya kadar gtrmtr. Tatarlar
slam Rusyaya ve Dou Avrupaya, Trkler de Balkanlara tamtr. Her bir
ilerlemeye kar Hristiyan taraftan bir cevap geldi: spanyada Reconquista, Akdenizde
Hal Seferleri, Ruslarn kendi tarihlerinde Tatar boyunduruu olarak adlandrdklar

136

Prof. Dr. Bernard Lewis

eyi skp atmalar, genellikle emperyalizm diye adlandrlan Avrupann slam

lkelerine byk kar-saldrs.

Bu uzun mcadele, cihad ve hal seferi, fetih ve kar fetih dneminde Hristiyanlk ve
slam her eye ramen belli bir dzeyde iletiimi devam ettirmilerdir, zira her ikisi de
temelde ayn trden dinlerdir. Tartabilirler, mnakaa ve mnazara edebilirler fakat
fke dolu lklar her iki tarafa karlkl olarak anlalabilirdi. Hristiyanlar ve
Mslmanlar birbirlerine siz kafirsiniz ve cehennemde yanacaksnz dedikleri zaman
her biri dierinin ne dediini ok iyi anlyordu, zira her ikisi de ayn eyi kastediyordu.
(Cennetleri farkl farkl belirlenmiti, ama cehennemleri birbirine ok benziyordu.) Bu
tr iddialar ve sulamalar bir Hindu, bir Budist veya bir Konfys iin ya anlamszd
ya da ok az anlam ifade ediyordu.
Hristiyanlar ve Mslmanlar birbirlerini incelediler ve dikkat ekici bir ekilde
birbirlerini farkl alardan aratrdlar. En azndan bu, onlarn iinde bulunduklar
artlarn ksmen farkllndan kaynaklanyordu. Hristiyan Avrupallar kendi kutsal
kitaplarn ve kendi klasik eselerini okumak ve birbirleriyle iletiim kurmak iin batan
beri yabanc diller renmek zorundayd. Yedinci yzyldan itibaren darya bakmak
iin baka nedenleri de vard: Kutsal yerleri, dinlerinin doduu kutsal topraklar
Mslman hakimiyetindeydi ve ancak Mslmanlarn izniyle ziyaret edilebiliyordu.
Mslmanlarn buna benzer problemleri yoktu. Kutsal yerleri Arabistanda Arap
hakimiyeti altndayd; kutsal kitaplar, batan baa kendi medeniyetlerinin dili olmann
yan sra edebiyat, bilim, akademi, hkmet, ticaret ve Gneybat Asya ve Kuzey Afrika
lkeleri fethedilip Araplatka ve kendi antik dil ve yazlarn unuttuka artan bir
ekilde gnlk iletiim dili haline gelen Arapayd. Daha sonraki dnemlerde bata
Farsa ve Trke olmak zere baka slam dilleri ortaya kt, fakat ilk kurulu
asrlarnda yalnz Arapa hakimdi.
ki medeniyetin tecrbe ve ihtiyalarndaki bu farkllk onlarn birbirine olan
yaklamlarna da yansmtr.

Avrupada insanlar, kayda geirilmi en erken

dnemlerden beri bata o gnn en gelimi medeniyetinin dili olan Arapa olmak
zere slam dnyasnn dillerini renmeye almlardr. Sonralar baz kiiler, daha
ok pratik nedenlerle Farsa ve Osmanl dneminde idare ve diplomasi dili olarak

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi III (2003), Say: 4

137

Arapann yerini alan Trkeyi renmilerdir. On altnc yzyldan itibaren Fransz ve

Hollanda niversitelerinde Arapa krsleri vard. Cambridge niversitesi 1632de,
Oxford ise 1636da ilk Arapa krslerini kurmulard.

Avrupallar artk yksek

bilimleri elde etmek iin Arapaya ihtiya duymuyorlard. Onlar imdi Arapay
entellektel merakla (baka bir medeniyet ve onun detleri hakknda yeni bir ey bilmek
arzusuyla) reniyorlard. On sekizinci yzylda Avrupa, slam dnyasyla ilgili (metin
tenkit ve tahkikleri, tarih, edeb ve teolojik eserlerin tercmelerinin yan sra edebiyat
tarihi, din ve hatta slam lkelerinin halkn ve detlerini anlatan genel tarih kitaplar)
gibi hatr saylr lde bilimsel yaynlarla iftihar ediyordu. On altnc yzyldan
itibaren Arapa, Farsa ve Trkenin gramer kitaplar ve szlkleri Avrupal bilim
adamlarnn kullanmndayd. slamn klasik ve kutsal kitap dili olan Arapaya dnyann
o dnemki hakimlerinin dilleri olan Farsa ve Trkeden daha ok nem verildii
phesiz nemli bir noktadr. On dokuzuncu yzylda Avrupal ve daha sonra onlara
ilaveten Amerikal bilim adamlar antik dnemin kaybolmu ve unutulmu dillerini ve
eserlerini ortaya kartmak, zmek ve yorumlamak ve bylece tarihin eski ve grkemli
bir dnemini kurtarma iine girimilerdir. Bu tr merak paylamayan ve bundan
dolay da ne yapldn kavramayanlar tarafndan bu faaliyetler nceleri anlalmaz
olarak, sonralar da phe ile karland.
slam dnyas ise Batnn bu alakas ile kyaslanamayacak bir ekilde Hristiyan
medeniyetine kar tam bir ilgisizlik sergilemitir. Mslmanlarn, snrlarn tesindeki
barbarlar kk grmeleri ilk bata anlalabilir ve hatta makul karlanabilirdi. Fakat
bu tavr, Baty barbar olarak deerlendirip kk grmenin artk doru olmaktan
kmasndan ve hatta gln bir ekilde yanl hale gelmesinden uzun bir zaman
sonraya kadar da devam etti.
Zaman zaman Avrupallarn Arapaya ve dier Dou dillerine ilgisinin
emperyalizme yardmc olduu veya zaman aral dikkate alnrsa nc olduu ileri
srlmtr. ayet durum byleyse, Araplar ve Trkleri byle yamaclk amacna
sahip olmamak konusunda aklamalyz. Zira Araplar, spanyolcaya veya Latinceye kar
ok merak gstermeden, spanyada 800 yl geirdiler. Osmanllar 500 yl, Gneydou
Avrupay ynettiler ve bu zamann byk bir blmnde, onlara fayda salayabilecek
olan ne Yunanca ne de dier bir Balkan veya Avrupa dilini renme skntsna
girmediler. evirmenlere ihtiya duyunca bu lkelerden mhtedileri ve dierlerini

138

Prof. Dr. Bernard Lewis

istihdam ettiler. Yaylmakta olan Bat, dnyann geri kalan ksmnn gndemine kendini
zorla getirene kadar Occidentalism diye bir ey yoktu. Benzer tavrlar gnmz
Amerikasnda da grmemiz mmkndr.
Bugn Batda, bizim terrizme kar olarak grdmz, terristlerin ise
inanszla kar olarak sunduklar bir savala megulz. Bunu, her iki taraftan baz
kiiler medeniyetler arasnda, dier baz kimseler ise dinler arasnda bir mcadele olarak
grmektedir. ayet onlar haklysa ve onlarn grn destekleyen ok belirti varsa, bu
iki din tarafndan belirlenen medeniyet arasndaki atma sadece aralarndaki
farkllklardan deil ayn zamanda benzerliklerinden de kaynaklanmaktadr. Hatta bu
benzerliklerde gelecekte daha iyi bir anlay iin mit bile bulunabilir.