Professional Documents
Culture Documents
Euskal Herriko Egun Harrapariak
Euskal Herriko Egun Harrapariak
Euskal Herriko Egun Harrapariak
EUSKAL-HERRIKO
EGUNEKO HARRAPARIAK
Egilea:
Fernando Pedro Prez
A.D.E.V.E.
Euskal Herriko
EGUNEKO HARRAPARIAK
7
Ugatza.
Gypaetus barbatus.
Sai arrea.
Sai zuria.
Gyps fulvus.
Neophron percnopterus.
Aquila chrysaetos.
Arrano beltza.
Bonelli arranoa.
Ieraetus factiatus.
Arrano arrantzalea.
Pandion haliaeus.
Hieratus pennatus.
Arrano txikia.
10
Zingira mirotza.
Circus aeruginosos.
Arrano sugezalea.
Circaetus gallicus.
Circus cyaneus.
Mirotz zuria.
11
Gabiraia.
Aztorea.
Accipiter nisus.
Accipiter gentilis.
Circus pygargus.
Mirotz urdina.
12
Belatz txikia.
Belatz gorria.
Falco naumanni.
Zapelatz arrunta.
Falco tinnunculus.
Buteo buteo.
13
Naumann belatza.
Miru beltza.
Falco naumanni.
Miru gorria.
Milvus migrans.
Milvus milvus.
14
Zapelatz liztorjalea.
Pernis apivorus.
Belatz handia.
Zuhaitz-belatza.
Falco perigrinus.
Falco subbuteo.
15
Zuhaitz-belatza.
Falco subbuteo.
16
S A R R E R A
17
18
Harpagornios moorei.
19
KATARTOEN SUBORDENA
(Cathartae),
KATARTIDOEN FAMILIA
(Cathartidae)
Amerikako saiak
20
21
SUBORDENA: AKZIPITROAK
(Accipitres)
FAMILIA: AKZIPITRIDOAK
(Accipitridae)
SUBFAMILIA: AKZIPITRINOAK
(Accipitrinae)
Arranoak, mirotzak, gabiraiak,
aztoreak, miruak, zapelatzak eta
Europako saiak
arraparietan akzipitridoen familia ugaritsuena da, bai eta munduan zabalduenetakoa ere; izan ere,
familia honetan 223 espezie daude,
Antarktikan izan ezik gainerako
beste kontinente guztietan bizi direnak.
Espezie horietatik 23 arranoak dira,
66 gabiraiak, 33 zapelatzak, 16
miruak. 15 saiak, 16 mirotzak, 18
aztoreak, 5 liztorjaleak, 4 elanioak
eta 2 harpiak.
Harrapari hauetatik gehienek 14
orno zerbikal dituzte, beste familietako espezieek ez bezala, haiek 15
22
23
SUBORDENA: AKZIPITROAK
(Accipitres)
FAMILIA: AKZIPITRIDOAK
(Accipitridae)
SUBFAMILIA: PANDIONINOAK
(Pandioninae)
Arrano arrantzalea
SUBORDENA: FALKONEAK
(Falconae)
FAMILIA: FALKONIDOAK
(Falconidae)
SUBFAMILIA: FALKONINOAK
(Falconinae)
Zapelatzak eta belatzak
24
SUBORDENA: SAGITARIOAK
(Sagittarii)
FAMILIA: SAGITARIDOAK
(Sagittaridae)
Sugekaria
SUBORDENA: FALKONEAK
(Falconae)
FAMILIA: FALKONIDOAK
(Falconidae)
SUBFAMILIA: POLIBORINOAK
(Polyborinae)
Karantxoak eta antzekoak
oliborinoen
subfamilian
15
hegazti espezie daude; horietatik
7 karantxoak dira, 6 belatzak, bati tximango deritzo (Milvago cimachima)
eta beste bati guako (Herpetopheres
cachinnans). Haietatik batere ez da
bizi Europan.
25
Ikusmen zolia
Harraparien ikusmen zoliaren funtsa
ornodunen begi-diseinurik aurreratuenetako bat edukitzea da. Hegazti
askok dituzten begi handiak gorputzarekin alderaturik, baina hegazti
guztietan harraparienak dira begirik
handienak. Begiek, neurriz gaindikoak eta erabat makurrak izanik,
eremu handiko argia antzeman
dezakete. Gainera, begi barruan,
lenteak erretinatik oso urrun daude,
eta foku-distantzia luzeak ikusmen
teleskopikoa ematen die harrapariei.
Hegazti hauen erretinan gainerako
ornodunetan baino zelula zentsorial
gehiago daude azaleko unitateko.
Zelula dentsitate handi horri eta lenteak foku-distantzia luzera egoteari
esker, erretinan sortzen den irudiak
bereizmen handia du, eta gainera
zelula sentsorial ugarietako nerbiokonexioek irudia neutralki eta konplexuki prozesatzea ahalbideratzen
diete.
Harrapariek, aurrera begira daudela,
50 graduko ikusmen binokularra
dute; horri esker erliebeaz ohartzen
dira eta distantziak neur ditzakete,
eta gainera irudiak, elkarren gainean
sortzean, handitu egiten zaizkie burmuinean.
Erretinan makila dentsitate txikia
dute makilak argiak erraz uzkurtzen
26
27
baina koloreez ohartzen ez diren zelulak dira, eta horri esker badakigu
harrapariek gauez gutxi ikusten dutela eta iluntasunera apurka-apurka
moldatzen direla gautzen denean.
Ostera, egunez, eta begien anatomiari esker, ikusmen oso zolia dute; arranoek, esaterako, gurea halako bi den
ikusmen zolitasuna dute. Eta horri
gehitu behar zaio begien inguruko
hezurrak euskarri onak direla begininietako eta begi mugimenduetarako
muskuluentzat, eta horretaz baliatuz
harrapariek azkar asko doitzen dutela
enfokea eta zehaztasun handiarekin
molda ditzaketela begiak argi intentsitate ezberdinetara.
Horrez gainera, hegazti guztietan
harrapariek dituzte garatuen iriseko
ligamentu pektinatuak, eta horri esker
beraien begietako erretina luze eta
zaintsuak behar dituen elikagai guztiak jasotzen ditu; ondorioz, mugimenduak ongien ikusten dituen
hegaztiak dira.
Entzumena
Harrapariek guztiek entzuten dituzte
hotsak eta denek jakin dezakete nondik heltzen zaizkien, baina gaueko
harraparietan zentzumen hau ikaragarri garatu da eta beraientzat eguneko harraparientzat ikusmena bezalakoa da entzumena. Hala ere, eta
arau orok bere salbuespen duenez
gero, mirotzek belarri handiak dituzte,
luma-sorta handidunak, hotsak ongi
detektatu ahal izateko, bai hots
baxuak, bai nondik datozen kokatu;
honetan bat datoz hontzekin.
Hegan egiteko gaitasun izugarria
Harraparien gorpuzkera, eta egunekoena batez ere, hegan egiteko
taxutua da. Haien gorputzeko atal
guztiak hain daude ongi diseinaturik,
ezen zeruetan nagusi izatea atabismoa besterik ez baita jada.
Espezierik handienek hegal luze eta
zabalak dituzte; hegaltzar horiez
baliatuz, egunean zehar eguzkiak
berotzen dituen aire-masen goranzko korronteak aprobetxatzen dituzte
distantzia handietan planeatzeko.
Belatzek, berriz, azkar hegaldatuz
ehizatzen dutenez, hegal luze eta
meharrak dituzte, gorputz gihartsua
eta isats luzea, airean ia batere
mugitu gabe esekita bezala egoteko
baliatzen dutena. Hala ere, baso
trinkoetan bizi diren harrapariek,
mirotzek eta aztoreek kasurako,
hegal zabalagoak eta isats luzea
dituzte, zuhaitz artean arin ibiltzeko
eta azkar igotzeko.
Usaimena
Nahiz eta ikusmena eta entzumena
izan harrapakinak kokatzeko harrapariek gehien baliatzen dituzten
zentzumenak (ondorioz usaimena ia
aztertu ere ez da egin), kataridoek
(Amerikako saiek) eta Europako
saiek usaimena ere erabiltzen dute
jakiak non dauden jakiteko; izan
ere, usna-guruineko bizkar-ganbara
oso handia dute eta bertan tolesdura anitzeko azalera handia, haizean
dabiltzan substantzia kimikoak
detektatzeko.
28
29
30
31
32
33
34
35
Ehiza-teknikak
Ehiza-tekniketan ere harrapariak
ezberdinak dira; izan ere, eguneko
harraparietako batzuek airean ehizatu ohi dute eta beste batzuek lurrean.
Hegal handiko espezieak, saiak
kasurako, aire beroko korronteak edo
haizea planeatzeko eta ahalegin handirik gabe hegaldatzeko baliatu ahal
duten tokietan bizi dira, eta beste
batzuk, berriz, gogotik aritzen dira
hegazka, harrapakinei goienetatik
jauzi eginez 320 km/h inguruko
azkartasunarekin (belatz handia).
Zeru altuan oso gora hegan ibiltzeak
ehiza-eremu oso zabala ikuskatzea
ahalbideratzen badu ere eta nahiz
36
37
38
39
40
41
42
43
Lehenengo harremanak
Harremanetarako komunikazio eta
elkarreragiketak txitoek arrautzaren
oskola hautsi baino lehen hasten dira
harrapari espezieetan. Enbrioiek
arrautza barruan daudela egiten
dituzten lehenbiziko soinuei erantzun
egiten diete gurasoek. Jaiotakoan,
harreman-jokaeraren
lehenbiziko
adierazkaria txitoek gose edo hotz
direnean janari edo bero eske etengabe txio egitea izaten da. Amek
berehala erantzuten dute, amoltsuki,
eta behar dutena ematen diete.
Geroago txitoek beren senideekin
izaten dituzte harremanak. Batzuetan
44
45
Ezaugarri orokorrak
46
47
Muda
Oro har, eguneko harrapariei ugaltzealdian zehar edo hura amaitu ondoan
gertatzen zaie urteko lumaberritzea,
ugaltzealdia amaitu eta berehala
migratzen diren espezieei izan ezik,
hauek negua igaroko duten tokira
heldutakoan lumaberritzen baitira,
migrazioan eragozpenik ez izateko.
Muda hainbat hilabete geroago burutzen da; espezie gehienen urteko
zikloaren bukaeraren seinalea da.
Lurraldeaz jabetzea
Eguneko harrapari espezieetan,
lurralderik ez duen arrak ez du emerik estaltzeko itxaropenik, ez du emerik batere erakarriko eta. Zeinek bere
"feudoa" izan beharrak ehiza-eremu
bila bultzatzen ditu "galaiak"; hartaz,
bi aukera izaten dituzte, edo lehengo
jabearen heriotza dela eta hutsik
geratu den lurralde bat atzeman eta
emea aurkitu bikotea sortzeko, edo
arren bat beraren lurraldetik uxatu eta
beraren emea lagun hartu.
48
49
Ugaltzeko programatuak
Hegaztiek energia handia behar izaten dute beren bizitza-zikloak burutzeko. Ugaltzen direnean, esaterako,
arrek izugarrizko ahalegina egin
behar izaten dute: lehenbizi emea elikatu behar izaten dute, arrautzak
erruteko gauza izan dadin, eta ondoren txitoei jaten emateko lain ehizatu
behar izaten dute. Hori dela eta,
harrapariek harrapakinak ugari diren
urtaroan egiten dute habia, hots, udaberrian eta udan, nahiz eta errunaldia
negu amaieran hasi, normalean
harrapakin kopurua bere maila gorenera heldu aurretik, ugaltze-zikloa
janaria berriz ere urri izan baino lehen
amai dadin.
Errunaldiaren hasieran ere eragin
50
51
52
53
Errunaldia
Espezie bakoitzak erruten dituen
arrautzen kopurua tamainaren eta
dietaren araberakoa izaten da. Sai
handiek eta kondorrek arrautza bakarra erruten dute habia egiten duten
bakoitzean; belatzek eta akzipitridoen familiako espezieek, ostera, txikiagoak izanik, inoiz sei ere erruten
dituzte.
Halaber, karraskariez elikatzen diren
espezieek intsektuak edo txoriak
54
55
errunaldian bertan zein errun ondoren, dela janaria urri delako, dela
gizakiok esku hartzen dugulako,
dela pestiziden kariaz, dela beste
animaliaren baten ihizi bihurtzen
direlako, dela istripuren bat gertatzen delako, esaterako habia erortzea edo uholde batek eramatea, txitoak amiltzea edo arrautza oskol
ahulak haustea.
Pestizidek, kasurako, hainbat habia
galtzen dute, arrautzen oskola deskalzifikatzen baitute, gurasoek txitatzen hasten direnean arrautzak
apurtzea eraginez. Alde jakin bateko
populazioa pestizidaz oso kutsaturik
dagoenean, batzuetan enbrioiak jaio
aurretik hiltzen dira. Ehizarako animaliak hazten diren aldeetan, ehizaesparruetan adibidez, gizakiak bortizki jazartzen zaizkie harrapariei,
eta habiak apurtzen dizkiete. Inoiz,
gizakiek industri jarduera batzuetan
ere suntsitzen dituzte harraparien
habiak, basogintzan edo nekazaritzan ari direla, eta baita jolasean
ere.
Harrapariek beren txitoak lasai haziko badituzte, toki urrunetan egin
behar dute habia.
Exhibizionista apartak
Eguneko harrapariak parekatzen
direnean, arraren hegaldaketa-erakustaldiek eta emeari egiten dizkion
dei bereziek zerikusia handia dute
bikotearen sorkuntza eta batasunarekin eta habia eta ehiza-lurraldearen hautapen eta defentsarekin,
beste hegazti espezie askotan ger-
56
57
58
59
tuz; arrak emea elikatzen du, ugalkorragoa izan dadin. Bikotea eratu berri
dela, arrak eta emeak biek defendatzen dute beren lurraldea, baina zenbat eta errunaldia hurbilago orduan
eta motelago bilakatzen da emea eta
arrak ahalegin gehiago egin behar
ditu bikotearen lurraldea defendatzeko eta emea elikatzeko.
Espezie askotan, arrak emeari ekartzen dizkion harrapakinak ezinbestekoak dira hura behar bezain sendo
egon dadin eta arrautzak erruteko
gauza izan dadin. Beste batzuetan,
elikadura errituala hasteak zehazten
du errunaldiaren hasiera.
Arrak habian edo hurbileko pausaleku batean elika dezake bere laguna.
Errituala pausaleku batean gertatzen
denean, "galaiak" txio egiten du leunki badatorrela iragarriz eta emea
habiatik hegaka bertaratzen da eta
janaria hartzen dio atzaparrez.
Elikadura erritualak aurrera egin
ahala, emea astuntzen hasten da,
gero eta koipe-erreserba handiagoak
baititu, eta gero eta proteina gehiago
paparreko muskuluetan. Pisu-gehikuntza hori erabat ezberdina da
espezie batetik bestera; esaterako,
belatz gorria %30 inguru loditzen da
eta arrano arrantzalea %4 baino ez.
Koipe eta proteina erreserba horiei
esker emeak arrautzak erruteaz gainera txitoak berotu ahal izango ditu,
janaria urri egon arren. Halatan, erruten hasi baino lehen ongi elikaturik
dagoen emeak, erreserba handiak
dituenak, alegia, umeak ongi hazteko
aukera asko ditu, balitekeelako txitatzen ari delarik arrak ehizan ez asma-
Elikadura errituala
Gorteiatzeko errituek bikoteen sinkronizitatea finkatzen dute eta ume-hazkuntza onerako behar diren jarreraereduak garatzen dituzte.
Parekatzealdian eta emeak arrautzak
errun baino lehen, arrak eta emeak
beren arteko loturak sendotzen dituzte lurraldea eta habia batera defenda-
60
61
62
63
ohi dute arrautza barrutik, eta horrela emeak badaki laster jaioko direla.
Txitoek hortza esaten zaion irtengunea dute mokoan eta beraz baliatzen
dira oskola hausteko; horretan egun
bat edo aritzen dira. Jaiotzen direnean, emea ez da habiatik joaten ezta
gose izan eta arra habia ondoko abar
batean janariarekin egon arren ere.
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
igrazio esaten zaio populazio osoak urtaroaren arabera janari bila lurralde batetik
bestera lekualdatzeari. Halatan,
habia Europako lurraldeetan egiten
duten harrapariek, udan janari ugari
eta neguan urri dagoenez gero, beste
toki batzuetara joan behar izaten dute
ugaldu ondoren, uda amaitutakoan,
alegia, gosez hil nahi ez badute.
28 harrapari espezie erabateko
migratzailetzat jotzen dira, urterourtero populazio osoak ugalketalurraldeetatik neguko lurraldeetara
emigratzen baitu; Euroasiako beste
80 espezie hein batean soilik dira
migratzaile, iparren bizi diren indibiduoek baizik ez dute emigratzen eta.
Erabat migratzaile diren harrapari
guztiak ugaltzen dira ipar hemisferioan.
Zientzialariek luzaroan itaundu diote
beren buruari zerk bultzatzen ote
dituen hegazti hauek migratzera, eta
erantzunetako batzuk kanpoko faktoreen ildotik etorri dira. Esaterako,
eguneko argialdiaren aldakuntzek
koipea atxikitzera bultzatzen ditu
espezie batzuk, bidaiarako prest
egon daitezen. Dena den, espezie
migratzaile gehienek koipe-erreserbarik gabe ere migra dezakete.
Ia harrapari guztiek migratzen dute
korronte termikoez baliatuz gorantz
doazen aire-zutabeak; hala igotzen
den aire beroak ia batere ahaleginik
74
75
76
77
(Aquila chrisaetos)
(Aquila helica)
(Aquila pomarina)
(Aquila clanga)
(Aquila rapax)
(Aquila gumeyi)
(Aquila audax)
(Aquila verreauxi)
(Hieraetus fasciatus)
(Hieraetus pennatus)
(Hieraetus wahlbergi)
(Hieraetus spilogaster)
(Hieraetus marphnoides)
(Hieraetus ayresi)
(Hieraetus belicosus)
(Hieraetus melanoleucus)
(Hieraetus occipitalis)
(Hieraetus africanus)
(Hieraetus cirrhatus)
(Hieraetus nipalensis)
(Hieraetus bartelsi)
(Hieraetus lanceolatus)
(Hieraetus philippensis)
(Hiseraetu alboniger)
(Hieraetus nanus)
(Hieraetus coronatus)
(Hieraetus ornatus)
(Hieraetus tyrannus)
78
(Hieraetus isidor)
(Ictinaetus malayensis)
(Pithecofaga jefferyi)
(Morphnus guianensis)
(Geranoaetus melanoleucus)
(Harpyhaliaetus solitarius)
(Harpyhaliaetus coronatus)
(Haliaetus leucogaster)
(Haliaetus sandfordi)
(Haliaetus vocifer)
(Haliaetus sandfordi)
(Haliaetus leucoryphus)
(Haliaetus albicilla)
(Haliaetus leucocephalus)
(Haliaetus pelagicus)
(Haliaetus humillis)
(Haliaetus ichthyaetus)
(Circaetus gallicus)
(Circaetus cinereus)
(Circaetus fasciolatus)
(Circaetus cinerascens)
(Terathopius exaudatus)
(Spilornis cheela)
(Spilornis kinabuluensis)
(Spilornis minimus)
(Spilornis elginis)
(Dryotriorchis spectabilis)
(Eutriorchis astur)
79
ARRANO BELTZA
(Aquila chrysaetos)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Aquila
Chrysaetos
80
81
82
83
HABITATA: harrapari honen atabismoak erabat baldintzatzen du beraren bizitza, habia egiteko harkaitza
malkarrak (gutxitan egiten gu habia
zuhaitzetan) eta ehiza-eremu zabala
(100 kilometro karraturik gorakoa) eta
larre eta sastraka ugarikoa behar ditu
eta. Nafarroan badaude bikote
batzuk habia zuhaitz zaharretan egiten dutenak, baina Euskal Herriko
bikote guztiek hautatzen dituzte
haitz-labarrak.
Euskal
Herriko
Espezie Mehatxatuen katalogoan
espezie hau zaurkor gisa ageri da
(167/1996 Dekretua).
Arranoak bi eremu bereizten ditu
bere lurraldearen barruan: eragineremua; erabat kontrolaturik edukitzen du, baina batzuetan beste arrano batzuei ere uzten die ehizatzen,
harrapakin ugari egonez gero; habia-
84
85
HEDAPENA: arrano beltza denetariko habitatetara moldatzen da (mendihegalak, mendi-basoak, estepa zein
itsas-labarrak),
eta
horregatik
Europa, Asia eta Ipar Amerikan zehar
zabalduta bizi da.
Iberiar penintsulako mendimultzo eta
mendilerro ia guztietan bizi da;
Euskadin azken hogeita hamar urteotan atzerakada itzela jasan du. Hain
zuzen ere, zenbait ornitologok egindako azterlanen arabera, gure lurraldeko basoetan 1960 eta 1990 bitarte-
KALKULATUTAKO POPULAZIOA:
egin diren zenbatespenen arabera
Iberiar penintsulan 800-900 bat bikote bizi dira, batez ere Kantaurialdeko
mendilerroan,
Pirineoetan,
Extremadurako
mendilerroetan,
Cazorlako mendizerran eta Sistema
Iberikoan. Populazioa %30 gutxitu da
azken hogeita hamar
urteetan, baina gaur egun ez gora ez
behera dago. Europa osoan 3.000
bat bikote omen daude.
86
87
ARRANO TXIKIA
(Hiaretus pennatus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Hiaretus
Pennatus
88
89
90
91
92
93
BONELLI ARRANOA
(Hiaretus fasciatus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Hiaretus
Fasciatus
94
95
96
97
KALKULATUTAKO POPULAZIOA:
Bonelli arranoa, gure basoetan dau-
98
99
ARRANO SUGEZALEA
(Circaetus gallicus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Circaetus
Gallicus
100
101
102
103
104
105
106
107
108
ren, txito lumaztatu txikiak hegan egiteko gauza dira jada, baina oraindik
beste bi aste eman behar dituzte
habia inguruan, gurasoen lepotik
jaten.
Emeak bi urterekin heltzen dira heldutasun sexualera; arrek, berriz, urtebete gehiago behar izaten dute.
109
ZINGIRA-MIROTZA
(Circus aeroginosus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Circus
Aeroginosus
110
111
112
113
ditu bere arma nagusiak. Ur-hegaztiak lezkadian daudela, mirotza ustekabean eta bat-batean oldartzen
zaie, eta estuasunean harrapakinek
ez dute astirik izaten behar bezala
ihes egiteko; harrapakin bat hautaturik duela, mirotzak hegada azkartu
eta gainera amiltzen zaio.
Harrapakinak ihi artean ezkutatzea
lortzen badu, zingira-mirotzak ez du
amore ematen eta zeruan hegaldatzen geratzen da, behetik ez ohartzeko bezain altu, harik eta biktima arriskua pasatu dela fidaturik berriro irten
arte. Orduan berriro oldartuko zaio,
atzaparrak zabal-zabalik.
Zingiretako eta lezkadietako landare-ingurune trinko eta itxira ezin
hobeto egokitua, zingira-mirotzak
ikusmen zorrotz-zorrotza du eta ongi
kamuflatutako harrapakinei eta ingurunean ostendutako habiei antzemateko gaitasun aparta ere bai.
Bere hanka luzeei esker urmaeletan
barna murgiltzen diren ur-arratoiak
eta ur-sugeak harrapa ditzake, trebezia handiarekin.
Karraskariak jaten ditu batik bat, eta
batez ere ur-arratoiak, lursaguak,
saguak eta untxiak; dena den, udaberrian eta udan aurreko ugaztun horiek
bigarren mailan geratzen dira anfibioen, narrastien, arrainen (karpak batez
ere), intsektu handien eta txori-kumeen aldean.
Airean dabilela, zingira-mirotzaren
hegada miru beltzarenaren antzekoa
da, biek ere arraun-lumak zabaldu
eta hegalak jasotzen baitituzte
korronte termikoetan gora ari direnean; nolanahi ere, zingira-mirotzak
114
115
116
117
MIROTZ ZURIA
(Circus cyaneus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Circus
Cyaneus
118
119
120
121
122
123
MIROTZ URDINA
(Circus pygargus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Circus
Pygargus
124
125
126
127
128
129
130
(Milvus migrans)
(Milvus milvus)
(Leptodon cayanensis)
(Chondrohierax uncinatus)
(Chelictinia riocourii)
(Rostrhamus hamatus)
(Rostrhamus sociabilis)
(Harpagus bidentatus)
(Harpagus diodon)
(Ictinia plumbea)
(Ictinia mississippiensis)
(Lophoictinia isura)
(Haliastur sphenurus)
(Haliastur indus)
131
MIRU BELTZA
(Milvus migrans)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Milvus
Migrans
daturik ez dagoela. Azkenik, arraunluma primario eta sekundarioen garapen handiak, eta lemaren zabalak
agerian jartzen dute harrapari hau
hegalari nekaezina dela, baina pertsekuzio bizkorrak eta pikatuak egiteko gaizki hornitua.
BIOLOGIA: martxoaren erdi aldera
iristen dira lehenengo miru beltzak
Euskal Herrira. Erraz ikus daitezke
zeruan bere artazi sofistikatuak egiten dituztenean, mirotzek soilik gainditzen baitituzte hegadaren domeinuan. Baina miru beltzek, limurketa
bitartean ez ezik, urte osoan ere egiten dituzte hegada ikusgarriak.
Araldian, badirudi habia egiteko eta
kumaldia zaintzeko unerik ez dutela
izango, hain dago bikotea hegadari
emana. Bikoteak altuera handira igotzen dira eta planeo txiki bat eginda
zuzen-behera jotzen dute zuhaitzen
kukulak ukitzeraino. Horrela, hegada
akrobatiko eta estaldura artean gertatzen da haien araldia. Harrapari
honek joera du zuhaitz altuetan egindako kolonietan umatzeko, bertan
kokatzen duela habia adarkadura
ezkutu eta iriste zailekoetan.
132
133
134
135
penak eskaini diete aukera, bai errepideetan, bai zabortegietan, eta bertara jotzen dute beleekin batera janari bila. Ibaietan arrantzale trebe agertzen dira, eta beren atzaparrez harrapatzen dituzte arrainak ur azaletik
hurbil daudenean, eta batzuetan
beste harrapari batzuei eraso diete
atzaparretan daramatzaten harrapakinak lapurtzeko.
HABITATA: Euskal Herrian, urbazter
inguruko basotxoak eta behe-basoak
ditu habitat hobetsia, bertan aurkitzen
baitu janari ugari. Alabaina, bere
banaketa-lurraldearen zabalagatik,
pinudietan, estepetan, labarretan,
angioetan eta artelatz eta artadietan
ere bizi ohi da.
HEDAPENA: horrelako harrapari
batek banaketa-lurralde zabala agertzen du, munduko alde klimatiko guz-
136
137
MIRU GORRIA
(Milvus milvus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Milvus
Milvus
138
139
140
141
142
143
144
145
ZAPELATZ ARRUNTA
(Buteo buteo)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Buteo
Buteo
146
147
148
149
150
151
152
153
(Melierax poliopterus)
.................................(Melierax metabates)
(Melierax canorus)
(Melierax gabar)
(Accipiter poliogaster)
(Accipiter trivirgatus)
(Accipiter griseiceps)
(Accipiter tachiro)
(Accipiter castanilius)
(Accipiter brevipes)
(Accipiter badus)
(Accipiter butleri)
(Accipiter soloensis)
(Accipiter franceseii)
(Accipiter trinotatus)
(Accipiter fasciatus)
(Accipiter novaehollandiae)
(Accipiter melanochlamys)
(Accipiter albogularis)
(Accipiter rufitorques)
(Accipiter haplochrous)
(Accipiter henicogrammus)
(Accipiter luteoschistacetus)
(Accipiter imitator)
(Accipiter princeps)
(Accipiter superciliosus)
(Accipiter collaris)
(Accipiter erythropus)
(Accipiter minullus)
(Accipiter gularis)
(Accipiter virgatus)
(Accipiter nanus)
(Accipiter cirrhocephalus)
(Accipiter brachyurus)
154
(Accipiter erythrauchen)
(Accipiter rhodogaster)
(Accipiter madagascariensis)
(Accipiter ovampensis)
(Accipiter nisus)
(Accipiter rufibentris)
(Accipiter striatus)
(Accipiter cooperii)
(Accipiter gundlachi)
(Accipiter bicolor)
(Accipiter melanoleucus)
(Accipiter henstii)
(Accipiter gentilis)
..........................................(Accipiter meyerianus)
..............................(Accipiter buergersii)
(Accipiter radiatus)
...............................................(Accipiter doriae)
............................(Urotriorchis macrourus)
(Geranospiza caerulescens)
(Leucopternis schistacea)
(Leucopternis plunbea)
(Leucopternis princeps)
(Leucopternis melanops)
(Leucopternis kuhli)
(Leucopternis lacemulata)
(Leucopternis semiplumbea)
(Leucopternis albicollis)
(Leucopternis occidentalis)
(Leucoternis polionota)
(Asturina nitida)
....................................(Gampsonyx swainsonii)
(Asturina nitida)
(Buteogalius aequinoctialis)
(Buteogalius subtilis)
(Buteogalius anthracinus)
...............................(Buteogalius urubitinga)
(Buteogalius meridionalis)
(Busarelius nigricollis)
155
GABIRAIA
(Accipiter nisus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Accipiter
nisus
156
157
158
159
160
161
baitira, eta zazkardi eta espazio irekietan ere. Hala ere, ez dira batere
ikusterrazak, gure basoetan duten
populazioa onargarritzat jo daitekeen
arren, Parte Natural guztietan bizi
baita (Valderejo, Urkiola, Aralar,
Gorbeia, Aiako Haitzak). Arrunta ere
bada kantauri-mediterraniar uren
mugalerroko mendilerroan. Ordea, ez
da aurkitzen Arabako parte handi
batean, ezta lautadan ere, oso basosoilduta baitago. Oso urria da, berebat, Gasteizko Mendietan eta
Iturrietan, bertan ezartzeko baldintzak egokiak eskaintzen dituzten
arren. Badira gabiraiak, ordea, are
habiagileak ere, Ebroko makaldietan.
Kalkulatzen denez, Araban 90 bikote
habiagile inguru egongo dira,
Bizkaian eta Gipuzkoan habia egiten
dutenak bikote banaka batzuk baino
ez diren bitartean, beraz, guztizko
kopurua 100 bikote ingurukoa baino
ez da izango. Iberiar penintsulan
162
163
AZTOREA
(Accipiter gentilis)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Accipiter
Gentilis
164
165
Goian eta zuhaitzen enborrari itsatsita dauden habiak aukeratu ohi dituzte, batez ere basoko lekurik ezkutuen
eta hurbilgaitzenetan daudenak.
Oso aldakorra da habiaren adarrezko plataformaren tamaina, eta handituz doa urteekin; izan ere, harrapari hauek leku berberetan egin ohi
dute habia, metro 1eko lodierara eta
ia bi metroko diametrora iristen diren
etzalekuak eginez. Lurralde baten
barruan habia batzuk egiteko duten
ohituraz baliatzen dira errutearen
sasoiaurreko galerak gertatzerako;
halaber, txandakako sistema gisa
erabiltzen dute txitaldiaren arrakastarako kokalekurik onena zein den
jakiteko.
Habiagintzako jarduera bitartean
ezteialdiak jarraitzen du, pertsekuzio
ugari egiten dituztela zuhaitzen adarren artean eta hegalaldi zirkular
luzeak basoaren gainetik, altuera
handietara igotzen direla, eta handik
jaisten direla berriro ere errituala
errepikatzeko, elkarketa iritsi arte;
orduan, arra ehizan irteten da eta
harrapakinak opatzen dizkio habia
inguruetan zain dagoen bere kideari.
Habiagintzaren iraunaldia hilabetetik
gorakoa izan daiteke, eta, bitartean,
estaldurak ia egunero gertatzen dira.
Habia prestatzeko azken etapan,
eurrez estaltzen dute zurtoin berde
txikiez, zeregin hori oso garrantzitsua
dela hegazti hauentzat, ez direla gelditzen txitoak hegan egiteko zorian
egon arte.
Horrela lortzen duten habiaren garbitasuna eta higienea nabarmena da;
izan ere, asko dira estalkiaren berriz-
166
167
dute, baina une horretatik aurrera, helduek lurraldea uztera behartzen dituzte kumeak, eta hauek bizimodu ibiltari
bati ekiten diote hurrengo udazken eta
neguan.
Egoera arruntetan aztoreek bi urte
eduki arte umatzen ez badute ere,
askok bikote egiten dute, heldu batekin oro har, urtea bete gabe; horren
arrazoia dugu espeziearen beherakada handia eta beren ugaltzeko gaitasuna. Oso sasoiaurreko aldia da kontuan hartzen badugu beren bizitza
nabarmenki luzea; izan ere, hegazti
batzuk 17 urtetara iristen dira.
ELIKADURA: Hegazti baten elikaduraren beharrizana 160 eta 180 gramo
haragi bitartean dago eguneko.
Eguneko harrapari hau, basartean
ehiza egitera moldatuenetakoa
dena, zuhaitzetako gaindegietan
jarri ohi da bere feudoko lurralde
zabalak menperatzeko. Halako
jarrera pribilegiatu horretatik errekabazterretara begiratzen du, bertan
ugari baitira ur-arratoiak, edo basoko soilguneetara, bertatik joaten
baitira jatera hegazti alejaleak edo
untxiak. Jaki horietako bat ikusten
badu, abiadura handian oldartzen
zaio, heldu eta azkar asko hiltzeraino. Eta goseak jotzen duenean,
aztoreak arpilatu egiten ditu habiak,
batez ere korbidoenak; trebetasunez sartzen da hegazti batzuen
etzalekuetan, esaterako, bele eta
usoenetan, eta erbiei ere jarraikitzen die zelai irekian, tamaina hiru
aldiz handiagoak izan arren, eta
burutik oratzen die, ehiztaria eta
168
KALKULATUTAKO POPULAZIOA:
bere kontzentrazio aldea oso zabala
izan arren, oso hegazti urria da
Europan eta Iberiar penintsulan, pertsekuzio bortitza egin baitiote urteetan
harrapari-ehiztariek, ehiztariek eta
hegazti disekatuen bildumazaleek.
Kalkulatzen denez, 26 eta 28 bikote
bitartean dira Arabako ipar erdialdean
habia egiten dutenak; Bizkaian eta
Gipuzkoan, berriz, banaka batzuek
baino ez dute habia egiten, kopuru
zehatza ezezagun delarik; beraz, ez
gara ausartak esaten badugu Euskal
169
170
171
SAI ARREA
(Gyps fulvus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
NOLA ANTZEMAN: sai arrearen anatomian bereizgarri dira buru eta lepo
lumarik gabeak, krema kolorezko
lumatxa motz batez estaliak baina.
Gorputzaren gainerakoan lumajeak
kolore marroia agertzen du, lehoiak
duenaren antzerakoa, hortik bere izen
arrunta, bizi den harkaiztegietan ikusia
ez izateko baliagarri zaiona.
Lepo oinean, sorbalda gainean, luma
zuri ugari ateratzen zaizkio, iduneko
gisa, eta papar gainean bi soilune edo
lumarik gabeko alde ditu, kolore gorri,
urdin eta zuri bizikoak, hegaztiak nahita agerian jartzen dituenak generokideei bere emozio egoera erakusteko.
Hego luze-zabalen puntetako lumak,
primarioak, txirbilik gabeak eta beltzak
dira, hego-erpin biribildua eratzen
dutela. Isats iluna laburra eta karratua
da. Sai arruntaren luzera 97 eta 104
cm bitartean dago eta bere pisua 6,5
eta 8 kilo bitartean. Harrapari hau interes berezikotzat jotzen da Euskal
Herriko
Espezie
Mehatxatuen
Katalogoan.
BIOLOGIA: heriotzaren iragarle honen
izaera eguargitara azaleratzen da horizontetik lehenengo argi-izpiak ageri
orduko. Orduan, hegazti hauek, hegomuturretik muturrera 2 metro eta erditik
Accipitridae
Gyps
fulvus
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
SAI ZURIA
(Neophron percnopterus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Neophron
Percnopterus
182
183
184
185
186
187
.................................................(Falco peregrinus)
(Falco tinnunculus)
(Falco subbuteo)
............................................(Falco naumanni)
..................................................(Falco sparverius)
(Falco newtoni)
188
189
BELATZ ANDIA
(Falco peregrinus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Falconae
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Falconidae
Falco
Peregrinus
190
191
192
193
kinak lumatuz eta zatituz, eta defendatu egiten ditu, indartsuagoa baita.
Emeek ardura handia agertzen dute
txitoak defendatzerako orduan, eta
edozein sudurluzeri erasotzen diote,
hegazti zein ugaztun izan, habiara
gehiegi hurreratzen bada. Sarri askotan ikusi dira belatzak arranoei, saiei
edo azeriei erasoan, lurretik edo airetik
beren lurraldean sartzen zirelako.
Zeregin ezberdinetan gertatzen den
espezializazio sexual horren ondorioz,
emea hiltzen bada, arra ez da txitoei
elikatzeko gauza, ez da kontu handiz
lumatu eta zatituriko harrapakinak txitoen mokoetan sartzeko gauza. Bost edo
sei astean, gurasoek izugarrizko ardura jartzen dute belatz berriak gizendu,
mimatu eta babesten. Gero, helduek
harrapakin hilak eramaten dituztela
hurreratzen dira gazteak daudeneko
erlaitzeraino, baina ez dizkiete harrapakinak eskaintzen, ehizarako ikastaldia hasi baitzaie. Hasieran, kumeek ez
dute gogo handirik agertzen gurasoaren proposamen tentagarriari erantzuteko, baina laster zirikatzen ditu goseak
eta helduek erakusten dieten harrapakinari jarraikitzen diote. Helduek,
orduan, libratu egiten dute harrapakina,
ondorengo trebatu gabea airean atzematera behartzen dutela. Heziketa hori
osatu ohi da hegazti zauriak harrapatzen arituta, gazteek airean akabatzen
dituztenak, eta horrela ikasten dituzte
aire-ehiza zailaren hasi-masiak.
Harrapatzeko gaitasun zabalak erakutsi ondoren, airearen jaun betizu
berriak familiaren lurraldetik kanporatzen dituzte beren gurasoek, eta bizimodu erratuko aldi bat hasten dute,
194
195
196
197
ZUHAITZ-BELATZA
(Falco subbuteo)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Falconae
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
NOLA ANTZEMAN?: zuhaitz-belatzaren hegada ikusterakoan, bere irudiak sorbeltz handi batena gogorarazten du. Bere isats laburra eta hego
luzangak falkonidoen bere familiakoen hegaketa urduri bereizgarriaren
eran mugitzen dira.
Pausatzen denean, bere hegoen
punta zorrotzek isatsaren muturra
gainditzen dute, eta orduan zehatzmehatz ikus daiteke bere belatz txikiaren itxura. Arrek 150 eta 210
gramo bitarteko pisua dute, eta
emeek 230 eta 340 gramo bitartean.
Bizkarraldeko lumajea arbel-gris
kolorekoa da pileoraino, eta bereizgarri du garondoko zuriunea, tonu
gris uniformea hausten duena.
BIOLOGIA: apiriletik maiatzera bitartean zuhaitz-belatzak gure zelaietara
iristen direnean, aurreko urteetako
lekuak okupatzeko, arrek eta emeek
ekiten diete eztei-jarduerei. Jarduera
horietan, eguneko harrapari guztien
kasuan bezala, hegada akrobatikoak
egiten dituzte, planeo luze eta altuak
eta zuzen-beherako oldarraldi zorabiagarriak tartekatzen dituztela.
Askotan, arrak oldartzen zaizkie
Falconidae
Falco
Subbuteo
198
199
200
201
202
203
BELATZ GORRIA
(Falco tinnunculus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Falconae
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Falconidae
Falco
Tinnunculus
araldia; izan ere, martxoaren erdi aldera ikus daitezke arrak eta emeak beren
eztei-jardueretan, batak besteari jarraika eta garrasika. Emeak ez du inolako
habiarik egiten, eta ez du oztoporik jartzen labar hurbilgaitz bat, beste hegazti baten habia, zuhaitz baten kofagunea
edo lurreko sasiartean ezkutaturiko
izkina bat aukeratzeko. Apiriletik ekainera bitartean, emeek 4 edo 5 arrautza
erruten dituzte ohiz bestera 8taraino,
zurixkak eta orbain arre-gorrizta handiez beteak, 38 x 31 milimetrokoak.
Hilabeteko inkubazio aldia egindakoan
jaiotzen dira txitoak, lehenengo lumatxaz estaliak. Lumatxa hori grisa eta
gorrizta batez ordezkatzen dute aste
baten buruan. Amak maitekiro elikatzen
die txitoei, arrak ekartzen dituen harrapakinen zati txikiak ematen dizkietela.
Hazten diren neurrian, amak utzi egiten
ditu bere bikote-kidearekin janari bila
joateko. Lau aste igarotakoan, belatz
gorri txikiak badira hegan egiteko
gauza, baina elikadura eskatzen diete
oraindik gurasoei, eta hauek harrapakinak eramaten dizkiete ia beste hiru
astean. Abuztura edo irailera iritsita,
erabat independizatzen dira eta noraezeko bidaia hasten dute ehiza-lurralde
bila. Ornitologoek egindako azterlanen
204
205
arabera, belatz gorri txikiek heriotzatasa handia agertzen dute; izan ere,
haietarik %40 sei hilabete eduki baino
lehen hiltzen dira.
ELIKADURA: bere elikadura aldakorra
da urtaroekin batera eta zein lurraldetan bizi den. Neguan ugaztunak dira
bere janari nagusia, batez ere, karraskariak eta lursaguak; neguan, berriz,
narrastiek, hegaztiek eta intsektuek ia
portzentaje handiagoa suposatzen
dute. Era berean, hegoalderago bizi
diren espezie honen europar populazioak iparralderago bizi direnak baino
intsektujaleagoak dira. Belatz gorria
dugu hegan egiten maisu bikaina. Bere
teknikaren domeinuari esker, airean
zintzilik egon daiteke bere ehiza-lurraldea arreta handiz arakatzen duen bitartean, eta hori guztia, bere hegaketa
arin-bizkorrari, bere isatsaren hedaketari eta haizearen erabilera egokiari
esker.
HABITATA: belatz gorria oso moldakorra da habitat-mota anitzetan. Hala,
berdin bizi da kostaldean, itsas labarretan, edo mendiko harkaiztegietan, zazkardi, estepa edo basoaldeetan.
Orobat, ez da exijentea klima edo altitudeari dagokionez. Horregatik eta
hegadaren domeinu handia duelako,
harrapari ugarienetakoa bilakatu da, ez
bakarrik Euskal Herrian, Europa osoan
baizik, Mediterraneotik Eskandinaviara
bizi delarik. Habia egiteko, bertan behera utzitako gizakiaren eraikinak okupa
baditzake, Euskal Herrian, gehienek
egiten dute habia itsas labarretan, harkaiztegi naturaletan eta artifizialetan,
206
207
208
209
ZAPELATZ LIZTORJALEA
(Pernis apivorus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Pernis
Apivorus
210
211
bide luzeak egiten ditu planeo-hegadan. Nabarmen gertatzen da, berebat, haizearen kontra hegan egiteko
duen gaitasuna, altuera on batera
igotzen dela, gero basoan zuzenbehera erortzeko, zuhaitzen adar
eta enborrei txiri egiten diela trebetasunez.
Gainera, eta beste espezie batzuek
ez bezala, ez du eguzkia noiz aterako
zain egon behar, lehenengo korronte
termiko gorakorrez baliatzeko, oso
hegada eraginkorra baitu.
BIOLOGIA: Nekez ikusi ohi da zapelatz liztorjalea hegada betean; seguruenik lurrean pausaturik aurki daiteke, zuhaitzen baten behe-adar baten
gainean, lumak erregulartasunez
harrotuta, lurretik edo behe-altueran
dabiltzan intsektuei behatzen dien
bitartean.
Zapelatz honek, hegada trebea egiteko gai denak, gauza bat du harrigarri,
lurretik ibiltzeko duen gaitasun handia. Gainerako espezieak traketsak
dira ibiltzeko, baina liztorjalearen
hanka labur eta horixkek, ezkata
gogor eta atzazal luzeez hornituek,
bide ematen diote trostan ibiltzeko,
saltoka edo korrika egiteko, edo abiatzeko, bele edo buztanikara baten
bizkortasunaz. Beste harrapari
batzuenak ez bezala, bere hankak ez
dira harrapakin handiak hartzeko,
ezta presio handiaz hiltzeko ere.
Oso ikusgarri gertatzen da janari
bila ibiltzen denean. Isil eta ezkutuan dabilen bitartean, luzatzen du
lepoa, tente jartzen ditu garondoko
lumak, altuan eusten dio paparrari
212
213
214
215
216
217
218
219
UGATZA
(Gypaetus barbatus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Accipitres
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Accipitridae
Gypaetus
Barbatus
220
221
222
223
224
225
zuzen-behera
oldartzen
da.
Batzuetan, udaberriaren etorreran,
animalien gorpu asko aurkitzen dituzte era honetan, elurrez estalita zeudenak. Haize gogorra denean, haizeaz baliatzen da gora igotzeko, haren
kontrako hegan jarrita eta geldi egonda, eta gora igotzen da horrela,
kometa bat bailitzan, hegadaren tekniken domeinu ikusgarria agertzen
duela. Are neguko egunik txarrenetan
ere, haize eta euri bortitzenak diren
horietan, sai-arranoak planeo egiten
du goietan, bere norabidea behin eta
berriz zuzentzen duela hego eta isatsaz baliatuta. Heriotza sumatzen du
basoan airetik, eta egonarriz itxaroten du bere txanda; nekrofago txikiak,
beleak eta erroiak joango dira lehenengo, eta miruak eta saiak gero.
Agertzen direnen igaroak haragirik
gabe uzten du animalia, eta, bitartean, ugatza zain dago aldearen gainetik hegan, edo hurbileko leku batean
pausatuta, edo gune zehatza buruan
sartuz, alde egin eta geroago itzultzeko. Gainerako sarraskijaleek gorpua
bertan behera utzi eta gero, "maskaradun hegaztia" bertaratzen da hezurrak aukeratzera. Gorputz-adarretakoak ditu gogokoenak, baina osorik
irensteko handiegiak direnez, bere
atzaparretan garraiatzen ditu berarentzat oso ezagunak diren leku harkaiztsu zehatz batzuetaraino, puskalekuetaraino, eta airetik botatzen ditu.
Puskatu ahal izateko, altuera egoki
bateraino igotzen da 20 eta 150
metro bitarteko altueraraino, nolako
hezurra den edo puskalekua zein
eraginkor den, haizearen kontra jar-
226
227
lumak, ileak edo apatxak soilik iraizten ditu ahotik, 10 zentimetrotarainoko diametroko pilotetan.
Goseak jotzen badu, harrapakinak
lapurtu ere egiten dizkie arrano beltzei eta haserre egiten die erroiei eta
belatxingei haratustelak bertan behera utz ditzaten.
HABITATA: ugatza oso harrapari exijentea da habitatari dagokionez; goialtitudeko mendikatea edo mendiguneetan kokatzen da, beharrezkoa
baitu izadi-baliabideak ukitu gabe
egotea.
Gizakiak gertarazten duen habitat
horien suntsipena eta eraisten duten
su-armak dira espezie honen iraungipenaren arrazoi nagusiak, mehatxaturik dagoela bere banaketa-alde
osoan, hots, Europa eta Asian.
HEDAPENA: duela bi mende 1800
urtean, ehun hegazti inguru bizi ziren
Alpeetan, baina 1913an eraitsi zuten
haietarik azkena Aostako aranean.
1986an jaregin zen gatibutasunez
hazitako lehenengo ugatza, eta, gaur
egun, hegan ikus daitezke, berriro ere,
mendikatea honetan, gizakiak berriro
sartu izanari esker.
Europa osoari dagokionez, Pirinioetan
soilik bizi da makina hegalari hau, bai
espainiar isurialdean, Huescan eta
Nafarroan, bai frantziarrean, eta kalkulatzen denez, populazioa ez da 50
bikote baino gehiagokoa, Iberiar penintsulan behinola izan zuen banaketa
zabalaren erlikia bat; izan ere,
Kantauriar Mendikatean, Gredosko
mendizerran, Iberiar mendi-multzoan,
228
ran
ere Aralar
mendizerrako
Gipuzkoako isurialdean bizi zen
hegazti heldu bat, desagertu egin
zen, ehiztariren baten biktima, nonbait. Urte berorietan, berebat, heldu
gabeen bikote bat ikus zitekeen
neguan, harkaitz-labarren gainetik
hegan; baina, gaur egun, Nafarroako
Pirinio aldetik datorren hegazti gazteren bat baino ez da ikusten, harrapakin bila, urteko egunik hotzenetan;
izan ere, hiru bikote habiagile zentsatu dira alde horretan.
Pirinioetako Espainiako aldean 68
bikote bizi dira, eta Europa osoko
populazioa 220 eta 640 bikote bitartean dago, horietarik 100 eta 500 bitartean direla Turkiako populazioa ezezaguna osatzen dutenak.
229
ARRANO ARRANTZALEA
(Pandion haliaetus)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Pandioninos
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Pandionidae
Pandion
Haliaetus
230
231
aste igarota, 3 edo 4 arrautza zuri eta marroiz pikardatu erruten ditu emeak, bi
eguneko tarteka, eta inkubazioan aritzen da, arrak
jaten ematen diola. Arrain
bat eramaten dion bakoitzean, egunean bi edo hiru
aldiz alegia, inkubazioan
ordezkatzen du, emeak
jana amaitu artean.
Arrantza ugari egonez gero,
arra egunaren zati on batean geratzen da emearekin,
adar batean edo habia
ondoko labarreko haitz irten
batean pausatuta. Hilabete
inguruko txitaldiaren buruan
txitoak jaiotzen dira, lumatxa fin gaztainkara argiaz
estaliak, lumatxa hori ilunduz doala berritu ahala.
Emeak ematen die jaten,
arrak dakartzan arrainekin.
Baina lehenago, ezkatak
eta hezurrak kentzen ditu eta haragizatirik onenak ematen dizkie.
Gazteak zortzi aste dituztela hasten
dira hegan egiten, baina habia ondoan jarraitzen dute gurasoek eramaten
dieten janaria hartzeko.
Ordurako, helduenaren antzerako
jantzia dute, baina paparraldeko
zerrenda zuria meharragoa da.
Hegan egiteko gauza izanez gero,
astebete baino ez dute behar arrantzaren sekretuak ikasteko. Beren
kabuz elikatzeko gauza direnean,
gurasoek ez diete janaririk ematen.
Irailaren hasiera eta erdi aldera udazkena etortzeaz bat migratzen dute
232
233
234
235
236
237
BELATZ TXIKIA
(Falco columbarius)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Falconae
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Falconidae
Falco
Columbarius
238
239
240
241
NAUMANN BELATZA
(Falco naumanni)
KLASEA:
ORDENA:
SUBORDENA:
Aves
Ornithurae
Falconae
FAMILIA:
GENERO:
ESPEZIE:
Falconidae
Falco
Naumanni
242
243
244
245
AU R K I B I D E
HITZAURREA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
EUSKAL HERRIKO EGUNEKO HARRAPARIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
SARRERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
EGUNEKO HARRAPARIEN JATORRIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
EGUNEKO HARRAPARIEN SAILKAPENA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
Amerikako saiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
Arranoak, mirotzak, gabiraiak, aztoreak, miruak,
zapelatzak eta Europako saiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
Arrano arrantzalea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
Zapelatzak eta belatzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
Karantxoak eta antzekoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
Sugekaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
EGUNEKO HARRAPARIEN EZAUGARRI OROKORRAK . . . . . . . . . .26
Ikusmen zolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
Usaimena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Entzumena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Hegan egiteko gaitasun izugarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Hanka eta moko handiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
Emeak arrak baino handiagoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
EGUNEKO HARRAPARIEN ELIKADURA ETA EHIZA-TEKNIKAK . . .34
Ehiza-teknikak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
HARREMAN-JOKAERA ETA KOMUNIKAZIOA . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
Nola komunikatzen dira harrapariak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
Entzunezko komunikazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Lehenengo harremanak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
NOLA UGALTZEN DIRA HARRAPARIAK? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
Ezaugarri orokorrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
Muda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
Lurraldeaz jabetzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
247
248
MIRUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130
MUNDUAN BIZI DIREN MIRU ESPEZIEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
MIRU BELTZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132
MIRU GORRIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138
ZAPELATZAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
Munduan bizi diren zapelatz espezieak . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
ZAPELATZ ARRUNTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
AZTOREAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
MUNDUAN BIZI DIREN AZTORE ETA GABIRAI ESPEZIEAK . . . . . . . . . .154
GABIRAIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156
AZTOREA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
EUROPAKO SAIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170
Europan bizi diren sai espezieak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170
SAI ARREA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172
SAI ZURIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182
BELATZAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188
Munduan bizi diren belatz espezieak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188
BELATZA ANDIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190
ZUHAITZ-BELATZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198
BELATZ GORRIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204
LIZTORJALEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208
Munduan bizi diren liztorjale espezieak . . . . . . . . . . . . . . . . . .208
ZAPELATZ LIZTORJALEA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210
EUSKAL HERRIKO HABIARIK EGITEN EZ DUTEN ESPEZIEAK . .220
UGATZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220
ARRANO ARRANTZALEA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230
BELATZ TXIKIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238
NAUMANN BELATZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242
BIBLIOGRAFA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .251
249
BIBLIOGRAFA
LVAREZ, J., BEA, A., FAUS, J.M., CASTIEN, E. & MENDIOLA, I. Atlas de los vertebrados continentales de Alava, Vizcaya y Guipzcoa (excepto Chiroptera). Ed. Gobierno
Vasco. Vitoria.
BOUTET, J,. PETIT, P. & Centre Regional Ornithologique Aquitaine-Pyrenees. 1986. Atlas
des oiseaux nicheurs d'Aquitaine 1974-1984. Conseil Regional d'Aquitaine. Burdeos.
DE JUANA, F. 1989. Situacin actual de las rapaces diurnas (orden Falconiformes) en
Espaa. Ecologa, 3: 237-292.
GARZON, J. 1977. Birds of prey in Spain, the present situation. R.D. Chancellor (ed.):
World Conference on Birds of Prey, Vienna 1975. International Council for Birds
Preservartion. Cambridge.
MARTNEZ, I., NUEVO, J.A. & PREZ, J.M. 1995. Censo, distribucin y proteccin de las
rapaces forestales en el territorio histrico de Alava (primera fase). Informe indito.
Gobierno Vasco. Departamento de Agricultura y Pesca.
TUCKER, G.M. & HEATH, M.F. 1994. Birds in Europe: their conservation status. BirdLife
International (BirdLife Conservation Series n3). Cambridge.
GALARZA, A. & DOMNGUEZ, A. 1989. Avifauna de la ra de Gernika. Diputacin Foral de
Bizkaia. Departamento de Agricultura. Bilbao.
BLANCO, J.C. & GONZLEZ, J.L. 1992. Libro Rojo de los Vertebrados de Espaa.
ICONA. Madrid.
DE JUANA, E. 1980. Atlas Ornitolgico de la Rioja. Instituto de Estudios Riojanos.
Logroo.
ARANBARRI, R. & CANABAL, A. 1995. Noticiario Ornitolgico. Ardeola, 42: 211-231.
DEL HOYO, J., ELLIOT, A. & SARGATAL, J. 1994. Handbook of Birds of the World, vol. 2:
New World Vultures to Guineafowl. Lynx. Barcelona.
DONZAR, J.A. 1992. Muladares y basureros en la biologa y conservacin de las aves
en Espaa. Ardeola, 39: 29-40.
DONZAR, J.A. 1993. Los buitres ibricos. Biologa y conservacin. J.M. Reyero. Madrid.
HEREDIA, R. 1995. Tres nuevas parejas se incorporan a la poblacin reproductora de
Quebrantahuesos. Quercus, 108: 22.
HEREDIA, R. & HEREDIA, B. 1991. El Quebrantahuesos (Gypaetus barbatus) en los
Pirineos. Caractersticas ecolgicas y biologa de la conservacin. Serie tcnica ICONA.
Madrid.
HIRALGO, F., DELIBES, M. & CALDERN, J. 1979. El quebrantahuesos Gypaetus barbatus (L.): Sistemtica, taxonoma, biologa, distribucin y proteccin. ICONA. Monografas
22. Madrid.
ILLANA, A. & CALVO, M. 1994. El Alimoche (Neophron percnopterus) en Alava: censo,
distribucin, tasas reproductoras, seleccin del lugar de nidificacin y estado de conservacin. Informe indito. Departamento de Agricultura y Pesca. Gobierno Vasco.
ILLANA, A., CALVO, M., ARAMBARRI, R. & RODRGUEZ, A. 1991. Estudio del estatus,
biologa y proteccin de las falconiformes nidificantes en las zonas rupcolas de la provincia de Alava. Informe indito. Diputacin Foral de Alava. Departamento de Agricultura.
TUCKER, G.M. & HEATH, M.F. 1994. Birds in Europe: their conservation status. BirdLife
International (BirdLife Conservation Series n 3). Cambridge.
VAZQUEZ, J. 1987. Situacin actual de los necrfagos (Gyps fulvus, Neophron percnopterus y Gypaetus barbatus) en Guipzcoa. Munibe, 39: 51-57.
DONZAR, J.A. & CEBALLOS, O. 1988. Alimentacin y tasas reproductoras del Alimoche
(Neophron percnopterus) en Navarra. Ardeola, 35:3-14.
ANNIMO. 1981. Primer censo de buitreras (1979). Ardeola, 26-27: 165-312.
ANNIMO. 1994. Censo de Buitre leonado (Gyps fulvus) en la Comunidad Autnoma del
251
252
253
-Euskadiko Anfibioak.
-Euskadiko Hondartzak.
10
11
254