TMMOB

NAAT MHENDSLER ODASI ANKARA UBES

2004 YILI LKBAHAR DNEM SEMNERLER

Yma Yaplar

Sunan
Nejat BAYLKE

n. Yk. Mhendis

20 Mays 2004
Seminer No: 11
Ankara

TMMOB
naat Mhendisleri Odas
Ankara ubesi
Meslekii Eitim Merkezi
2004 Yl lkbahar Dnemi Seminerleri
Yma Yaplar
Seminer No: 11
Selanik Caddesi No: 17/5
Kzlay - Ankara
Tel: 0312 419 38 81
Faks: 0312 417 42 85
www.imoankara.org.tr
imoankara@imoankara.org.tr
Austos 2005
1. Bask
Tasarm-Bask
Kardelen Ofset Ltd. ti.
0312 435 37 90 kardelen@kardelenofset.com.tr

Yma Yaplar

Kemal TRKASLAN
TMMOB naat Mhendisleri Odas Ankara ube Bakan
Hepinize ho geldiniz diyorum.
Seminerimizin bugnk konusu Yma Yaplar. Biliyorsunuz, zellikle yap tipi zerinde ok eski yllara dayanan yapnn tayc sistem zellikleri, deerlendirilmesi gereken bir konu. Tabii gnmzde de hl yma yap kavram nasl deerlendirilecek, ynetmeliklerdeki kurallar nasldr, hatta betonarme yapyla arasndaki birtakm
ilikiler nasl olabilecek, bu konunun aramzda tartlmasn istedik.
Konuyla ilgili olarak zaten hepinizin ok yakndan tand -naat
Mhendisleri Odasnn srekli yannda, artk hocamz diyoruz0sevgili arkadamz Nejat Baylke aramzda.
Katldklar iin imdiden ok teekkr ediyorum.
Buyurun hocam.
Nejat BAYLKE
Teekkrler Sayn Bakan.
Deerli meslektalarm; ben biraz antika olmu bir konu zerinde sunu yapacam bugn. Bilindii gibi, artk pek yma yap yaplmyor. Bunun eitli nedenleri var; birincisi, retilen tulann zelliklerine bal. Yksek dayanml tula olmad iin deprem blgesi olmayan yerlerde ya da deprem tehlikesinin ok daha dk olduu
blgelerde bile ok katl yma binalar yaplamyor.
Bir de tabii ok nemli bir konu, imar planlarnda arsalara verilen kat
ykseklikleri, kat miktarlar, ok katl yap yaplmasna izin verildii
iin, artk bir-iki katl yma bina ekonomik olmad iin betonarme
yap yapyoruz. Dolaysyla pek kullanlan bir ey deil yma; ama
yurdumuzda eski yllarda, 60l yllarda, 70li yllarda yaplm ok sayda yma bina var ve halen kullanlmakta. Resmi kamu binalar var,
-5-

zel binalar var ve bir de kk yerleimlerde bir-iki katl binalar yma olarak yaplmakta devam ediyor.
ok geleneksel, ok gemie dayanan bir malzeme. Burada genellikle ilk aklmza gelen, tuladan yaplm yma binalar. Tulann dnda beton blok, yatay boluklu briket, gaz beton gibi malzemelerden yaplm duvarlar olan yma yaplar var var. Aslnda yma bina, bir tr perde duvarl yap, tuladan yaplm ya da beton bloktan
yaplm bir tr perde duvarl yap. Ama bir betonarme perde duvarl
yap dayanmnda deil; nk kullanlan duvar malzemesinin basn ve dier dayanmlar ve tulalar ya da duvar bloklarn birbirine
balayan harcn dayanmna bal olarak dk dayanml bir perde
duvar olarak grlebilir.
Tabii burada konuya bir de bu duvarda kullanlan malzemeden sz
etmekle balamak gerekiyor. Tula retiyoruz. Gemite 30-40 yl
ncelerde harman tulas denilen, basit yntemlerle retilen bir tula
kullanlyordu. Daha sonra u anda ok yaygn olan fabrika tulalar
var; bunlar daha iyi koullarda piiriliyor. Tabii tulann piirilme ss, onun dayanmyla ok ilgili bir ey. Harman tulalar 800-900 derecede piiriliyor, fabrika tulalar ise 1 000 -1 200 derece. Bunun dnda, lkemizde olmayan, ama standard var, sinterlemi tula denilen bir tula var; yani bu cams bir kvamda, ok daha yksek slarda piiriliyor ve bu slarda piirildii iin de dayanm yksek oluyor ve zellikle de hava koullarndan etkilenmiyor. D yzeyi cams bir yapda, ok sert bir yaps olduu iin, sva istemiyor, nemden
korunmas gerekmiyor. Ama Trkiyede bugn bir yma yap yapmak isteseniz, kullanacanz tulalar blok tula denilen, 13, 5, 19,
29 santim boyutunda ve de ok deiik miktarda delikleri olan bir
tula. Bu tulalarn dey delik oran u anda yrrlkte olan TS
705e gre yzde 35ten fazlaysa, bunun tayc olarak kullanlmamas gerekiyor. Ama piyasada yzde 35 delik oranl tula bulunmuyor.
Bu kadar az delikli olan bir tulann et kalnl byk oluyor. zellikle ak havada kurutulmas yeterli olmuyor, piirildii zaman atla-6-

malarla karlayor. Bu tr az delikli tulann mutlaka zel frnlarda

kurutulmas, daha sonra piirilmesi gerekiyor. Tabii bu da hem tulann maliyetini artryor; yakt bakmndan, arlk bakmndan tercih
edilmiyor. Piyasada bulacanz tulalar genellikle yzde 50-60 delik
oranl, ok delikli tulalar; ama bunlar da tayc olarak kullanlmamas gereken tulalar, ancak kullanlyor.
Konuya birtakm delikli tulalar zerinde yaplm basn dayanm
deney sonular ile balanabilir. Bu deneylerde grld gibi, delik
miktar arttka, -bunlar yatay ve dey delikli tulalar- basn dayanm da azalyor. Bu son derece normal bir ey; nk yk tayan
net tula alannn azalmas, dayanm azaltyor. Bu tula dayanm.
Tabii nemli olan ikinci ey, tuladan yaplm duvarn dayanm nedir? Bu konuda deiik blok tulalar kullanarak, aa yukar 20 yl
nce birtakm deneyler yapmtk. O tarihlerde Yap Malzemesi Genel Mdrlnn Laboratuarnda yaplmt bu deneyler. Buradan
yle bir ey kyor: Burada duvar dayanm, burada tula basn dayanm, duvarda kullanlan tulann basn dayanm.
Burada grld gibi, _ ve _ gibi bir iliki var; bir baka deyile duvar basn dayanm, tula basn dayanmnn yzde 30u ya da yzde 75i gibi deerler arasnda deiiyor. Genellikle duvar dayanmn
etkileyen ey duvardaki harcn dayanm ve tulann dayanm. Tula
dayanm ok yksekse, o zaman duvar dayanm tula dayanmnn
yzde 30u, yzde 25i deerlerine dyor; zayf dayanml bir tulaysa, dey ykler altnda dayanm, tula dayanmnn yzde 50si,
60na kadar ykselebiliyor.
Tula duvarn basn dayanmna, yani duvar dzlemine dik basn
dayanmna etkili olan bir baka faktr de derz kalnl. Derz kalnl azaldka, dier bir deyile iki tula arasna konulan har ne kadar
ince olursa, duvarn dayanm genel olarak artyor.
Bir baka zellik de, har dayanmyla tula dayanm arasndaki iliki; zayf bir tula, basn dayanm dk olan bir tula, bu tula
-7-

yksek dayanml bir harla kullanlma koulunda, har dayanmnn

artmasyla duvar dayanmnda olan artlar ok fazla olmuyor. Buna
karlk, tula dayanmnn ykselmesi har dayanmnda olan deimelere gre ok daha etkili: tula dayanmnn ykselmesi, duvar dayanmn daha nemli boyutta artryor. Bu ilikiler yabanc lkelerde
yaplm birtakm deneylerden karlm, Trkiye'de tula zerinde
de ok fazla deney de yaplmam ve yaplmyor. Tulann ok kullanld zamanlarda, dnemlerde de bu tr deneyler yaplmam.
Tula duvarn bizim amzdan en nemli zellii, deprem asndan,
lkemizde deprem ok olan bir olay olduu iin, duvar dzlemine
gelen yklerin etkisi altnda duvarn kesme dayanm. Duvarn kesme dayanm iin de yle genel bir ilikiden sz edebiliriz: Bir duvarn kesme dayanm iki bileenden oluyor, birincisi tulayla har arasndaki yapma, aderans, ve bu aderans aldktan sonra ise kesme
dayanm azalyor. Aderansn yitirilmesi duvarn atlamas demek. Bu
aamada ikinci bileen ortaya kyor. Bu aamada duvarn kesme
dayanmn salayan atlak yzeyler arasndaki srtnme kuvveti
oluyor, yani duvar dzlemine gelen dey gerilme ve bunun bir yzdesi olarak da oluan srtnme kuvveti. Basn yksekse, dey yklerden dolay duvarda yksek basn varsa, bu srtnmeden kaynaklanan kesme dayanm daha yksek oluyor; dey basn az ise, bu
dayanm daha dk oluyor. Tabii bunu deprem yn deien bir
ykleme olarak dnrsek, yle bir ilikimiz var, ama bu deerler
olduka kk. Ne kadar bu deerler? Bunlarla ilgili olarak konumamn ileri blmnde bilgiler vereceim, ama u deerler aa yukar 0.75le 3 kg/cm2 arasnda bir deer. Ondan sonra bu giderek azalyor.
Betonarme bir demesi olan tula yma bina, deprem yklerini nasl tayor? Burada yle bir mekanizmadan sz edebiliriz: Duvar
dzlemine dik bir yatay kuvvet geliyor. Bu yatay kuvvet, binann
arlndan, ataletinden dolay oluan yatay kuvvet. Bu duvarn stndeki demenin reaksiyonu ve temelin reaksiyonu tarafndan kar-8-

lanyor. Eer betonarme bir deme varsa, demeye aktarlan kuvvet, yan duvarlarda, kenar duvarlarda birtakm kesme etkileri oluuyor, demede yle bir etkiyle karlalyor. Yani depremde yma
bir binaya gelen yatay yk, duvarlarda kesme kuvvetleri, kesme gerilmeleri oluturuyor. Bunun sonucunda da yma yapnn duvarlarnda yle bir mekanizmayla karlayoruz. Boluklar arasndaki
dolu duvarlarda kesme kuvvetleri atlaklar oluturuyor. Deprem hareketinin yn deiince, duvarlar da x eklindeki atlaklar oluuyor.
Bu atlaklarn biimi duvar boluklaryla ok ilikili; atlaklarn miktar, genilii, yn gibi. Eer ok byk boluklar varsa, dey gerilmeler byk olunca bu 45 derece olmas beklenen atlaklar daha bir
dik a ile oluuyor. Boluklar bu atlaklarn ynlerine etkili olabiliyor.
Burada atlaklarla ilgili nemli bir baka nokta da, duvarn ykseklii
ve duvar st bandan balayan demenin at sisteminin rijitlii ile
balantl. Eer byle bir betonarme plak demesi yoksa, o zaman
duvarlar birbirine iyi balanmyor ve biraz nce sz edilen yk tama mekanizmas olumuyor. Onun yerine yle bir baka mekanizma sz konusu: Her duvar kendi dzlemi dnda tabana ankastre bir
ters pandl gibi sallanmak zorunda kalyor ve duvarlarda u ekilde
grdmz hasarlarla karlayoruz. Bir de tabii nemli olan keler; yani depremde iki ynden hareket olduu, kuvvet geldii iin,
kelerde duvarlarn birbirlerini darya doru itme mekanizmas ortaya kyor. Dey yk altnda davran ise, duvarlarn bu ekilde
dey ynde atlamas ve duvarn dzlemi dna imesi eklinde
hasarlar oluuyor.
urada sz edildii gibi, eer ats duvarlar iyi balanmam bir
yma yap varsa, ats iyi balanmamsa, ahap bir at makasyla
balanm duvarlar bu tr zayf davranlar gsteriyor, duvarlar dzlemi dna devrilme eklinde hasar gryor.
Yap kelerinde duvarlar birbirini darya itebilir denilmiti. Kt
-9-

bir ke balants, duvarda ayrmalara yol ayor. Esnek at sistemi

varsa, her duvar kendi bana, yani dzlemi dna bu ekilde hareket
ettii zaman, kelerden bu ekilde ayrma atlaklar oluyor ya da
depremde ok byk yk gelince, bu duvarlarda oluan x eklindeki
atlaklar kelerde birleip darya doru duvarn yklmasna neden
olabiliyor.
Yma yaplarda nemli olan bir baka nokta da, duvarlardaki boluk
oranlar. nk bir duvarn kesme dayanm, duvarn dzleminin alanyla ilgili bir ey. Eer bir yma yapda ok fazla pencere ve kap
boluklar varsa, o zaman yatay yk tayacak dolgu duvarlar azalyor
ve bu da hasar arttrabiliyor.
Bu bir yapdan alnm, 1975 Lice depreminde. Bir tip ortaokul binas. Bu tarafta ok az pencere var, bu duvarda hasar ok az; buna karlk pencerelerin, boluklarn ok olduu duvarlarda ise, cephede
ise byk yklma var. Bu da zaten ampirik olarak Deprem Ynetmeliinde dikkate alnm, yma bina tasarlanrsa, belli uyulmas gereken birtakm kurallar var; boluklarn bykl, iki boluk arasndaki dolu duvar miktar, keyle olan mesafe gibi.
Bu binann iinden ekilmi bir grnt bu. Burada da iteki duvarlardaki kesme hasarlarn grlebiliyor. Bu bir ortaokul binas, tip ortaokul binas, 60l yllarda yaplm. Ancak byle bir kamu binas
olarak, iinde ok sayda insann bulunabilecei bir okul binas olarak uygun deil. Yma duvarl okul binalar, salk ocaklar, dispanser gibi binalar gemi yllarda ok miktarda yaplm.
Yma binalardan birka rnek daha gsterilebilir. Bu, u adan ilgin: Bu resim, 1970li yllarn balarnda ekilmi, Ege Blgesinde
bir yerde. Grdnz gibi, 4 katl bir yma bina yaplm. Uzaktan
ok iyi grnemiyor, ama duvarlarnda ok ince bir iilik var. Kk
harman tulalarndan yaplm ve gayet dzenli bir iilik. ok byk bir iilik isteyen bir yap sistemi, bu da maliyetini artryor. Kk tulalardan, 5,5 cm x 9,5 cm x 19 cm boyutundaki tulalardan
- 10 -

duvar rnek ok zor. Buna karlk blok tulayla ok daha kolay, hzl bir ekilde inaat yaplabiliyor.
Alttaki resim, 1976 Denizli depreminden ekilmi bir resim. Bir yma yap, Denizlinin ana caddesinde yine harman tulasndan yaplm. Tabii bu belli bir dnemin, 60l yllarn inaat sistemini yanstyor. Bildiiniz gibi, birinci deprem blgesinde 2 kattan fazla yma
yap yaplmyor; ama bu caddelerde arsa deerleri artt iin, bu yma yaplar kaldrld, yerine imdi o caddede birok apartman yaplm durumda.
Bir baka nemli yma yap rnei: Bu bina, Binglde harman tulasndan yaplm 3 katl zel dare Binas. 1971 depreminden etkilenmi, 2003 ylnda olan depremde de atlaklar biraz daha artm ya
da 1971de olan atlaklar biraz daha genilemi durumda. taraftaki
atlaklarda grlyor. ki tane 6.0dan byk manitdl deprem yaam, buna karlk da ayakta duruyor, yklmadan kullanlan bir bina. Yani yma yaplarn bazlarnn byle iyi zellikleri olabiliyor,
depreme kar da koyabiliyorlar.
Biraz deiik bir konu olarak, afet blgelerinde yaplacak yaplar
hakknda yma yaplar blm var; burada birtakm kurallar getirilmi. Bunlardan bir tanesi, yaplarn kat adetleri ve duvar kalnlklar.
Birinci derece deprem blgesinde 2 katl yma binaya izin veriliyor.
stenilirse bodrum kat da yaplabilir, ama kat adedi 2 tane. Burada
duvar kalnlklar verilmi; tula duvar yaplrsa, hem zemin kat, hem
birinci kat 1 tula kalnlkta olacak ve bodrum kat da 1,5 tula. Yalnz
tabii bu d duvarlar deil, i duvarlar iin belirtilmi. Bodrumsuz yaplarda zemin ve birinci kat 1,5 ve 1 tula. Bodrumlu yaplar dier
deprem blgelerinde, ikinci ve nc derece deprem blgelerinde
bodrum saylmazsa, zemin art 2 kat olarak yaplyor ve drdnc
derece deprem blgesinde ise zemin art 3 kat olarak yaplmasna
izin veriliyor. Yma yaplarda kat says son derece kstlanm durumda; yani bir yma yap yapacanz zaman, duvarlardaki gerilme- 11 -

ler hesaplanmyor, depremden dolay ve dey yklerden dolay olabilecek gerilmeleri hesaplanmyor. Yalnzca duvar kalnlklar tula
boyutu olarak verilmi.
Eskiden, 1972 ncesinde kullanlan tulalarla yaplan duvarlarn kalnlklar tek tula olursa 23 santim, 1,5 tula olursa 35 santim oluyordu; ancak bu tarihten sonra Standartlarda bu tulalarn boyutlar kld iin, yma binalarn duvar kalnlklar 19 ve 29 santim oluyor. Birinci derece deprem blgesinde 2 katl, iki ve nc derece
deprem blgesinde 3 katl ve drdnc derece deprem blgesinde 4
katl yaplabiliyorlar.
Deprem ynetmeliinin yine yma yaplarn boluklaryla ilgili birtakm kurallar var. Bunlardan birincisi, herhangi bir cephede braklacak toplam boluklarn uzunluunun, cephenin boyunun yzde
40n amamas kural; yani pencereler kk olacak. Bu da pencere
arasndaki duvarlarn fazla olmasn salyor. Bir ikinci kural, braklacak boluk en fazla 3 metre olabiliyor. Bir dier kural, bolukla ke
arasndaki dolu duvar mesafesi. Bu, bir ve ikinci derece deprem blgelerinde 1,5 metre. Eer yapnn ykseklii 7,5 metreden azsa, yani
2 katl bir yapysa, bu 1 metreye inebiliyor. ve drdnc derece
deprem blgelerinde bu 1 metre olarak belirlenmi. Yine yap 7,5
metreden az yksekse, yani 2 katl bir yapysa, bu miktar 80 santime
indirilebiliyor.
Yine ynetmelikteki bir baka kural, iki boluk arasndaki dolu duvar
miktar. Birinci ve ikinci derece deprem blgesinde bu dolu duvarn
sanda veya solundaki boluun 4te 1inden az olamayacak; yani
burada 3 metrelik bir boluk varsa, bunun 75 santim ya da en az 80
santim kural geerli olduu iin, 80 santim olmas gerekiyor. nc
ve drdnc derece deprem blgelerinde en az 60 santimetre ya da
3 metrelik; yani byk bir aklk varsa, 75 santim, bunlardan hangisi
bykse, onun 4te 1i kadar bir dolu duvar olmas gerekiyor.
Bir baka kural, pencere zerindeki lentolarn oturma miktar olarak
- 12 -

belirlenmi. Bu da en 20 santim ya da u akln yzde 15i kadar

olmak zorunda. Yma yaplarda kesien duvarlar, yani bir cephedeki duvar, onu destekleyen duvar olarak kabul edilmi. Bu kuraln gerekesi yle: Duvarn dzlemi dna devrilmesini nleyen destek
duvar bunlar. Bu duvar, bu duvar destekliyorsa, ayn ekilde bu duvar da buradaki duvar destekliyor. Bu destein tam baarl olabilmesi iin, bu destek duvarnda alacak ilk boluun en az duvardan
50 santim tede olmas kural getirilmi. Bir de tabii yle bir uzunlamasna duvar destekleyen duvarlarn aralklarnn miktar da kstlanm. Eer birinci derece deprem blgesindeyseniz, u duvar veya buna paralel ikinci bir duvar varsa, bu iki duvarn arasnn en ok 5,5
metre olmas gerekiyor. Dier deprem blgelerinde bu miktar 7 metre olabiliyor. Bu ne demektir; birinci derece deprem blgesinde yapabileceiniz en byk boluk, yani hacim 5,5 metre x 5,5 metreden
byk olamaz. Tabii bu kadar kstlama sonucunda yma olarak yapacanz yap, tek katl, bir-iki katl, kk hacimli konut tipi binalar
olarak kalmak zorunda.
Betonarme plak bir kat demesi varsa, mutlaka bunun duvara oturduu yerde en az 20 santim derinlikte bir hatln olmas gerekiyor ve
duvar geniliinde olacak ve de iinde 4 tane f10luk boyuna, 4 tane
f8lik, 25 santim arayla etriyesi olacak.
Bu hatllarn bina boluklarnda, kaplarn zerinde veya altnda srekli olarak yaplmasnn bir avantaj var. Yma yapnn duvarlar
ok kolay atlyor; fakat pencere altnda ya da pencere stnde bu
atlaklar durduran hatllar varsa, betonarmeden, hatta ahaptan yaplan hatllar bile bu atlaklarn ilerleyip genilemesini nlyor. Bu
da ne salyor; duvarn dalmasn nlyor, duvar dalmaynca da
dey yklerini tamaya devam ediyor.
Hatrlanrsa, balangta bir eri gsterilmiti; yma yapnn kesme
dayanm, tulayla har arasndaki aderans. O aldktan sonra kesme
dayanm, tulayla har arasnda ya da atlak ara yzeylerinde oluan
- 13 -

kaymayla salanyor. Tabii bu kayma gelitike, depremde gelen yatay yk tamak iin, bu kaymayla gelien kesme kuvveti, srtnme
kuvveti bir hareket sonucu oluuyor. Bu hareket gelitike de bu atlaklar byyor ve atlaklar aldka, giderek duvarda dey ykleri
tayan ara yzey azalyor, tulalarn birbirine oturan alanlar azalyor
ve bu da dey gerilmenin, dey yklerin daha kk bir alana yaylmasna ve giderek duvarn paralanarak ezilmesine, yklmasna
neden oluyor. Ama bu boluun stnde bir hatl varsa, bu hatl, bu
atlaklarn yaylmasn, genilemesini nlyor ve binann yklmasn
nleyen bir uygulama oluyor.
Ynetmelikte yine temellerle ilgili birtakm detaylar var; bu temeller
zemin cinslerine gre ve deprem blgelerine gre nasl olacak, bunlar belirtilmi. Burada yaplacak kademelerin aralklar ve duvar kademelerinin birleme ksmlar belirtilmi, donatlar belirtilmi miktarda. Kademeli temel yapld zaman, bazen yle bir sorunla karlalyor: zellikle kademe yapld zaman, bir ksm yerde daha ok
toprak kazlm oluyor, u blmde; fakat burada daha az kazlm
oluyor. Dolaysyla u ksm daha zayf bir zemine oturuyor ve u blmn alt da doldurulamad iin, sktrlamad iin, buralarda
oturmalar ve burada styapya etkili olabiliyor. Yma yaplarn bu
tr temel hareketlerinden etkilenmeleri ok daha fazladr. Betonarme
yaplardan farkl olarak, temellerdeki kk oturmalar derhal styapda atlaklar olarak ortaya kyor.
Yma yaplarla ilgili olarak emekli olmadan nce altm Deprem
Aratrma Dairesinin bir sarsma tablas vard. Bu sarsma tablas zerinde eitli trde yma yaplardan, tuladan, blok tuladan, gazbetondan, ta yma, dier hafif beton malzemelerden pek ok yap denendi 1985ten bu yana. Bu deneylerin sonularndan da sz etmek
de yarar var. Bu deneylerle yma yaplarn davranlar zerinde
epey bir bilgi sahibi olunmutur.
Sarsma tablas yle bir ey. Burada elik bir tabla var, 5 metreye 6
- 14 -

metre boyutunda. Bu tabla, plan ve kesitlerine baklrsa, yle bir

ey: Lastik takozlar zerinde ve buralarda reaksiyon duvarlar var.
Lastik takozlar yle grld gibi ve tablann altnda drt noktada
iki sra halinde yerletirilmi. Her noktann altnda 56 tane kadar takoz var. Bu da tablann kendisi, elik bir tabla ve 24lk U profilden
yaplm ve aralar da betonarme olarak doldurulmu.
Bu tablann mekanizmas yle: Burada bir hidrolik kriko var, bir de
3 noktadan mafsall bir sistem var. Bu kriko pompaland zaman, bu
mafsall sistem yatay bir konuma geliyor ve tabla 2,5 santimle 6,5
santim arasnda itiliyor; bir dier deyile yap tabanna, bir balang
telenmesi verilmi oluyor. Bu kriko biraz daha itildii zaman, bu
mafsall mekanizma havaya sryor ve itilmi tabla serbest kalyor ve
bu lastik takozlarn zerinde salnm yapyor; yani binaya bir tr atalet kuvveti veriliyor, depremde yaplara gelen atalet kuvveti gibi.
Ama bir deprem kuvvetli yer hareketi deil; nk deprem kuvvetli
yer hareketi 3-5 saniye kuvvetli bir ksm olan veyahut 10-15 saniye
kuvvetli bir ksm olan, ondan sonra snen bir ksm. Bizim tablaya
bu sistemde verdiiniz hareket yle bir ey oluyor: Bir darbe veriliyor, yani impals dediimiz darbesel bir hareket veriliyor; urada grld gibi. Bu hareket, tablaya verilen balang telenmesine
bal olarak byk miktarlara ulaabiliyor; 1-G, 2-G gibi, bir baka
deyile yapya arlna eit ya da 2 kat kadar yatay yk veriliyor.
Sarsma ynne dik ynde fazla bir hareket olmuyor, dey ynde
daha snrl bir hareket oluyor. Tabii bu verilen kuvvet, tablann telenme miktarna ve de zerine konulan deney yapsnn arlna
bal.
yle bir ilikimiz var: Eer balang telenmesi 6 santimse ve burada grld gibi, 28 ton yapnn arl, tablayla beraber 48,5 ton.
yle bir ilikimiz var: Yani 4 santim telerseniz, tablaya arlna edeer bir yatay kuvvet vermi oluyorsunuz.
Burada tabla zerine yaplm deney yaplar genellikle 4 metreye 5
- 15 -

metre plan boyutunda, bir tarafnda penceresi ve kaps olan yaplar,

belli arl var. Bu tabla telenip serbest kalnca, salnm srasnda
ivme lerlerle gerek tabla zerinde, gerekse yap zerinde, deney
yaps zerinde oluan ivmeler llyor. Bu ivmeler, yapnn arlyla, ktlesiyle arplarak yatay kuvvetler bulunuyor ve bu kuvvetler
de sarsma ynndeki duvarlara birer nominal gerilme eklinde etkiliyormu gibi kabul edilerek, duvardaki kesme gerilmeleri hesaplanyor. yle eriler elde ediliyor. Mesela burada deiik miktarlarda delikleri olan tulalardan yaplm duvarlarda kaydedilmi nominal kesme gerilmeler, balang telenmeleri; deiik deneylerde yzde 50
delik, yzde 35 delik. Delik oran azaldka ulalan nominal gerilmeler ykselmi, delik oranlarnn byk olmasyla nominal kesme gerilmeleri azalm. Bu tr deneylerle eitli sonular elde ediliyor: bir
tanesi deiik duvar malzemelerin nominal duvar dayanmlarnn belirlenmesi
Sarsma tablasnn zerinde denenen yaplar genellikle burada grld gibi, 4 metreye aa yukar 4 metre boyutunda bir yap. Bu deneyin bir zellii var; burada nce bina sarslyor ve duvarlarda atlaklar oluuyor, daha sonra o atlaklar kesen yle gergi demirleri
yerletirildi, yani bir tr takviye edildi ve tekrar deney uyguland. Duvarlarda oluan gerilmeler konusunda yle ilikiler bulundu deiik
yklemelerde: Birincisi hasarsz yapyd, ikincisi de onarlm yapyd; grld gibi, onarmann bir etkisi oldu, yine ayn ekilde davrand yap.
Sarsma tablasyla ilgili olarak, deiik malzemelerden duvarda oluan
nominal gerilmelerle ilgili olarak yle bir sonu elde ettik, aa yukar 80li yllarda. Tulalarn delik oranlar ve duvarlarda oluan maksimum nominal kesme dayanmlar, bunlar bildiiniz dey delikli
blok tulalar. Delik oran yzde 35 olunca, 2.82 kg/cm2 bir kesme gerilmesine ulatk; fakat delik oran yzde 60 iken, bu dayanm 0.74
kg/cm2 gibi hemen hemen 3te 1i mertebesine dt.
- 16 -

Harla dolu gemeli boluklu briket; bu, bir tarihlerde Ankara'da retilen bir duvar malzemesi. Bu briketle yaplan deneylerde duvar boluklar har ile doldurulduu zaman olduka yksek bir nominal kesme dayanm elde edildi. Bu deneyde boluklar tamamen botu ve
bu boluklar ikinci deneyde dk bir harla dolduruldu. Dierleri
bims beton, gazbeton; 2 katl, tek katl. Bu yap sisteminin, aube sisteminin boluksuz olduu zaman, yani boluklar harla doldurulmad zaman, dayanm hemen hemen yarya kadar indirildi. Bu da
baka tr bir deney. Bu deneylerden elde edilen nominal kesme gerilmeleri duvarda kullanlan harlarn ekme (kesme) dayanmlarna
blnd zaman, boyutsuz bir deer elde etmeye allm; bir dier deyile Harcn duvar kesme dayanmna bir katks var m, yok
mu bu duvar kesme dayanmna? belirlenmeye allmtr.
Burada dey delikli tulann, tayc tulann nominal kesme dayanmlar hesaplanm vaziyette. Delik oran azaldka, kesme dayanm ykseliyor. En dk olan, yzde 59,5 delik oran olan tula. Ancak bu dayanmlar kesme dayanmna bldnz zaman, o zaman
ortaya baka eyler kyor; yani aderansn ve dier eylerin etkisini
burada grebiliyorsunuz. Yani kullanlan harcn da bu iin iinde bir
katks var, delik oranna katks var.
Burada gsterilen deerler, tulayla har arasndaki aderansa bal
olan birtakm deerler. nk burada tek katl yap denenmektedir
ve yapnn duvarlar zerinde dey gerilme hemen hemen hi yok
gibi. Bu nedenle harla tula arasndaki yapmaya bal olan bir dayanm deerleri. Delik oran azaldka, dayanm artyor; nk ara
yzey fazla. Yani tulann harca dedii, harcn tulaya dedii yahut iki tulann mterek alanlar, harla temasta olan alanlar fazla
olduu iin, daha yksek kesme dayanmlarna ulalyor.
Geri denenmedi, ama duvar kesme dayanm asndan harman tulasnn -belki grlmtr- iinde har cebi denilen ukurlar var ve
burada bir kesme takozu oluuyor ve bu da harman tulasndan ya- 17 -

plm duvarlarn deprem asndan daha yksek dayanml olabileceini gsteriyor. Gerekten de bu durumla karlald. 1995 Dinar
depreminde pek ok yma yap vard. Bunlarn slaytlar gsterilecektir.0 Birinci derece deprem blgesinde yma yap en ok 2 katl
yaplr. Bu ekilde 2 katl yma binalar yaplm. Daha sonra Dinar
Belediyesi 2 kata daha izin vermi. 4 katl yma yap yaplmas aslnda 1nci derece deprem blgesinde yasaktr, fakat 2 katl yma yaplara 2 kat daha eklenmi 4 katl yma yapmlar. Fakat bu altlar harman tulasndan yaplm 2 katl yaplarn st katlar yzde 50-60 arasnda dey delikli blok tuladan yaplm. ok enteresandr, depremde bu st katlardaki 2 dey delikli tuladan yaplm katlar yklrken, altlardaki harman tulasndan yaplm katlarda ok snrl atlaklar olmu ve st katlar da bu harman tulas tam, fabrika tulalarn tam.
Bu konuda, aa yukar 1970ten beri yma yaplarn davranlar,
daha sonra 85 ylndan beri yaplm deney yaplarn sarsma tablasndaki davranlar zerinden edinilen bilgiler. Yma Yaplar adl kitabn birinci basks 80 senesinde kt, daha sonra 92 senesinde yenilendi. Yma Yaplar kitabnda anlatlyor, burada anlatlanlar ou
bu kitabn iinde vardr; ancak bu kitaptan ok fazla miktarda yok.
Teknik Yaynevi diye bir yaynevi var, belki duyulmutur, Yma
yaplar ilginizi ekiyorsa, orada kopyalar var; oradan fotokopi ektirip, edinilebilir. Yma yaplarn davranlar, onlarla ilgili yapacanz hesaplar Hesapl bir ekilde yma yap yapmak isteniyorsa.
Tabii bu konu, bugn gncelliini kaybetmi durumda; yani artk
yma yap yaplmyor. ok Yapld zamanlarda da zaten bu yaplar
usta-kalfa ii bir inaat tr idi. Ama davrann bilmek, ne kadar dayankldr; bu konulara ilgi duyuluyorsa, yma yaplar incelemek ve
deerlendirmek istiyorsanz, bu tr almalar, bilgiler var. Yani bir
tr terk edilmi bir yap sistemi olarak grlyor. Biz inaat mhendisleri olarak pek yapmyoruz bunlar, ama kk yerleim yerlerinde yaplmaya devam ediliyor.
- 18 -

Bundan sonraki blmde yma yaplarla ilgili baz slaytlar gstererek devam ediliyor. Yani bu konuma byle bir ansiklopedik bilgi
olarak deerlendirilebilir; yani biraz amzn dnda bir yap sistemi. Genellikle yle bir durumla kar karyayz: Kk yerleim
yerlerinde artk pek yap da yaplmyor, zellikle kylerde. Ama bir
zamanlar ok yaplm bir yap sistemi. Ama baz yerlerde, burada
grdnz gibi 5 katl yma bina var. Bunlar
1983 ylnda Diyarbakrda ekilmi baz ok katl yma binalar. Harman tulasndan yaplm, yani bu kadar kat da tayabiliyor. Ama
bir deprem blgesinde bu kadar katl bir yma bina, depreme nasl
davranr?
Salondan: Delik oran ne kadar?
Nejat BAYLKE: Sanyorum bunlar deliksiz. Harman tulas, hi delii yok bunun, kk boyutlu tulalar bunlar ve ok da iilik istiyor
bunlar. Kk kk tulalar tek tek yerletirmek; arasna, altna,
stne, yanlarna har koymak baya zor i. Mesela betonarme yapda yatay delikli tuladan dolgu duvar yaplyor, ou zaman aralarna
dzgn miktarda har konulmuyor; yani onlar sadece aray doldursun diye yaplan bir har sistemi.
Buyurunuz.
Haydar MADEN: Deprem blgelerinde ka kata kadar izin var?
Nejat BAYLKE: Birinci derece deprem blgesinde zemin art 1 kat;
kinci ve nce derece deprem blgelerinde zemin art 2 kat, Drdnc derece deprem blgesinde zemin art 3 kat, yani 4 katl yaplabiliyor. Deprem blgesi olmayan yerlerde ise bir snrlama yok, ama
zaten Trkiye'nin deprem blgesi olmayan yeri ok az. Diyarbakr,
sanyorum nc derece deprem blgesi. Bunlar hep kaak inaatlar zaten, yani ruhsatsz yaplm inaatlar.
Haydar MADEN: Teekkr ederim.
- 19 -

Nejat BAYLKE: Dikkat ederseniz, boluk oranlar da, mesela pencereyle ilk ke arasndaki boluk oran, ynetmeliklerin kstlamalarn tutmuyor; ama yapmlar. Ama bu yaplarn bazlarnda hasarlar
var, yani duvarlarda ezilme falan olan yaplar da grlmtr. 1983te
bu Hicret Apartman ykld zaman Diyarbakra gidildiinde, bu tr
binalar olduu da grlmt orada.
sterseniz ben bitireyim, ondan sonra soru soralm; yani zellikle bununla ilgili deilse, sonradan ey yapalm.
Salondan: Bununla ilgili.
Hocam, bu tulalarn maksimum tama gc ne kadar? Mesela en
alttaki
Nejat BAYLKE: Balangta syledim, yani bir duvarn dayanm,
orada kullanlan tulann dayanmnn yzde 25iyle yzde 50si arasnda oluyor. Zannediyorum ki, mesela bu tulalarn basn dayanmlar 50 kg/cm2. Bundan yapacanz duvarn dayanm da 25 kilogram filan olur, en fazla 25 kg/cm2 olur. Duvara ne kadar yk geliyor? diye dnelim. Bir katta duvara gelen izgisel yk, aa yukar 3,5 ton/metre kadar civarnda bir eydir. Bunu duvar kalnlna,
mesela 20 santimlik bir duvara blerseniz, ne eder? 20 santime 100
santimlik bir duvar paras dnn, 3,5 ton; aa yukar 1,75-2 kilogram/cm2 kadar bir dey basn gelir. 5 katl binada bu ne olur; 10
kilogram/cm2 olur zemin katnda. Duvar dayanm da 25 kadar demitik, demek ki 25 kg/cm2 dayanm ve 10 kg/cm2 da gelen gerilme
olarak dnebilirsiniz. Tabii bunlar biraz yksek deerler, daha dk deerler de olabilir; yani tayor.
Bu da bir baka yma bina, yine Diyarbakrdan; yani desteklenmemi duvarlar depremde ok kolay bir ekilde yklabiliyorlar.
Yine bir baka rnek. Bu baka bir krsal konuttan alnm.
Yine burada deiik malzemeden yaplm bir yma bina. Bu, 1983
- 20 -

Biga depreminden ekilmi. Bu taraf harman tulas, bu taraf kerpi. Grld gibi, ara yzeyde hemen bir atlak olumu deprem
srasnda.
Ta binalarmz var; bir zamanlar ky okullarnda ok yaygn olarak
kullanlm. Bunlarda da duvarlarda bu tr atlaklarla, hasarlarla karlayoruz; deprem hasas, duvarlarda kesme gerilmesi.
Bu, 1976 aldran depreminden bir yma bina, harman tulasndan
yaplm postane binas. Fakat burada grdnz gibi, duvarlarda
kesme atlaklar olumu, kelerde yklma olmu. Tabii bu, aldranda depremin hemen merkezinde, faya ok yakn olan bir yerde.
Bu da zaten byk bir depremdi.
Ta yma binalar da depremden hasar gryor. Fakat bu yaplar da
yle bir sorunla karlalyor: Genellikle moloz talar alnyor, da
bir ta konuluyor, ie bir ta konuluyor; fakat sanki i duvar ve d
duvar, yani iki duvar yzeyinden oluuyor. Bunlar birbirine balayan elemanlar, balant talarnn olmas lazm; bunlar olmad zaman da duvarn bir ksm dzlemi dna yklabiliyor.
Evet, bu baka bir rnek, bir ky konutu. Burada da ayn olayla karlayoruz. Yani delik oranlar veyahut hatllar yapyoruz. Yma binalar bu ekilde yklabiliyor. Bir de yle uygulamalar oluyor: Talar alyorlar, yuvarlar talar ortadan ikiye kesiliyor, bir taraf ok yuvarlar bir ekilde duvara yerletiriliyor ve duvardan ayrlabiliyor.
Evet, ke hasarlar. Ke hasarlarnda, bakn, bu hatllarn kede
demirlerinin birbirine gemesi, donatlarnn gemesi gerekiyor; ama
burada byle bir ey yaplmam. Bir taraftan gelen donat, br keye doru dnmesi. Dier taraftan gelen byle bir balant, kenetlenme olmas gerekiyor; yaplmad zaman, kelerde bu tr hasarla
karlaabiliyoruz.
Bu bir cami binas, Gedizden alnm. ok yksek duvarlar var ve
- 21 -

bir ahap atyla balanm. Dolaysyla bata sylediim bir kutu

davran salayamyor; yani her duvar kendi bana ters pandl gibi
salnm yapt iin, kelerde bu ekilde ayrmalarla yklma
Salondan: Enteresan bir durumla karlayorduk. Duvarlar birbirinden ayrld. Ben, onu gsterecektim. Halbuki genellikle yukardan
Nejat BAYLKE: Hayr, bu ayr bir ey. Bakn, genellikle yma yaplarn duvarlarnda (x) eklinde kesme atlaklar oluur; ama bunda
bu olmuyor. Ne zaman oluyor o; eer duvarlar birbirine balayan bir
betonarme tabliyeniz varsa. Eer yle bir tabliyeniz yoksa, duvarlar
birbirine iyi balamyorsunuz, o x eklindeki duvar atla olmuyor,
her duvar kendi dzlemi dna devrilmeye alyor. Ama duvarn tepesinde onun dzlem dna devrilmesini nleyen, st bandan tutan bir betonarme plak deme varsa, bu duvar dzlemi dna devrilemiyor, tutuyor; hem tabanda, hem de tabandaki deme veyahut
yer tutuyor. Bu duvara gelen atalet kuvvetleri deme tarafndan bu
duvara dik yan duvarlara kesme kuvveti olarak aktarlyor ve duvarlarda x eklinde kesme atlaklaryla karlalyor. Ama burada byle
bir ey yok. Burada st tarafndan bu duvar balayan bir ey yok. Bu
sanki byle serbest duran bir bahe duvar gibi, hepsi ayr alyor
ve kelerinden ayrlyorlar. Bu baka trl bir hasar ekli.
Mesela bu da yine bir okul, Bigadan alnm. Burada da ayn durum
var. st tarafnda byk bir okul binas ve ahap at var; o ahap
at da duvarlar birbirine bal tutamad iin, dikkat ederseniz, burada her bir duvar paras, hatta u iki pencere arasndaki duvar paras birbirlerinden ayrlp, ortalarndan atlam vaziyette. Ke hasar, kedeki dolu duvar miktar ok az braklm ve keler yklm.
Burada da sanyorum ahap bir at yine duvarlar birbirine bal tutamam, duvarlar keden ayrlm vaziyette; nk iyi bir balant
yok. Tutan ahap bir at var; ahap at tutamam ve betonarme
plak olmad iin ayrlm.
- 22 -

Burada bir kerpi bina. Burada hatllarn nasl altn gstermeye

alyorum. Yani binada hasar var, fakat duvarlarn ayrlmasn ahap
hatllar nlemi. 1971 Burdur depreminden kerpi bir bina.
Burada dikkat eken bir durum, krsal konutlarda genellikle n cephedeki duvarlar ok gzel grnsn diye talar d taraftan imento
harl derzlidir; fakat yan tarafta byle rlmedii iin, iki duvar, i
duvar d duvardan ayrlm ve yklm. Ama n tarafta byle bir ey
yok; n tarafta gzel hatllar yaplm, talar birbirine harla derzlenmi, derz yaplarak duvarn ayrmas nlenmi.
Pencerenin altnda ve stnde ahap hatl var urada ve urada grld gibi, duvar atlam; fakat dalma olmam. urada ise, bu
eyin st hatl burada getirilip braklm. Burada ok daha geni bir
atlak ve ayrma sz konusu; yani hatllarn atlaklar durdurmas
olaynn bir rnei, genilemesini nlemesinin bir rnei.
Kelerde duvarlar birbirini darya doru iter denilmiti. Bu slayt
bu duruma olduka gzel bir rnek. ats ahap, duvarlar harman
tulasndan yaplm bir afet konutu, Gediz depreminde yklm. Gediz depreminden nce afet grm bir ky buraya tanm, afet evleri. Betonarme bir at pla olmad iin, duvarlar dzlemleri dna kmaya alm, kelerde hasar olmu.
Bu, zmitte 17 Austos depreminden bir yma yap. Dikkat ederseniz, 1, 2, 3, bir de 4 kat var. Birinci derecede deprem blgesinde yma yaplar en ok 2 katl yaplrd. 4 katl bir yma yap yapld zaman, buralarda byk bir hasarla kar karyayz. Pencere boluklar
ok byk.
Bu, 1976 aldran depreminde bir lojman binas. Burada da o demin
szn ettiimiz bina cephesinin yzde 40ndan fazla pencere boluu olamaz kural burada uygulanmam. Dikkat ederseniz, birok
boluk var ve duvarlar bu yk tamaya yeterli olmam.
- 23 -

Yine Lice depreminden bir yma bina, ortaokul binas. Cephesinde

ok miktarda boluk olduu iin byk hasar var. Demin bunu eyde gstermitim. Arka tarafnda, boluun daha az olduu cephede
hasar ok daha az miktarda kalm. Evet, burada aynsn tekrar gryoruz.
Tabii okul binas olduu iin, byk pencereler olmas lazm, aydnlk olmas lazm, kk pencereler yapamazsnz. Tabii binann arka
tarafnda bu salanm, ama n tarafnda salanmad iin byk bir
ekilde hasara neden olmu.
Bu, Dinardan rnek. st taraflarnda demin szn ettiim ok delikli, yzde 60tan ok delii olan televizyon tula denilen tulalardan yaplm blmler kyor, alt taraftaki blm kmyor. Byk
bir ihtimalle alt taraftaki blm harman tulasndan yaplm. st tarafta delik ok olunca -bu et kalnl ok az- buraya har konulamyor; yani bloklar birbirine balayacak olan har konulamyor, konulan har aralara dyor ve sonuta da bu ekilde yklmayla kar
karya kalyoruz.
Bu da yine Dinardan bir baka rnek. Altta eski harman tulasyla
yaplm blm, stte blok tuladan yaplm. Harman tulasndan
yaplm blmler ayakta dururken; stte blok tuladan yaplm,
sonradan yapld belli olan blmler yklyor. Burada u kantlanyor: Yani birinci derece deprem blgesinde 2 kattan fazla yma yap
yaplamayaca, bir de ok delikli tulayla yaplan yaplarn kesme
dayanmnn olamayaca ve dayanamayaca ortaya kyor. Depremde bir binann en ok hasar zemin katta olur; oysa burada en st
katta olmu.
Byle yaplarmz da var. Bu, Erzincanda ekilmi 1980 civarnda. Alt
taraf kerpi, stne o dediimiz blok tuladan bina yaplm ve betonarme bir hatl yapmlar, belki de betonarme bir demesi var. Baz yerlerde bu yaplyor. Mesela, Maran Afin, Elbistan, o civarlarn- 24 -

da kerpi duvar zerine betonarme kat demeli byle binalar yaplyor. Malatyann Srg ilesinde vard, 1986 Srg depreminde. Bu
kerpicin en byk zafiyeti, yamur yad zaman, o topran anp
gitmesi. Bunu nlemek iin de, stne rabi teli konuluyor, sva yaplyor ve dtan baktnz zaman, iinde kerpi midir, yoksa tula
mdr, ta mdr, bilemiyorsunuz; ama dayanabiliyor bu binalar. Kerpilerin de olduka bir basn dayanmlar olabiliyor; ok iyi dayanml, 25-30 kg/cm2 dayanm olan kerpiler yaplabiliyor. Eer uygun bir ekilde saman ve kum, kil oran salanabilirse, yksek dayanml olabiliyor.
Biz bu sarsma tablomuzda kerpi bina da denedik. Kepicin yle bir
zellii var, bir avantaj var; bloklar balayan har da, kerpi de ayn
malzemeden, ikisi de toprak. Dolaysyla bir srekli ortam oluturuluyor. Her ne kadar dayanm belki bir tuladan, bir imentolu ve kireli hartan yksek olmasna ramen; imentolu, kireli har ve tuladan yaplm duvarda malzemeler arasnda dayanm fark var. Ama
kerpi yapda yle bir ey yok. Sarsma tablasndaki kerpi yap deneyde yklamad. ok yamuldu, ok deforme oldu, ancak yklmad
ayakta kald. Daha sonra yamurdan ykld.
Evet, demin gsterilen okuldan bir baka grnt. Yine ahap ats
olduu iin, duvarlar birbirine balanamam ve dey atlaklar olumu, her duvar kendi dzlemi dna salnm yaparak hasar grm.
Sarsma tablasnda yaplan deneyden birka grntyle konumama
son vereceim.
Evet, bu szn ettiim sarsma tablas. u, metalden erevemiz.
Dikkat ederseniz, urada o itme mekanizmas, ucundan mafsall.
urada da krikonun ucu geliyor ve yatay hale gelmi tabla. Aa yukar uraya levhalar koyarak, bu tablann itme miktarn artrlabiliyor.
En az 2,5 santimde itiliyor; ama u araya levhalar koyarak, bunu 6,5
santime kadar karlabiliyor.
- 25 -

Bakn, burada o mekanizma havaya frlam ve tabla serbest kald

iin salnm yapyor. Tabii ona gremiyoruz, ama o mekanizmann
yukar frladn gryoruz.
Evet, bu da bir baka deneyden. Burada ters km, ama yine mekanizmann havaya sradn gryorsunuz. urada mafsall, urada
tabla itilmi.
Burada dey delikli blok tuladan yaplm bir binamz var; u ynde sallanyor ve u duvarn daha sallanmadan nce veyahut dk
bir balang itmesinde. Henz hasar yokken, duvarn halini gryoruz.
Evet, o duvarda dk bir itme altnda u grdmz atlaklar olumu. Byle bir karelaj da yapyoruz ki, bu atlaklarn; yani genilemenin, deformasyonun boyutunu lelim diye.
Evet, bu slaytlarn ynleri ters olmu, ama duvarlardaki bu x atlaklarnn gelimesini grebiliyoruz. Bu duvar, itme ynne dik ynde. O
duvarda bir ey yok, ama yan duvarlarda kesme atlaklar. urada
belki iki blok arasndaki ayrmay grebilirsiniz.
Evet, daha da ilerliyor hasar. Mesela u aradaki kalc telenmeyi gryorsunuz. Bakn, urada bloklar arasndaki mesafe alm. st bloun alt bloa dedii yer giderek azalyor burada. Bu biraz daha ilerlemi vaziyette. Bakn, bloklarn birbirine deen miktarlar ne kadar
az, dm. Bu, yzde 60 delikli olan bir tula. Burada bir tutamak
yeri var, delik oran ok fazla. Ne kadar az bir ey tutuyor yklmamas iin. Sanyorum bir veya iki ey sonra bu duvar tamamen yklyor.
Evet, ok ayrm vaziyette ve bir sonrakinde de yklacak. Binamz
yklmyor, nk buradaki sarsma ynne dik duvarlar at tabliyesini tayor, br taraftaki duvar da yklm. Tabii bu sarsma tablasna
tek ynl bir hareket veriliyor. Gerek depremde iki ynl bir hareket olaca iin, br taraf da yklrd.
- 26 -

Burada 1985ten geen seneye kadar ok sayda, belki 30 tane deiik bina denendi; gazbeton bloklu bina denendi, 2 katl bina denendi, kerpi bina denedik, panolu prefabrik yap denendi ve olduka ilgin sonular kt. Demin szn ettiim bu duvarlarda oluan nominal kesme gerilmelerini bu tr deneylerden elde ettik. Delik miktarnn dayanm zerinde etkisi, harcn dayanm zerinde etkisi konularnda olduka iyi bilgiler elde edildi.
Konumama son verirken unu sylemek istiyorum: Bu tr yma yaplar, bir-iki katl baheli ev, dubleks, tripleks ev yapmak iin olduka uygun yap sistemleri; ama duvar iilii ok nemli. Bir kere yatay ve dey derzlere har konulmas; yani tulay tulaya yaptrmak iin veyahut da duvarda kullandnz herhangi bir malzemeyi
birbirine mutlaka yaptracak harcn hem yatay derzlere, hem dey
derzlere konulmas gerekiyor. Dzgn bir iilik nemli tabii. Yksek dayanml bir tula kullanmak, yine yksek dayanml bir har
kullanmak iyi oluyor. Harcn iinde kire olmasnda yarar var. Kireli
bir har daha yava donuyor ve daha plastik olduu iin, iki blok
arasna daha iyi bir ekilde yerleebiliyor, btn boluklar doldurabiliyor. imentolu har daha sert, kat bir ey. Belki mukavemeti yksek, ama bu grevi salayamyor. imentolu bir har abuk sertleiyor; fakat kire har daha az sertletii iin uygun. Siz de duvarnz
yava yava ryorsunuz, bylece harcn abuk sertlemesinin yapma zerinde etkisi olmuyor.
Bir de ok nemli bir nokta, tula eer iyi pimemi bir tulaysa, harcn suyunu alyor, har sertlemeden yanabiliyor. Bu nedenle, duvara
koymadan nce tulalarn slatlmas, suya batrlp ondan sonra konulmas nerilir. Dolaysyla harcn suyunu tula emmeyecek; emerse, har dayanmna ulamyor, balant salanamyor.
Boluk oranlar nemli; yani dolu duvar miktarn, ynetmeliin istedii ekilde iki boluk arasnda dolu duvar oluturmak, pencereleri
ok byk yapmamak. Tabii bunlar da belki mimari adan tutulan,
sevilen eyler deil. Herkes bol k alan odalar olsun, manzaral
- 27 -

odalar olsun istiyor; ama o da dey yk ve yatay yk tayacak

duvarn azalmasna ve yklmaya neden oluyor. Bu duvarlarn birbirine iyi balanmas iin, mutlaka bir betonarme plak olmas lazm.
Bunlarn baarl sonular var; yani depremden etkilenmemi, az etkilenmi, yklmam yma yaplar var. Ama kt yapld iin yklm yma yaplar da var.
Bir de ok nemli bir baka nokta: bazen k mevsiminde bu delikli
tulann iine giren su donuyor ve tulalarn atlamasna, binalarn
yklmasna neden oluyor. Tabii bundan korunmas, atsnn korunmas, duvarlarn nemden korunmas gerekiyor.
Yma yaplar byle, yani bu konularda bildiim eyleri size anlatmaya altm.
Dinlediiniz iin teekkr ederim.
Sorularnz varsa, buyurun.
Eyp DOANAY: Hocam, bu ok katl binalarda, betonarme yapyoruz, son katlarda maalesef dubleks tabiriyle at aras kullanm var;
buralar da genellikle yma oluyor. Tabii kiri alta sarkyor, gelmiyor
filan. 20lik duvarlara kiri art koyan ynetmelik diyor ki, Ytong
derseniz, kirie gerek yok. Mesela byle bir zm getirmiler.
Nejat BAYLKE: Yok, yle bir ey yok.
Eyp DOANAY: Maalesef belediyelerde ytong diyorsunuz, hi
kiri atmayn altna. Oysa 25lik ytong atyorsunuz. Bu uygulama, bu
gerek. Yani bunu nasl aarz veya nasl gryorsunuz?
Nejat BAYLKE: Bildiim kadaryla ytongun ii delikli kiri elemanlar filan var galiba, yle bir eyler yapyorlar.
Eyp DOANAY: Normal demenin stne dyorsunuz onu,
oraya ytong diyorsunuz; yani tula deseniz, en az 20lik kiri atmanz
gerekiyor, o da tabii aaya sarkyor.
- 28 -

Nejat BAYLKE: Bu sarsma tablasnda ytong veya o tr gazbeton binalar da denedik. Mesela atsn gaz beton plak yaptk, onlarn deme plaklar var. Deme plaklarn koyduk, gazbeton duvarn stne
yine gazbetondan ii donatl deme plaklar koyduk; fakat kenarlarna mutlaka hatl koyduk. Hatlsz hibir zaman byle bir ey olamaz; yani o demeyi bir ekilde duvara balamak iin, ucuna hatl
koyuyorsunuz. O deme plaklarn arasndan demirler geiyor, o
demirleri o hatln iine gmyorsunuz; yani biz hep byle denedik.
Byle bir ey olmazsa, yani duvar demeye balamazsanz, onun
sonular hi de iyi olmaz. Hele bir de ok katl bir binann tepesine
byle bir ey yaparsanz, st katnda kam etkisi olur, ok daha fazla
zorlanr; yani yaplarn kat kuvvetleri, katlara gelen ivmeler st katlara doru artar. Dolaysyla hi ho bir ey deil. sterseniz gazbetondan yapn veya tuladan yapn, betonarme bir binann stne yma
bir kat yapmak son derece sakncal. Ne olacan bilemez, kalkan
duvarlar yklr en azndan, ok nemli bir durumdur.
Eyp DOANAY: Evet, maalesef o yle bir uygulama.
Teekkr ederiz.
Fevzi DOAN: Arkadamzn syledii ey sanrm yle olacak, yine at aras kat betonarme yaplyor; ancak oradaki 20lik duvar yerine ytong yaplarak, duvarn yk 10luk duvar ykne drlerek,
altndaki kiri yapma zorunluluundan kurtulunmu oluyor, o nedenle yaplyor.
Yine betonarme yapyorsun; ama stndekini tatmyorsun, sadece
blme duvarlar.
Nejat BAYLKE: yle bir ey syleyeyim: Demenin zerine duvar yaptnz zaman, deme mutlaka o duvar yknden dolay sehim yapmaya balar, bu sehim de duvarda atlaklara neden olabilir.
gazbeton daha hafiftir, belki daha az olur; ama ben pek ok yapda demeye yaplm duvarlarn, eer bu duvar byle alt kata kadar devam
etmiyorsa, en alt katta mesela bir katta o duvar yok, o zaman
- 29 -

Fevzi DOAN: Hocam, normal dairelerde zaten 10luk duvarlarn altnda kiri yok ki, zaten yok.
Nejat BAYLKE: Bu da demede bazen oturmalara ve duvarda atlamalara neden olabiliyor, yani buna da dikkatli olmak gerekir. Yani
demenin zerine duvar yaptnz zaman, o demenin sehimini
artrabilirsiniz ve duvarda atlaklar olabilir. Ama her zaman olur mu?
Ama olma ihtimali kuvvetli.
Salondan: Hareketli yk artrlabiliyor veyahut da bu ileri mukavemet yntemleriyle o izgisel yk etkisi de demeye yanstlabilir,
deil mi?
Nejat BAYLKE: Bilmiyorum, yani benim grdm birok yapda
demeye oturan duvarlarda atlamalar oluyor. Ama bu neden olur;
mesela deme de iyi yaplmamtr, deme incedir veya ok uzun
bir duvardr, deme byktr. Bu bazen demeye oturan duvarlarn atlamasna neden olabiliyor.
Buyurun.
Salondan: Bizim o blgede, Nevehir blgesinde biliyorsunuz volkaniklere genel olarak ponza ta hkim. Hani biz daha nce briket
filan imal ederken, hafiflii salamak iin, eker Fabrikalarndan kmr crufu alyorduk. Ponza daha hafif. unu sormak istiyorum: Kerpi eylerde, ancak yamurun filan eyiyle etkileniyor; ama kolay
kolay yklmyor. nk srtnme, aderans eyi ok fazla. Ponzayla
imentoyu kartrdmz zaman, belli bir eyde dktmz zaman,
kyaslamay nasl yapabilirsiniz; yani dayanm olarak?
Nejat BAYLKE: Sarsma tablas deneylerinde duvarlarda oluan nominal kesme gerilmeleri, deiik malzemeden yaplm duvarlarda
oluan nominal kesme gerilmelerinin deerlerinden rnekler verdim.
Biz, ok delikli pimi tula, az delikli tula, ponzaya ok benzeyen
gazbetondan duvarl binalar yaptk. Moloz ta, amur harl duvarlar
- 30 -

yaptk, binalar denedik. Kerpi bina yaptk, denedik. Bunlarn davranlar farkl farkl oldu. Yani genellikle una bal: Mesela gazbetondan denedik, ok yksek dayanml har kullanlarak yaplm bunlar; ama harlarn ok az srdler, dey derzlere har koymuyorlar.
Bunlar nemli eyler, onlar dayanma etkili oluyor. Delik oran az
olunca, dayanm ykseliyor. Kullandnz harca da bal bir olay bu.
Byle deiik deerler kyor.
Bu ymann ok nemli bir noktas udur: Betonarme yapda beton
dayanmna u kadar olacak dersiniz ve bunu salarsnz; ama yma yapda duvar iilii var. Bir ii, duvar ok gzel rer, baka bir
ii kt rer, birisi harcn ok gzel koyar, tulalarn ok iyi yerletirir, o duvarn dayanm yksek olur. Yani nceden bir yntemle duvar dayanmn, kullanlan tula dayanmn bilip, har dayanmn bilip, oradan bu duvarn dayanm yle olacak demek biraz zor oluyor; nk ok deiken eyler var. Tulalar da deiebiliyor; fabrikadan gelen bir parti tulann dayanm yksek oluyor, bir baka partinin dayanm dk olabiliyor, imalat srasnda birtakm eylerden
dolay. Yani dayanm konusunda ok deikenlik gsteren bir malzeme olduu iin, byle denklemler, formllerle hesaplamalar ok yanltc olabiliyor. Onun iin, sorunuza cevap verebildim mi, bilmiyorum.
Salondan: Duvar, iilik olay ayr. Benim sormak istediim, esas almak istediim, kmr crufu yerine ponza kullanyorum. Bunlar volkaniktir ve ok gzenekli aslnda; fakat ok hafif.
Nejat BAYLKE: Boluklu briket mi yapyorsunuz ponza tandan,
yoksa kesip mi kullanyorsunuz?
Salondan: Tabii imento harcyla kartrarak, bloklar halinde, hatta
boluksuz da yapabilirsiniz. ilii dzgn yaptnz zaman, ponzann kerpice gre avantaj ne kadar fazla olabilir veya eksik mi olur?

- 31 -

Nejat BAYLKE: Mesela ponzal bims beton blok yapmz Nevehirde. Bunu Ispartadan bir yerde getirdiler. Orada duvarda ulatmz nominal kesme dayanm 1.8 kilogram/cm2 olmu. Buna karlk,
mesela dey delik oran yzde 35 olan tulada 2.8 kilogram/cm2ye
ulamz. Dey delikli tula, delik oran yzde 60, yani ok delikli
tula; dayanm 0.74 olmu. Yani bizim burada yaptmz deneylerden ulatmz deerler bunlar.
Salondan: Hocam, tamam, o deerler yle; fakat ponzada dey delikli filan olarak ey yapmyorsunuz, blok olarak dktnz.
Nejat BAYLKE: Burada nemli olan, iki blok arasndaki temas yzeyidir. Bu temas yzeyi ne kadar bykse, kesme dayanmnz o kadar yksek olur. ok delikli bir ponzadan blok yapmsanz, briket
yapmsanz, dk olur. Tabii orada kullanlan duvar malzemesinin,
bloun dayanmyla da ilgili. Yksek dayanml bir tula kullanrsnz, dk dayanml bir tula kullanrsnz, duvar dayanm deiir.
Harcnz yksekse, tula dayanm dkse, tulalar krlr; eer harcnz zayfsa, atlaklar hartan geer.
Salondan: Teekkr ederim hocam.
Nejat BAYLKE: Bunu biz bu yaptmz deneylerde de grdk.
Dk dayanml bir tula kullandmz zaman tulalar krld; ama
tula dayanm biraz yksekse, bu sefer hartan atlaklar olumaya
balad.
Salondan: Teekkr ederim.
Salondan: Tula m nemli, gazbeton mu nemli, ne nemli?
Nejat BAYLKE: Bakn, mesela burada gazbeton kullandlar. Gazbetonda 2.13 kilogram/cm2 nominal kesme dayanmna ulatk, ama
bir bakasnda 1.24 kilogram/cm2ye ulatk, ok delikli tulada 0.74
kilogram/cm2ye ancak ulalabildi; dey delikli, az delikli tulada
2.8 kilograma ulald. Belki burada bu 0.74 kullandmzn harc
- 32 -

ok iyiydi veyahut bu gazbetonda ok yksek dayanml harlar kullanld; ama harlar ok az srld iin, dey derzlere har konulmad iin olmad. Yani bence az delikli bir tula ve imentolu, kireli bir har, dey ve yatay derzlere ok gzel har yerletireceksiniz, duvar iiliiniz gzel olacak; o zaman yksek dayanmlara ulaabilirsiniz. Mesela harman tulasnn bazlarnn iinde ukurluklar
vardr, har cebi derler, o orada bir kesme takozu oluturur. yle
bir tulay denemedik, ama yle bir tuladan yaplm duvarn daha
yksek dayanml olacan sanyorum.
Buyurun.
Salondan: Benim 3 sorum olacak. Bir tanesi, deneylerde kesme dayanmlarn belirliyoruz, ama yerinde kesme dayanmn belirleme ansmz var m? nk ok fazla tula eidi, ok fazla har eidi oluyor.
Yoksa bu deneylerden kan deerleri kullanmak uygun mu?
kinci sorum da, imdiye kadar hep mevcut binalarla ilgilendik. Daha
betonarmeler nmze yma binalar kyor. Bunlar da ya duvar
ekleyerek ya da ieriden ve dardan panellerle glendiriyoruz.
Bunlar sarsma tablasnda deneme ansnz oldu mu? Performansn
veyahut da var galiba. Ondan sonraki izleme ansnz oldu mu?
nc nokta da, yma duvarlar galiba u andaki Deprem Ynetmeliinde modellere pek dahil edilmiyor. Bunun etkilerini yaplan
modellerde de yle, karmza gelen projelerde. Bu konu hakkndaki
yorumunuzu alabilir miyim?
Teekkrler.
Nejat BAYLKE: Teekkr ederim.
Baz lkelerde, zellikle tarihi binalarn duvarlarndaki dayanmlar
lmek iin, duvarda kk boluk ayorlar, oraya bir hidrolik kriko
koyup, yerinde kesme dayanm lme gibi deneyler yapyorlar; ama
bilmiyorum, Trkiye'de bu hi yaplmad herhalde.
kinci sorunuz
- 33 -

Salondan: Glendirilmi yma binalarn performans.

Nejat BAYLKE: yle bir deney yaptm: Bir yma binay sarsma
tablasnda biraz atlattk, ondan sonra o atla kesen gergi demirleri
koyduk iki yzne ve tekrar denedik, olumlu bir etkisi oldu. Ama
orada unu grdk: Biz bir tane koyduk, bir tane yetmedi. En azndan ykseklik boyunca iki sra eklinde, yksekliin 3te 1 aralklaryla yerletirmenin daha iyi olacan grdk.
Tabii, ierden ve dardan 2 tane tel geliyor. Yani tel demeyeyim de,
12lik veya 14lk demirdi. Bunlarn ularna di atrdk, bir tane plakann ularna onlar iki ucundan vidaland, byle bir gerdirme yapld.
Deprem Aratrma Dairesinde yeni bir deney yaplacak. O deneyde
de yine byle bir yma bina atlatlacak, atlatldktan sonra iki yzne it teli gibi bir tel rg yerletirilecek, iki tarafndan irozlarla
balanacak -belki bir tarafna yerletirilecek, ok ayrntsn bilmiyorum- yani it teli ve bir sva pskrtme veya baka trl bir sva uygulanacak, bu ekilde takviye edildikten sonra denenecek. Belki bu
yaz byle bir deney yaplacak.
ncs, u sralarda tabii bilgisayar imknlar geliti; itme analizleri filan yaplyor, binalarn elastik tesi davranlar, yatay yk tama
gleri filan hesaplanyor. Buna da bu betonarme yaplarn dolgu duvarlar birtakm diyagonal, sadece basn kuvveti tayan elemanlar
olarak ekleniyor. Ben de bu konularla biraz ilgilendiim iin, byle
birtakm almalar yaptm. Buralarda bu duvarlarn modellendirilmesinde, bu sarsma tablasnda elde ettiimiz kesme dayanmlarn
kullandk bir biimde. Byle bir diyagonal bir eleman, duvar geniliinde veya 50-60 santim kalnlnda en kesiti olan bir eleman ve bunun tayaca yk de duvarn genilie ve uzunluuyla bu kesme
dayanmlarn kullanarak, birtakm deerlerle bunu tahmin etmeye
gittik. Geen sene yaplan Deprem Konferansnda byle bir bildiri
sunmutuk altm daireyle beraber, orada bunu inceledik. O du- 34 -

var temsil eden diyagonal elemann yk-deformasyon ilikisinin

byle bir ekilde bir modellemesini yapmtk.
yle oluyor: Balangta yapnn yatay yk tama gcne katks
var; fakat daha sonra duvar atladktan sonra bu katk ortadan kalkyor, sadece geride plak ereveli yap kalyor. Ama balangta yle bir kambur gibi bir blm var, ondan sonra bina tekrar dolgu duvarsz yap gibi davranmaya balyor.
Buyurun.
Ouz SALAM: Ben de ok teekkr ediyorum, ok faydal oldu.
Ancak balangta da belirttiniz, Bu yma yaplarn biraz modas
gemitir vesaire. Beni hatrladnz m, bilmiyorum, Gazbeton reticiler Birliinden. Yakn gemite tantk sizinle.
Teknik tarafndan ziyade, eyi soracam ben; u an bir alma ierisindesiniz, bir gruptasnz, yine bu Afet Ynetmeliinin revizyon almas ierisinde zannediyorum yma yaplarla ilgili birtakm revizyonlar yapyorsunuz, bunlar sz konusu. ncelikle bu alma ne
aamadadr, onu sormak istiyorum.
kincisi de, aslnda yurdumuzda zannediyorum bu yma yaplarn
biraz hakk yeniliyor. Zira Avrupa'da bu yma yaplarla ilgili ayrntl
kitaplar var, birtakm metotlar ve metodolojiler var; Eurocode 6 gibi.
Tabii onlar ne kadar izleyebiliyoruz, ne kadarn alabiliyoruz, adapte
edebiliyoruz; onu da belki bir otokritik yaparak, kendimizi biraz zeletiriye tabi tutarak bir yarglayabilir misiniz?
Nejat BAYLKE: Bu eyleri dnrseniz, yani niversitelerin aratrma laboratuarlarnda yaplan deneyler hep betonarme zerinedir.
Yani yma zerine, bilmiyorum, en son Orta Douda Fikret Grdil
diye bir arkadamz, meslektamz neredeyse 20 sene nce filan bir
deney yapmt. Kerpi mi yapt, bir ey mi, yani duvarcklar zerinde deneyler yapt. Ondan nce bildiim, 71 ylnda yine bir snf ar- 35 -

kadam byle duvarlarla ilgili deneyler yapt, yma duvarlarn elastiste modlleri, dayanmlar gibi. 70 senesinde stanbul Teknik niversitesinde Mfit Yorulmaz ve Yaar Atann byle birtakm yma
duvar almalar var. Yani tula denemiyoruz biz, denemediimiz
iin de Bunun u dayanmnn denklemi budur, kesme dayanm u
kadardr filan diye bir ey bilmiyoruz; yani tula reticileri de denemiyor, tulay kullanarak bina yapanlar da denemiyor. Deneme olmad iin, bir ey sylemek mmkn deil.
Bir de Avrupa'nn deprem deneyimi yok, bizim yaplarmz deprem
deneyimi geirmi. Bir tarihlerde byle bir aratrma yaptm; yani bu
ynetmeliin boluk oranlar, dolu duvar miktarlar veyahut binalarn
hacimleri acaba hasar zerinde etkili midir? diye. aldran depreminde ve Lice depreminden etkilenmi birka tane yma binada bir
aratrma yaptm. Evet, ynetmeliimizde verilen bu ampirik eyler,
Boluk oran u kadar olmal, dolu duvar bu kadar olmal, duvarlarn uzunluu u kadar olmal gibi eyler biraz tutuyor, yani biraz
destekliyor bu ynetmelik kurallarn. Darda da bu konuda bir ey
yok, yani adam betonarme yapyor.
Ynetmelikle ilgili olarak almalar yaplyor. Yani ben bu eyleri
bildiim iin, Avrupa'nn yaklam, Denklemler karalm, formller
olsun filan, bunlara ben katlamyorum. nk bizim duvarmz,
tulamz kullanlarak yaplm deneyler helmen hemen hi yok. 1982
senesinde byle bir deney yaptm; deiik tulalardan byle duvarcklar yaptk, basn dayanmlarn lelim diye, byle bir denklem
kt. Duvar dayanm, har dayanm arasnda, tula dayanm arasndaki ilikiler konusunda byle bir denklemin kt bir alma oldu;
kitapta da var bu. Yani yok byle bir ey. Bu konuda kimse almad iin, bir ey bilmiyor. Yani ok deneyler yapacaz, duvar deneyleri yaplacak, duvarck deneyleri yaplacak, deiik alarla yklenecek; hem dey yk altnda, hem kesme kuvveti altnda davran.
Bu konularda deney olmad iin, maalesef denklemlere karamyoruz.
- 36 -

Mesela bir tarihte byle bir deney yapmak iin, imenta Gazbeton
bize malzeme salad, Taha bey yardmc olmutu; ama o deneyleri
de yapamadk nedense, olmad. Duvar paracklarn deiik alarda
ykleyip denemeye alacaktk, yapamadk. Byle bir ey yapld
zaman, deneylerle bu denklemler, durumlar, zelikler ortaya kt
zaman ok daha iyi eyler syleyebiliriz diye dndm.
Buyurun.
Onur BAKTIR: Slaytlarda gsterdiiniz Diyarbakrdaki 5 katl binalarn Deprem Ynetmeliine uygun olmad sylendi. Yalnz, bunun
75 Ynetmeliine gre yaplm bir bina olma durumu yok mu? ok
emin deilim, ama 75 Ynetmeliiyle son ynetmelikte yma binalar arasnda
Nejat BAYLKE: Hemen hemen hibir fark yok, ayns. Yani biz
83te grdk o binay, demek ki 83ten nceki bir tarihte yaplm,
yapmlar byle bir bina. Aslnda deprem blgesi dndaysanz, yma yaplarla ilgili TS 2510 diye bir Ynetmelik var; o da en fazla 5
kat diyor. Yani deprem blgesindeyse 4 kat, dndaysa, o ynetmelik ncelik kazanyor, o da 5 kat diyor. Ama oradaki bina daha yksekti, 6 katl filan bir binayd.
Onur BAKTIR: yle diyeyim: Ankara'daki Trk- Bloklar 5 katl,
yani 75
Nejat BAYLKE: Ama o tarihte Ankara deprem blgesi miydi? Kata
yapld zaman? Yok, 72 senesinde drdnc blge oldu. Onlar o tarihten nce mi balamlard? Ama onlar 5 katl deil, 4 katl onlar.
Onur BAKTIR: Giriler 4, st katlar 5 katl.
Nejat BAYLKE: Yzncyldakileri mi diyorsunuz?
Onur BAKTIR: Hayr, Altnparkn oradaki.
Nejat BAYLKE: Onlar belki 72den nce yapldlar.
- 37 -

Onur BAKTIR: 72de girilmeye baland.

Nejat BAYLKE: Tamam, 72de bir deprem blgeleri haritas kt,
Ankara o zaman drdnc derece deprem blgesi oldu, ondan nce
Ankara deprem blgesi deildi; belki o zaman yapld iin 5 katl
yaplmlardr. Yani 72 senesinin sonunda kt harita. Bu daha nce
balandysa
Onur BAKTIR: Daha nce baland.
Nejat BAYLKE: O zaman 5 katl yaplmtr, dorudur.
Onur BAKTIR: Teekkrler.
Nejat BAYLKE: Yani Ankara'da benim bildiim kadaryla 60l yllarn balarnda ok sayda apartmanlar yma olarak yapld; yani belki bodrumunu da dikkate alrsanz, 5 katl filand onlar, belki de 6
katlyd.
Salondan: Ama delikli tula deildi hocam.
Nejat BAYLKE: Evet, onlar harman tulasyd.
Cihan BAKKALCIOLU: Hocam, bu kerpilerle ilgili olarak soracam. Sarsma tablasnda kullandnz kerpilerin tabliyesi neydi?
Nejat BAYLKE: Ahaptan at demeyeyim de, dz toprak dam yapmak iin ahap ktkler konulur ya, yatay bee onlar filan koyduk,
stne toprak koyduk, toprak daml bir kerpi yapyd. Fakat stnde o dam tayan kalaslarn oturduu bir hatl vard; onlara aklm,
balanmt.
Cihan BAKKALCIOLU: Yani betonarme deme gibi.
Nejat BAYLKE: Yok.
Cihan BAKKALCIOLU: unu demek istiyorum: O duvarn btncl davranmas iin, o demenin betonarme olmas gerekiyor dediniz ya tulalarda, kerpite ne olmas gerekiyor.
- 38 -

Nejat BAYLKE: Bizim burada eyimiz kkt; yani bizim binamz

4 metreye 4 metre gibi kk boyutlu bir eydi ve stndeki arl
da fazla deildi. Biz tek ynl yklyorduk. O herhalde tuttu orada.
Cihan BAKKALCIOLU: Genelde Anadolu'da ok youn da kullanlyor kerpi.
Nejat BAYLKE: Ama buna karlk, mesela ta binalar denedik. Hatlsz olan ta binada o sarsma ynne dik duvarlar dzlemleri dna
devrildi, yle bir ekilde bir yklma oldu. Yani bu sarsma tablasnda
yaptmz deneyler bal bana bir eydir, yani yap davran konusunda ayrca bir ey olabilir.
Cihan BAKKALCIOLU: unu demek istiyorum: Depremde genellikle kerpi yaplar zerinde bir de ahr oluyor ya kylerde. ki kat,
bir de zerine arlk koyduu iin abuk yklyor.
Nejat BAYLKE: Tabii, yani o dediiniz oluyor, yani o nedenlerden
kaynaklanyor yklma. Bu toprak damn bir zellii var; ben burada
onlarla da ilgili malzemelere deineceim.
Salondan: Kerpili yaplarda dolma duvar tipi yaplar var. Sadece
kerpili mi rnek daha iyi, dolma yapl olarak m daha iyi?
Nejat BAYLKE: Dolmadan nasl bir ey yapacaksnz?
Salondan: Yani ahaplar arasn doldurarak.
Nejat BAYLKE: O zaman o baka bir yap oluyor, ahap karkas yap oluyor.
Salondan: Teekkr ederim.
Nejat BAYLKE: Onun davran farkl bir ey. Orada kerpi sadece
bir dolgu maddesi olarak grev yapyor. Esas tayan, dikmeler, aprazlar filan, onlarn balantlar tabii nemli oluyor.
En son sizin sorunuzu alalm.
- 39 -

Aziz ASLAN: Yma binalar en ok ka deprem iddetine dayanr?

kincisi de, yma binalarn deprem zamannda en zayf noktalar
nereler olabilir?
Nejat BAYLKE
Bu konuda bir ey syleyemeyeceim; yani tulasna bal, harcna
bal, planna bal, duvarlarn atda birbirine balanma sistemine
bal eyler bunlar, yani deikenlik gsteriyor. Byle iyi rnekleri
de var. Mesela Binglde, 2 deprem yaam, duvarnda ancak 2-3 milimetrelik atlak olmu bina da var; yerle bir olmu yma binalar da
var, bina rneinde olduu gibi. Yani bina dayanmzn yksek olmasnda, kesme dayanmnn yksek olmas nemli bir nokta. Boluklar az olacak, hacimler kk olacak. Byle 50 metrekarelik snflar
yapamazsnz ymada. Kk 25 metrekarelik odacklar olan, duvarlarla blnm, birbirini destekleyen dik duvarlar olan, duvarlarn zerinde hatl olan, pencere altnda ve stnde hatl olan, duvarlar atlasa bile dalmayan, ok byk olmayan binalar yaplabilir
yma olarak.
Dinlediiniz iin teekkr ederim.

- 40 -

Yma Yaplar

Nejat BAYLKE

n. Yk. Mhendis

Mays 2004
Ankara

- 42 -

GR
Bu notlar Nejat Baylke,YIMA YAPILAR Geniletilmi 2nci Bask
1992 adl kitabn baz blmlerinin bir zetidir. Yma yaplar konusunda daha ayrntl bilgi iin ad geen yayna bavurulmas nerilir.

BLM-1
TULALARIN VE TALARIN ZELLKLER
1.1 Tulalarn zellikleri
Tulalar "Seramik" olarak tanmlanan bir malzeme trdr. Tulalar
inorganik, yksek slarda ilem grm silikatlar ve metal oksitlerdir.
Oksitlenmi bir malzeme kimyasal bakmdan denge noktasndadr ve
yeni bir kimyasal ileme girmez. Fiziki olarak sert, gevrek ve sya dayankldrlar. Tulalarn piirme slar 950-1200 santigrat civarndadr.
Tula retimi nemli lde yakt gerektirir. Harman tulas, 800 derecede piirilirken sert tula iin piirme ssnn 900-1000 derecenin
zerinde olmas gerekir.
Piirme srasnda tulada, sonsuz sayda mikroskopik atlak, boluk
ve geitler oluur. Genellikle tulann porozitesi % 25'den fazla ise
giderek basn dayanm azalr. Ak hava koullarnda kullanlacak
ve sva ile kaplanmayacak tulalarda porozite % 15'nin altnda olmaldr.
1.1.1 Basn Dayanm
Basn dayanm tulann en nemli zelliidir. Pek ok faktre baldr. Tulann porozitesi, piirilme ss, retim biimi, delikli tula
ise deliklerin miktar, yeri, kenarlarnn biimi, ykleme yn, vb.
basn dayanm zerinde etkili olan faktrlerdir. Tula toprann
cinsi de tula basn dayanm zerinde etkilidir.
Bugn baz lkelerde 500-600 kg/cm2 basn dayanm olan tulalar
- 43 -

retilmektedir. Trkiye'de retilen tulalarn basn dayanmlar genellikle dktr. retilen tulalarn zerinde sistemli bir basn dayanm saptama deneyleri yaplmamaktadr. zellikle harman tulalarnda basn dayanmlar genellikle dk olduu gibi ayn ocaktan
gelen tulalarda ok byk basn dayanm farklar grlmektedir.
Daha yksek denetimli fabrika tulalarnda bile basn dayanmlarnda % 50'nin zerinde farklar olmaktadr.
Harman Tulalar
1970'li yllarn balarna kadar olduka yaygn olan harman tulas
retimi ve kullanm giderek bu gnlerde hemen hemen yok denecek kadar azalmtr. Bu bakmdan harman tulasnn basn dayanmnn bilinmesi daha ok eski harman tulas ile yaplm yma yaplarn analizi iin gerekmektedir. 1964-1975 yllarnda o zamanki
mar ve skan Bakanl Yap Malzemesi Genel Mdrl Laboratuvarlarnda 43 deiik parti harman tulas ze-rinde yaplm basn
dayanm deneylerinde ortalama dayanm 55 18 kg/cm2; deney yaplan partiler iinde rastlanan en byk ortalama basn dayanm
105 kg/cm2, en kk ortalama basn dayanm 23 kg/cm2 olarak
bulunmutur. Harman tulalar Ankara l snrlar iindeki tula ocaklarndan alnmtr.
Postacolu (1962) kendi yapt deneylerde 67 harman tulas iin
ortalama 16-27 kg/cm2 basn dayanm bulmutur. Yine bu deneylerde tula dayanmnn 16 kg/cm 2'den kk olma ihtimali % 5,
40kg/cm2'den kk olma ihtimali % 17 ve 75 kg/cm2'den kk olma ihtimali % 69'dur.
Fabrika Tulalar
Yine 1964-1975 yllar arasnda o zamanki mar ve skan Bakanl
Yap Malzemesi Genel Mdrl Laboratuarlarnda 74 deiik parti
fabrika tulasnn basn dayanm deneyleri yaplmtr. Bu deneylerden elde edilen dayanmlar TABLO-1'de verilmektedir:
- 44 -

Tablo - 1 Fabrika Tulalar Basn Dayanmlar

Cinsi

Deney
Ortalama Basn
parti says
Dayanm

Deney rnek inde

En kk Deer En Byk Deer

Dolu tula

226 129 kg/cm2

500 kg/cm2

116 kg/cm2

Yatay Delikli

46

44 18 kg/cm

80 kg/cm

15 kg/cm2

Tek

15

49 18kg/cm2

74 kg/cm2

21 kg/cm2

Blok

31

41 17kg/cm

80 kg/cm

15 kg/cm2

Dey Delikli

19

195 50kg/cm2

290 kg/cm2

80 kg/cm2

Bu deiik 74 parti tula zerinde yaplan basn dayanm deneylerinde her bir parti tula iin basn dayanmnn standart sapmasnn
ortalama dayanma oran 0.20 ile 0.33 arasnda deimektedir. Fabrika tulalarndan dey deliklilerde delik oran % 15'den az ise dolu
tula snfna girmektedir. Tabloda 2nci satrdaki deerler 3 ve 4nc
satrdaki deerler birlikte ele alnm olduu duruma karlktr. Fabrika tulalar zerindeki deneyler Trkiye'nin hemen her yerinden
gnderilmi rnekler zerinde yaplmtr. Yatay delikli tulalar tayc betonarme yaplarda dolgu duvarlarda kullanlmaktadr. Dey
delikli tulalarn boluk oran % 15'den azdr. Bunlar tayc tula
olarak kullanlabilir.
Postacolu (1962) denedii 6 dolu fabrika tulas rneinde 105-700
kg/cm2 basn dayanm bulmutur. Ortalama basn dayanm 288
kg/cm2, standart sapma 105 kg/cm2 olmaktadr (% 46). 15 dey delikli tula rneinde en kk 57 en byk 484 kg/cm2 basn dayanm bulunmutur. Yatay delikli 13 rnekte ise ortalama basn dayanm 49 kg/cm2, standart sapma 24 kg/cm2'dir.
Bugn Trkiye'de yma yaplarda yaygn olarak TS-4377'ye gre
retilen ve hafif tula denilen dey delikli blok tula kullanlmaktadr. Bunlarn delik oranlar % 40 ile 60 arasnda deimektedir. Betonarme yaplarda dolgu tulas olarak yaplm olan yatay delikli tula
ile de yma yap yaplmaktadr. Bu tr tulalar zerinde eski ad ile
- 45 -

mar ve skan Bakanl, Yap Malzemesi Genel Mdrl Laboratuvarlarnda l975-1992 yllar arasnda yaplm deneylerden elde edilmi basn dayanmlar ve bunlarn delik oran ve yn (yatay ya da
dey)'ne gre deiimleri ekil-1'de verilmektedir.

ekil 1: Tuladaki delik oran ile basn dayanm ilikisi

Bu deerler Trkiye'de retilen tulalarn basn dayanmlar zerine

bir fikir vermekle birlikte yeterli sayda deildir. Tula basn dayanmnn nemli olduu durumlarda inaatnn kulland her parti tuladan ynetmelik ve standartlara gre gerekli sayda rnek alarak srekli olarak basn dayanmn kontrol etmesi gerekir.
Basn altnda biimlendirilmi tulalarda presden k ynne dik
ya da paralel yndeki basn dayanm da farkldr: genellikle presden k ynne paralel ynde basn dayanm dik yndeki basn
dayanmna gre daha yksektir.
- 46 -

1.1.2 Elastik zellikler

Krlma srasndaki basn gerilmesinde tuladan tulaya byk farklar olurken krlma srasndaki birim uzama ya da ksalma hep 10-3
civarndadr. Bundan dolay tulann elastisite modlnn E=1000 fT
olduu genel olarak kabul edilmektedir. Burada fT tulann krlma
anndaki gerilmesidir. Tulann Poisson oran iin 0.18-0.25 deerleri
alnr.
1.1.3 Dier Tulalar
Ekim 1985'de kabul edilmi olan TS-4562 Klinker Tulalar ise basn
dayanmlar ok yksek olan tulalar iindir. Tula sinterleinceye
kadar, bir baka deyile eriyinceye kadar piirilerek birim arl ve
basn dayanm yksek ve donmaya kar ok dayankl bir tula
retilmektedir. Birim arl 1.4-2.2 ton/m3 olmaktadr. Dolu klinker
tulalarnn delik oran % 15'den az, delikli olanlarnda ise % 35'den
az olmaldr. Basn dayanmlar 350-450-550 kg/cm2 snflarnda olabilir. Bu tr tulann retimi hemen hi yoktur ve de piyasada da
rastlanmamaktadr.
Ekim 1985'de kabul edilmi TS-4563 Yatay Delikli Fabrika Tulalar
betonarme yaplarn dolgu ve dier btn yaplarn blme ve tayc
olmayan duvarlar iin ngrlen tulalardr. Basn dayanmlar 2550-75 kg/cm2 snflarnda olabilir. Bu tulalarn tayc duvarlarda
kullanlmamalar gerekirken yine de tula yma yaplarn tayc duvar-larnda yaygn olarak kullanlmaktadrlar.
Trkiye'de piyasa en ok tketilen tulalar 190 x 190 x 135; 190 x
190 x 85 mm boyutunda yatay delikli dolgu tulas ve 190 x 190 x
135 mm ve 190 x 290 x 135 mm boyutunda dey delikli tayc blok
tuladr. Bu tulalarn basn dayanmlar genellikle dktr.Bu dk basn dayanm delik orannn % 50-60 arasnda olmasndandr.
Tuladan ok boluk alan vardr.
Basn dayanm dk tula retimi Trkiye'de ynetmelik ve stan- 47 -

dartlarda tula yma yaplarn kat adetlerinin snrl tutulmasnda,

yma yaplarn deprem dayanmnn dk olmasndan sonra, en etkili faktr olmaktadr.
1.2 Doal Yap Talarnn zellikleri
Yma yaplarda kullanlacak talarn yeterli bir dayanm olmaldr.
Donmaya ve atmosfer koullarna kar yksek dayanml ve harca iyi
yapmal ve kolayca ilenmelidir.
Duvarlara konulan talarn boyutlar da duvar kalnl ile orantl olmaldr. Duvarda ok byk boyutlu talarn bulunmas, harcn talar birbirine balamasn gletirir. Duvarlarda kullanlacak yap talarnn 10 x 20 x 20 cm gibi ya da buna yakn boyutlarda olmas hem
iilik bakmndan kolaylk salar hemde talar birbirine iyi balanabilir.
Talarn basn dayanmlar da deikendir. Tan cinsine, oluum
koullarna ve mineral yapsna baldr. Ayn kimyasal yaps olan
talarn bazlar ok daha dayankl olurken bazlar daha zayf olabilir. Volkanik kkenli talar daha sert ve dayankldr ve basn dayanm lar da daha yksektir. Tortul talar ise daha dk dayanmldr.
Kum talar 200-800 kg/cm2, Kalker-Dolomit 500-1200 kg/cm2, Granit
800-2500 kg/cm2, Bazalt 4000-5000 kg/cm2 dayanmlarnda olabilir.
Baz yap talar slannca yumuayp ufalanrlar. Gemi gzlemlere
dayanlarak genellikle evrede hangi ocaklardan alnan talarn daha
salam ve dayankl olduu bilinir ve buradan getirilen talarn kullanlmas istenir. Tan alnd ocak evresinde ayn cins tan ak havada duran ve bozulmam rneklerinin bulunmas tan ak hava
koullarna dayankl olduunun gstergesidir. Bu talar donmaya
dayankl talardr.
Granit, kumta ve iinde kil ve mika mineralleri olan ve at-lakl talar yinelenen donma ve zlme etkisi altnda ksa srede atlayp
ufalanabilir. Bir yap tann donma dayanm 25 kere - 15 C dereceye
- 48 -

kadar soutulup tekrar +15 C dereceye stldktan sonra basn dayanm deneyi yaplarak belirlenir. Ocaktan patlayc madde ile karlma srasnda da tada atlaklar oluabilir ve tan donma dayanm
azalabilir.
Karbondioksitli sular karbonatl talar eritir, yine slfr oksitleri de
mermer, kalker, dolomit ve kumtalarna etkir. Krld zaman kesitleri sedef gibi ya da pul pul grnen talar sert olsalar bile harca yapmazlar ve kullanlmalar sakncaldr.
1.3 Beton Briketlerin zellikleri
Beton briketler imento, hafif ve normal arlkta agregalar, su ve gerektiinde baka katk maddeleri ile retilirler. retimlerinde agrega
olarak kum-akl kullanld gibi cruf, doal hafif agrega da (Bims
gibi) kullanlmaktadr. Beton briketler ounlukla boluklu olarak
retilirler. Genellikle piyasa iin retilenler betonarme yaplarn dolgu duvarlarnda ve demelerinde dolgu malzemesi olarak kullanlr.
ok sayda yapy ieren inaat uygulamalarnda antiyede bile retilmektedirler.
Beton briketler ounlukla tulann retilmedii ve tula tama bedelinin yksek olduu blgelerde ve zellikle evrede hafif agregann bol buluduu yerlerde youn olarak retilmektedirler. rnein
Anadolu Blgesinde Kayseri, Nide ve Nevehir evresinde volkanik bir ta olan tf ve pomza ta da denen malzemenin youn olarak
bulunmas bu blgede hafif beton briket retimini ok yaygnlatrmtr. Bu arada 1980'li yllarn banda kabul edilmi yaplarda s yaltm zorunluluu da bu tr s yaltm yksek olan hafif beton briket
retimini tevik etmitir.
Beton briketlerle ilgili Standart TS-406 (Nisan 1988)'ya gre basn
dayanmlar 25, 50, 75, ve 150 kg/cm2 snflarnda olan beton briketler retilebilir. Beton briketlerin birim arlklar TS-406'ya gre 0.5
ile 2.2 ton/cm2 arasnda olabilir. Boluklu beton briketlerin basn da- 49 -

yanm hesaplanrken boluk alan karlmamaktadr. Bu nedenle

briketteki betonun dayanmnn briket dayanmnn en az iki kat olmas gerekir. Beton briketlerin basn dayanmlar ok eitlidir ve de
kullanlan agregann birim arl ile balantldr. Hafif agrega ile
yaplan briketlerin basn dayanmlar genellikle dktr. Briketlerin hafif olmas iin genellikle hafif agrega kullanlmaktadr.
Hafif beton briketlerin basn dayanmlar genellikle dktr. O zamanki mar ve skan Bakanlnca 1976 aldran Depreminden sonra
afet konutlar yapmnda kullanlan ve pomza ta kumu ve akl ve
imento karm ile retilen briketler zerinde yaplan deneylerde
380 x 300 x 180 mm boyutlu ve birim arlklar yaklak 0.90 ton/m3
olan briketler kullanlmtr. 3 rnekten elde edilen ortalama basn
dayanm 14.35 kg/cm2, ortalama eilmeden ekme dayanm
3.03kg/cm2 olarak bulunmutur.
Yine o zamanki mar ve skan Bakanl Yap Malzemeleri Genel Mdrl Laboratuvarlarnda yaplan baz deneylerde boluklu hafif
beton briketlerden oluan iki ayr parti (10 ve 8 adet) rneklerin ortalama basn dayanm 28 ve 44 kg/cm2 olarak bulunmutur.
Boluklu cruf beton briketlerin basn dayanm konusunda yaplan
bir baka grup (Yap Malzemesi Genel Mdrl-1966) deneylerde
Ankara evresinde retilen cruftan yaplm boyutlar deiik deme dolgu briketlerinin basn dayanmlar 15 ile 36 kg/cm2 arasnda
deimekte, ortalama deer ise 23.5 5.4 kg/cm2 bulunmutur. Betonarme karkas yaplarn dolgu duvarlar cruf briketlerinden de yaplmaktadr. Pomza ta ya da bims denilen volkanik tf kumu ve akl kullanlarak yaplan beton briket basn dayanm en iyi koullarda 40-45 kg/cm2 civarndadr. Basn dayanmnn artrlmas ancak
briketin birim arlnn artrlmas ile salanmaktadr. Bu ise tama
giderlerini artraca iin malzemenin daha geni bir evreye pazarlanmas glemektedir.
Beton briket snf iinde yer alabilecek bir baka yma malzemesi
- 50 -

ise TS-453 kapsamnda yer alan gaz ya da kpkl beton bloklardr.

Bu malzemenin ad boluklu hafif beton bloklar olarak gemektedir
(Aerated Lightweight Concrete Blocks). nce tlm silisli bir agrega (kum, kumta, baca kl, yksek frn crufu gibi) ve inorganik
bir balayc (kire ya da kire ve imento birlikte) ile hazrlanan karma gzenek oluturucu bir madde, alminyum tozu gibi, eklenerek hafifletilir ve buhar kr ile sertletirilir. Bu malzemeye gzenekli beton da denir. TS-453'e gre birim hacim 0.4-0.8 ton/m3 arasnda
olabilir. Basn dayanm ise 15, 25, 35, 50, ve 75 kg/cm2 snflarnda
olabilir. Birim arlk arttka basn dayanm da artmaktadr.

- 51 -

BLM-2
HARLAR
Duvar harlarnn ilevi duvar oluturan kargir birimlere yataklk etmek ve onlar birbirine balayarak duvara bir sreklilik vermektir.
Gemite genellikle kum-kire harlar kullanlmtr. Bu cins harcn
sertlemesi iin karbondioksite gerek vardr ve sertleme olduka yava gelimektedir. Daha sonralar imentonun katlmas ile yaplan imento kire-kum harlar ok daha hzl sertletikleri iin yapm hz
artmtr. Bu arada imentonun katlmas har dayanmlarn da arttrmtr.
2.1 Karm Oranlar ve Dayanmlar
Kullanma srasnda har akc, dier bir deyile kolayca kopmadan
biim verilebilir bir kvamda olmaldr. Islak harcn akclnn llmesi olduka zordur. Akclk, harcn kolayca datlabilir oluu, dey yzeylere kolayca yapabilmesi ve tulalarn konulmas srasnda akmaya kar direnli oluu gibi zelliklerdir. Dier bir zellik
harcn suyu emen bir tulaya yaptktan sonra akcln yitirmemesi olarak tanmlanabilir. Su tutma zellii olmayan harlarla tulalarn
rlmesi zordur. Harlarn su tutma ya da akclklarn koruyabilme
zellii harca kil ya da kire katlmas ile salanr. Genellikle kaba
kumdan yaplm har ince kumlu harca gre daha yksek dayanm
vermektedir. Yksek dayanml harcn donmaya direnci de yksektir.
Harlarn basn dayanm kullanlan malzemelerin granlometresine, agregann dayanmna, iilie, su/imento oranna baldr. rnek olarak 1:1:6 karm iin 28 gnlk basn dayanm 28-70
kg/cm2 arasnda deimektedir (Lenczner 1972). Bir baka deneyde
(Yorulmaz ve Atan 1971) 1:4 imento harc ile 1:1.5:8 melez har kullanlm ve 28 gnlk basn dayanm imento har iin 128 kg/cm2,
melez har iin 35 kg/cm2 olarak bulunmutur. Genellikle yksek imento miktar ve dk su/imento oran yksek dayanml har ver- 52 -

Aadaki Tablo-2'de pratikte ok kullanlan har karm oranlar verilmektedir:

Tablo-2 Har Karm Oranlar
imento
1
1
1
1
1

Kire
1
2
3
1
4

Kum
6
9
12
3
3
12

1M3 Kuma Konulacak imento

4 Torba
4 Teneke
3 Torba
5 Teneke
2 Torba
6 Teneke
8 Torba
8 Teneke
2 Torba
8 Teneke

mektedir. Kumun ince ya da kaba oluu da alak ya da yksek dayanm salanmasn etkilemektedir.
Trkiye'deki antiye koullar, malzeme ve iilik gz nnde tutularak imento kireli melez harlarn dayanmnn 20 kg/cm2'den byk olmad, yalnzca imentolu harlarn dayanmnn 100 kg/cm2'
ye kadar kabilecei ve yalnzca kireli harlarda da basn dayanmlarnn 5 kg/cm2 kadar olaca varsaym gvenli tarafta bir yaklam olacaktr. Har rnekleri zerinde basn, eilmeden ekme ve
direkt ekme deneyleri yaplarak bu zelliklerinin bilinmesi en gvenli yoldur.
Yma duvarlarn dayanm byk lde har ile tula arasndaki
yapmaya ve harn ekme dayanmna baldr. Bu nedenle de harcn basn dayanmndan ok ekme ve tula ile arasndaki aderans
(yapma) dayanm nemlidir. Basn dayanm deneyi daha kolay
olduu iin genellikle basn dayanm ile dier direkt ekme ya da
eilmeden ekme dayanmlar arasnda iliki kurularak harcn bu
zellikleri karlr.
Deprem Aratrma Dairesi sarsma tablasnda denenen tula yma
yaplarda kullanlan harlarn basn ve eilmeden ekme dayanmlar llmtr. Olduka zayf, basn dayanm dk harlarn
- 53 -

eilmeden ekme ve basn dayanmlar arasndaki iliki ekil-2'de

verilmektedir (Baylke, Doan, ve Hrata 1989). Bu ekildeki deerlere uyan dorusal iliki aadaki gibidir:
fctf= 0.215 fb + 3.234

(1)

ekil 2: Har basn dayanm ile eilmeden ekme dayanm

arasndak iliki (Baylke ve dierleri 1989)

Burada fctf= harcn eilmeden ekme dayanm, fb= ise harcn basn
dayanmdr. Betonlarda eilmeden ekme dayanm deneylerinden
bulunan dayanm (fctf) ile direkt ekme deneyinden bulunan dayanmn (fct) arasnda fctf=0.5 fct gibi bir iliki bulunmaktadr (Ersoy
1985).
Harlarda kullanlabilecek kumdaki en byk tane boyutlar yaplacak derzlerin kalnlklarna gre seilmelidir. Derz kalnl 6-13 mm
- 54 -

arasnda ise kum tane boyu 6 mm'den kk olmal, derz kalnl 6

mm'den az ise en byk tane boyu No.16 (1.2 mm) elekten daha byk olmamaldr. Harlar kum tane boyu 13 mm'ye kadar ise kaba
har, 10 mm'den kk ise ince harolarak nitelenir. Kaba harlarn
moloz ta duvar gibi byk boyutlu derz yapmna olanak veren kargir duvarlarda kullanlmas daha uygundur. Har hazrlandktan sonra en ok 2.5 saat iinde kullanlmaldr. Tula, harcn konulmasndan sonra en ge 1 dakika iinde yerine konulmaldr. Tula harcn
ze-rine konulduktan sonra fazla oynatlmamal, malann sap ile birka hafif darbe ile tula son konumunu almaldr. Tula harcn zerinde dururken oynatlrsa harile tula arasndaki yapma azalr. 40C
derecenin altndaki hava scaklnda duvar rlmemelidir.
2.2 Harlarn Mekanik zellikleri
Harlarn elastisite modl malzeme karm oranna baldr. Yorulmaz ve Atan (1971) yaptklar deneylerde 1:4 imento harlar iin
140000-235000 kg/cm2, 1:1.5:8 imento:kire:kum karm oranl melez harlar iin 52000-110000 kg/cm2 arasnda deien elastisiste modl bulmulardr. Lenczner (1972) 1:1:6 melez harc iin 28 00042000 kg/cm2, 1:0.25:3 harc iin 105000-140000 kg/cm2 arasnda elastisite modlleri vermektedir. Hilbdorf (1972) harcn elastite modlnn basn dayanmnn 1000 kat olarak alnmasn nermektedir.
Yorulmaz ve Atan (Mart 1977) imentolu har iin elastisite modln basn dayanmnn 600 kat, kire-imentolu melez har iin basn dayanmnn 500 kat civarnda deerler vermektedirler.
Hilbdorf (1972) harcn Poisson orann 0.2 olarak vermekte ancak
duvarn krlma dayanmna yaklald zaman orann 1.0'e kadar
hzla ykseldii de belirtilmektedir.

- 55 -

BLM-3
DUVARLARIN ZELLKLER
Bu blmde doal ve yapay ta, tula ve beton briket ile yaplm
kargir duvarlarn basn, ekme ve kesme dayanmlar ve tasarmda
kullanlacak emniyet gerilmeleri incelecektir.
3.1 Duvarlarn Basn Dayanm
Tula ve dolu ve hafif beton briket gibi elemanlar ve balayc olarak
har ile birlikte oluan duvar homojen ve izotropik olmayan bir ortamdr. Doal talar ile rlm duvarlarda da ayn durum geerlidir.
stelik doal talardan oluan moloz ta duvarda, hatta ince yonu ta
duvarlarda bile, derzler tm ile gelii gzel bir dzendedir. Deimeyen boyutlarda tula ve beton briketten yaplm duvarlarda har
ve tulann birlikte davrannn, mekanik zelliklerinden giderek,
matematik modeli gelitirilmektedir.
Yapay talardan oluan duvarlarn basn dayanm bata tula ya da
beton briket ve harcn basn ve ekme dayanmlar olmak zere
harcn yapay taa yapma (aderans) dayanm, duvar iilii, derz
kalnl, yapay ta birimlerinin boyutlar, kullanlan harcn tazelii,
yapay tan su emme kapasitesi gibi bir ou yap tasarm aamasnda bilinmeyen ya da saysal olarak belirtilemeyen faktrlere baldr.
3.1.2 Derz Kalnlnn Etkisi
Derzlerin ince ya da kaln oluu ya da tula yksekliinin derz kalnlna orannn byk ya da kk oluu, daha kaln ya da ince tula
kullanlmas tula duvar dayanmn artrmaktadr.
Tula kalnl ile derz kalnl arasndaki orann duvarn tama gc zerindeki nemli etkisi deneylerle saptanmtr (Francis, Harman
and Jerrem-1970). Derz kalnl deitirilerek yaplan deneylerde
derzlerin incelmesi ile basn dayanmnn nemli lde artt gz- 56 -

ekil 3: Derz kalnl ile duvar basn dayanm ilikisi (Francis ve

Dierleri 1970)
- 57 -

lenmitir. ekil-3. Lenczner (1972)'in verdii bir baka deneyde derz

kalnlnn 3.2 cm'den 1.6 cm'e indirilmesi ile tula duvar rneklerinin
dayanmnn 154 kg/cm2'den 238 kg/cm2'ye ykseldii grlmtr.
Sonu olarak tula duvarda derz kalnl 1.0 cm civarnda olmas ya
da derz kalnlna gre tula ya da briket derinliinin yksek oluunun duvarn basn dayanmn ykselttii kesindir.
3.1.3 Tula ve Har Dayanmnn Etkisi
Tula duvarlarn basn dayanm pratik olarak kullanlan tula ya da
baka cins malzemenin basn dayanmnn bir oran olarak alnmaktadr. Bu oran 0.25-0.50 arasnda deimektedir. Bu orandaki deime kullanlan tulann ve balayc harcn basn dayanm, har ile
tula arasndaki aderans gibi zelliklere baldr.
Lenczner (1972) tula ile tula duvar basn dayanm arasnda ekil4'deki ilikiyi vermektedir. Bu eri deneysel sonulardan karlmtr. Grld gibi duvarda yksek dayanml tula kullanlmas ile
duvar dayanmnda ayn oranda bir art olmamaktadr. Bu iliki olduka yksek dayanml tulalardan yaplm duvarlardan karlmtr. Trkiye'de bu kadar yksek dayanml tula retimi yoktur.
ekil-5'de ve ekil-6'da Foster (1978) tarafndan tula ve tula duvar
basn dayanmlar arasndaki bir baka iliki verilmektedir. Grld gibi har dayanmnn bir ka kat arttrlmas tula duvar dayanmnda % 25-30 kadar bir art salamaktadr. Ayn tula ile birka kat
daha yksek dayanml har kullanlmas dayanmnda anlaml bir art salamamaktadr. Buna karlk ayn har ile daha yksek dayanml tula kullanlmas duvar basn dayanmnda ok daha nemli
art salamaktadr. Duvar basn dayanmn arttrlmas iin daha
yksek basn dayanml tula kullanlmas gerekmektedir.
Tolunay (June 1966) yapt deneylerde tula basn dayanm ile
tula duvar basn dayanm arasnda aadaki ilikileri karmtr:
- 58 -

ekil 4: Tula dayanm ile duvar dayanm ilikisi

ekil 5: Har, tula ve duvar basn dayanmlar ilikisi

- 59 -

ekil 6: Har, tula ve duvar basn dayanmlar ilikisi

Harman Tulas

1:3 Kire Har

1:2:8 Melez Har

fD=0.27 fT
fD=0.27 fT

Fabrika Tulas

1:3 Kire Har

1:2:8 Melez Har

fD=0.27 fT
fD=0.22 fT

Burada fT tula basn dayanm, fD ise duvar basn dayanmdr.

Har ve tula basn dayanm ykseldike tula duvar basn dayanm/tula basn dayanm arasndaki oran bymektedir. Bu deneylerde kullanlan tulalarn basn dayanmlar olduka yksek olmutur: ortalama olarak fabrika tulalarnda 345 kg/cm2, harman tulalarnda ise 146 kg/cm2. Buna karlk kullanlan her iki cins harcn
basn dayanmlar 7 (Kire Harc) ve 10 (Melez Har) kg/cm2 gibi olduka dktr.
Trkiye'de daha yakn yllarda yaplan bir baka deneyde (Baylke
Haziran 1982) "tula/tula duvar" basn dayanm ilikisi kullanlan
harcn basn dayanm ile tulann basn dayanmna bal olarak
- 60 -

boyutsuz bir biimde incelenmitir. Bu deneylerde dolu, dey ve

yatay delikli fabrika tulalarndan yaplm yaklak 50 cm x 50 cm
boyutlarnda duvarcklar denenirken uygulamada retilenlere benzer
koul ve karmlarda harlar kullanlmtr. Kullanlan her bir grup
tulann ortalama basn dayanmlar 19 ile 182 kg/cm2 arasnda deimektedir.
Bu deneylerde (Baylke Haziran 1982) tula basn dayanm fT ile
duvar basn dayanm fD arasnda aadaki iliki bulunmutur (ekil-7):

ekil 7: Tula basn dayanm ile duvar basn dayanm arasndaki

iliki (Baylke 1982)

fD= (0.32-0.75) fT

(20)

Har dayanmn da dikkate alan boyutsuz bir iliki de karlmtr

(ekil-8):
fD/fT = -2.13 (fH/fT)2 + 1.91 (fH/fT) + 0.239
- 61 -

(21)

ekil 8: Tula, Har ve Duvar Basn Dayanmlar Arasndaki

Boyutsuz iliki (Baylke 1982)

Burada fD, fT ve fH sras ile duvar, tula ve harcn basn dayanmlardr. Tula harsz konulmu ise fD=0.239 fT olmaktadr. Duvar harcnn dayanm bilinmiyorsa tula du-var basn dayanm tula basn dayanmnn % 25'i kadar alnabilir.
Beton bloklardan yaplm duvarlar iin de har, beton blok ve de
duvar basn dayanmlar arasndaki benzer bir iliki ekil-9'da verilmektedir (IISEE Seminar Notes-1991). Burada hem beton blok hem
de har ayn cins malzemeden olduu iin tula duvarlardan farkl
olarak har dayanmnn (fH) duvar basn dayanmn (fBD) artrmaya katks daha yksek olabilmektedir. Har(fH) ve beton blok (fBB)
basn dayanmlar birbirine yakn ise duvar basn dayanm (fBD)
beton blok basn dayanmna (fBB) yaklamaktadr. Har ile beton
blok arasnda farkl zamanlarda retildikleri iin tam yapma olamamakta ancak blok dayanmna yakn ya da daha yksek dayanml
har kullanlrsa duvar basn dayanm beton blok basn dayanmnn % 80-85'i kadar olabilmektedir: fBD=0.80-0.85 fBB. ekil-9.
- 62 -

ekil 9: Beton Blok, Har ve Duvar Basn Dayanmlar likisi

(IISEE - 1992)

Tolunay (June 1966) deneylerinde tula duvardaki harcn zaman

iinde basn dayanmnn artaca ve dolayl olarak da duvar basn
dayanmnn da zaman iinde artabilecei olgusunu da incelemitir.
Tula duvarn retimden 7 gn sonra tama gcnn % 80'ine, 14
gn sonra % 95'ine ve 28 gn sonra ise hemen hemen tama gcnn tamamna ulat gzlenmitir. Deneyler tula kpleri zerinde
yaplmtr. Zaman iinde dayanmda nemli bir artn olmamasnn
nedeni tula duvarn byk bir blmnn (Duvar oluturan malzemenin % 90'dan ou tuladr) retildikten sonra zellikleri deimeyen tuladan yaplm olmasdr.
Tulalarda yksek su emme kapasitesinin bulunmas da tula duvarn basn dayanmn nemli lde azaltr. Tula harcn suyunu
emerek harca hidrasyon iin yeterli su brakmamakta ve har gerek- 63 -

tii gibi sertlememektedir. Bu ayn zamanda harile tula arasndaki

aderans da azaltmaktadr.
3.1.4 Tula Duvar Elastisite Modl
Tolunay (June l966) yapt deneylerde tula duvar elastisite modl
ED ile duvar basn dayanm fD arasnda aadaki ilikileri bulmutur:
Harman Tulas
Fabrika Tulas

1:3
1:2:8
1:3
1:2:8

Kire Har
Melez Har
Kire Har
Melez Har

ED = 45 fD
ED = 97 fD
ED = 35 fD
ED = 97 fD

Duvar elastisite modl imentolu kire harlarnda (Melez har) yalnzca kire harlarna gre iki kat daha byk olmutur. Bu almada (Tolunay June 1966) az sayda rnek zerinde deney yapld
iin sonular tartmaya aktr. Ancak lkemizde tula yap elamanlar zerinde yaplm az saydaki deneylerden biri olduu iin zerinde durulmaktadr.
Krishna ve Chandra (1965) tula duvar elastisite modl iin aadaki ilikiyi vermektedirler:
ED =( 130-200) fD

(22)

Yine ayn kaynakta tula duvarn elastisite modlnn deprem gibi

dinamik ykler altnda % 40 kadar artabilecei ileri srlmektedir.
Lenczner (1976) tula duvarn elastisite modlnde zamanla olan deiimleri incelemitir. Tula duvar elastisite modlnde zamanla
%400 kadar bir azalma olabilmektedir (ekil-10). Ayn kaynakta
(Lenczner 1976) uzun sreli ykler altnda tula ve beton briket duvar ve kolonlardaki ani birim deformasyon ile zamanla olan maksimum birim deformasyon llmtr. Tula kolonlarda snme (creep) oran, dier bir deyile uzun dnem deformasyonunun balang
- 64 -

ekil 10: Tula Elastisite Modlnn Zamanla Azalm (Lenczner

1976)

deformasyonuna oran, 2 olarak bulunmu, beton briket kolonlarda

bu oran 4.4-7.5 arasnda olmutur. Kullanlan malzemenin basn dayanm, Trkiye leine gre olduka yksektir. Bu nedenle deney
sonularnn deerlendirilmesinde bu durum gz nne alnmaldr.
Snme miktarnn har ve tulann basn dayanmna ve duvardaki
eksenel gerilmeye bal olduu grlmektedir (ekil-11). Tula ve
harcn basn dayanmlar yksek ise snme az olmaktadr. Tula duvarn basn gerilmesi duvarn basn dayanmnn % 50'sinden az ise
zamana bal deformasyon art da ok az olmaktadr. Tula duvarlardaki zamana bal deformasyon art kolonlara gre daha byk
olmaktadr.
3.1.5 Tula Duvarlarn Basn Krlmas
Tula duvarda yatay derzlere dik ynde eksenel yk altnda krlma,
tulalardaki yatay ekme gerilmelerinden dolay oluan dey yarlmalar eklindedir. Bu cins krlmann nedeni tula ve harcn defor- 65 -

ekil 11: Tula Duvar ve Kolonlarda Zamanla Deformasyon Art

(Lenczner 1976)

masyon zelliklerinin farkl olmasdr. Genel olarak tula harca gre

daha rijit bir malzemedir. Dey yk altnda har tulaya gre daha
ok yana doru genilemek ister, Poisson oran daha yksektir. Tula
ile har arasndaki aderans (yapma) her iki malzemenin farkl hareketlerini bir noktaya kadar nler, dolays ile tula ekme kuvvetleri
har ise basn kuvvetleri ile zorlanr. Tulada oluan ekme kuvvetleri tulann ekme kuvveti tama gcn at zaman tula atlar.
Byk eksenel yk altnda tula duvarn itii, dar doru geniledii grlr. ekil-12'de tula duvarlarda dey ykler altnda krlmann rnekleri verilmektedir.
3.2 Tula Duvarlarn ekme-Kesme Dayanm
Yma kargir yaplarn duvarlar yalnzca yatay derzlerine dik eksenel
ykleri tamakla kalmazlar. Yma kargir duvarlar, zellikle depremlerde yatay derzlerine paralel byk yatay yklerle zorlanrlar.
ekil-13de tula duvarlardaki kesme krlma biimleri verilmektedir.
- 66 -

ekil 12: Derzlere Dik Ykler Altnda Yma Duvarda Krlma

Dey ykleri de tayan duvarlar, bir deprem srasnda duvar dzlemine paralel hem dey hemde yatay yklerin etkisindedirler. ekil14. Bu koullar altnda duvarn herhangibir eleman dzlemi iinde
iki eksenli gerilme altnda kalmaktadr (ekil-15).
ki eksenli gerilme altndaki duvar elemannn krlmas har ve tula
dayanmna ve derzlere dik ykler (dey ykler) ile paralel ykler
(yatay ykler) arasndaki orana bal olarak, eer har tuladan daha
zayf ise derzlerde yatay kesme ya da diyagonal ekme biiminde olmaktadr.
Eer tulann basn dayanm hardan az ise krlma yine diyago-nal
ekme biiminde ancak atlaklarn tulalarn iinden gemesi eklinde olmaktadr. ekil-13'de bu iki durum gsterilmektedir.
Tula duvarn tad dey yk belli bir dzeye kadar duvarn yatay
yk tama gcn arttrabilmektedir.
Tula duvarn kesme dayanm ya derzlerin dzlemi iinde yatay
- 67 -

ekil 13: Yatay Derzlere Paralel Etkiyen Ykler Altnda Yma

Duvarlarda Krlma Biimleri

ekil 14: Tula Duvarda Yatay ve Dey Ykler

- 68 -

ekil 15: Duvar Eleman Adaki Gerilme Durumu

kesme aderans dayanmna ya da makaslama ekme dayanmna

bal olmaktadr.
Kesme dayanm derzlerin dzlemi iindeki yatay kesme ade-rans
dayanmna bal ise dayanm aadaki gibi bir denklem ile verilmektedir:
= 0 +

(23)

Burada kesme aderans krlmas durumuda gerilme, 0 sfr ek-senel

basnta yalnzca harcn aderans dayanmndan oluan kesme aderans tama gc, tula ile har arasnda srtnme katsays, duvarda derzlere dik eksenel ykn oluturduu gerilmedir.
Denklem (23)'deki 0= 1-3 kg/cm2, = 0.45-0.88 arasnda deimektedir. Gerek yaplarn duvarlarnda dey yklerden dolay oluan
basn gerilmesi 'nn miktar, duvarn yapnn hangi katnda olduuna, yapnn toplam ka katl olduuna ve duvar kalnlna baldr.
- 69 -

ekil 16: Tula Duvarda Krlma Annda Gerilmeler

Yma yaplarda depremlerde kesme krlmasnn en ok zemin katlarnda olduu bilinmektedir. Tula yma yaplarn zemin kat duvarlarndaki dey gerilmelerin bykl u miktarlarda olmaktadr:
1 katl
Yap

2 katl
Yap

3 katl
Yap

4 katl
Yap

Zemin kat
izgisel Yk
(ton/metre)

3.5

6.2

9.4

12.6

Duvar
Kalnl
(cm)

19

19

29

29

1.7-2.2

3.0-4.0

3.0-4.0

4.0-5.5

Gerilme(_)
(kg/cm2)

- 70 -

Bu koullar altnda Trkiyede tula yma yaplarn zemin kat duvarlarnn kesme dayanm 1.8-8.5 kg/cm2 olabilir.
Tula duvarn kesme dayanmnn denklem (23)'den hesab daha
ok basn gerilmelerinin kk olduu duvarlar iin geerlidir (Sahlin 1971). Yorulmaz ve Atan (1971) deneylerinde tayc delikli tulalar iin har cinsine gre:
= 5.14 + 0.425 (imento harl)

(24)

= 4.02 + 0.407 (Melez harl)

(25)

denklemlerini vermektedir. Bu deneylerde kullanlan tula ve harlarn basn dayanmlar uygulamadaki yaplara gre olduka yksektir.
Tula duvarda dey gerilmeler azaldka, kesme gerilmelerinin
oluturaca kesme atlann yatay ile as 45 dereceye yaklar.
Dey gerilmelerin byk olmas ile bu atlan as giderek byr.

ekil 17: Monotonik Ykleme Altnda Tula Duvarlarda Kesme

Dayanmnn Geliimi
- 71 -

Kargir duvarlarn kesme dayanm duvarn dzlemine paralel etkiyen

yk altnda yapt yatay birim ekil deitirmelere de baldr. ekil17'de bu iliki verilmektedir. lk balarda kesme dayanm tula ya da
beton briket ile har arasndaki aderans ile salanmaktadr. Bu yukarda verilen formllerdeki 0 ile ifade edilen tula ile har arasndaki
aderans gerilmesidir. Bu gerilmeye ulald zaman har ile tula
arasndaki aderans atlak nedeni ile yitirilmektedir. Bu aamadan
sonra kesme direnci tula ile har arasnda olumu yzeydeki srtnme ile salanmaktadr. Srtnme kuvveti duvarn yatay derzlerine
etkiyen dey gerilmelere de baldr. zellikle depremlerde gelen
yatay yklere kar koyan srtnme kuvveti tulalarn birbiri stnden kaymas ile ortaya kmaktadr. Bu ise giderek yatay kayma sonucu srtnme yzeylerinin azalmas ile duvarn dalmasna ve de
dey ykleri de tayabilecek alann kalmamasna yol aarak duvarn ve yapnn gmesine yol amaktadr. Bu koullar altnda kargir
bir duvarn tersinir ykler altndaki yk deformasyon erisi ekil18'de verilen biimde olabilmektedir. Genellikle duvarn en ok 2-3
kere devresel yklemeyi kaldrabilecei ve de her devresel yklemede tanabilen yk dzeyinin de hzla azald bilinmektedir.
Deprem Aratrma Dairesindeki Sarsma Tablas zerinde denemi
yma yaplarn duvarlarnda oluan nominal kesme dayanmlar aada Tablo-3de verilmektedir.
3.3 Tula Duvar Emniyet Gerilmeleri
nceki blmlerde yaplan teorik deerlendirmeler, Trkiye'deki
tula ve har dayanmlar ve iilik gibi faktrler gz nne alnarak
yap hesaplarnda kullanlacak tula ya da baka cins kargir malzemenin basn, ekme ve kesme emniyet gerilmeleri seilebilir. Burada harman tulas, dolu ve az dey delikli (delik oran % 15'den az),
dey delikli tayc blok tula, ve de yatay delikli dolgu tulas zerine bilgi verilecektir. nk bu malzemeler zerinde deerlendirme
yapmaa yeter sayda deney yapld gibi en ok kullanlan malze- 72 -

Tablo-3 Sarsma Tablosu Deneylerinde Duvarlarda llen

En Byk Nominal Kesme Gerilmeleri
Malzeme Cinsi

Duvar nominal
kesme dayanm
(kg/cm2)

Dey Delikli tula delik oran %50

Dey Delikli tula delik oran %60
Dey Delikli tula delik oran %50
Dey Delikli tula delik oran %35
Harla dolu gemeli boluklu briket (AUBE)
Ponzal Bimsbeton blok
Gazbeton blok 1(2 katl yap)
Gazbeton blok 2 (tek katl yap)
Boluklu gemeli briket Harsz (AUBE)
ekillendirilmi gazbeton blok (harsz)

1.11
0.74
1.36
2.82
2.41
1.78
1.24
2.13
1.211
0.68

Duvar nominal
dayanm/har
ekme dayanm
oran
0.182
0.067
0.314
0.094
0.595
0.198
0.065
0.112
-

ekil 18: Tersinir Ykleme Altnda Tula Duvar Kesme Dayanmnn

Geliimi
- 73 -

me cinsleridir. Bu konuya gemeden nce eitli ynetmeliklerde

duvarlar iin verilen emniyet gerilmeleri deerleri zerine bilgi verilecektir.
TS-2510 "Kargir Duvarlar Hesap ve Yapm Kurallar" (1978) yaynlanmadan nce kargir duvarlarda emniyet gerilmeleri olarak malzeme ve har cinsine gre "Yap leri Fenni artnamesi"nde verilen deerler kullanlmaktayd. Bu artnameye gre tula duvar basn emniyet gerilmesi kire harl duvarda 5 kg/cm2, melez harl duvarda 8
kg/cm2, imento harl duvarda 10 kg/cm2, ta duvarlarda ise kire
harl duvarda 4 kg/cm2, melez harl duvarda 6 kg/cm2, imento
harl duvarda 8 kg/cm2 olarak verilmekte idi.
TS-2510'a gre basn dayanmlarna ve har cinslerine gre du-varlarda kullanlabilecek emniyet gerilmeleri aadaki TABLO-4'deki gibi olacaktr.
Tablo-4 TS-2510a Gre Duvar Emniyet Gerilmeleri
YAPAY
TA ORTALAMA
BASIN
DAYANIMI (KG/CM2)

250
160
112.5
70
50
30

DUVARLARDA KULLANILAN HAR GRUBU (KG/CM2)

A (150)
18
14
10
8
6
4

B (110)
14
12
9
7
5
3.5

C (110)
12
10
8
7
5
3.5

D(20)
10
8
7
6
4
3

E (5)
8
7
6
5
4
3

TS-2510'da ayrca duvarn narinlik katsaysna gre basn em-niyet

gerilmelerinde azaltma yaplmas gerekmektedir: Tablo-5
Yine TS-2510'a gre yma duvarlarda kayma emniyet gerilmeleri 3
kg/cm2'den byk olmamak koulu ile A ve B cinsi harlarn kulla- 74 -

Tablo 5 Narinlik Katsaysna Gre Emniyet Gerilmeleri

BASIN
NARNLK
10DAN AZ
12
14
16
18
20

3
3

3.5
3.5

EMNYET
4
4

5
5
3

GERLMES

6
6
4
3

7
7
5
3

8
8
6
4
3

GRUBU (KG/CM2)
9
9
6
4
3

10
10
7
5
3

12
12
8
6
4
3

14
14
10
7
5
3

18
18
13
9
6
4
3

nld duvarlarda em = 0.12, C, D ve E snf harlarn kullanld

duvarlarda em = 0.10 formlnden hesaplanr. Burada hesapta
gz nnde tutulan duvarda, dey yklerin oluturduu gerek ortalama basn gerilmesidir. Trkiye'deki tula yma yaplarn duvarlarnda kat bana or-talama izgisel basn ykleri 3.5 ton/metre ci-

ekil 19: Depremlerde Yaplara Gelen vmeler ve Tula ve Kerpi

Yma Yap Periyotlar
- 75 -

varndadr. Dier bir deyile 3 katl bir tula yma yapnn zemin katn-daki duvarlarda izgisel yk 10 ton/metre'dir. Duvar kalnl 29
cm olunca duvardaki basn gerilmesi = 3.4 kg/cm2 olmaktadr. Buna gre em = 0.34-0.41 kg/cm2 olmaktadr. Bu standarda gre duvarlara eksantrik yklerin gelmemesi ve duvarda hibir biimde ekme gerilmesi olumamas salanmaldr. Tablo-6'da duvarlarn kesme
emniyet gerilmeleri ile Trkiye'deki malzeme koullarna gre beklenen kesme dayanmlar ve duvara gelen basn gerilmesi arasndaki
iliki verilmektedir. Kesme dayanm ile kesme emniyet gerilmesi arasnda 1/9 gibi bir oran bulunmaktadr. Bu olduka yksek bir emniyet katsaysdr.
ekme kesme dayanmlar iin duvar basndayanmnn % 10'u ya
da en az 1.0 kg/cm2 olaca varsaylabilir. Bu tula ve duvar dayanmlarna bir emniyet katsays uygulanarak emniyet geril-meleri bulunabilir. Tablo-6'da bu emniyet katsays 3-4 civarnda seilmitir.
Tablo-4'den alnan emniyet gerilmeleri ise daha yksek bir emniyet
katsays ile seilmi olmaldr.

- 76 -

Tablo-6 Tula Duvarlarn Basn ve ekme-Kesme Dayanmlar

(Gerilmeler kg/cm2 cinsindendir)

Tula
Cinsi

fT
(2)

fH
(3)

fT/fH
(4)

fD/fT
(5) (*)

fD
fDE
(2)x(5)

fDE
(**)

Harman
Tulas

25

15

0.6

0.62

15

Dey
Delikli
Blok Tula

50

"

0.3

0.56

28

Dolu
Fabrika
Tulas

100

"

0.15

0.48

50

12

30

"

0.50

0.66

20

Yatay
Delikli
Dolgu
Tulas

(*) Bu deerler denklem (21)'den hesaplanmtr.

(**) Bu deerler TABLO-4 E grubu har deerlerinden alnmtr.

- 77 -

BLM-4
YIMA YAPILARIN DNAMK ZELLKLER VE
YATAY YKLER ALTINDA DAVRANILARI
4.1 Dinamik zellikler
Yaplarn dinamik zellikleri doal titreim periyodu ve snm oranlardr. Yma yaplarn doal titreim periyotlar 0.05-0.20 saniye civarnda olup genellikle kktr.
Yap periyodu yapnn kat ykseklii, eni, boyu ve dolu duvar oran
ile ilgilidir. Yap ykseldike, kat adedi arttka periyodu uzar. Ayrca
planda eni ve boyu byk olan yaplarnda periyodu ksadr. Yapnn
titreimine yol aan kuvvetler bydke yapnn salnmlarnn periyodu da daha uzun olur. Deprem kuvvetlerinin yaratt hasar da yapnn rijitliini azaltt iin yapnn titreim periyodunun uzamasna
neden olur. Ksa periyotlu yaplar rijit yaplardr.
Tayc sistemleri betonarme ereve olan yaplar tula yma yaplara gre daha esnek ve uzun periyotlu yaplardr. Buna karlk perde duvarl tayc sistemi olan betonarme yaplarn periyotlar ayn
sayda kat olan tula yma yaplarn periyoduna yakndr. Betonarme yaplar iin kat adedi ile yap periyodu arasnda aadaki ilikinin bulunduu kabul edilebilir:
T = (0.1-0.07) N

(34)

Burada N kat adedidir. katl betonarme yapnn periyodu 0.21-0.30

saniye civarnda iken on katl bir betonarme yapda periyot 0.8-1.0
saniye kadar olur.
Betonarme yaplarn doal titreim periyotlarn veren denklem ok
sayda yapnn periyot lmlerinden karlmtr. Tula yma yaplar iin ise ayn sayda deney yaplmamtr. Snrl sayda tula ve ta
yma yaplm periyot lm sonular Tablo-7'de verilmektedir.
- 78 -

Tablo 7: Tula Yma Yap Periyotlar

- 79 -

Bu lmlere dayanlarak yukardaki denklem (34)'e benzeyen bir

iliki verilebilir:
T = (0.035) N

(35)

Snrl sayda lme dayanlarak bulunan bu periyot denklemi olduka yaklaktr. Tula yma yaplar en ok drt katl olduklarndan tula yma yaplarn periyotlar 0.05-0.20 saniye arasnda olacaktr. Bu tula yma yaplar rijit yaplar snfna sokar. Bir yapnn
rijit olmas yapnn salam yada dayanksz olduunu gstermez. Rijitlik ve dayankllk ayr kavramlardr.
Bilindii gibi depremlerde yaplara gelen kuvvetler yapnn titreim
periyodu ve arlna baldr. Depremlerde oluan iddetli yer hareketleri altnda yaplara periyotlarna bal olarak gelen maksimum
yatay kuvvet ivmeleri yap mukabele spektrumlarndan alnr. Maksimum ivme ile yapnn ktlesini arpm yapya gelen yatay deprem
kuvvetini verir.
ekil-19'da eitli iddetteki depremlerin deiik zeminlerde oluturaca maksimum ivmeleri gsteren bir "spektrum" verilmektedir. Yine bu ekilde tula ve kerpiyma yaplarn periyotlarnn ve de dayanabildikleri deprem ivmelerinin bulunduu blge de gsterilmitir.
Bu ekilden aadaki sonular karlabilir:
Salam zeminlerde ksa periyotlu yaplara byk ivmeler, bir dier
deyile deprem kuvvetleri, gelirken, yumuak zeminlerde de uzun
periyotlu yaplara byk deprem ykleri gelmektedir. Bu adan baklnca yumuak zeminler zerindeki yma yaplarn depremden daha az etkilenecei varsaylabilir.
Gerekten de bir ok depremde salam zeminler zerindeki yma
yaplarn yumuak zeminler zerindeki yma yaplara gre daha ok
hasar grdkleri gzlenmitir. Burada salam zemin olarak kayalk,
sk ve youn kumlu akll zeminler; yumuak zemin olarak da kum- 80 -

lu ve killi fazla sk olmayan, ok kolay kazlan gendolgu ve alvyon zeminler anlalmaktadr.

Salam bir zeminin periyodu ksa olacandan zerinde olan ksa periyotlu yma yapnn periyodlarn akmas ile re-zonans olacandan depremde daha byk bir kuvvetle zorlanmas ve bu nedenle de
salam zeminler zerindeki yma yaplarda daha ok deprem hasar
beklenmektedir. te yandan uzakta olan depremlerin yer hareketinin hakim titreim periyodu da uzun olur. Uzak depremler, 100 kilometre ve daha uzak, ok katl ve uzun doal titreim periyotlar olan
yaplar daha ok etkilerken, ksa periyotlu yma yaplar daha az
zorlarlar. Bu nedenle daha ok uzak depremlerden etkilenecek 3 ve
4 nc derece deprem blgelerinde 3 ve 4 kata kadar tula yma yaplmasna izin verilmitir.
Yaplarn snm nitelii yapnn dtan gelen dinamik etkiyi har-camas olarak nitelenir. Genellikle snm oran ile tanmlanr ve yap
periyodu ve yap elemanndaki gerilme dzeyi gibi faktrlere baldr. Genellikle ksa periyotlu yaplarda snm oran % 2-5 gibi olduka kktr. Yapnn deprem srasnda atlayarak hasar grmesi, yap elemanlarnda atlaklar olmas ve atlak yzeyleri arasndaki srtnme yapnn snmn arttrr. Bu nedenle depremde atlamaa
baladktan sonra yapdaki snm oran % 5-10 dzeyine kabilir.
Snm artan yapya gelen deprem yk azalr. Yma yaplarn ksa
periyotlu ve dk snml olmalar, depremde hasar grerek hem
periyot, hemde snmlerinde artmaya neden olur ve deprem srasnda gelen kuvvetlerde azalma olabilir. Ancak bu azalma nemli boyutlara pek ulamaz.
4.2 Yaplarda Sneklik kavram
Yap ya da yap elemannn yk altnda davran ekil-20a'daki gibi
olabilir. Belli bir yk dzeyine kadar yk altnda elastik davranan
eleman bu yk dzeyinden sonra atlamaa balar. Bu noktadan
sonra yapt deformasyonlar artk geri dn olmayan kalc atlak- 81 -

lar demektir. Elemann atladktan sonra kopma noktasna kadar yapaca deformasyonun miktarnn az ya da ok oluu eleman ya da
yapnn 'sneklii' olarak tanmlanr. Bu yk deformasyon erisi altndaki alan bir anlamda enerji tketme gcdr.
Yma yaplar snek yaplar deildir. ekil-20a'da gsterilen krlgan
yap davranna benzer biimde davranrlar. atladktan sonra hzla
ykma giderler. Bu adan kalc deformasyon ile enerji tketmeleri
ok azdr.
te yandan depremde yaplara gelen yklerin bir dier zellii tersinir olmalardr. Ykn yn deitirmesi sonucu elemann ayn noktasna bir an basn kuvveti gelirse bir sonraki anda da ekme kuvveti
gelebilir. Bu tr bir ekme bir basneklinde yk deimesi yap eleman iin ok ar bir ykleme kouludur. ekil-20b ve ekil-20c'de
snek ve snek olmayan yap elemanlarnn tersinir ykler altndaki
davranlar ematik olarak verilmektedir. Snek olmayan (gevrek)
bir yap tersinir ykler altnda bir iki devir yaptktan sonra yklrken,
snek yap tersinir ykler altnda ok daha fazla sayda devir yapabilir. Tula yma yaplar ekil-20b'deki gibi davranarak tersinir ykler altnda hzla ykma gidebilirler.
Yma duvarn elastisite modl ED = 1000 ft' olarak verilmektedir.
Burada duvar dayanm olarak 30 kg/cm2 alnrsa ED = 30000 kg/cm2
olmaktadr. Buna karlk betonarmenin elastisite modl 200000
kg/cm2 olarak alnabilir. Bu fark tulann neden betonarme yaplar
kadar snek olmadnn bir baka kantdr. te yandan betonarmenin iindeki donat oluan ekme kuvvetlerini tarken benzer bir donatnn tula yma yap iinde olmamas yma yapnn snek davranmamasnn bir baka nedenidir.
4.3 Yatay Kuvvetler Altnda Davran
Yma yaplarda depremlerde oluan atalet kuvvetlerinin dey elemanlar olan duvarlara nasl aktarld ekil-21'nin yardm ile aklanacaktr.
- 82 -

ekil 20: Snek ve Snek olmayan Yaplarn Yatay Yk-Deformasyon

Erileri
- 83 -

ekil 21: Yma Yaplarda Deprem Yknn Tayc Elemanlara

Aktarm

Yan duvara gelen yatay kuvvet, deprem kuvveti ya da rzgar basnc

olabilir, altnda duvarn kesidi ularndan atya ya da kat demesine ve zemine oturan bir kiri gibi davranr. Bundan baka duvar, st
kattan ve at demesinden gelen eksenel ykleri de tamaktadr.
Bu ek-senel ykler ile birlikte duvar iki eksenli bir gerilme altndadr.
Duvarn stnden at sistemine aktarlan yatay kuvvetler daha sonra
eer varsa at demesinde ekil-21'de grlen gerilim dalmn
oluturur. Bu ykler daha sonra atnn oturduu kenar duvarlarda,
Bu duvar, duvar dzlemine paralel kesme kuvvetleri oluturmakta- 84 -

dr. Bu durum at ve duvar arasnda kuvvet aktarlmasn salayacak

bir balant varsa ortaya kar. Bu tr bir kuvvet aktarm olmas iin
at ya da kat demesinin yksek bir rijitlii olmas, dier bir deyile
dzlemine paralel olarak etkiyen kuvvetler altnda deforme olmamas gerekir. Bu durumda yatay kuvvetler duvarlara rijitlikleri ile
orantl olarak dalabilir. Kat demesi dzlemine paralel ykler altnda deforme olursa duvarlara yatay ykleri onlarn rijitlikleri ile
orantl olarak aktaramaz.
eitli tip demelerin yatay kuvvetleri dey elemanlara aktarma
gleri deiiktir. Betonarme plak demenin gc en yksek olurken, briket ya da asmolen dolgulu kaset demenin duvarlara yatay
kuvvetleri rijitlikleri ile orantl olarak aktarma gc daha azdr. Bu
adan ahap kat demesi ve at makas daha da zayftrlar ve bu
nedenle bu tip kat demesi olan yaplar "yarm kargir" yap olarak
nitelenirler ve en ok iki katl yaplmalarna izin verilir. Yma yaplardan beklenen "kutu" davrannn salanmasnda deme rijitlii
kadar duvar ykseklii de nemlidir. Duvar yksekliinin 3.00 metreyi at durumlarda kutu davran rijit betonarme deme pla ile
bile salanamayabilir.
Baz koullarda duvar st hatl yapnn kutu biiminde davran-masn salayabilir. Demenin diyafram davran gsterebilmesi iin
belli bir en/boy oran vardr (Gensert and Bretnell-1970). Bu oran yerinde dklm betonarme plak demelerde 1/5, prefabrike betonarme plak demelerde 1/4, ahap kontraplak demelerde 1/2 ve
nceden hazrlanm as-molenli dili demelerde 1/2 olarak verilmektedir. Bu oranlar diyaframn akl dorultusuna paralel uzanan
duvarlarn fazla teleme yapmadan yan duvarlara yeterli yatay yk
aktarabilmesi iin gereklidir. Eer bu en/boy oranlarndan daha narin
olan demeler yaplrsa deme ok esnek olmakta ve duvarlara yatay yk aktarm ok deiik biimlerde gereklemektedir.

- 85 -

4.4 Yatay Ykler Altnda Krlma Biimleri

ekil-21'de gsterildii deprem sonucu duvarlara etkiyen kuvvetler
duvar dzlemi iinde kesme gerilmeleri oluturur. Eer duvar malzemesinin kesme dayanm alrsa dolu duvar paralarnda 45 derecelik eik ekme atlaklar oluur. Bu duvara gelen ekme kuvvetlerinin duvarn ekme kuvveti tama gcn amasnn sonucudur. ekil-22a ve ekil-22b. Duvardaki eksenel basncn byklne gre
bu atlaklarn as deiir. Eer olduka byk dey basngerilmeleri varsa bu a 45 dereceden daha byk olur. Deprem yer hareketi yn deien dinamik bir hareket olduundan ilk anda ekil22a'daki gibi oluan atlaklarn aksi ynnde yeni eik ekme atlaklar, eer bu yndeki deprem kuvveti de atlama yapabilecek dzeyde ise, oluacaktr. ekil-22b.
Eik ekme atlaklar duvar dzlemindeki kap ve pencere boluklarnn yerine, boyutlarna, duvar ykseklii ve uzunluuna, duvarn
dolu olmasna ve yapnn depremin merkezine olan yaknlna bal
olarak deiik biimlerde olabilir. ekil-22c ve ekil-22d, ekil-23a ve
ekil-23b. Eer yap depremin merkezine yakn ise deprem yer hareketinin dey bileeni daha byk olacandan kesme atlaklar ekil-23c'deki gibi olabilir. ekil-22 ve ekil-23'de deiik atlak biimleri verilmektedir.
Eik ekme atlaklar bir kez duvar zayflattktan sonra duvar daha
nce atlamadan tad dey ykleri de tayamamaktadr. Deprem srasnda dey yklerde % 20-30 kadar bir artma yada azalma
olmaktadr. Bu art ve azal tpk yatay kuvvetlerde olan yn deitirme gibi deprem sresince var olan dinamik yklerin bir zelliidir.
Eik ekme atlaklarnn zayflatt duvarlarda dey yklerin tanmas da gleeceinden dey yklerin yaratt basnetkisi altnda deye yakn dorultularda da atlaklar oluacaktr.
Depremlerde yaplara gelen kuvvetler tek ynl deildir. Yaplar her
iki asal dorultularnda yatay kuvvetlerle ayn anda zorlanmaktadr- 86 -

ekil 22: Yma Yap Duvarlarnda Depremden Dolay Oluan atlak

Biimleri
- 87 -

ekil 23: Yma Yap Duvar atlaklarnn Biimine Etkileyen Deiik

Faktrler
- 88 -

lar. Bu durum zellikle yaplarn kelerinde, iki ynden gelen duvarlarn kesitikleri kelerde, gerilim birikimi yaratmaktadr. ekil24'deki yapnn kelerinde duvarlar birbirlerini darya doru iteceklerdir. Bu biimde hasar gren yma yaplara depremlerde sk
rastlanlmaktadr. ekil-25. Byle bir hasar nlemek iin yaplarda
duvarlarn kesime noktalarna betonarme kolonlar konulmaldr. Dier bir zm yolu da kelerde gerilme biriki-mini nlemek iin kelerin yuvarlaklatrlmasdr.

ekil 24: Yap Kelerinin ki Ynl Ykleme Altnda Deformasyonu

ekil 25: Duvarlarn Kelerde Birbirini telemesi, Gediz Depremi

1970
- 89 -

Tula yma yap duvarlar, betonarme kat ya da at demeleri ile

balanmam ise ya da yeterli rijitlii olmayan ahap deme ve at
makaslar ile st balarndan balanm ise (ekil-26), ekil-27'de verilen biimde hasar olmaktadr. Bu tr hasar duvarlarn boylarnn
ok uzun olduu ya da duvarn ok yksek olduu (3.00 metreden
ok) durumlarda da, betonarme bir plak olsa bile, oluabilir. Bu tr
hasar duvarn st bandan balanmam yalnzca temele mesnetli bir
ucu serbest duran ters pandl gibi davranmasnn sonucudur ve duvar dzlemine dik ynde salnm yapmaktadr. Bu durumda yap ekil-21'de verilen biimden farkl davranmaktadr.

ekil 26: Rijit Bir Demesi Olmayan Yma Duvarlarn Dzlemleri

Dna Deformasyonu

Yma yaplarn kelerinde ekil-28'de gsterilen biimde hasar olabilmektedir. Bu ya duvarn tulalarnn kede birbirine tam gemeli
olarak rlmemi olmasndan (ekil-28a), ya da duvarlar birbirine
balayan bir deme sisteminin olma-masndan (ekil-28b) ve de
depremde gelen yatay yklerin ok byk olmasndan (ekil-28c)
olabilir.
Yma yaplarn duvarlarnn kesme ve ekme dayanmnn ok dk olmas ve depremlerde kolayca atlamalar ki daha V iddetindeki depremlerde atlaklar balar, onlar deprem asndan sakn-cal
duruma sokmaktadr.
- 90 -

ekil 27: st Balarndan Yeterli Rijitlikte Balanmam Yma Yap

Duvar Hasar Biimleri

Yma yaplarn VIII-IX iddetlerinde yklmalar beklenir. Depremlerden sonra yaplan gzlemlerden yma yaplarn hzla atlayp ar
hasarl bir duruma ulatklar bilinmektedir. Bu durumun olumasn
nlemek iin kat adetleri snrlandrlm ve duvar boluklarnn yer
ve miktarlar ile dier baka biimlerde kstlamalar getirilmitir. Bu
kst-lamalar yma yapnn depremde tm ile yklmasn nlemek
iindir. Yma yaplar ounlukla bir iki kat gemeyen kk konutlar olarak yaplmaldr. Bu durumda eer ynetmelie gre yaplrlarsa depremlerde hasar grseler bile can kaybna yol amazlar. zellikle krsal alanlarda okul, salk oca, vb gibi iinde ok sayda insan bulunan ve bir afet sonrasnda hiaksama olmadan kullanlmas
gereken yaplarn depremde kolayca hasar grecek yma yap olarak yapmndan kesinlikle kanlmaldr.
- 91 -

ekil 28: Yma Yap Ke Hasar Biimleri

4.5 Sarsma Tablas Deneyleri

Yaplarn depremlerdeki davranlarnn deneysel olarak karlmas
iin depremlerde oluan trden dinamik atalet kuvvetleri ile zorlanarak denenmeleri gerekir. nk statik ykler depremlerde gelen
yklerin yarattndan farkl etkiler yaratmaktadr. Bu amala yaplar
ya da olabildiince byk lekli modelleri zamana bal olarak deien dinamik yklerin uygulanad sarsma tablalar zerinde denenmektedir. Bilgisayarla kontrollu hidrolik krikolar ile yap modeli- 92 -

nin oturduu tabla tpk bir depremde sallanan zemin gibi sallanmakta ve yapda depremdekine benzer biim ve byklkte kuvvetler
oluturulmaktadr. Bayndrlk ve skan Bakanl Deprem Aratrma
Dairesinde de bu trden yaplara depremlerde oluan dinamik atalet
kuvvetleri uygulayabilen bir sarsma tablas bulunmaktadr (Baylke
Mays 1986). Bu blmde bu sarsma tablas kullanlarak denenmi
deiik malzemelerden yaplm tek katl yma yaplarn deneylerinden kan sonular verilecektir. nce Sarsma Tablasnn ksa bir tantm ve alma biimi anlatlacaktr. Daha sonra bu tabla zerinde
yaplm deiik tip yma yaplarn deneylerinden karlan sonular
verilecektir.
4.5.1 Sarsma Tablasnn zellikleri
Bayndrlk ve skan Bakanl Afet leri Genel Mdrl Deprem
Aratrma Dairesi'nin sarsma tablas, tablaya verilen bir balang telemesinden sonra serbest braklarak salnm yapmakta ve tabla zerindeki model yapya dinamik atalet yklerinin etkimesini salamaktadr.
Tabla tek ynde yatay olarak salnm yapmaktadr.ekil-29'da tablann grn verilmektedir. Tablann zerinde arl 50 ton'a kadar
olan yap modelleri denenebilir. Tablann titreim periyodu zerine
konulan modelin arl ile bal olarak 0.15-0.30 saniye arasnda
deimektedir.
Tabla neopren takozlar zerinde oturmaktadr (ekil-30a). Takoz-lar
5 cm kadar elastik yatay teleme yapabilmektedirler. ki sra st ste
konulduklar iin toplam 10 cm tabla yatay telemesi yaptrlabilir.
Ancak emniyet amac ile en ok 6 cm yatay teleme yaptrlmaktdr.
zerine model yap konulan tablann boyutlar sarsma ynnde 6.00
metre dier ynde 5.00 metredir. Aras betonarme olan elik ereve
olarak yaplmtr (ekil-30b). Tablann bo iken arl 20.5 tondur.
- 93 -

- 94 -

ekil 29: Sarsma Tablasnn Genel Grn

ekil 30: Tablann Lastik Takoz ve elik ereve Ayrntlar

- 95 -

ekil-31'de tablann hareket dzeni verilmektedir. Bir kriko ile ular

mafsall mekanizma yukar doru itilirken tabla da 2-6 cm arasnda
deien balang telemesi ile yatay olarak itilmektedir. Bu arada
elastik takozlarda bir miktar da dey de-formasyon olmaktadr. Mafsall mekanizma tam yatay konuma geldii zaman az bir miktar daha
yukar doru itilirse mekanizma ani olarak havaya srayarak tablay
serbest brakmakta ve tabla da verilmi balangtelemesi altnda salnm yapmaktadr.
Tablann ve zerindeki model yapnn salnmlar ivme kaydedici-lerle llmektedir. ekil-32'de tabladaki sarsma ynnde, sarsma ynne dik ynde ve de dey yndeki salnm kaydnn tipik bir rnei verilmektedir. Tablaya balang telenmesi verilirken lastik takozlarda dey ynde de deformasyon olduu iin tabla serbest kald anda dey ynde de bir salnm olmaktadr. Tablann belli bir
miktarda balangtelemesi altndaki salnm 1.5 saniye kadar srmektedir. Arka arkaya ayn ya da deiik balangtelemeleri ile
tablann 8-10 kere salnm yap-mas bir anlamda model yapsna 1215 saniyelik iddetli bir deprem yer hareketi uygulanmasna edeer
olarak kabul edilebilir. ekil-33'de ise tablann ze-rindeki model yapnn arl ve de tabla balang telenmesine bal olarak tablada
oluan en byk ivmeler verilmektedir.
4.5.2 Boluklu Beton Briket Yap Deneyleri
Bu deneylerde (Baylke ve Dierleri Nisan l986 ve Temmuz 1986)
kullanlan boluklu briketlerin boyutlar ekil-34'da grlmektedir.
Deney yapsnn plan ise ekil-35'de verilmektedir. Deney yaplarndan birinde gemeli briketlerin boluklarna basn dayanm 13.6
kg/cm2 olan zayf bir har konulmu, dieri ise briketlerin boluklarna har konulmadan denenmitir. ekil-36'de boluklar harla dolu
yapnn drt cephesinin yklemeler sonras hasar grlmektedir. ekil-37'de boluklarna har konulmam yapnn bir cephesinin her
bir ykleme sonrasnda gelien hasar verilmektedir. Her iki deney
- 96 -

ekil 31: Sarsma Tablasnn Hareket Dzeni

- 97 -

ekil 32: Tablann Tipik vme Kayd

yapsna uygulanan yatay ve dey ykler bir miktar farkldr. Ancak

briketlerdeki boluklarn dayanm ok dk de olan bir harla doldurulmas ile yapnn hasar nemli lde azalmaktadr. ekil-38'de
boluklar har ile dolu ve bo olan iki deney yapsnn duvarlarnda
oluan nominal kesme gerilmeleri verilmektedir. Har dolgulu yapda kesme gerilmeleri hemen hemen iki kat daha byk olup giderek
artmtr. Buna karlk yalnzca bloklar arasnda srtnmenin sz konusu olduu briket deliklerin bo brakld deney yapsnda nominal kesme gerilmeleri deney boyunca ayn dzeyde kalmtr.
Bu deneylerin sonucunda duvarlarnda bu tip boluklu briket kul-la- 98 -

ekil 33: En Byk Tabla vmesinin Tabla Arl ve Tabla Balang

telemesi ile Deiimi
- 99 -

ekil 34: Deney Yapsnn Boluklu Briketleri

ekil 35: Deney Yapsnn Plan Boyutlar

- 100 -

ekil 36: Boluklar Harla Dolu Beton Briket Evin Deney Sonundaki
Grnm

nlan yma yaplarn, briketlerinin boluklarnn zayf dayanml da

olsa, harile doldurulmas ile deprem dayanmlarnn byk miktarlarda artaca anlalmtr.
4.5.3 Dey Delikli Tula Yap Deneyleri
Sarsma tablas zerinde tane dey delikli blok tuladan yaplm
yma yap denenmitir (Baylke ve Dierleri l989). Bu deneylerin
amac arasnda tula duvarlarda oluabilecek en byk kesme dayanmnn dzeyi, blok tulalardaki delik orannn duvar kesme dayanmna etkisi, derzlere konulan harcn zellikleri ve yerletirme biimleri ve yap duvarlarndaki kap ve pencere boluklarnn etkilerinin belirlenmesi ve genel olarak bu tr yaplarn deprem davrannn gzlemsel olarak belirlenmesidir.
ekil-39'da deneylerde kullanlan blok tulalarn delik biimleri ve
- 101 -

ekil 37: Boluklar Harsz Beton Briket Evin Gney Cephesinin

Hasarnn Geliimi
- 102 -

ekil 38: Boluklu Beton Briket Duvarlarda Oluan Kesme

Gerilmeleri

oranlar verilmektedir. ekil-40'da de deney yaplarnn plan grnleri verilmektedir. Tablo-8'de deney yaplarnn eitli zellikleri
karlatrmal olarak verilmektedir:
Bu deneylerden karlan sonular yle sralanabilir:
1-

Yatay derzlere harkonulmas ile duvarda oluan en byk nominal kesme gerilmelerinde nemli (% 30-90) artlar olmaktadr.

2-

Dey delik oran azalnca kesme dayanm artmaktadr.

3-

Kesme dayanm duvarn atlamasndan sonra azalmakta ve

deimeyen bir dzeyde bir ka kez daha ulaldktan sonra
duvarn tm ile paralanmasndan sonra ortadan kalkmaktadr.
ekil-41.

4-

Duvar atladktan sonraki aamalarda yatay yklere kar dayanm tulalar arasndaki srtnme ile salanmaktadr.

5-

Deneylerde piyasada bulunan % 50 ve 60 delik oran olan blok

- 103 -

Tablo-8 Deney Yaplarnn zellikleri

1nci DENEY
235x185x290

2nci DENEY
135x180x280

3nc DENEY
135x180x290

0.670

0.700

0.920

Delik Oran (%)

50

59.5

50

Tula Basn
Dayanm (kg/cm2)

52

25

67

HarBasn
Dayanm (kg/cm2)

15

31

Har Eilmeden
ekme Dayanm (kg/cm2)

6.1

11

4.3

Yap Arl (ton)

9.5

7.6

11.2

Sarsma Ynndeki Dolu

Duvar Alan (m2)

1.173

1.159

1.660

Toplam Duvar Alan (m )

2.660

2.430

2.460

Yap Ykseklii (m)

2.74

2.50

2.50

Duvar Kalnl (cm)

20

19

20

Plan Boyutlar
Sarsma Ynnde (cm)
Dik Ynde (cm)

402
388

404
355

415
356

Eriilen Enbyk
Nominal Kesme
Gerilmesi (kg/cm2)

1.11

0.74

1.36

Sarsma Ynndeki
Duvarlarda En byk
Birim Alma

0.050

0.050

0.009

0.29

1.22

0.12

0.182

0.067

0.314

Deyde

Deyde

Yatay ve
Deyde

Tula Boyutlar(mm)
Tula Birim
Arl (t/m3)

Har/Tula Basn
Dayanm Oran
Enbyk Kesme
Gerilmesi/Har
Eilmeden ekme
Dayanm
Derzlerdeki Har

- 104 -

ekil 39: Deneylerde Kullanlan Tulalarn Delik Biimleri

- 105 -

ekil 40: Deney Yaplarnn Plan Grnleri

- 106 -

- 107 -

ekil 41: Duvarlarda Oluan Nominal Kesme Gerilmeleri

tulalar kullanlmtr. Delik oran % 40 civarnda olan tulalarla

da deney yaplarak daha geni bir aralkta dey delik orannn
kesme dayanm zerindeki etkisinin belirlenmesi gerekir.
6-

Deneylerde kullanlan harcn basnve eilmeden ekme dayanmlar ok dktr. Daha yksek dayanml har kullanlarak
duvar kesme dayanmlarndaki artn belirlenmesi yararl olacaktr. Ancak deneylerde kullanlan harpiyasa koullarnda
retilen kalitede bir hartr ve gerek yma yaplarda kullanlanlara yakn zelliklerdedir.

7-

Deneylerde kullanlan harcn basn ve eilmeden ekme dayanmlar arasndaki iliki ekil-2'de verildii gibidir.

8-

Deneylerde btn yaplarda krlma diyagonal ekme atlaklar

ile olumutur. Yaplarn duvarlarndaki dey basn gerilmes
0.3-0.5 kg/cm2 gibi ok kktr. Bu adan ulalan nominal
kesme gerilmeleri tula duvarlarn kesme dayanm olarak
verilen:
= 0 + y
denklemindeki 0 tula ile har arasndaki aderans deeri olarak alnabilecei sanlmaktadr. Bu adan incelenirse her
deneydeki 0 deerlerinin pratik olarak birbirine ok yakn olduu grlecektir.

9-

ekil-42'den grld gibi dey delik oran yksek olan tuladan yaplm duvarlarda tama gc kayb ok daha hzl gereeklemektedir.

10- Deneylerde kullanlan piyasa kalitesindeki har ile tula yma

yap duvarlarnda ulalabilen 0 deerinin 1.0 kg/cm2'den farkl
olamayaca anlalmaktadr.
11- Tula yma yaplarda kullanlacak dey delikli blok tulalar- 108 -

ekil 42: Deney Yaplarnn Tam Gc Kayb

da en byk delik orannn % 40-50 arasnda olmasnn gerektii ve delik orannn % 50'den fazla olmasnn sakncal olduu
bu deneylerden anlalmaktadr.
12-

Tula duvarn kesme dayanmnn () harcn eilmeden ekme

dayanm (fctf)'na oran (/fctf) bir lde duvarn dey basn
gerilmesine baldr. ekil-43'de eitli kaynaklardan toplanm
deerler verilmektedir (Baylke ve Dierleri l989). Sonu olarak dey basn art bu oran artrmaktadr. Ancak en iyi koullarda bu oran 0.70 olmaktadr. Dier bir deyile duvar kesme
dayanm en iyi koullarda har eilmeden ekme dayanmnn
% 70'i kadar olmaktadr. Trkiye'de kullanlan har ile duvarlarn balang kesme dayanmnn har eilmeden ekme dayanmnn % 20'si civarnda olabilecei sanlmaktadr.
- 109 -

ekil 42: Dey Delik Oran /fctf Arasndaki liki

- 110 -

BLM-5
YIMA YAPILARIN TASARIMI
5.1 Giri
Betonarme yap elemanlarnn boyutlandrlmasnda kullanlan TS500 Standardna benzer bir Kargir Duvarlar Hesap ve Yapm Kurallar
olarak TS-2510 vardr. Trkiye de konut olarak yaplan yaplarn
nemli bir blm tula ve baka cins yma kargir olarak yaplmaktadr. Yma kargir yaplarla ilgili olarak "Afet Blgelerinde Yaplacak
Yaplar Hakknda Ynetmelik"te de nemli hkmler bulunmaktadr.
Trkiye'nin toplam alann % 91'inin deprem blgesi olmas ve nfusunun % 95'inin de deprem blgelerinde yaamakta oluu karsnda
(Tabban-1973) yma kargir yaplarn bu Ynetmelik koullarna uymalar zorunlu olmaktadr.
Bu Ynetmelikte yma kargir yaplarn deprem blgelerinde kakatl yaplabilecei, temellerin nasl yaplmas gerektii, duvar boluklarnn ve iki boluk arasndaki dolu duvar miktarlarnn ne kadar olaca, izin verilen en az duvar kalnlklar gibi noktalarda koullar bulunmaktadr.
Btn bu hkmler yma kargir yaplarn boyutlandrlmasn kstlamaktadr. Aslnda bu Ynetmelikten daha ok kstlayc olan tula
boyutlarnn standartlatrlm oluu ve de tula dayanmlarnn lke
apnda dk oluudur. Bu durum yaplarda duvar kalnlklarndan
balayarak bir ok noktada tasarmcnn seeneklerini kstlamaktadr. Bu bakmdan yma yaplarda betonarme yaplar gibi kiri, kolon
gibi eleman hesaplar yaplmamaktadr. Yalnzca bir deme hesab
yaplmakta, pek az durumda duvarlardaki dey yklerden oluan
gerilmelerin emniyet gerilmelerini ap amad kontrol edilmektedir. Genellikle Ynetmelikte verilen boyutlar ile ilgili hkmlere
uyulmas ile yetinilmektedir.
- 111 -

5.2 Mimari Tasarm

Yma yaplarn mimari biimlerinin ve planlarnn basit, simetrik ve
dzenli olmas gerekir. Yma yaplarn planda kare ya da dikdrtgen
biimde olmalar gerekir. T, L, H gibi ya da ok daha karmak planlar olan yma yaplarda depremde burulma etkilerinin olumas kanlmazdr. Yma yap duvarlarnn kesme dayanmnn dk olmas ve de snek olmamas nedeni ile depremde kesmeden dolay
kolayca krlmas beklenir. Ek kesme gerilmelerinin burulma sonucu
ortaya kaca bir yap planndan kanlmaldr. Burulma ile ortaya
kacak ek kesme gerilmesi zaten zayf olan duvarn durumunu daha
da kritikletirecektir.
T, L, ve H ya da daha karmak konumlar olan yaplarda bu-lunan
ieri dnk keler depremlerde byk gerilim birikimlerinin olaca noktalardr. Bu tip yaplarda hasar bu ieri dnk kelerden balamaktadr. Bu duruma tipik bir rnek ekil-44'de verilmektedir. Bu
yap Varto Yatl Blge Okulu Yatakhanesi olarak yaplm ve 1966
Varto Depreminde (iddeti IX) tm ile yklmtr. Ayn tip yap 1977
Palu Depeminde (iddeti V-VI) zellikle ieri dnk kelerinde hasar grmeye balamtr.
Yma yaplarn dubleks kat demeli olarak yaplmas da dzenlilik
kuralna aykrdr. Bu tip yapda duvarlarda gerilim birikimleri kesinlikle olacaktr. Bundan baka tayc duvarlarn eksenlerinin artmal olmas da sakncaldr. nk gerilme yolu zerindeki sapmalar
da burulma etkileri yaratmaktadr. ekil-45. Yap kelerindeki kma
ve girintilerin en byk boyutlar kede destek duvar bulunmas ya
da bulunmamasna gre deiebilir. ekil-46a'da eitli duvar ke
girinti ve knt biimleri verilmektedir. Bu tr knt ya da girintilerin kelerinde "destek duvar" varsa daha byk boyutlarda knt
ya da girinti yaplabilir. ekil-46b'de verildii gibi destek duvar varsa
girinti ya da knt o cephenin uzunluunun % 25'i kadar olabilir.
Destek duvarnn uzunluu knt ya da girintinin boyundan az olmamaldr.
- 112 -

ekil 42: Varto Yatl Blge Okulu Yatakhanesi. Deprem Asndan

Sakncal Bir Yap Plan. Yapnn Kanatlarnda Byk Burulma Etkileri
Oluur. 1966 Depreminde Tm ile Yklmtr.

ekil 43: Duvarlarn Eksenlerindeki Sapmalar Deprem Asndan

Sakncal Burulma Etkileri Oluturur
- 113 -

Daha kk kntlar iin ekil-46c'deki kurallara uyulabilir. Bu tr

kk ya da byk girinti ya da kntda pencere ya da kap boluu
varsa, boluk kenarlarnda Blm 5.5.4'de verilen boluk ve boluk
aras dolu duvar miktar kurallarna kesinlikle uyulmaldr.
Yma yaplarn tasarmnda yaplan bir baka sakncal uygulama yapnn sokaa bakan cephesinde, dkkan, kahvehane vb iyeri yapmak iin byk aklkl pencere ve kap boluklar yapmak ve bu
boluklar Ynetmelikteki boluk oranlar ile elikili olacandan n
cepheyi betonarme kolonlara tatmaktr. Bylece ayn yap iinde
elastik zellikleri ok farkl iki deiik malzeme kullanlmakta ve
dolays ile yapda rijitlik dzensizlikleri oluturulmakta ve bu
nedenle de depremde yapda burulma etkilerinin olumasna frsat
verilmektedir. Ancak bu tr byk boluklarn kenarna dey hatl
yaplabilir. Bu hatln yalnzca deprem srasnda yatay yk alaca
beklenmelidir.
Yma yaplarda salanacak basitlik ve simetri yapnn dep-rem dayanm asndan nemlidir. Simetrik ve basit biimli bir yma yap
bu zellii olmayan yapya gre en az bir derece daha byk iddetli depreme dayanabilecektir.
5.3 zin Verilen Kat Saylar ve
En Kk Tayc Duvar Kalnlklar
Yma yaplarn kat saylar ve en az duvar kalnlklarn belirten Bir
Ynetmelik ve bir Standart bulunmaktadr. TS-2510 "Kargir Duvarlar
Hesap ve Yapm Kurallar"na gre yma yaplarn tayc ive d
duvar kalnlklar yapnn kat saysna gre aadaki gibi olmak zorundadr: Tablo-9
Harman tulas kullanlarak en ok bodrum art katl tula yma
yapya izin verilmektedir. Kargir malzeme kulllanlarak en ok zeminle birlikte 5 katl yapya izin verilmektedir. 3 kata kadar olan tula yma yaplarn d tayc duvarlar 1.5 tula, itayc duvarlar
- 114 -

ekil 46: Yma Yap knt ve Girintileri in nerilen Boyutlar

- 115 -

Tablo-9 TS-2510a Gre En Az Duvar Kalnlklar

Yukardan
Sayarak
Katlar

1
2
3
4
5 (zemin)
Bodrum

Doal
Ta
Duvar

50
50

Beton
Duvar

25

Harman
Tulas

Fabrika
Tulas

Dolu Beton
Briket ve
Kire-Kum
Ta

29
29
29
-

19
29
29
29
-

29
29
29
29
39
39

19
19
29
29
29
39

29
29
29
29
39
39

19
19
29
29
29
39

normal katlarda 1 tula, zeminde 1.5 tula kalnlnda olmak zorundadr. 4 ve 5 katl tula yma yaplar ancak fabrika tulasndan yaplabilir. Bu yaplarn d duvarlar zemin katta 2 tula dier katlarda
1.5 tula olmaktadr. duvarlar ise en st iki katta 1'er tula dier
katlarda 1.5 ve bodrumda 2 tula kalnlnda olmak zorundadr.
Yma kargir yaplarn bodrum ve zemin kat ive d duvarlar 50 cm
kalnlnda ta duvar olarak da yaplabilir. Bodrum ive d duvarlar
yerinde dkme beton duvar olarak yaplrsa en az 25 cm kalnlkta
olmaldr.
Yma yaplarn duvar kalnlklar ve kat adetleri konusunda "Afet
Blegelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik" hkmleri
deprem blgelerine gre yaplacak en ok yap kat saylarn yle
belirlemektedir: Tablo-10 .
- 116 -

Tablo-10 Yma Yaplarn Deprem Blgelerine Gre Katadetleri

(Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik'e gre)

Deprem Blgesi
1 nci Derece
2 nci Derece
3 nc Derece
4 nc Derece
Tehlikesiz

Kat Adedi
Bodrum + 2 kat
Bodrum + 3 kat
Bodrum + 3 kat
Bodrum + 4 kat
Bodrum + 5 kat

Tehlikesiz blgeler "Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda

Ynetmelik" kapsamnda olmad iin bu blgelerde yma yaplar
TS-2510'a gre Bodrum + 5 kat olarak yaplabilir. Bodrum yapm,
TS-2510'da olduu gibi yine istee baldr. Eer birden fazla bodrum
kat varsa, fazla olan kat normal kat olarak saylr.
Duvar kalnlklar bakmndan "Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar
Hakknda Ynetmelik" te ive d tayc duvar ayrm olmad gibi
harman tulas kullanld zaman ayrca bir kat snrlamas yoktur.
Tablo-11'de Deprem blgelerine gre her bir katn duvar kalnlklar
verilmektedir.
Doal ya da yapay ta ya da dolu beton briket ile yaplan yma yaplarn deprem blgelerine gre duvar kalnlklar Tablo-12de verilmektedir:
TS-2510'a gre en az tayc duvar kalnlklar, zellikle tula yma
yaplarda "Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik" te verilen en az duvar kalnlklarndan daha byktr.
Tula yma yaplarn bodrum kat ve temel duvarlar son yllara kadar ta olarak yaplmaktayd. Bu gn ise bu duvarlar 20 cm kalnlnda donatl perde duvar olarak da yaplmaktadr. Baz durumlarda
bodrum iduvarlar eer nemden etkilenmiyorsa, tula olarak da ya- 117 -

Tablo-11 Deprem Blgelerine Gre Kat Adetleri ve

Duvar Kalnlklar
(Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelike gre)
Deprem Blgesi
Yap Kat Says

1 nci Derece

2 ve 3 nc Derece 4 nc Derece

Zemin

1 tula

1 tula

1 tula

Bodrum

50 cm ta

50 cm ta

50 cm ta

Zemin

1 tula

1 tula

1 tula

Zemin

1.5 tula

1.5 tula

1.5 tula

Birinci

1 tula

1 tula

1 tula

Bodrum

50 cm ta

50 cm ta

50 cm ta

Zemin

1 tula

1 tula

1 tula

Birinci

1 tula

1 tula

1 tula

Zemin

1.5 tula

1.5 tula

Birinci

1 tula

1 tula

kinci

1 tula

1 tula

Bodrum

50 cm ta

50 cm ta

Zemin

1.5 tula

1.5 tula

Birinci

1 tula

1 tula

kinci

1 tula

1 tula

Zemin

1.5 tula

Birinci

1.5 tula

kinci

1 tula

nc

1 tula

Bodrum

50 cm ta

Zemin

1.5 tula

Birinci

1.5 tula

kinci

1 tula

nc

1 tula

- 118 -

Tablo - 12 Tuladan Baka Malzemeli Duvar Kalnlklar

Katlar
Bodrum
Zemin
Birinci
kinci
nc

Doal
Ta
50 cm
50

Beton
Duvar
25 cm
-

Yapay Ta ya da Dolu Beton Briket

30

40
30

40
30

40
30
30

40
30
30

40
40
30
30

40
40
30
30

40
40
40
30
30

plabilir. Bu durumda tula yma bodrum iduvarlar en az 1.5 tula

kalnlnda olmaldr. u andaki tula standartlarna gre 1 tula duvar kalnl 19 cm, 1.5 tula duvar kalnl 29 ve 2 tula kalnlndaki duvar 39 cm olmaktadr.
Burada verilen deerler en kk kalnlklardr. Daha kaln duvarlarn yaplmas zellikle s yaltm bakmndan gerekebilir.
"Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik" te yma
yap duvarlarnda kullanlacak doal ve yapay talarn en az basndayanmlar verilmektedir. Buna gre yapay talarn basndayanm
50 kg/cm 2'den az olmamaldr. Doal yap talar ise en az 350
kg/cm2 dayanmnda olmaldr. Bodrum kat duvarlarnda kullanlan
yapay yap talarnn basndayanmlar en az 100 kg/cm2 olmaldr.
Eer bodrum da beton duvar yaplacaksa bu betonun B 160 niteliinde, basn dayanm 160 kg/cm2, olmas gerekir.
5.4 Demeler
Yma yaplarn demeleri, betonarme yerinde dkme plak, prefabrike betonarme plak ya da ahap deme olabilir. Demelerin
duvara balantlar ve boyutlar Blm-4.3'de verilen yma yaplarn
"kutu" davrannn salanmas bakmndan ok nemlidir. Bu blmde deiik tip demelerin davranlar zerinde durulacak ve yaratabilecekleri problemler incelenecektir.
- 119 -

ekil 47: Hazr Betonarme Deme Plaklarnn Yma Yap

Duvarlarna Balant Ayrntlar
- 120 -

5.4.1 Yerinde Dkme Betonarme Plak Demeler

Betonarme plak demelerin dzlemleri ynnde byk rijitlikleri
vardr. Bir btn olarak telenirler ve yatay yklerin duvarlara rijitlikle orantl olarak aktarlmasn salarlar. Ayrca yap kelerinde kesien duvarlarn zerinde dey ynde telemeyi kstlarlar (Bak ekil24). Betonarme demelerin duvarlara iyi balanmas gerekir. Demelerin duvara oturan blmlerinde en az duvar kalnlnda ve 20
cm derinliinde olan donatl bir hatln bulunmas gerekir.
5.4.2 Betonarme Prefabrike Demeler
Bu tr demeler standart genilikte hazr plaklardan olumaktadr.
Duvarlara oturma ayrntlar ekil-47'de verilmektedir. Bu tr demelerin Blm-4.3'de anlatlan biimde yma yapda kutu davran
gstermesi iin birbirlerine ve zerine oturduklar duvarlara olan
balantlarnn yardm ile monolitik olmalar gerekmektedir. ekil47b'de gsterilen ayrntlar ile deprem asndan daha iyi bir davran
salanabilecektir. Hazr plaklarn duvara oturan blmlerinin ksa olmas, plak elemanlarnn birbirine rijit bir biimde balanarak tam
monolitik bir deme pla oluturmalarnn gl nedeni ile kutu
davrannn salanmas zor olmaktadr. Bu tr duvarlara ve birbirine
iyi balanmam prefabrike plaklardan oluan demeleri olan tula
ya da ta yma yaplar lkemizde hemen hi yoktur. ekil-47a'da
gsterilen biimdeki duvar hazr deme pla balantlarnn yetersiz olduu ve bu tip demeli yma yaplarn in'de olan 1976
Tangshan ve Sovyetler Birliinde olan 1988 Spitak depremlerinde
ar hasar grp ykldklar gzlenmitir.
Bu tr hazr betonarme prefabrike panolardan oluan demelerin
tula yma yaplarda zerlerine yerinde dkme betonarme bir plak
yaparak kullanlmalar ile yukarda saylan sakncal durumlar hemen
tm ile giderilebilir.

- 121 -

5.5 Tayc Duvarlar

Bu blmde yma duvarlarn kalnlklar, duvar kap ve pencere
boluk oranlar, boluklar arasndaki dolu duvar miktarlar, duvar kararll, duvarlarn stabilitesi, duvar oran konular incelenecektir.
5.5.1 Duvar Kalnlklar
Duvar kalnlklarnn seimini etkileyen faktrler arasnda duva-ra
gelen eksenel basnve duvarn stabilitesi bata gelir. "Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik" te kat ade-dine gre
hesapla aksi gsterilmedike yaplmas gereken en az duvar kalnlklar verilmektedir (Bak Blm 5.3). Hesap yaplarak daha kk duvar kalnlnn yeterli olduu gsterilirse daha ince bir tayc duvar
yaplabilir. Ancak tula boyutlarnn standart oluu nedeni ile hesapla
duvar kalnlnn azaltlmas ancak 1.5 tula kalnlndaki duvarn 1
tula kalnlnda yaplmasna olanak vermektedir.
u anda yrrlkte olan tula standardna gre tek tula duvar kalnl 19 cm, bir buuk tula duvar 29 cm ve iki tula kalnlnda duvar 39 cm olmaktadr. Duvarlarn tayabilecei eksenel basn gerilmeleri "Yap leri Fenni artnamesi" nde kire harl tula duvarlarda
5 kg/cm2, melez harl tula du-varlarda 8 kg/cm2, imento harl
tula duvarlarda 10 kg/cm2 olarak verilmektedir. TS-2510'da ise kullanlan tula ve harcn dayanmna gre 3 ile 18 kg/cm2 arasnda deien deerler verilmektedir. "Yap leri Fenni artnamesi"nin verdii
deerler tula dayanmn dikkate almad iin harman tulalar iin
olduka emniyetli, fabrika tulalar iin ise gereinden ok emniyetli
olarak seilmitir.
Betonarme kat demeli tula yma yaplarn kat duvarlarna gelen
ykler yaklak olarak nc kat duvarna 2.1 ton/m2, ikinci kat duvarna 5.4 ton/m, birinci kat duvarna 8.8 ton/m ve zemin kat duvarna 12.8 ton/m dzeyinde olmaktadr. Bu yaklak deerler kat dmelerinin ksa aklklarnn 3.50 metre, kalnlklarnn 10 cm olduu,
- 122 -

varsaymna gre hesaplanmtr. Bu ykler iduvarlar iin hesaplanmtr, d duvarlarda ise bu ykler yaklak % 30 daha az olabilir. Ayrca duvarlarda boluk varsa bu gerilmeler boluun toplam duvar
boyuna oran kadar daha byk olabilacai de gz nnde tutul-maldr. Zemin kat duvarlarnn tek katl yaplarn dnda 1.5 tula kalnlnda yapld kabul edilebilir. Bu koullarda duvarlarn emniyetle
tayaca izgisel yk duvar emniyet gerilmesi ve duvar kalnlna
gre Tablo-13'de verilen miktarlarda olmaktadr.
Tablo-13 Duvarlarn Emniyetle Tayaca izgisel Yk
Duvar Emniyet
Gerilmesi
3 kg/cm2
5 "
8 "
10 "

Tek Tula
Duvar (19 cm)
5.7 ton/m
9.5 "
15.2 "
19.0 "

1.5 Tula
Duvar (29 cm)
7.8 ton/m
14.5 "
23.2 "
29.0 "

ki Tula
Duvar (39 cm)
10.8 ton/m
19.5 "
31.2 "
39.0 "

Grld gibi tula yma yaplarn duvarlarna gelen dey ykler

ve kabul edilen emniyet gerilmelerinden hesaplanan izgisel yk
miktarlar byk emniyet paylar iermektedir. rnek olarak 4 katl
bir yapnn zemin katndaki 1.5 tula kalnlndaki imento harl
tula duvarn (emniyet gerilmesi 10 kg/cm2) izgisel yk 12.8 ton/m
olmasna kar duvarn emniyetle tayabilecei yk 29.0 ton/m'dir.
Melez harl duvar da (emniyet gerilmesi 8 kg/cm2) ise emniyetle tanabilecek yk 23.2 ton/m'dir.
Duvar emniyet gerilmelerinin duvar krlma yklerine bir emniyet
katsays uygulanarak karld gz nne getirilirse yma yaplarn
duvarlarnda dey yklere kar 3-4 civarnda bir emniyet katsays
kullanld anlalacaktr. Dey yklere kar bu boyutta emniyet
kat-saysnn kullanlmasnn eitli nedenleri vardr.
Yma yaplarla ilgili kurallarn ou gemiin deneyimlerine dayanlarak konulmutur. zellikle yma yap duvarlarnn temel oturmala- 123 -

rna kar ok duyarl oluu duvar emniyet paynn yksek tutulmasnn bir nedenidir.
Bir baka neden ise depremlerde duvarlarda oluacak kesme ve eik
ekme gerilmelerinin duvar atlatarak zayflatmas ile duvarn dey
yk tama gcnn azalmasnn yol aaca yapnn tm ile gmesinin geciktirilmesidir.
Ta duvarlarn kalnlnn 50-60 cm olarak seiminde yapm koullar belirleyicidir. Kullanlan talarla yaplabilecek en ince duvar ancak
bu boyutlarda olabilmektedir.
5.5.2 Narinlik Oranlar
Duvarlarn dey yk emniyet gerilmeleri duvarlarn narinlii ile
azaltlmaktadr. Lenczner (1972) ve Building Construction Handbook
(1975)'e gre narinlie bal olarak duvar emniyet gerilmelerinde yaplacak azaltmann oranlar Tablo-14'de verilmektedir:
Tablo-14 Narinlik Katsaylarna Gre Emniyet Gerilmesi Azaltma
Oranlar
h/t
Azaltma
Katsays
h/t
Azaltma
Katsays

6
1.0

8
0.95

10
0.89

12
0.84

14
0.78

16
18 20
0.73 0.67 0.62

5
1.0

7.5
1.0

10
0.93

12.5
0.87

15
0.80

17.5 20 22.5
0.73 0.67 0.60

22 24
0.56 0.51

Burada h duvarn ykseklii, t ise kalnldr. Duvar ykseklii h duvarn st ve alt banda betonarme plak deme varsa serbest duvar
boyunun 3/4' kadar alnabilir.
"Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik"de yma
yap duvarlarnn narinlik oranlar verilmemitir. Ancak kat ykseklii
en ok 3.00 metre olarak snrlandrlmtr. Bu durumda tula duvar- 124 -

larn narinlik oranlar 225/19 = 12 ve 225/29 = 8 olmaktadr. Yapay

ta ya da dolu beton briket duvarlarda ise bu oran 225/30 = 7.5 ve
225/40 = 5.6 olmaktadr. Doal ta duvarlarda ise 225/50 = 4.5 olmaktadr. Burada duvarlarn alt ve st balarnda betonarme plak olduu iin serbest duvar boyu 3/4 x 3.00 = 2.25 metre alnmtr. Yukardaki Tablo-14'den grlecei gibi Ynetmelikte belirlenen bu narinlik oranlarnda duvar dey yk emniyet gerilmelerinde, zellikle
tula duvarlar iin % 12-15'e kadar ulaabilen oran-larda azaltma yaplabilir.
"Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik"te narinlik oranlar ounlukla 10'dan kk olduundan bu Ynetmelik
uyarnca yaplan yaplarda narinlikten dolay duvar dey yk emniyet gerilmelerinde bir azaltma yapmaya gerek grlmeyebilir.
5.5.3 Duvar Kararll
Duvarlarn kendilerine dik ynde uzanan duvarlar ile desteklenmesi
gerekir. Bu "duvar kararll" olarak tanmlanr. "Afet Blgelerinde
Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik" te bu 1 nci derece deprem
blgesinde en ok 5.50 metre dier deprem blgelerinde en ok 7.00
metre olabilir. ekil-48. Dier bir deyile 1nci derece deprem blge-

ekil 48: Duvarlarn Kararll, Kesien Duvarlar Arasndaki Serbest

Duvar Boyu (A)
- 125 -

lerinde tula yma yaplarda en byk oda ya da salon boyutu 5.50

x 5.50 metre kare olabilecektir. Dier deprem blgelerinde ise 7.00 x
7.00 metre kare. Bu koullarda toplant salonu, derslik gibi byk hacimleri olan yaplarn tula yma olarak yapm Ynetmelik asndan olanakszdr.
Ancak Ynetmelik duvarlarda "dey hatl" (betonarme kolon) yaplrsa 16.00 metreye kadar uzunlukta dik ynde desteksiz duvar yaplmasna, duvarn her iki ucunda ve her 4.00 metrede bir dey betonarme hatl yaplmas koulu ile izin vermektedir. Sz konusu dey
hatln en az duvar kalnlnda ve 25 cm geniliinde olmas ve iinde 4 tane 14 mm'lik boyuna ve 8/25 cm aralkla etriye bulunmas
gereklidir. Bu dey hatln boyuna donatlarnn duvarn alt ve st
bandaki hatllar iinde ankraj da gereklidir. ekil-49. TS-2510'daki
duvar kararll koullar Tablo-15'de verilmektedir:
Tablo-15 TS - 2510a Gre Duvar Kararll
Desteklenen
Duvarn
Kalnl

Kat
Metre

Destekleyen
Ykseklii
Kalnl

19 cm

< 2.70
< 3.00
< 3.25

19 cm
< 4.50

< 29 cm

< 3.00
< 4.00
< 5.00

< 9.00
19 cm
< 7.00

Destek Duvar
Duvarn Aralklar
(A-Mesafesi m)
< 5.50
< 5.50

< 8.00

Duvarlarn dzlemlerine dik ynde dier duvarlarla desteklenmesi

ile ilgili bir dier koul, bir duvar destekleyen du-vardaki ilk boluk
ile duvar kesi arasnda en az 50 cm'lik bir dolu duvar paras olmasdr. ekil-50. Bu koul yalnzca tayc duvarlar iin geerlidir. Yoksa 1.00-1.50 metre geniliinde bir banyo ya da tuvalet kapsn yer- 126 -

ekil 49: 4.00 Metredebir Dey Hatl Yaplarak Serbest Duvar Boyu
(A) 16.00 Metreye Kadar Artrlabilir.

ekil 50: Kesien Duvar ile Boluk Arasndaki En Az Dolu Duvar

Miktar 50 cm olacaktr.

letirmek sorun olmaktadr. Tayc olmayan yarm tula geniliindeki blme duvarlar bu koulun dndadr.
5.5.4 Boluk Oranlar
Yma yaplarn depreme kar dayankl olmasnda d duvar-lardaki
boluk oranlarnn nemli bir pay vardr. Gerek depremlerden edinilen deneyimler gerekse duvar rnekleri zerinde yaplan ykleme
- 127 -

ekil 51: Boluklar ve D Duvar Keleri Arasndaki Dolu Duvar

Boyu

deneyleri ve de analitik hesaplar duvarlarda alan pencere ve kap

boluklarnn miktar ve yerinin depreme dayanm asndan nemli
olduunu gster-mektedir (Utku 1977).
Bu nedenle "Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik"te deprem blgesine bal olmakszn yapnn herhangi bir
cephesindeki kap ve pencere boluklarnn geniliklerinin toplam,
bu cephenin boyunun % 40'ndan byk olmamas gerekmektedir.
Bu oran depremlerden sonra yaplm gzlemlere dayanmaktadr.
rnek olarak 1976 aldran depreminde hasar gren yma yaplarda bu orann % 40'dan byk olduu gzlenmitir (Baylke Nisan
1977).
- 128 -

"Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik" te en byk duvar boluklarnn ve boluklar arasndaki en az dolu duvarlarn uzunluklar verilmektedir:
1- Yap d duvarnda yapnn kesi ile ilk boluk arasnda 1 ve 2
nci derece deprem blgelerinde 1.50 metre, 3 ve 4 nc derece
deprem blgelerinde 1.00 metre dolu duvar olacaktr. Eer yapnn ykseklii 7.50 metreden az ise, iki kata kadar olan yaplarda,
bu miktarlar sras ile 1.00 ve 0.80 metre olabilir. ekil-51.
2- Yap cephesinde kap ve pencereler arasnda kalan dolu duvar
paras her iki yandaki boluk aklnn 1/4' nden az olamayaca gibi 1 ve 2 nci derece deprem blgelerinde 0.80 metre, 3 ve
4 nc derece deprem blgelerinde 0.60 metreden az olamaz. ekil-52.
3- Kap ve pencere boluklar 3.00 metreden daha geni yaplamaz.
ekil-53.
4- Bir duvar boyunca plandaki boluklarn uzunluunun toplam
tm duvar uzunluunun % 40'n aamaz. ekil-54.
Bundan baka herhangi bir katta pencere ve kap boluklarnn st
balarnn ayn dzeyde yaplmasnda yarar vardr. Bylece bolukla-

ekil 52: Boluklar Arasndaki En Az Dolu Duvar Boyu

- 129 -

ekil 53: En Byk Pencere ya da Kap Boluu Genilii

ekil 54: D Cephe Toplam Boluk Oran

- 130 -

rn st dzeyinde yapy epeevre kuatan bir hatl yaplabilir. Alt

kattaki boluk ile st kattaki boluk arasnda en az 60 cm ya da daha
kk boluun yarsndan az olmayan dolu bir blm bulunmaldr.
Bundan baka btn pencere ve kap boluklar st ste gelmelidir.
Ayrca yapda alt katlara doru ya boluklar daha kk yaplmal ya
da duvar kalnlklar artrlmaldr. Bylece artan yke kar kesit arttrlmaktadr.
Bu kstlamalar sonucu ortaya kan yap d cephe grn mimari
estetik asndan yetersiz olabilir. Ancak yapnn zellikle depreme
kar gvenlii ve can kaybnn nlenmesi asndan bu kurallara
kesinlikle uymak gerekir.
Kap ve pencere boluklarnn kk olmas zorunluluu aydnlk ve
k asndan da sorun yaratr. Eer bunlar ok nemli ve zlmez
ise yma yap sistemi kullanlmamaldr. Ynetmeliin boluk miktar ile dolu duvar snrlama kurallarnn mimari nedenlerle hafifletilmesi ancak aadaki koullarla olabilir.
Boluk oran ile ilgili kstlamadan kurtulmak iin byk boyutlu
pencere ya da kaplarn kenarlarna betonarme kolonlar konulabilir.
ekil-55 ve ekil-56. Bu ekilde yaplacak betonarme kolonlarn alt
ve st balarnda duvar st ve temel hatlna balanmas ve kolon
boyuna donatsnn bu gibi betonarme elemanlarn iinde ankrajlanmas gerekir.
te yandan bazen alt katlar dkkan ya da iyeri gibi geni aklklar
olan yma yaplarn zemin kat betonarme st katlar tula yma
yaplmaktadr. Bu durum son derece sakncaldr. Deprem asndan
davranlar ok farkl iki yap tayc sisteminin byle kullanlmas
sonucu depremde byk hasar ya da yklma olabilir. Yap ya tm
ile betonarme yaplmal ya da zemin katta byk aklkl hacimleri
ve Deprem Ynetmeliinde izin verilen miktardan fazla kap ve pencere boluklar olmayan yap yaplmaldr.
- 131 -

ekil 55: Boluk Oran Yksek D Duvarlarn Betonarme

erevelerle Glendirilmesi

ekil 56: Betonarme Kolonun Temel Pabucu ve Temel st Hatl ile

- 132 -

5.5.5 Duvar Oran

Depremlerde yma yaplara gelen yatay kuvvetleri tayabilecek
miktarda dolu duvar alannn bulunmas gerekir. Yma yaplar ar
yaplar olduklarndan depremde byk yatay kuvvetlerle zorlanrlar.
te yandan yma malzemenin kesme ve eik ekme dayanmlarnn
ok az oluu ve de atladktan sonra hzla azalmas, depremde gelen
yatay ykleri ve dey ykleri gvenle tayabilecek boyutta duvarn
bulunmasn gerektirir.
Yapda bulunmas gereken dolu duvar boyu u denklem ile bulunabilir:
L = Q / (em )

(38)

Burada L gerekli duvar boyu, Q yapnn o katna gelen kesme kuvveti, em duvarn kesme emniyet gerilmesi, t duvar kalnl, kesme
kuvveti katsays (1.5-2.0 arasnda)'dr.
Ayn amala kullanlan ve yapnn yatay kuvvetlere kar yeterli
direncinin ls olan Duvar Boyu/Kat Alan oran da vardr.
Yapnn her bir katnda yapnn asal ynlerinde dolu duvar boyu (o
yndeki toplam tayc duvarlarn boyundan kap ve pencere boluklarnn karlmas ile bulunur ve cm boyutu ile verilir), toplam kat
alanna (metrekare boyutu ile verilir) blnr. Dolu duvar orannn
yksek olmas yapya gelen yatay kuvvetleri tayabilecek dolu
duvarlarn ok olduunu gsterir. Bu da du-varn birim en kesit
alanna den kesme gerilmelerinin daha kk bir dzeyde olmasn salayacandan yapnn depremde hasar grme olasl azalacaktr. Ayrca dey yklerin kar emniyet pay da artacaktr.
Yma yaplarda, duvar boyu/duvar alan orannn 25 cm/m2 ve daha
yksek olmasnn deprem asndan yararl olaca sanlmaktadr. Ayrca Ynetmelikte verilen d cephe toplam boluk orannn, % 40
olarak belirlenmitir, almamas da gereklidir. ekil-57'de bir yapda
dolu duvar orannn nasl hesapland verilmektedir.
- 133 -

ekil 57: Duvar Orannn Hesap rnei

- 134 -

5.5.6 Hatl ve Lentolar

"Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik" te duvarlarda alan kap ve pencere boluklarnn stne konulacak hatl
ve lentolarla ilgili hkmler yledir: 1- Pencere ve kap lentolarnn
duvarlara oturan blmlerinin uzunluu 20 cm'den az olmamak
zere lento aklnn % 15'inden de az olmayacaktr. 2- Ayrca
duvarlara oturan plaklarn ularnda eni en az duvar kalnlnda ve
de-rinlii 20 cm'den az olmayan iinde 4 10 boyuna ve 6/25 cm etriyesi olan hatl yaplacaktr. ekil-58.

ekil 58: Lento ve Duvar-Deme Balant Ayrntlar

- 135 -

Ynetmelikteki pencere ve kap lentolar ile ilgili yukarda verilen

koullara uyulmas sonucu pratik olarak kap ve pencere st
dzeyinde yapnn btn evresini dolaan srekli bir hatl yaplmas
daha kolay olmaktadr. rnek olarak ekil-59'da verilen yapda,
yapnn cephesinde toplam hatl uzunluu 5.40 metre olmaktadr.
Eer btn pencere ve kap st lentolar birletirilip bir tek hatl
yaplsa hatl boyu 9.00 metre olacakt. Aradaki fark pek nemli olmad gibi aada belirtilecei gibi salayaca dayanm asndan
ok yararldr. Ayrca iilik asndan da srekli bir hatl yapmn
daha ko-lay olacaktr. Cephe genilii daha az olan yaplarda btn
pencere ve kap st lentolarnn birbiri ile birletirilmesi ok yararl
olacak-tr. Bunun iinde Blm-5.5.4'de belirtildii gibi btn pencere ve kap boluklarnn st balarnn ayn dzeyde olmas gereklidir. Bu hatln dona-tsnn tpk demenin duvara oturduu yere
konulan hatl gibi olmas gerekir(Bak ekil-58).
Tula duvarlarda kesme ve eik ekme dayanm ok dktr. Depremlerde tula duvarda eik ekme gerilmeleri olumakta ve duvarlarda X-eklinde atlaklar hemen daha V-VI iddetindeki deprem-lerde bile ortaya kmaktadr. atlayan duvarlar ise giderek zayflamak-

ekil 59: Kap ve Pencere Leontalarnn Birletirilerek Tek Bir Hatla

Dntrlmesi
- 136 -

tadr. Duvarlarn ayn anda tadklar dey ykler de vardr. Duvardaki atlaklarn genilemesi ve btn duvara yaylmas sonucu
duvarn dey yklerini de tayamayarak yklmaya balamas beklenir. Be-ton da ekme dayanm az olduu iin hemen atlayan gevrek bir malzemedir. Ancak betonarme elemanlarn iin-deki donat
akma noktasna varmadan betondaki atlaklar klcal atlak dzeyinde kalr ve donat ile beton arasnda tam bir ade-rans varsa beton-arme yap eleman ykn tamaya devam eder. Oysa yma yaplarda tula duvarn atlamasndan sonra ok hzl bir tama gc kayb;
atlaklarn hzla genileyip yaylmas ve duvarn her trl yk tama ilevini yitirmesi sz konusudur. Yma duvarn atladktan sonra
ilevini hzla yitirmesini nlemek iin gevrek ve dk dayanml bir
malzeme olan tula duvara snek-lik ve dayanm kazandracak elemanlarn konulmas gerekir.
Baz lkelerde bu "Donatl Yma" yap yaplarak salanmaktadr.
Bu uygulamada tula duvarn iine belli aralklarla yatay ve dey
donatlar konulmaktadr. Duvar atla-dktan sonra donat atlaklarn
bymesini nlemekte; ayrca tulann basn gerilmelerini tad,
ekme gerilmelerinin de donat tarafndan alnd kabul edilerek ayn betonarme gibi hesap da yaplabilmektedir. Duvar iine konulan
donatnn tulaya dememesi gerekir. Tula suyu seven bir malzemedir ve suyu emer ve donatnn paslanmasna yol aabilir. Bu
nedenle bu tip donatl yma yaplarda do-natlarn iinden getii
zel delikleri olan tulalar kullanlr ve do-natnn evresinde harbulunur. Bu tr yaplarda duvarlarda olduka dk oranlarda (% 0.1
gibi) donat kullanlmakta ve deprem blgelerinde ok katl yaplar
bile yaplmaktadr. Donatl tula yma yaplarn depremlerde yklma ve can kaybna yol ama olasl ok azalmaktadr. Ancak atlamalarndan kanlamamaktadr.
Tula duvarn iine donatnn belli bir oranda srekli olarak datlmas yerine donatnn betonarme hatllar iinde toplanm olarak yerletirilmesi eklinde de ekme dayanm yksek elemanlar kullanla- 137 -

rak duvarda oluan atlaklarn byyerek yaylmas nlenebilir. ekil-60. zellikle pencere alt ve st dzeylerine konulacak hatllar duvar atladktan sonra atlaklarn genileyerek duvarn dalmas ve
dey ykleri tayamaz duruma gelmesini nleyecektir. Duvardaki
atlaklar iinde donat olan betonarme bir hatl kolayca kesemeyecektir. Bu nedenlerle yma yaplarda duvarlarn ortalarna, pencere
alt ve st dzeylerine hatl konulmas yma yaplarn depremlerde
yklmamas asndan ok yararldr. Blm-4.5'de anlatld gibi
sarsma tablasnda yaplan deneylerde de hatllarn duvarlardaki atlaklarn yaylmasn ve duvarlarn dzlemleri dna devrilmelerini
nledii grlmektedir.
Yaplarn d cephe duvarlarnda yaplan hatllarn kelerinde donatnn yerletirme biimi de ok nemlidir. Birbirine dik ynlerden gelen hatllarn iindeki donatlarn birbirlerine ok iyi bir biimde balanmas gerekir. Yoksa hatldan beklenen grev gerekleemez. ekil-61'de hatllarn kesitii yerlerde donat yerletirilme biimleri verilmektedir. Hatllarn grevi yapnn duvarlar ve atsn birbirine
balamak ve yapnn bir btn olarak "kutu" gibi davranmasn (Bak
Blm 4.3) salamaktr. Donatlar ekil-61c'deki gibi birbirine gemeli olarak yerletirilmemi bir ke hatlnda arada betonun iinde

ekil 60: Depremde Olan Duvar atlaklarnn Geliimini nleyen

Pencere Alt ve st Hatllar
- 138 -

ekil 61: Hatl Boyuna Donatlarnn Ke Balantlar

- 139 -

donat olmayan bir yzey vardr ve buradan geen bir atlan depremde olumas ile yapnn bu kesinde duvarlarn ayrlmas beklenmelidir.
5.7 Yma Yaplarn Temelleri
Yma yaplarn temellerine gelen izgisel ykler yaklak olarak kat
bana 3-3.5 ton/m kadardr. Bu miktar bir yk aslnda fazla bir yk
deildir ve bir zemin problemi olumamas beklenebilir. Ancak yma duvarlar temel hareketlerinden ok etkilendikleri iin temeldeki
en kk bir deformasyon kendini st duvarlarda hemen gsterir.
zellikle killi zeminler zerindeki yma yaplarda killi zeminin suyla
doymu olmas ya da suyunu kaybederek bzlmesi sonucu genileme ve klme gibi hacimsel deiimler st duvarlarda atlaklara
yol at gibi ortaya kan atlaklar kurak ve yal mevsimlerde ters
ynlerde srekli olarak oynar. Bu nedenle yma yaplarn temel
boyut ve donatlar seilirken emniyet paynn byk tutulmasnda
yarar vardr. ekil-62, ekil-63 ve ekil-64'de yma yaplardaki oturma atlaklarndan rnekler verilmektedir.
Yma yaplarn hemen btn duvarlar tayc olduu iin bu duvarlarn altna srekli temel yaplmas gerekmektedir. imdiye kadar
yma yaplarn temel ya da bodrum duvarlar yaklak 50 cm kalnlnda ta duvar olduu iin temel genilii bu duvarn her iki
yanna 5-10 cm eklenerek bulunmaktadr. Temel pabucunun kalnl
ise 30 cm ve daha byk olmaktadr. Temeller ile ilgili bir baka
nemli nokta temel pabucunun en alt kotunun don derinliinin daha
altna kadar uzatlmas gereidir.
"Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik"te
yaplan zemin snflamasna gre yma yaplar iin temel boyutlar
verilmektedir. Hesapla gsterildii taktirde daha kk boyutlu
temel yaplabilir. Bu ynetmelikte zemin cinsine gre 3 tip temel
verilmektedir. Bu temellerin boyut ve donatlar ekil-65'de gsterilmitir. Bu ynet-melikteki snflamaya gre zeminler 4 snfa ayrl- 140 -

ekil 62: Yma Yaplarda Oturma atlaklar

- 141 -

ekil 63: Yma Yaplarda Oturma atlaklar

- 142 -

- 143 -

ekil 64: Ortak Duvarl Farkl Temel Kotlar Olan Yaplarda Oturma Hasarlar

ekil 65: Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelie

Gre Yma Yap En Kk Temel Boyutlar
- 144 -

maktadr. 1 ve 2 nci snf zeminlerdeki smeller ayn boyutlu ve

donatldr. 3 ve 4 nc snf zeminler iin ayr ayr temel boyut ve
donatlar verilmek-tedir.
Eimli zeminlerde basamakl temeller yaplabilir. Kademeli temellerde karlalan problemler ekil-66a ve ekil-66b'de verilmektedir: 1Temel basamaklar yksek olursa farkl oturma olabilir. 2- Basamakta
bklen donat ekil-66b'de gsterildii gibi ekme etkisi altnda
kendini dzeltmeye alacaktr ve bunun sonucu atlama ve
basamakta dnme olacaktr. Bu neden-lerle basamakl temellerde
basamak ykseklikleri fazla olmamaldr (ekil-66c). ekil-67'da Afet
Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik uyarnca
zemin cinslerine gre basamakl temel boyutlar ile ilgili koullar
verilmektedir.
Verilen bu boyut ve donat miktarlar yapnn kat adedi ne kadar
olursa olsun uygulanmak zorundadr. Kat adedine baklmakszn
btn yaplarda boyut ve donats deimeyen ayn temelin uygulanmas ekonomi ve mhendislik saduyusuna aykrdr. Ancak burada amamhendisi temel hesab yaparak en uygun temel boyut ve
donats kullanmaya zorlamaktr. Ayrca yapya ilerde yeni katlar eklenmek istenirse bir temel sorunu kmasn diye temeller birka fazla
kat tayabilme amac ile de byk tutulmutur.
Eer yap kayalk zemin zerinde ise beton temel alt smeli yaplmayabilir. Smellerde en az 140 kg/cm2 dayanmnda beton kullanlacaktr. Bu arada IV nc snf zeminlerde basamakl temel yaplmasna izin verilmemektedir.

- 145 -

ekil 66: Kademeli Temellerin Problemleri ve zmleri

- 146 -

ekil 66: Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelike

Gre Kademeli Temel Ayrntlar
- 147 -

Kaynaklar
"Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik" 1998
Deprem Aratrma Dairesi Bakanl, Ankara.
Baylke, N. (Nisan 1977) "24 Kasm 1976 aldran-Muradiye ve 25
Mart 1977 Palu Depremlerinde Hasar Gren Baz Yma Yaplar zerinde nceleme" Deprem Aratrma Enstits Bakanl, Ankara.
Baylke, N. (Haziran 1982) "eitli Tip Tulalardan Yaplm Duvar
rneklerinin Tek Ynde Ykleme Deneyleri Raporu" mar ve skan
Bakanl, Deprem Aratrma Dairesi Bakanl, Ankara
Baylke, N., Doan, A., ve Hrata, A. (Nisan l986) "Ankara mar Limited irketince retilen 'imger' Yap Sistemi le Yaplm Bir Model
Yapnn Sarsma Tablas Deneyi Raporu" Bayndrlk ve skan Bakanl, Deprem Aratrma Dairesi Bakanl, Ankara.
Baylke, N. (Mays 1986) "Krsal Konutlarn Deprem Davranlarnn
karlmasnda Kullanlacak Basit Bir Sarsma Tablas" Bayndrlk ve
skan Bakanl Blteni, No. 92, Sayfa 202-210.
Baylke, N., nan, E. ve Koan, U. (Temmuz l986) "Ankara mar Limited irketince retilen 'imger' Yap Sistemi le Yaplm Boluklar
Harsz Model Yapnn Sarsma Tablas Deneyi Raporu" Bayndrlk ve
skan Bakanl, Deprem Aratrma Dairesi Bakanl, Ankara.
Baylke, N., Doan, A., ve Hrata, A. (1989) "Dey Delikli Tayc
Tuladan Yaplm Yma Yaplarn Sarsma Tablas Deneyleri Raporu" Bayndrlk ve skan Bakanl, Afet leri Genel Mdrl, Deprem Aratrma Dairesi Bakanl, Ankara.
Bazant, Z. (1979) "Methods of Foundation Engineering" Academia,
Prague, Checoslovakia, p. 142
Degenkolb, H. J. (1957) "Building Design for Lateral Loads: De-sign
and Testing of Building Structures" ASTM Symposium on Seis-mic
and Shock Loading 1957, STP 209 pp 5-16.

- 148 -

Erdlek, Y. (1971) "Bond Strength of Masonry Joints" M.S. Thesis

Nov. 1971, ODT, Ankara.
Ersoy, U. (1985) "Betonarme, Temel lkeler ve Tama Gc Hesab"
TMMOB naat Mhendisleri Odas, Ankara
Focardi, D. and Manzini, E. (1984) " Diagonal Tension Tests in Reinforced and Non Reinforced Brick Panels" Proceedings of the 8th
WCEE Vol VI pp 839-846
Francis, Harman, and Jerrem (1970) "The Effect of Joint Thick-ness
and Other Factors on the Compressive Strength of Brick-work" Proceedings of SIBMAC April 1970.
Gensert, R., M., and Bretnell, W., C. (1970)"Practical De-sign of Masonry Buildings" Proceedings of SIBMAC April 1970
Hilbdorf, H. (1972) "Masonry Materials and Their Physical Pro-perties" Planning and Design of Tall Buildings, Proceedings of the International Conference on, Vol. III, August 21-26, 1972, Lehigh University, Pennsylvania, USA
IISEE (1991) "Lecture Notes from the Seminar on Repair and Strengthening of Buildings" Nov. 18 - Dec. 20, 1991, Tsukuba, Japan
Lenczner, D. (1972) "Elements of Load Bearing Brickwork" Pergamon Press, Oxford, England.
Lenczner, D. (1976) "Creep and Moisture in Brick and Block-work"
Performance of Buildings, Proceedings of the International Conference Held at Glasgow University, 3l March - 1 April, 1976, sayfa 369383
Mayes, R.C., Omote, Y., and Clough, R.W. (May 1976) "Cyclic Shear
Tests of Masonry Piers Volume-1 Test Results" EERC Report No 76/8,
U. of California, Berkeley

- 149 -

Postacolu, B. (1962) "Memleketimizde mal Edilen Tulalarn zellikleri" Tula Kiremit Semineri 14-16 Haziran 1962, mar ve skan Bakanl Yaynlar No 5-20.
Sahlin, S. (1971) "Structural Masonry" Prentice-Hall
Tolunay, H. (June 1966) "Investigations on the Characteristics of
Brick Masonry Walls" M.S. Thesis,ODT, Ankara
Utku, B.(1977) "Deprem Blgelerindeki Tek Katl, Tek Boluklu Tayc Tula Duvarlarda Boluk-Duvar, Boluk-Donat Morfotektonik
likileri" Doktora Tezi, Istanbul Teknik niversitesi, Mhendislik ve
Mimarlk Fakltesi,Istanbul
Yap Malzemesi Genel Mdrl (1966) "Ankara'da mal Edilen
Tavanlar in Boluklu Hafif Beton Bloklar (Asmolenler)'in zellikleri" mar ve skan Bakanl Yaynlar No 5-64, Ankara
Yorulmaz, M. ve Atan, Y. (1971) "eitli Forme Yap Talaryla Yaplm Duvar Nmunelerinin ki stikametli Ykleme Altnda Davranlar" IT Mimarlk Fakltesi, Istanbul

- 150 -