FRANSIZ tHTtLALtNtN II. MERUTtVET NCES!

OSMANL DEVLETt ZERNDEKf ETKLER ZERtNE

BAZI GRLER

Pror. Dr. Sina AKtN

..
Genellikle burjuva ihtilali olarak sunulan Fransz htilali bu trden ilk toplumsal
devrim degiidi. Ondan nce 1640 ngiliz ve 1776 Amerikan devrimleri olmuw. Ne var
ki. bunlarn Fransz htilali denli evrensel bir etkileri oldugunu sylemek mmkn
degildir. Onun iin digerlerinin degil de Fransz Ihtilalinin Osmanl Devleti zerindeki
etkisinden sz edilebilir. Muhtemelen bunun balca nedeni. sonraki devrim gibi 1640
hareketinin burjuva nitelikli ve feodal aleyhtar olmasna, kraln kafasn kesmesine
r~en,
kendini byk lde dinsel bir hareket olarak sunmu olmasdr. Dolaysyla.
kabaca ifade etmek gerekirse. ngiliz htilalini kabul etmek demek ayn zamanda Priten
olmak demekti. in bu yn. hareketin temelindeki toplumsal -devrimci niteligi o
derecede bulandrd Id, Cromwell lnce Ingiliz halk Stuart hanedann gerisin geriye
buyur ettiler. yle anlalyor ki dinsel mesaj toplumsal mesaj bir lde glgelemiti
ve ogunluk da dinsel mesaj benimsememiti.'
Ne var ki, Stuartlar. daha sonra Bourbonlar gibi. olaylardan ders almam olmallar
ki. 28 yl sonra yeniden lkeden kovulmak durumuna dtler. Fakat ilgintir ki 1688
Grkemli Ihtilali cumhuriyeti geri getirmedi ve merutiyet dzenini kurmakla birlikte.
hkmdarlk yapmas iin baka bir slaleyi davet etmek zorunlulugunu duydu. Vineok
ilgin baka bir cihet. Grkemli Ihtilalin ideolojik kilit ta durumunda olan John
Locke'un Ynetim zerine ki nceleme adndaki byk yapt. olaydan nce degil.
sonra (1690'da) yaymland. Baka bir deyile, olaya katkda bulunmad. ancak olaydan
sonra onu merulatrdl. Bylece Ingiliz ihtilalleri ve zellikle birincisi pek evrensel bir
etki yapmam oldular. 1640 ihtilalinin mesaj dinsel niteligi yznden bulandnld,
1688 ihtilalininki ise feodalizm ilkesiyle bir uzlam oldugu iin bulanm oldu.
Gelelim imdi Amerikan Ihtilaline. Dinsel bir hareket olmamasna ragmen.
Fransz Ihtilali denli evrensel bir etkisi olmad. Herhalde bunun bir nedeni. ayrlk
niteliginin, yani ncelikle bir bagmszlk hareketi oluunun; toplumsal-devrimci
A.. Siyasal Bilgiler FakOlesi Orelim yesi

24

SlNAAKlN

niteli~ni bir miktar glgelemiolmasdr. Geri Virginia Eyaletinin anayasas (1176) bir
Haklar Bildirgesi ieriyordu, ama Fransz Ihtilalinin sonraki bildirgesinden farkl olarak
evrensellik iddiasnda olmad~ gibi, nihayet yalnzca bir eyalet anayasasyd. Nitekim
ABD Anayasas (1787) ancak sonadan (Fransz Evrenselnsan Haklar Bildirgesinden bir
ay sona) haklar bildirgesine kavuabildi. Dikkat eken di~er iki husus, Amerika'nn o
devirde Avrupa zerinde hatn saylr do~dan bir etki yapabilmek iin olduka evre
(tara) bir lke oluu ve toplumsal yaplanmasnn Avrupa'dakinden adamakll farkl
oluudur.
.
Buna karlk, Fransz Ihtilalinin kendinden nceki 2 ihtilalin deneyimlerinden ve
son iki yzyl boyunca toplanm olan ideolojik feodal aleyhtar birikimden
yararlanabilmek gibi bir stnl! olmutur. Ikinci maddede Locke'u ve Fransz
Aydnlanmasnn ideologlarn belirtelim. Dikkate de~erdir. ki, Fransz Ihtilali Katolik
Kilisesiyle mcadele etmek zorunda kald~ halde, 1640 ihtilalinin tuza~na dmedi.
Yeni bir din yaratmaya almad ve bir ara bir ak dini kurma ynnde bir giriim
olduysa da, 1794'te Konvansiyon, ihtilalci devletin dinsel tarafslZl~nlgerektiren laiklik
ilkesini getirmek bilgeli~nigsterdi. (Yalnz u da var ki, laiklik din kurmuyorsa da,
dinlere toplumsal ve siyasal alana karmama ilkesini kabul ettirmektedir: bu adan
tarafSZde~ldir ve bu alanlarda iddia sahibi olan dinler faaliyetlerini snrlamak zorunda
braklr.)
Fransz ihtilalinin evrenselli~i Evrensel Insan Haklar Bildirgesi tarafndan ilan
edildi. Fakat ihtilalin evrenselli~ini tmyle Bildirgenin bu aklamasna baglamak biraz
safdillik olur. (Tabii, ayn biimde, ihtilalin evrenselli~i olgusunda ontin bu konudaki
iradesinin ve aklamasnn payn kmsemek de dogru de~i1dir.) Onun evrenselli~i
Fransa'nn o dnemde Avrupa'daki neml~ mevkiinin de bir sonucudur: Fransa'nn
kltrel, iktisadi, jeopolitik, demografik nemi. Ayn ekilde, Fransa'nn Ihtilalinin
savunulmas u~nda Avrupa'nn br lkeleriyle savaa hazr olmas ve uzun yllar
boyunca onlarla baarl olarak ihtilalci bir savaa tutumas da devrimin etkisini btn
Avrupa'ya yayd. Muzaffer Fransz ordusu nereye gittiyse, Ihtilali de yannda gtrd.
Giri niteli~nde, Ihtilal hakkndaki bu genel grlerden sonra, onun Osmanl
Devleti zerindeki etkisini ele alalm. Geleneksel olarak, Avusturya ve Rusya'y orta ya
, da Bau Avrupa'da megul eden her ey Osmanllar iin sevindiriciydi. ok kez bu ilevi
Fransa grd~ iin, g dengesi nedenleriyle bu lke Trkiye'nin "geleneksel" dostuydu..
stelik, 1789'da tabra kan III. Selim, zellikle Fransa'ya yaknlk duyan biriydi. Daha
veliaht iken ve kendisini ve adamlann byk tehlikelere atmak pahasna, XVI. Louis ile
gizli olarak haberlemiti. 1794'00, askeri slahat yapu~ zaman, kurdu~u yeni askeri
birliklere Nizam- Cedit (Yeni Dzen) adn verirken, muhtemelen Fransz Ihtilalinin
kulland~ Nouvel Ordre deyimini tercme etti~i kimi tarihilerce belirtilmitir. Bu
deyimin kullanlm olmasndan ihtilalin do~
bir etkisinin bulundu~u sonucunu mu
karacalz? Bu bana biraz zor grnyor. Enver Ziya Karal, Nizam- Cedit'i incelerken
bunun birok alan kapsadln, dolaysyla III. Selim'in hemen her alanda slahat
oldu~u ileri sryor. Bence Nizam- Cedit ramamen de~i1sebile, ok byk lde
askeri alana mnhasrdr. III. Selim ne denli kltrl ve aydn bir padiah olursa olsun,
temelde geleneksel (yani feodal) bir padiahu ve bu da onun hatu-hmayunlar
incelendi~inde orraya kmakradr. Bununla birlikte hi phe yok ki, Osmanl slahau
18. yzyln balarnda baladl halde, III. Selim dneminde ulaug dzeye daha nce
hi bir zaman ulaamamu. III. Selim'in kiili~inin bu gelimede bir pay oldugu
muhakkak olmakla beraber, bana yle geliyor ki Ihtilal de, Avrupa'ya getirdgi kkl

FRANSIZ IHTILALINtN ETKLER

de~iim sreciyle bu padiahn zamanndaki

etkide bulunmutur.
.

hzlanan slahat temposuna

25
herhalde bir

III. Selim'in Fransa'ya duydu~u yaknlk ne denli ileri olursa olsun, olaylar ok
kez onu lhtilale tepki gstennek wrunda brakyordu. XVI. Louis'nin idam zerine bir
sre Paris'e eli alamad. Thennidor'dan sonra Ihtilalin ~a kaymasnn ve Napolyon'un
imparator oluunun Selim'e Ihtilali daha sevimli kld~n varsayabiliriz. Ama bu arada.
Napolyon'un 798 Msr seferi, en azndan bir sre iin, Osmanl-Fransz ilikilerine
ldrc bir darbe indirdi. Msr istilas son bulduklan sonra i1fkiler yeniden dzeldi.
Napolyon'un askeri baarlannn Selim'i etkildi~ini ve askeri slahat yapmak hevesini
kamlad~n farzedebiliriz.
imdi de bundan sonraki onyllarda gelimelere bakalm. Ihtilalin etkisi
Balkanlarda, zellikle de Rumlar ve Srplar arasnda grld. Orada, 19. yzyln ilk
eyreginde bir takm etkenlerin biraraya gelme'siyle' ulusu bir patlama, ardndan da nce
zerklik, sonra bagmszlk ynnde bir ilerleme grld. Bu etkenler unlard: a) burjuva
snfnn gelimesi ve ulusu bir edebiyat ve kltrn olumas, b) 18. yzylda doruguna
ulaan, Imparatorluktaki ademi merkezileme sreci, c) Avrupa mdahalesi.
Sanayi devriminin gelimesi, Avrupa pazarndaki byk genileme, ulatrma
sistemlerindeki
ilerlemeler, Osmanl Devleti ileticari
ilikilerin artmas sonucunu
dogurdu. Dolaysyla, burada tccarlann say ve neminin artmas (Yunanistan'da gemi
sahipleri iin de ayn eyi sylemek mmkndr) olagand. Genellikle tccarlar
Hristiyand. Bunlar lkelerinin burjuvazisini oluturmaya balayan Rumlar, Romenler,
Srplar, Bulgarlard. Bu gelimeye kout olarak, Fransz Ihtilalinin !klerini, zgrlk
ve eitlik dncelerini benimseyen 'laik' aydn ve yazarlann ortaya kb~m gryoruz.
Bireyler iin zgrlk ve eitlik dncesinden
halklar iin zgrlk ve eitlik
dncesine, yani ulusuluga ve ulusal bagmszlga gemek iten degildi. Fransz
Ihtilalinden dogrudan etkilenen bu grup, sz edilen ulusu hareketlerin ideal ve
ideolojilerini dile getirdiler. Kuku yok ki milliyet duygusu o zamana kadar dinsel
farklar, dinsel stng, dinsel zulmvurgulam
olan dinsel inanlar 'tarafndan da
pekitirildi. Ne var ki tek bana dinsel farkllklar ulusuluk dncelerini ortaya
karmaya yetmemiti, zira demolcratik geden (zgrlk ve eitlik) yoksundular.
Burjuvazinin ve burjuva ideolojisinin gelimesiyle, feodal nitelikte olan Osmanl
hkmetinin, eskisinden daha ok ekilmez bulunacag tasavvur edilebilir. unu da
unutmamal ki, Balkanlarda Mslmanlar geneikle tarmsal arazilerin oguna egemen
olduklar, biroklar da byk toprak sahipleri olduklar iin Balkan ihtilaerinin feodal
aleyhtar ve burjuva nieligi bu bakmdan da uygun dyordu.
Balkan lkelerinde ulusal bir burjuvazinin gelimesi bagmszhk iin belki gerekli
bir artl. Fakat Balkan tarihinin yzeysel bir incelemesi dahi, daha nce sz edilmi
br iki etken olmasayd bu lkelerin bagmszlgnn ancak az ya da ok, daha uzun bir
sre sonra elde edilebilecegini bize gsterir. Gerekten, Karadag megine baklacak olursa
insan, hemen hemen hi burjuvazi olmadan da, br iki etkenin bir Balkan lkesine
zerklik ve bagmszlk saglayabilecegi sonucuna varabilir. .
br iki etkenin birincisi Osmanl Devletinin ademimerkezilemesiydi.
Bu, lmar
sisteminin tcdrici knn sonucuydu. Tmar sistemi zayflayp ilevlerini yiirdike,
Padiahn tara zerindeki denetim gc azald. Kanlm<;z olarak, merkezin salan

26

SlNAAKtN

gcnn yerini alacak yerel yetke odaklar geliti. Taradaki bu yetke merkezlerine ayan
deniyordu. Ayanlar azami glerine 18. yzylda ulatlar. Bu sralarda hkmet de
merkezka sreci nlemek iin bir ey yaplmazsa Imparatorlugun her an' daglabilecegini
anlam bulunuyordu. Eyaletlerde grevli olan yenieriler, oralara merkezin yetkisini
pekitirrnek iin gnderilmi olduklar halde, balarna buyruk olmulard. Nizam-
Ceditin kurulmas yalnzca imparatorlugu savunmak iin degil, ayn zamanda merkezi
glendirmek iin de gerekmekteydi. Ne var ki, ayan ve yenierileri denetim altna alma
mcadelesi ulusu hareketlere de faaliyete gemek iin frsat tanm oldu. Srp Ihtilalinin
balangc, oradaki yenierilerin isyanlarna gtrlebilir. II. Mahmut'un Yanya ayan
Tepedelenli Ali Paay basurmak iin Yenieri ordusuyla yrug inat fakat etkisiz
harekitise, Yunanllara bekledikleri frsat verdi (1821).
Ulusu hareketlerin zerklik ve bagmslZhga ulamalarn saglayan nc etken
Avrupa mdahalesidir.
(Bu almadaki sralama bir nem sralamas degildir.
Muhtemelen baz ve belki btn durumlarda Avrupa mdahalesinin birinci derecede pay
vardr.) Avrupa Byk Devletlerinin.gznde Osmanl Devletinin lm mukadderdi, o,
"Avrupa'nn hasta adamyd." Bu tehis isabetliydi ve somut bir olayla, II. Mahmut'un
Msr'n meydan okumas karsnda gstermi oldugu aresizlikle
kantlanm
bulunuyordu. Ancak Rus ve Ingiliz yardmyedir ki, II. Mahmut asi valisini -bir dereceye
kadar- basurabilmiti. Osmanl Devletinin lmcl durumu dnda, ak olan bir ey
daha vard. Osmanl lkelerinin canahc jeopolitik nemi dolaysyla Byk Devletlerden
hibiri diger bir veya birka devletin bunlar denetim altna almasna msaade edemezdi.
Ayn nedenle Imparatorlugun 'haka' bir paylam da mmkn degildi. Bununla birlikte,
Osmanl Devletinin Hristiyan halklarnn Fransz Ihtilali ilkeleri uyarnca zerklik ve
bagmszlg, Avrupa g dengesini bozmamak artiyle, kabul edilecek bir zmdiL.
Hana yalnzca kabul edilebilecek degil, hararetle tevik edilip desteklenecek bir eydi.
nk Byk Devletler ve genelolarak
Hristiyan kamuoyu iin Osmanl ynetimi
temelde ve tanm geregi yabanc, barbarca ve baskc bir istilann sonucuydu. ok sayaa
Mslmann yzyllarca Balkanlar yurt edinmi olmalar, onlar iin pek fark etmiyordu.
Fakat ne olursa olsun, Byk Devletlerin karlarnn gzetilmesi hep onsuz olmaz bir
artt. Daglma srecinde herhangi bjr adm g dengesini tehdit ederse, byle bir
gelimeyi durdurmak iin bavurulabilecek
ilke "Osmanl Devletinin btnlg"
oluyordu ki, btn 19. yzyl boyunca, bu karlar tehlikeye girenlereeher zaman ilan
edilmi ve 1856 Paris Antlamasna da girmiti.
Balkanlarda Hristiyanlarn davalarn genellikle en fazla benimseyen Rusyayd;
herhalde byk lde i siyaset amacyle (yani arlk mutlakiyetini ayakta tutmak iin,
bir Roma imparatorunun halk 'eglendirmek' iin sirk tavsiye etmesi gibi). Rusya hem en
emperyalist Byklerden biriydi, hem de Slav kardeligi ve Ortodoks dayanmasna
kuvvetle
ve hatta tutkuyla kendini bag hissetmekteydi.
Genellikle
Balkan
Hristiyanlarnn yardmna komaya ve gerekirse onlar iin silaha sanlmaga pek hazrd.
megin, 1876'da Srbistan Osmanl Devletine sava ilan ettiginde, Rusya'nn bu lkeye
silah, doktor, gnlller, subaylar gnderdigini gryoruz. Srbistan'a gelen Kzlha
gruplarn bizzat arienin bakan oldugu ve aristokrasinin birok mensuplarn toplayan
bir komite gndermekteydi. te yandan Yunan Ihtil:;llinde birok ahsiyetlerin (eri nls
. Lord Byron olmak zere) katlmasiyle somutlaan, Ingiliz ve Fransz kamuoylarnn
yakn destegi bilinen bir husustur. Fakat Yunan megi bir yana, Balkanlarda isyan
kkrtmakta Ruslarn stne yoktu. Ulusu devletleri tevik edip destekledikleri gibi,
Trkleri savata yenip Osmanl lkesini istila ederek, bu insanlara Osmanl Devletinin ne
denli kof oldugunu gsteriyorlard. Bylece Balkan uiusulugunun idealleri Hristiyanlara

FRANSIZ IHTILALINtN ETKLER

27

gitgide daha gerekletirilebilir grnmege balamtr. 'br Avrupa devletler ve halklar

da Ruslar tarafndan fazla geri braklmak istememiler ve onlar da bunlara eerinden
gelen yardm yapmaga alm~lardr.
Gryoruz ki Fransz Ihtilalinin ilkeleri Balkan Hristiyanlarn bagmszlga
hazrlamakta ok nemli bi elki yapmtr. Konuyu bu adan ele alan baz yazarlanmz.
herhalde Osmanl Devletinin yok oluuna esef euikleri iin, Fransz Ihtilalinin
Imparatorlugun
daglmasndaki elkisinden dolay bazan Ihtilale kar saylabilecek
olumsuz bir tavr taknmaktadrlar.
imdi de Fransz Ihtilalinin Trk halk zerindeki elkilerine bakalm. Ilk gze
arpan ey, Osmanl Devletinde Mslman bir bwjuvazinin yoklugudur. Grdgmz
zere, bir lde Mslman olmayan bir burjuvazi vard ve phesiz bir miktar
Mslman tccar, vard, ama bu ikinciler bir "snf' oluturacak denli ok degillerdi.
Selanik "dnmeleri" ekirdek bir burjuvazi oluturuyorlard belki, fakat 1908'den nce
kapal bir cemaat durumundaydlar ve diger Mslmanlarla pek az temaslar vard.
Bwjuva snf olmaynca, Ihtilal modelini kabul edip yayabilecek bir toplum snf ya da
kmesi yokmu gibi grnebilir. Fakat i yle degildi.
Msr'daki Mehmet Ali Paa ynetimi 1832-33'de muharebede II. Mahmut'un
ordularn adamakll yenmeyi baarmu. Anlayan kiilere gre Msr'n baars, slaha
programlarnn ve zellikle Bau meginde bir eaitim sistemi kurmasnn bir sonucuydu.
II. Mahmut'un ayn yola gitmekten baka aresi yoktu.
1827'de Mekteb-i Tbbiye, 1834'te Mekteb-i Harbiye kuruldu. lkenin egitim
kurumlar yle ilkel bir durumdaydlar ki~ bu okullar ie yarar ~enci bulabilmek iin
kendi ilk ve orta gretim ku'rumlarn kurmak durumunda kaldlar. Baka bir deyile,
Harbiyenin ilk mezunlar kurulutan ancak 14 yl sonra, 1848'de orduya kaulabildiler.
1859'da Bau tipinde nc okul, Mekteb-i Mlkiye kuruldu. Ihtilal modelinin
'mterileri' ite bu Bau tipindeki okullann grenci ve mezunlar arasndan kacaku.
unu da belirtmek gerekir ki, Msr'n meydan okumas olmasayd da Osmanl
hkmetini eninde sonunda bu tr okullar kurmaya zorlayacak baka bir meydana okuma
sz konusuydu. Bu, Mslman olmayanlarn okullarnn meydan okumasyd. Mslman
olmayan cemaatler Mslmanlarn egitim sistemine adamakll stn bir egitim sistemi
kurmu bulunuyorlard.
stelik Mslman ocuklanna gre, Mslman olmayan
ocuklarn yabanc misyoner okullarna gidebilmek gibi bir ayrcalklar daha vard.
Bylece, iktisadi stnlk sahibi olan Mslman olmayanlar, egitim alannda da ak bir
stnlk kunna yoluna girmi bulunuyorlard.
Bu arada 18. yzylda kurulmu olan baz yeni okullara ksaca deginelim. Bunlarn
tumturakl adlar vard(fakat byk lde gelenekselokul mezunlar aldklan iin, kayda
deger sonular elde edemediler.
Yeni Osmanl okullar hak.kndak.i soru udur: Ihtilal modeli buradaki grencileri
ve mezunlan, yani mekteplileri nasl etkilemitir? Trk grencileri, genellikle kendilerini
Osmanl Devletiyle zdelctirdikleri iin, bagmszhk ya da lmparatorlugu p'aralamak
gibi bir fikre sahip dcgillerdi. Onun iin zgrlk ve eitligin ncelikle kiisel pir anlam
vard. Tanzimaan nce, ulcma snfndan olmayan devlet memurlar kuldular. yle
olduklar iin Padiahn buyrngu ilc, muhakcme edilmeden siyaseten katle veya mallar

28

SlNAAKlN

msadereye tabi idi. Tanzimat bu uygulamalara resmen son vermiti ama devlet
memurlan arasnda kul geleneginin izleri ve psikolojisi devam ediyordu. Oysa mektepli
olan Yeni Ad8m her tr kulluga karyd. II. Abdulhamit zamannda ihtilalci faaliyetten
tr yakalanan grenciler (1889'dan itibaren), Padiaha nankrlkten dolay
azarlanrlard. Byle bir azann bu genler Zerndehi bir etkisi olamazd, zira demokratik
bak alan dolaysyla, grenimleri iin Padiaha degil, vergi ykmlsne minnet
borlar olduguna; hatta ihtilalci faaliyetleriyle vergi ykmlsne hizmette
bulunduklarna inanyorlard.
Hkmet konusundaki fikirlere gelince, 1867'de Yeni Osmanllara kadar siyasal
zgrlk fikirlerinin zihniyetlerinde bir yeri bulundugu sylenemez. Tabii, lkeyi
ynetmek hususunda daha iyi yetimi olduklann hissediyorlard, fakat demokrasi
ilkelerine pek bir inanlan yoktu, Asl istedikleri, Osmanl Devletinin yeniden gl,
saygdeger bir devlet olabilmesi iin lkenin agdalamasn saglamak. Baka bir
deyile, aradklar rejim aydnlanm bir istihdall -kendileri de bu istihdadn etkili, agda
egitim grm hizmetIcarlan olacaklard. Ama ne var ki, 19. ve 20. yzyllarda Osmanl
hanedan tahta byle aydnlanm bir kimseyi getiremeyecekti.
_ Fakat zamann gemesiyle, siyasal liberalizmin fikirleri aydnlann dikkatini
ekmege balad. tlgin olan u ki, bu, Ihtilalin fikirlerini dogrudan benimserne
biimindeki basit bir srele gereklemedi. Siyasal zgrlk dncesi son tahlilde
Ihtilalden esinlenmekle birlikte, bir ihtiyatan, gazetecilerin basn zgrgne olan
ihtiyalanndan dogdu. 1831'de kan ilk Osmanl gazetesi resmi bir yaynd. Ancak
1860'da ilk zel Trk gazetesi yayna balad. 4 yl sonra hkmet basn 'denetlernek'
iin tedbirlere bavuruyordu (1864 Matbuat Nizamnamesi). Bir yl sonra gazeteciler
mutlakiyeti bir devlette mmkn olan tek biimde tepki gsteriyor, yani gizli bir ihtilal
rgt kuruyorlard. Bylece Namk Kemal hrriyet airi oluyordu. 1867'de rgtn
ortaya kmas, nderlerinin srgn edilmeleri, Mastafa Fazl Paann korumas altnda
Avrupa'ya kamalar yeni bir evrenin balangc oldu. Birdenbire talepleri daha iddial hale
geldi ve basn zgrngnden merutiyete dogru geliti. Artk demokrasi iin mcadele
.balam oluyordu. Fransa ve Ingiltere'nin zgr ortamnda bu gazeteciler ve zellikle
Namk Kemal, Ihtilal ideolojisinin tam etkisi aluna girdiler. Namk Kemal bu ideolojiyi
Trk halkna sevdirebilmek amaciyle, Islamaurmak iin cesur bir giriimde bulundu.
Yeni Osmanllar demokratik idealler adna Osmanl hkmetiyle mcadele
ederken, bu hkmet de Fransz Ihtilalinin br ana ilkesini, eilligi benimsiyor, ya da
benimsemeye alyordu. Tanzimat, dinleri ne olursa olsun, btn Osmanl iyruklann .
eit ilan etmi bulunuyordu. Bu eitligin nihai hedefi, btn din ve milliyetleri iinde
toplayan bir Osmanl ulusu yaratmakt. Tabii, Byk Devletlerin resmen
desteklediklerini akladklar bu ilkeyi ilan etmekle, tutucu gelenegin karsnda bunu
uygulamaya geirmek arasnda byk fark vard. Fakat Imparatorlugtn da~lmas tehdidi
karsnda, baka bir seenek yoktu. i856 Islahat Ferman bu ynde byk bir gelime
saglad. Diger bir nemli adm, 1864 Vilayet Nizamnamesi geregince tarada kurulan
idare meclislerinde Mslman olmayanlar dahil, seimle belirlenecek yelerin bulunmas
ve bunlann tara ynetiminde sz sahibi olabilmeleriydi. zellikle kltrel alanda
Osmanl Devletinde belli bir stnlk kurmu bulunan III. Napolyon Fransa's, bu tr
bir Osmanlclk anlayn tevik eder grnyordu.
1876'da Merutiyetin ilan ihtilal ilkeleri bakmndan byk bir baaryd.
Zamannda, Avrupa diplomasisinin gngrm kiileri iin bu olayda, Avrupa

FRANSIZ HTLALlNtN ETKLER

29

mdahalesini nlemek iin kurnaz Osmanl paalarnn tedenberi bavurduklan eski

slahat 'numarasn' tehis etmek zor olmad. Aslnda, bu degerlendinne ancak ksmen
geerliydi. Muhtemelen II. Abdlhamit ve onun gibileri, Merutiyeti benimserken byle
dnyorlard. Bu, bevleti skk bir durumdan kurtaracak geici bir areydi. Bununla .
birlikte Namk Kemal ve diger baz Yeni Osmanllar, Merutiyetin Devletin dertlerine
derman olacagna itenlikle inanyorlard. Mithat paa ve arkadalar' iinse Merutiyet
genel bir kunulu aresi olmaktan ziyade, ok zgl ve hayati bir soruna, msrif
padiahlar sorununabir zm getirecekti.
.
1854'te Padiahlar d lkelerden bor almaga balamlard. Abdlmecit ve
Abdlaziz bu paray byk lde silah iin ve muazzam Saray rgtnn lks hayabn
srdrmek iin kullandlar. 1875'de Osmanl maliyesi iflas etti. Osmanl hkmeti bor
faizinin ancak yarsn para olarak deyebilecegini duyurmak zorunda kald. Bu durum
herhalde Abdlaziz'in tahuna mal oldu, fakat onu tahttan indirmek yetmiyordu. Ondan
sonra Saray harcamalarn denetlemek iin de bir are bulunmalyd ve Mithat Paa ve
onun gibileri, bekilik yapacak bir meclisi olan merutiyeti byle degerlendiriyorlard.
tgintir ki, ngiliz ve Fransz htilallerinin gerisinde de Sarayn sorumsuzca harcamalar
yznden devletin iflas durumu vard. Ama o lkelerde devlete bor veren zengin yerli
burjuvaziydi ve <> sayede diledigini yapurabilecek durumdaydlar. Osmanl hazinesinin
borlar ise lke iinden degil dndan geliyordu ve Yeni Osmanllarla Mithat ve
arkadalar merutiyeti zorlaniak iin siyasal bir tabandan yoksundular. Bu taban ancak
mekteplilerin ogalmasiyle i 908'de olutu ve 32 yl sonra Merutiyeti zorla II.
Abdlhamit'e yeniden kabul ettirdi. Ama Nisan 1880'de, son (ve belki tek) etkili dayata
olan ngiltere'nin destegi anadan Icalknca Merutiyeti rafa kaldrmak Abdlhamit iin zor
olmad.