JAARBOEK VOOR

MUNT- EN PENNINGKUNDE
42

KON. NED. GENOOTSCHAP VOOR MUNT- E N

A M S T E R D A M 1955

PENNINGKUNDE

DE PORTRETPENNINGENVAN ADRIAEN ROTTERMONT

door
M. FLOHIL

D o o r de zeer belangrijke hiervoor gepubliceerde archiefvondst

van

M r . Beitjes in het archief te Culemborg, valt e e n geheel a n d e r licht op

de monogrammist A R die tot nu toe w e r d vereenzelvigd met de Saksische
medailleur A b r a h a m Riese, van wie

slechts enige gesigneerde

werken

bekend w a r e n , merkwaardigerwijs grotendeels in betrekking tot personen

uit deze gewesten.
van

H e t feit, dat een van deze penningen het w e r k is

de H a a g s e zilversmid

A d r i a e n R o t t e r m o n t brengt ook

zeker

a n d e r e op diens naam.
E e n juist in bewerking
deze

monogrammist

zijnde publicatie over a n d e r werk d a t aan

werd

toegeschreven,

is

daarom

omgewerkt

en

enigszins aangevuld. E r is thans nl. geen reden meer het onderzoek

met het op 1 6 2 5 gestelde sterfjaar van Riese te beindigen.
Over

de veronderstelde medailleur A b r a h a m Riese w a s t e r n a u w e r -

nood iets te vinden. N a g l e r

vermeldde in 1 8 5 8 het ..monogram, A R als

dat v a n Riese, en' deze vermelding zal wel de o o r z a a k zijn,- d a t de A R

gesigneerde penningen a a n hem w e r d e n toegeschreven. A a n deze door
volgende

auteurs

doorgegeven

legende

is

t h a n s definitief

een

einde

gekomen. V a n hem w a s trouwens uiterst weinig bekend. Hij is stempelsnijder aan de munt t D r e s d e n geweest en enig instrumentmakerswerk
2

in de verzameling v a n de K e u r v o r s t e n van S a k s e n s t a a t op zijn n a a m .

A l s medailleur gold" hij slechts wegns de 'nu onjuist gebleken toeschrij3

ving van de met A R gesigneerde p e n n i n g e n .

D e z e moeten nu als het

w e r k van A d r i a e n R o t t e r m o n t beschouwd worden. Z o is alle aanleiding

dit w e r k opnieuw te onderzoeken en n a te g a a n of mogelijk ook niet
gesigneerde w e r k e n erin opgenomen dienen te w o r d e n .

1.
-

Prins Maurits
Eenzijdig: iets n a a r rechts gewend

PI V I , 1

g e h a r n a s t borstbeeld; tussen

de

binnenrand bestaand uit een bladerkrans verdeeld in 4 compartimenten,

elk met de bladeren in tegengestelde richting verlopend, en de b r e d e r e

78

M.

FLOHIL

sterk geprofileerde buitenrand, welke op zijn buitenste profilering

op

regelmatige afstanden met groepen v a n een drietal parels is bezet, het

omschrift: ( r o z e t )
*

NAS

MAVRITII * DEI

CATZ

viAND

GRATIA *

MOERS

PRNCTP *
*

AVRAICAE *

COMIT

Gesigneerd onder de

EFF.

armafsnede * A R * ( m o n o g r a m en c r e u x ) .
4

Kon. Penningkabinet

(Cat. 547 )

Br.

9 9 mm

Z.

101 mm

Londen, Brits M u s e u m

Br.

9 9 mm

E x . Coll. Flohil (afb. F o r r e r V , p. 1 2 7 " )

B r . 1 0 9 mm

Haarlem, Teylers Museum

L i t : D e V r i e s en de J o n g e I, pl. V , 4
De

afscheiding

geschiedt

tussen

de

d o o r 5-bladige

afzonderlijke w o o r d e n of afkortingen

sterretjes soms v e r v a n g e n door of v e r -

w o r d e n tot een punt, beide halverhoogte.

la.

Penning met vz. als 1.

Kz. gekroond w a p e n van de Prins; tussen gelijke geprofileerde randen

als op de vz. Omschrift: ( s t e r )
AVRAICAE

COMIT *

NAS

's-Gravenhage,. P a r t . collectie
no. 1 3 5 1 )

MAVRITII

CATZ *

VIAND

DEI

GRATIA

MOERS

(afb. C a t . J . Schulman

PRNCIP

SIG

10 febr. 1 9 0 8 ,

"

B r . 9 9 mm

Lit.: De Nedevlandsche

Leeuw,

4 3 ( 1 9 2 5 ) , kol. 1 3 1 .

D e letters van de kz. zijn volkomen gelijk a a n die v a n . d e vz. met

een gelijksoortige interpunctie. D e maker v a n de vz. en kz. moet
daarom wel dezelfde zijn.
D e z e slechts nmaal voorkomende keerzijde dient zich a a n als het
zegel" van Prins Maurits." E r is alle reden aan te nemen, dat

deze

gegoten is met behulp van de in of na 1 6 1 8 v o o r de Prins v e r v a a r d i g d e

stempel voor zijn derde grootzegel,-het bestaan w a a r v a n M r . V a n der
H o o p indertijd bij ontstentenis van afdrukken a a n archiefstukken
deze

penning

heeft

afgeleid .

H e t is dus mogelijk

behalve een portretpenning, ook een zegelstempel

uit

dat R o t t e r m o n t

in o p d r a c h t v a n de

Prins heeft v e r v a a r d i g d . O p de v r a a g o f hij ook de v e r v a a r d i g e r v a n

v r o e g e r e zegelstempels is, kan hier niet w o r d e n ingegaan. H e t stuk w o r d t
door D e V r i e s en de J o n g e gesteld op 1 6 2 2 , doch geen enkel a r g u m e n t ,
dat hiertoe w o r d t a a n g e v o e r d is steekhoudend. D e w o o r d e n

DEI

GRATIA

in het omschrift plaatsen de penning na het overlijden van Philips W i l l e m

in 1 6 1 8 . D e samenhang met het zegelstempel wijst wellicht op v e r v a a r diging in dat j a a r na M a u r i t s ' verkrijging van het Prinsdom O r a n j e .

DE

PORTRETPENNINGEN

2.

VAN

ADRIAEN

79

ROTTERMONT

Floris II v a n Culemborg, 1 6 2 2

PI. V I I , 1

V z . naar' r e c h t s g e w e n d geharnast, borstbeeld met g r o t e plooikraag en

draperie om de schouders; binnen een parelrand. Omschrift: *
GRA

- VA

FLORIS

* VRiH * V A N * P A L A N T - z G e s i g n e e r d A R

CVLENBORCH

(en

c r e u x ) links op de afsnede van het armstuk.

Kz.

wapen

met

helmtekens, geflankeerd door lofwerk binnen

een

parelrand, welke a a n weerszijden door het lofwerk onderbroken is en

links door het helmteken. B o v e n a a n :

FAVENTE

DEO

K o n . Penningkabinet ( I n v . 1 9 1 1 , 1 1 )

Br. 46 X

3 9 mm

(met a a n g e g o t e n lipje)
' s - G r a v e n h a g e , P a r t . collectie

B r . 4 6 X 3 9 mm
(zonder oog)

L i t : V a n L o o n I, p. 1 1 5
J a a r b o e k voor M u n t - en Penningkunde 4 2 ( 1 9 5 5 ) , p. 1
D e interpunctie bestaat w e d e r uit 5 puntige sterretjes f
halverhoogte.

Het

omschrift

van

de

voorzijde

punten

begint met

een

sterretje.
2a.

Kleiner en niet gesigneerd.

Haarlem, Teylers Museum

Z . 4 5 X 3 9 mm

Culemborg, O u d h e i d k a m e r voor Culemborg en

Omgeving

Z. 44

3 8 mm

D e onlangs teruggevonden rekening dateert 2 2 a met zekerheid op

1622.
3.

Ernst, Graaf van Mansfeld

PI. V I I , 2

V z . n a a r r e c h t s g e w e n d g e h a r n a s t borstbeeld met liggende

k r a a g en

draperie om de schouders; binnen een p a r e l r a n d het omschrift: *

ERNEST

HELD

. Onder

de afsnede, r e c h t s v a n het beginsterretje v a n het omschrift

gesigneerd

PR

ET

CO

MANS

MAR

CAS

BV

A R ( e n c r e u x ) met rechts een punt ( e n c r e u x )

halverhoogte.

Kz.

bovenaan

gekroond

FORCE

cartouchevormig

: ' EST *

TROP

wapenschild,

randschrift:

*; het geheel binnen p a r e l r a n d .

8

Kon. Penningkabinet ( C a t . 5 5 4 )

Z . 4 8 X 4 1 mm
( m e t oog en r i n g )

Londen, Brits M u s e u m
Brussel, Penningkabinet der Kon. Bibliotheek

G . 4 8 X 4 1 mm
Z . 4 8 X 4 1 mm
B r . verguld 5 0 X 4 2 mm

M n c h e n , Staatliche Mnzsammlung
Coll. Flohil

B r . v e r g u l d 4 8 X 4 1 mm
Z . 4 9 X 4 2 "mm

80

M.

FLOHIL

Lit.: V a n L o o n II, p. 1 4 4
O . T o r n a u , Mnzwesen
Praag 1937, Nr. 661.
3a.

und

Mnzen

der

Grafschaft

Mansfeld,

Kleiner, eveneens gesigneerd. D e letters N op de vz. hebben

een

enigszins afwijkende vorm.

Haarlem, Teylers Museum
Lit.: T o r n a u , no. 6 6 0

Z . 4 5 X 3 8 mm

,' - T o t zover de gesigneerde penningen van A d r i a e n R o t t e r m o n t .

D a a r n a a s t moten

een aantal ongesigneerde

stukken

waarschijnlijk

met dit oeuvre in verband worden gebracht.

In n a u w e relatie tot no. 3 staat:
4.

E r n s t , G r a a f van Mansfeld, 1 6 2 4

PI. V I I , 3

,Vz. n a a r rechts gewend geharnast borstbeeld, omschrift:

ET

CO

MANS

MAR

Kz. Allegorische

CAS

BV

HELD

ERNEST

HANIBAL

PR

1624

voorstelling: een in Romeins g e w a a d geklede

boven het hoofd aangeduid met

figuur

houdt met zijn r e c h t e r -

hand een fakkel tegen de rotsbodem en stort met zijn opgeheven linkerhand uit een kruik azijn op de rots. B o v e n a a n randschrift:
ROBORE

;RVPIT

OBSTANTIA

; het geheel binnen p a r e l r a n d .

H a a r l e m , 'Teylers M u s e u m

B r . 4 7 mm

M n c h n , .Staatliche Mnzsammlung

B r . 4 7 mm

Lit.: T o r n a u , no. 6 6 7
"

Z o w e l op de vz. als kz. tussen de w o o r d e n en a a n het einde punten

alle op halve hoogte; op de vz. echter a a n het begin v a n het omschrift
geen punt of ster.

D e letters zijn "grover en kleiner dan bij no. 3 en met n a m e de C

en de s vertonen verschillen; D z e komen echter veel overeen met
die van een penning, hierna beschreven als no. 6, w a a r i n ook e x e m plaren v a n die letters voorkomen die w e e r meer overeenstemming
: vertonen met die van 2 en 3 .
... D e .voorstelling van de kz. zinspeelt op het ver-haal, dat Hannibal om
v o o r zijn leger een doortocht door de A l p e n te' banen, de rtsen d o o r
g r o t e vuren J i e t verhitten en ze d a a r n a met azijn begieten, w a a r d o o r
"zij .verpulverden (Livius 2 1 , 3 7 ) . D e z e vergelijking
samenhangen

met M a n s f e l d s

met Hannibal kan

tocht uit d e P a l t s , met een vrij g r o t e

DE

PORTRETPENNINGEN

VAN

ADRIAEN

81

ROTTERMONT

t r o e p e n m a c h t d w a r s door de Zuidelijke N e d e r l a n d e n ondanks de t e g e n stand d e r - S p a n j a a r d e n , voor de hulpverlening a a n JVaurits bij d e ontzetting van B e r g e n op Z o o m .

4a.

V z . als no. 4 , doch j a a r t a l 1 6 2 0

Kz.

gekroond

FORCE

cartouchevormig * wapenschild,

MEST

TROP

Kon. Penningkabinet
:

"' '

randschrift:'

(Cat. 540)

Z . 4 7 mm

M n e h e n , Staatliche Mnzsammlung
, "'

bovenaan

; alles binnen parelrand.

( j a a r t a l o n l e e s b a a r ) L o o d 4 8 mm

(met oog)

Lit.: T o r n a u , nd. 6 7 0
Het

zilveren

exemplaar

'
is,

vooral

in

het omschrift v a n "de vz.,

duidelijk opgesneden, het j a a r t a l kan zeer goed door die bewerking

gewijzigd zijn van 1 6 2 4 in 1 6 2 0 . D e letters van de vz. v a n 4 en v a n
beid

zijden v a n 4 a schijnen, voorzover beoordeling

mogelijk

is,

onderling goed overeen te stemmen, vertonen e c h t e r minder gelijkenis met die v a n 3 .

H e t portret v a n 4 4 a is niet. gelijk aan d a t van 3, d e k r a a g is veel

meer los en opstaand, het borstgedeelte is groter, rijker versierd, de
houding zelfbewuster, het geheel is eleganter en d persoon, lijkt d a a r door mogelijk jonger. Dit portret kan echter onmogelijk veel in datum
verschillen d a a r M a n s f e l d in 1 6 2 6 overleed. N o . 3 die o n g e d a t e e r d is
w o r d t door V a n L o o n eveneens in verband g e b r a c h t met de rol gespeeld
bij het ontzet v a n B e r g e n op Z o o m en d a a r o m op 1 6 2 2 gesteld. M a n s feld stond tot midden 1 6 2 3 in dienst van de Republiek,, w a a r n a hij zich
n a d a t zijn leger gedeeltelijk w a s verlopen of afgedankt v a n D e n
n a a r Parijs en v a n d a a r n a a r L o n d e n begaf.
hij met in E n g e l a n d g e w o r v e n

In F e b r u a r i

troepen weer n a a r . h e t

Haag

1 6 2 5 'kwam

vasteland

om

deel te neinen a a n de oorlog-in Duitsland. Indien.inderdaad ook de p e n ningen 4 4 a het w e r k vaji R o t t e r m o n t zijn, moeten zij wel in de j a r e n
van het verblijf in de N e d e r l a n d e n w o r d e n gesteld,, dus in

1622^24.

D e mogelijkheid, d a t het verschil in portret van nos.~3 en 4 afhankelijk

zou zijn van d e . p r e n t w a a r v a n is uitgegaan in elk der beide

gevallen,

blijft onzeker. W e l doet dat v a n no. 3 meer denken a a n de prent v a n

W . J . Delff

v a n 1 6 2 4 n a a r een schilderij van M . J z . van

Miereveld

en d a t van no. 4 a a n d o n g e d a t e e r d e prent van R . v a n :Voest

naar

een schilderij van A n t o n van Dijck, doch meer dan enige .Verwantschap is er niet.

'

82
5.
Vz.

M. FLOHIL
Prins Maurits, 1615

PI. V I , 2

g e h a r n a s t bijna 'frontaal borstbeeld van P r i n s M a u r i t s met

regelig omschrift: *

MAVRITIVS

AVR * PRINC * COM

NASS

twee

ET MV

M A R V E FL E Q OR PERiscELiDis; het geheel binnen een blader

krans. G e d a t e e r d onder de armafsnede

1615 (en

relif).

Kz. gekroond cartouchevormig wapenschild o m g e v e n door de Kouseband

met motto:

HONY

SOIT

QVI

MAL

PENSE

* op een

geornamen

teerd veld binnen een bladerkrans.

Kon. Penningkabinet

(Cat. 508)

Z . verguld 5 5 X 4 5 mm
(met oog en r i n g )

ld.

(Cat. 509)

ld.

(Cat. 510)

X
X

Br. 55
Br. 55

4 5 mm
4 5 mm

(in twee losse platen)

H a a r l e m , T e y l e r s Museum

B r . 5 5 X 4 5 mm
(met oog en r i n g )

Londen, Brits M u s e u m

(Med.

Ill, 2 0 5 , 3 9 )

Z . 5 5 X 4 5 mm
(met oog)

Brussel, Penningkabinet

Kon. Bibl.

Z . 5 5 X 4 5 mm

ld.

Br. 55

4 5 mm

L i t : V a n Loon II, p. 8 7
P . O . v. d. Chijs, Het
Hoogeschool,
Tijdschrift

Munt~

en

Penningkabinet

der

Leidsche

Leiden 1 8 6 7 , p. 7 0
voor Munt-

en Penningkunde

3 ( 1 8 9 5 ) , p. 8 9

Soms w o r d t het jaartal 1 6 1 5 ten onrechte als 1 6 1 6 gelezen.

Van

Loon geeft a a n 1 6 1 3 , welk jaartal bij mijn n a v r a a g niemand

ooit

heeft gezien; V a n Loon kan het fout hebben gelezen, w a t

mogelijk

heeft bijgedragen tot zijn bewering, dat de penning is v e r v a a r d i g d

bij de verheffing van Prins M a u r i t s tot R i d d e r in de O r d e

van

de Kouseband.
D e overeenkomsten

in afsnijding v a n het borstbeeld, in h a r n a s en

portret zijn opvallend,

waarbij de maker zich in het g r o t e ronde

exemplaar ( n o . 1 ) w a t de houding van het hoofd betreft meer a a n

beider voorbeeld,
schilderij

van

M.

de prent door J a n H a r m e n s z M u l l e r
J z . van

Miereveld

er op beide penningen een

heeft gehouden.

gelijke omranding

naar
Verder

van het beeld

een
is
(bij

no. 1 binnen het omschrift) nl. een bladerkrans verdeeld in 4 c o m

partimenten waarbij ter weerszijden v a n elke verdeling de bladeren
in tegengestelde richting lopen. D e scheiding van de w o o r d e n
de tekst w o r d t door rozetjes

in

(bij no. 5 in zesbladige; bij no. 1, 2

'PORTRETPENNINGEN

VAN

ADRIAEN

en 3 echter vijfbladige)

83

ROTTERMONT

of punten halverhoogte aangegeven!

De

overeenkomst van de letters op de vz. en kz. is ondanks het zeer

grote verschil in formaat, de meer vrije stand en de slordiger uit
voering in no. 5 groot, ook met die van nos. 2 en 3 . D e v o r m van
het wapenschild

op de kz. vertoont g r o t e v e r w a n t s c h a p met d a t

van 3 .
/5a.

Kleiner en g r o v e r zowel de vz. als de kz. w a t portret, letters en

o r n a m e n t betreft. H e t jaartal is hierop soms niet, soms onleesbaar a a n

wezig.
Kon. Penningkabinet (Inv. 1 9 0 8 , 1 2 )

Z . verguld 4 9 X 4 0 mm
(met o o g )

D e rozetjes o p de vz. en de kz. zijn slordig behandeld en varieren

tussen 4, 5 en 6-bladig.
6.

Prins Maurits, 1 6 1 6

Eenzijdig: borstbeeld als no. 5.

Omschrift:
OR.

PERIS.

MAV.

RITIVS

AVR.

PRINC.

GOM.

NASS

ET. MV.

MAR.

VE.

ELEQ.

CELiDis.. 1 6 1 6 . . H e t geheel binnen een brede gladde rand.

Londen, Brits M u s e u m

L o o d 5 6 mm

H e t portret is met zeer geringe afwijkingen herhaald van no. 5, ook

de letters zijn op een enkele uitzondering n a gelijk. D e interpunctie
is slordig en veelal foutief. D e rozetjes zijn w e d e r o m 5-bladig

als

op de meeste a n d e r e stukken.'
7.

Prins M a u r i t s , 1 6 2 0

PI. VIII,- 1

V z . g e h a r n a s t n a a r r e c h t s gewend borstbeeld, binnen

het omschrift:
ET

VI.IS

MAVRITIVS PR

AVR

CO

NASS

een bladerkrans

CAT

MARC

VER

beneden een wapenschildje met 2 gekruiste ankers, op

de

a r m a f s n e d e JET 3 4
K z . h e t devies v a n de P r i n s rriet binnen de bladerkrans het
motto:

SVRCVLVS *

JAM * -

In het benedengedeelte:

ANNO

ARBOR

PERFECTA

gewijzigde

- 1620

Kon. Penningkabinet ( C a t . 5 3 8 )
Londen, Brits M u s e u m ( o p g e s n e d e n )
Brussel, Penningkabinet Kon. Bibl.

L o o d 5 6 X 4 3 mm
Z . 5 4 X 4 2 mm
L o o d 5 8 X 4 5 mm

L i t : V a n L o o n II, p. 1 2 7 , 2
Deze ovale g e g o t e n penning vertoont dezelfde bladerkrans in 4 c o m
partimenten met tegengestelde richting der bladeren. Alleen is op
de vz. als tegenwicht tegen het schildje beneden, boven een o m a -

84

M.

FLOHIL

ment met. een roosje aangebracht; deze accentuering van d e verticale

a s vertoont

ook de kz. door een

rolvormig o r n a m e n t boven

en

. beneden de band w a a r o p het motto van het devies is gesteld. E r

is hetzelfde gebruik van (in dit geval vijfbladige) rozetjes en punten
halverhoogte.
D e letters van het stuk verschillen enigszins van no. 5, m a a r vertonen
verschillende eigenaardigheden, die op no. 4 w o r d e n teruggevonden

1 0

In dit geval heeft de medailleur niet gebruik g e m a a k t van een prent,

het voorbeeld is hier de portretmedaille van 1 6 0 2 van C o e n r a a d B l o c
H e t borstbeeld is op gelijke grootte gecopieerd, ook de kz.
genomen, ' ofschoon

gewijzigd

naar. de

heden.

is o v e r

de laatste meer moest w o r d e n a a n g e p a s t a a n

ovale vorm; "het motto w e r d enigszins

1 1

de

omstandig

M e t no. 5 h a n g t weer samen een a n d e r e ovale g e g o t e n portretpenning,

w a a r v a n echter de kz. veel armelijker aandoet.
8.

P r i n s F r e d e r i k Hendrik

PI. V I I I , 2

Vz." borstbeeld van de Prins a trois quarts n a a r r e c h t s met als omschrift

binnen een dubbelopstaand randje: FREDERicus H E N P R A V R C O
NAS

CAT MAR

VER

ET

VLIS

Kz. gekroond wapenschild, omgeven

met het motto:

HONY

SOIT *

In de o m g e v e n d e quadranten:

QVI *

door het lint v a n de K o u s e b a n d

MAL

PATRIAE

/ /

PENSE.

QVE

PATRI

/ /

QVE

Alles binnen een dubbel opstaand randje.

Kon. Penningkabinet ( C a t . 5 9 1 )
Londen, Brits M u s e u m (Med.

III.

Z . 5 7 X 4 5 , 5 mm
X X , 4)

Z . 5 6 , 5 X 4 5 mm
Br. 55

4 4 , 5 mm

L i t : V a n Loon II, 1 6 8 , 2
8a.

Gelijke opzet, doch anders van uitvoering en kleiner

A m s t e r d a m , Collectie G. H . C r o n e
L o n d e n , Brits M u s e u m

PI. V I I I , 3

B r . verguld 54. X 4 2 mm
.; Z . verguld en gemailleerd,
in vergulde plaat met insc
riptie

1 2

H e t portret g a a t terug op de g r a v u r e van W .

Del'ff

van 1624,

n a a r een schilderij v a n - V a n Miereveld met enige wijziging van de

sjerp v o o r het a a n b r e n g e n van de b i j . de
penning a a n een lint.

R i d d e r o r d e behorende

DE ; PORTRETPENNINGEN

VAN

de yz. wijken

D e letters van

85

ADRIAEN ROTTERMONT

meer dan gewoonlijk

a f vooral de

M , c en S . , hoewel de laatste letter varieert. O p v a l l e n d is het ont-

breken van sommige punten tussen de woorden.

-

D e interpunctie

is te /halverhoogte, er is geen be_ginpunt.

O p de kz. komt het w a p e n

(behalve de kroon en het o r n a m e n t j e

op het a f h a n g e n d e eind van de K o u s e b a n d ) overeen met de penning v a n

1 6 1 5 , afgezien

natuurlijk van het hartschild. D e

letters

, van het motto zijn gelijk a a n die van no. 5.

D e penning, is ongedateerd, doch in ieder geval v e r v a a r d i g d n a de
verheffing v a n de P r i n s tot Ridder van de Kouseband in 1 6 2 7 , wellicht
onmiddellijk n a a r aanleiding van dit- heugelijk feit, evenals de

penning

van A e r t V e r b e e c k ( R o o v e r s 5 ) , doch geen van deze beide, die w a a r schijnlijk wel t e r gelegenheid
vermeldt:

EQ

van de opname in de O r d e zijn gemaakt,

O R P E R I S G E L I D I S

T e n s l o t t e moet nog vermeld w o r d e n , voornamelijk met het

oog

op

het omschrift en de vorm van de letters.

8.

P r i n s F r e d e r i k Hendrik, 1 6 3 0

V z . n a a r v o r e n en iets rechts gewend geharnast borstbeeld, binnen

grovere buiten- en een fijnere binnenparelrand het omschrift: *
*

HENRICI

CATZ

Kz.

DEI

GRATIA

PRINCIP

AVRAICAE *

COMT

een

FRIDERICI

NASS

EFFI

binnen een g r o v e parelrand een lauwerkrans; een g e h a r n a s t e arm

uit een wolk rechts houdt een ontbloot z w a a r d omslingerd

door

banderolle w a a r o p :

(Bedoeld

is

PAT

patriaeque

RIAE

patrique).

QVAE

Ter

PATRI

weerszijden

een

QVAE

van het z w a a r d

16-30.
Kon.

Penningkabinet

(Cat. 614)

H a a r l e m , T e y l e r s Museum'

Messing
"

4 0 . mm

Z . 3 9 , 5 mm

L i t : V a n L o o n II, 1 9 3 , 2
V o o r a l het omschrift op de vz. doet sterk denken a a n dat van no. 1,
het eindigt met
ongewoon

EFFI

(bij np. 1 met

redactie zeer gelijkend,

rozetjes,

EFF)

een gebruik hier t e lande zeer

en mij alleen bekend van deze twee penningen; v e r d e r is de

waarvan

er

de w o o r d e n
enige

zijn halverhoogte gescheiden

zeker . vijfbladig

zijn, doch

door

verscheidene

onduidelijk. H e t lettertype is grof doch in de meest karakteristieke letters

13

is o v e r e e n k o m s t .
A l de genoemde penningen zijn zeldzaam tot uiterst zeldzaam, op n
stuk na. H e t is bevreemdend, w a n n e e r n werkstuk zoveel meer o p g a n g

86

M. FLOHIL

g e m a a k t schijnt te hebben dan alle andere en het prikkelt tot het zoeken
van

een

mogelijke

verklaring,

beschoren is geweest.

De

waarom

eigenaardige

zo'n

stuk

uitzondering

dit bijzonder

lot

m a a k t no.

de

ovale niet gesigneerde penning v a n Prins M a u r i t s van 1 6 1 5 die vrij veel

voorkomt, meestal 5 5

4 5 mm groot in brons, zeldzamer in

beide wel verguld, veelal met een oog, gewoonlijk

zilver,

aangesoldeerd,

ook

wel als n stuk met de penning gegoten, in het laatste g e v a l enigszins

versierd. A n d e r s is v a a k te constateren dat een oog verwijderd is. E e n
zijdige

pen'ningplaten

van

voor-

en keerzijde komen ook voor.

Het

kleinere formaat ( 5 a ) lijkt mij zeldzamer, ik heb d a a r v a n nooit a n d e r s

dan zilveren of verguld zilveren
oog.

exemplaren gezien,

alle h a d d e n

H e t komt weinig voor bij N e d e r l a n d s e penningen

een

uit deze

tijd,

d a t er veel koperen exemplaren zijn en minder v a n edeler metaal. D e

bronzen

vooral

zijn

v a a k afgesleten,

waarschijnlijk veel g e d r a g e n of

mogelijk ook als gekoesterd bezit ijverig gepoetst. H e t moet een weinig
k o s t b a a r volksstuk zijn geweest, ook populair: op de veiling J . Schvilman
4 juni 1 9 4 6 w a s b.v. onder no. 3 7 9 een koperen doosje met als deksel
de vz. als bodem de kz. v a n de

penning.

D e bewering,

dat de penning

v e r v a a r d i g d is bij de verheffing

van

M a u r i t s tot Ridder van de Kouseband is onjuist. V a n L o o n vergist zich

dan ook in zijn beschrijving van de voorzijde: M a u r i t s ' g e h a r n a s t borst
beeld hebbende het lint deezer R i d d e r o r d r e van de r e c h t e r s c h o u d e r n a a r
de slinker zijde afhangende".

D e z e verklaring kan niet juist zijn;

de

bovengenoemde gravure ( M u l l e r 1 1 3 ) , w a a r o p deze sjerp reeds afgebeeld

is, d a t e e r t van 1 6 0 8 . D a t op de kz. het w a p e n voorkomt o m g e v e n door
het devies v a n de O r d e , is evenmin een bewijs v o o r de bewering
de penning

is gemaakt ter gelegenheid

v a n de verheffing.

De

dat

conser

vatrice van de A t l a s v a n Stolk m a a k t e mij er op attent, dat op de prent

van S. de F r i e s a a n g a a n d e deze gebeurtenis, zowel het w a p e n is a f g e
beeld dat P r i n s M a u r i t s tot 1 6 1 3 voerde, als het w a p e n soo 't Zijn
Princelijke Excellentie v o o r t a e n sal v o e r e n met alle zijn quartieren ende
de C o u s s e b a n d t rontomme" n a a r d e tekst vermeldt. W a a r o m zal dan
een penning van 1 6 1 5 dat w a p e n dusdanig niet voeren, evenals

pennin

gen van- 1 6 1 9 en van 1 6 2 4 ?

A l moet het in 1 6 1 3 wel een joyeus

feest en onthaal zijn

geweest

w a a r m e d e nog drie volle d a g e n en n a c h t e n door de inwoonders

'sGravenhaage
Van

Loon

geweest;

wegens

vermeldt,

Maurits
waarbij

verheffing

wierden

gesleten",

van
zoals

een draagpenning niet v r e e m d zou zijn

het is toch niet a a n te nemen,

dat zo'n draagpenning

eerst

t w e e j a a r n a het feest gereed gekomen zou zijn. Z o l a n g niet n pen-

DE

PORTRETPENNINGEN

VAN

ADRIAEN

87

ROTTERMONT

ning met het jaartal 1 6 1 3 voor de dag komt, kan vervaardiging v o o r d a t

feest nauwelijks a a n g e n o m e n worden.
T e denken geeft het binnenomschrift van de vz.:
wat

op

geen

EQ OR PERISCELIDIS,

enkele . andere gegoten of geslagen penning van P r i n s

M a u r i t s voorkomt, ook niet op no. 1, die w a t het portret betreft zoveel

overeenkomt met deze penning. D e uitdrukkelijke vermelding, die meer
dan de helft van d a t binnenomschrift inneemt, kan echter ook een a n d e r e
o o r z a a k hebben: het lijkt mij mogelijk, in aanmerking genomen de w a a r schijnlijke populariteit van het stuk vooral onder de minder d r a a g k r a c h tigen

(,,dees kale neeten" worden in H o o r n s B a s u y n

1 4

,,de gepredes-

tineerden" g e n o e m d ) dat het is gebruikt, of zelfs ook speciaal gemaakt

als

propagandamiddel

toen

door

G o m m e r en Armijn om het recht

geloof w e r d gedongen. V o o r deze rol w a s het ook uitermate geschikt,

omdat het mede uitdrukking gaf a a n de E n g e l s e invloeden daarin, die
niet zijdelings

of in het verborgene w e r d e n

uitgeoefend

en w a a r v a n

beide partijen, m a a r de C o n t r a - r e m o n s t r a n t e n het meest, een zeer gretig

gebruik hebben gemaakt. D e E n g e l s e gezant W i n w o o d , door de C o n t r a remonstranten a a n g e v u u r d , benvloedde

de E n g e l s e koning,

die reeds

protesteerde bij de benoeming van V o r s t i u s in 1611 tot h o o g l e r a a r als

opvolger van de in 1 6 0 9 overleden Arminius. Z o w e l W i n w o o d als zijn
opvolger C a r l e t o n , bieden lid van de R a a d van S t a t e werkten met de
C o n t r a - r e m o n s t r a n t e n mee. M a a r er w e r d niet alleen om het r e c h t geloot
gedongen, doch ook om de Prins. V a n vele zijden (niet het minst door
zijn neef W i l l e m Lodewijk, de F r i e s e S t a d h o u d e r ) w e r d pressie op P r i n s
M a u r i t s uitgeoefend om actief op te treden in deze kwestie, w a a r i n de
geschilpunten op 'godsdienstig
en

Staat

het

uitgangspunt

gebied,

met de verhouding tussen

Kerk

vormden, m a a r die tenslotte d e kapstok

werden, w a a r a a n vele andere strijdvragen zowel v a n binnen- en buitenlandse politieke a a r d als op handelsgebied,

zo mede persoonlijke.wrok

en w r a a k , verzet van het volk ( m e t de predikanten) tegen de heren op

het kussen, w e r d e n opgehangen. R e e d s in 1 6 1 0 v r a a g t de
theoloog
daarna

Hugenootse

R i c h a r d J e a n de N e r e , later veldprediker in M a u r i t s ' dienst,

Waals

predikant

te

Leiden in een a a n M a u r i t s o p g e d r a g e n

geschrift in te grijpen. In 1 6 1 5 d r a a g t U i t e n b o g a e r d zijn

van de Resolutie e n z .

1 5

Verdedigingh

a a n hem op; T r i g l a n d doet hetzelfde met zijn

verweerschrift er tegen: V e r d e d i g i n g van de L e e r e enz. van 1 6 1 6 . D e z e

functie nu kon de penning eveneens vervullen en door de tegenpartij
w a s d a a r moeilijk iets v a n gelijke strekking t e g e n o v e r te

stellen.

Uiteindelijk toen zelfs het gezag over het leger in het geding r a a k t e
k w a m M a u r i t s in beweging en w e r d van zelf de c e n t r a l e figuur v o o r de

88

M. FLOHIL

Ware

belijders van het ' Evangelie" die meenden

oude geuzen

w a r e n en de bevrijdingsoorlog

voerd".

Republiek

De

werd

met

Isral

d a t zij d e e c h t e

om hunnentwil
vergeleken,

was

Willem

ge
van

O r a n j e w a s voor hen die M o y s e s v a n sijn tijd"; M a u r i t s is Jozua,

Gideon, den L e e u w uyt Juda, David; Oldenbarnevelt is in een G e u z e n
lied

de

tussen

1G

gevallen
Oranje

passelijker

L u c i f e r . M a u r i t s zelf

en

Spanje.

leuspenning

Was

dan

er

voor

gewaagde
de

bovengenoemde?

tevens begrijpelijker, misschien

eveneens

van

een

Princegeuze"

keuze
1 7

toe

H e t jaartal w o r d t dan

het niet gesigneerd

zijn

van

de penning.
Het

zoeken in oude historiewerken, pamfletten ;en prenten of

deze

penning i n d e r d a a d dienst heeft g e d a a n als slijkgeuzenpenning"

mij

geen

gemaakt.

enkel
Wel

resultaat
wordt

opgeleverd,

in

Arminiaanse

nergens

heeft

w o r d t er g e w a g

pamfletten

enkele

malen

van
het

j a r t e r " ( G a r t e r ) genoemd, w a a r m e d e M a u r i t s a a n de E n g e l s e politiek

is gebonden en niet zou kunnen s a m e n g a a n met Frankrijk of w o r d t door
G o m a r i s t e n gewezen op diens onbaatzuchtigheid in zijn kerkelijke actie,
verwijzend n a a r het motto van het devies -van

de O r d e . In p r e n t e n

komt het devies al of niet met het w a p e n v o o r om M a u r i t s ' invloed in

de twisten a a n te duiden of te accentueren. H e t Geuzenliedboek, dat in
deze periode duidelijk

Gomaristisch is, vermeldt de verheffing

slechts

terloops in een langademig vers dat een soort kroniek is van de d a d e n

van de P r i n s .

,-

In sterke tegenstelling

tot de" populariteit van

deze

penning

de g r o t e zeldzaamheid van no: 8, doch toen w a r e n de twisten

staat
geluwd

en het in-het-geding-brengen v a n de P r i n s kwam niet ter sprake. H e t

feit v a n de verheffing op zichzelf kon bij het volk waarschijnlijk weinig
belangstelling

verwekken,

zodat

deze

penning

evenals de v o o r deze

gebeurtenis geslagene uiterst zelden voorkomen.

-Keren

we

na

deze

uitweiding

terug tot A d r i a e n R o t t e r m o n t , die

behalve zilversmid plotseling een medailleur v a n betekenis geweest blijkt

te zijn. Z e k e r v a n zijn hand zijn de onder 1, 2 en 3 genoemde portret
penningen

van

enige

zeer

v o o r a a n s t a a n d e figuren in het leven

van

' s - G r a v e n h a g e tussen 1 6 1 8 en 1 6 2 5 : de S t a d h o u d e r zelf, de g r a a f , v a n

Culemborg, gedeputeerde der S t a t e n - G e n e r a a l en de g r a a f van M a n s feld,, l e g e r a a n v o e r d e r in dienst v a n de Republiek. V e r s c h i l l e n d e a r g u m e n
ten leiden met g r o t e r e o f kleinere- overtuigingskracht ertoe een

vijftal

a n d e r e penningen, die als g e g o t e n een a p a r t e plaats onder de toenmalige

penningen innemen, met dit oeuvre in verband te b r e n g e n . H i e r v a n is
no. 5 , d e portretpenning van M a u r i t s van 1 6 1 5 de oudste. D e bijzondere

DE PORTRETPENNINGEN VAN ADRIAEN ROTTERMONT

89

populariteit, die deze penning verwierf, kan de a a n d a c h t op R o t t e r m p n t

gevestigd hebben.
De

stukken

zijn v a n middelmatige kwaliteit of. d a a r beneden.. H e t

beste zijn de g e s i g n e e r d e , e x e m p l a r e n en no. 4 , bij deze l a a t s t e is boven;

dien n a a r een v e r b a n d tussen v o o r - en keerzijde gezocht, minder eenvoudig d a n portret en w a p e n of embleem, doch het blijkt d a t dit niet
dan

met moeite is gelukt. W a r e n die gesigneerde stukken bestellingen?

Met

het portret v a n de g r a a f v a n Culemborgh is d a t het geval geweest.

Ook

no.

1 is vermoedelijk besteld. H e t kan zijn dat n o . 3

eveneens

besteld is en dat mogelijk no. 4 gezien Mansfeld's populariteit n a het

;

ontzet v a n B e r g e n bp Z o o m meer v o o r het publiek w a s bestemd. M a a r

w a a r o m is het a n d e r e werk niet gesigneerd, w a s d a t misschien het w e r k
met een meer commercile inslag? N i e t dat dit l a a t s t e bij d e gesigneerdew e r k e n ontbroken zal hebben,- m a a r de medailleur kan op deze belangrijke" stukken het meest zijn best hebben gedaan.
D e . latere

toegeschreven

stukken,

vooral

de

beide portretten v a n

F r e d e r i k H e n d r i k zijn in ieder geval met veel minder zorg bewerkt. D e

s a m e n h a n g met het v o r e n s t a a n d e werk is onmiskenbaar; het maakt de
indruk dat w e niet 'te doen hebben met een n a v o l g e r m a a r wel met een
gemakzuchtige

slordige

zich

herhalende

medailleur.

Van

bijna

alle

stukken, gesigneerd of niet gesigneerd komen verschillen in g r o o t t e voor,

het gebruikte metaal wisselt nogal eens, terwijl wijzigingen in de v o r m
niet zeldzaam zijn (verkleiningen v a n de gesigneerde stukken zijn soms
niet g e s i g n e e r d ) ; toch lijken al deze variaties uit dezelfde w e r k p l a a t s
afkomstig te zijn.

G. K. Nagler, Die Monogrammisten

I, Mnchen 1858, p. 1066, no. 2775;
F . W . A . Schlickeysen, Erklaerung der Abkuerzungen
auf Muenzen der neueren Zeit
des Mittelalters und des Alterthums sowie auf Denkmuenzen und muenzartigen
Zeichen,
3e ed. Berlin und Stuttgart 1896, p. 5 2 .
Neues, Archiv fr Schsische Geschichte 23 ( 1 9 0 2 ) , p. 2 2 3 .
L. Forrer, Biographical Dictionary of Medallists V , London 1912, p. 126.
Thieme-Becker's Allgemeines Lexikon der bildenden Knstler X X V I I I , Leipzig 1924,
p. 3 4 1 .
Het Kon.. Penningkabinet bezit bovendien een ex. waarvan- de rand met het
omschrift is afgesneden: Car. 5 4 8 ( B r . 71 m m ) .
Forrer vermeldt ten onrechte dat het door hem afgebeelde .ex. in het Kon.
Penningkabinet berust.,
-'>.,.
-.
E . J . T h . T h . van der Hoop, , ; H e r wapen van Marits," "Prifis' vin Oranje".
De Nederlandsche
Leeuw 4 3 ( 1 9 2 5 ) , kol. 131. . - - ;
D.w.z. Ernestus Princeps et Comes Mansfldiae Marchio Castelli Novi et
Butiglierae Baro Heldrungae.
2
3

r>

M. FLOHIL

90
8

O p het ex. in het Kon. Penningkabinet zijn op vz. ter weerszijden van het
borstbeeld de letters E - T ingesneden, op de kz. ter weerszijden van het wapen de
letters L - H .
Fred. Muller, Beschrijvende
Catalogus
van 7000 portretten
van
Nederlanders,
Amsterdam 1853, no 113g.
D e toeschrijving aan Gideon d'Assegnies in Cat. Gedenkpenningen
Kon. Pen
ningkabinet berust op een drukfout.
^
Z i e : V a n Loon I, 5 6 9 , 1.
Dit gemailleerde exemplaar is gezet in een brede verguld zilveren rand, w a a r
omheen een kabelrand met oog en ring. O p het vlakke gedeelte is aan beide zijden
**gegraveerd: T e r g e d a g
gegeven aan Godard Verdion geboren d'14 decemb' 1698
door sijn groot V a d e r en Moeder Godard Verdion en Sara de R o o (Ch. H. Read,
Catalogue of the Works of Art bequaethed to the British Museum bg Baron
Ferdinand
Rothschild M.P. (The Waddestone
Bequest),
London 1902, no. 173, met afb.). D e
grootvader Godard Verdion ( 1 6 4 9 1 7 0 2 ) was juwelier te Batavia, waar zijn klein
zoon Godard 18 dec. 1698 gedoopt werd (Zie: De Indische Navorscher
1938, p. 8 2 ) .
Het is zeer goed mogelijk, dat deze juwelier het email, dat vooral in het wapen
verschillende onjuiste kleuren vertoont, en de omlijsting heeft aangebracht, toen hij
de penning aan zijn pasgeboren kleinzoon schonk.
T e n onrechte neemt Forrer een portretpenning van keizer Rudolf II onder het
oeuvre van de veronderstelde Abraham Riese op. Deze is in Bohemen vervaardigd,
vermoedelijk door Zacharias Kempf. Zie: V . Katz, Die Erzgebirgische
Pragemedaille
des 16. Jahrhunderts, Prag 1932, p. 2 8 8 , no. 5 0 6 .
Pamflet, Meulman no. 1567, geschreven kort vr, of in 1618. Z i e ] . B a x , Prins
Maurits in de volksmeening der 16e en 17e eeuw, (dissertatie) Amsterdam 1940, p. 2 4 8 .
Pamflet, Knuttel no. 1785. Z i e B a x a.b., p. 2 4 6 .
P. Leenderts Jr., Het Geuzenliedboek,
Zutphen 1925, no. 199 (van 1 6 1 8 ) .
Z o worden de Contra-remonstranten genoemd in de titel van het pamflet
Knuttel 2508.
8

1 0

1 2

t s e

1 3

1 1

1 5

1 7

SUMMARY
The
Mr.

Portrait
Beitjes,

Medals
has

of Adriaen

definitely

Rottermont

identified

T h e a c c o u n t found by

the m a s t e r A R

with

Adriaen

R o t t e r m o n t ; till now he w a s supposed to be the S a x o n e n g r a v e r A b r a h a m

Riese.
grounds,

six

others c a n be attributed to th s a m e artist. A l l a r e e x t r e m e l y r a r e

Three

signed portrait medals

a r e known. O n

stylistic

but

one: the medal of M a u r i c e , p r i n c e of O r a n g e , d a t e d 1 6 1 5 ( n . 5 ) . It m a y

have

been

strife

of that period.

used

for

propagandistic

purposes

in

the

internal

religious

PLAAT V

De medailleur Adriaen Symonsz.

Rottermont
(Tek. Leiden, Prentenkab. der Rijksuniversiteit)

P L A A T VI

Portretpenningen door Adriaen Rottermont

PLAAT VII

Portretpenningen door Adriaen Rottermont

P L A A T VIII

Portretpenningen door Adriaen Rottermont