ERICH FROMM

AGRESJA ZOLIWA: NEKROFILIA

Koncepcja tradycyjna
Termin nekrofilia, mio do wszystkiego co umare(1), by stosowany oglnie rzecz
biorc, do opisu dwu rodzajw zjawisk: (1) nekrofilii seksualnej, mskiego podania
stosunku seksualnego lub innego rodzaju seksualnego kontaktu z ciaem martwej kobiety oraz
(2) nekrofilii nieseksualnej, pragnienia dotykania zwok, znajdowania si w ich pobliu i spogldania na nie, a w szczeglnoci pragnienia rozczonkowywania ich. Lecz sowa tego nie
stosowano zasadniczo do namitnoci zakorzenionych w charakterze gleby, na ktrej
wzrastaj jej bardziej jaskrawe i brutalne postacie. Spojrzenie na kilka przykadw nekrofilii
rozumianej w tradycyjnym sensie pozwoli nam atwiej zidentyfikowa mniej oczywiste
postacie charakteru nekrofilitycznego.
Doniesienia o przypadkach nekrofilii mona znale w licznych pracach, szczeglnie
dotyczcych perwersji seksualnych, oraz w dzieach kryminologicznych. Najpeniejszy ich
wybr podaje H. von Hentig, jeden z czoowych niemieckich kryminologw, w ksice
zajmujcej si wycznie tym przedmiotem. (W Niemczech, podobnie jak w prawie innych
krajw, nekrofilia jest przestpstwem.) Von Hentig cytuje jako przykady nekrofilii: (1) akty
kontaktu seksualnego z ciaem kobiety (stosunek, dotykanie organw pciowych), (2)
seksualne podniecenie pojawiajce si w wyniku ogldania zwok kobiety, (3) zamiowanie
do zwok i grobw oraz przedmiotw zwizanych z obrzdkami pogrzebowymi, jak kwiaty
czy wizerunki2, (4) akty rozczonkowywania zwok (5) oraz pragnienie dotykania lub
wchania odoru zwok lub zapachu gnicia (H von Hentig 1964).
Von Hentig podziela opinie innych autorw - takich jak T. Spoerri (1959), ktrego cytuje e nekrofilia jest znacznie czciej spotykana, ni si to powszechnie zakada. Z przyczyn
praktycznych jednake ta perwersja ma bardzo ograniczone moliwoci zaspokajania.
Jedynymi ludmi, ktrzy maj atwy dostp do zwok, a wic sposobno dopuszczania si na
nich takich perwersji, s grabarze i personel kostnic. Nie jest wic zaskakujce, gdy okazuje
si e wikszo przypadkw nekrofilii znajdujemy wrd tych dwch grup ludzi. Oczywicie
moliwe jest take, e to te dwa zawody przycigaj osoby nekrofilityczne. Mordercy, rzecz
jasna, rwnie maj moliwo uprawiania nekrofilii, ale jeli wemiemy pod uwag, e
morderstwo jest czym rzadkim, nie moemy oczekiwa wystpowania licznych przypadkw
w tej kategorii spoecznej, wyjwszy niektre przypadki okrelane jako morderstwo z dzy. Jednake von Hentig cytuje liczne przypadki sytuacji, w ktrych obcy ludzie
wykopywali zwoki, kradli je i wykorzystywali seksualnie dla zaspokojenia swych
nekrofilitycznych pragnie. Std nieunikniony wniosek, e poniewa nekrofilia wystpuje
stosunkowo czsto wrd tych, ktrzy maj atw sposobno do oddawania si jej, musi
take by obecna, przynajmniej w postaci fantazji oraz odreagowania, na wiele innych mniej
jawnych sposobw, u wielu innych, ktrym brakuje bezporedniej sposobnoci.

Oto historia przypadku dwudziestojednoletniego pracownika kostnicy, o ktrej donosi J. P.

De River. W wieku lat osiemnastu zakocha si on w dziewczynie, z ktr mia tylko raz
stosunek seksualny, poniewa bya ona sabego zdrowia (chorowaa na grulic puc). Mwi
on: Nigdy nie udao mi si przej do porzdku nad mierci mojej najdroszej, a kiedykolwiek popeniaem akt masturbacji, wyobraaem sobie, e mam stosunek seksualny z moj
umar ukochan. De River za tak pisze w dalszej czci swojego raportu:

Od mierci swojej ukochanej by on do tego stopnia emocjonalnie wyprowadzony

z rwnowagi, e kiedy zobaczy j, jak leaa owinita w biay caun, wykrzykiwa zaklcia
i da si odcign od krawdzi trumny jedynie z wielkimi oporami. W tych chwilach czu
potrzeb wskoczenia za ni do trumny, naprawd chcia by ywcem pochowany wraz ze sw
ukochan. Na pogrzebie zrobi prawdziw scen, wtedy wszyscy sdzili, cznie z jego
rodzin, e jest ofiar swego przemonego alu, ktry opanowa go na widok skadania do
grobu jej ciaa; teraz jednak powoli zdajc sobie spraw e by to paroksyzm namitnoci,
oraz e na widok zmarej opanowaa go przemona potrzeba seksualna. W owym czasie
zwyczajnie skoczy ostatni rok nauki w szkole redniej i prbowa wpyn na matk, aby
pozwolia mu powici si studiom medycznym, jednak z powodu braku pienidzy musia
zrezygnowa z tego pomysu. Jednake, za jego sugesti, pozwolia mu pj do szkoy usug
pogrzebowych i balsamowania, byo to bowiem znacznie tasze i nauka trwaa krcej.
D. W. uczy si bardzo wytrwale i zrozumia na koniec, e znalaz zawd, ktry przysporzy mu
najwicej zadowolenia. Zawsze bardzo zajmoway go ciaa kobiece, z ktrymi mia do
czynienia w pomieszczeniu sucym do balsamowania, a przy rozlicznych okazjach odczuwa
intensywne podanie odbycia stosunku seksualnego z kobiecymi zwokami. Zdawa sobie
jednak spraw, e jest to ze, i przez duszy czas zwalcza pokus, dopki pewnego dnia,
kiedy jego nauki niemale byy ju na ukoczeniu, nalaz si w pomieszczeniu sam na sam
z ciaem modej dziewczyny. Potrzeba popenienia aktu seksualnego na ciele nieboszczki staa
si tak przemona, a rwnoczenie okolicznoci byy tak sprzyjajce, e uleg jej. Skorzysta
z nadarzajcej si okazji, obnay swoje narzdy pciowe i dotkn penisem jej uda, co
wywoao w nim wielkie podniecenie. Straci nad sob kontrol, rzuci si na ciao, i kopulowa z nim, przyciskajc swe usta do genitaliw zwok. Stwierdzi pniej, e wywoao to
w nim tak wielkie podniecenie seksualne, i dozna ejakulacji. Potem jednak zdjy go wyrzuty
sumienia i strach - strach, e zostanie odkryty, e zastan go w takiej sytuacji jego koledzy ze
szkoy. Wkrtce po popenieniu tego aktu ukoczy szko i obj posad pracownika kostnicy
w miecie na rodkowym Zachodzie. Poniewa by modszym pracownikiem zespou, czsto
przydzielano mu nocne dyury w kostnicy, w ktrej przebywa sam. D. W. stwierdza: Byem
zadowolony z okazji, e mog zosta sam, kiedy zrozumiaem, e rni si od pozostaych
ludzi tym wanie, i tskni za moliwoci pobytu z umarymi sam na sam i e to wanie da
mi a nadto sposobnoci do oddawania stosunkw seksualnych ze zwokami - poczucie to, jak
sobie zdawaem spraw, istniao we mnie od mierci mojej ukochanej.
Podczas dwu lat swej pracy w kostnicy zgwaci wiele kobiecych zwok - od maych
dziewczynek do staruszek - oddajc si na nich rozmaitym perwersjom. Zazwyczaj zaczyna
od ssania ich piersi i dotykania ustami ich genitaliw, pniej jego poczynania staway si
coraz gwatowniejsze, kad si na ich ciaach i z nadludzkim wysikiem odbywa stosunek
seksualny. W cigu tygodnia dopuszcza si od czterech do piciu takich aktw, zaleao to od
liczby kobiecych zwok w kostnicy.
(...) Przy jednej z okazji by taki poruszony widokiem zwok modej pitnastoletniej
dziewczyny, e kiedy zosta z ni podczas pierwszej nocy po jej mierci, napi si odrobin jej
krwi. Wywoao to w nim takie podniecenie seksualne, e wepchn gumow rurk a do jej
cewki moczowej i ustami wyssa mocz z pcherza. Przy tej okazji poczu w sobie narastajc

potrzeb, by posuwa si coraz dalej, i zrozumia, e jeli tylko bdzie w stanie pochon j zje w dosownym sensie - a chociaby przeu cz jej ciaa, dopiero wwczas osignie
najwysze zadowolenie. Niezdolny by oprze si temu pragnieniu, odwrci ciao twarz
w d, a potem wygryz kawaek misa z poladkw w pobliu odbytu. Nastpnie wspi si na
zwoki i odby stosunek analny. (J. P. de River, 1956)
Ta historia przypadku jest szczeglnie interesujca z kilku co najmniej powodw.
Pierwszy i najbardziej oczywisty polega na tym, e przypadek ten stanowi poczenie
nekrofilii z nekrofagi i analnym erotyzmem. Druga, mniej oczywista kwestia, to pocztek
perwersji. Gdybymy znali jego histori wycznie do mierci ukochanej, moglibymy,
moglibymy by skonni wiedzie w jego zachowaniu gbi zawiedzionej mioci. Ale reszta
historii rzuca rwnie odmienne wiato na jej pocztek: raczej trudno byoby wyjani jego
niczym nie skrpowane pragnienie nekrofilityczne i nekrofagiczne jako rezultat mioci do
ukochanej. Zmuszeni jestemy zamiast tego przyj, e owa ao nie bya wyrazem
mioci, lecz pierwszym objawem pojawienia si poda nekrofilitycznych. Wydawa by si
take mogo, e fakt, i tylko raz odby stosunek seksualny ze swoj ukochan, sabo racjonalizuje jej choroba. Najpewniej stao si tak, gdy jego nekrofilityczne skonnoci nie
pozostawiay wiele miejsca na pragnienie stosunku seksualnego z yw kobiet.
De River podaje nastpn, mniej skomplikowan histori przypadku nekrofilitycznego
pracownika kostnicy. Jej podmiotem jest nieonaty mczyzna, w wieku trzydziestu czterech
lat, ktry owiadcza:

W wieku jedenastu lat, pracujc jako grabarz w Mediolanie we Woszech, zaczem

masturbowa si, a kiedy miaem po temu sposobno, dotykaem cia zmarych, modych,
atrakcyjnych kobiet. Pniej zaczem wkada mj penis w ciaa martwych dziewczt.
Przyjechaem do Ameryki, i po krtkim czasie opuciem Wschodnie Wybrzee i pojechaem
na Zachodnie Wybrzee, gdzie zdobyem prac polegajc na myciu cia w kostnicy. Tutaj
ponownie oddawaem si moim praktykom odbywania stosunkw ze zmarymi dziewczynami,
czasami w trumnach albo na stoach, gdzie myto ciaa.
Oto dalsza cz raportu:

Przyzna si do dotykania ustami narzdw rodnych oraz ssania piersi zwok modych
dziewczt. Kiedy zapytano go, ile cia w ten sposb posiad, odrzek: Moe setki, poniewa
dziao si to od czasu, jak miaem jedenacie lat. (J. P. de River, 1956)
Literatura cytowana przez von Hentiga donosi o wielu podobnych przypadkach. Z bardzo
osabion postaci nekrofilii mamy do czynienia w przypadku jednostek, ktre osigaj
podniecenie seksualne na widok zwok i czasami masturbuj si w ich obecnoci. Liczba
takich osb nie daje si nawet z grubsza oszacowa, ich praktyki bowiem rzadko wychodz
na jaw.
Druga posta nekrofilii nie wydaje si powizana z seksualizmem i wystpuje w aktach
czystej pasji zniszczenia. Czsto potrzeba zniszczenia objawia si ju w modoci, niekiedy
jednak wychodzi na jaw dopiero w pniejszym wieku. Von Hentig bardzo precyzyjnie pisze,
e celem nekrofilitycznej destrukcyjnoci jest namitno do rozczonkowywania yjcego

organizmu (lebendige Zusammenhnge.) Pragnienie rozdzierania na strzpy tego co yje,

odnajduje swj najbardziej jaskrawy wyraz w rozczonkowywaniu cia. Typowym
przypadkiem wedug doniesie Spoerriego, jest czowiek, ktry udaje si noc na cmentarz ze
wszystkimi potrzebnymi narzdziami, wykopuje trumn otwiera j, a nastpnie zabiera
zwoki w miejsce, gdzie bdzie mg je ukry, potem odcina im nogi, gow i otwiera brzuch
(T. Spoerri, 1959). Czasami obiektem rozczonkowywania staje si nie czowiek, lecz
zwierz. Von Hentig opowiada o czowieku, ktry zaku trzydzieci sze klaczy i krw,
a potem odcina rne czci ich cia. Ale doprawdy nie jest nam tutaj potrzebna przebogata
literatura przedmiotu; istnieje dosy doniesie prasowych na temat morderstw, w ktrych
ofiary zostay pozbawione czonkw lub w inny sposb okaleczone. Te przypadki
klasyfikowane s w sensie prawnym jako morderstwa, ale w istocie popeniane s one
przecie przez mordercw nekrofilitycznych, a tym samym rni si od zbrodni, ktrych
motywem bywa korzy materialna, zazdro bd zemsta. Prawdziwym celem mordercw
nekrofilitycznych nie jest mier ofiary - ktra stanowi, oczywicie, warunek konieczny - ale
akt rozczonkowywania. Na podstawie wasnego dowiadczenia klinicznego mog stwierdzi,
e pragnienie rozczonkowywania jest bardzo charakterystyczne dla charakteru nekrofilitycznego. Miaem na przykad moliwo zetknicia si (bezporednio lub nadzorujc
czyj prac) z kilkoma osobami, ktre wyraay swe pragnienie rozczonkowywania w bardzo osabionej postaci; chociaby rysujc posta nagiej kobiety, a potem odcinajc jej rce,
nogi, gow itd., wreszcie zabawiajc si tymi strzpami rozczonkowanego rysunku. Ta
zabawa bya w rzeczywistoci zaspokojeniem intensywnego pragnienia rozczonkowywania, jednak w sposb bezpieczny i nie czynicy nikomu prawdziwej krzywdy.
W przypadkach wielu innych nekrofilitycznych osb obserwowaem, e maj one wiele
snw, w ktrych widuj czci rozczonkowanych cia, unoszce si w powietrzu lub lece
dookoa, czasami pokryte krwi, czasami w wodzie brudnej od fekaliw. Pragnienie
rozczonkowywania cia, jak to si czsto zdarza w fantazjach i snach, stanowi jeden
z najbardziej godnych uwagi czynnikw przy diagnozie charakteru nekrofilitycznego.
Istniej jeszcze inne, mniej drastyczne postacie jawnej nekrofilii. Jedn z nich jest
pragnienie znajdowania si w pobliu zwok, cmentarzy lub jakiegokolwiek przedmiotu
pogronego w rozkadzie. H. J. Rauch opowiada o dziewczynie, ktra cierpiaa na potrzeb
przebywania blisko zwok, w ktrych obecnoci stawaa si napita, i od ktrych nie dawaa
si odcign (H. J. Rauch, 1947)3. Steckel pisze o kobiecie, ktra stwierdzia: czsto myl
o cmentarzach i o tym, jak ciaa rozkadaj si w grobach (cytowane przez H von Hentiga,
1964).
To zainteresowanie rozpadem czsto wyraane jest pragnieniem wdychania odoru czego,
co gnije. Bardzo wyranie przejawia si ono w opisanym poniej przypadku trzydziestodwuletniego, wyksztaconego mczyzny, ktry by niemal cakowicie lepy. Przeraa go
haas, ale lubi wsuchiwa si w kobiece okrzyki blu i uwielbia zapach rozkadajcego si
misa. Przedmiotem jego pragnie byy ciaa wysokich, tustych kobiet, mia ochot wpezn
do ich wntrza. Kiedy zapyta swoj babk, czy bdzie pniej mg uy jej ciaa.
Pragnby zatopi si w rozpadzie jej szcztkw (T. Spoerri, 1959). Von Hentig pisze
o wchaczach (Schnffler), dla ktrych podniecajcy jest zapach ludzkich ekskrementw,
bd te wszystkiego, co zgnie i mierdzce, i traktuje t cech jako objaw nekrofilii.
Napomykajc jeszcze o przypadkach nekrofilitycznego fetyszyzmu - fiksujcego si a
przedmiotach zwizanych z grobami, jak trawa, kwiaty, wizerunki - zakoczymy na tym
krtkim przegldzie nekrofilitycznych praktyk, o ktrych donosi literatura.

Charakter nekrofilityczny(4)

Termin nekrofilityczny, dla oznaczenia raczej cechy charakterologicznej ni aktu

perwersji w sensie tradycyjnym, zosta uyty przez hiszpaskiego filozofa Miguela de
Unamuno w roku 19365 przy okazji przemowy nacjonalistycznego generaa Millana Astraya
na uniwersytecie w Salamance, gdzie Unamuno by rektorem na pocztku hiszpaskiej wojny
domowej. Ulubion dewiz generaa byo wezwanie Viva la Muerte! (Niech yje mier!),
a jeden z jego zwolennikw gono wykrzykiwa je gdzie w gbi sali. Kiedy genera
skoczy swoj mow, Unamuno podnis si z miejsca i rzek:
Oto przed chwil usyszelimy nekrofilityczny i bezsensowny okrzyk Nich yje mier!
A ja, ktry spdziem cae swe ycie, formuujc paradoksy, ktre wzbudzay niezrozumiay
gniew innych, musz wam drodzy pastwo, powiedzie jako autorytet w tej sprawie, e w
dziwaczny paradoks jest dla mnie odraajcy. Genera Milln Astray jest kalek. Niech
zostanie to powiedziane tonem nie pozostawiajcym wtpliwoci. Jest inwalid wojennym.
Podobnie jak Cervantes. Na nieszczcie tak si skada, e w Hiszpanii jest ju nazbyt
kalekich ofiar wojny. A wkrtce bdzie ich jeszcze wicej, jeeli Bg nie zlituje si nad nami.
Czuj bl na myl, e genera Milln Astray miaby dyktowa wzorzec masowej psychologii.
Kaleka ktremu brak duchowej wielkoci Cervantesa, swoim zwyczajem szuka ulgi w pragnieniu, by okaleczeni zostali wszyscy wok niego. (M de Unamuno, 1936.)
W tym momencie Milln Astray nie by ju w stanie duej si hamowa. Abajo la
inteligencia! (Precz z intelektualistami!) - wykrzykn. - Niech yje mier! Ze strony
falangistw rozlegy si okrzyki wyraajce poparcie.
Ale Unamuno cign dalej:
To jest witynia intelektu. A ja jestem jej najwaniejszym kapanem. To wy profanujecie
wite miejsce. Zwyciycie poniewa starczy wam brutalnej siy. Ale nie przekonacie nikogo.
Poniewa aby kogo przekona naley z nim rozmawia. Aeby rozmawia, trzeba mie co,
czego wam brak: rozum i suszno w swej walce. Uwaam za prny wysiek napominanie
was, bycie myleli o Hiszpanii. Skoczyem (M. De Unamuno, 1936.)6
Przyjem uytek, jaki z tej kategorii zrobi Unamuno, i badaem zjawisko zakorzenionej
w charakterze nekrofilii ju od roku 19617. Moje pomysy teoretycznie stanowi przewanie
uoglnienie obserwacji osb poddawanych analizie8. Studium okrelonych osobowoci
historycznych - na przykad Hitlera - oraz obserwacja jednostek, a take charakteru
i zachowania klas spoecznych dostarczyy mi dodatkowych danych do analizy charakteru
nekrofilitycznego. Lecz niezalenie od tego, jak wielki wpyw na konstrukcj tego pojcia
miay moje obserwacje kliniczne, sdz e decydujcych bodcw dostarczya mi teoria
Freuda dotyczca popdw ycia i mierci. Swego czasu gbokie wraenie wywara na mnie
koncepcja, e denie do ycia i do niszczenia stanowi dwie najbardziej podstawowe siy
dziaajce w czowieku, ale nie potrafiem si pogodzi z teoretycznymi wyjanieniami, ktre
proponowa Freud. Jednak pomys Freuda doprowadzi mnie do tego, i popatrzyem na dane
kliniczne w zupenie nowym wietle i przeformuowaem - a tym samym zachowaem freudowsk ide na zupenie nowej podstawie teoretycznej, wspierajc j nadto danymi
klinicznymi, ktre jak to poka w dalszej czci ksiki, wi si z wczeniejszymi
odkryciami Freuda dotyczcymi charakteru analnego.
Nekrofilia w sensie charakterologicznym moe by opisana jako namitne upodobanie we
wszystkim co martwe, rozkadajce si, zgnie, chore, stanowi namitno przeksztacania
ywego w martwe; niszczenia dla samego niszczenia; wycznego zainteresowania tym co
czsto mechaniczne. Jest namitnoci rozszarpywania na czci ywych organizmw.

Nekrofilityczne marzenia senne

Upodobanie w tym, co nieywe oraz gnijce, najatwiej mona obserwowa w marzeniach
sennych osb nekrofilitycznych.
Sen 1. Okazao si, e jestem w toalecie, siedz na desce klozetowej; mam biegunk
i defekuj z wybuchow si co brzmi jakby leciay bomby, a dom mgby si rozpa. Chc
si wykpa, ale kiedy odwracam si, szukajc kranu, stwierdzam e wanna jest ju pena
brudnej wody; widz jak pywaj w niej fekalia razem z odcit nog i ramieniem.
nicy by osob intensywnie nekrofilityczn, ktra przeywaa wiele podobnych snw.
Kiedy analityk zapyta nicego jakie uczucia towarzyszyy mu w tym nie i co myli na jego
temat, ten odrzek, e nie uwaa sytuacji za przeraajc, ale e wstydzi si opowiedzie sen
analitykowi.
Sen ukazuje kilka elementw charakterystycznych dla nekrofilii, wrd ktrych temat
rozczonkowywanego ciaa jest najbardziej oczywisty. Doda naley, e istnieje cisy
zwizek midzy nekrofili a analnoci (o ktrym pniej) oraz tematem destrukcji;
tumaczc sen z jzyka symbolicznego na jawny - nicy czuje, e chciaby zniszczy cay
budynek si swego wydalania.
Sen 2. Id z wizyt do przyjaciela; wdruj w kierunku jego domu, ktry dobrze znam.
Nagle scena zmienia si. Znajduj si porodku jakiej suchej, opustoszaej scenerii; nie ma
drzew ani rolin. Wci chyba prbuj doj do domu mojego przyjaciela, ale jedynym
domem w pobliu jest osobliwy budynek, ktry nie ma adnych okien. Wchodz przez mae
drzwi; wtedy sysz za sob dziwny dwik, jakby drzwi wanie zamknito na zamek, nie
tylko zatrzanito. Wracam, prbuj nacisn na klamk, ale nie mog ich otworzy.
Ogarnity lkiem przechodz przez bardzo wski korytarz - w istocie jest tak niski, e musz
si czoga - i docieram do duego, owalnego, ciemnego pokoju. Wyglda niczym wielka
krypta. Gdy ju oczy przyzwyczajaj si do ciemnoci, widz rzd szkieletw lecych na
pododze i wiem, e to mj grb. Budz si ogarnity panik.
Ten sen prawie nie wymaga interpretacji. Krypta jest grobem, a jednoczenie
symbolizuje ono. Dom przyjaciela stanowi symbol ycia. Zamiast i w stron ycia, aby
odwiedzi przyjaciela, nicy wdruje w miejsce swej mierci. Opustoszaa sceneria i grb
stanowi symbole mierci. Sam w sobie taki sen nie jest wyznacznikiem nekrofilii, moe
jedynie stanowi symboliczny wyraz lku przed mierci. Lecz trzeba zinterpretowa go
jeszcze inaczej, jeeli miao to miejsce w przypadku tego nicego, towarzysz mu kolejne
sny, w ktrych widzi on grobowce, mumie, szkielety, innymi sowy, kiedy wyobrania jego
ycia we nie zaprztnita jest gwnie wizjami ze wiata zmarych.
Sen 3. To jest krtki sen kobiety cierpicej na powan posta depresji: Defekuj; cignie
si to bez koca, dopki ekskrementy nie przelewaj si przez desk klozetow, zaczynaj
wypenia azienk, podnosz si coraz wyej i wyej - ton w nich (9) - w tej chwili budz
si przepeniona niewysowionym przeraeniem.
Dla tej osoby cae ycie przeksztaca si w brud; nie moe stworzy nic wicej, jak tylko
brud; jej sowa zamieniaj si w brudy, jej mier jest na koniec zwizana z brudem. Ten sam
temat odnajdujemy w micie o Midasie; wszystko czego dotkn zamieniao si w zoto symbolicznie za, jak pokaza Freud, w brud lub fekalia (10).
Sen 4. Poniszy sen wyjani Albert Speer (12 wrzenia 1962) podczas odbywania kary
w wizieniu w Spandau.

Hitler ma pojawi si na inspekcji. Ja w owym czasie wci jeszcze minister rzdu, bior
we wasne rce miot, aby pomc sprzta mieci zalegajce fabryk. Po inspekcji
przekonuj si, e jestem w samochodzie, na prno prbujc wepchn rk w rkaw
marynarki, ktr zdjem na czas sprztania. Moje rce bez przerwy trafiaj do kieszeni.
Podr koczy si na wielkim kwadratowym placu, otoczonym przez budynki rzdowe. Po
jednej stronie wida tablic pamitkow ofiar wojny. Hitler zblia si i kadzie wieniec.
Wchodzimy do marmurowego westybulu w jednym z budynkw rzdowych. Hitler pyta
adiutanta Gdzie s wiece? Adiutant odzywa si do oficera jak pan wie, teraz kadziemy
wiece wszdzie. Oficer ma na sobie jasny niemale biay mundur, uszyty z czego co
przypomina skr na rkawiczki, narzucony na kurtk od munduru, jakby by ministrantem,
rodzaj lunej szaty zdobionej haftem i koronk. Pojawiaj si wiece. Hitler rusza w kierunku
prawej strony holu, gdzie znajduje si nastpna tablica, a u jej podstawy ley mnstwo
wiecw. Klka i intonuje aobn pie w stylu chorau gregoriaskiego, w ktrej powtarza
si na przemian przecige Jezus Maria. Liczne inne tablice pamitkowe wbudowane s
w ciany tego dugiego, marmurowego holu o wysokim suficie. Hitler coraz szybciej kadzie
pod nimi wieniec za wiecem, ktre podaje mu rwnie zajty adiutant. Jego pie staje si
coraz bardziej monotonna, rzd tablic pamitkowych zdaje si nieskoczony (11).
Ten sen jest interesujcy z wielu rnych powodw. Stanowi jeden z tych, w ktrych
nicy wyraa swj wgld w inn osob raczej ni w gb wasnych pragnie i odczu (12).
Te wgldy czasami bywaj bardziej dokadne ni wiadome wyobraenia nicego dotyczce
danej osoby. W tym przypadku Speer wyranie ujawnia, w Chaplinowskim nieco stylu, swj
pogld na nekrofilityczny charakter Hitlera. Postrzega go jako czowieka, ktry powici cay
swj czas skadaniu hodu mierci, ale w bardzo szczeglny sposb, gdy jego dziaania s
cakowicie mechaniczne, nie zostawiaj miejsca na adne uczucia. Skadanie wiecw
symbolizuje rytua organizacyjny posunity do granic absurdu. W zestawieniu z nim ten sam
Hitler, powrciwszy do wiary swego dziecistwa, jest cakowicie pochonity aobn
pieni. Sen koczy si obrazem monotonii i mechanicznoci aobnego rytuau.
Na pocztku snu nicy powouje do ycia rzeczywist sytuacj, z czasw kiedy jeszcze by
ministrem i bardzo aktywnym czowiekiem, ktry sam wykonywa wiele rzeczy. By moe
mieci, ktre zamiata, stanowi symboliczny wyraz brudu nazistowskiego reimu, jego
niezdolno do woenia rki w rkaw marynarki zapewne jest symboliczn ekspresj
uczucia, e nie moe duej uczestniczy w systemie; one tworz most do zasadniczej czci
snu, w ktrym okazuje si, e wszystko, co po nim zostao, to mier i nekrofilityczny,
mechaniczny, nudny Hitler.
Sen 5. Dokonaem wielkiego wynalazku superniszczyciela. Jest to maszyna, ktra za
naciniciem ukrytego guzika, ktrego pooenie znam ja jeden, moe zniszczy w cigu
pierwszej godziny swego dziaania cae ycie w Ameryce Pnocnej, a w cigu nastpnej
godziny cae ycie na ziemi. Ja jedyny znam formu substancji chemicznej, ktra mnie
ochroni. (Nastpna scena.) Wcisnem guzik; nie widz adnego ycia, jestem sam, czuj e
yj.
Ten sen stanowi wyraz czystej destrukcyjnoci osoby skrajnie narcystycznej, ktra nie ma
adnych zwizkw z innymi i nikogo nie potrzebuje. W przypadku tej osoby sen powraca
bezustannie w towarzystwie innych snw nekrofilitycznych. Cierpiaa ona na powan
chorob psychiczn.
Sen 6. Zaproszony jestem na przyjcie, na ktrym ma by wielu modych mczyzn
i wiele modych kobiet. Wszyscy taczymy. Ale zaczyna si dzia co dziwnego; rytm staje
si coraz wolniejszy, a wreszcie zdaje si, e nikt si nie porusza. W tym momencie do
pokoju wchodzi para, ale wiksza od pozostaych; wyglda, jakby w dwch kartonach nieli

mnstwo jakiego sprztu. Podchodz do pierwszej z taczcych par, mczyzna wyciga

wielki n i wbija chopcu w plecy; dziwne, ale nie wida adnej krwi, chopiec zdaje si nie
odczuwa blu; wysoki mczyzna bierze wtedy co, czego nie jestem w stanie dojrze, jakby
mae pudeko, i wkada w plecy chopca, jest naprawd bardzo mae. Potem wkada jaki
rodzaj maego kluczyka, by moe jest to guzik, do wntrza pudeka (w taki sposb, e
chopiec nie moe go dotkn) i wykonuje ruch, jakby nakrca zegar. Kiedy wysoki
mczyzna robi to chopcu, jego partnerka t sam operacj wykonuje na dziewczynie. Kiedy
kocz, para na powrt zaczyna taczy, ale tym razem szybko i energicznie. Wysoka para
wykonuje t sam operacj na pozostaych dziewiciu taczcych parach, a kiedy ju
opuszcza sal, wszyscy wydaj si podnieceni i w doskonaych nastrojach.
Znaczenie tego snu stanie si raczej jasne, kiedy przetumaczymy go z jzyka symbolicznego na zwyky. nicy czuje e ycia powoli ubywa, e energia ucieka. Ale jaki gadet
moe sta si substytutem. Osoby mona nakrci jak zegarki, a potem na powrt bd
zdawa si intensywnie oywione, chocia w rzeczywistoci zostan automatami.
nicy jest dziewitnastoletnim mczyzn studiujcym na politechnice i cakowicie zaabsorbowanym wszystkim, co techniczne. Gdyby mia tylko jeden taki sen, mona by go uwaa za
wyraz jego technicznych zainteresowa. Jednake mia wiele podobnych snw, w ktrych
wychodziy na jaw kolejne aspekty nekrofilii. Ten sen w swej istocie nie jest odbiciem jego
zawodowych zainteresowa; zawodowe zainteresowania s raczej odbiciem nekrofilii.
Sen 7. Ten sen czowieka odnoszcego sukcesy w pracy jest szczeglnie interesujcy,
poniewa ilustruje tez dotyczc nekrofilitycznego charakteru nowoczesnej techniki, ktry
omwimy w dalszej czci ksiki.
Powoli zbliam si do wejcia do jaskini i mog dostrzec co, co wywiera na mnie
wielkie wraenie; wewntrz dwie uczowieczone winie manipuluj maym starym
wagonikiem z typu tych, ktrych uywa si w kopalniach; stawiaj go na szynach, ktre nikn
we wntrzu jaskini. W wagoniku widz normalne istoty ludzkie; wygldaj jak nieywe, ale
wiem e pi.
Nie mam pojcia czy jest to inny sen, czy dalszy cig poprzedniego - zakadam, e si
obudziem ale nie jestem pewien. Pocztek jest taki sam, znowu zbliam si do wejcia do
jaskini; zostawiam za sob soce i bkitne niebo. Zanurzam si w gbiej i widz bardzo
intensywn powiat na kocu korytarza; kiedy podchodzi bliej, zdumiewa mnie widok
nadzwyczaj nowoczesnego miasta; wszystko jest rzsicie zalane wiatem, o ktrym teraz
wiem, e byo sztuczne - elektryczne. Miasto zbudowane jest w caoci ze stali i szka przyszo. Id dalej, ale w pewnym momencie zdaj sobie spraw, e nie widziaem dotd
nikogo - adnego zwierzcia, adnego czowieka. Teraz stoj przed wielk maszyn, jakim
rodzajem gigantycznego, bardzo wspczesnego z wygldu elektrycznego transformatora, do
ktrego dochodz liczne grube kable niczym przewody wysokiego napicia; wygldaj jak
wielkie czarne we. Przychodzi mi do gowy, e tymi kablami pynie krew, czuj si bardzo
podniecony, w kieszeni spodni znajduj przedmiot, ktry natychmiast rozpoznaj; jest to may
scyzoryk, ktry mj ojciec da mi, kiedy miaem okoo dwunastu lat. Podchodz do maszyny
i nacinam jeden z kabli moim scyzorykiem; nagle co wytryska z niego, i zalewa mnie. To
jest krew. Budz si przepeniony lkiem i zlany potem.
Po opowiedzeniu tego snu nicy doda jeszcze: Nie rozumiem dobrze znaczenia tej
maszyny i dziaania krwi, ale tutaj krew zastpowaa elektryczno, obie s energi. Nie wiem
dlaczego pomylaem o tym w taki sposb; by moe uwaam, e maszyna wysysa z ludzi
krew.
To - podobnie jak w przypadku Speera - nie jest sen nekrofila, lecz osoby biofilitycznej,
ktra rozpoznaje nekrofilityczny charakter wspczesnego wiata. Jaskinia, jak to czsto
bywa, stanowi symbol mierci, grobowiec. Jest jednoczenie kopalni, a pracujcy w niej s

winiami lub nie yj. (Wiedza na temat tego, e w istocie yj stanowi poprawk wniesion
przez wiadomo rzeczywistoci, ktra czasami wkracza do wiata sennej wyobrani.)
Znaczenie jest nastpujce: oto miejsce zdegradowanych i trupom podobnych ludzi. Scena
pierwszego aktu snu rozgrywa si w scenografii dawniejszych stadiw rozwoju
technologicznego. Drugi akt dzieje si ju w rozwinitym w peni cybernetycznym wieku
przyszoci. Pikne nowoczesne miasto jest martwe; nie ma w nim adnych ludzi ani adnych
zwierzt. Potna technika wyssaa ycie (krew) z czowieka i przemienia j w elektryczno. Kiedy nicy usiuje przeci przewody elektryczne (by moe nawet zniszczy je),
zalewa go tryskajca krew - jak gdyby popeni morderstwo. W swym nie nicy przeywa
wizj martwoty cakowicie stechnicyzowanego spoeczestwa, wizj klarown, majc
artystyczny sens, ktry moemy odnale u Blake'a oraz w malarstwie surrealistycznym.
Jednak kiedy si budzi, niewiele rozumie z tego o czym ni, o czym wie, kiedy nie jest
wystawiony na haas powszechnego nonsensu.

"Niezamierzone" dziaania nekrofilityczne

Marzenia senne stanowi jeden z najbardziej wyranych wyrazw nekrofilitycznych

de, ale w adnym razie nie jedyny. Czasami nekrofilityczne skonnoci mog wyraa si
w ubocznych, niezamierzonych, nieznaczcych dziaaniach, w psychopatologii ycia
codziennego, ktr Freud interpretowa jako wyraz tumionych de. Oto przykad wzity
z ycia bardzo skomplikowanej osobowoci, jak by Winston Churchill. Zdarzenie byo
nastpujce: podczas II wojny wiatowej marszaek polny sir Alan F. Brooke, szef sztabu
Imperium, oraz Churchill jedli razem obiad w Afryce Pnocnej; dzie by gorcy, a wok
krcio si mnstwo much. Churchill zabi tyle, ile si dao, podobnie postpiaby zapewne
wikszo ludzi. Lecz potem zrobi co dziwnego. (Sir Alan, opisujc to zdarzenie, stwierdzi,
e wstrzsno nim.) Pod koniec obiadu zebra wszystkie martwe muchy i uoy je w rzdzie
na obrusie, zachowujc si niczym arystokratyczny myliwy, ktrego ludzie kad mu w rzdzie wszystkie upolowane zwierzta, ku jego satysfakcji (wicehrabia Alan Brooke, 1957)
(13).
Gdybymy mieli wyjani zachowanie Churchilla jako tylko jeszcze jeden nawyk,
pytanie nadal pozostawaoby takie samo: C moe ten niezwyky nawyk oznacza? Chocia
wydaje si, e wyraa on skonnoci nekrofilityczne, nie musi wszak koniecznie implikowa,
e Churchill mia charakter nekrofilityczny; mg jednak mie silnie nekrofilityczny rys
charakteru. (Charakter Churchilla jest zdecydowanie nazbyt skomplikowany, by omwi go
w peni na tych stronach.)
Wspomniaem o tym zachowaniu Churchilla, poniewa wydaje si autentyczne, oraz
dlatego, e jego osoba jest szeroko znana. Podobne uboczne szczegy zachowa mona
obserwowa u wielu ludzi. Jednym z najczstszych jest nawyk amania i rozszarpywania
niewielkich przedmiotw, jak zapaki czy kwiaty; niektrzy sprawiaj sobie bl, rozdrapujc
rany. Skonno wyraa si w bardziej drastyczny sposb, kiedy ludzie niszcz co piknego,
jak budynek, cz umeblowania - a w skrajnych przypadkach tn obraz w muzeum albo sami
sobie zadaj rany.
Inn ilustracj nekrofilitycznego zachowania mona znale u ludzi - w szczeglnoci
studentw medycyny - ktrych szczeglnie fascynuj szkielety. Takie upodobanie zazwyczaj
wyjania si ich profesjonalnym zainteresowaniem, ale nastpujce doniesienie z krgu
danych psychoanalizy ukazuje, e nie zawsze tak jest, jak powiadaj: Student medycyny,

ktry trzyma szkielet w swojej sypialni, powiedzia analitykowi po pewnym czasie i z duym
zmieszaniem, e czsto bierze szkielet do swojego ka, czasami nawet go cauje. Ta sama
osoba wykazywaa wiele innych cech nekrofilitycznych.
Kolejnym objawem charakteru nekrofilitycznego jest przekonanie, e jedynym sposobem
rozwizywania konfliktu jest sia i przemoc. Kwestia ta nie sprowadza si do pytania, czy
mona w pewnych okrelonych okolicznociach uy siy: dla nekrofila charakterystyczne
jest, e sia - jak to mwi Simone Wail, wadza przeksztacenia w zwoki - stanowi
pierwsze i ostateczne rozwizanie wszystkich problemw; e wze gordyjski musi zawsze
zosta rozcity, e nie da si go cierpliwie rozwiza. Oglnie rzecz biorc, odpowiedz tych
osb na yciowe problemy jest zawsze destrukcja, nigdy za solidarny wysiek, konstrukcja
czy przykad. Do nich naley odpowied Krlowej z Alicji w krainie czarw: ci im
gowy! Motywowani tym popdem zazwyczaj nie s w stanie dostrzec innych opcji, nie
wymagajcych destrukcji, nie zdaj sobie rwnie sprawy, jak bezowocna czsto okazuje si
sia na dusz met. Klasyczny wyraz tego nastawienia znajdujemy w sdzie krla
Salomona, w przypadku dwu kobiet, z ktrych kada twierdzia e dziecko jest jej. Kiedy krl
zaproponowa, by podzieli dziecko, prawdziwa matka wolaa ju, by zatrzymaa je druga
kobieta; kobieta ktra udawaa e jest matk, wybraa rozcicie dziecka na p. Jej
rozwizanie jest typow decyzj osoby nekrofilitycznej optanej dz posiadania.
Nieco mniej drastycznym przykadem nekrofilii jest wyranie zaznaczajce si zainteresowanie chorob we wszystkich jej przejawach i postaciach, jak rwnie podobna fascynacja
mierci. Przykad moe stanowi matka, ktr zawsze interesuj choroby dziecka, jego
poraki, i ktra czarno widzi jego przyszo; rwnoczenie nie robi na niej najmniejszego
wraenia korzystna odmiana stanu zdrowia, nie reaguje na rado i entuzjazm dziecka, nie
zauwaa nowych rzeczy, ktre si w nim rozwijaj. Nie skrzywdzi dziecka w aden widoczny
sposb, jednak moe powoli dawi jego rado ycia, jego wiar w rozwj, a w kocu moe
zrazi je wasn nekrofilityczn orientacj.
Kady kto mia okazj przysuchiwania si rozmowie ludzi z rozmaitych klas spoecznych,
majcych ju za sob wiek redni, bdzie zdumiony, jak wielk jej cz zajmuj choroby
oraz mier innych ludzi. eby nie byo wtpliwoci: odpowiedzialnych za to jest wiele
czynnikw. Dla wielu ludzi, w szczeglnoci dla tych, ktrzy nie maj adnych wyranych
zainteresowa, choroba i mier stanowi jedyne dramatyczne elementy ich ywotw; jest to
jeden z niewielu tematw, na ktre w ogle potrafi rozmawia, oprcz jeszcze wydarze
rodzinnych. Nawet jeli wemie si to wszystko pod uwag, istnieje wiele osb, wzgldem
ktrych wyjanienia te s niewystarczajce. Zazwyczaj daj si one atwo rozpozna dziki
oywieniu i podnieceniu, w jakie wprawia je rozmowa o chorobach albo innych smutnych
wydarzeniach, jak mier, kopoty finansowe i temu podobne. Szczeglne zainteresowanie
osb nekrofilitycznych mierci wychodzi czasami na jaw nie tylko podczas rozmowy z nimi,
ale rwnie w sposobie w jaki czytaj gazet. Najbardziej zainteresowani s bowiem i dlatego to czytaj najpierw - nekrologami i zawiadomieniami o mierci; lubi rwnie
rozmawia o rozmaitych aspektach mierci: na co ludzie umieraj, dlaczego, kto umar
ostatnio, kto ma umrze i tak dalej. Lubi chadza po kostnicy, na cmentarze i zazwyczaj nie
trac takich okazji, zwaszcza kiedy jest to spoecznie wskazane. atwo dostrzec, e ich
upodobania dla pogrzebw i cmentarzy stanowi tylko odrobin osabion posta
powaniejszego zainteresowania kostnicami i grobami, ktre zostao opisane wyej.
Nieco trudniej dajc si zidentyfikowa cech osoby nekrofilitycznej jest szczeglny
rodzaj braku ycia w jej sposobie prowadzenia rozmowy. Nie jest to kwestia tematu. Bardzo
inteligentny, obdarzony spor erudycj nekrofil, moe rozmawia o rzeczach, ktre byyby
bardzo interesujce, gdyby nie sposb, w jaki przedstawia swoje idee. Pozostaje sztywny,
zimny, daleki; jego przedstawienie tematu jest pedantyczne i pozbawione ycia. Z drugiej
strony, przeciwny mu typ charakteru, osoba kochajca ycie, moe mwi o dowiadcze-

niach, ktre same w sobie nie s szczeglnie interesujce, ale w sposobie, w jaki o nich
opowiada, jest tyle ycia. Sama jej osobowo jest stymulujca, wanie dlatego si jej
z zainteresowaniem i przyjemnoci. Osoba nekrofilityczna gasi wszelki entuzjazm i rado;
jest nudna, nie oywia innych; powoduje, e wszystko wydaje si martwe, a ludzie czuj si
zmczeni, w przeciwiestwie do osoby biofilitycznej, dziki ktrej wszyscy czuj si bardziej
oywieni.
Jeszcze innym wymiarem nekrofilitycznych reakcji jest nastawienie wobec przyszoci
i wasnoci. Dla charakteru nekrofilitycznego jedynie przeszo jest dowiadczana jako
cakowicie rzeczywista, nie za teraniejszo czy przyszo. To, co byo, tzn. co jest
martwe, rzdzi jej yciem: instytucje, prawa, wasno, tradycje i posiadanie. Mwic krtko,
rzeczy wadaj czowiekiem; posiadanie rzdzi byciem; martwi rzdz ywymi. W myleniu
nekrofilitycznym - osobistym, filozoficznym i politycznym - przeszo jest wita. Nic
nowego nie ma wartoci, drastyczne zmiany oznaczaj przestpstwo przeciwko
naturalnemu porzdkowi (14).
Kolejnym aspektem nekrofilii jest odniesienie do kolorw. Osoba nekrofilityczna generalnie ma predylekcj do ciemnych kolorw, jak czernie czy brzy, nie lubi za barw
jaskrawych, ywych (15). Mona to obserwowa w preferowanych ubiorach, kolorach, ktre
wybiera, malujc. Oczywicie w przypadku gdy czarne ubiory s noszone na mocy tradycji,
kolory nie maj zwizku z charakterem.
Jak to ju widzielimy w klinicznym materiale przedstawionym powyej, osoba nekrofilityczna cechuje si szczeglnym upodobaniem do okropnych zapachw - pierwotnie bdzie
to odr rozkadu gnijcego misa. Rzeczywicie jest to cecha charakterystyczna, objawia si
za w dwu postaciach: (I) szczerej przyjemnoci ze zych zapachw; tacy ludzie znajduj
upodobania w smrodzie fekaliw, moczu i rozkadu, czsto maj skonnoci do odwiedzania
nieprzyjemnie pachncych toalet, (II) postaci znacznie czciej wystpujcej - stumienia
pragnienia znajdowania przyjemnoci we wstrtnych zapachach; ta posta prowadzi do
reakcji upozorowanej: pragnienia pozbycia si nieprzyjemnego zapachu, jakby nigdy nie
istnia. (Przypomina to nadmiern czysto w przypadku charakteru analnego.) Niezalenie
od formy, jak przybiera to zjawisko, w jednym lub drugim przypadku osoba nekrofilityczna
nadmiernie interesuje si wstrtnymi zapachami. Jak to ju odnotowalimy wczeniej,
fascynacja tymi woniami czsto daje takim osobom wygld wchacza (H von Hentig,
1964). Nierzadko ta skonno do wchania wszystkiego znajduje odbicie w ich wyrazie
twarzy. Wiele nekrofilitycznych jednostek sprawia wraenie, jakby cigle czuo jaki
wstrtny zapach. Kady, kto przyglda si na przykad rnym wizerunkom Hitlera, moe
atwo odkry na jego twarzy ten wyraz. Nie zawsze jest on wprawdzie u nekrofila obecny, ale
kiedy tak si dzieje, stanowi jedno z najbardziej wiarygodnych kryteriw istnienia takiej
namitnoci. Kolejnym charakterystycznym elementem wyrazu twarzy jest niezdolno
nekrofila do miania si. Jego miech jest zazwyczaj rodzajem umieszku, jest pobawiony
ycia i brakuje mu wyzwalajcej i radosnej waciwoci normalnego miechu. W rzeczywistoci oznacza nie tylko brak zdolnoci do swobodnego miechu, ktra cechuje tak
osob, ale rwnie oglny bezruch i brak wyrazu jej twarzy. Ogldajc telewizj, mona
czasami obserwowa mwc, ktrego twarz pozostaje cakowicie nieruchoma, gdy
przemawia; umiecha si tylko na pocztku i na kocu wypowiedzi, kiedy to, zgodnie
z amerykaskim zwyczajem, wie e umiechn si trzeba. Takie osoby nie potrafi
rwnoczenie mwi i umiecha si, poniewa zdolne s skierowa sw uwag tylko na
jedn lub drug aktywno; ich umiech nie jest spontaniczny, lecz zaplanowany jak
nienaturalne gesty kiepskiego aktora. Czsto objawem nekrofilitycznego charakteru jest
wygld skry sprawiajcej wraenie nieywej, suchej, ziemistej, niekiedy wrcz jestemy
w stanie wyczu, e taka osoba ma brudn twarz, i nie mamy tu na myli, i jest ona nie
umyta, ale metafor t ujmujemy szczegln waciwo nekrofilitycznego wyrazu.

Nekrofilityczny jzyk
Jzyk osoby nekrofilitycznej charakteryzuje si nadmiernie czstym uywaniem sw
odnoszcych si do destrukcji, fekaliw i toalet. Chocia sowo gwno znacznie si dzisiaj
rozpowszechnio, nie ma zazwyczaj trudnoci z odrnieniem ludzi, dla ktrych jest to sowo
ulubione i uywaj go znacznie czciej ni przecitnie. Przykadem moe tu by mczyzna
dwudziestodwuletni, dla ktrego wszystko byo gwniane: ycie, ludzie, idee, i przyroda.
Ten sam mody czowiek mawia o sobie: Jestem artyst zniszczenia.
Odnajdziemy wiele przykadw nekrofilitycznego jzyka, gdy poddamy analizie odpowiedzi na kwestionariusze skierowane do niemieckich robotnikw i pracownikw najemnych,
o ktrych wspominaem wczeniej ( w rozdziale 2, przypis 8). Odpowiedzi na jedno z pyta
dostarcz nam znakomitej ilustracji: Jakie jest twoje zdanie na temat kobiet uywajcych
szminki i malujcych si? (16). Wielu respondentw odpowiadao: To jest buruazyjne
albo nienaturalne, albo niehigieniczne. Zwyczajnie formuowali swoj odpowied
w kategoriach jednej z powszechnych ideologii. Lecz mniejszo udzielaa odpowiedzi
nastpujcych: To jest trujce, Przez to kobiety wygldaj jak kurwy. Uywanie tych
w rzeczywistoci cakowicie bezpodstawnych sformuowa wyranie wskazywao na
struktur charakterologiczn, niemale nieodmiennie respondenci uywajcy takich sw
wykazywali destrukcyjne skonnoci w wikszoci pozostaych odpowiedzi.
Aby sprawdzi wano tej hipotezy dotyczcej nekrofilii, Michael Maccoby i ja sporzdzilimy kwestionariusz projekcyjny oparty w znacznej mierze na testach, ktrych uywaem
podczas bada frankfurckich, z tym e zbir odpowiedzi by w tym przypadku zamknity,
byo ich w sumie dwanacie; niektre odwoyway si do nastawienia typowego dla
charakteru analno-tezauryzatorskiego, podczas gdy inne miay wskazywa na cechy
nekrofilityczne, ktre przedstawiem wyej. Maccoby zastosowa kwestionariusz do prb
osb wybranych z szeciu rozmaitych populacji (rnicych si przynalenoci klasow, ras
i wyksztaceniem). Brak miejsca nie pozwala mi na wdawanie si w szczegy naszej metody
ani osignitych wynikw.. Wystarczy, e powiem, i analiza dowioda: (I) obecno
syndromu nekrofilitycznego potwierdzajcego zaoony model teoretyczny; (II) e sprzyjajce yciu i nekrofilityczne skonnoci poddaj si pomiarom; (III) e skonnoci te s
rzeczywicie silnie skorelowane z zainteresowaniami socjopolitycznymi. Na podstawie
analizy interpretacyjnej kwestionariuszy stwierdzilimy, i od 10 do 15 procent respondentw
moe okaza si zdecydowanie nekrofilitycznych. (...) Respondenci zwracali uwag na
sterylno wielu takich ludzi i ich domw. yj oni w martwej, pozbawionej radoci
atmosferze (...) (M. Maccoby, 1972).
Podczas bada zadano respondentom wiele pyta, ktre pozwoliy skorelowa ich pogldy
polityczne z charakterem. Odsyam w tym miejscu czytelnika do ogromnej iloci danych
zawartych w artykule Maccoby'ego, przywoam tutaj tylko kwesti nastpujc: We
wszystkich tych prbach odkrylimy, e skonnoci przeciwne yciu byy w znaczcy sposb
skorelowane z pogldami politycznymi, ktre popieraj wzrastajc si militarn i sprzyjaj
represjom przeciwko majcym inne zadanie. Nastpujce priorytety byy uwaane za najwaniejsze przez jednostki, u ktrych stwierdzono dominacj skonnoci przeciwnych yciu:
cilejsza kontrola nad wywoujcymi zamieszki, cilejsza kontrola nad rozprowadzaniem
i uywaniem narkotykw, zwycistwo w wojnie wietnamskiej, kontrola grup mniejszociowych, wzmocnienie policji, zwalczanie komunizmu na caym wiecie. (M. Maccoby, 1972).

Zwizek midzy nekrofili a kultem techniki

Lewis Mumford pokaza zwizek, jaki istnieje midzy destrukcyjnoci, a zorientowanymi
na potg megamaszynami, jakie istniay w Mezopotamii i Egipcie okoo piciu tysicy lat
temu w spoeczestwach, ktre miay wiele wsplnego, jak to ju mwiem wczeniej,
z megamaszynami dzisiejszej Europy i Ameryki Pnocnej. Pisze on:
W sensie konceptualnym narzdzia mechanizacji przed picioma tysicami lat byy ju
odseparowane od pozostaych ludzkich funkcji oraz celw innych ni cigy wzrost porzdku,
wadzy, przewidywalnoci, a nade wszystko kontroli. Wraz z t protonaukow ideologi
pojawia si odpowiadajca im surowa dyscyplina i degradacja ongi autonomicznych
dziedzin ludzkiej aktywnoci: kultura masowa oraz masowa kontrola stanowiy ich
zwiastun. Zjadliwie symbolicznymi nazwa mona ostateczne produkty megamaszyn Egiptu kolosalne grobowce zamieszkiwane przez zmumifikowane zwoki; podczas gdy w pnej
Asyrii, jak to si powtarzao we wszystkich rozprzestrzeniajcych si imperiach, gwnym
wiadectwem tej technologicznej skutecznoci jest pustkowie zniszczonych wiosek i miast oraz
zatruta gleba; prototyp podobnych cywilizowanych okropnoci dzisiejszej doby. (L.
Mumford, 1967.)
Zacznijmy od uwzgldnienia najprostszej i najbardziej rzucajcej si w oczy waciwoci
wspczesnego czowieka ery industrialnej: zdawienia jego zainteresowa ludmi, przyrod
oraz organizmami ywymi poczonego z jednoczesnym wzrostem upodobania dla
mechanicznych, nieywych artefaktw. Przykadw mona tu przywoywa mnstwo.
W caym zindustrializowanym wiecie da si znale ludzi, ktrzy ze znacznie wiksz
czuoci i zainteresowaniem odnosz si do swych samochodw ni do on. Dumni s z tych
maszyn; dbaj o nie; myj (nawet wielu spord tych, ktrzy mog zapaci za usug),
a w niektrych krajach wielu opatruje je pieszczotliwymi przydomkami; uwanie obserwuj
je i natychmiast reaguj na najlejsze nawet symptomy awarii. Nie chciabym by le
zrozumiany, samochd nie jest obiektem seksualnym - ale stanowi przedmiot mioci; ycie
bez samochodu wydaje si znacznie bardziej niemoliwe do zniesienia ni ycie bez kobiety.
Czy w tym zamiowaniu do samochodw nie ma czego osobliwego bd perwersyjnego?
Albo inny przykad: robienie zdj. Kady kto mia okazj obserwowa zachowanie
turystw - lub moe sam by w taki sposb obserwowany - moe atwo przekona si zajo
miejsce ogldania, widzenia. Oczywicie najpierw musisz spojrze, by skierowa obiektyw
swego aparatu na podany przedmiot; potem naciskasz guzik, film zostaje nawietlony
i zabrany do domu. Lecz spojrzenie nie oznacza widzenia. Widzenie jest funkcj ludzk,
jednym z najwikszych darw, jakimi obdarzya czowieka natura; wymaga aktywnoci,
wewntrznej otwartoci, zainteresowania, cierpliwoci, skupienia. Zrobienie zdjcia (w samym sowie mona odkry agresywne znaczenie) oznacza zasadniczo przeksztacenie aktu
widzenia w przedmiot - wizerunek, ktry zostanie pokazany pniej przyjacioom jako
dowd, e si tam byo. To samo odnosi si do tych wielbicieli muzyki, dla ktrych
suchanie jej stanowi jedynie pretekst do eksperymentowania z technicznymi waciwociami
ich gramofonw hi-fi oraz szczeglnymi usprawnieniami technicznymi, w ktre je wyposaono. Suchanie muzyki przemienio si w badanie produktu wysokiej jakoci technicznej.
Innym przykadem moe by mionik gadetw (gadgeteer). Osoba skupiona na
zastpowaniu wszelkich produktw ludzkiego wysiku bardziej porcznymi, oszczdzajcymi wysiek urzdzeniami. Do takich ludzi naley zaliczy sprzedawcw
wymieniajcych nawet najprostszy dodatek do maszyny oraz ludzi, ktrzy nie potrafi przej
pieszo nawet jednego kwartau, lecz automatycznie wybieraj samochd. Wielu z nas

zapewne zna domowych konstruktorw - amatorw gadetw, ktrzy buduj mechanicznie

sterowane instrumenty mogce za zwykym naciniciem guzika albo przestawieniem
przecznika puci wod w fontannie albo otworzy drzwi bd wreszcie tworz bardziej
nawet pozbawione znaczenia praktycznego wynalazki w stylu Rube Goldberga.
Naley wszak jasno zdawa sobie spraw, e mwic o takich rodzajach zachowa, nie
sugeruj, i korzystanie z samochodu albo robienie zdj czy te uywanie gadetw same
w sobie stanowi objaw skonnoci nekrofilitycznych. Ale nabieraj tych waciwoci, kiedy
zaczynaj by substytutem zainteresowania, jakim obdarzamy ycie, i zastpuj eksploracj
bogactwa funkcji, w jakie wyposaona jest istota ludzka. Nie staram si nikomu wmwi, e
inynier gboko zainteresowany budowaniem rozmaitych maszyn, z tego powodu miaby
wykazywa tendencje nekrofilityczne. Moe by w istocie bardzo twrcz osob, obdarzon
wielk mioci do ycia, ktra ujawnia si w stosunkach z innymi ludmi, w swym
nastawieniu wobec sztuki, wobec przyrody oraz swoich pomysw konstrukcyjnych. Mwi
raczej o tych jednostkach, u ktrych zainteresowanie artefaktami zastpio ich
zainteresowanie yciem i ktre zajmuj si sprawami technicznymi w pozbawiony ycia,
pedantyczny sposb.
Nekrofilityczny wymiar tych zjawisk stanie si janiejszy, kiedy wemiemy pod uwag
najbardziej bezporednie wiadectwa fuzji techniki i destrukcyjnoci, ktrych przykadw
nasza epoka oferuje tak wiele. Niczym nie skrywany zwizek midzy destrukcj kultem
techniki znalaz swj najjaniejszy i najbardziej elokwentny wyraz u F. T. Marrinettiego,
twrcy i przywdcy woskiego ruchu futurystycznego, a take niewzruszonego faszysty. Jego
pierwszy Manifest futurystyczny (1909) gosi idee, ktre znalazy swj peny wyraz w narodowym socjalizmie oraz w metodach uprawiania sztuki wojennej, jakie upowszechniy si od
pierwszej wojny wiatowej (17). Nadzwyczajna wraliwo artysty pozwolia mu da wyraz
tendencjom, ktre za jego czasw ledwie byy widoczne:
1. Chcemy opiewa mio, niebezpieczestwo, przyzwyczajenie do energii i zuchwalstwa.
2. Odwaga, miao, bunt ! bd zasadniczymi skadnikami naszej poezji.
3. A do dzisiaj literatura sawia nieruchome zamylenie, ekstaz i marzenie senne. My
chcemy sawi agresywny ruch, gorczkow bezsenno, krok biegacza, salto morale, policzek i
pi.
4. Owiadczamy, e wspaniao wiata wzbogacia si o nowe pikno: pikno szybkoci!
Samochd wycigowy ze swoim pudem zdobnym w wielkie rury podobne do ww o ogni!
stym oddechu... ryczcy samochd, ktry zdaje si pdzi po tamie karabinu maszynowego,
jest pikniejszy od Nike z Samotraki.
5. Chcemy opiewa czowieka dziercego kierownic, ktrej o idealna przeszywa Ziemi,
cinit take w bieg po swej orbicie.
6. Trzeba, aby poeta powici si bujnym wspaniaomylnym zapaem dla pomnoenia
entuzjazmu i artu w elementach pierwotnych.
7. Nie ma ju pikna poza walk. Twr ktry nie ma charakteru agresywnego, nie moe by
arcydzieem. Poezja musi by pojmowana jako gwatowne natarcie na siy nieznane, celem
rzucenia ich pod nogi czowiekowi.
8. Znajdujemy si na wysunitym cyplu stuleci!... Po c mielibymy oglda si za siebie,
jeli chcemy sforsowa tajemnicz bram Niemoliwego? Czas i przestrze umary wczoraj.
My yjemy ju w absolucie, poniewa stworzylimy nieustajc, wszechobecn szybko.
9. Chcemy sawi wojn ! jedyn higien wiata ! militaryzm, patriotyzm, gest niszczycielski
anarchistw, pikne idee za ktre si umiera, oraz pogard dla kobiet.
10. Chcemy zburzy muzea, biblioteki, akademie wszystkich rodzajw, chcemy zwalcza
moralizm, feminizm, oraz wszelk oportunistyczn lub utylitarystyczczn podo.

11. Bdziemy opiewa tumy wstrzsane prac, rozkosz lub buntem, bdziemy opiewa
rnobarwne i polifoniczne przypywy rewolucji w nowoczesnych stolicach; wibrujce
gorczk nocne arsenay i stocznie, podpalane przez gwatowne ksiyce elektryczne;
nienasycone dworce kolejowe, poeracze dymicych ww; fabryki uwieszone u chmur na
krtych sznurach swych dymw; bdziemy opiewa mosty podobne do gimnastykw
olbrzymw, ktrymi okraczaj rzeki lnice w socu byskiem noy; awanturnicze statki
wszce za horyzontem, szerokopierne lokomotywy galopujce po szynach jak stalowe konie
okieznane rurami, i lot lizgowy aeroplanw, ktrych miga opoc na wietrze jak flaga
i zdaj si klaska jak rozentuzjazmowany tum. (R.W. Flint, 1971. Podkr. Dodane)
Oto mamy przed sob najistotniejsze elementy nekrofilii: kult szybkoci i maszyny; poezj
jako rodek do ataku; gloryfikacj wojny; zniszczenie kultury; nienawi do kobiet;
lokomotywy i aeroplany traktowane jak ywe siy.
Drugi Manifest futurystyczny (1916) rozwija ide nowej religii szybkoci:
Szybko, ktrej istota spoczywa w intuicyjnej syntezie wszelkich si w ruchu, jest
naturalnie czysta. Powolno, ktrej istota spoczywa w racjonalnej analizie wszelkiego
wyczerpania w spoczynku, jest naturalnie nieczysta. Zniszczywszy staroytne zo i staroytne
dobro, stworzymy nowe dobro, szybko i nowe zo, powolno. Szybko = wszelka odwaga
w dziaaniu. Agresywna i wojownicza. Powolno = analiza wszelkiego statystycznego
rozsdku. Bierna i pacyfistyczna. (...) Jeeli modlitwa oznacza komunikacj z bstwem, jazda
z wielk szybkoci jest modlitw. wito k i szyn. Trzeba klkn przy drodze, by
pomodli si do witej prdkoci. Trzeba klkn przed wirujcym koem yrokompasu: 20
000 obrotw na minut, najwiksza szybko osignita przez czowieka. Upojenie wielk
szybkoci samochodw jest niczym innym, jak radoci poczucia tosamoci z jedn
witoci. Sportowcy to pierwsi katechumeni tej religii. Nadchodzi era niszczenia domw
i miast, by da miejsce wielkim pustym placom dla samochodw i samolotw. (R. W. Flint,
1971. Podkr. Dodane.)
Powiedziano wyej, e Marinetti by rewolucjonist, e zerwa z przeszoci, e otworzy
drzwi wizjom nowego wiatowego Nietzscheskiego nadczowieka, e wraz z Picassem
i Apollinaire'em stanowi jedn z najwaniejszych postaci w wspczesnej sztuce. Pozwol
sobie zauway, e te rewolucyjne idee sytuuj go blisko Mussoliniego, a jeszcze bliej
Hitlera. To wanie pomieszanie zawodu retora z duchem rewolucjonisty, kultu techniki
z destrukcyjnymi celami charakteryzuje nazizm. Mussolini i Hitler byli zapewne buntownikami (Hitler bardziej ni Mussolini), ale nie byli rewolucjonistami. Nie mieli prawdziwie
twrczych pomysw, nie wprowadzili w ycie adnych znaczcych zmian, ktre okazayby
si dobroczynne dla czowieka. Brakowao im zasadniczego kryterium ducha rewolucyjnego mioci do ycia, pragnienia suenia jego rozprzestrzenianiu si i rozwojowi, pasji niezalenoci (18).
Zlewania si techniki i destrukcyjnoci nie dao si jeszcze zauway podczas pierwszej
wojny wiatowej. Samoloty nie byy jeszcze wyposaone w tak wielk si destrukcyjn,
czogi za stanowiy jedynie dalsze stadium ewolucji tradycyjnych broni. Druga wojna
wiatowa przyniosa ze sob decydujce zmiany - zastosowano samoloty do masowego
zabijania (19). Ludzie rzucajcy bomby ledwo zdawali sobie spraw, e zabijaj lub pal
tysice istot ludzkich w kilka minut. Zespoy bombowcw stanowiy zespoy ludzkie, jeden
pilotowa samolot, drugi by nawigatorem, trzeci zrzuca bomby. Nie interesowao ich
zabijanie, ledwie rwnie zdawali sobie spraw z istnienia wroga. Gwnym przedmiotem ich
trosk byo zawiadywanie maszyn i prowadzenie jej zgodnie ze schematami nakrelonymi
wczeniej w ramach skrupulatnie opracowanych planw. Z tego e w rezultacie ich dziaa

tysice, a czasami nawet ponad sto tysicy ludzi zostanie zabitych, spalonych i pokaleczonych, oczywicie w czysto intelektualny sposb zdawali sobie spraw, ale nie pojmowali
tego afektywnie; nie byo to przedmiotem, paradoksalnie jak na pierwszy rzut oka zdaje, ich
troski.
Przypuszczalnie wanie z takich powodw przynajmniej wikszo z nich nie czua si
winna dziaa, ktre nale do najbardziej potwornych, na jakie sta istot ludzk.
Wspczesna wojskowa destrukcja powietrzna stosuje si do zasad nowoczesnej produkcji
technicznej (20), w ktrej zarwno robotnik, jak i inynier s cakowicie oddzieleni od
produktw swej pracy. Wykonuj zadania technologiczne wedug oglnego planu
zarzdzania, czsto jednak nawet nie widz na oczy produktu kocowego; a nawet jeli jest
inaczej, nie jest on przedmiotem ich zainteresowania czy odpowiedzialnoci. Nie oczekuje si
od nich, e bd zadawa sobie pytania, czy jest to produkt uyteczny, czy szkodliwy decyzja w tej sprawie naley do zarzdzania; a jeli ostatecznie wemiemy pod uwag,
uyteczny zazwyczaj znaczy po prostu zyskowny i nie ma nic wsplnego z oglnym
wykorzystywaniem. Na wojnie zyskowne znaczy wszystko, co suy pokonaniu wroga,
a czsto decyzja na temat tego, co w ten sposb jest zyskowne, opiera si na danych rwnie
niejasnych jak te, ktre doprowadziy do skonstruowania samochodu Ford Edsel. Inynierowi
w takim samym stopniu jak pilotowi bombowca wystarczy zna decyzj kierownictwa, nie
oczekuje si od niego, by je kwestionowa, niema te w tym adnego interesu. Czy chodzi
o wymordowanie stu tysicy ludzi w Drenie albo Hiroszimie, czy zniszczenie ziemi i ludu
Wietnamu, nie musi si on martwi o militarne albo moralne uzasadnienie rozkazw; jego
jedynym zadaniem jest suy waciwie swej maszynie.
Mona podnie okrelone obiekcje przeciwko takiej interpretacji, wskazujc e onierze
zawsze musieli okazywa bezwzgldne posuszestwo rozkazom. Jest to oczywicie prawda,
ale zarzut ten ignoruje istotn rnic, jaka istnieje pomidzy onierzami piechoty oraz
pilotami bombowcw. Ci pierwsi s w samym centrum zniszczenia spowodowanego uyciem
ich broni i nie s w stanie w wyniku prostego dziaania spowodowa destrukcji mas istot
ludzkich, ktrych nigdy nie widzieli na oczy. W tej kwestii mona powiedzie jedynie, e
tradycyjna dyscyplina wojskowa i poczucie patriotycznego obowizku w przypadku pilotw
dodatkowo zwikszaj ich gotowo do wypenienia bez wahania rozkazw; ale nie wydaje
mi si, by to by gwny przedmiot kwestii, jak to jest bez wtpienia w przypadku onierza
walczcego na ziemi. Ci piloci s wietnie wyszkolonymi ludmi o technicznych
umysowociach, ktrzy nie potrzebuj adnych dodatkowych motywacji, aby wykona swoj
prac waciwie i bez adnych waha.
Nawet masowe mordy dokonywane przez nazistw na ydach byy zorganizowane jako
Proces produkcji, chocia zabijanie w komorach gazowych nie wymagao wysokiego stopnia
technicznego wyrafinowania. Na pocztku tego procesu ofiary byy selekcjonowane wedug
kryterium ich zdolnoci do wykonywania uytecznej pracy. Ci ktrzy nie podpadli pod t
kategori, prowadzeni byli bezzwocznie do komory gazowej, a mwiono im e id do ani.
Potem wpuszczano gaz; ubrania i inne przedmioty, ktre mogy si jeszcze do czego
przyda, wosy, zote zby usuwano z cia, sortowano i wprowadzano na powrt do obiegu,
ciaa za palono. Ofiary byy poddawane procesowi obrbki (processed) metodycznie i skutecznie; kaci nawet nie musieli obserwowa ich agonii; uczestniczyli w programie
ekonomicznym Fhrera, ale o krok odsunito ich od koniecznoci zabijania wasnorcznie
(21). Nie ma oczywicie wtpliwoci w tej kwestii - utwardzenie swego serca na widok losu
istoty ludzkiej, ktr si samemu wybrao i ktra w czasie godziny zostanie zamordowana
w odlegoci nie wikszej ni kilkaset metrw, wymaga zapewne wikszej oglnej
bezdusznoci ni w przypadku pilotw zrzucajcych bomby. Ale pomimo tej rnicy faktem
pozostaje, e te dwie sytuacje maj wsplny bardzo wany element: technicyzacj destrukcji,
a wraz z ni usunicie penego rozpoznania afektywnego znaczenia wasnych czynw. Kiedy

proces zostaje w peni uruchomiony, nie ma granic dla zniszczenia, poniewa nikt w istocie
nie niszczy; suy si tylko maszynie dla zaprogramowanych - a wic rzadko racjonalnych celw.
Jeeli powysze uwagi dotyczce technologiczno - biurokratycznej natury nowoczesnej
destrukcji na wielk skal s poprawne, czy nie prowadz one do refutacji mojej gwnej
hipotezy, uznajcej nekrofilityczny charakter ducha techniki totalnej? Czy nie powinnimy
przyzna, e wspczesny czowiek techniczny nie jest motywowany pasj zniszczenia, ale
znacznie lepiej da si go opisa jako czowieka cakowicie wyalienowanego, u ktrego
dominuje orientacja korowa (cerebral orientation) - bezduszny racjonalizm - ktry nie odczuwa szczeglnej mioci, ale wraz z ni rwnie namitno zniszczenia, ktry sta si,
w sensie charakterologicznym, automatem wprawdzie, ale nie pasjonatem destrukcji?
Na to pytanie nieatwo odpowiedzie. Nie ma wtpliwoci, e u Marinettiego, u Hitlera,
u tysicy czonkw partii nazistowskiej oraz stalinowskiej tajnej policji, u stranikw
w obozach koncentracyjnych, czonkw plutonw egzekucyjnych namitno do niszczenia
stanowi motywacj decydujc. Lecz czy nie s oni przypadkiem typami troch staromodnymi? Czy mamy wszelkie racje po temu, by nazwa ducha technotronicznego
spoeczestwa nekrofilitycznym?
Aby odpowiedzie na te pytania, trzeba najpierw wyjani kilka innych kwestii, ktre jak
dotd pomijaem w moich rozwaaniach. Pierwsz z nich bdzie zwizek midzy charakterem
analno-tezauryzatorskim a nekrofili.
Dane kliniczne i przykady marze sennych nekrofilw wykazuj zupenie jednoznacznie
obecno cech charakterystycznych dla typw analnych. Zainteresowanie procesem wydalania oraz fekaliami, jak to ju widzielimy, stanowi symboliczny wyraz zainteresowania tym,
co rozkada si i gnije, wszystkim tym, co nieywe. Jednak chocia normalnemu
charakterowi analno-tezauryzatorskiemu brakuje oywienia, nie jest on nekrofilityczny. Freud
oraz jego wsppracownicy poszli o krok dalej - odkryli, e sadyzm czsto stanowi twr
uboczny charakteru analnego. Nie zawsze tak jest, ale zdarza si u tych ludzi, ktrzy s
najbardziej wrodzy wzgldem otoczenia i bardziej narcystyczni, ni jest to w przypadku
przecitnej dla charakteru analno-tezauryzatorskiego. Lecz nawet sadyci s wci zwizani
z innymi ludmi; pragn ich kontrolowa, nie za zniszczy. Ci, u ktrych brak nawet
perwersyjnego zwizku z drugimi, ktrzy s jeszcze bardziej wrodzy i narcystyczni, ci
wanie musz by nazwani nekrofilami. Ich celem jest przeksztacenie wszystkiego, co yje
w materi nieoywion; pragn zniszczy wszystko i wszystkich, czsto nawet samych siebie;
ich wrogiem jest samo ycie.
Ta hipoteza sugeruje, e rozwj przebiegajcy nastpujco:
Normalny charakter / charakter sadystyczny / charakter nekrofilityczny, okrelony jest
kierunkowo przez wzrost narcyzmu, brak zwizkw z innymi i destrukcyjno (w tym
kontinuum midzy jego biegunami znajduje si nieprzeliczalnie wiele odcieni) oraz e
nekrofilia moe by opisana jako zoliwa posta charakteru analnego.
Gdyby ta koncepcja, tak prosta przecie jak powyszy schemat, przedstawiaa faktycznie
zachodzce zwizki midzy charakterem analnym a nekrofili, jej elegancja zapewne
mogaby dostarczy teoretycznej satysfakcji. Lecz zwizki te w adnym razie nie s tak
zgrabne. Charakter analny, typowy dla dziewitnastowiecznej klasy redniej, coraz bardziej
upowszechnia si wrd reszty populacji, w miar jak bya ona coraz peniej wczana w
najbardziej zaawansowane ekonomicznie formy produkcji (22). Jeli podejdziemy do caej
sprawy statystycznie, zjawisko cakowitej alienacji przypuszczalnie nie obejmuje jeszcze
wikszoci ludnoci Ameryki, charakterystyczne jest jednak dla sektora wskazujcego
kierunek, w ktrym zmierza cae spoeczestwo. W rzeczywistoci charakter tego nowego
typu czowieka zdaje si nie pasowa do adnej z dawniejszych kategorii, takich jak charakter

oralny, analny, czy genitalny. Prbowaem opisa ten nowy typ jako charakter merkantylny
(E. Fromm, 1947).
Dla charakteru merkantylnego wszystko staje si towarem - nie tylko rzeczy, lecz rwnie
sam czowiek, jego energia psychiczna, jego umiejtnoci, wiedza, opinie, uczucia, nawet
umiech. Ten typ charakterologiczny stanowi zjawisko historycznie bez precedensu, jest on
bowiem tworem szeroko rozwinitego kapitalizmu, ktry organizuje si wok rynku - rynku
towarw, rynku pracy, rynku osobowoci - a jego zasad jest zysk wynikajcy z korzystnej
wymiany (23).
Charakter analny, podobnie jak oralny, czy genitalny, naley do okresu poprzedzajcego
rozwj penej alienacji. Istnienie tych typw charakterologicznych moliwe jest dopty,
dopki ich zaplecze stanowi realne dowiadczenie zmysowe ciaa, jego funkcji, jego
wytworw. Czowiek cybernetyczny jest tak bardzo wyalienowany, gdy dowiadcza swego
ciaa w charakterze narzdzia majcego mu zapewni sukces. Jego ciao musi wyglda
modo, zdrowo; narcystycznie jest dowiadczane jako najcenniejsza wasno na rynku
osobowoci.
W tym miejscu zatrzymamy si i powrcimy do pytania, ktre doprowadzio nas do
niniejszej dygresji. Czy nekrofilia naprawd waciwa jest czowiekowi w drugiej poowie
dwudziestego wieku w Stanach Zjednoczonych oraz innych wysoko rozwinitych
spoeczestwach kapitalizmu albo kapitalizmu pastwowego?
Ten nowy typ czowieka, mimo wszystko nie interesuje si fekaliami i zwokami;
w rzeczywistoci jego nastawienie wobec zwok przepaja taka fobia, e stara si, by
wyglday na bardziej ywe ni za ycia. (Nie wydaje si bymy mieli tu do czynienia
z formacj reaktywn, lecz raczej z fragmentem caociowej orientacji, ktra neguje
naturaln, nie wytworzon przez czowieka realno). Lecz w istocie dopuszcza si bardziej
drastycznych czynw. Odwraca si od ycia, osb, przyrody, idei, mwic krtko, od
wszystkiego co jest ywe, przeksztaca cae ycie w rzeczy, wczajc w to samego siebie,
oraz manifestacje wasnych ludzkich wadz, rozumu, postrzegania, syszenia, smaku, mioci.
Seksualizm staje si umiejtnoci techniczn (maszyn mioci), uczucia trac gbi,
czasami zastpuje je sentymentalizm; rado, wyraz intensywnej wewntrznej peni ycia,
wypierana jest przez zabaw lub kolejne podniety; a caa mio i czuo jakie czowiek
posiada, kieruj si ku maszynom i gadetom. wiat nasz staje si zbiorem martwych
artefaktw; od syntetycznej ywnoci do syntetycznych organw, cay czowiek zmienia si
w cz maszynerii, ktr kontroluje, i przez ktr sam jest kontrolowany. Nie ma adnego
planu, adnego celu w yciu, oprcz czynienia tego, co dyktuje mu logika technologii. Roci
sobie pretensje do tworzenia robotw - ma to by jedno z najwikszych osigni
technicznych jego umysu, a niektrzy specjalici zapewniaj, e te roboty trudno bdzie
odrni od ywego czowieka. Osignicie to jednak traci swj zdumiewajcy charakter,
kiedy zdamy sobie spraw, i czowiek sam ledwie odrnialny jest od robota.
wiat ycia sta si wiatem bez ycia (no - life), osoby zatraciy swj charakter
osobowy, yj w wiecie mierci. mier nie jest ju symbolicznie wyraana przez
nieprzyjemnie pachnce fekalia i zwoki. Wspczenie jej symbolem jest czysta, poyskujca
maszyna; ludzi nie pocigaj mierdzce toalety, ale konstrukcje z aluminium i szka (24).
Jednak rzeczywisto kryjca si za t antyseptyczn fasad, powoli wychodzi na jaw.
Czowiek w imi postpu, przeksztaca wiat w mierdzce i trujce miejsce (i nie jest to
przeksztacenie symboliczne). Zatruwa powietrze, wod, gleb, zwierzta - oraz samego
siebie. Robi to w stopniu, w ktrym czyni wtpliw pewno, e za sto lat, ziemia wci
bdzie miejscem nadajcym si do zamieszkania. Czowiek wie o tym wszystkim, ale
pomimo wielu protestujcych, ci ktrzy znajduj si u steru systemu, wci gnaj za
technicznym postpem, chcc powici cae ycie wiata w ofierze swemu bokowi. We
wczeniejszych epokach ludzie rwnie skadali swe dzieci w ofierze, czasami bywali to

jecy wojenni, ale nigdy dotd w dziejach czowiek nie mia zamiaru zoy caego ycia
przed Molochem - wasnego ycia i swych potomkw. Niewielk doprawdy czyni rnic,
czy jest to zamierzone dziaanie, czy nie. Gdybymy nie mieli wiedzy na ten temat moliwych
niebezpieczestw, moglibymy wyrzeka si odpowiedzialnoci. Lecz to tylko nekrofilityczne elementy charakteru wspczesnego czowieka nie pozwalaj mu wykorzysta
posiadanej wiedzy.
To samo dotyczy przygotowa do wojny nuklearnej. Dwa supermocarstwa wci powikszaj swe zdolnoci do zniszczenia siebie wzajemnie, a wraz z sob znacznej czci ludzkiej
rasy. A jednak nie czyni adnych powanych wysikw w celu eliminacji niebezpieczestwa
- a jednym powanym krokiem byoby zniszczenie arsenaw atomowych. W rzeczywistoci,
ci, ktrzy s u wadzy, kilkakrotnie byli blisko wykorzystania broni nuklearnej - igrajc
z niebezpieczestwem. Mylenie strategiczne - na przykad takie, jak zaprezentowa Herman
Kahn w On Thermonuclear War (1960) - spokojnie podnosi pytanie - czy pidziesit
milionw zabitych wci jeszcze bdzie do przyjcia. Oto duch nekrofilii, ktrego
obecnoci trudno zaprzeczy.
Zjawiska, przeciwko ktrym podnosi si ostatnio takie wielkie oburzenie - narkomania,
przestpczo, rozpad duchowy i kulturowy, pogarda dla prawdziwych wartoci etycznych wszystkie powizane s z rosncym upodobaniem do mierci i brudu. W jaki sposb mona
by si spodziewa, e modzi, biedni wszyscy, ktrym nie staje ju nadziei, nie bd skania
si ku rozkadowi, skoro sprzyja mu kierujcy i rzdzcy wspczesnym spoeczestwem?
Czas na wycignicie nieuniknionego wniosku: wiat pozbawiony ycia, wiat cakowicie
stechnicyzowany jest tylko jedn z postaci wiata mierci i rozkadu. Z faktu tego wikszo
nie zdaje sobie sprawy, ale eby odwoa si do wyraenia Freuda, to, co stumione, czsto
powraca, fascynacja mierci i zniszczeniem za staje si ostatnio rwnie wyrana jak
w przypadku zoliwego charakteru analnego.
Jak dotd rozwaylimy zwizek: mechaniczne - pozbawione ycia - analne. Lecz
zastanawiajc si nad charakterem cakowicie wyalienowanego, cybernetycznego czowieka,
nie moemy nie wzi pod uwag jego schizoidalnych czy te wrcz schizofrenicznych cech.
By moe najbardziej uderzajc waciwoci czowieka wspczesnej doby jest
rozszczepianie w ramach jednoci: myli - emocje - wola. (To wanie owo rozszczepienie
kazao E. Bleuerowi wybra nazw schizofrenia - od greckiego schizo, rozszczepia, fen,
psychika - dla oznaczenia tego rodzaju choroby.) W powyszym opisie cybernetycznego
czowieka widzielimy ju wyznaczniki owego rozszczepienia, na przykad, w nieobecnoci
uczu zag bombowcw poczonej z doskonale jasn wiedz, e naciskajc guzik, zabija si
dziesitki tysicy ludzi. Lecz nie musimy ucieka si do tak ekstremalnych przykadw, by
zaobserwowa to zjawisko. Opisalimy ju jego oglne objawy. Czowiek cybernetyczny jest
niemal wycznie zorientowany korowo: jest czowiekiem monokorowym (monocerebral
man), czysto racjonalnym. Jego podejcie do otaczajcego wiata - oraz do samego siebie jest czysto intelektualne, czowiek chce wiedzie, jakie s rzeczy, na czym polega ich
funkcjonowanie, jak mona je wytwarza, i jak mona manipulowa nimi. Podejcie to
wyrasta z nauki, a od czasw redniowiecza staje si orientacj dominujc. W samej istocie
nowoytnego postpu zawarta jest podstawa technologicznej dominacji nad wiatem
i masowej konsumpcji.
Czy w tej orientacji jest co zowieszczego? W rzeczy samej, mogoby si wydawa, e ten
aspekt postpu w najmniejszej mierze nie jest zowieszczy, gdyby nie pewne kopotliwe
fakty. W pierwszym rzdzie ta orientacja monokorowa nie da si w aden sposb odnale
u tych, ktrzy aktywnie angauj si w prace naukowe; jest ona powszechna w przewaajcej
czci populacji: wrd urzdnikw, sprzedawcw, inynierw, lekarzy, menaderw,
a szczeglnie wrd intelektualistw i artystw (25) - faktycznie, mona podejrzewa, e
chodzi tu o przewaajc cz ludnoci miejskiej. Wszyscy oni spostrzegaj wiat jako

konglomerat rzeczy, ktre naley zrozumie po to, by mc je potem efektywnie wykorzysta.

Po wtre, ale bynajmniej nie mniej wane, podejcie korowo - intelektualne wystpuje
w braku reakcji emocjonalnych. Mona by wic powiedzie, e emocje obumary raczej, nie
za, e zostay stumione; chocia do pewnego stopnia wci jeszcze s ywe, nie kultywuje
si ich, przez co staj si wzgldnie surowe i prymitywne; przybieraj formy namitnoci, jak
namitno zwycistwa, okazania swojej wyszoci nad innymi, niszczenia, podniecenia
seksem, szybkoci i haasem. Naley doda do tej listy jeszcze jeden czynnik. Czowieka
monokorowego (czysto racjonalnego) cechuje inny znaczcy rys: szczeglny rodzaj
narcyzmu, ktrego przedmiotem jest on sam - jego ciao i jego umiejtnoci - mwic krtko,
on jako narzdzie wasnego sukcesu. Czowiek monokorowy stanowi do tego stopnia cz
maszynerii, ktr zbudowa, e jego maszyny stanowi przeduenie jego narcyzmu;
w rzeczywistoci istnieje midzy nimi rodzaj symbiotycznej relacji: jedno indywidualnego
ludzkiego ja z innym ja (czy te jakkolwiek potg przekraczajc owo ja) ustanowiona
zostaa w taki sposb, e kade z tych ja traci swoj integralno, stajc si zalene od
drugiego (E. Fromm 1941) (26). W sensie symbolicznym to ju nie natura jest matk czowieka, ale druga natura, jak sam sobie pobudowa - maszyny ktre chroni go i dbaj
o niego.
Kolejna cecha cybernetycznego czowieka - jego skonno do zachowywania si
w zrutynizowany, stereotypowy i pozbawiony spontanicznoci sposb - daje si odnale
w bardziej drastycznych postaciach, w wielu stereotypach schizofreniczno - obsesyjnych.
Podobiestwa midzy pacjentami schizofrenicznymi a monokomorowymi, przeracjonalizowanym czowiekiem s uderzajce; by moe nawet bardziej uderzajce ni analogia, jakiej
mona doszukiwa si w innym rodzaju schorzenia: nie identycznym, cho powizanym ze
schizofreni, mianowicie w syndromie autystycznego dziecka po raz pierwszy opisanym
przez L. Kannera (1944), pniej za opracowanym przez M. S. Mahler (1968). (Zob take
omwienie przypadkw dzieci schizofrenicznych w: L. Bender, 1942.) Idc w lad za opisem
Mahler, musimy wyrni takie oto najwaniejsze cechy syndromu autystycznego: (I)
zatrata pierwotnej zdolnoci rozrniania midzy materi oywion a martw, co Monakow
nazywa protodiakrisis (M. S. Mahler, 1968); (II) przywizanie do przedmiotw
pozbawionych ycia, takich jak krzeso czy zabawka, poczone z niezdolnoci do
nawizywania zwizkw z ywymi osobami, w szczeglnoci z matk, ktra czsto twierdzi,
e nie jest w stanie poczu swego dziecka; (III) obsesyjne denie do obserwacji
powtarzajcych si szeregw zdarze, opisywane przez Kannera jako klasyczna cecha
niemowlcego autyzmu; (IV) intensywne pragnienie bycia pozostawionym w spokoju
(Najbardziej uderzajc cech autystycznego dziecka jest walka przeciwko kadej prbie
nawizania normalnego, ludzkiego kontaktu [M. S. Mahler, 1968]); (V) Mahler wymienia
jeszcze jedn cech, ktra moe mie szczeglne znaczenie dla moich wczeniejszych uwag
dotyczcych zmniejszajcego si znaczenia kompleksu analnego w przypadku wspczesnego
czowieka monokorowego: Wikszo dzieci autystycznych charakteryzuje si obnionym
zainteresowaniem powierzchni wasnego ciaa, co tumaczy si ich zanikajc w znacznej
czci wraliwoci na bl. Wraz z tym brakiem skupienia na czynnociach ruchowych
wystpuje brak hierarchicznej stratyfikacji, strefowej libidnizacji i sekwencji (M. S. Mahler,
1968) (27).
Chciabym zwrci szczegln uwag na brak rozrnienia midzy materi yw
a martw, niech do nawizywania zwizkw z innymi ludmi, uywanie jzyka raczej dla
manipulacji ni komunikacji, dominujce zainteresowanie przedmiotami martwymi w miejsce
oywionych. Uderzajce s podobiestwa, ale jedynie szerzej zakrojone badania pozwol
stwierdzi, czy u opisywanych przeze mnie dorosych, mamy do czynienia z jak postaci
patologii, analogiczn do wystpujcej w przypadku autystycznych dzieci. Zapewne
bezpieczniej bdzie uwaa, e istnieje pokrewiestwo midzy sposobem funkcjonowania

cybernetycznego czowieka i procesami schizofrenicznymi. Lecz i takie mylenie natrafia na

wiele trudnych problemw, a jest to wynik kilku przyczyn:
1. Definicje schizofrenii rni si ogromnie, w zalenoci od okrelonej szkoy psychiatrycznej - od tradycyjnych koncepcji schizofrenii jako choroby o etiologii organicznej, a po
definicje do pewnego stopnia wsplne szkoom Adolfa Meyera (Sullivan, Lidz), Fromm Reichmann czy te jeszcze bardziej radykalnej szkole Lainga, ktry nie definiuje schizofrenii
jako choroby, lecz jako proces psychologiczny, ktry naley rozumie w kategoriach reakcji
na subtelne i skomplikowane relacje interpersonalne dziaajce od okresu wczesnego
dziecistwa. W przypadkach gdy wykrywano zmiany somatyczne, Laing wyjania je jako
rezultaty, nie za przyczyny procesw psychologicznych.
2. Schizofrenia nie jest pojedyncz jednostk chorobow: termin ten obejmuje rozmaite formy
rnych zakce mentalnych, a wic, z czego zdawa sobie spraw ju Bleuler, naley
mwi raczej o schizofreniach, nie za o schizofrenii w ogle.
3. Dynamiczne badana nad schizofreni s raczej wieej daty, a dopki nie doczekamy si
dalszego postpu, nasza wiedza na jej temat bdzie pozostawaa ograniczona.
Jednym z aspektw problemu, ktry jak uwaam, okae si szczeglnie przydatny dla
dalszych rozwaa, jest zwizek istniejcy midzy schizofreni a pozostaymi typami
procesw psychotycznych, szczeglnie tymi, ktre znane s pod nazw depresji endogennej.
Wiadomo, e ju badacz tak bystry i utalentowany jak Eugen Bleuler dokonywa jasnego
odrnienia midzy depresj psychotyczn a schizofreni. Wydaje si niewtpliwe, e te dwa
procesy przejawiaj si, oglnie rzecz biorc, w dwu odmiennych postaciach (nawet jeli
potrzeba posiadania mieszanych etykietek - czcych schizofreniczne, depresyjne i paranoidalne cechy - zdaje si czyni to odrnienie wtpliwym). Pojawia si jednak pytanie, czy te
dwie postacie chorb psychicznych nie stanowi przypadkiem rozmaitych form przejawiania
si jakiego jednego, bardziej podstawowego procesu, z drugiej strony za, czy rnice
midzy rozmaitymi postaciami schizofrenii nie s czasami wiksze ni rnice midzy
okrelonymi objawami odpowiednio depresyjnych i schizofrenicznych procesw. Gdyby tak
byo, wwczas nie powinnimy si zanadto martwi o oczywiste sprzecznoci, ktre daje si
dostrzec midzy procesami schizofrenicznymi, a depresyjnymi, ponadto nie powinnimy si
te zanadto przejmowa oczywist sprzecznoci, jaka istnieje pomidzy podejrzeniem
obecnoci schizofrenicznych elementw we wspczesnym czowieku, a diagnoz chronicznej
depresji, jak postawilimy wczeniej podczas analizy nudy.. moemy nawet zaoy, e
adna etykieta nie jest w peni adekwatna - e moemy po prostu zapomnie o wszystkich
etykietach (28).
Doprawdy byoby zaskakujce, gdyby monokorowy, cybernetyczny czowiek nie stanowi
wizerunku chronicznych procesw - aby uy terminu w celu uproszczenia - schizofrenicznych o niskim nateniu. yje przecie w atmosferze, ktra jedynie ilociowo odbiega od
procesw, jakie Laing i inni dostarczyli, przedstawiajc schizogenne (wywoujce schizofreni) rodziny.
Wierz, e mona w zupenie usprawiedliwiony sposb posugiwa si terminem chore
spoeczestwo oraz stawia problem, co si stanie, kiedy umiecimy w takim spoeczestwie
zdrowego czowieka (E. Fromm, 1955). Jeeli spoeczestwo wytworzy du liczb
jednostek, ktre bd cierpie na cikie postacie schizofrenii, samo podway racj swojego
istnienia. Osoba cierpica na rozwinit posta schizofrenii cechuje si tym, e odcina
wszystkie zwizki z zewntrznym wiatem; wycofuje si do prywatnego wiata, gwny za
powd, dla ktrego uwaana jest za powanie chor, stanowi kwestia spoeczna; nie potrafi
bowiem funkcjonowa w spoeczestwie; nie moe waciwie zadba o siebie; potrzebuje
w taki lub inny sposb pomocy drugich. (Nie jest to te do koca prawda, jak tego
dowiedziono w tych wszystkich miejscach, gdzie pacjenci schizofreniczni pracuj razem
i troszcz si wzajemnie o siebie, chocia przy wsparciu okrelonych ludzi, ktrzy stworzyli

im do tego waciwe warunki, oraz dziki przynajmniej czciowo materialnej pomocy ze

strony pastwa.) Spoeczno, nie mwic ju o skomplikowanym i wielkim organizmie
spoecznym, nie moe by rzdzona przez osoby schizofreniczne. Jednak moe by
znakomicie zawiadywana przez osoby charakteryzujce si niskim nateniem schizofrenii,
zdolne do poradzenia sobie z rzeczami, o ktre naley zadba, aby spoeczestwo
funkcjonowao. Tacy ludzie nie zatracili jeszcze zdolnoci do realistycznego ogldu wiata,
zakadajc, e przez to miano rozumiemy intelektualne postrzeganie przedmiotw w taki
sposb, w jaki naley je widzie, by mc nimi skutecznie manipulowa. Mogli nawet nie
zatraci zdolnoci do osobistego dowiadczania wiata, tzn. subiektywnie za pomoc swych
serc. W peni rozwinita osoba moe, na przykad, postrzega r i dowiadcza jej ciepa,
a nawet pomiennoci (kiedy potrafi ubra swe dowiadczenie w sowa, nazywamy j
poet), ale wie rwnie, e ra - w dziedzinie realnoci fizycznej - nie grzeje w taki sam
sposb jak ogie. Nowoczesny czowiek dowiadcza wiata wycznie w kategoriach celw
praktycznych. Lecz defekt ten nie jest w niczym bardziej nieznaczcy ni w przypadku tak
zwanej osoby chorej, ktra nie potrafi dowiadcza wiata obiektywnie, ale ktra
zachowaa pozostae ludzkie waciwoci osobistego, subiektywnego, symbolicznego
ujmowania go.
Spinoza by, jak sdz, pierwszym, ktry wyrazi (w Etyce) pojcie normalnego
szalestwa:
A chocia ludzie podlegaj wielu afektom i std rzadko znajdzie si takich, ktrymi stale
targaby jeden i ten sam afekt, to jednak nie brak takich, ktrych jeden i ten sam afekt trzyma
si uporczywie. Widzimy bowiem nieraz, i ludzie tak silnie pobudzani bywaj przez jeden
przedmiot, e nawet wtedy, gdy jest on nieobecny, wierz i maj go przed sob. Gdy si to
zdarza czowiekowi nie picemu, powiadamy o nim, e jest obkany lub szalony. (...)
Natomiast gdy chciwiec nie myli o niczym innym jak o zysku lub pienidzach, a ambitny
o sawie, to nie uchodz oni za obkanych, poniewa s zwykle nieznoni i uwaa si ich za
godnych nienawici. W rzeczywistoci jednak chciwo, ambicja, lubieno itd. S rodzajami
obkania, chocia nie zalicza si ich do chorb. (B de Spinoza, 1927.)
Zmiana, jaka nastpia w traktowaniu tych zjawisk midzy siedemnastym wiekiem
a czasami nam wspczesnymi, stanie si wyranie widoczna, jeli zwrcimy uwag na sowa
uwaa si (...) za godnych nienawici - to, co Spinoza uwaa za godne nienawici, dzisiaj
jest wychwalane pod niebiosa.
Musimy pj jednak o krok dalej. Patologia normalnoci (E. Fromm, 1955) rzadko
przeradza si w powaniejsze postacie choroby psychicznej, poniewa spoeczestwo
wytwarza przeciwko temu antidotum. Kiedy procesy patologiczne znajduj swe
odzwierciedlenie we wzorcach spoecznych, trac swj jednostkowy charakter. Przeciwnie,
chora jednostka czuje si w takim spoeczestwie jak w domu, otaczaj j bowiem inne,
podobnie chore jednostki. Caa kultura napdzana jest okrelonym rodzajem patologii
i organizuje swe rodki, by oferowa zaspokojenia dopasowane do patologicznego modelu.
W wyniku tego przecitna jednostka nie dowiadcza ju izolacji i oddzielenia, jakie odczuwa
osoba w peni schizofreniczna. Czuje si swobodnie, majc wok siebie tych, ktrzy cierpi
na podobne deformacje psychiczne; w rzeczywistoci to w peni zdrowa osoba czuje si
wyizolowana w chorym spoeczestwie - i moe cierpie na tak wielkie trudnoci
w komunikacji z innymi, e w ich rezultacie niewykluczone jest nawet popadnicie w psychoz.
W kontekcie naszych bada kluczow kwesti staje si, czy hipotezy o quasi autystycznych czy te charakteryzujcych si niskim nateniem schizofrenicznych
zakceniach psychicznych pomoe nam wyjani szerzc si we wspczesnym wiecie

przemoc. Zapuszczamy si tutaj na obszary niemale czystej spekulacji, eby udzieli

bowiem jakiej bardziej wicej odpowiedzi, potrzebne byyby dalsze badania i wiksza
ilo danych. Przyzna jednak trzeba, e w autyzmie znajdujemy mnstwo elementw
destrukcyjnych, nie wiemy jednak przecie, czy kategoria ta stosuje si do naszych rozwaa.
Jeli bierzemy pod uwag procesy schizofreniczne, jeszcze pidziesit lat temu odpowied
mogaby by tylko jedna. Oglnie zakadano wwczas, e pacjenci schizofreniczni s
gwatowni i z tego te powodu naley ich zamyka w instytucjach, z ktrych nie mogliby
uciec. Dowiadczenia z chronicznymi schizofrenikami pracujcymi na farmach pod wasnym
kierownictwem (co Laing zorganizowa w Londynie) pokazay, e osoby schizofreniczne
rzadko bywaj gwatowne, kiedy zostawi si je w spokoju (29).
Lecz normalna osoba o niskim nateniu cech schizofrenicznych nie jest zostawiona
w spokoju. Wci jest popychana, bez przerwy kto wchodzi jej w drog, jej skrajna
wraliwo jest wci raniona, wielokrotnie w cigu kadego dnia, tak e doprawdy atwo
mona sobie wyobrazi, w jaki sposb ta patologia normalnoci moe wzbudza
destrukcyjno u wielu ludzi. W najmniejszym stopniu, oczywicie, wrd tych, ktrzy s
dobrze przystosowani do systemu spoecznego, w najwikszym u tych, ktrzy ani nie s
nagradzani spoecznie, ani wrcz nie maj swego miejsca w strukturach spoecznych, miejsca,
ktre miaoby dla nich jakikolwiek sens: biedni, czarni, modzi, i bezrobotni.
Wszystkie te spekulacje na temat zwizku midzy procesami charakteryzujcymi si
niskim nateniem cech schizofrenicznych (i autystycznych) a destrukcyjnoci naley w tym
momencie porzuci. Ostatecznie dyskusja na temat doprowadziaby nas zapewne do pytania,
czy istniej jakie zwizki midzy okrelonymi postaciami schizofrenii a nekrofili. Lecz na
podstawie mojej wiedzy i dowiadczenia nie mog posun si dalej, jak tylko do postawienia
takiego pytania, majc nadziej, e moe pobudzi ono innych do dalszych bada. My musimy
zadowoli si stwierdzeniem, e atmosfera panujca w yciu rodzinnym, o ktrej wiadomo
ju, e moe by schizogenna, przypomina pod wieloma wzgldami atmosfer spoeczn
sprzyjajc powstawaniu nekrofilii. Trzeba tutaj dorzuci wszake jeszcze jedn uwag.
Ludzie o orientacji monokorowej niezdolni s do przedstawienia sobie celw, ktre sprzyjaj
rozwojowi czonkw spoeczestwa i ich przetrwania. Dla sformuowania tych celw
potrzebny jest rozum, a rozum jest czym wicej ni zwyk inteligencj; rozwija si tylko
tam, gdzie umys i serce s zjednoczone, gdzie myli i uczucia s zintegrowane, gdzie jedne
i drugie s racjonalne ( w sensie zaproponowanym wczeniej). Zatrata zdolnoci do mylenia
w kategoriach konstruktywnej wizji sama w sobie stanowi zagroenie dla przetrwania.
Jeeli zatrzymamy si w tym momencie, obraz pozostanie niekompletny i niedialektyczny.
Wraz z rozwojem skonnoci nekrofilitycznych rozwija si rwnie trend im przeciwstawny - mio do ycia. Objawia si pod wieloma postaciami: w protecie przeciwko
dawieniu ycia, protecie ludzi wywodzcych si ze wszystkich warstw spoecznych i grup
wiekowych, ale w szczeglnoci spord modziey. Istnieje nadzieja, ktra rzdzi protestami
przeciwko skaeniu rodowiska naturalnego i wojnie; istnieje w rosncej trosce dotyczcej
jakoci ycia; w nastawieniu wielu modych pracujcych zawodowo, ktrzy wol ciekawsz
i bardziej sensown prac od wysokich dochodw i prestiu; w szerzcych si poszukiwaniach wartoci duchowych - nawet jeli czstokro le skierowanych i naiwnych. Ten
protest mona rwnie dostrzec w skonnociach do brania narkotykw wrd modych ludzi
pomimo ich bdnych prb osignicia peniejszego nasycenia yciem przy uyciu metod
spoeczestwa konsumpcyjnego. Antynekrofilityczne tendencje ujawniaj si rwnie w wielu polityczno - ludzkich rozmowch, ktre odbywaj si w zwizku z wojn w Wietnamie.
Przypadki takie pokazuj, e chocia mio do ycia moe zosta gboko stumiona, to co
stumione, jeszcze nie umaro. Mio do ycia w tak znacznej mierze stanowi biologiczn
waciwo czowieka, e mona bezpiecznie zakada, i wyjwszy nieznaczn mniejszo,
zawsze moe doj do gosu, chocia zazwyczaj potrzebuje do tego szczeglnych

okolicznoci, tak jednostkowych, jak historycznych. (Moe to rwnie nastpi w ramach

terapii analitycznej.) W rzeczy samej, obecno czy nawet dajcy si odnotowa wzrost
antynekrofilitycznych skonnoci jest jedyn nadziej, jaka nam pozostaa na to, e eksperyment Homo sapiens nie skoczy si fiaskiem. To znaczy, wierz, e w adnym kraju szanse
na takie powtrne potwierdzenie wartoci ycia nie s wiksze ni w kraju najbardziej
rozwinitym technologicznie, w Stanach Zjednoczonych, gdzie nadzieja na to, e wicej
postpu oznacza wicej szczcia, zostaa rozpoznana jako zudzenie przez wikszo tych,
ktrzy mieli ju wczeniej szans pokosztowania tego nowego raju. Czy taka fundamentalna przemiana nastpi, tego nie wie nikt. Siy dziaajce przeciwko niej s doprawdy
potne i nie ma adnych powodw do optymizmu. Wierz jednak, e istniej powody do
tego, by mie nadziej.

Hipoteza dotyczca kazirodztwa i kompleksu Edypa

Jeeli chodzi o warunki przyczyniajce si do rozwoju nekrofilii, nasza wiedza wci jest
jeszcze zbyt ograniczona i tylko dalsze badania mog rzuci wicej wiata na ten problem.
Bez wikszego ryzyka moemy zakada, e pozbawione radoci ycia nekrofilityczne
rodowisko rodzinne czsto bdzie stanowio czynnik przyczyniajcy si do jej rozwoju. Brak
stymulujcych ywe reakcje sytuacji, nieobecno nadziei oraz duch destrukcji panujcy
w spoeczestwie pojtym jako cao z pewnoci rwnie odgrywa tu swoj rol. Wedug
mego przekonania, jest te bardzo prawdopodobne, e czynniki genetyczne mog sprzyja
formowaniu si charakteru nekrofilitycznego.
Poniej chciabym zaprezentowa hipotez dotyczc tego, co moim zdaniem stanowi
moe wczesne korzenie nekrofilii, hipotez, ktra pozostaje spekulacj, mimo e oparta jest
na obserwacji wielu przypadkw i wspierana obfitoci materiau pochodzcego z mitw
i religii. Zakadam, e jest ona wystarczajco wana, by domaga si przedstawienia,
pamita jednak naley o jej nie obowizujcym charakterze.
Aby przedstawi t hipotez, najpierw musz odwoa si do zjawiska, ktre zdaje si
mie niewiele wsplnego, przynajmniej na pierwszy rzut oka, z nekrofili. Mam tu na myli
fenomen kazirodztwa, spopularyzowany przez Freudowsk koncepcj kompleksu Edypa.
Najpierw musimy rzuci okiem na teori, ktra pozwoli nam pooy fundamenty pod dalsze
rozwaania.
Wedug koncepcji klasycznej may chopiec w wieku lat piciu, szeciu, wybiera swoj
matk jako pierwszy obiekt swych seksualnych (fallicznych) pragnie (faza falliczna).
W ramach zdefiniowanej sytuacji rodzinnej czyni to z ojca znienawidzonego rywala.
(Ortodoksyjni psychoanalitycy w znacznej mierze przeceniali nienawi maego chopca do
swego ojca. Stwierdzenia w rodzaju: Kiedy ojciec umrze, oeni si z mamusi, czsto
cytowane jako dowd, e naprawd ycz sobie jego mierci, nie powinny by rozumiane
dosownie, poniewa w tym wieku mier nie stanowi jeszcze realnoci w peni przeywanej,
lecz raczej rwnowanik wyjazdu. Co wicej, chocia obecnoci pewnego typu rywalizacji
z ojcem zaprzeczy si nie da, gwne rdo tego antagonizmu spoczywa w buncie chopca
przeciwko patriarchalnemu, opresywnemu autorytetowi (E. Fromm, 1951). Wpyw edypalnej nienawici na destrukcyjno jest, moim zdaniem wzgldnie niewielki. Poniewa nie
mona poradzi sobie z ojcem, zaczyna si go obawia - obawia si szczeglnie tego, e
ojciec wykastruje swego maego rywala. Ten lk przed kastracj skania chopca do
porzucenia seksualnych pragnie ywionych w stosunku do matki.

W trakcie normalnego rozwoju syn zdolny jest przenie swe zainteresowania seksualne
na inne kobiety, szczeglnie po tym jak osiga peni rozwoju seksualno-genitalnego - mniej
wicej w okresie dojrzewania. Przezwycia rywalizacj z ojcem, identyfikujc si z nim,
w szczeglnoci za z jego nakazami i zakazami. Normy ojcowskie zostaj zinternalizowane,
staj si super - ego syna. W przypadkach rozwoju patologicznego konflikt nie daje si w taki
sposb rozwiza. Syn nie rezygnuje ze swych seksualnych skonnoci do matki i w pniejszym okresie ycia poszukuje kobiet, ktre bd peni wobec niego jej rol. W rezultacie
niezdolny jest do prawdziwej mioci do kobiety w swoim wieku, przez reszt ycia
jednoczenie obawia si ojca lub jego substytutw. Zazwyczaj oczekuje od substytutw matki
tych samych waciwoci, ktre niegdy okazywaa mu matka: bezwarunkowej mioci,
ochrony, podziwu, poczucia bezpieczestwa.
Ten typ mczyzn z fiksacj na zwizku z matk jest dobrze znany; zazwyczaj s raczej
uczuciowi, w ograniczonym sensie kochajcy, ale czsto rwnie cakowicie narcystyczni.
Poczucie, e s waniejsi dla matki ni ojciec, czsto sprawia i czuj si cudowni,
a poniewa s ju doroli, i w rzeczywistoci nie musz nic robi, aby udowodni sw
wielko, s wielcy, gdy - i dopki - matka (lub jej substytut) kocha ich wycznie
i bezwarunkowo. W rezultacie bywaj skonni do skrajnej zazdroci - musz zachowywa
przecie swoj wyjtkow pozycj - a rwnoczenie odczuwaj brak poczucia bezpieczestwa i lk przed czekajcym ich prawdziwym zadaniem; aczkolwiek nie musz przecie
ponie poraki, ich rzeczywiste dzieo nigdy naprawd nie dorwna narcystycznemu
przekonaniu o wyszoci nad wszystkimi innymi mczyznami (podczas gdy jednoczenie
nie daje im spokoju niewiadome poczucie, e w istocie s od wszystkich pozostaych gorsi).
Ten typ opisywaem w jego skrajnej postaci. Istnieje wielu mczyzn z fiksacj na zwizku
z matk, ktrych relacje z matk bywaj znacznie mniej intensywne i w ktrych narcystyczne
iluzje osigni nakadaj si na osignicia rzeczywiste.
Freud zakada, e istota wizi midzy matk sprowadza si do skonnoci seksualnych,
jakie ywi do niej may chopiec, oraz e nienawi do ojca stanowi jej logiczn konsekwencj. Moje obserwacje, dokonywane przez wiele lat, skaniaj mnie jednak do przyjcia
przekonania, e seksualne przywizanie do matki zasadniczo nie stanowi przyczyny istnienia
intensywnych wizi emocjonalnych midzy ni a synem. Poniewa brak miejsca nie pozwala
mi na rozwinicie w peni powodw takiego przekonania, pozwol sobie wyjani tylko
pewne jego aspekty.
Przy narodzinach i przez jaki czas po nich przywizanie niemowlcia do matki naley
rozumie zasadniczo w ramach cile narcystycznego ukadu odniesienia (chocia ju krtko
po narodzinach dziecko zaczyna wykazywa zainteresowanie otaczajcym go wiatem
i reagowa na zewntrzne bodce). O ile w sensie fizjologicznym niemowl posiada samodzieln egzystencj, o tyle w psychologicznym wci prowadzi ycie wewntrzmaciczne,
oczywicie pod pewnymi wzgldami i w ograniczonym stopniu. Wci yje wewntrz matki:
ona go karmi, opiekuje si nim, dostarcza mu podniet, obdarza ciepem - cielesnym
i emocjonalnym - ktre stanowi warunek zdrowego rozwoju. W procesie dalszego rozwoju
zwizek niemowlcia z matk staje si coraz bardziej przepeniony ciepem, bardziej osobisty,
by tak rzec; jej rola przestaje si ogranicza do quasi-wewntrzmacicznego schronienia,
matka przybiera charakter osoby, wobec ktrej dziecko ywi gorce uczucia. W procesie tym
may chopiec wydostaje si z narcystycznej skorupy; kocha matk, nawet jeli mio ta
cechuje si jeszcze brakiem rwnorzdnoci i wzajemnoci, zabarwiona jest za immanentn
zalenoci. W okresie kiedy chopiec zaczyna reagowa seksualnie (we Freuda fazie
fallicznej), afektywne przywizanie do matki objawia si w postaci pragnienia jej, tak
teoretycznego, jak seksualnego. Jednake seksualne przywizanie do matki zazwyczaj nie jest
wyczne. Jak sam Freud donosi, na przykad w historii Maego Hansa (Z. Freud, 1909),
seksualne przywizanie do matki ujawnia si u maych chopcw okoo pitego roku ycia,

ale jednoczenie w rwny stopniu pocigajce s dla nich dziewczta w ich wieku. Nie ma
w tym nic zaskakujcego, to fakt dobrze znany, e seksualne pragnienie jako takie nie jest
cile powizane z jednym przedmiotem, lecz raczej ma niesta natur; tym, co moe uczyni
zwizek z jedn osob tak gbokim i tak trwaym, jest jego funkcja afektywna. W przypadkach, w ktrych fiksacja na zwizku z matk jest dalej silna po okresie dojrzewania,
a pniej utrzymuje si przez cae ycie, przyczyn naley si doszukiwa w silnych
emocjonalnych zwizkach z ni.
W rzeczy samej, fiksacja na zwizku z matk nie jest jedynie rozwojowym problemem
dziecka. Nie mona oczywicie zaprzeczy, e dziecko ze wszelkich powodw biologicznych
zmuszone jest niejako do gbokiej, symbiotycznej zalenoci od matki. Lecz dorosy chocia
fizycznie zdolny do zadbania o siebie, rwnie znajduje si w sytuacji cechujcej si
bezbronnoci i bezsilnoci, co zakorzenione jest, jak to ju pokazywalimy wyej,
w samych warunkach ludzkiej egzystencji. Bdziemy w stanie poj si namitnoci
nakazujcej mu trzyma si matki jedynie wwczas, gdy jej korzeni szuka bdziemy nie
wycznie w dziecicej zalenoci, lecz w oglnie rozumianej kondycji ludzkiej. Afektywne wizi z matk s tak intensywne, poniewa stanowi jedyn z podstawowych odpowiedzi
na egzystencjaln sytuacj czowieka: pragnienie powrotu do raju, gdzie nie rozwiny si
jeszcze egzystencjalne dychotomie - gdzie czowiek y moe bez samowiedzy, bez pracy,
bez cierpienia, w harmonii z natur, sob samym oraz swym partnerem. Wraz z pojawieniem
si nowego wymiaru wiadomoci (drzewo wiadomoci dobrego i zego) pojawia si te ten
podstawowy konflikt i czowiek - mczyzna jak i kobieta - zostaje wyklty. Zostaje wygnany
z raju bez moliwoci powrotu. Czy nie jest to wic zadziwiajce, e nigdy nie traci tsknoty
za powrotem, nawet jeli wie, e i tak nie moe wrci poniewa jest istot ludzk?
Seksualny wymiar przywizania do matki sam w sobie jest pozytywn oznak. Pokazuje
bowiem, e matka staa si w oczach chopca osob, kobiet, on za jest ju maym
mczyzn. Szczegln intensywno tej atrakcyjnoci seksualnej, jak mona odnale
w pewnych przypadkach, traktowa naley jako obron przed znacznie bardziej niemowlc
w charakterze, biern zalenoci. W sytuacjach, w ktrych kazirodcze zwizki z matk nie
ulegn rozlunieniu w okresie dojrzewania (30) i trwaj pniej przez cae ycie, mamy do
czynienia z rozwojem neurotycznym; mczyzna bdzie przez cae ycie zaleny od matki
i jej substytutw, bdzie obawia si kobiet i pozostanie dzieckiem raczej ni dorosym, nawet
jeli to nie bdzie dla niego dobre. Taki patologiczny rozwj czsto spowodowany jest przez
sam matk, ktra z rozmaitych powodw, takich jak brak mioci ze strony ma albo
narcystyczna duma posiadania swojego syna - nadmiernie przywizuje si do swojego maego
chopczyka i na rozmaite sposoby (rozpieszczanie, nadmierna opiekuczo, przesadny
podziw itd.) uwodzi go poniekd, co w rezultacie owocuje nadmiernym przywizaniem (31).
Te wanie ciepe, erotyczne i czsto zabarwione seksualnie wizi z matk mia przed oczami
Freud, gdy opisywa kompleks Edypa. I cho ten typ kazirodczej fiksacji jest najczstszy,
istnieje wszak jeszcze inny rodzaj, znacznie rzadziej spotykany, ktry ma odmienne cechy
i moe by nazwany zoliwym. To wanie ten rodzaj kazirodczej fiksacji, w myl mojej
hipotezy, powizany jest z nekrofili - a w istocie moe by uwaany z jej najwczeniejszych
korzeni.
Mwi tutaj o dzieciach, u ktrych nie rozwijaj si adne afektywne wizi z matk, wizi
rozbijajce skorup autystycznej samowystarczalnoci. Zapoznalimy si ju z najbardziej
skrajnymi postaciami takiej samowystarczalnoci na przykadzie dzieci autystycznych (32).
Dzieci te nigdy nie rozbijaj skorupy swojego narcyzmu, nigdy nie zobacz w matce obiektu
mioci, nigdy nie uda im si zbudowa adnej postaci afektywnego przywizania do innych,
lecz raczej bd patrzy na nich jak na przedmioty nieoywione, czsto te bd znajdowa
upodobania w rzeczach i procesach mechanicznych.

Dzieci autystyczne, jak si zdaje, mona umieci w jednym biegunie skali - na drugim
znajd si dzieci, ktrych przywizanie do matki i innych jest najpeniej rozwinite. Wydaje
si cakowicie usprawiedliwionym zaoeniem, e w ramach tego kontinuum, moemy
odnale rwnie dzieci, ktre nie s cakowicie autystyczne, ale niedaleko im do tego stanu,
i ktre ukazuj cechy autystyczne w mniej drastyczny sposb. Powstaje wic pytanie: Co si
dzieje z kazirodcz fiksacj na zwizku z matk u takich autystycznych lub niemale
autystycznych dzieci?
Wydaje si, e u takich dzieci nigdy nie rozwin si ciepe, erotyczne, a w pniejszym
okresie seksualne uczucia wobec matki. Nigdy te nie zakochaj si w jej substytutach. Matka
dla nich jest symbolem - rodzajem zjawy raczej ni rzeczywistej osoby. Jest symbolem ziemi,
domu, krwi, rasy, narodu, najgbszego podoa, z ktrego ycie powstaje i do ktrego wraca.
Lecz jest rwnie symbolem chaosu i mierci; nie tylko yciodajn matk, ale rwnie matk
zsyajc mier, jej ucisk jest mierci, jej ono jest grobowcem. Przywizanie do matki mierci nie moe by uczuciem czy mioci, nie jest to w ogle przywizanie w powszechnie
przyjtym psychologicznym sensie sowa, w ktrym oznacza ono co ciepego i przyjemnego,
ale w sensie takim, w jakim moemy mwi o magnetycznej atrakcji albo przyciganiu.
Osoba zwizana z matk wizami zoliwie kazirodczymi, pozostaje narcystyczna, zimna,
nieczua; jest przycigana do niej tak jak elazo przyciga magnes; matka jest oceanem
w ktrym chce si uton33, ziemi, w ktrej chce si spocz na zawsze. Powodem takiego
patologicznego rozwoju, wydaje si to, e stan niczym nie ograniczonej narcystycznej samotnoci jest nieznony; jeeli nie ma sposobu zwizania si z matk bd z ktrym z jej
substytutw ciepymi dajcymi rado wizami, to wizi te, z ni i z reszt wiata, musz
nabra charakteru ostatecznej jednoci odnajdywanej tylko w mierci.
Podwjna rola matki jako bogini stworzenia i bogini zniszczenia jest dobrze
udokumentowana w wielu analizach rozmaitych mitw i idei religijnych. Ta sama ziemia
z ktrej uczyniony zosta czowiek, ono rodzce wszelkie drzewa i trawy, jest przecie
i miejscem do ktrego wraca ciao; ono ziemi matki zamienia si w grobowiec. Klasycznym
przykadem takiej bogini matki o dwu obliczach jest hinduska Kali, dawczyni ycia
i niszczycielka. W okresie neolitycznym znajdujemy identyczne boginie. Zbyt wiele miejsca
zabraoby nam cytowanie wielu innych przykadw podwjnej roli bogini matki. Jednak
trzeba wymieni choby jeszcze jedno wiadectwo odsyajce do tej samej podwjnej funkcji
matki w marzeniach sennych. Chocia matka w snach pojawia si moe jako posta
dobroczynna i wszechmiujca, w snach wielu ludzi symbolizuje j grony w, drapiene,
niebezpieczne zwierz, jak lew, tygrys lub hiena. W czasie moich bada klinicznych
przekonaem si, e obawa przed destrukcyjn matk jest znacznie bardziej intensywna ni
przed karzcym, kastrujcym ojcem. Wydaje si, e przed zagroeniem ze strony ojca mona
si do pewnego stopnia zabezpieczy posuszestwem; ale nie ma ochrony przed
destrukcyjnoci matki; na jej mio nie mona sobie zasuy, poniewa jest
bezwarunkowa, a jednak nie mona uciec przed jej nienawici, nie ma rwnie jej
powodw. Jej mio jest ask, jej nienawi jest przeklestwem, obdarowywany nimi nie
ma wpywu na adne z nich.
Konkludujc: niezoliwa kazirodczo stanowi normalny, przejciowy etap rozwoju,
podczas gdy zoliwa kazirodczo jest zjawiskiem patologicznym, ktre pojawia si, kiedy
okrelone uwarunkowania hamuj rozwj niezoliwych wizi kazirodczych. To wanie t
drug uwaam hipotetycznie za jeden z najwczeniejszych korzeni, jeli nie wrcz gwn
przyczyn nekrofilii.
To kazirodcze przywizanie do mierci, jeli si pojawia, stanowi namitno popadajc
w konflikt ze wszystkimi pozostaymi popdami walczcymi o zachowanie ycia. Dlatego te
dziaa w ciemnociach i zazwyczaj jest cakowicie niewiadome. Czowiek z tak stumion
zoliw kazirodczoci, bdzie prbowa nawizywa z ludmi wizi o charakterze mniej

destrukcyjnym takie jak sadystyczna kontrola nad innymi, albo zaspokajanie narcyzmu drog
zdobywania nieograniczonego podziwu. Jeeli ycie wynagrodzi mu wysiek woony
w budowanie takich wzgldnie satysfakcjonujcych wizi okrelonymi korzyciami jak
sukcesy w yciu zawodowym, presti itp.; destrukcyjno moe nigdy nie doj do gosu
w aden powaniejszy sposb. Jeeli jednak, przeciwnie, czowiek taki bdzie dowiadcza
poraek, zoliwe skonnoci z pewnoci wyjd na jaw, a aknienie zniszczenia - siebie
i innych - stanie si dominant jego osobowoci.
O ile duo ju wiemy o czynnikach powodujcych niezoliw kazirodczo, o tyle
niewielkie pojcie mamy o warunkach odpowiedzialnych za niemowlcy autyzm, oraz
konsekwentnie, za zoliw kazirodczo. Moemy jedynie snu spekulacje zapuszczajce si
w rozmaitych kierunkach. Zapewne trzeba dopuci zaoenie, i s za ni odpowiedzialne do
pewnego stopnia czynniki genetyczne; oczywicie nie mam tu na myli genw
determinujcych ten typ kazirodczoci, lecz genetycznie dane dyspozycje do oziboci, ktra
z kolei, doprowadzi moe do poraki w rozwoju cieplejszego przywizania do matki.
Moglibymy te oczekiwa, e kolejnym warunkiem rozwoju tej patologicznej wizi bdzie
charakter matki. Jeeli ona sama jest zimn, nieprzystpn, nekrofilityczn osob, z pewnoci utrudni to dziecku nawizywanie z ni ciepych, afektywnych zwizkw. Naley
jednak pamita, e na matk i dziecko musimy patrze w ramach procesu ich wzajemnych
relacji. Niemowl z silnymi dyspozycjami emocjonalnymi moe nawet wywoa zmian
w nastawieniu matki albo przywiza si do jej substytutu, babci, dziadka, starszego
rodzestwa czy kogokolwiek, kto znajdzie si w pobliu. Z drugiej strony, chodne dziecko
moe si do pewnego stopnia zmieni dziki nadprzecitnej trosce i ciepu matki. Czasami
trudno rwnie odkry zasadnicz ozibo wobec dziecka, skrywa j bowiem konwencjonalna postawa miej i kochajcej rodzicielki.
Trzeci moliwoci s przeycia traumatyczne, ktre w pierwszych latach ycia dziecka
mog wzbudzi w nim aktywn nienawi i uraz do takiego stopnia, e dziecko
zesztywnieje, i w ten sposb rozwinie si zoliwa kazirodczo. Zawsze trzeba mie oczy
szeroko otwarte na takie moliwoci. Lecz kiedy poszukuje si traumatycznych dowiadcze,
trzeba zawsze zdawa sobie spraw, e musz by one raczej wyjtkowej natury.
W literaturze cytowanej wyej zamieszczono sporo bardzo cennych hipotez odnoszcych si
do rozwoju autyzmu i wczesnej schizofrenii. Hipotezy te kad nacisk na obronn funkcj
autyzmu przed natrtnoci matki.
Te hipotezy dotyczce zoliwej kazirodczoci i jej roli jako wczesnego rda nekrofilii,
wymagaj dalszych bada (34). W nastpnym rozdziale zaproponuj analiz charakteru
Hitlera jako przykadu kazirodczej fiksacji na zwizku z matk. Szczegy tej analizy
z pewnoci najlepiej wyjani empiryczne podstawy mojej hipotezy.

Zwizek Freudowskich popdw mierci i 4ycia z biofili i nekrofili

Jako podsumowanie powyszego omwienia nekrofilii oraz jej przeciwiestwa, biofilii
(mioci do ycia), poyteczne moe si okaza zaprezentowanie w szkicowej formie zwizku
midzy tymi pojciami a Freuda teori popdu mierci i popdu ycia (Erosa). To efektem
dziaa Erosa jest czenie substancji organicznych w wiksze caoci, podczas gdy popd
mierci dy do dezintegracji organizmw ywych. Zwizek popdu mierci z nekrofili
chyba nie potrzebuje dalszych wyjanie. Aby jednak nawietli zwizek midzy popdem
ycia a biofili, potrzebne bdzie krtkie wytumaczenie tej drugiej kategorii.

Biofilia to namitna mio do ycia i wszystkiego co ywe; to pragnienie dalszego

rozwoju odnoszce si tak do ludzi, jak i rolin, idei czy grup spoecznych. Osoba
biofilityczna, woli raczej tworzy ni zachowywa. Chce raczej by czym wicej, ni wicej
posiada. Zdolna jest do zadziwienia, preferuje zazwyczaj zrozumienie czego nowego ni
potwierdzenie starego. Kocha przygod i ycie bardziej ni pewno i bezpieczestwo.
Postrzega caoci przed czciami, bogactwo struktur, nie za ubstwo ich istoty. Pragnie
ksztatowa wiat i wpywa na niego poprzez mio, rozum i przykad, nie przez si
i wiwisekcj, biurokratyczny sposb zarzdzania ludmi tak, jakby to byy rzeczy. Poniewa
cieszy j ycie oraz wszystkie jego przejawy, nie staje si namitnym konsumentem nowych
podniet.
Biofilityczna etyka ma wasne zasady dobra i za. Dobre jest wszystko co suy yciu; ze
jest to, co suy mierci. Dobry jest szacunek dla ycia (35), wszystko co sprzyja yciu,
wzrostowi, rozwojowi. Zo to wszystko, co ycie dawi ogranicza, rozrywa na kawaki.
Rnica midzy pojciami Freuda, a zaprezentowanymi przeze mnie nie sprowadza si do ich
istoty, ale do faktu, e Freud nada obu opisywanym skonnociom rwn rang, oba fenomeny traktujc jako biologiczne dane. U mnie jest inaczej, biofilia odsya do normalnych
popdw biologicznych, nekrofilia za jest zjawiskiem wycznie psychopatologicznym.
Zjawiskiem, ktre jest efektem zdawienia rozwoju, psychicznego kalectwa. Jest wynikiem
nieywego ycia, poraki w prbie osignicia pewnego poziomu rozwoju poza narcyzmem
i obojtnoci destrukcyjno nie jest paralelna, lecz alternatywna do biofilii. Mio ycia
albo mio mierci to fundamentalny wybr, przed ktrym staje kada istota ludzka.
Nekrofilia rozwija si wwczas, gdy rozwj biofilii zostaje zahamowany. Czowiek jest
biologicznie wyposaony w zdolnoci do biofilii, psychologicznie ma jednak potencja
nekrofilityczny jako alternatywne rozwizanie.
Psychologiczna konieczno rozwoju nekrofilii jako rezultatu psychicznego kalectwa musi
by rozumiana w zwizku z egzystencjaln kondycj czowieka, ktr rozwaaem we
wczeniejszych partiach ksiki. Jeeli czowiek nie potrafi niczego stworzy ani na nikogo
wpyn, jeeli nie potrafi wyama krat wizienia totalnego narcyzmu i izolacji, moe
unikn nieznonego poczucia yciowej niemocy i nicoci tylko przez afirmacj aktu
zniszczenia ycia, ktry niezdolny jest stworzy. Nie wymaga to ogromnego wysiku i troski,
do destrukcji potrzeba tylko silnych ramion, albo noa czy rewolweru.

Zasady kliniczne/metodologiczne
Zamkn to omwienie nekrofilii kilkoma oglnymi uwagami klinicznymi i metodologicznymi.
1. Obecno jednej czy dwch cech nie wystarcza do postawienia diagnozy charakteru nekrofilitycznego. Jest tak z wielu powodw. Czasami poszczeglne zachowania, ktre zdaj si
wskazywa na nekrofili, mog nie by cechami charakterologicznymi, lecz efektem tradycji
kulturowej lub innych tego typu czynnikw.
2. Z drugiej strony, niekoniecznie trzeba znale cay zesp wyszczeglnionych cech
nekrofilii, by postawi waciw diagnoz. Istniej rozliczne czynniki, osobiste i kulturowe,
ktre odpowiedzialne s za niejednolito; na dodatek niektrych cech nekrofilitycznych
mona nie odnale w ludziach, ktrzy skutecznie je skrywaj.
3. Szczeglnie wane jest by zrozumie, e jedynie nieznaczna mniejszo ludzi jest cakowicie nekrofilityczna, mona ich uwaa za przypadki patologiczne i poszukiwa wyjanienia

ich choroby wrd genetycznych skonnoci. Jak tego mona by oczekiwa, odwoujc si do
biologicznych podstaw zjawiska, wikszo populacji wyposaona jest w jakie, nawet jeli
sabe, skonnoci biofilityczne. Wrd nich bdzie okrelony odsetek ludzi u ktrych
przewaga cech nekrofilitycznych bdzie tak znaczna i dominujca charakterologicznie, e
bdziemy mieli wszelkie prawo nazwa ich nekrofilitycznymi. Lecz znacznie wicej bdzie
takich, u ktrych dnoci nekrofilityczne wystpuj razem z biofilitycznymi, tworzc
wewntrzny konflikt, czsto bardzo twrczy. Rezultat rozwizania tego konfliktu dla
motywacji danej jednostki zaley od wielu zmiennych. Przede wszystkim od wzgldnej
intensywnoci wystpowania danej tendencji; nastpnie, od obecnoci uwarunkowa
spoecznych, ktre mog wzmocni jedn lub drug skonno; dalej, od okrelonych
wydarze w yciu danej osoby, ktre mog popchn j w jednym lub drugim kierunku.
Nastpnie mamy do czynienia z ludmi, ktrzy s zasadniczo biofilityczni o tego stopnia, e
ich nekrofilityczne popdy zostaj atwo wzite w karby lub stumione, czasami su te
budowaniu okrelonej wraliwoci na nekrofilityczne tendencje wystpujce w nich samych
lub w innych. Wreszcie istnieje taka grupa ludzi - znowu nieliczna mniejszo - u ktrych
nie odnajdziemy nawet ladu nekrofilii, ktrzy s czystymi biofiliami motywowanymi
najgbsz i najczystsz mioci do wszystkiego co yje. Albert Schweitzer, Albert Einstein
i papie Jan XXIII nale zapewne do najbardziej znanych przedstawicieli tej mniejszoci.
W konsekwencji nie istnieje ustalona granica midzy orientacj nekrofilityczn i biofilityczn. Podobnie jak w wikszoci pozostaych cech charakterologicznych, istnieje tak wiele
moliwych kombinacji, jak wiele jest jednostek. Jednak dla wszelkich powodw
praktycznych cakiem waciwe jest rozrnianie midzy osobami o dominujcych
skonnociach nekrofilitycznych a osobami o dominujcych skonnociach biofilitycznych.
4. Poniewa wikszo metod, ktrych mona uy dla odkrycia charakteru nekrofilitycznego, zostaa ju wyej wymieniona, pozwol sobie je pokrtce tylko streci. Oto one: (a)
skrupulatna obserwacja zachowania danej osoby, szczeglnie zachowa nieintencjonalnych,
wczajc w to wyraz twarzy, dobr sw, ale i oglne pogldy na wiat, a take
najwaniejsze decyzje, ktre dana osoba podejmuje w danym yciu; (b) badanie marze
sennych, artw, fantazji; (c) ocena traktowania innych przez danego czowieka, wpyw jaki
na nich wywiera, rodzaju ludzi, jakich lubi bd nie lubi; (d) uycie testw projekcyjnych, jak
test plam atramentowych Rorschacha. (M. Maccoby uywa tego testu stawiajc diagnoz
nekrofilii z zadawalajcymi rezultatami.)
5. Nie trzeba chyba podkrela, e osoby u ktrych przewaa nekrofilia, s bardzo niebempieczne. Spord nich bior si ci, ktrzy nienawidz, rasici, zwolennicy wojen, krwawych
ani i zniszczenia. S niebezpieczni nie tylko jako przywdcy polityczni, ale rwnie jako
potencjalni poplecznicy dyktatorw. Oni wanie byli katami, terrorystami, oni torturowali;
bez nich nie da si ustanowi adnego systemu terroru. Lecz mniej radykalni nekrofile s
rwnie wani politycznie; aczkolwiek mog nie by widoczni w pierwszych szeregach
reimw terroru, konieczni s dla ich istnienia, gdy tworz ich solidn podstaw, chocia
niekoniecznie wikszociow, dziki ktrej mog one zdobywa i utrzymywa wadz.
6. Majc na uwadze wszystkie powysze fakty, naley zada sobie pytanie, czy nie miaaby
najwyszej wagi spoecznej i politycznej wiedza o tym, jak duy odsetek populacji naley
uwaa za w przewaajcej mierze nekrofilityczny bd biofilityczny? Zna nie tylko
odpowiedni czsto wystpowania przedstawicieli powyszych grup w caoci populacji,
lecz rwnie zwizek z wiekiem, pci, klas spoeczn, zawodem i pooeniem
geograficznym miejsca zamieszkania? Badamy opinie polityczne, sdy wartociujce itp.
i otrzymujemy zadawalajce wyniki odnonie do caej ludnoci Ameryki, dziki umiejtnemu
wykorzystaniu techniki doboru prb. Lecz te wyniki mwi nam tylko, jakie pogldy maj
ludzie, nie za jaki jest ich charakter - innymi sowy, jakie przekonania faktycznie ich
motywuj. Gdybymy mieli bada rwnie adekwatn prb, jednak innymi metodami,

metodami ktre pozwol nam rozpozna wszystkie te pobudzajce, a przewanie

niewiadome siy, kryjce si za uzewntrznianymi zachowaniami i motywacjami,
powinnimy doprawdy dowiedzie si duo wicej na temat intensywnoci i ukierunkowania
ludzkiej energii w Stanach Zjednoczonych. Moglibymy nawet zabezpieczy si przed
niespodziankami, ktre kiedy si zdarzaj, ogaszane s jako niewyjanialne. Czy moe jest
tak, e interesuj nas jedynie energie konieczne do procesu produkcji towarowej, nie za
postacie ludzkiej energii, a wic sam w sobie decydujcy czynnik procesu spoecznego.

PRZYPISY
(1) Greckie sowo nekros oznacza zwoki, umarych mieszkacw podziemnego wiata: Po
acinie nex, necs oznacza przemoc, mier i morderstwo. Jasne jest wic, e nekros nie
odsya do mierci, lecz do umarych, do cia, do zamordowanych (ktrych mier jest
wyranie czym innym od naturalnej mierci). Umrze, mier maj odmienne znaczenia;
nie odnosz si do ciaa, lecz do aktu umierania. Po grecku oddaje si to sowem thanatos, po
acinie mors, mori. Sowa umrze i mier sigaj wstecz do indoeuropejskiego rdzenia,
dheu, dhou. (Wdziczny jestem dr. Ivanowi Illichowi za przekazanie mi obszernych
materiaw dotyczcych tych poj, z ktrych cytowa bd jedynie najwaniejsze dane. (Po
polsku rozrnienia te nie s takie oczywiste jak w grece czy acinie, po angielsku zreszt te
nie - przyp. Tumacza)
(2) W pewnych krajach zwyczajowo wystawia si portrety zmarych na grobie.
(3) Historia o nie potwierdzonej autentycznoci dotyczca Hitlera opisuje podobn scen
z jego ycia, kiedy to pono trudno go byo odcign od rozkadajcego ciaa onierza.
(4) Aby unikn nieporozumie, chciabym pooy nacisk na samym wstpie naszego
omwienia, e opisujc tutaj w peni rozwinity charakter nekrofilityczny, nie twierdz
jednoczenie, e ludzie s albo nekrofilami, albo nie s nimi. Charakter nekrofilityczny
stanowi skrajn posta charakteru w ktrym nekrofilia jest cech dominujc. W rzeczywistoci wikszo ludzi stanowi mieszanin skonnoci nekrofilitycznych i biofilitycznych,
a konflikt midzy nimi jest czsto rdem twrczego rozwoju.
(5) Wedug R. A. Miedwiediewa 1971, wydaje si, e to Lenin by pierwszym ktry uy
terminu nekrofilia (trupoloestwo) w tym sensie psychologicznym. (W. I. Lenin,
Soczinienija.)
(6) Unamuno pozostawa w areszcie domowym a do swojej mierci, ktra nastpia kilka
miesicy pniej (H. Thomas, 1961).
(7) Wstpne doniesienia na temat moich odkry nale mona w E. Fromm (1964).
(8) Podstaw s dawniejsze historie przypadkw, ktre teraz przejrzaem, dotyczce
analizowanych prze mnie ludzi, oraz historie przypadkw przedstawione przez modszych
psychoanalitykw na seminariach, a take przez tych, ktrych prace nadzorowaem.

(9) Zob. wczeniejszy przykad zupenie wiadomego pragnienia mczyzny zatopienia si

w rozpadzie ciaa jego babki.
(10) Zob. bogaty materia na temat brudu i fekaliw w: J. G. Bourke (1913).
(11) Albert Speer, rozmowa osobista.
(12) Cytowaem takie sny w Zapomnianym jzyku (1951).
(13) Fakt, e lekarz Churchilla, lord Moran, wymienia to samo zdarzenie w swych dziennikach (lord Moran 1966), pozwala zakada e Churchillowi przydarzao si to czsto.
(14) Dla Marksa kapita i praca nie stanowi zwyczajnie dwu kategorii ekonomicznych.
Kapita by dla niego manifestacj przeszoci, pracy przeksztaconej i zgromadzonej
w przedmiotach; praca bya manifestacj ycia, ludzkiej energii zastosowanej do przyrody
w procesie jej przeksztacania. Wybr midzy kapitalizmem a socjalizmem (jak on go
rozumia) sprowadza si do pytania: Kto (co) ma rzdzi kim (czym)? To co martwe, tym co
ywe, czy to co ywe, tym co martwe? (Zob. E. Fromm 1961, 1968)
(15) Te preferencje kolorystyczne podobne s do czsto obserwowanych u osb cierpicych
na depresj.
(16) We wczesnych latach trzydziestych bya to wci kwestia kontrowersyjna dla czci
ludzi, poniewa wielu uwaao makija za buruazyjny, nienaturalny obyczaj.
(17) R. W. Flint (1971), wydawca dzie Marinettiego, prbuje pomniejszy znaczenie jego
lojalnoci wobec faszyzmu, ale moim zdaniem wysuwane argumenty nie s przekonywujce.
(18) Nie mamy tutaj miejsca, by analizowa okrelone zjawiska wspczesnej sztuki i literatury, chcc okreli, do jakiego stopnia zawieraj w sobie elementy nekrofilityczne.
W dziedzinie malarstwa problem znajduje si poza moimi kompetencjami; jeli za chodzi
o literatur, zanadto jest skomplikowany, by go mona skrtowo potraktowa, mam zamiar
zaj si tym tematem w jednej z przyszych ksiek.
(19) Bitwa o Angli na pocztku wojny rwnie toczona bya w staromodnym stylu; brytyjscy
piloci myliwcw potykali si ze swymi niemieckimi przeciwnikami, ich samolot stanowi ich
jednostkowy pojazd; motywowaa ich namitno uratowania kraju przed niemieck inwazj.
To ich osobistym umiejtnociom, odwadze i determinacji zawdziczamy wynik bitwy;
zasadniczo ich walka nie rnia si niczym od pojedynkw herosw wojny trojaskiej.
(20) Lewis Mumford odsya do dwu biegunw cywilizacji, mechanicznie zorganizowanej
pracy i mechanicznie zorganizowanego zniszczenia (L. Mumford, 1967).
(21) Naley przypomnie tym, ktrzy mog powiedzie i jeden krok to nieco za mao, jeli
chodzi o tak spraw, e miliony pod kadym innym wzgldem przyzwoitych ludzi nie
reaguj w aden sposb, kiedy okruciestwa popenia si w odlegoci wielu krokw od ich
pastwa lub otoczenia. Jak wiele krokw oddziela ludzi, ktrzy czerpali zyski z niegodziwoci popenianych na czarnych w Afryce przez belgijsk administracj w pocztkach
wieku. Nie ma wtpliwoci, jeden krok to mniej ni pi, ale jest to tylko rnica ilociowa.

(22) Badania podjte przez M. Maccoby'ego, a dotyczce charakteru menederw w Stanach

Zjednoczonych (w ramach Harvard Project on Technology Work, and Character; maszynopis), oraz przez I. Millana na meksykaskich menederach, Carcter Social y Desarrollo
(Charakter spoeczny i rozwj) (Narodowy Autonomiczny Uniwersytet Meksyku, maszynopis) bez najmniejszych wtpliwoci dostarcz zaprzeczenia lub potwierdzenia prawdziwoci
mojej hipotezy.
(23) Ten rynek nie jest w adnym sensie cakowicie wolny we wspczesnym kapitalizmie.
Rynek pracy w znacznej mierze okrelaj czynniki spoeczne i polityczne, rynek towarw za
jest w wysokim stopniu poddany manipulacji.
(24) Zob. Sen 7 we wczeniejszych partiach tego rozdziau.
(25) Godne uwagi jest to, e najbardziej twrczy ze wspczesnych uczonych, ludzie tacy, jak
Einstein, Born, Heisenberg, Schrdinger, nale do najmniej wyalienowanych i
monokorowych jednostek. Ich zainteresowania naukowe nie maj w schizoidalnych cech, jak
to ma miejsce w przypadku wikszoci. Charakterystyczne jest dla nich, e ich dociekania
filozoficzne, moralne i duchowe obejmuj cao osobowoci. Pokazali, i podejcie naukowe
jako takie nie zawsze musi prowadzi do alienacji; to raczej atmosfera panujca w danym
spoeczestwie deformuje podejcie naukowe, nadajc mu posta schizoidaln.
(26) Margaret S. Mahler w taki wanie sposb zastosowaa termin symbioza w swej
wybitnej monografii na temat symbiotycznych zwizkw matki i dziecka (M. S. Mahler,
1968).
(27) Szczeglnie wdziczny jestem Davidowi E. Schecterowi oraz Gertrudzie Hunziker Fromm, a take wielu innym za podzielenie si ze mn dowiadczeniem klinicznym na temat
dzieci autystycznych, co byo dla mnie szczeglnie wane, sam bowiem nigdy nie
pracowaem z takimi dziemi.
(28) Wychodzc od takich rozwaa, psychiatrzy Meyerowscy i Laingowscy odrzucili
stosowanie jakichkolwiek etykiet nozologicznych. Zmiana ta wynikaa z cakowicie nowego
podejcia do chorych psychicznie. Do pki nie mona podej do pacjenta
psychoterapeutycznie, gwnym celem zainteresowania jest przyklejenie mu etykiety
diagnostycznej, uytecznej dla postanowienia, czy naley, czy nie naley umieci go
w instytucji dla chorych psychicznie. Od kiedy zaczyna si pomaga pacjentowi za pomoc
terapii zorientowanej psychoanalitycznie, etykiety staj si pozbawione znaczenia, poniewa
przedmiotem zainteresowania psychiatry staje si zrozumienie procesw psychicznych,
przebiegajcych wewmtrz pacjenta, ktrego postrzega si jako istot ludzk, w aden
zasadniczy sposb nie inn od obserwatora uczestniczcego. To nowe podejcie do
pacjentw psychotycznych moe by uwaane za wyraz radykalnego humanizmu, ktry
jednak rozwija si w naszych czasach pomimo dominacji procesw dehumanizacyjnych.
(29) Wizerunek autystycznych dzieci jest poniekd odmienny. W ich przypadku napita
destrukcyjno zdaje si wystpowa znacznie czciej. Pomocne dla wytumaczenia tej
rnicy moe si okaza przypomnienie, e pacjent schizofreniczny odcina wizy czce go
ze wiatem spoecznym, chyba e czuje si zagroony, dopiero wwczas ma skonnoci do
przemocy, gdy go jednak zostawi w spokoju, rzecz ma si dokadnie odwrotnie.. Z drugiej
strony, dziecko autystyczne nie jest pozostawione w spokoju. Rodzice staraj si je nakoni

do zabawy w normalne ycie i wdzieraj si tym samym do jego wewntrznego wiata. Na

dodatek, przez wiek, w ktrym si znajduje, dziecko pozostaje cile zwizane ze swoj
rodzin i nie moe sobie pozwoli, by tak rzec, na cakowite wycofanie si. Sytuacja ta moe
wytwarza intensywn nienawi i destrukcyjno, tumaczc jednoczenie stosunkowo
czstsze wystpowanie gwatownych skonnoci wrd dzieci autystycznych ni u dorosych
schizofrenikw, pozostawionych samym sobie. Te spekulacje s oczywicie bardzo
hipotetycznej natury, musz dopiero zosta potwierdzone lub obalone przez dociekania
specjalistw w tej dziedzinie.
(30) Rytuay inicjacyjne peni funkcj zrywajc te wizi i naznaczajc moment przejcia
do dorosego ycia.
(31) Freud, ze wzgldu na swj respekt wzgldem konwencji buruazyjnego ycia, systematycznie uniewinnia rodzicw swych maych pacjentw ze wszelkich zarzutw wyrzdzania
krzywdy dziecku. Wszystko, cznie z kazirodczymi pragnieniami, miao by czci
spontanicznej wyobrani dziecicej. Zob. E. Fromm (1970b). Artyku ten jest oparty na
dyskusji w Meksykaskim Instytucie Psychoanalizy, w ktrej oprcz autora udzia wzili: dr
dr F Narvez Manzano, Victor F. Saaverda mancera, L. Santarelli Carmelo, J Silva Garci i E.
Zajur Dip.
(32) Zob. E. Bleuler (1951); H. S. Sullivan (1953); M. S. Mahler i B. J. Gosliner (1955); L.
Bender (1927); M. R. Green i D. E. Schecter (1957).
(33) Widziaem w swoim yciu wiele tego rodzaju kazirodczych pacjentw ywicych
tsknot do utonicia w oceanie, czstym symbolu matki.
(34) Mam zamiar opublikowa obszerniejsz i lepiej udokumentowan wersj rozwaa
naszkicowanych powyej.
(35) Taka jest gwna teza Alberta Schweitzera, jednego z najwikszych przedstawicieli
mioci do ycia - zarwno w pismach jak i w yciu.
(36) Jak to dokadnie przedstawiam w moim omwieniu Freuda teorii agresywnoci w Dodatku, przechodzc do swej dawniejszej koncepcji do pniejszej biegunowoci Eros - popd
mierci, Freud w rzeczywistoci zmieni ca swoj koncepcj instynktw. W starszej wersji
seksualizm mia charakter pojcia fizjologicznego, mechanistycznego, wzbudzao go
stymulowanie rozmaitych sfer erogennych, jego za zaspokojenie polegao na redukcji
napicia tworzonego przez wzrastajce pobudzenie. Popdy ycia i mierci natomiast nie s
przywizane do adnej okrelonej sfery ciaa; brak im rytmicznego charakteru: napicie
rozadowanie napicia napicie; rozwaa si je w kategoriach terminw biologicznych,
witalistycznych. Freud nigdy nie prbowa przegrodzi przepaci oddzielajcej te dwie
koncepcje; ich jedno zachowywao tylko semantyczne zrwnanie: ycie = eros =
seksualizm (libido). W ramach proponowanej przeze mnie hipotezy dawniejsz i pniejsz
faz rozwoju myli Freudowskiej mona by powiza ze sob przez zaoenie czynice
nekrofili zoliw postaci charakteru analnego, biofili za w peni rozwinit postaci
charakteru genitalnego. Oczywicie nie wolno zapomina, e uywajc terminw analny
(tezauryzatorski) oraz charakter genitalny (twrczy), zachowuj kliniczny opis Freuda, ale
rezygnuj z teorii przyznajcej im fizjologiczny wymiar.
Rautha 2011