15

2 PROVLAENJE
2.1 Upotreba. Proizvodnja ipki, profila, traka, cevi, boca i ice uglavnom je u upotrebi u
tehnici provlaenja i to uglavnom u svrhu:
1 promene prvobitnog preseka, prenika, debljine zida pa i promene prvobitnog oblika
preseka
2 postizanja materijala vee glatkoe povrine, tanijih dimenzija i uih tolerancija.
3 dobijanja materijala relativno sitnog preseka, npr. ice i tankozidnih profila, koji se
upravo zbog svoje sitnoe ili tankih zidova ne bi mogao nekim drugim nainom
rentabilno proizvoditi.
Provlaenje se uopteno moe provoditi u hladnom i toplom stanju. Pri hladnom
provlaenju dolazi redovno i do izvesnog poveanja vrstoe i tvrdoe, kao i do opadanja
izdrljivosti materijala.
Praktiare provlaenja prvenstveno zanimaju sile provlaenja, najpovoljniji oblik alata za
provlaenje, materijal i trajanje alata, doputene najvee pojedinane i ukupne redukcije
preseka, ovrenje provlaenog materijala, rentabilne brzine provlaenja, kao i uticaj i
izbor maziva.
2.2 Provlaenje ipkastog materijala punog preseka
Slika 2.1 pokazuje naelnu emu postupka provlaenja neke ipke koja tokom prolaza
kroz provlani alat (matricu) kontinuirano smanjuje svoj prvobitan presek.
Sila izvlaenja F moe se odrediti iz izraza

Gde je

Slika 2.1 Princip rada provlaenja

= koeficijent trenja, = ugao

provlaenja
Za veliinu k moe se uzeti priblino vrednost vrstoe materijala L pre provlaenja.
Vidi se da sila F raste sa redukcijom preseka ipke, koeficijentom trenja kao i vrednosti
ugla provlaenja . Merenja su pokazala da postoji najpovoljniji ugao , za koji e sila
biti najmanja. Taj optimalni ugao moe se raunski odrediti. Iz navedenog izraza za silu
F dobije se da je

Zavisan samo od koeficijenta trenja i veliini , a nezavisan od vrste provlaenja

materijala. Veliina tog ugla vrlo esto je od 5 do 8, jedino je pri provlaenju upljih
profila (cevi) vei i dostie
vrednosti od 10 do 13. Iz slike
15

16
2.2, koja predstavlja rezultate merenja za etiri vrste materijala, vidi se takodje da postoji
neki optimalan ugao , za koji je sila provlaenja F najmanja. Zatezno naprezanje V po
poprenom preseku ipke na izlazu iz matrice je:

A ovaj se izraz esto daje u obliku odnosa:

Slika 2.2 Optimalan ugao provlaenja

Slika 2.3 Promene narpezanja uzdu

matrice

Vrednost tog odnosa kree se u granicama od 0,4 do 0,8. Prevelike vrednosti treba
izbegavati da ne b dolo do preastog kidanja, a i do nepoeljnog istezanja materijala i
nakon prolaza kroz matricu. Uz vuno naprezanje Vx u smeru ose ipke deluje i pritisno
naprezanje, Tx po koninoj povrini ipke ili matrice. Oba se naperzanja menjaju od
ulaza do izlaza iz matrice prema dijagramu na slici 2.3. Vidi se da je vlano naprezanje
Vx = V najvee na izlazu iz matrice, a tlano naprezanje tx najvee na ulazu u nju.
Najvei t na ulazu oteava u velikoj meri uvlaenje maziva u matricu.

16

17
Izrazi za provlanu silu F i naprezanje V vrede u prvom red za okrugao ipkasti
materijal. U sluaju provlaenja neokruglih ipki trebalo bi u izraze za F i V uvesti
korekturne koeficijente, koji e dati za 5 do 15% vee vrednosti za kvadratne i
estougaone ipke, kao i do 30% vee za iroke trake.
2.3 Provlaenje upljih profila
Od upljih profila najee se provlae cevi, aure i boce. Provlaenje cevi provodi se ili
slobnodno, tj. bez upotrebe klina, ili uz upotrebu odbovarajueg klina, koji ima ulogu
nakovanja ili kalibratora za unutranji presek cevi. Pri provlaenju cevi bez klina,
menjaju se obino samo prenici cevi, dok debljina zida ostaje praktino ista. Da li e se
menjati i debljina zida, poveati ili smanjiti, zavisno o odnosu tangencijalnog pritiska
naprezanja tt i uzdunog zateznog naprezanja V1. Tangecijalan pritisak naprezanja
istiskuje metal u radijalnom smer, pa kako sa
unutranje strane zbog pomeranja klina nema otpora,
dolazi do zadebljanja zida. Uzduno zatezno
naprezanje V1 istee materijal u smeru provlaenja
pa samim tim dovodi do stanjenja zida. Od ulaznog
do izlaznog kraja matrice menja se odnos tt/ V1, pa
je stoga mogue da na ulaznoj strani, gde je relativno
nizak V1 dolazi do zadebljanja, a na izlaznoj do
stanjenja zida cevi. Provlaenje cevi bez klina se
primenjuje onda kada je potrebno smanjiti samo
prenike i kada nam netanost unutranjeg prenika i
neobradjene unutranje povrine cevi ne smetaju.
Osim toga ono se primenjuje uvek pri provlaenju
cevi relativno debelih zidova i malog unutranjeg
prenika, kao i tankozidnih cevi malih prenika. Pri
provlaenju sa klinom na proces provlaenja utie
oblik klina kao i to da li on miruje ili je pokretan. Po
obliku razlikujemo konusne klinove i glatke
cilidrine klinove. Konusni klinovi izvode se ko
nepokretni, tj. privreni na upetoj motki i mogu
biti bez motke ka tzv. slobodni ili letei klinovi.
Glatki klinovi prave se takodje u dve varijante: kao
nepokretni da upetoj motki i kao pokretni, koji
putuju kroz matricu zajedno sa provaenim materijalom. Slika 2.4 pokazuje ematski
proces provlaenja bez klinova i sa njima. Za provlaenje cevi srednjih veliina najee
se upotrebljavaju glatki nepomini klinovi, za provlaenje boca i aura slue pomini
glatki a za tankozidne cevi manjih prenika slue kao pomini klinovi duge glatke ipke.
Letei konusni klinovi (slika 2.5) upotrebljavaju se prvenstveno kod cevi manjih prenika
i za relativno male redukcije. Klin treba da se postavi tako da se izmedju njega i matrice
formira prstenast raspor takvih dimenzija na koje treba navui cev. Za takav odredjeni
polozaj klina moraju horizontalne projekcije svih sila koje deluju na klin zadovoljavati
uslov ravnotee. Odatle proizilazi da nagib izvodnice konusa klina 1 mora zadovoljavati
uslov 1 > . Ako ovaj uslov ne bude ispunjen, klin e snano stisnuti i zakoiti zid cevi
17

18
da mora doi do loma cevi. Iz istog razloga vano je da bude ugao 1 . Provlaenje
pomou klina koji slobodno leti je od skoro uvedeno i uprkos tome manje se koristi.

Slika 2.4 Proces provlaenja bez klina i sa njim

Proirivanje cevi preko

Slika 2.5 Provlaenje leteim konusnim klinom

Slika

2.6

onusnog
klina

Na slici 2.6 pokazan je postupak navlaenja cevi preko konusnog klina, sa svrhom da se
povea prvobitan uplji presek, a obino uz istovremeno stanjenje zida cevi. Jae
promene prenika zahtevaju postepeno navlaenje u vie etapa i eventualno medjuarenje
otvrdnulog materijala. Sile provlaenje mogu se odrediti prema izrazima koje emo ovde
navesti. Za provlaenje cevi preko mirnog konusnog klina sila je:

Gde je
<
c = korekturni koeficijent > 1. Za provlaenje cevi sa glatkim mirnim klinom za koji je
ugao = 0 sila je:

Za provlaenje cevi i boca sa

glatkim pokretnim klinom koji
potiskuje cev, odnostno bocu kroz
matericu sila je:

Za prosirivanje cevi navlaenja preko konusnog klina sila je:

gde je

18

19
Pretpostavke uz koje izvedene gornje formule za sile F i naprezanja V nisu u celosti
ispunjene, pa su zbog toga mogue i velike razlike izmedju tako izraunatih i stvarnih
vrednosti. Npr. Nesigurno je poznavanje vrednosti veliine k, vednosti za koeficijent
trenja , nisu dovoljno tano poznate, nije uzeto u obzir neizbeno zagrejavanje
provlaenog materijala, matrice i maziva, pa zbog toga i promena viskoznosti maziva i
dr.
2.4 Ovrenje i otvrdnue materijala prilikom hladnog provlaenja
Dijagrami na slici 2.7 pokazuju za bakar, bronze 62 i za srednji elik kako se menja
vrstoa provuenog materijala zavisno od ukupne redukcije preseka . Vidi se da
redukcije od nekih 70% priblino udvostruuje vrednosti za vrstou.
Pri jo veim redukcijama primeuje se da povremeno opadanje vrstoe, verovatno zbog
pojave mikropukotinica. esto se zbog toga, kao i zbog uvanja provlanog alata moe
redukcija od ukupno 70% smatrati gornjom granicom, nakon koje je, ako treba nastaviti
provlaenje, neophodno materijal podvri postupku omekavanja grejanjem i vratiti ga u
prvobitno mekano i elastino stanje. To vai prvobitno za osetljive materijale, medju koje
ubrajamo neke aluminijumske legure, tvrde vrste elika,hromirane legure, kao i za
provlaenje sloenijih odnosno upljih profila.
Slika 2.7 Promena
vrstoe zavisno od
redukcije
preseka

2.5 Izbor maziva

Lakoa provlaenja, utroak energije, vek trajanja i kvaliteta
potronje provuenog materijala zavisi od provilnog izbora maziva.
Taj se izbor vri u zavisnosti od vrste provlaenog materijala, od
njegovih mehanikih i hemijskih svojstva, od oblika i od stanja
njegove povrine, od brzine provlaenja i od temperature zagrevanja,
pa takodje i sa stanovita lakog skidajna ostatka maziva nakon
provlaenja. Prema njegovom poreklu maziva delimo na ivotinjska,
biljna, mineralna i sintetska, a po agregatnom stanju na kruta, tena i
polutena. Loj, vosak, sapuni, vodeno staklo, vazelin, palmino,
ricinusovom, maslinovo i repiino ulje, mainska ulja i mazut, kreda,
vapno, grafit i molibden-bisulfid glavni su predstavnici, odnosno
sastojci maziva uz dodatak krede i drugih filtera koji trebaju oteavati
istiskivanje maziva pod velikim pritiskom. Koliina tih filtera dosee do 30%. Za
provlaenje ipkastih materijala od lakih metala slue gusta mineralna ulja za dodatak
grafiza, za provlaenje bakarnih i bronzanih ipki slue mineralna ulja uz dodatak biljnih
masti ili sapuna. Za provlaenje srebra, zlata i platine slue vosak, parafin uz eventualni
dodatak repiinog ulja. Dobro prianjanje maziva osigurava prethodno fosfatiranje, a
nanos tankog sloja bakra uronjavanjem elinih ipki i ice u otopljeni modar sulfat
gvodja, deluje takodje kao sredstvo za podmazivanje.

19

20

2.6 Programiranje provlaenja

Zadatak programiranja je da se na osnovu zadanog poetnog preseka A0 i konanog An
utvdi:
1 ukupan potreban broj provlaenja tj. prolaza kroz alat n
2 veliina redukcije preseka u pojedinom prolazu
3 da li je potrebno i nakon kojeg prolaza otvrdnuli materijal podvri omekavanju
grejanjem.
Pri programu provlaenja i omekavanja grejanjem treba da se uzmu u obzir i eventualni
zahtevi o vrstoi L i o produenju materijala nakon provlaenja.
Na osnovu dijagrama ovravanja materijala (slika 2.7), zavisno od izvedene redukcije
preseka, biraju se odgovarajue poslednje redukcije, odnosno redukcije nakon
prethodnog omekavanja grejanjem.
Ukupan broj prolaza n nadje se iz izraza

Pri provaenju jednostavnih okruglih bakarnih ipki redukcija preseka po prolazu iznosi
20-30%, za pravougle trake 18-25%, a za sloenije i tankozidne profile oko 7-16% po
prolazu. Za provlaenje bakarnih cevi zidova debljina 1,5-2 mm iznose analogne
redukcije po prolazu 15-26%. Tabele 1-3 pokazuju tri primera u pojedinim prolazima i to
za poetne prenike ica od 6,5-3,0-2,5-2,0-1,0 i 0,5 mm i njima pripadajui konani
prenici 2,0-0,9-0,8-0,6-0,3 i 0,15 mm. Tabela 2 vai za provlaenje bakarne trake
poetnog preseka A0 = 16 x 8 mm2 u 4 prolaza na zavrni presek An = 11 x 4 mm2 = 44
mm2. U poslednjoj koloni unesene su vrednosti za redukcije preseka u pojedinim
prolazima. Tabela 3 vai za provlaenje bakarne trake trapeznog preseka stranica a, b i
visine H u etiri prolaza. U poslednje tri kolone unesene su vrednosti za redukcije irina
stranica a, b i preseka A u pojedinim prolazima. Visina H se pri tome neznatno
smanjila. Prevlaenje eline ice od 5 mm na 2,0 mm izvodi se u 5-6 prolaza sa
redukcijom preseka 26-33% po prolazu. Za provlaenje iste ice na 1,2 mm potrebno je
8-9 prolaza sa redukcijama od 26-35% po prolazu.

20

21

Slika 2.8 Postepene promene preseka pri provlaenju

Konano su na slici 8 pokazana dva primera provlaenja, i to:

1 provlaenje tzv. osmice iz okrugle bakarne ice 17 mm
2 provlaenje specijalnog T-profila iz bakarne ipke pravougaonog preseka. Ucrtane
linije pokazuju
postepene promene preseka u pojedinim prolazima. Vidi se da su redukcije preseka u
pojedinim prolazima
nejednake i u razliitim smerovima pri istom prolazu medjusobno su prilino
razliite.
Tabela 1
Poetni
prenik
ice,
mm

10

11

12

6,5
3,0
2,5
2,0
1,0
0,5

5,4
2,7
2,85
1,8
0,9
0,46

4,5
2,43
2,03
1,62
0,81
0,42

3,7
2,18
1,82
1,45
0,73
0,38

3,15
1,96
1,64
1,31
0,66
0,34

2,7
1,77
1,47
1,18
0,6
0,31

2,3
1,6
1,33
1,07
0,54
0,28

2,0
1,44
1,2
0,96
0,48
0,25

1,2
1,08
0,86
0,43
0,22

1,16
0,96
0,77
0,38
0,2

1,04
0,87
0,69
0,34
0,18

0,9
0,8
0,6
0,3
0,16

0,15

Prenik bakarne ice nakon pojedinih prolaza, mm

Provlaenje bakarne ice

Tabela 2

Poetni oblik
1. prolaz
2. prolaz
3. prolaz
4. prolaz

Traka
pravougaonog
preseka mm

Presek A mm2

Redukcija preseka u %

16 x 8
13,5 x 7
12,5 x 5,5
11,6 x 4,7
11 x 4

128
94,5
68,8
54,5
44

26%
27%
21%
19%

21

22

Provlaenje bakarne trake trapeznog preseka

Tabela 3
Traka trapeznog preseka
stranice

Poetni oblik
1. prolaz
2. prolaz
3. prolaz
4. prolaz

Visina
H mm

10,0
8,9
7,3
6,8
5,8

6,2
5,7
4,9
4,3
3,6

13,6
13,5
13,4
13,3
13,2

Presek
A mm2

110
98
82
74
62

Redukcija stranica i preseka

u%

11
18
6,9
15

8
14
12
16

11
16,5
10
16

2.7 Brzina provlaenja

Ove brzine se kreu u irokim granicama zavisno od vrste i svojstva provlaenog
materijala, od oblika, od sloenosti i od veliine profila koji se provlai, kao i od
konstrukcije i veliine maine za provlaenje. Okrugle i ravne ipke, jednostavni profili i
cevi provlae se na provlanim kalupima brzinama od 0,10-0,20 m/s kao najmanjima kao
i od 0,5-1,5 m/s kao ve visokim vrednostima, koje se mogu postii samo na dovoljno
jakim mainama. ice 3-5 mm i sitne trake provlae se na mainama sa samo jednom
matricom brzinama 1 do 3 m/s, a tanje ice i na mainama sa veim brojem matrica i
bubnjeva sa brzinom do 10 m/s i iznad toga. Prejako zagrejavanje u radu i prenaglo
troenje provlanih matrica zahtevaju da se ogranii brzina provlaenja.
2.8 Oblikovanje i materijal provlanih matrica
Slika 2.9 pokazuje nekoliko matrica u uzdznom rezu za provlaenje okruglih materijala.
Oblivi a i b za sitnije ipke imaju na ulaznoj strani dodatne vee konuse do 40 za
smetaj maziva. Na radni konusni deo nastavlja se kod oblika b-c-d krai ravni, odnosno
cilindrini deo, koji osigurava dui ve trajanja matrice, jer se prebruavanjem konusno
radne povrine nee menjati izlazni prenik, odnosno unutranji presek matrice. Taj radni
deo matrice ima osim toga zadatak vodjice i kalibratora, koji daje i neto ravnije
provuene ipke. Duina ravnog dela za provlaenje ipki punog preseka iznosi 3 do 7
mm, a za provlaenje cevi 1-2 mm, jedino za provlaenje tankozidnih cevi relativno
veih prenika iznosi do 15 mm, Ravni deo matrice poveava sile povlaenja, to
praktino ima uticaj samo pri provlaenju cevi. Ugao bira se kod matrica za provlaenje
ipki najee sa 6, a za provlaenje cevi sa 10-12. Nezgodno odabrani uglovi, kao i
neodgovarajue duine ravnog dela imaju primetljiv uticaj na tolerancije provuenog
materijala, pogotovo pri provlaenju upljih profila bez upotrebe klina.
22

23

Slika 2.9 Oblici matrica za provlaenje okruglog materijala

Slika 2.10 Dvodelne i viedelne

matrice

Za provlaenje ipki etvrtastog i estougaonog preseka kao i profila sloenih oblika

esto se upotreljavaju dvodelne i viedelne matrice, koje olakavaju izradu i odravanje
matrice, kao i umetanje uloaka od tvrdih materijala. Slika 2.10a nam pokazuje primer
dvodelne matrice kod koje se prebruavanjem povrina 1-1 istroena matrica vraa na
polazni oblik. Poseban tip su tzv. podesive matrice, sastavljene od podesivih segmenata
koji se mogu medjusobno raznoliko razmestiti, ime se menjaju i veliine preseka u irim
granicama, to ima posebnu praktinu prednost, kako pokazuje ema na slici 2.10b i
2.10d.
Materijal za izradu provlanih matrica moe bii neki alatni elik, tvrdi metali i dijamant.
Od elika se vrlo esto upotrebljavaju hromirani elici, npr . 4150 sa 12% hroma i 2%
ugljenika. Danas se sve vie primenjuju matrice od tvrdih materijala, pogotovo za manje
dimenzije i sloenije profile. Ponekad se upotrebljavaju i tvrdo hromirane eline
matrice, gde tvrdi sloj nanesenog hroma bitno produuje vek trajanja. Za provlaenje fine
ice slue matrice sa dijamantskim ulocima uvrenima u telo matrice.
Vek trajanja matrice, kao i lakou provlaenja i kvalitetu povrine provlaenog materijala
produuju dobro ispolirana radna povrina matrice, upotreba odgovarajueg maziva i
ispravna brzina provlaenja.
Sovjetski standard GOST 3919-47 grupie matrice od tvrdih metala za provlaenje ipki i
ice prema okvirnim merama u 14 skupina poevi od D H = b 4 mm kao najmanje pa
do 140 50 kao najvee. Najmanji normirani prenik d1 iznosi 0,1 mm, a najvei 84 mm.
Za sitne matrice oblika a i b slika 2.9 predvidja ugao konusa od 10, a kod veih matrica
oblika c ugao 12-16. Za provlaenje cevi GOST 2330-47 poznaje samo oblik d sa uglom
radnog konusa od 24 za sve veliine matrica.

23

24
2.9 Maine za provlaenje
Za provlaenje ravnog ipkastog materijala i cevi slue klupe-provlailice prema slici
2.11. Po masivnoj klupi, sastavljenoj od elinih profila, kreu se kolica sa kljetima koja
vuku provlanu ipku. Kolica se pomou kvaila spajaju sa zglobastim Gallovim lancem,
koji se nalazi u neprekidnom gibanju. U masivnoj ploi napred smeten je alat za
provlaenje. Za provlaenje cevi maina ima ispred ove ploe dodatnu klupu za
privrenje draa klina.

Slika 2.11 Klupa provlailica

Lanac dobija pogon od elektromotora preko reduktora, koji doputa promenu brzine
provlaenja. Savremene verzije tih maina predvidjaju 3-4 brzine provlaenja. Te se
maine grade za brzine provlaenja od 10 do 35 m/s, za sile provlaenja od 1 do 60 Mp,
za duine provlaenja od 5 do 9 m, sa snagama elektromotora od 3 do 40 kW.
Visokoproduktivne maine omoguavaju jo vee brzine provlaenja i predvidjaju
provlaenje po tri ipke istovremeno i imaju ugradjene posebne transportere za dodavanje
ipki kao i odvod provuenog materijala. Vano je da porast provlane sile raste
postepeno do pune vrednosti, ime se izbegava neugodno optereivanje maine, alata i
provlaenog materijala na poetku provlaenja.
Za provlaenje materijala sitnog preseka, kao to su trake i ice, koji se lako namota u
koture, upotrebljavaju se provlailice sa bubnjevima za premotavanje. Prema broju
24

25
provlanih matrica i bubnjeva razlikujemo jednostavno konstrukcije provlailica za
jednostepeno provlaenje koja sadri samo jednu provlanu matricu i jedan bubanj i
visokoproduktivne viestepene provlailice sa vie matrica i bubnjeva (slika 2.12), kod
kojih se nakon prolaza kroz jednu matricu provlaenje nastavlja besprekidno u nizu
sledeih matrica. Viestepene provlailice za mekanu elinu icu sadravaju obino do
10 matrica, premda ima maina, pogotovo za tzv. mokro provlaenje, i sa veim brojem
matrica. Osnovne razlike postoje izmedju viesteSlika 2.12 Viestepena provlailica za icu
penih provlailica sa tzv. klizanjem ice i bez tog klizanja.
Provlailice sa klizanjem ice upotrebljavaju se pri mokrom provlaenju; sadre obino
zajedniki elektromotor i reduktor, dok svaki pojedini bubanj ima svoj vlastiti zupani
prenosnik za uskladjivanje njegove turae i brzine provlaenja sa brzinama susednih
bubnjeva. Provlailice bez klizanja ice se razlikuju konstruktivno po nainu na koji je
izbegnuto spomenuto klizanje.

25