ΤΕΧΝΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΔΩΔΕΚΑ ΜΙΚΡΟΙ ΝΕΓΡΟΙ

ΜΑΡΤΙΟΣ 2010
ΤΕΥΧΟΣ 35

Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ ΔΟ Σ Η Α ΝΑ Ζ Η Τ Η Σ Η Σ Κ Α Ι Δ Ι Α ΛΟ Γ ΟΥ

ΤΟΥ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΥ
ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ
ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΠΙΛΕΓΕΙΣ ΕΝΑΝ ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΟ ΕΑΥΤΟ,
ΕΠΙΝΟΕΙΣ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΥΣ ΣΥΝΟΜΙΛΗΤΕΣ, ΤΟΥΣ ΑΛΛΑΖΕΙΣ, ΤΟΥΣ ΣΒΗΝΕΙΣ ΑΛΛΑ
ΚΑΙ ΜΠΑΙΝΕΙΣ ΣΕ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΕΕΣ ΠΟΥ Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΔΕΝ ΘΑ ΣΕ ΑΦΗΝΕ ΠΟΤΕ
°ÈÒÚÁÔ˜ ∫ÏÂÊÙ¿Ú·˜
¶√§πΔπ™ªπ∫∏ ∫∞π ¶√§À¶√§πΔπ™ªπ∫∏ ™Àªμ√À§∂ÀΔπ∫∏
ªÈ· ·ÚÔ˘Û›·ÛË ÙˆÓ ‚·ÛÈÎÒÓ ÛËÌ›ˆÓ ıˆÚËÙÈÎÔ‡ Î·È Ú·ÎÙÈÎÔ‡ ÂӉȷʤ-
ÚÔÓÙÔ˜ Û¯ÂÙÈο Ì ÙË Û˘Ì‚Ô˘Ï¢ÙÈ΋ ÚÔÛ¤ÁÁÈÛË ÁÈ· ¿ÙÔÌ· Ô˘ ·Ó‹ÎÔ˘Ó ÛÂ
ÔÏÈÙÈÛÌÈΤ˜ ÌÂÈÔÓfiÙËÙ˜ Î·È È‰È·›ÙÂÚ· ÁÈ· ¿ÙÔÌ· ‰È·ÊÔÚÂÙÈ΋˜ ÎÔ˘ÏÙÔ‡Ú·˜.

°ÈÒÚÁÔ˜ ¡ÈÎÔÏ¿Ô˘
¢π∞¶√§πΔπ™ªπ∫∏ ¢π¢∞∫Δπ∫∏
ŒÓ·˜ ηÈÓÔ‡ÚÈÔ˜ Î·È ÛËÌ·ÓÙÈÎfi˜ ÙÔ̤·˜ Ù˘ ·È‰·-
ÁˆÁÈ΋˜, Ô˘ ÂÍÂÙ¿˙ÂÈ ÙËÓ ·ÚÔ˘Û›· ÙˆÓ ·ÏÏÔ‰·-
ÒÓ Ì·ıËÙÒÓ ÛÙÔ ÂÎ·È‰Â˘ÙÈÎfi Û‡ÛÙËÌ· ÌÈ·˜ ¯ÒÚ·˜
Î·È ÚÔÙ›ÓÂÈ Ï‡ÛÂȘ ÁÈ· ÙËÓ ÈÔ ·ÔÙÂÏÂÛÌ·ÙÈ΋
‰È‰·Ûηϛ· Î·È ‚Ô‹ıÂÈ¿ ÙÔ˘˜.

°ÈÒÚÁÔ˜ ΔÛȿηÏÔ˜
√¢∏°√™ ∞¡Δπƒ∞Δ™π™Δπ∫∏™ ∂∫¶∞π¢∂À™∏™
ŒÓ· ‚È‚Ï›Ô Ô˘ ‰Â›¯ÓÂÈ Ò˜ Ë ·ÓÙÈÚ·ÙÛÈÛÙÈ΋ ÂÎ·›‰Â˘ÛË ÌÔÚ› Ó· ÂÊ·Ú-
ÌÔÛÙ› Û fiÏ· Ù· ÁÓˆÛÙÈο ·ÓÙÈΛÌÂÓ· Î·È Ì ÔÔÈÔ‰‹ÔÙ ÌÔÓÙ¤ÏÔ ‰È‰·-
Ûηϛ·˜, ¯ˆÚ›˜ Ó· ÚÔ¸Ôı¤ÙÂÈ ÚÔηٷÛ΢·Ṳ̂ÓÔ ‰È‰·ÎÙÈÎfi ˘ÏÈÎfi.

¶·ÓÙÂÏ‹˜ ∂. §¤Îη˜
Δ√ ¶∞πáπ¢π ª∂ Δ√¡ Ã√¡√
ªÈ· ıˆÚËÙÈ΋ ÂÂÍÂÚÁ·Û›· ÙÔ˘ ÂıÓÈÎÈÛÌÔ‡ ˆ˜
ÌÈ·˜ ȉÂÔÏÔÁ›·˜ Ù˘ Û‡Á¯ÚÔÓ˘ ÂÔ¯‹˜, Ì ·fi„ÂȘ
Î·È ÂȯÂÈÚ‹Ì·Ù· Ô˘, ·Ó Î·È ·Ú·¤ÌÔ˘Ó ÛÙÔ
·ÚÂÏıfiÓ, ¤¯Ô˘Ó ¯·Ú·ÎÙ‹Ú· ÓÂÔÙÂÚÈÎfi.
 05.03.2010 3

004 016 017 021 022

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΦΑΚΕΛΟΣ ΓΡΑΜΜΑ ΑΠΟ ΑΠΟΨΕΙΣ
ΤΟΥ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΥ ΚΑΘOΛΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ
ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΑΠΑΞΙΩΣΗ ΤΟΥ MOBILITY ΝΕΟΙ ΦΑΝΤΟΜΑΔΕΣ
ΟΙ ΔΙΑΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΓΡΑΦΟΥΝ ΟΙ
ΓΡΑΦΟΥΝ OI ΓΡΑΦEI O ΓΡΑΦΟΥΝ ΟΙ ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
ΑΝΝΑ ΛΥΔΑΚΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΡΟΣΟΣ ΜΠΕΤΤΥ ΤΣΑΚΑΡΕΣΤΟΥ ΓΡΑΦEI O ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Γ. ΚΙΜΟΥΡΤΖΗΣ
ΚΛΗΜΗΣ ΝΑΥΡΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ ΔΡΑΝΔΑΚΗΣ Ι. ΓΑΛΙΑΝΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ Ν. ΛΥΤΡΑΣ
ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΣΚΙΝΑΣ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΑΠΩΝΗΣ ΣΟΦΙΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
ΜΠΕΤΤΥ ΤΣΑΚΑΡΕΣΤΟΥ ΜΕΜΟΣ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΡΑΜΠΑΤΖΟΣ
ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΚΟΥΡΤΗ ΝΙΚΟΣ ΚΑΡΑΦΟΛΑΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΣΙΩΜΟΥ
ΒΑΝΙΑ ΦΙΣΟΥΝ
ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΤΕΡΕΛΟΣ
ΜΙΧΑΛΗΣ ΒΑΦΟΠΟΥΛΟΣ
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΥ 027
ΤΕΧΝΕΣ
ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΓΡΑΦEI Η
ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΛΙΓΟΣ ΧΡΟΝΟΣ
ΓΙΑ ΔΕΥΤΕΡΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ
κοινωνικότητα αλλά και η ατομικότητα του αν-
Η θρώπου υπόκειται σε μεγάλες αλλαγές στην επο-
χή του Διαδικτύου. Η ταχύτητα των αλλαγών και η ρευ-
στότητα των νέων παραμέτρων είναι τέτοιες που αφή-
νουν πολύ λίγο χρόνο για δεύτερες σκέψεις και θεωρη-
τικές επεξεργασίες.
ούμε την εποχή όπου η κοινωνία αλλάζει δομικά
Ζ καθώς η ψηφιακή ζωή εισβάλλει στην πραγματι-
κή ζωή, γίνεται ένα τμήμα της, ενώ ένα άλλο τμήμα της
παράγει έναν φαντασιακό κόσμο σφυρηλατώντας νέες
κοινωνικές σχέσεις. Πρόκειται για μια νέα δημόσια
σφαίρα που στηρίζεται στα δικτυωμένα κοινά, στην
οποία συμμετέχουν πλειοψηφικά οι νέοι άνθρωποι.
Πρόκειται για έναν κόσμο που χάνει την ακαμψία του,
τον συγκεντρωτισμό του, με συνεχείς ροές, αλληλεπι-
δράσεις, ωσμώσεις, χαλαρή σχεδίαση και δομή, και που
δημιουργεί νέες σχέσεις και συνεργασίες.
σχέση όμως των νέων αυτών κοινοτήτων με την
Η πραγματικότητα είναι διαφορετική, απουσιάζει
ή είναι ελλιπής και στρεβλή. O χρήστης στο Διαδίκτυο
επιλέγει έναν φαντασιακό εαυτό, όπως μπορεί να επι-
νοεί και τους φανταστικούς συνομιλητές του, να τους
αλλάζει, να τους σβήνει αλλά και να τους διευρύνει και
να μπαίνει σε κοινότητες και παρέες που η πραγματική
ζωή δεν θα τον άφηνε ποτέ. Η διαδικτυακή ομαδικότη-
τα είναι πολύ διαφορετική από την άμεσα και αδιαμε-
σολάβητα διαπροσωπική. Σε αυτό το πλαίσιο έχουν πα-
ρουσιαστεί έρευνες για τις παρενέργειες του Διαδικτύ-
ου, όπως ο εθισμός, ιδιαίτερα των νέων, στη χρήση του.
Oι κοινότητες που δημιουργούνται μπορεί να συντεί-
νουν προς μια νέα δημιουργικότητα, αλλά και προς μια
προτροπή στην παραβατικότητα.
ο αφιέρωμα του «Βήματος Ιδεών» επιχειρεί να δι-
Τ ερευνήσει αυτές τις νέες διαστάσεις που φέρνει
το Διαδίκτυο στην κοινωνία, τα θετικά και τα αρνητικά
του, να δημιουργήσει έναν κρίσιμο προβληματισμό
ώστε να ληφθούν μέτρα αποφυγής των δυσάρεστων
επιδράσεων και να μεγιστοποιηθούν τα ωφελήματα.
αράλληλα, σε αυτό το τεύχος παρουσιάζουμε
Π έναν Φάκελο για τη νέα κινητικότητα που παρα-
τηρείται στα περισσότερα πεδία της ανθρώπινης ζωής.
Η κινητή πληροφορία αλλάζει τη σχέση μας με την κί-
νηση στον χώρο, μας καθιστά περισσότερο αυτόνο-
μους, ενώ διευκολύνει τη συμμετοχή μας σε νέες κοι-
νότητες, όπου διαμορφώνονται άλλες προοπτικές και
σχέσεις. Η ποιότητα της ζωής μας υπόκειται πλέον σε
άλλες παραμέτρους που βρίσκονται σε συνεχή εξέλιξη.
Στον Φάκελο διερευνούμε το νέο αρχιτεκτονικό τοπίο
μέσα από τις εφαρμογές της επαυξημένης πραγματικό-
τητας, την κινητικότητα ως επανάσταση στον χώρο της
προσωπικής τεχνολογίας και τη δυνατότητα που πιθα-
νόν έχει να απελευθερώνει καθώς και να βοηθά στην
αλληλεπίδραση ανθρώπων, ιδεών και συναλλαγών.
 4 Του κυβερνοχώρου οι κοινότητες...
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ: AΝΝΑ ΛΥΔΑΚΗ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΡΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΣΤΟ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ
ΑΓΓΕΛΟΣ
Ή/ΚΑΙ
ΔΑΙΜΟΝΑΣ;
ο παγκόσμιο χωριό στήθηκε στον κυβερνοχώρο

Τ
και οι πολίτες του ξεκίνησαν γεμάτοι ευεξία τη νέα
ζωή. Εκεί, στο νέο δυνητικό περιβάλλον στο
οποίο τα τελευταία χρόνια βρέθηκε να ζει ο άν-
θρωπος, μεταξύ εικονικού και πραγματικού, η
πρόσβαση στη γνώση και την πληροφορία είναι
απεριόριστη, η δημοσιοποίηση απόψεων και η διαβούλευση γίνονται
ελεύθερα, εργασία και αγορές μπορούν να διεκπεραιωθούν από το
σπίτι. Oι ανθρώπινες σχέσεις απέκτησαν μιαν άλλη διάσταση, καθώς
πρόσωπα και προσωπεία, επώνυμοι κι ανώνυμοι επικοινωνούν, εκ-
δραματίζουν ρόλους, συνδιαλέγονται και σχηματίζουν τις κοινότη-
τες του κυβερνοχώρου.
Τα οφέλη από την τεράστια ανάπτυξη της τεχνολογίας είναι ποικίλα
και αναμφισβήτητα. Παράλληλα όμως άρχισαν να προκύπτουν νέες
μορφές παραβατικότητας, όπως ο εκφοβισμός μέσω Διαδικτύου,
ενώ ψυχίατροι και ψυχολόγοι μιλούν για συμπτώματα εθισμού και οι
κοινωνικοί επιστήμονες προβληματίζονται για το αν οι νέες δυνητι-
κές κοινότητες θα αντικαταστήσουν τις παλιές, των οποίων η έλλει-
ψη ταλανίζει τον σύγχρονο αστό. Γενικότερα τα ερωτήματα που
προκύπτουν είναι πολλά, όπως: Τα παιδιά και οι νέοι που περνούν
ώρες ατέλειωτες στον υπολογιστή «συνομιλώντας» με γνωστούς και
αγνώστους κινδυνεύουν να προτιμήσουν την εικονική παρέα από
την πραγματική, χάνοντας την εμπειρία τής πρόσωπο με πρόσωπο
επικοινωνίας, της απαραίτητης για τη συγκρότηση εαυτού; Το Δια-
δίκτυο αποτελεί ένα είδος διεξόδου για τους μοναχικούς και εσω-
στρεφείς ανθρώπους ή επιδεινώνει την εσωστρέφειά τους; Στα
Internet cafe περνά την ώρα του ένα μοναχικό πλήθος ή αναπτύσσο-
νται σχέσεις ανάμεσα στους θαμώνες, όμοιες με εκείνες των παλιών
καφενείων;
Σε αυτά τα ζητήματα επιχειρείται να δοθούν απαντήσεις ή μάλλον να
ανοιχθεί μια συζήτηση πάνω σε αυτά. Το Διαδίκτυο, άγγελος ή/και
δαίμονας, είναι εδώ.
05.03.2010 5
 6 Του κυβερνοχώρου οι κοινότητες...
Η ΟΜΑΔΙΚΟΤΗΤΑ
ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ
ΚΛΗΜΗΣ ΝΑΥΡΙΔΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ, ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
Στον κυβερνοχώρο
κτίζονται νέες
ομαδικότητες με πολλά
θετικά και αρνητικά
στοιχεία
ταν ο αμερικανός
Ο
κοινωνιολόγος
Erving Goffman
έγραφε το περίφη-
μο βιβλίο του Η
παρουσίαση του
εαυτού στην καθημερινή ζωή (The
presentation of self in everyday life,
New York - London, Anchor Books
Doubleday, 1959) δεν είχε προφανώς
ιδέα για το τι θα γινόταν 45-50 χρόνια
μετά, με το Facebook και τους διάφο-
ρους ιστότοπους κοινωνικής δικτύω-
σης ή τα πάσης φύσεως παιχνίδια στο
Διαδίκτυο, όπου ο κάθε παίκτης ανα-
λαμβάνει έναν ρόλο ή κατασκευάζει
έναν «άλλο» φανταστικό εαυτό, προ-
κειμένου να επικοινωνεί με τους εξί-
σου φανταστικούς συμπαίκτες του,
προϊόντα της φαντασίας άλλων, αγνώ-
στων μεταξύ τους σε πραγματικό επί-
πεδο ανθρώπων. Αυτό που προσπα-
θούσε να περιγράψει, χτίζοντας τις βά-
σεις μιας από τις σημαντικότερες θε-
ωρίες της σύγχρονης κοινωνιολογίας,
είναι το πώς ο καθένας από εμάς ανα-
καλύπτει διαρκώς τη σχέση του με τον
(κοινωνικό) εαυτό του μέσα από την
επικοινωνία σε διάφορες καταστάσεις
της καθημερινότητας: στο σπίτι, στο
σχολείο, στη δουλειά, σε ένα μαγαζί
που πάει για να ψωνίσει, στον γιατρό,
στον δρόμο κτλ. Μας έδειχνε την κοι-
νωνία σαν μια τεράστια θεατρική σκη-
νή, στην οποία ο καθένας σκηνοθετεί
αενάως τον εαυτό του, σύμφωνα με
αυτά που έχει μάθει να περιμένει από
τους άλλους και αυτά που εκείνοι υπο-
τίθεται ότι θα περίμεναν από κάποιον
σαν τον ίδιο.
Βρισκόμαστε ακριβώς στο πεδίο της
άμεσης διαπροσωπικής επικοινωνί-
ας, εκείνης επάνω στην οποία βιώνο-
νται και σφυρηλατούνται οι έννοιες
του δεσμού και της ομαδικότητας,
όπου η πραγματικότητα για τον εαυτό
και η πραγματικότητα του εαυτού
ορίζονται και οριοθετούνται κατ’ εξο-
χήν από τη φυσική παρουσία των άλ-
λων. Γιατί η φυσική τους παρουσία
είναι ακριβώς αυτή που επιτρέπει και
στη φαντασία να τους φαντάζεται
όπως τους φαντάζεται. Η φυσική
τους όμως παρουσία είναι εκείνη που
συγκρατεί και τη φαντασία, προσφέ-
ροντας στους μεν και στους δε τη δυ-
νατότητα για έναν απαραίτητο έλεγχο
της πραγματικότητας. Σε αυτή τη συ-
νάντηση του εσωτερικού ψυχικού
κόσμου με την εξωτερική πραγματι-
κότητα, που είναι η ίδια η ετερότητα
του άλλου, θεμελιώνεται και η ιδρυτι-
κή πράξη της σύνδεσης με τον κό-
σμο, με τη γλώσσα, με την κοινωνία.
Από πολύ νωρίς, από τη βρεφική και
νηπιακή ηλικία, έως την ενήλικη ζωή
δεν είναι τόσο οι συμπτώσεις, αλλά οι
αποκλίσεις ανάμεσα σε αυτό που πε-
ριμένουμε από τον άλλο και σε αυτό
που εκείνος φέρνει, οι στιγμές αναντι-
στοιχίας και ασυνέχειας, που μας βο-
ηθούν να προχωρήσουμε, να αναπτυ-
χθούμε, να δυναμώνουμε και να ωρι-
μάζουμε ως άνθρωποι. Και σε κάθε
ομάδα – στην οικογένεια, στο σχο-
λείο, στην παρέα, στο εργασιακό πε-
ριβάλλον – ο διαπροσωπικός δεσμός,
αυτό που κάνει δηλαδή μια ομάδα να
είναι ομάδα, έρχεται ως αποτέλεσμα
της αλληλεπίδρασης μεταξύ των υπο-
κειμένων· ως αποτέλεσμα, με άλλα
λόγια, μιας εξαιρετικά σύνθετης κα-
τάστασης, όπου ενώ από το ένα μέ-
ρος το κάθε μέλος «καθρεφτίζεται»
ψυχικά μέσα στα υπόλοιπα και ταυτό-
χρονα τα «καθρεφτίζει» ατομικά ή
συλλογικά, από το άλλο μέρος το κά-
θε υποκείμενο δέχεται διαρκώς από
τα υπόλοιπα και ταυτόχρονα το ίδιο
τους απευθύνει μηνύματα που επιβε-
βαιώνουν, διαψεύδουν ή διορθώνουν
αυτά που «βλέπει» επάνω στα άλλα ή
αυτά που εκείνα «βλέπουν» σε αυτό.
το Διαδίκτυο αυτός ο
Σ
έλεγχος της πραγματικό-
τητας, όταν δεν απουσιά-
ζει, είναι περιορισμένος ή
στρεβλός. O κάθε χρή-
στης – να μια λέξη που χωρίς να θέλει
μας πάει αλλού – έχει τη δυνατότητα να
επιλέγει έναν φανταστικό εαυτό και να
τον διατηρεί ή να τον αλλάζει κατά βού-
ληση, να τον εισάγει ή να τον αποσύρει
όποτε θέλει, να κάνει ή να ξε-κάνει πράγ-
ματα, στα διάφορα παιχνίδια, χωρίς
εμπόδια αλλά και χωρίς επιπτώσεις στην
πραγματική του ζωή, να επινοεί τους άλ-
λους, να τους μετακινεί ή να τους «σβή-
νει» (μόνο από το ίδιο το Διαδίκτυο δεν
μπορεί τίποτε να σβήσει), να κάνει «φι-
λίες» με άτομα που αν τα γνώριζε ή αν
τον γνώριζαν δεν θα τον έκαναν ποτέ
φίλο ή δεν θα τα συναναστρεφόταν
ποτέ. Δίνει όμως από το άλλο μέρος και
τη δυνατότητα, ιδιαίτερα σε άτομα κοι-
νωνικά απομονωμένα ή με δυσκολίες
στην πρώτη επαφή, για γνωριμίες που
όχι σπάνια μπορεί να έχουν προεκτάσεις
στην πραγματική ζωή. Υπάρχουν αληθι-
νές φιλίες, ερωτικοί δεσμοί, ακόμη και
γάμοι που ξεκίνησαν από το Διαδίκτυο.
Είναι όμως γεγονός ότι η διαδικτυακή
ομαδικότητα είναι πολύ διαφορετική
από την άμεσα και αδιαμεσολάβητα δι-
απροσωπική. Είναι πιο αδέσμευτη και
χαλαρή, περισσότερο εγωκεντρική και
λιγότερο υποταγμένη στους περιορι-
σμούς των αποστάσεων, του χρόνου,
της ταυτότητας και της ετερότητας, άρα
και της πραγματικότητας. Τα διάφορα
φόρα αποτελούν τα κατ’ εξοχήν πρότυ-
πά της. Πρόσφατα μια μαθήτρια τιμωρή-
θηκε με αποπομπή από το σχολείο της
γιατί οργάνωσε στο Facebook μια «ομά-
δα» εναντίον της διευθύντριας με θέμα
«Ναι, κι εγώ μισώ την Τάδε». Για να την
υποστηρίξουν οι διαμαρτυρόμενοι συμ-
μαθητές της οργάνωσαν και αυτοί στο
Facebook μια άλλη «ομάδα» με θέμα
«Θέλουμε τη συμμαθήτριά μας πίσω στο
σχολείο» («Ελευθεροτυπία»,
11.2.2010).
Σε έναν κόσμο οπου σε επίπεδο κοι-
νωνικών σχέσεων τον χαρακτηρί-
ζουν η έλλειψη ή η δυσκολία ουσια-
στικής επικοινωνίας, η απομόνωση,
η μοναξιά και η κοινωνική αποσύν-
δεση, το διαδικτυακό σύμπαν – όπως
στο κοντινό παρελθόν η τηλεόραση
– προσφέρει ίσως μια διέξοδο.
Πολλά παιδιά και νέοι παίζουν με τις
ώρες σήμερα διάφορα διαδικτυακά
παιχνίδια παρουσιάζοντας όλα σχε-
δόν τα χαρακτηριστικά των εξαρτή-
Στο Διαδί- σεων από ουσίες: δεν αντέχουν την
κτυο πραγματική πραγματικότητα και γι’
αυτό δεν αντέχουν να περάσει μέρα
ο έλεγχος χωρίς να βρεθούν οκτώ, δέκα, ακό-
μη και δώδεκα ώρες μπροστά στον
της πραγ-
υπολογιστή, πράγμα που αντιστοιχεί
ματικότη- βεβαίως στα στερητικά σύνδρομα
τας, όταν που προκαλεί και η εξάρτηση από τα
ναρκωτικά. Το «βύθισμα» στο παι-
δεν απου- χνίδι, με όλες τις παθολογικά «θερα-
σιάζει, πευτικές» του ιδιότητες για τον παί-
κτη – απόσπαση και ψυχολογική μό-
είναι περι- νωση από τις ανυπόφορες για ένα
ορισμένος αδύναμο ή ελλειμματικό Εγώ ψυχι-
κές πιέσεις και συγκρούσεις που
ή στρεβλός προκαλεί ενίοτε η επαφή με το πραγ-
ματικό ανθρώπινο περιβάλλον –, εί-
ναι ανάλογο με τη «μαστούρα» των
τοξικομανών. Σε αυτά θα πρέπει να
προστεθούν και οι αποδεδειγμένα
(κοινωνικές, αλλά και για τον οργανι-
σμό) βλαπτικές συνέπειες της καθ’
έξιν καταχρηστικής έκθεσης στον
διαδικτυακό χώρο, που παραπέ-
μπουν στα σοβαρά κοινωνικά προ-
βλήματα και στα προβλήματα υγείας
που απειλούν τους τοξικομανείς. Αρ-
κετά από αυτά τα παιδιά και τους νέ-
ους έρχονται σήμερα και ζητούν βο-
ήθεια, με δική τους πρωτοβουλία ή
με των οικείων τους, από εξειδικευ-
μένες υπηρεσίες κέντρων, όπως το
ΚΕΘΕΑ ή το «18 Ανω», που παραδο-
σιακά ασχολούνταν μόνο με την το-
ξικοεξάρτηση και τον αλκοολισμό,
αλλά τα τελευταία χρόνια και με άλ-
λες μορφές νοσηρών εξαρτήσεων,
όπως ο τζόγος, η υπερφαγία και η
εξάρτηση από το Διαδίκτυο.
Τα άτομα αυτά, εκτός των άλλων,
παρουσιάζουν άγχος, μεγάλη δυ-
σκολία έως και αδυναμία να εκφρά-
ζουν λεκτικά τα συναισθήματά τους
και να συνδέονται μεταξύ τους ή και
με τους ίδιους τους θεραπευτές. ◊

Η ΚΥΒΕΡΝΟΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ
ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ
ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΣΚΙΝΑΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΤΣΕΚΕΡΗΣ
Οι συμμετέχοντες
έχουν τη δυνατότητα
να μεταφέρουν
προσωπικές εμπειρίες,
ιδέες, εμπνεύσεις,
προσδοκίες και οράματα
όρος «κυβερνο-
O
κοινωνικότητα»
(cybersociality)
αναφέρεται στις
ποικίλες μορφές
κοινωνικότητας
που αυτοοργανώνονται και αυτοεξε-
λίσσονται εντός του κυβερνοχώρου.
Στον άυλο αυτόν χώρο επαναπροσ-
διορίζονται ριζικά και επαναδιαπραγ-
ματεύονται δυναμικά ατομικές και
συλλογικές ταυτότητες, βιογραφίες
και εαυτοί. Ταυτόχρονα, ο κυβερνο-
χώρος καθίσταται το πεδίο μιας μη
αντιστρέψιμης, μη κατευθυνόμενης
και μη προβλέψιμης διαδικασίας πα-
γκοσμιοποίησης.
Φυσικά, το φαινόμενο της από-
υπολογιστή-διαμεσολαβημένης
επικοινωνίας και, ειδικότερα, οι τε-
χνολογίες ISDN (περί το έτος 2002),
οι οποίες επέτρεψαν ένα είδος ψη-
φιακού περιεχομένου δημιουργη-
μένου-από-χρήστες (User-Created
Content), αποτέλεσαν την αναγκαία
υλική συνθήκη για τη δημιουργία
του λεγόμενου κοινωνικού ιστού
(Social Web) και τη συνακόλουθη
ανάδυση, καλλιέργεια και ανάπτυξη
νέων και ρηξικέλευθων μορφών αν-
θρώπινης αλληλεπίδρασης και κοι-
νωνικής συμβίωσης. Oι αναδυόμε-
νες εναλλακτικές μορφές κοινοτι-
κής ζωής συνεπάγονται ένα
α-χωρικό εδώ και τώρα, όπου συ-
γκεντρώνονται ετερόκλητες φω-
νές, κουλτούρες, μνήμες και παρα-
δόσεις, οι οποίες διαθέτουν μια ελά-
χιστη κοινή αναφορά: τη συνύπαρ-
ξή τους στην παγκοσμιοποιημένη
επικράτεια των νέων δυνητικών κό-
σμων. Η κοινωνική δικτύωση πλέον
ψηφιοποιείται, και συνεπώς αλλάζει
άρδην αισθητική, ρυθμό, χαρακτή-
ρα, περιεχόμενο και δυναμική.
Ωστόσο η θεμελιώδης αρχή της δυ-
νητικότητας (virtuality), η οποία δι-
έπει εξ ολοκλήρου την κυβερνοκοι-
νωνικότητα, συνεπάγεται μια κουλ-
τούρα ταυτόχρονα πραγματική και
δυνητική, εντός της οποίας κρίσιμα
φιλοσοφικά και κοινωνιολογικά ερω-
τήματα (περί ταυτότητας, βιογραφί-
ας, εαυτού, υποκειμενικότητας, δρά-
σης, αναπαράστασης, γνώσης
κ.ο.κ.) μας οδηγούν στο «να δούμε
τα πράγματα διαφορετικά» (C. W.
Mills). Με τα λόγια του Manuel
Castells, η δυνητικότητα είναι η σύγ-
χρονη «υλική βάση» πάνω στην
οποία «βιώνουμε την ύπαρξή μας»
και «τρέφουμε τα όνειρά μας».
Προφανώς, οι φορμαλιστικοί καρτε-
σιανοί δυϊσμοί, όπως λ.χ. σώμα - πνεύ-
μα, θεωρία - πράξη, συλλογικό - ατο-
μικό, αντικειμενικό - υποκειμενικό
κ.ο.κ., δεν μας βοηθούν καθόλου στο
να συλλάβουμε επαρκώς την εκπλη-
κτικά πολύπλοκη «φύση» της κυβερ-
νοκοινωνικότητας. Αλλά το διαρκές
παιχνίδισμα μεταξύ πραγματικού και
δυνητικού (υποκειμένου και υπερκει-
μένου) συνεχίζει να αντι-παραθέτει
δύο διαφορετικές εικόνες.
Από τη μια πλευρά, καταθλιπτικά βυ-
θισμένοι σε μια άκρως εξατομικευ-
μένη (ή μάλλον ατομοποιημένη)
μπλαζέ πραγματικότητα, καλλιερ-
γούμε υποκειμενικές (έως σολιψιστι-
κές) εκδοχές ζωής, οι οποίες αδιαφο-
ρούν παγερά για τη ρεαλιστική ευθυ-
γράμμισή τους με την αλήθεια και
την αντικειμενική πραγματικότητα
(ναι, υπάρχει και αυτή!). Εδώ η κυ-
βερνοκοινωνικότητα ισοδυναμεί με
μια ψευδαίσθηση κοινωνικότητας
(δηλαδή, με μια αυταπάτη) και λει-
τουργεί σαν ένα κρυφό αντίβαρο
στις απογοητεύσεις, στις ματαιώ-
σεις, στο άγχος και στην αβάσταχτη
μοναξιά της καθημερινότητας. Πα-
ρά τον εμφανή και αδιαμφισβήτητο
υπερπληθωρισμό των συνδέσεων,
των εικόνων, των ειδήσεων και των
πληροφοριών, «ο κόσμος μας περι-
βάλλεται όλο και περισσότερο από
τέσσερις τοίχους» (Γ. Κουζέλης).
Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει
τίποτε πιο κοινωνικό από τον ίδιο τον
κυβερνοχώρο! O καθένας μπορεί, εί-
τε ελεύθερα είτε υπό προϋποθέσεις,
να έχει την ηλεκτρονική (μη φυσική)
παρουσία του σε έναν τόπο στον
οποίο τάχιστα ανθούν και αναπτύσ-
σονται εύθραυστες μορφές «ρευ-
στής αγάπης» (Z. Bauman), ανοι-
χτές, διαδραστικές και αμφίδρομες
σχέσεις, χωρίς ουσιοκρατικούς εδα-
φικούς περιορισμούς και προσδέ-
σεις.
Στο πλαίσιο του ριζικού κατακερμα-
τισμού (fragmentation) του χρόνου
και της πλήρους απόσπασής του από
τον χώρο (το φαινόμενο του απο-
τοπισμού), όλοι μπορούν να συνδε-
θούν με όλους. O καθένας λίγο-πολύ
μπορεί να βρει τον χώρο του και τους
ιδιοσυγκρασιακούς τρόπους διαλο-
γικής αυτοέκφρασής του. Η απάντη-
ση λοιπόν στη νεωτεριστική φετιχι-
στική εμμονή για έλεγχο, ομοιογέ-
νεια, καθαρότητα και τάξη δίνεται
ηχηρά από την αυθόρμητη «συλλο-
γικότητα που αναδύεται όταν πολλα-
πλοί μέτοχοι της δυνητικής πραγμα-
τικότητας συνεργάζονται για να κτί-
σουν τον κόσμο τους» (Κ. Hayles).
Γενικότερα, η κυβερνοκοινωνικότη-
τα συγκεντρώνει ένα ετερόκλητο
σύνολο ιδιαίτερων χαρακτηριστικών
που μας υπενθυμίζουν τις ομοιότη-
τες (συνέχειες) και τις αντιθέσεις
(ασυνέχειές) της προς τη συμβατική
κοινωνικότητα.
Πρώτον, φέρει όλα τα «φυσιολογι-
κά» συμπτώματα της γήινης κοινω-
νικής αλληλεπίδρασης: θετικά και
αρνητικά συναισθήματα, χαρά και
λύπη, συμφωνίες και ασυμφωνίες,
εισδοχή και αποκλεισμό, αποδοχή
και απόρριψη, απλές γνωριμίες, φι-
λίες (κοντινές ή εξ αποστάσεως) ή
ερωτικές σχέσεις, αλλά και ατομικές
ή συλλογικές αντιγνωμίες, αντιπαρα-
θέσεις, συγκρούσεις και
εχθρότητες. Πάντως η
εγγενής έλλειψη της
σωματικότητας λει-
τουργεί συχνά
προς όφελος των
εφήμερων (ανεύ-
θυνων) δεσμεύσεων
και, αντιστρόφως,
σε βάρος της ενσυ-
ναίσθησης (empathy).
Δεύτερον, χαρακτη-
ρίζεται από μια πρω-
τόγνωρη και ανεξέ-
λεγκτη ταχύτητα και
κινητικότητα. Oι συμμε-
τέχοντες μπορούν με
σχετική ευκολία να πη-
γαινοέρχονται «online»
από κοινότητα σε κοινότη-
τα, μεταφέροντας δημι-
ουργικά προσωπικές
εμπειρίες, ιδέες, εμπνεύ-
σεις, προσδοκίες και
οράματα.
ς εκ τούτου, η κυβερ-
Ω
νοκοινωνικότητα πυ-
ροδοτεί διαρκώς (μη
γραμμικά) φαινόμενα
ανάδυσης: «πολλές
κοινότητες, πολλές μορφές διακυβέρ-
νησης, πολλά είδη συμμετεχόντων»,
αλλά και μια καινοτομική έννοια πολ-
λαπλής ταυτότητας και κοινοτικής κι-
νητικότητας, η οποία δημιουργεί εν τέ-
λει «έναν συμμετέχοντα (πολίτη) πολύ
πιο ευαίσθητο στις χαρές και στις προ-
κλήσεις μιας ενεργής πολιτικής ζωής»
(P. Hartzog).
Είναι βέβαιο ότι η καρδιά της κυβερνο-
κοινωνικότητας, όπως εύστοχα μας
υπενθυμίζει ο γάλλος κοινωνιολόγος
Dominique Wolton, δεν βρίσκεται
στην πλευρά των μηχανών, αλλά στην
πλευρά των ανθρώπων και των κοινω-
νιών (στον βαθμό βέβαια που οι δύο
αυτές πλευρές μπορούν να διακρι-
θούν αναλυτικά).
Τρίτον, είναι πολυλογική, πολύ-
05.03.2010 7
κώστασ πλοκη και αμφίθυμη: συμπεριέχει
κοσκινάσ
ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ
αντιφατικά (αλλά όχι ασυμβίβαστα)
ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ το δημόσιο και το ιδιωτικό, την ομοι-
ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙ-
ΣΤΗΜΙΟΥ, ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ομορφία και τη διαφορετικότητα, την
ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΨΥΧΟ-
ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
εμπιστοσύνη και την καχυποψία, το
δομημένο και το αδόμητο, το προσ-
ΤΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΤΩΝ
ΔΥΝΗΤΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ
διορισμένο και το απροσδιόριστο.
(ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ
ΩΜΕΓΑ) Στους ιστότοπους κοινωνικής δικτύ-
ωσης, για παράδειγμα, η ρευστότητα
χαράλαμποσ
τσέκερησ του άχωρου και άυλου κυβερνοχώ-
ΔΡ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ, ρου συνυπάρχει διαλεκτικά με την
ΔΙΔΑΣΚΩΝ ΠΑΝΤΕΙΟΥ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙ- προσωποποιημένη αμοιβαιότητα.
ΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ Στους ιστότοπους αυτούς (βλ.
ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΨΥΧΟ-
ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Facebook, MySpace, YouTube,
ΤΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΤΩΝ
ΔΥΝΗΤΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ Twitter, LinkedIn κτλ.), όπως επίσης
(ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ και στα online παιχνίδια (MMORPGs),
ΩΜΕΓΑ)
η κοινωνικότητα αυξητικά αποκτά
τον ιανόμορφο χαρακτήρα ενός χα-
οτικού συστήματος: διέπεται από το-
πικούς και προκαθορισμέ-
νους (συγκεκριμένους και
συχνά απλούς και εξηγήσι-
μους) κανόνες διατομικής
συμπεριφοράς, μέσα από
τους οποίους προκύπτουν
(αναδύονται) αυθορμή-
τως φαινόμενα παγκό-
σμια, πολύπλοκα και απρό-
σμενα. Με άλλα λόγια, ο ντε-
τερμινισμός πορεύεται χέρι χέρι με
τη μη προβλεψιμότητα.
Τα κοινωνικά γεγονότα παράγονται
πλέον με πρωτόγνωρα ιλιγγιώδεις
ρυθμούς. O ορίζοντας προβλεψιμό-
τητας λοιπόν των νέων μορφών κοι-
νωνικότητας ελαχιστοποιείται δρα-
ματικά. Είναι αυτονόητο ότι αυτή η
ελαχιστοποίηση είναι ικανή για τα
χειρότερα ή τα καλύτε-
ρα.
Ας ελπίσουμε
τουλάχιστον ότι
η κυβερνοκοι-
νωνικότητα
θα διαδραμα-
τίσει έναν θετι-
κό ρόλο στην
εκπλήρωση βασι-
κών προοδευτικών
ζητουμένων, όπως η πιο
ενεργή συμμετοχή των πολιτών στα
κοινά και ο ουσιαστικός εκδημοκρα-
τισμός των σύγχρονων πολιτικών
δομών, η πολυφωνία και ο πλου-
ραλισμός, η λογοδοσία και η
διαφάνεια, η συνεργασία και
η βιωσιμότητα.
Η περιπέτεια της νέας κοι-
νωνικότητας, ως ενός βαθύ-
τερου πολιτιστικού μηχανι-
σμού ενίσχυσης της κοινωνι-
κής δυναμικής, μόλις έχει ξεκι-
νήσει. Η αναστοχαστική
επιστροφή του παλαιού αιτήματος
για «φαντασία στην εξουσία» θα
πρέπει ίσως να συντροφεύει μόνι-
μα το ταξίδι μας. ◊
 8 Του κυβερνοχώρου οι κοινότητες...

OΙ ΝΕΟΙ
«ΠΡΑΓΜΑΤΟ-ΟΥΤΟΠΙΣΤΕΣ»
ΜΠΕΤΤΥ ΤΣΑΚΑΡΕΣΤΟΥ ΕΠΙΚOYΡΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΣΤΟ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Από παθητικοί καταναλωτές

έτοιμων ιδεών, συμπαραγω-
γοί και συνδημιουργοί συλ-
λογικής «ευφυίας»

ι είδους ανοιχτότη-

Τ
τα θέλουμε; Είμα-
στε διατεθειμένοι
να δώσουμε το
προβάδισμα στα
συνεργατικά σχή-
ματα με κάθε κόστος;
Ακούω τον Charles Leadbeater, συγ-
γραφέα τού We-Think. Μιλά για τη
συνεργασία, την τέχνη να δημιουρ-
γούμε και να καινοτομούμε «μαζί»,
για το πέρασμα από τα «κλειστά» στα
«ανοιχτά» συστήματα καινοτομίας,
ενώπιον μιας διεθνούς κοινότητας
που μετέχει δημιουργικά και παραγω-
γικά στην ψηφιακή ζωή μέσα από τα
κοινωνικά μέσα δικτύωσης (social
media / social networking sites), στην
κοινωνία, στην πολιτική, στις τέχνες,
στις επιχειρήσεις, στην επικοινωνία
και στη δημοσιογραφία. Απευθύνεται
σε μια ανοιχτή και αναστοχαστική
κοινότητα που δεν την συνέχουν οι των, την εργασία, τη μάθηση, τη δια- νοτήτων για συμμετοχή σε δημόσιες (croudsourcing) αναζητούμε σήμε-
Στις ανοι-
κοινωνικοί τίτλοι ή η συμμετοχή σε μόρφωση ταυτότητας, την κοινωνι- συζητήσεις, μοίρασμα ιδεών και πό- ρα τους ριζοσπάστες καινοτόμους
μια οργανωσιακή ιεραρχία. κή, πολιτική ή καλλιτεχνική παρέμβα- ρων, για συνεργασία και υλοποίηση χτές κοι- πολίτες που θα συνδιαμορφώσουν
Ανήκουν στο ψηφιδωτό των νέων ση, τον συντονισμό της δράσης αν- κοινών δράσεων online και offline νότητες και θα γίνουν καταλύτες αλλαγών
«πραγματο-ουτοπιστών» που διαρ- θρώπων και κοινοτήτων για την (Howard Reingold). στην πολιτική, στην κοινωνία, στην
κώς πειραματίζεται με τα νέα ψηφια- επίλυση κοινών προβλημάτων σε πα- ώντας αναστοχαζόμε- αναζητούμε εκπαίδευση, στην οικονομία.

κά υλικά της καθημερινής κοινωνικής
μας εμπειρίας και συνδεσιμότητας,
που καθιστούν τον ψηφιακό κόσμο
αλληλένδετο με τον «πραγματικό»,
συνθέτοντας τη «νέα δημόσια σφαί-
ρα» (Yokai Benkler) ή τα νεανικά «δι-
κτυωμένα κοινά» (Danah Boyd). Εναν
κόσμο πορώδη, με συνεχείς ροές, αλ-
ληλεπιδράσεις, οσμώσεις, με αποκε-
ντρωμένους πόρους, με χαλαρή σχε-
δίαση και δομή, αφήνοντας το σχέδιο
να αναδυθεί επιτόπου, στο πεδίο της
συνεργασίας, της δράσης ή της δημι-
ουργίας. Είναι κοινότητες και δίκτυα
ανοιχτής μάθησης, συμπαραγωγής
ιδεών, επίλυσης προβλημάτων.
Δεν έχουν περάσει παρά τρία ή τέσ-
σερα χρόνια, όταν στο «σύννεφο»
(cloud) των δικτυακών ετικετών που
έκαναν «buzz» άρχισαν να ξεχωρί-
ζουν με τον αυξανόμενο χώρο που
καταλάμβαναν οι λέξεις-«σημαίες»
των πολυποίκιλων ψηφιακών κοινο-
τήτων: συνδεσιμότητα, remix, συμ-
μετοχή, διάλογος, μοίρασμα, συνερ-
γασία, συνεργατική / ανοιχτή καινο-
τομία, συλλογική δράση. Oλες τους,
εμβλήματα μιας νέας αντίληψης και
θεώρησης για τις κοινωνικές τεχνο-
λογίες οργάνωσης, την απόκτηση
κοινωνικών εμπειριών και δεξιοτή-
γκόσμιο ή τοπικό επίπεδο. Πρόκειται
για «διασπαστικές» (disruptive) κοι-
νωνικές τεχνολογίες που αναδεικνύ-
ουν ως πιο σημαντική συμβολή του
κοινωνικού δικτύου όχι μόνο το μοί-
ρασμα ιδεών ή αρχείων αλλά κυρίως
το ότι διευκολύνει τους ανθρώπους
να υιοθετήσουν νέες πρακτικές και
ρόλους και να τους προσαρμόσουν
στο δικό τους πλαίσιο και στις δικές
τους ανάγκες: να μετακινηθούν από
τον ρόλο του καταναλωτή (προϊό-
ντων, έτοιμων ιδεών, έτοιμων «από
τα πάνω» πολιτικών, διαμεσολαβημέ-
νης ενημέρωσης και πληροφόρησης)
σε μετέχοντες στην παραγωγή συλ-
λογικήςευφυΐας,σεσυν-δημιουργούς,
παραγωγούς και καταναλωτές ταυτό-
χρονα (prosumers), να ασκηθούν στη
συνεργασία, στο φιλτράρισμα, στην
επιμέλεια και την περαιτέρω διάχυση
πληροφόρησης και ιδεών.
Στο κοινωνικό δίκτυο ο συνεκτικός
ιστός των κοινοτήτων είναι ένας συν-
δυασμός «ανοιχτού αλτρουισμού», δι-
αφάνειας, άμεσης επικοινωνίας, υπευ-
θυνότητας, αμοιβαιότητας και εμπι-
στοσύνης που αναπτύσσεται όχι στιγ-
μιαία και αυτόματα σε κάθε διάδραση
αλλά στον αμοιβαίο μακρό χρόνο που
επενδύουν τα μέλη των ψηφιακών κοι-
Ζ σήμερα
νοι και δρώντας σε μια
σύνθετη και αντιφατική
εποχή, με διάχυτες
προσδοκίες για περισ-
σότερη δημιουργικότητα, συνεργα-
σία, για έναν νέο αλτρουισμό, συμμε-
τοχή στην παραγωγή κοινωνικών και
οικονομικών καινοτομιών για ατομική,
συλλογική και πλανητική υπευθυνότη-
τα, για συνεργασία και βιώσιμη ανά-
πτυξη, για ανοιχτότητα και κινητικότη-
τα, και παράλληλα σε μια εποχή κοινω-
νικής ανασφάλειας, κρίσης, αναθεώ-
ρησης και επαναδιαπραγμάτευσης,
ανασχηματισμού κοινωνιών, κρατών
και θεσμών, ο φόβος για την αλλαγή
γίνεται σύμμαχος κλειστών ιεραρχι-
κών δομών εξουσίας.
Στις ανοιχτές κοινότητες, στις οποί-
ες συμμετέχουν άνθρωποι συχνά με
κοινό όραμα και υψηλό κίνητρο για
παρέμβαση, δράση, δημιουργική
παραγωγή και έκφραση, στους πα-
θιασμένους χρήστες και καταναλω-
τές που οι τεχνολογίες κοινωνικής
δικτύωσης τους επιτρέπουν την εύ-
κολη και κυρίως χωρίς απαγορευτι-
κό κόστος αυτο-οργάνωση, στους
συνδεδεμένους πολίτες που δημι-
ουργούν ανοιχτές, δημόσιες πλατ-
φόρμες γνώσης και πληροφόρησης
Oχι απαραίτητα μεγάλων επαναστα-
τικών αλλαγών. Oχι μέσω μιας συμ-
τους ριζο- μετοχής που γίνεται απαραίτητα ο
σπάστες συνεκτικός οδηγός ζωής για όλους,
ίσως για πολύ λίγους. Αλλά αυτό που
καινοτό- έχει σημασία είναι οι μικρές ή μεγά-
μους πολί- λες, οι συστηματικές ή σποραδικές
συνεισφορές του καθενός μας. Μι-
τες που θα κρά βήματα που μεταμορφώνουν
συνδιαμορ- και εξελίσσουν την κοινωνική εμπει-
ρία μας, τις αξίες μας και την κοινω-
φώσουν και νική οργάνωσή μας.
θα γίνουν Σε αυτή την κατεύθυνση δοκιμάζο-
νται κοινότητες ανοιχτού λογισμικού
καταλύτες (π.χ. linux), ανοιχτής διακυβέρνησης
αλλαγών (opengov/gov2.0), ανοιχτών και επα-
στην πολι- ναχρησιμοποιήσιμων δημόσιων δε-
δομένων, επιχειρήσεις που αναζη-
τική, στην τούν μέσα από το croudsourcing τις
κοινωνία, καινοτόμες ιδέες τους (Innovate), πό-
λεις και χώρες σαν ανοιχτά συστήμα-
στην εκ- τα καινοτομίας, κοσμο-πολίτες με
παίδευση, ισχυρή πολιτική συνείδηση που ανα-
λαμβάνουν να ξεπεράσουν τα σύνο-
στην οικο- ρα της λογοκρισίας μέσω της άμεσης
νομία. ενημέρωσης στο Twitter (π.χ. πρό-
σφατα για τα γεγονότα στο Ιράν) ή
της συνδιαμόρφωσης πολιτικών κι-
νήσεων.
Να είμαστε ανοιχτοί και συνεργατι-
κοί, είναι το σημείο εκκίνησης! ◊
 05.03.2010 9

ΑΠΟ ΤΑ ΚΑΦΕΝΕΙΑ
ΣΤΑ ΙNTERNET CAFE
ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΚΟΥΡΤΗ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΡΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

Χάρη στην τεχνολογία, το internet cafe χρονα, τον φυσικό χώρο και τον κυ-
βερνοχώρο. Αποτελούν το σημείο συ-
προσφέρει ευκαιρίες δημιουργίας νέων μορφών νάντησης αυτών των χώρων και όχι
κοινωνικότητας, σύνδεσης με ευρύτερα κοινωνικά της ακύρωσης του ενός από τον άλ-
λον, καθώς μπορεί να παρατηρηθεί
δίκτυα και δίκτυα ενημέρωσης, ενώ παράλληλα μια διπλή κοινωνική παρουσία των θα-
αποτελεί φυσικό χώρο επαφών και ψυχαγωγίας μώνων: off και online. Στο πλαίσιο
αυτό αναδύονται νέες μορφές κοινω-
τις συζητήσεις για τα διάκριτη τη διαφορά μεταξύ ενός νικότητας, καθώς οι δύο χώροι συχνά

Σ
Ιnternet cafe και τις
δραστηριότητες των
θαμώνων σε αυτά
μέσω Διαδικτύου συ-
χνά διαφαίνονται
ανησυχίες, ακόμη και φόβοι, καθώς
χαρακτηρίζονται χώροι στους οποί-
ους επικρατούν η ανωνυμία και η
απουσία ανθρώπινης επικοινωνίας.
Στον λόγο αυτόν γίνεται σαφέστατα
μια διάκριση μεταξύ του φυσικού ή
«πραγματικού» χώρου και του κυβερ-
νοχώρου ή «εικονικού» χώρου, και δί-
νεται η εντύπωση ότι υπάρχει ένα
«εδώ» (το πραγματικό και το αληθινό
όπου είμαστε όλοι μαζί) και ένα «εκεί
έξω» (το κομματιασμένο, το αποσπα-
σματικό, όπου ο καθένας «σερφάρει»
μόνος του), συχνά συνώνυμο με τη
μοναξιά, την επικίνδυνη ή τη μη απο-
τελεσματική επικοινωνία. Στην παρα-
πάνω άποψη ωστόσο παραγνωρίζε-
ται μια σημαντική διάσταση. Τα
Ιnternet cafe δεν είναι αποκλειστικά
και μόνο μια πύλη εισόδου στον κυ-
βερνοχώρο. Είναι ταυτόχρονα και
ένας φυσικός χώρος εντός του οποί-
ου προσφέρονται διάφορες υπηρεσί-
Internet cafe και αυτών των δημόσιων
χώρων.
Στα καφενεία, όπως και στα Internet
cafe, μπορεί κανείς, μόνος ή με συ-
ντροφιά, να συζητήσει με άλλους, να
διαβάσει, να μάθει τα νέα, να γράψει,
να περάσει την ώρα του. Μπορεί επί-
σης, μόνος ή με συντροφιά, να παί-
ξει: τα χαρτιά και το τάβλι, το μπι-
λιάρδο και τα ποδοσφαιράκια ή τα
φλιπεράκια κάλυπταν και καλύπτουν
ένα μεγάλο μέρος του χρόνου των
θαμώνων των ελληνικών καφενείων.
Παράλληλα, ο ιδιοκτήτης και το προ-
σωπικό των καφενείων έπαιζαν και
παίζουν πάντα σημαντικό ρόλο στη
δημιουργία μιας φιλικής ατμόσφαι-
ρας που εξασφαλίζει αυτό που επιθυ-
μεί πάντα μια μικρή ή μεγάλη επιχεί-
ρηση: την επιστροφή του πελάτη. H
ενημέρωση επίσης, και όχι μόνο μέ-
σω των πρόσωπο με πρόσωπο συνα-
ντήσεων, αποτελούσε από παλιά ένα
σημαντικό λόγο για τον οποίο οι άν-
θρωποι σύχναζαν και συχνάζουν στα
καφενεία. Η ενημέρωση στα καφε-
νεία προέρχεται και από τις τεχνολο-
γίες επικοινωνίας και ενημέρωσης
επικαλύπτονται προσφέροντας μια
σειρά διαπραγματεύσεων μεταξύ του
«πραγματικού» φυσικού και κοινωνι-
κού χώρου και του «εικονικού» κοινω-
νικού χώρου. Eτσι, μολονότι η κεντρι-
κότητα της τεχνολογίας που προσφέ-
ρεται κατατάσσει τα Internet cafe
στους «τεχνοχώρους», στην ουσία συ-
νιστούν «κοινωνικούς τεχνοχώρους»,
αφού δεν προσφέρεται σε αυτά μόνο
μια συγκεκριμένη τεχνολογία, αλλά
ευκαιρίες για κοινωνικότητα την οποία
η ίδια επιτρέπει. Παράλληλα, τα
Internet cafe αυτά καθαυτά αποτελούν
και αναπόσπαστο φυσικό μέρος μιας
τοπικής κοινότητας, προσφέρονται
για κοινωνική αλληλεπίδραση και ταυ-
τόχρονα επιτρέπουν (τόσο συμβολικά
όσο και μέσω των δραστηριοτήτων
των πελατών τους) τη σύνδεση με ευ-
ρύτερα κοινωνικά δίκτυα σε παγκό-
σμιο επίπεδο. Ως αναπόσπαστο πλέον
μέρος σχεδόν κάθε γειτονιάς του κό-
σμου, θα μπορούσε κανείς να πει ότι
αποτελούν και ένας είδος «τοπικού εκ-
προσώπου» της παγκοσμιοποίησης
και συνιστούν χώρους όπου η τοπική
ε την πάροδο κοινωνία συναντά την παγκόσμια και
H εισα-

ες από εργαζoμένους σε πελάτες και
οι δραστηριότητες χαρακτηρίζονται
από την αλληλεμπλοκή χώρου, αν-
θρώπων, μέσου, υπηρεσιών. Στην ου-
σία στα Ιnternet cafe δεν προσφέρε-
ται αποκλειστικά και μόνο πρόσβαση
στην τεχνολογία, καθώς αποτελούν
και χώρο συναντήσεων με άλλους. Oι
σχέσεις και οι δραστηριότητες που
αναπτύσσονται σε αυτούς τους χώ-
ρους μπορεί να είναι μερικές φορές
εύθραυστες και κάποιες φορές και
επικίνδυνες, όχι όμως γιατί το Διαδί-
κτυο και τα Ιnternet cafe είναι αυτά
που είναι, αλλά κυρίως γιατί οι άνθρω-
ποι, είτε σε φυσικούς χώρους είτε
στον κυβερνοχώρο, είναι αυτοί που
είναι. Σε κάθε περίπτωση όμως στους
χώρους αυτούς τα άτομα βιώνουν μια
εμπειρία επικοινωνίας εκτός σπιτιού,
όπως ακριβώς στα καφενεία, των
οποίων θα μπορούσε κανείς να υπο-
στηρίξει ότι αποτελούν μια φυσική
εξέλιξη. Μάλιστα η αυξανόμενη πα-
ρουσία υπολογιστών με πρόσβαση
στο Διαδίκτυο σε μπαρ και καφέ, αλλά
και η δυνατότητα ασύρματης σύνδε-
σης των πελατών μέσω του προσωπι-
κού τους υπολογιστή, πολύ σύντομα
θα καθιστά όλο και περισσότερο δυσ-
της εκάστοτε εποχής: οι εφημερί-
δες, το τηλέφωνο, το γραμμόφωνο,
το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, το βί-
ντεο και πιο πρόσφατα οι γιγαντοο-
θόνες είναι στη διάθεση των πελα-
τών επιτρέποντας την εισροή πληρο-
φοριών και συνεπώς την πυροδότη-
ση και τον εμπλουτισμό συζητήσεων
και γνώσεων ή/και την ψυχαγωγία
και την εκτόνωση των πελατών. Στο
πλαίσιο αυτό, η εισαγωγή του Διαδι-
κτύου στα καφενεία (ή του καφέ στο
Διαδίκτυο) που επιτρέπει την ψυχα-
γωγία, την επικοινωνία και την ενη-
μέρωση δεν αποτελεί παρά τη λογι-
κή εξέλιξη των πραγμάτων. Για να
χρησιμοποιήσουμε την ορολογία
του Gergen (2002), θα λέγαμε απλά
ότι στα Internet cafe αλλά και σε πολ-
λά σύγχρονα καφενεία με πρόσβαση
στο Διαδίκτυο παρατηρείται το πέ-
ρασμα από τις «μονολογικές» τεχνο-
λογίες επικοινωνίας (ραδιόφωνο,
μουσική, κινηματογράφος, τηλεό-
ραση) στις «διαλογικές» (τεχνολογί-
ες που επιτρέπουν αμφίδρομη αλλη-
λεπίδραση), χωρίς όμως να ακυρώ-
νεται ο βασικός ρόλος αυτών των δη-
μόσιων χώρων όσον αφορά την
πληροφόρηση και την επικοινωνία.
Μ
του χρόνου και
τη συνεχώς αυ-
ξανόμενη διείσ-
δυση του Διαδι-
κτύου στην καθημερινή ζωή στο σπίτι,
στον χώρο εργασίας και στους δημό-
σιους χώρους, τα Internet cafe φαίνε-
ται ότι αλλάζουν συνεχώς μορφή για
να ανταποκριθούν στις ανάγκες των
χρηστών τους. Παρατηρούνται
Internet cafe με έμφαση στην επικοι-
νωνία και στην ενημέρωση που προ-
σφέρουν επιπλέον υπηρεσίες γραφεί-
ου (εκτυπώσεις, φωτοτυπίες κτλ.),
Ιnternet cafe που προσφέρουν επιπλέ-
ον υπηρεσίες καφενείου (από σνακ και
ποτά ως και γρήγορο φαγητό), ενώ πιο
πρόσφατα αναπτύσσονται Internet
cafe που προσφέρουν πιο στοχευμέ-
νες υπηρεσίες για νέους, όπως ηλε-
κτρονικά παιχνίδια σε τοπικό κύκλωμα
(LAN) ή στο Διαδίκτυο όπου βρίσκει
κανείς τα πιο πρόσφατα βιντεοπαιχνί-
δια αλλά και τους ταχύτερους υπολο-
γιστές, ενώ μερικές φορές οργανώνο-
νται και διαγωνισμοί μεταξύ των πελα-
τών σε τοπικό δίκτυο. Σε κάθε περί-
πτωση, λόγω του Διαδικτύου, οτιδήπο-
τε διαδραματίζεται στα Ιnternet cafe
μπορεί να γίνει σε δύο χώρους ταυτό-
καθίστανται ένα από τα πιο χαρακτη-
γωγή του ριστικά παραδείγματα αυτού που πλέ-
Διαδικτύου ον συνηθίζουμε να ονομάζουμε «συρ-
ρικνωμένος κόσμος» (Laegran &
στα καφε- Steward, 2003).
νεία που Εν κατακλείδι, είναι ιδιαίτερα ενδι-
αφέρον να μελετά κανείς τον συνδυ-
επιτρέπει ασμό πρακτικών που αφορούν τόσο
την ψυχα- τη συγκεκριμένη τεχνολογία (Διαδί-
κτυο) όσο και τους χρήστες/κατανα-
γωγία, την λωτές και το προσωπικό στον συγκε-
επικοινω- κριμένο φυσικό χώρο (Ιnternet cafe),
προκειμένου να κατανοήσει τη λει-
νία και την τουργία ενός πεδίου στο οποίο η επι-
ενημέρωση κοινωνία είναι ταυτόχρονα off και
online, τοπική και παγκόσμια, ή, όπως
δεν απο- εύστοχα την αποκαλεί ο Wellman
τελεί παρά (2001), face to face και place to place
(πρόσωπο με πρόσωπο και χώρος με
τη λογική χώρο). Oύτε o υπολογιστής ούτε το
εξέλιξη Διαδίκτυο έχουν ενδιαφέρον από
των πραγ- μόνα τους. Αποκτούν ενδιαφέρον
μόνο όταν σχετίζονται με ανθρώπους
μάτων και την τάση των ανθρώπων να εφευ-
ρίσκουν τρόπους έτσι ώστε να εκτρέ-
πουν το νέο μέσο από τις αρχικές προ-
θέσεις των δημιουργών του και να επι-
κοινωνούν μεταξύ τους δημιουργώ-
ντας σχέσεις και κοινότητες ανάλογα
με τις ανάγκες τους. ◊
 10 Του κυβερνοχώρου οι κοινότητες...
ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ
ΕΘΙΣΜΟ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΙΩΜΟΣ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗΣ ΕΘΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ
Η έγκαιρη ενσωμάτωση του Διαδικτύου στη
μαθησιακή διαδικασία απαιτεί παράλληλη μελέτη
παθολογικών τυχόν συμπτωμάτων
νάμεσα στις νέες
A
τεχνολογίες, η
εκρηκτική ανά-
πτυξη της επι-
στήμης της πλη-
ροφορικής κατέ-
χει προνομιακή θέση και έχει διανοί-
ξει παγκοσμίως νέους ορίζοντες για
τις υπηρεσίες Υγείας, δημόσιας διοί-
κησης, εκπαίδευσης, έρευνας και επι-
κοινωνίας. Το Διαδίκτυο έχει αναδει-
χθεί σε ένα εξαιρετικά σημαντικό
μέσο για προσωπική επικοινωνία,
ακαδημαϊκή έρευνα, ανταλλαγή πλη-
ροφοριών και ψυχαγωγία, καθώς το
25,6% του παγκόσμιου πληθυσμού εί-
ναι χρήστες του και ο ρυθμός διείσδυ-
σής του στα έτη 2000-2009 είναι της
τάξεως του 380,3%. Ενώ όμως τα θε-
τικά στοιχεία του είναι πασιφανή, αυ-
ξάνεται διαρκώς η ανησυχία σχετικά
με προβληματικές συμπεριφορές
στο Διαδίκτυο, όπως ο εθισμός σε
αυτό, που απασχολεί πλέον επιστή-
μονες διαφορετικών επιστημονικών
πεδίων.
Η K.S. Young (1988), καθηγήτρια της
Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Πί-
τσμπουργκ, η οποία με τη ρηξικέλευ-
θη έρευνά της έκανε γνωστό τον εθι-
σμό στο Διαδίκτυο στο ευρύ κοινό,
υποστηρίζει ότι πρόκειται για έναν όρο
ο οποίος καλύπτει ένα ευρύ φάσμα συ-
μπεριφορών και προβλημάτων ελέγ-
χου των παρορμήσεων. Ταξινομείται
σε πέντε ειδικούς υποτύπους:
1) Εθισμός στο διαδικτυακό σεξ: Κα-
ταναγκαστική χρήση ιστοσελίδων
που απευθύνονται σε ενηλίκους για
διαδικτυακό σεξ (cybersex) και διαδι-
κτυακό πορνογραφικό υλικό (cyber
porn).
2) Εθισμός στις διαδικτυακές σχέ-
σεις: Υπερβολική ενασχόληση σε δι-
αδικτυακές διαπροσωπικές σχέσεις.
3) Καθαροί καταναγκασμοί: Εμμονή
στον τζόγο, στις αγορές ή στις συναλ-
λαγές ημέρας.
4) Υπερβολική αναζήτηση πληροφο-
ριών: Καταναγκαστική περιήγηση
(σερφάρισμα) στο Διαδίκτυο ή κατα-
ναγκαστικές αναζητήσεις σε βάσεις
δεδομένων.
5) Εθισμός στους ηλεκτρονικούς
υπολογιστές: Εμμονή στα ηλεκτρονι-
κά παιχνίδια.
Η εξάπλωση του φαινομένου είναι
παγκόσμια, αφορά όλες τις ηλικιακές
και τις κοινωνικές ομάδες. Επί του πα-
ρόντος, εκτιμάται ότι περίπου 9 εκατ.
αμερικανοί και 10 εκατ. κινέζοι πολί-
τες μπορούν να χαρακτηριστούν εθι-
σμένοι στο Διαδίκτυο, με επιπτώσεις
στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις,
που περιλαμβάνουν απώλεια ελέγχου
των παρορμήσεων, έντονη επιθυμία
για απόσυρση, κοινωνική απομόνω-
ση, συζυγικά προβλήματα, ακαδημα-
ϊκές αποτυχίες και οικονομικά χρέη.
Η διαφορά μεταξύ διαταραχής εθι-
σμού στο Διαδίκτυο και άλλων ψυχι-
ατρικών διαταραχών είναι εξαιρετικά
λεπτή. Δεν έχει προσδιοριστεί αν η
διαταραχή εθισμού στο Διαδίκτυο εί-
ναι ξεχωριστή συμπεριφορά ή αποτε-
λεί μέρος κάποιας άλλης ψυχιατρικής
διαταραχής. Πρέπει να τονιστεί ότι ο
εθισμός στο Διαδίκτυο δεν αποτελεί
αναγνωρισμένη ψυχιατρική διαταρα-
χή σε κανένα ταξινομικό σύστημα νό-
σων και υπάρχει σοβαρός επιστημο-
νικός προβληματισμός στο να εντα-
χθεί η διαταραχή στην αναθεωρημέ-
νη έκδοση του DSM-V το 2013. Η
πρώτη χώρα που αναγνώρισε επισή-
μως τη διαταραχή είναι η Κίνα τον Νο-
έμβριο του 2008, ενώ ενδέχεται να
ακολουθήσει και η Γερμανία, κυρίως
λόγω της αδυναμίας των ασφαλιστι-
κών φορέων να καλύψουν τις θερα-
πείες των εθισμένων στο Διαδίκτυο.
Στην προσπάθεια προσδιορισμού
της αιτιολογίας του φαινομένου, ο
Beard (2005) προτείνει ένα μοντέλο
για την προβληματική χρήση του Δι-
αδικτύου, το οποίο περιλαμβάνει βι-
οχημικούς, γενετικούς, ψυχολογι-
κούς, οικογενειακούς, περιβαλλοντι-
κούς και πολιτιστικούς δυναμικούς
παράγοντες. Από βιολογικής άπο-
ψης, θεωρείται ότι ενδέχεται να υπάρ-
χει ένας συνδυασμός γονιδίων που
μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη
συμπεριφορών εθισμού. Η ψυχολο-
γική προσέγγιση τονίζει τη χρήση
κλασικής εξαρτημένης μάθησης για
την έναρξη, διατήρηση ή τροποποίη-
ση μιας συμπεριφοράς εθισμού. Η
κοινωνική προσέγγιση αναγνωρίζει
οικογενειακούς, κοινωνικούς ή πολι-
τιστικούς δυναμικούς παράγοντες
που μπορεί να ενισχύσουν τη χρήση
του Διαδικτύου.
επιδημιολογία του
Η
φαινομένου είναι
πολύ σημαντική
για την κατανόηση
της παγκόσμιας
έκτασής του και την ανάπτυξη προ-
γραμμάτων πρόληψης και παρέμβα-
σης. Τα περισσότερα ερευνητικά δε-
δομένα ταξινομούν τους φοιτητές και
τους εφήβους σταθερά ως τις ομάδες
με τον υψηλότερο κίνδυνο για εθισμό
μεταξύ των χρηστών. Στην Ελλάδα, τε-
λευταίες έρευνες όπως παρουσιάστη-
καν στο 1ο Πανελλήνιο Διεπιστημονι-
κό Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας
Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο
Διαδίκτυο, που πραγματοποιήθηκε
στη Λάρισα τον Νοέμβριο του 2009,
αποκαλύπτουν το ποσοστό εθισμού
των εφήβων σε 8,2% στη Θεσσαλία,
11,3% στην Κω και 15% στη Χίο μεταξύ
των χρηστών, και τοποθετούν τη χώρα
μας μαζί με την Κίνα (2,4%-11,3%), την
Ταϊβάν (12,8%) και τη Ν. Κορέα (1,6%-
20,3%) στις χώρες με τα υψηλότερα
ποσοστά εθισμού των εφήβων στο Δι-
αδίκτυο παγκοσμίως. O επιπολασμός
του εθισμού των εφήβων στο Διαδί-
κτυο στην Ελλάδα έχει μεγάλη σημα-
σία, αν συγκριθεί με το 2% του αντί-
στοιχου εφηβικού μαθητικού πληθυ-
σμού της Νορβηγίας (Johansson &
Gοtestam 2004). Σε μια χώρα επομέ-
νως όπως η Νορβηγία, με το υψηλότε-
ρο ποσοστό χρηστών Διαδικτύου
(90%) στον κόσμο, το χαμηλό ποσο-
στό των εθισμένων εφήβων στο Διαδί-
κτυο μπορεί να εξηγηθεί μόνο μέσα
από την ομαλή διείσδυση του Διαδι-
κτύου (ποσοστό ανάπτυξης 92,5% τα
έτη 2000-2009) και ένα πολύ καλά συ-
ντονισμένο πρόγραμμα ψηφιακού αλ-
φαβητισμού από τις πολύ μικρές ηλι-
κίες που ακολούθησε η χώρα αυτή.
Αντίθετα σε χώρες όπως η Κίνα, η ξαφ-
νική και γρήγορη διείσδυση των νέων
τεχνολογιών (1.500% τα έτη 2000-
2009) δημιούργησε προβλήματα. Σύμ-
φωνα με τον Τaο Ran, διευθυντή για
την αντιμετώπιση των εθισμών στο κε-
ντρικό στρατιωτικό νοσοκομείο του
Πεκίνου (το πρώτο στον κόσμο το
2005), ο εθισμός στο Διαδίκτυο αφορά
το 13,7% των κινέζων εφήβων (περί-
που 10 εκατ.) και ξεκίνησε ήδη η εφαρ-
μογή πολιτικών μέτρων αντιμετώπι-
σης του φαινομένου με περιορισμό
της χρήσης των ηλεκτρονικών παιχνι-
διών σε τρεις ώρες την ημέρα. O εθι-
σμός στο Διαδίκτυο αποτελεί επίσης
ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα
δημόσιας υγείας για τη Ν. Κορέα και
για τον λόγο αυτόν το 2007 εκπαιδεύ-
τηκαν 1.100 ειδικοί σε 190 δομές ψυχι-
κής υγείας (Block 2008).
Η υψηλή επικράτηση του εθισμού
στο Διαδίκτυο στη χώρα μας μπορεί
να ερμηνευτεί από το γεγονός ότι ο
ψηφιακός αλφαβητισμός των παι-
διών στην Ελλάδα ξεκίνησε στο μεγα-
Η υψηλή λύτερο ποσοστό μέσα από την εμπει-
επικρά- ρική ενασχόληση και όχι ως αποτέλε-
σμα συντονισμένης μαθησιακής δια-
τηση του δικασίας, καθώς και από την ευρέως
εθισμού διαδεδομένη αντίληψη μεταξύ των
αγοριών ότι ο ηλεκτρονικός υπολογι-
στο Διαδί- στής και το Διαδίκτυο εξυπηρετούν
κτυο στη απλώς την ανάγκη τους για ψυχαγω-
χώρα μας γία. Δεν μπορεί λοιπόν παρά να τονι-
στεί η σημασία της έγκαιρης ενσωμά-
μπορεί να τωσης των Η/Υ και του Διαδικτύου
ερμηνευ- στη μαθησιακή διαδικασία ώστε η
γνωριμία με τις νέες τεχνολογίες να
τεί από το γίνεται σε ένα ελεγχόμενο περιβάλ-
γεγονός λον με ισορροπημένη παρουσίαση
και έγκαιρη ανίχνευση παθολογικών
ότι ο ψη- σημείων και συμπτωμάτων.
φιακός Συνοψίζοντας, φαίνεται να υπάρχει
ανάγκη για ένα κοινό και αποδεκτό
αλφαβη- διαγνωστικό εργαλείο και για ανάλο-
τισμός γα αποδεκτά διαγνωστικά κριτήρια
από το σύνολο της παγκόσμιας ψυχι-
των παι- ατρικής κοινότητας σχετικά με τον
διών στην εθισμό στο Διαδίκτυο. Ωστόσο παρα-
μένει το ερώτημα αν η υπερβολική
Ελλάδα χρήση του Διαδικτύου είναι συννοση-
ξεκίνησε ρή σε σχέση με προϋπάρχουσες ψυ-
χιατρικές διαταραχές οι οποίες οδη-
στο με-
γούν σε προβληματική συμπεριφορά
γαλύτερο στο Διαδίκτυο ή αν το μέσο αυτό κα-
ποσοστό θαυτό είναι ο καταλύτης για συννοση-
ρά ψυχολογικά προβλήματα. Επίσης
μέσα από η ραγδαία αύξηση της χρήσης του Δι-
την εμπει- αδικτύου σε ιδιωτικές επιχειρήσεις,
στην εκπαίδευση και στη βιομηχανία
ρική ενα- θα απαιτήσει μια δημόσια πολιτική
σχόληση απάντηση όσον αφορά το μάρκε-
 05.03.2010 11

τινγκ, την προώθηση και τη χρήση τες για τον εθισμό στο Διαδίκτυο πρέ-
του Διαδικτύου και το πώς αυτή συν- πει να γίνουν ευρέως γνωστές και δι-
δέεται με την ψυχική υγεία. Τέλος, αθέσιμες. Στην ψηφιακή εποχή είναι
αποτελεσματικές μέθοδοι θεραπείας υποχρέωση πλέον του κλινικού για-
που προκύπτουν από κλινικές μελέ- τρού να ανακαλύπτει σταδιακά τα βα-
ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΕΘΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ
σικά προβλήματα της υπερβολικής
ενασχόλησης με τα νέα τεχνολογικά
μέσα, προκειμένου να είναι σε θέση
να παρέχει ποιοτικότερη και αποτε-
λεσματικότερη φροντίδα υγείας. ◊
ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ YDQ
Ηπια χρήση
Μέτρια χρήση
Εθισμός
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) Beard K., «Internet
Addiction: A review of current
assessment techniques and
potential assessment questions».
CyberPsychology and Behavior,
8(1), 2005, 7-14.
2) Johansson A., Gοtestam
K., «Internet Addiction:
characteristics of a questionnaire
and prevalence in Norwegian
youth (12-18 years)»,
Scandinavian Journal of
Psychology, 2004, 45: 223-9.
3) Young K.S., Caught in the
Net: How to Recognize the Signs
of Internet Addiction – and a
Winning Strategy for Recovery,
Wiley, 1998.
4) Σιώμος Κωνσταντίνος, Εθισμός
των εφήβων στους Η/Υ και το
Διαδίκτυο: Ψυχιατρικά συμπτώματα
και διαταραχές ύπνου. Διδακτορική
διατριβή, Ιατρική Σχολή, Πανεπι-
στήμιο Θεσσαλίας, 2008.
5) Ερευνα - πρόληψη - αντιμετώ-
πιση των κινδύνων στη χρήση του
Διαδικτύου, Τόμος Πρακτικών,
Ελληνική Εταιρεία Μελέτης της
Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο,
Λάρισα, 2009.

Σημειώνεται στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των δύο φύ-

λων ως προς τη κατηγοριοποίησή τους στην κλίμακα YDQ με τα
αγόρια να κατηγοριοποιούνται συχνότερα σε κατηγορίες υψηλότε-
ρου δείκτη χρήσης σε σχέση με τα κορίτσια (χ2 = 22.758, p.<001)

CYBER BULLYING ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ

ΜΕΣΩ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ
ΒΑΝΙΑ ΦΙΣΟΥΝ ΚΛΙΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ MSc, ΥΠΟΨΗΦΙΑ ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ, ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΓΝΑ «O ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ»

Οι θύτες ασκούν O όρος δημιουργήθηκε από τον Κα-
εκφοβισμό για ναδό Bill Belsey και σημαίνει τις πρά-
ξεις εκφοβισμού, επιθετικότητας, πα-
επίδειξη δυνάμεως ρενόχλησης, τρομοκρατικής ή αυ-
ενθαρρυνόμενοι από την ταρχικής συμπεριφοράς που πραγ-
ματοποιούνται μέσω των ψηφιακών
ανωνυμία του μέσου συσκευών επικοινωνίας και επανα-
ανείς δεν μπο- λαμβάνονται ανά τακτά ή άτακτα
που κάνουν είναι μια μορφή εκφοβι-
σμού που μπορεί να έχει θύματα.
Υπάρχουν όμως και άτομα που εκ-
φοβίζουν στο Διαδίκτυο με άμεσο
στόχο να πληγώσουν και να ταπεινώ-
σουν τα θύματά τους. Δεν υπάρχει
συγκεκριμένο προφίλ αυτών των τε-
λευταίων, αλλά θα μπορούσαμε να
από την πλευρά του θύτη είναι σημα-
ντικό να γνωρίζουν ότι μπορεί ορι-
σμένα άτομα να εμπλέκονται σε ένα
τέτοιο περιστατικό σε κάποια φάση
της ζωής τους, χωρίς αυτό να σημαί-
νει ότι το παιδί θα είναι θύτης σε όλη
του τη ζωή. Η δυνατότητα της ανω-
νυμίας πιθανόν το ωθεί σε αρνητικές

Κ
ρεί να αρνηθεί
τα θετικά στοι-
χεία και τις δι-
ευκολύνσεις
που παρέχουν
η πρόοδος και η ανάπτυξη της τεχνο-
λογίας, παράλληλα όμως θα πρέπει
να εντοπίσουμε και τα προβλήματα
που προκύπτουν από τις ραγδαίες αλ-
λαγές και την εισβολή του νέου στοι-
χείου σε ένα ίσως απροετοίμαστο πα-
λιό περιβάλλον. Τα οφέλη της χρήσης
Η/Υ και του Διαδικτύου αναντίρρητα
είναι τεράστια, ωστόσο συχνά ενδέ-
χεται να γίνεται χρήση τους εις βάρος
κάποιου άλλου, όπως συμβαίνει με το
φαινόμενο του cyber bullying (εκφο-
βισμός μέσω Διαδικτύου).
χρονικά διαστήματα (Kowalski et al.,
2008).
OΙ ΘΥΤΕΣ
Στο ερώτημα γιατί κάποια παιδιά υι-
οθετούν στάσεις εκφοβισμού δεν
υπάρχει μια απλή απάντηση. Στοι-
χεία της προσωπικότητας, της δυνα-
μικής της οικογένειας, ακόμη και το
είδος του σχολείου ή κοινωνικοί πα-
ράγοντες, ενδέχεται να παίζουν κά-
ποιον σημαντικό ρόλο.
Μερικά παιδιά – ή νέοι – εμπλέκονται
στην ηλεκτρονική βία επιπόλαια,
στέλνουν απειλητικά και υποτιμητι-
κά μηνύματα σε κάποιο άλλο άτομο
από ανία ή επειδή το θεωρούν αστείο
χωρίς να συνειδητοποιούν ότι αυτό
πούμε ότι πρόκειται για άτομα που
χαρακτηρίζονται από βίαιες συμπε-
ριφορές και τάση για επίδειξη δύνα-
μης, και τα οποία είναι ικανά να ασκή-
σουν εκφοβισμό γενικότερα. Ενδέ-
χεται να πιστεύουν ότι με αυτόν τον
τρόπο αποκτούν δύναμη και γόητρο
ή να χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο ως
ένα μέσον εκδραμάτισης (acting out)
των επιθετικών τους φαντασιώσεων
online (Olweus, 1993a). Αλλωστε ο
εκφοβισμός στο Διαδίκτυο είναι πιο
ασφαλής απ’ ό,τι ο παραδοσιακός
εκφοβισμός γιατί είναι ανώνυμος και
υπάρχουν μικρότερες πιθανότητες
να συλληφθεί ο θύτης.
Oι γονείς ενός παιδιού που εμπλέκε-
ται σε ένα περιστατικό εκφοβισμού
δηλώσεις online, που δεν θα τολμού-
σε ίσως να κάνει αν δεν υπήρχε η δυ-
νατότητα ανωνυμίας. Παρ’ όλα αυτά,
κάποια παιδιά που εκφοβίζουν στο
Διαδίκτυο ενδεχομένως να συμμετέ-
χουν και σε άλλες μορφές εκφοβι-
σμού, και αυτό καθιστά πιο σοβαρά
τα πράγματα. Ισως το παιδί χρειάζε-
ται βοήθεια από κάποιον ειδικό και
παρακολούθηση από τους γονείς
στη χρήση του Διαδικτύου.
ΤΑ ΘΥΜΑΤΑ
Oποιοδήποτε παιδί μπορεί να πέσει
θύμα εκφοβισμού στο Διαδίκτυο.
Συνήθως όμως οι εκφοβιστές επιλέ-
γουν για θύματά τους παιδιά ήσυχα
και ευαίσθητα που έχουν λίγους φί-
 12 Του κυβερνοχώρου οι κοινότητες...
ΕΧΕΙΣ ΔΕΧΘΕΙ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ;
ΦΥΛΟ
Αγόρι
Κορίτσι
λους, είναι πιο αδύναμα από τους συ-
νομηλίκους τους ή έχουν κάποιο σω-
ματικό πρόβλημα. Συνέπειες του εκ-
φοβισμού είναι συχνά η κατάθλιψη
και το άγχος, η δυσκολία στις δια-
προσωπικές σχέσεις, οι χαμηλότε-
ρες ακαδημαϊκές ικανότητες και η
τάση να απουσιάζουν συχνότερα
από το σχολείο (Roland, 2002).
ΤΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ
Μερικά σημάδια που μπορεί να είναι
ανησυχητικά και να δείχνουν ότι το
παιδί έχει πέσει θύμα εκφοβισμού ή
είναι θύτης είναι τα εξής (Kowalski et
al., 2008):
• Το παιδί ξαφνικά σταματά να χρη-
σιμοποιεί τον υπολογιστή του.
• Γίνεται νευρικό ή αναστατώνεται
όταν εμφανίζεται ένα μήνυμα.
• Φαίνεται να έχει δυσκολία να πάει
σχολείο ή να βρίσκεται εκτός σπι-
τιού.
• Δείχνει θυμωμένο, θλιμμένο ή απο-
γοητευμένο μετά τη σύνδεση με το
Διαδίκτυο.
• Αποφεύγει συζητήσεις σχετικά με
το τι κάνει στο Διαδίκτυο.
• Αποσύρεται από τις επαφές με μέ-
λη της οικογένειας αλλά και με τους
φίλους του.
• Παρουσιάζει ξαφνική μείωση στη
σχολική του επίδοση.
• Αλλάζει γρήγορα την οθόνη του ή
κλείνει προγράμματα όταν ο γονιός
πλησιάζει τον υπολογιστή.
• Χρησιμοποιεί τον υπολογιστή κατά
τη διάρκεια της νύχτας.
• Γελάει υπερβολικά ενώ χρησιμο-
ποιεί τον υπολογιστή.
• Χρησιμοποιεί πολλαπλούς λογαρια-
σμούς χρήστη ή χρησιμοποιεί έναν
λογαριασμό που δεν είναι δικός του.
• Εκφράζεται υποτιμητικά για τους
συμμαθητές του.
Βέβαια αυτή η πιθανή συμπτωματο-
λογία ενδέχεται να σχετίζεται και με
άλλα, γενικότερα προβλήματα του
παιδιού και θα πρέπει να είναι κανείς
ιδιαίτερα προσεκτικός στους χειρι-
σμούς του.
O ΡΟΛΟΣ
ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ
Ερευνα έχει δείξει ότι το 70% των θυ-
μάτων εκφοβισμού έχει δεχθεί σχε-
τικά μηνύματα όταν είναι στο σπίτι
και μόνο ένα 30% στο σχολείο
(Kowalski et al., 2008). Ωστόσο σε
ελάχιστες περιπτώσεις τα θύματα
έχουν μιλήσει για το συμβάν στους
οικείους τους. Κάποιοι γονείς που εί-
ναι εξοικειωμένοι με το Διαδίκτυο
συνηθίζουν να διαβάζουν τα μηνύ-
ματα των παιδιών τους, πιστεύοντας
ότι έτσι τα προφυλάσσουν. Αυτό
όμως αποτελεί μια μορφή παραβία-
σης της ιδιωτικής ζωής τους. Προτι-
μότερο θα ήταν να μιλούν με τα παι-
διά τους για τη σωστή χρήση του Δι-
αδικτύου, να ακούν για τις online
εμπειρίες τους, να δουν τα sites που
επισκέπτονται και να τους εμφυσή-
σουν εμπιστοσύνη ώστε να απευ-
θυνθούν σε αυτούς όταν νιώσουν ότι
απειλούνται.
Σε περίπτωση όπου το παιδί πέσει
θύμα εκφοβισμού μέσω Διαδικτύου
οι γονείς μπορούν να προβούν σε μια
σειρά ενέργειες:
Να συμβουλεύουν τα παιδιά τους
όταν λαμβάνουν απειλητικά ή προ-
σβλητικά μηνύματα να τα αποθηκεύ-
ουν για να κρατήσουν τα αποδεικτικά
στοιχεία. Oταν τα μηνύματα προέρ-
χονται από άγνωστο αποστολέα, οι
γονείς μπορούν να ζητήσουν βοήθεια
από τη Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλή-
ματος και να πάρουν πληροφορίες
από την Ασφαλή Πλοήγηση στο Δια-
δίκτυο. Αν ο θύτης είναι γνωστός του
θύματος, πρέπει να ενημερωθούν οι
γονείς του παιδιού για τη συμπεριφο-
ρά του ή ακόμη και το σχολείο του, αν
πηγαίνουν τα παιδιά στο ίδιο σχολείο,
για να νιώσει ασφάλεια το θύμα και να
ελεγχθεί ο θύτης.
Επίσης, οι γονείς πρέπει να έχουν
υπόψη τους τα εξής:
Υπάρχουν ιστότοποι στους οποίους
απαγορεύεται η χρήση σε παιδιά ηλι-
κίας κάτω των 14 ετών, ωστόσο πολύ
συχνά τα παιδιά δημιουργούν τη δι-
κή τους ιστοσελίδα δηλώνοντας
ψεύτικη ηλικία.
Αν δεν έχει εγκατασταθεί κάποιο σύ-
στημα φιλτραρίσματος (που μπλο-
κάρει, για παράδειγμα, χυδαίες λέ-
ξεις ή εικόνες), τα παιδιά μπορούν
εύκολα να δουν ιστοσελίδες με ανε-
πιθύμητο περιεχόμενο ή να μιλή-
σουν με αγνώστους. Και, όπως στους
δημόσιους χώρους, έτσι και εδώ
υπάρχει ο κίνδυνος να τα προσεγγί-
σει κάποιος που μπορεί να τα βλά-
ψει. Γι’ αυτό πρέπει να μάθουν να μη
δίνουν ποτέ τη διεύθυνσή τους ή το
όνομα του σχολείου τους και να μη
συναντούν άτομα που «γνώρισαν»
μέσω Διαδικτύου.
Τέλος, οι γονείς θα πρέπει να εξοι-
κειωθούν και οι ίδιοι με το Διαδίκτυο
και να μιλήσουν στα παιδιά τους για
τους ηθικούς κανόνες που πρέπει
να διέπουν τη διαδικτυακή τους επι-
κοινωνία, οι οποίοι είναι αντίστοιχοι
με αυτούς της πραγματικής επικοι-
νωνίας, όπως ο σεβασμός του άλ-
Το συνολικό ποσοστό των εφήβων που βίωσαν
εκφοβισμό μέσω του διαδικτύου ήταν 14,7%
Δεν προέκυψε στατιστικά σημαντική διαφορά
ανάμεσα στα δύο φύλα ως προς τις εμπειρίες
εκφοβισμού(15,2% στα αγόρια και 19,5% στα
κορίτσια, p.<127)
Τα στοιχεία προέρχονται από την απογραφική έρευνα η
οποία διεξήχθη στην Κω το 2008, σε δείγμα 1.221 εφήβων,
μαθητών Γ΄Γυμνασίου και όλων των τάξεων του Λυκεί-
ου, όλων των σχολικών μονάδων του νησιού. Η έρευνα
πραγματοποιήθηκε με τους ερευνητές κ.κ. Κ. Σιώμο, Ν.
Αγγελόπουλο, Ν. Ιωαννίδη, κυρία Βάνα Φισούν, σε συ-
νεργασία με το Κέντρο Πρόληψης Κω «Ιπποκράτης» του
ΟΚΑΝΑ, τον επιστημονικό διευθυντή κ. Δ. Γερούκαλη
και την επιστημονική ομάδα του Κέντρου. Την στατιστική
επεξεργασία ανέλαβε ο κ. Γ. Φλώρος.
λου, η ευγένεια, η κατανόηση και η
αποδοχή. Ας μην ξεχνάμε ότι το Δι-
αδίκτυο αποτελεί αναπόσπαστο
πλέον κομμάτι της ζωής μας, είναι
ένα πολύ σημαντικό εργαλείο της
τεχνολογίας που ήρθε και θα μείνει
Οι γονείς και η δαιμονοποίησή του σίγουρα
θα πρέπει δεν ωφελεί κανέναν. ◊
να εξοικει-
ωθούν και ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
οι ίδιοι με 1) King, L. (2006), No hiding
from online bullies. Retrieved
το Διαδί- September 16, 2006, from http:
κτυο και να //www. news-leader. com/apps/
pbcs. dll/article
μιλήσουν 2) Kowalski, R., Limbez, S.,
στα παιδιά Agatston, P. (2008). Cyber
Bullying: Bullying in the digital
τους για age. Blackwell Publishing.
τους ηθι- 3) Olweus, D. (1994).
«Annotation: Bullying at
κούς κα- school: Basic facts and effects
νόνες που of a school-based intervention
program». Journal of Child
πρέπει να Psychology and Psychiatry, 35,
διέπουν τη 1.171-1.190.
4) Roland, E. (2002). «Bullying,
διαδικτυ- depressive symptoms and
ακή τους suicidal thoughts», Educational
Research, 44, 55-67.
επικοι- 5) Σιώμος, Κ. (2008), Εθισμός των
νωνία, οι εφήβων στους ηλεκτρονικούς υπο-
οποίοι είναι λογιστές και το Διαδίκτυο: Ψυχια-
τρικά συμπτώματα και διαταραχές
αντίστοιχοι ύπνου. Διδακτορική διατριβή, Παν/
με αυτούς μιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιατρικής.
6) Willard N., (2008), Educator’s
της πραγ- Guide to Cyberbullying
ματικής Addressing the Harm Caused by
Online Social Cruelty, URL: http:
επικοινω- //cyberbully.org or http://csriu.
νίας org
 05.03.2010 13

INTERNET: ΤΟ (ΕΠΙΦΟΒΟ)
ΜΕΤΑ-ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΜΕΛΛΟΝ ΜΑΣ;
ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΤΕΡΕΛΟΣ ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ, ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΜΣ ΔΥΝΗΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ, ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Μερικοί ερευνητές προϊόντων και υπηρεσιών όσο και
υποστηρίζουν ότι το από την έλλειψη που φαίνεται να δη-
μιουργεί απλά και μόνον η πιθανή δι-
Internet από τη φύση ακοπή τους. Η προβληματική χρήση
του οδηγεί τελικά στην του Internet, ως διαταραχή της συ-
μπεριφοράς, αρχίζει να εμφανίζεται
κοινωνική απομόνωση στα μέσα της δεκαετίας του ’90 και
Fukuyama στο βι- συμπίπτει με την ευρεία διάδοση των
τητά του, μας αγχώνει και μας προσα-
νατολίζει στο να επιλέγουμε την πλη-
ροφορία σύμφωνα με τις ήδη υπάρ-
χουσες απόψεις μας. Eτσι, τελικά,
μάλλον απομακρυνόμαστε περισσό-
τερο από αυτούς που διαφωνούν μα-
ζί μας εφόσον, εθελοντικώς πλέον,
«πνιγόμαστε» στην πληροφορία που
και τους εσωστρεφείς ακόμα πιο εσω-
στρεφείς.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η προβλη-
ματική διαδικτυακή συμπεριφορά
παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά
ενός «θετικού» εθισμού: οι θετικοί
εθισμοί είναι συμπεριφορές που χα-
ρακτηρίζονται «θετικές» σε σχέση με

Ο
βλίο του Our
post-human fu-
ture παίρνει θέση
απέναντι σε ένα
πρόβλημα που κι-
νείται από στόμα σε στόμα στην επο-
χή μας: σε ποιον βαθμό η τεχνολογία
μπορεί να αλλάξει την ανθρώπινη
φύση και συμπεριφορά χωρίς να πα-
ρεισφρέουν αρνητικές επιπτώσεις ως
προς το «μετα-ανθρώπινο» μέλλον
μας. Ανεξάρτητα από το είδος της τε-
χνολογίας, η επιστημονική σκέψη
υπήρξε πάντοτε καχύποπτη απέναντι
στις επιπτώσεις που θα μπορούσε να
έχει στην ίδια την ανθρώπινη φύση
και, αναπόφευκτα, σε αυτό που ορί-
ζουμε ως φυσιολογικό... Για την ψυ-
χολογία εντοπίστηκε άμεσα η ανάγκη
επικέντρωσης σε αυτόν τον «νέο»
χώρο, τον κυβερνοχώρο, ιδιαίτερα με
γνώμονα δύο άξονες: πρώτον, τα
όρια της φυσιολογικής συμπεριφο-
ράς στον κυβερνοχώρο και, δεύτε-
ρον, τις διαδικασίες και τους όρους
αλληλεπίδρασης μεταξύ του («κανο-
νικού») χώρου και του κυβερνοχώ-
ρου. O ίδιος ο κυβερνοχώρος είναι
ένας μη τόπος, ένας ανύπαρκτος τό-
πος, και υπάρχει μόνον ως «ψευδαί-
σθηση»: Αν και δεν υπάρχει, είμαστε
σίγουροι ότι είναι εκεί... Μια τέτοια
αντίληψη αναμφίβολα δημιουργεί
πολλές ερωτήσεις σε παραδοσιακούς
χώρους της Ψυχολογίας, όπως η δια-
χείριση της πληροφορίας ή του συ-
ναισθήματος, η επικοινωνία, οι δια-
προσωπικές σχέσεις και εν τέλει η
«αλήθεια» του βιώματος που προκύ-
Η/Υ και την εισαγωγή του WWW στο
Internet. Τα προεόρτια αυτής της
προβληματικής συμπεριφοράς τοπο-
θετούνται στη δεκαετία του ’80 και
αναφέρονται στα ηλεκτρονικά παι-
χνίδια (τα «ουφάκια»), για τα οποία,
ορισμένοι έφηβοι, φαίνονταν να ακο-
λουθούν μια εθιστική συμπεριφορά:
οι έφηβοι «μαθαίνουν» να αντιδρούν
σε μια ενδεχόμενη ανταμοιβή των κό-
πων τους. Ετσι ο «εθισμένος» τείνει
να αντιλαμβάνεται τον Η/Υ σαν μια
πηγή χαράς και διασκέδασης ενώ,
πολλές φορές, δεν αποδίδει τα ίδια
χαρακτηριστικά στις αλληλεπιδρά-
σεις με τους συνανθρώπους του. Αρα
προτιμά την παρέα του Η/Υ από την
παρέα των συμμαθητών του...
Είναι σαφές ότι μερικές ιδιότητες του
Internet παρουσιάζουν ιδιαίτερο ψυ-
χολογικό ενδιαφέρον: πρώτον, η
«ηλεκτρονική» αμεσότητά του και,
δεύτερον, η ανωνυμία του. Η αμεσό-
τητά του, τόσο στον χώρο όσο και
στον χρόνο, θεωρείται το μεγαλύτε-
ρο πλεονέκτημά του: οι χρήστες του
μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ
τους (με ήχο και εικόνα εφόσον το
επιθυμούν) με ανύπαρκτη καθυστέ-
ρηση χρόνου... Εν τούτοις, αυτή η ευ-
κολία είναι το κλειδί για την αμφίβολη
επίδραση που έχει το Internet στην
«παραδοσιακή» επικοινωνία. Ποιος ο
λόγος να υποστεί κάποιος την «ταλαι-
πωρία» να μετακινηθεί για να έρθει σε
πρόσωπο-με-πρόσωπο επαφή με κά-
ποιον άλλον; Μήπως η ηλεκτρονική
επικοινωνία έχει σημαντικές «κοινω-
νικές» ελλείψεις και, κατ’ αυτόν τον
μας επικυρώνει.
Χωρίς αμφιβολία, η δεύτερη ιδιότητα
του Internet (η «ανωνυμία») παρουσι-
άζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Ειδικό-
τερα όταν συνδυαστεί με την πρώτη,
τότε το Internet προσφέρει την ευκαι-
ρία στον καθένα μας να... αλλάζει
εαυτόν και να παίρνει διάφορους ρό-
λους κατά το δοκούν. Ιδιαίτερα στην
παιδική ηλικία, αλλά και στην εφη-
βεία, πολλά παιχνίδια επιτρέπουν
στους ανηλίκους να δοκιμάζουν διά-
φορους τρόπους συμπεριφοράς χω-
ρίς να πρέπει να υποστούν πιθανές
κυρώσεις ή να βλάψουν τον εαυτό
τους ή άλλους ανθρώπους. Αυτή η δι-
αδικασία είναι σημαντικότατο μέρος
της ανάπτυξής τους και σε καμία πε-
ρίπτωση δεν πρέπει να τους στερεί-
ται. Το «μπέρδεμα» που μπορεί να
προκύψει ανάμεσα σε μια «πραγμα-
τική» ζωή και σε μια «εικονική» ζωή
είναι ένα από τα μεγαλύτερα ερωτή-
ματα που απασχολούν τους ψυχολό-
γους. Η απόσυρση από την πραγμα-
τική ζωή και η αντικατάστασή της
από μια διαδικτυακή ζωή είναι μια
μορφή διαταραχής: πρόκειται για μια
προβληματική συμπεριφορά. Η αυ-
το-αποδιδόμενη εικόνα του εαυτού
μας μπορεί να έχει πολλές όψεις: ο
δημόσιος εαυτός και ο πραγματικός
εαυτός ή, ο ιδανικός, ο πρέπων και ο
δρων εαυτός. Μπορεί ακόμη να έχου-
με και «σκοτεινές» πλευρές και σε αυ-
τή την περίπτωση το Internet μπορεί
να προσφέρει ένα εφαλτήριο για την
εφαρμογή στην πραγματική ζωή.
ε μια κλασική πλέον με-
τα άτομα (π.χ. η γυμναστική ή η ενα-
σχόληση με το Internet) και μπορεί να
υποκαθιστούν άλλες συμπεριφορές
που θα μπορούσαν να ήταν πολύ πιο
καταστροφικές γι’ αυτά. Εν τούτοις,
Για τα αυτοί οι εθισμοί παρουσιάζουν το
εξής παράδοξο: ενώ αφορούν θετι-
άτομα που κές συμπεριφορές, είναι οι συνέπειες
χαρακτηρί- μιας κατάχρησής τους που δημιουρ-
γεί προβλήματα στο άτομο. Eτσι, η
ζονται από κατάχρησή τους φέρει κοινωνικές
χαμηλή δυσλειτουργίες αλλά και σωματικές
ενοχλήσεις. Oσον αφορά το Internet,
αυτοεκτί-
φέρει διάφορα ονόματα, όπως ο εθι-
μηση ή σμός του υπολογιστή, διαταραχή εθι-
από έντο- σμού στο Διαδίκτυο, ιντερνετομανία
ή παθολογική χρήση Internet...
να συναι- Oμως αυτή η «αφθονία» πολυπολιτι-
σθήματα σμικής επικοινωνίας που προσφέ-
ρουν κάποια online παιχνίδια είναι
ενοχών μια πολύ μεγάλη ευκαιρία ακόμα και
και γενι- για ψυχοθεραπευτικούς λόγους: ει-
δικά για τα άτομα που χαρακτηρίζο-
κευμένου νται από χαμηλή αυτοεκτίμηση ή
άγχους, από έντονα συναισθήματα ενοχών
και γενικευμένου άγχους, η «ιντερ-
η «ιντερ- νετοθεραπεία» μπορεί να είναι μια
νετοθε- λύση... Δεδομένου ότι μπορούμε να
διαλέξουμε το «πρόσωπό» μας και
ραπεία» να το δοκιμάσουμε σε «διαδικτυα-
μπορεί να κές» (αλλά εξόχως κοινωνικές) συν-
θήκες, είναι θεμιτό να εξετάσουμε το
είναι μια ενδεχόμενο της (ελεγχόμενης) συμ-
λύση μετοχής. ◊

πτει μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο. Αυ-
τός ο νεότατος κλάδος της Ψυχολο-
γίας προσδιορίστηκε ως Ψυχολογία
του Διαδικτύου ή Κυβερνοψυχολο-
γία.
Πρέπει να σημειώσουμε ότι και σε
προηγούμενες εφευρέσεις (π.χ. το
τηλέφωνο ή η τηλεόραση) διατυπώ-
θηκαν ενστάσεις σχετικά με τη χρή-
ση ή, μάλλον, την κατάχρησή τους.
Ειδικότερα για την τηλεόραση, πολ-
λές μελέτες αναδεικνύουν ότι η κατά-
χρηση κάποιων μέσων (ειδικότερα
αυτών που μπορούν να μεταφέρουν
εικόνα και ήχο) μπορεί να οδηγήσει
σε φαινόμενα εθισμού: ενός τεχνολο-
γικού εθισμού. Η όλο και ισχυρότερη
εξάρτηση του ανθρώπου από την τε-
χνολογία φαίνεται τόσο από τις όλο
και υψηλότερες πωλήσεις ανάλογων
τρόπο, επιδεινώνει την ήδη ελλιπή
επικοινωνία που έχουμε μεταξύ μας
στις σύγχρονες κοινωνίες; Σε πρό-
σφατη μελέτη που αφορά τις επιπτώ-
σεις της χρήσης του Internet σε εφή-
βους, διαπιστώνεται ότι οι έφηβοι το
χρησιμοποιούν περισσότερο σαν
«τηλέφωνο» παρά σαν κάτι το νέο και
ρηξικέλευθο που θα μπορούσε να ει-
σαγάγει νέους όρους στην επικοινω-
νία μεταξύ τους... Από αυτή την άπο-
ψη, «όλα αλλάζουν για να παραμεί-
νουν τα ίδια»! Μολαταύτα, άλλοι ερευ-
νητές υποστηρίζουν ότι το Internet
είναι ένα μέσο που, εγγενώς, οδηγεί
στην κοινωνική απομόνωση! Η άπο-
ψη αυτή τεκμηριώνεται από το γεγο-
νός ότι ο χρόνος που έχουμε είναι
σχετικά περιορισμένος και το
Internet, με τη χρονική ανελαστικό-
Σ
λέτη, οι Kraut & συνερ-
γάτες παρουσιάζουν την
παρατεταμένη χρήση
του Internet ως επιβλα-
βή για τον βαθμό συμμετοχής των χρη-
στών στην κοινωνική ζωή αλλά και για
τη γενικότερη αίσθησή τους ως προς το
ευ ζην. Τα αποτελέσματα αυτά χαρα-
κτηρίστηκαν ως «παράδοξο» εφόσον
το Internet, κανονικά, θα έπρεπε να δι-
ευκόλυνε την επικοινωνία και, έτσι, να
δρα περιοριστικά σε τέτοια φαινόμε-
να... Πιο συγκεκριμένα, το «παράδοξο»
αυτό φάνηκε να φωτίζεται από μια έντο-
νη διαφοροποίηση: η εκτεταμένη χρή-
ση του Internet λειτουργεί σαν μεγεθυ-
ντικός φακός απέναντι σε ήδη υπάρχο-
ντα χαρακτηριστικά της προσωπικότη-
τας των χρηστών. Ετσι, το Internet κά-
νει τους εξωστρεφείς πιο εξωστρεφείς
 14 Του κυβερνοχώρου οι κοινότητες...
Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΟΥ
WORLD WIDE WEB
ΜΙΧΑΛΗΣ ΒΑΦΟΠΟΥΛΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΟΥ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ ΠΟΥ ΟΡΓΑΝΩΝΕΙ ΤΟ ΑΠΘ
Ενας χώρος που σήμερα
αριθμεί περίπου δύο
δισεκατομμύρια χρήστες
σε ολόκληρο τον
πλανήτη
αρ’ ότι το World
Π
Wide Web
(WWW, Web ή
Παγκόσμιος
Ιστός) είναι μια
κορυφαία τε-
χνολογική επινόηση της τελευταίας
εικοσαετίας, που διαρκώς μεταλλάσ-
σεται, αναπτύσσεται και διαδίδεται,
έχει γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της
καθημερινότητάς μας. Η γνώση μας
για πολύπλοκα, αλλά και απλά, καθη-
μερινά θέματα αυξάνεται ημέρα με
την ημέρα σε σημαντικό βαθμό, εξαι-
τίας, κυρίως, της κατασκευής του ενι-
αίου οικουμενικού υπόβαθρου επι-
κοινωνίας και αναπαράστασης που
έχει δημιουργήσει το Web. O χώρος,
ο χρόνος και το κόστος συρρικνώνο-
νται και απελευθερώνουν πλεονάζου-
σα ενέργεια για νέες και διαφορετικές
ενασχολήσεις σε όλο και περισσότε-
ρους ανθρώπους. O αστείρευτος εν-
θουσιασμός για το νέο μέσο, που
προέκυψε από την αναγέννηση της
καθημερινής λειτουργίας, μας οδή-
γησε στο να μην εντρυφήσουμε στα
συστατικά στοιχεία και στις επιπτώ-
σεις της τεχνολογίας του. Σήμερα ο
αριθμός των χρηστών του Web φτά-
νει περίπου τα 2 δισεκατομμύρια,
ενώ η άμεση και η έμμεση αξία που
προκύπτει από τη χρήση του είναι
αδύνατον να προσεγγισθεί.
Η ΕΦΕΥΡΕΣΗ
Στη δεκαετία του 1980 ένας ανήσυ-
χος (συμβασιούχος) προγραμματι-
στής προσπάθησε να βελτιώσει τα
ασύμβατα συστήματα ηλεκτρονικών
υπολογιστών στο Ευρωπαϊκό Κέντρο
Πυρηνικής Ερευνας (CERN). Στην αρ-
χή ήθελε απλά να διασυνδέσει αρχεία
κειμένων, αλλά δεν εισακουγόταν. Oι
πρώτοι που τον πίστεψαν και τον χρη-
ματοδότησαν ήταν οι Ελληνες Μιχά-
λης Δερτούζος στο ΜΙΤ και Γιώργος
Μητακίδης στην Ευρωπαϊκή Ενωση.
Πριν από την ολοκληρωμένη λειτουρ-
γία του Web η σύλληψη και η υλοποί-
ηση της αρχικής ιδέας πέρασε από
διάφορα εξελικτικά στάδια. Καθορι-
στικό ρόλο πριν από την παρουσίαση
του Web έπαιξαν οι εργασίες των
Bush, Lickleder, Englebart, Nelson και
η δημιουργία των υπερ-κειμένου,
ARPANET, email, DNS και TCP.
Το 1994 με πρωτοβουλία του Γιώρ-
γου Μητακίδη (εκ μέρους της Ευρώ-
πης) και του Μιχάλη Δερτούζου (εκ
μέρους των ΗΠΑ) δημιουργείται το
World Wide Web Consortium www.
w3c. org με έδρα το Εργαστήριο Πλη-
ροφορικής του ΜΙΤ και διευθυντή τον
Τim Berners-Lee. Σήμερα ως Web ορί-
ζεται ο εικονικός χώρος όπου η επι-
κοινωνία γίνεται μέσω ειδικών αρχεί-
ων υπερ-κειμένου (hypertext), που
ονομάζονται ιστοσελίδες. Oι ιστοσε-
λίδες είναι αποθηκευμένες σε υπολο-
γιστές που λειτουργούν με ειδικό για
τον σκοπό αυτόν λογισμικό (εξυπη-
ρετητές Web) και συνήθως έχουν με-
γάλη υπολογιστική ισχύ και μόνιμη
σύνδεση με το Internet, ώστε οι ιστο-
σελίδες να είναι συνεχώς διαθέσιμες
στους χρήστες. Εν ολίγοις τα βασικά
χαρακτηριστικά του Web συνοψίζο-
νται στα εξής:
✓ Αποτελεί ένα ενιαίο σύστημα επι-
κοινωνίας και αναπαράστασης της
πληροφορίας.
✓ Είναι ανοιχτό (ελεύθερου κώδικα),
ανεξάρτητο από λογισμικό και τεχνο-
λογική υποδομή, επεκτάσιμο και ου-
δέτερο απέναντι στη γλώσσα, την πο-
λιτιστική ταυτότητα, το φύλο, τη φυ-
λή.
✓ Προσφέρει πρόσβαση στην ανά-
γνωση και τη δημοσίευση κειμένων
σε όλους με ασήμαντο κόστος.
✓ Μπορεί να λειτουργεί ως λογισμικό
και με «τυχαίες» συνάψεις όπως ο
εγκέφαλος.
✓ Αξιοποίησε και διεύρυνε σε οικου-
μενική κλίμακα τη μετάβαση από το
ASCII στο υπερ-κείμενο. (O ASCII –
American Standard Code for
Information Interchange, Αμερικανι-
κός Πρότυπος Κώδικας για Ανταλλα-
γή Πληροφοριών – είναι ένα κωδικο-
ποιημένο σύνολο χαρακτήρων του
λατινικού αλφαβήτου που χρησιμο-
ποιείται στους υπολογιστές και σε άλ-
λες συσκευές τηλεπικοινωνίας για
αναπαράσταση κειμένων.)
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Σύμφωνα με την Google, http: //
googleblog. blogspot. com/2008/07/
we-knew-web-was-big. html, η ανά-
πτυξη του Διαδικτύου ξεπέρασε κάθε
εκτίμηση. Με βάση τα δεδομένα του
2009 αυτή τη στιγμή υπάρχουν πε-
ρισσότερες από 1 τρισεκατομμύριο
μοναδικές ιστοσελίδες, σε σχέση με
τις λιγότερες από 1 δισεκατομμύριο
που υπήρχαν πριν από 8 χρόνια. Oι
αναζητήσεις στην ίδια μηχανή ξεπερ-
νούν το 1 δισεκατομμύριο την ημέρα,
ενώ στην ίδια τάξη μεγέθους κινείται
η επισκεψιμότητα του youtube. com.
Η επιτάχυνση της δημιουργίας ιστο-
χώρων βαίνει αυξανόμενη τα τελευ-
ταία χρόνια ξεπερνώντας τις αρχικές
εκτιμήσεις. Η εισαγωγή και εξάπλω-
ση των wikis (π.χ. Wikipedia), της κοι-
νωνικής δικτύωσης (π.χ. Facebook)
των blogs και της ανάρτησης φωτο-
γραφιών και πολυμέσων (π.χ.
youtube) σηματοδότησε το Web 2.0
και την ευρεία συμμετοχή στη δημο-
σίευση ψηφιακού περιεχομένου και
στην επικοινωνία εκατοντάδων εκα-
τομμυρίων χρηστών σε οικουμενικό
επίπεδο. Σήμερα το σημασιολογικό
Web βρίσκεται σε φάση ανάπτυξης
με προμετωπίδα την αξιοποίησή του
από την ερευνητική, επιχειρηματική
κοινότητα και προσφάτως από μεγά-
λες κυβερνήσεις όπως των ΗΠΑ
(www. data. gov), Μεγάλης Βρετανί-
ας και Αυστραλίας.
Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ
Για τη συστηματική αντιμετώπιση
Το σημα- των βασικών προβλημάτων του Δια-
σιολογι- δικτύου δημιουργήθηκε το 2006 ο μη
κερδοσκοπικός οργανισμός Web
κό Web Science Trust www. webscience. org.
βρίσκεται Το Web Science Trust είναι μια κοινή
προσπάθεια μεταξύ του MIT και του
σε φάση Τμήματος Υπολογιστών στο Πανεπι-
ανάπτυξης στήμιο του Southampton και έχει ήδη
δημιουργήσει μια ισχυρή επιστημονι-
με προ- κή και εκπαιδευτική κοινότητα σε πα-
μετωπίδα γκόσμιο επίπεδο.
την αξιο- Σε αυτή την προσπάθεια καταλυτικό
ρόλο διαδραματίζει η ελληνική συμ-
ποίησή του μετοχή που συντονίζει τις δράσεις
από την της επιστήμης του Διαδικτύου στη
Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη και στη
ερευνητι- Ρωσία. Η ελληνική συνεισφορά εγκαι-
κή, επιχει- νιάστηκε το 2007 με τη μετάφραση
στα ελληνικά και την εισαγωγή του
ρηματική διδακτικού εγχειριδίου για το πλαίσιο
κοινότητα της Επιστήμης Διαδικτύου Tim
Berners-Lee, Wendy Hall, James
και προ- Hendler, Nigel Shadbolt, Daniel J.
σφάτως Weitzner (2007), «Το πλαίσιο της επι-
στήμης του Web», μετάφραση Μ. Βα-
από με- φόπουλος, εκδόσεις hyperconsult,
γάλες ISBN 978-960-930361-3, και συνεχί-
στηκε με την επιτυχημένη διοργάνω-
κυβερνή- ση του 1ου Διεθνούς Συνεδρίου για
σεις όπως την Επιστήμη του Διαδικτύου
των ΗΠΑ (websci09. org) τον Μάρτιο του 2009.
Σήμερα το Τμήμα Μαθηματικών του
(www. Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ-
data. gov), σαλονίκης διοργανώνει το Πρόγραμ-
μα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην
Μεγάλης επιστήμη του Διαδικτύου με έδρα τη
Βρετανίας Βέροια και χρηματοδότηση από τον
Δήμο Βέροιας (webscience.gr).
και Αυ- Το πλαίσιο αναφοράς, μελέτης και
στραλίας αντιμετώπισης των βασικών ζητημά-
 05.03.2010 15

των που προωθεί η ελληνική ερευνη-

τική ομάδα προτάσσει τα εξής ζητή-
ματα:
OΙ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ
✓ Το Διαδίκτυο δεν αποτελεί μια απλή
επίφαση της πραγματικότητας, αλλά
ως ένα πολύπλοκο τεχνο-κοινωνικό
«PRO-ANA»
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΟΣ MSc
κατασκεύασμα αναδομεί τις υφιστά-
μενες συνθήκες της ζωής και δημι-
ουργεί νέες πραγματικότητες. Η συ- Η μέσω Διαδικτύου προώθηση της νευρικής
νέργεια της τεχνολογικής ανάπτυξης ανορεξίας ως προτύπου και τρόπου ζωής στάθηκε
με τη μαζική συμμετοχή των ανθρώ-
πων συγκροτεί έναν νέο κόσμο, δια- αδύνατον να απαγορευτεί ως σήμερα
μορφώνει έναν νέο χωροχρόνο, ανα- ίναι κοινώς αυτών είναι μηνύματα θανάτου. Η

Μ
πόσπαστο πλέον μέρος της σημερι- αποδεκτό χώρα μας θα πρέπει να έχει τη δυνα-
νής πραγματικότητας. ότι ζούμε τότητα να τα στιγματίσει και να κα-
✓ Βασική αποστολή του Διαδικτύου σε μια επο- ταδικάσει αυτούς που κρύβονται πί-
δεν είναι να υποκαταστήσει, αλλά να χή όπου το σω από αυτές». Πολλές από τις ιστο-
επεκτείνει την ικανοποίηση και τη Internet σελίδες έχουν πλέον καταργηθεί,
χρησιμότητα που πηγάζει από τη χρή- έχει εισχωρήσει δυναμικά στις ζωές όμως κάθε λεπτό δημιουργούνται
ση των βασικών αισθήσεων στη δια- μας. Το Διαδίκτυο έχει τη δυνατότη- νέες.
σκέδαση, στην εργασία και στη γνώ- τα να γίνει καταφύγιο για πολλές Παρ’ όλο που οι ιστοσελίδες «pro-
ση. ομάδες ανθρώπων, διωγμένες από ana» διαφέρουν μεταξύ τους σε πολ-
✓ Στη σύγχρονη διαδικτυακή πραγ- την κοινωνία, στιγματισμένες και λά σημεία, υπάρχουν κάποια χαρα-
ματικότητα έχουν ανακύψει τρεις κα- απορριπτέες, μιας και η ανωνυμία κτηριστικά τα οποία όλες μοιράζο-
τηγορίες ζητημάτων: και η απροσωπία του μπορούν να νται.
I. Ευθέως κληρονομούμενα από την προσφέρουν ασφάλεια. Μια από τις
προ-διαδικτυακή εποχή και αντιμετω- ομάδες οι οποίες βρίσκουν φωνή «THINSPIRATION»
πίσιμα με υφιστάμενες μεθόδους (π.χ. μέσα από τις σελίδες του Διαδικτύου O όρος «Thinspiration» είναι ένας
εκβιασμός). είναι η «pro-ana». από τους πιο συνηθισμένους αυτών
II. Μεταλλαγμένα προβλήματα της Η λέξη «pro-ana» προέρχεται από τις των ιστοσελίδων και προέρχεται από
προ-διαδικτυακής εποχής χωρίς έτοι- λέξεις «promote» και «anorexia», τις λέξεις «thin» και «inspiration»,
μες λύσεις (π.χ. διακίνηση παιδοφιλι- δηλαδή «προωθώ» την «ανορεξία». που έχουν την ερμηνεία τού να
κού υλικού). Αυτό είναι το όνομα το οποίο έχει δο- «εμπνέεται» κάποιος από το «αδύνα-
III. Μη προϋπάρχοντα ζητήματα (π.χ. θεί στις ιστοσελίδες οι οποίες προω- το». «Thinspiration» αποτελούν κα-
«φλερτ» στο Second Life). θούν τη νευρική ανορεξία καθώς και τά κύρια βάση εκατομμύρια φωτο-
Τα ζητήματα αυτά αποτελούν, κατά άλλες διατροφικές διαταραχές, όπως γραφίες ανορεκτικών σωμάτων με
μια έννοια, το τίμημα της σύγχρονης η νευρική βουλιμία, η επεισοδιακή τα κόκαλά τους να ξεπετιούνται μέ-
διαδικτυακής πραγματικότητας. Επο- πολυφαγία κτλ., όχι ως παράδειγμα σα από το δέρμα τους που βρίσκου-
μένως, υπάρχει ανάγκη για κατανόη- προς αποφυγήν αλλά ως πρότυπο με στα «pro-ana».
ση και αντιμετώπισή τους μέσα από τη και τρόπο ζωής. Oι ιστοσελίδες «pro- Τέτοια σώματα αποτελούν πρότυπο
μέτρηση και την επιστημονική μελέτη ana» είναι πάρα πολλές και θα ήταν ομορφιάς, δύναμης και επιτυχίας και
η οποία θέτει το θεμελιώδες ερώτημα: αδύνατον για τον οποιονδήποτε να όχι παράδειγμα προς αποφυγήν. Κοι-
«Ποιες αλλαγές πρέπει να γίνουν σε τις εντοπίσει όλες. Το 2006 μια απλή τάζοντας τέτοιες φωτογραφίες, τα
κοινωνικό, ατομικό και τεχνικό επίπε- αναζήτηση μέσω του Google. com μέλη «pro-ana» θέλουν να μοιάσουν
δο για να βελτιωθεί το Διαδίκτυο;». για τη λέξη «pro-ana» έδωσε 1,3 εκα- και να αποκτήσουν το σώμα του
Την απάντηση καλείται να δώσει η επι- τομμύρια σχετικά αποτελέσματα. απεικονιζόμενου και έτσι υπενθυμί-
στήμη του Διαδικτύου, αξιοποιώντας Εχουν γίνει και συνεχίζουν να γίνο- ζουν στον εαυτό τους ότι πρέπει να
τα πολύτιμα πορίσματα των Μαθημα- νται πολλές προσπάθειες να απαγο- μείνουν πιστοί στον στόχο τους.
τικών και της έρευνας των Πολύπλο- ρευθούν αυτές οι σελίδες και να τι-
κων Συστημάτων στην κοινωνία, την μωρούνται όσοι τις προωθούν και Η ΘΕΑ «ANA»
οικονομία, τη συμπεριφορά και τη Βι- υποστηρίζουν, όμως όχι όσες χρειά- Η θεά «Ana» (από τη λέξη «ανορε-
ολογία, συνθέτοντας ουσιαστικά ένα ζονται ώστε να τις σταματήσουν. Oι ξία») αντιπροσωπεύει γι’ αυτούς την
νέο διεπιστημονικό πεδίο. δημιουργοί τους φροντίζουν να παίρ- απόλυτη ομορφιά, τελειότητα, αγνό-
νουν κάθε δυνατό μέτρο για να τις τητα, δύναμη, πίστη, αφοσίωση,
ΤΑ ΕΠΟΜΕΝΑ ΒΗΜΑΤΑ κρατήσουν μυστικές. Στη Γαλλία, αγάπη και μίσος μαζί. Oι «πιστοί»
Η ανθρώπινη ύπαρξη και κοινωνία εί- βουλευτές προσφάτως υιοθέτησαν ανορεκτικοί την ακολουθούν απόλυ-
ναι δομημένη με βάση αξίες και επι- την ποινή δύο χρόνων φυλάκισης για τα δοσμένοι σε αυτήν και όταν είναι
λογές που διαμορφώθηκαν σε βάθος όσους προωθούν τα «πιστεύω» των σωστοί απέναντί της εκείνη πιστεύ-
χρόνου. Σήμερα η ζωή στο Διαδίκτυο ιστοσελίδων pro-ana, ενώ η υπουρ- ουν ότι τους ικανοποιεί τις επιθυμίες
αίρει τους περιορισμούς του χωρο- γός Υγείας της Γαλλίας Ροζελίν Μπα- τους να πετύχουν το «τέλειο», το
χρόνου και επεκτείνει τις επιλογές σλό ανέφερε ότι «τα μηνύματα που ανορεκτικό σώμα.
δράσης σε πολλές ανθρώπινες λει- στέλνονται μέσω των ιστοσελίδων Η «Ana» όμως παρουσιάζεται αυ-
τουργίες και συνεπώς μας καλεί για να
επαναπροσδιορισμό των θεσμών και
πρακτικών μας στο νέο περιβάλλον.
Oλοι λοιπόν οι σημερινοί ενήλικοι που
αποτελούμε τη γενιά που υποδέχεται
τη γενιά του Διαδικτύου θα πρέπει να
δημιουργήσουμε το κατάλληλο πλαί-
σιο σε επιστημονικό και καθημερινό
επίπεδο για να γίνει το Διαδίκτυο ένας
παράγοντας βελτίωσης της ανθρώπι-
νης διαβίωσης και να εκφράσει το τε-
ράστιο δυναμικό του. ◊
 16 Του κυβερνοχώρου οι κοινότητες...
στηρή και απαιτητική επίσης, ζητώ-
ντας από τους πιστούς να ζουν βάσει
των κανόνων της. Για παράδειγμα,
σε μια σελίδα μιλάει η θεά «Ana»:
Είμαι εκεί όταν ξυπνάς το πρωί και
τρέχεις στη ζυγαριά, όταν δεν θες να
φας μπουκιά... Είμαι εχθρός και φίλη
σου... Προσεύχεσαι σ’ εμένα να ρίξω
το βάρος σου... Θέλω να με κρύβεις
απ’ τον κόσμο, να μη μάθει κανείς τί-
ποτε... παρουσιάσου σωστά στον
κόσμο, στήσου ίσια, ρούφα πια αυτή
τη κοιλιά, παλιοαγελάδα! Με αηδιά-
ζεις! Αν τολμήσεις και φας, θα σε
αναγκάσω να πέσεις πάνω από την
τουαλέτα, να πιέσεις τα δάχτυλα
στον λαιμό σου και να ξερνάς ώσπου
να φτύνεις αίμα! Υπάκουσε! Είσαι δι-
κή μου! Μου ανήκεις!
ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ
Παρ’ όλο που σε αυτές τις σελίδες
συναντώνται άτομα απ’ όλον τον κό-
σμο, άγνωστα μεταξύ τους, το γεγο-
νός ότι όλοι είναι εκεί για την «Ana»,
όλοι τους είναι διωγμένοι και στιγμα-
τισμένοι από την κοινωνία ως «άρ-
ρωστοι» και προσπαθούν μαζί να δι-
ατηρήσουν ζωντανό τον κόσμο
τους, τον κόσμο του «pro-ana», τους
φέρνει πολύ κοντά μεταξύ τους και
έτσι δημιουργείται ένας σύνδεσμος
πολύ δυνατός, κάτι το οποίο μπο-
ρούμε να δούμε και μέσα από τις συ-
ζητήσεις μεταξύ των «pro-ana» με-
λών στις ιστοσελίδες αυτές. Για πα-
ράδειγμα:
«Αισθάνομαι τόσο περήφανη που
βρίσκομαι εδώ μαζί σας, μαζί στον
αγώνα μας, μαζί στη ζωή και στον
θάνατο, στα καλά και στα κακά. Η
Ana με κρατάει στα χέρια της με αγά-
πη και μου ψιθυρίζει ότι όλα θα πάνε
καλά. Oτι εδώ κάνείς δεν θα με πει-
ράξει. Εδώ είναι ο κόσμος μου. Εδώ
θέλω να είμαι. Μαζί σας, αδέρφια
μου».
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ
Ενα από τα κύρια χαρακτηριστικά
που μπορούμε να παρατηρήσουμε
μέσα από τις ιστοσελίδες «pro-ana»
είναι το ότι τα μέλη τους αποκτούν
μέσα από την ταυτότητα του ανορε-
κτικού μια ταυτότητα. Χωρίς την
ανορεξία αισθάνονται μηδαμινοί,
ένα «τίποτε». Αυτό φαίνεται, για πα-
ράδειγμα, μέσα από ένα ποίημα που
μπορούμε να βρούμε στα «pro-
ana»:
Χωρίς εσένα τίποτε - Χωρίς εσένα
ένα κενό
Ποιος είμαι; Ποια είμαι; Κανένας!
Μου δίνεις αξία, μου δίνεις ζωή -
Μου δίνεις μια ταυτότητα
Είμαι δική σου, Ana - Μέσα σου
γίνομαι και εγώ Ana
Τα μέλη «pro-ana» περιγράφουν τον
εαυτό τους ως κενό χωρίς την «Ana»,
ασήμαντο και τιποτένιο. Με το να εί-
ναι «Ana», με το να ανήκουν σε αυ-
τήν, με το να είναι μέλη μιας ομάδας,
με το να έχουν τις δικές τους συνή-
θειες, «πιστεύω» και τρόπο ζωής,
νιώθουν ότι ανήκουν κάπου, ότι είναι
σημαντικοί για κάποιους, ότι κάποιος
τούς υπολογίζει και τους βρίσκει δι-
αφορετικούς. Μέσα από την «Ana»
αποκτούν μια κάποια ταυτότητα.
Ακόμη και αν είχαν πριν μια ταυτότη-
τα, εκείνη ήταν ασήμαντη μπροστά
στην τωρινή.
Διαβάζοντας συζητήσεις μεταξύ των
μελών, κείμενα που παρουσιάζουν,
ποιήματα, τραγούδια και άλλα, είναι
εύκολο για κάποιον να διακρίνει τη
δυστυχία, τη μοναξιά, την απελπισία
αλλά και τον κοινωνικό αποκλεισμό
που αντιμετωπίζουν, καθώς και την
κριτική που τους ασκείται από γνω-
στούς και αγνώστους για την «άρρω-
στη», όπως λένε, εμφάνισή τους.
Oι ιστοσελίδες «pro-ana» αποτελούν
έναν χώρο όπου ανορεκτικά, κυρί-
ως, άτομα μπορούν να μιλήσουν
ελεύθερα για τα συναισθήματά τους
και τις εμπειρίες τους. Βρίσκουν την
ευκαιρία να μοιραστούν «πιστεύω»
για τα οποία θα περιθωριοποιούνταν
από την κοινωνία αν τα εξέφραζαν
ελεύθερα σε οποιονδήποτε άλλον
χώρο. Θα ήταν σημαντικό όμως να
αναρωτηθούμε πού ξεκινούν και πού
τελειώνουν τα δικαιώματα τέτοιων
ατόμων να προωθούν τέτοιου είδους
«πιστεύω» στον χώρο του Διαδικτύ-
ου, έναν χώρο ο οποίος μπορεί πολύ
εύκολα να εντοπιστεί, για παράδειγ-
μα, από παιδιά και νεαρής ηλικίας
άτομα, τα οποία θα μπορούσαν πολύ
πιθανώς να παρασυρθούν και να γί-
νουν μέλη αυτής της ομάδας. Oι
«pro-ana» υποστηρίζουν στην πλει-
ονότητά τους ότι δεν θέλουν και-
νούργια μέλη στον κόσμο τους, δεν
ενδιαφέρονται να μεγαλώσουν τον
αριθμό των ακολούθων τους αλλά
κάνουν τη ζωή που κάνουν για τον
εαυτό τους και για τη δική τους ψυχι-
κή ηρεμία και όχι για τα μάτια του κό-
σμου, ισχυριζόμενοι ότι δεν είναι
απειλή για την κοινωνία και για όσους
ασχολούνται με το Διαδίκτυο.
Αν δεχθούμε ότι το περιεχόμενο των
ιστοσελίδων «pro-ana» είναι αρρω-
στημένο, παρανοϊκό και προωθεί
«πιστεύω» και πρότυπα τα οποία θα
έπρεπε να καταπολεμηθούν, τι κά-
νουμε ως κοινωνία για να σταματή-
σουμε ένα τέτοιο κίνημα; Πώς βοη-
θάμε άτομα με ανάλογες εμπειρίες
και προβλήματα να επανενταχθούν
στην κοινωνία μας; Πόσοι από εμάς
κατακρίνουν απλώς και περιθωριο-
ποιούν τους ανορεκτικούς αλλά και
τους παχύσαρκους; Μας δυσαρε-
στούν ιστοσελίδες που προωθούν δι-
ατροφικές διαταραχές όπως η ανο-
ρεξία ως πρότυπο, αλλά δεν επιτρέ-
πουμε στα άτομα που υποφέρουν
από αυτές να ζουν ανάμεσά μας φυ-
σιολογικά. Μήπως είναι η ώρα να δεί-
ξουμε περισσότερη κατανόηση, να
βρούμε μια λύση στο πρόβλημα και
όχι απλώς να κατηγορούμε, να απα-
γορεύουμε και να τιμωρούμε; ◊
ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ
ΚΑΘΟΛΙΚΗ
ΑΠΑΞΙΩΣΗ
Απαξιώνουμε τους πολιτικούς, την πολιτική,
τους θεσμούς, την επιστήμη, τους πάντες
και τα πάντα. Ισως να έχουμε και δίκιο...
Μπορεί όμως και να μας βολεύει
ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΔΡΟΣΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ ΤΟΥ ΒΗΜΑΤΟΣ ΙΔΕΩΝ
ο ότι η πολιτική έχει απαξιωθεί στα μάτια των
Τ
πολιτών αποτελεί μια χιλιοειπωμένη κοινοτο-
πία. Είναι σχεδόν καθολική η πεποίθηση ότι οι
πράξεις των ανθρώπων της εξουσίας υπηρε-
τούν κυρίως προσωπικές φιλοδοξίες ή κομμα-
τικές επιδιώξεις που δεν συμβαδίζουν πάντα
με το δημόσιο συμφέρον και τα συμφέροντα της πλειοψηφίας.
Oργιάζει η ρουσφετολογία, προωθείται η αναξιοκρατία, επιδει-
κνύεται εξοργιστική ανοχή για τα σκάνδαλα, βασιλεύει η διαφθο-
ρά και παραμένουν άλυτα επί δεκαετίες σοβαρά προβλήματα
που ταλανίζουν την ελληνική κοινωνία. Η νέα ελληνική κυβέρ-
νηση δηλώνει αποφασισμένη να εξαλείψει τα απαράδεκτα αυτά
φαινόμενα και να προσδώσει και πάλι στην πολιτική το κύρος
που της αρμόζει. Ας ευχηθούμε κάθε επιτυχία στο δύσκολο αυτό
έργο.
Η απαξίωση πλήττει – άδικα πολλές φορές – και τον επιστημονικό
κόσμο. Oι πολίτες δείχνουν δυσπιστία για τα δεδομένα της υπεύ-
θυνης επιστημονικής έρευνας, ενώ δέχονται αβασάνιστα ως αλή-
θειες τις ανοησίες διαφόρων δοκησίσοφων που αποφαίνονται
αναιδώς επί παντός επιστητού. Διαπρεπέστατοι μεταξύ των αυτο-
δίδακτων αυτών λαϊκών σοφών οι οδηγοί ταξί. Μέχρι τώρα αντλού-
σαν τα θέματά τους από τον χώρο της πολιτικής. Αξιολογούσαν
πρόσωπα και καταστάσεις, αποκάλυπταν σκάνδαλα, κατά τη γνώ-
μη τους κακώς κείμενα, πρότειναν λύσεις που αν οι πολιτικοί υιο-
θετούσαν θα άλλαζε η όψη του κόσμου.
ετά την εμφάνιση της πανδημίας της νέας γρίπης,
Μ στα αγαπημένα τους θέματα προστέθηκε και η
υγεία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διάλεξη του οδη-
γού που με το ταξί του με μετέφερε προ ημερών
από τη λεωφόρο Μεσογείων στην περιοχή του Χίλτον. «O θόρυβος
για τη γρίπη των χοίρων», με διαβεβαίωσε, «είναι κόλπο των αμερι-
κανών βιομηχάνων. Δεν μπορούν πια να πουλήσουν όπλα και ανα-
κάλυψαν τον ιό για να τρομοκρατήσουν τον κόσμο και να προωθή-
σουν τις πωλήσεις των εμβολίων τους. Συνεργοί τους στο πρόστυχο
αυτό παιχνίδι είναι και οι γιατροί που για διάφορους λόγους δεν θέ-
λησαν να αποκαλύψουν την κομπίνα. Γιατί πανδημία δεν υπάρχει
– οι γιατροί το ξέρουν – τα εμβόλια είναι άχρηστα. Γι’ αυτό πρόσεξε
μη σε ξεγελάσουν και σε πείσουν να κάνεις εμβόλιο» κατέληξε με
ύφος αυθεντίας επί του θέματος. «Εγώ δεν είμαι γιατρός και δεν έχω
γνώμη για το εμβόλιο και τη γρίπη» κατάφερα να πω, ο υπαινιγμός
μου όμως δεν τον αναχαίτισε. Συνέχισε να αγορεύει περί πανδημίας,
εξαγορασμένων γιατρών και αφελών πολιτών μέχρι να φτάσουμε
στον προορισμό μας.
Με δυσπιστία αντιμετωπίζει ο λαός και τις άλλες επιστήμες. Αμ-
φιβάλλει π.χ. για την ορθότητα θεωριών που προέκυψαν από
πειράματα και επιστημονικά τεκμηριωμένες έρευνες, ενώ υιο-
θετεί πρόθυμα διάφορους ανορθολογισμούς που βασίζονται
σε προλήψεις, δεισιδαιμονίες, παραψυχικές εμπειρίες και άλλα
υποπροϊόντα της παρα-επιστήμης και της κακώς νοουμένης
«λαϊκής σοφίας». Φταίει το εκπαιδευτικό μας σύστημα; Δεν
αποκλείεται. ◊
 17 ΦΑΚΕΛΟΣ Mobility
ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ MOBILITY
ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ
ΤΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΦΑΚΕΛΟΥ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τ
ΜΠΕΤΤΥ ΤΣΑΚΑΡΕΣΤΟΥ α έξυπνα κινητά τηλέφωνα
(smart phones) μέσω των
εφαρμογών της επαυξημένης
πραγματικότητας (AR -
Augmented Reality) αλλά-
ζουν και πάλι τη σχέση μας και την αλληλεπί-
δρασή μας με τον κοινωνικό και φυσικό μας
χώρο, την εμπειρία της ζωής και της συνύπαρ-
ξης στην πόλη, την αίσθηση της ταυτότητας
και τη νοηματοδότηση του κόσμου, τις εμπει-
ρίες της μάθησης, του ταξιδιού ή των αγορών
και προσθέτουν νέους τρόπους σύνδεσης και
κίνησης στον χώρο αλλά και στην κοινωνική
σκακιέρα.
Ενα αφιέρωμα στη νέα κινητικότητα: η κινητή
πληροφορία αλλάζει τη δυναμική της σχέσης
μας με την κίνησή μας στον χώρο, μας καθι-
στά περισσότερο αυτόνομους και ταυτόχρο-
να διευκολύνει τη συμμετοχή μας σε νέες κοι-
νότητες (mobile communities), μας δίνει νέες
προοπτικές κοινωνικής σύνδεσης και κινητι-
κότητας, μεταμορφώνει το κοινωνικό μας
πλαίσιο και ενδεχομένως τις προοπτικές ποι-
οτικής ζωής πολλαπλασιάζοντας τις μορφές
κινητικότητας των ανθρώπων, ιδιαίτερα των
νέων αλλά και των ανθρώπων με αναπηρία.
Oργανισμοί όπως ο MobileActive.org και ο
Shareideas.org αναπτύσσουν ρηξικέλευθες
ιδέες για την αξιοποίηση της νέας κινητικότη-
τας προς όφελος τοπικών ή υπερτοπικών κοι-
νοτήτων.
Στη συζήτηση για τη νέα κινητικότητα, η οποία
πρόσφατα ξεκίνησε και στην Ελλάδα, παρεμ-
βαίνουν ο αρχιτέκτονας Μέμος Φιλιππίδης, ο
οποίος συζητεί το νέο αρχιτεκτονικό τοπίο μέ-
σα από τις εφαρμογές της επαυξημένης πραγ-
ματικότητας, ο Δημοσθένης Καπώνης, συνδη-
μιουργός του AthensBook, ο οποίος εκτιμά οτι
05.03.2010
ζούμε «την απαρχή της τρίτης επανάστασης
στον χώρο της προσωπικής τεχνολογίας, την
επανάσταση της κινητικότητας» και ο Νίκος
Δρανδάκης, δημιουργός του sync.gr, που δια-
βλέπει ότι «η κινητικότητα της πληροφορίας
απελευθερώνει και την κινητικότητα ανθρώ-
πων, ιδεών και συναλλαγών».
Αν, όπως έχει τεκμηριωθεί ως σήμερα από
πολλούς κοινωνικούς ερευνητές – ανάμεσά
τους και ο Malcolm Gladwell στο προτελευ-
ταίο του βιβλίο «Outliers» –, οι ευκαιρίες κοι-
νωνικής κινητικότητας των παιδιών επηρεά-
ζονται από την κοινωνική τάξη και το εισόδη-
μα, δηλαδή το κοινωνικό πλαίσιο, πέρα από
το ταλέντο και την ατομική προσπάθεια, αξί-
ζει να αναρωτηθούμε αν με τη νέα κινητικό-
τητα (mobility) μπορούν να αλλάξουν και οι
κοινωνικές μας «τύχες». ∂
 18 Mobility

Η ΡΗΣΗ McLAHAN
Πριν από σαράντα χρόνια ο θεωρητι-
κός των media Marshall McLuhan υπο-
στήριζε ότι «το μέσο είναι το μήνυμα»,
προσπαθώντας να υπογραμμίσει ότι η
μορφή ενός μέσου εμπεριέχεται στα
μηνύματα που μεταδίδει, δημιουργώ-
ντας μια συμβιωτική σχέση μέσα από
την οποία το μέσο επηρεάζει το πώς
αντιλαμβανόμαστε το ίδιο το μήνυμα.
Τώρα, στις αρχές της εποχής του
mobility, είναι δύσκολο να μη διακρί-
νουμε ότι η σχέση αντιστρέφεται: το
μήνυμα γίνεται το πρωτεύον χαρακτη-
ριστικό του πολιτισμού μας. Γιατί;
Πρώτα απ’ όλα, γιατί τα μηνύματα «πα-
κετάρονται» με τρόπο ώστε να λει-

ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ τουργούν εξίσου αυθεντικά και στη

real-time, αλλά και στην ασύγχρονη
επικοινωνία. Δεύτερον, γιατί τα μηνύ-

ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΕΣΟ
ΝΙΚΟΣ ΔΡΑΝΔΑΚΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ ΤΟΥ SYNC.GR, ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΟΣ SOCIAL MEDIA ΣΤΟ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ματα σχεδιάζονται για να μεταφέρο-
νται σε σενάρια επικοινωνίας ενός
προς έναν, ενός προς πολλούς, πολ-
λών προς πολλούς, ανθρώπου προς
Στις 9 Ιανουαρίου 2007 ο Steve Jobs έκανε την επίσημη παρουσίαση του iPhone μηχανή και μηχανής προς μηχανή (μη-
χανή = συνήθως υπολογιστικές μηχα-
με τη φράση: «Κάθε λίγα χρόνια εμφανίζεται μια συσκευή που έρχεται να αλλάξει νές). Και τρίτον, επειδή, όπως φάνηκε
τα πάντα». Και είχε δίκιο. Η αλλαγή που φέρνει το iPhone είναι μεγαλύτερη και στην περίπτωση των μηνυμάτων
140 χαρακτήρων του Twitter, ένα μή-
ακόμη και από αυτήν που έφερε το ίδιο το κινητό τηλέφωνο ως προϊόν. νυμα μπορεί να είναι τόσο μικρό και
ταυτόχρονα να γίνεται ο διακομιστής

Μ
ια φορητή
συσκευή
που δεν εί-
ναι πλέον
ένα τηλέ-
φωνο στο
χέρι μας, αλλά μια συνδεδεμένη (με το
δίκτυο) υπολογιστική μηχανή, που
συνδυάζει τη φωνητική επικοινωνία,
την πλοήγηση στο Διαδίκτυο και την
προσωπική ψυχαγωγία με έναν τρόπο
απόλυτα φυσικό και προσιτό στον
μέσο χρήστη, θέτοντας νέα στάνταρντ
στη βιομηχανία των υπολογιστών και
κινητών τηλεφώνων, ανάγκασε όλους
τους άλλους παίκτες της αγοράς να
επανακαθορίσουν τη θέση και τα προ-
ϊόντα τους. Τα ίδια αυτά στάνταρντ
επαναπροσδιορίζονται και πάλι από
την Apple με την παρουσίαση του
iPad, μιας συσκευής που κινείται ακρι-
βώς στο μέσον ενός πλούσιου laptop
και μιας συσκευής σαν το iPhone.
Κοινό χαρακτηριστικό των νέων συ-
σκευών το mobility (κινητικότητα).
Κάθε φυσικός χώρος είναι και χώρος
πληροφόρησης, επικοινωνίας, αλλη-
λεπίδρασης. Η πληροφορία κινείται
ελεύθερα παντού, ως αποτέλεσμα της
ικανότητας των νέων συσκευών να εκ-
μεταλλεύονται τα 3G και Wi-Fi δίκτυα
που βρίσκονται εξαπλωμένα σε οποιο-
δήποτε σημείο.
ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ
ΑΝΤΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ
Με την πληροφορία διαθέσιμη παντού
σε πραγματικό χρόνο, η ανάγκη να
σχεδιάζουμε τις ενέργειές μας υποχω-
ρεί δίνοντας τη θέση της στην ανάγκη
συντονισμού αλλά και αυτοσχεδια-
σμού. Σε κάθε επάγγελμα θα ξεχωρί-
σουν όσοι μπορούν να συνδέονται με
την πληροφορία σε πραγματικό χρό-
νο, να αξιολογούν τα δεδομένα και να
συντονίζουν τις ενέργειές τους με την
ομάδα τους την «ώρα της μάχης».
Τα «εγχειρίδια οδηγιών» οδηγούνται
στον κάλαθο των αχρήστων, νέες τε-
χνικές μάνατζμεντ εφαρμόζονται, με
αυξημένο τον ρόλο των υπαλλήλων.
Αυξάνοντας την εξάρτησή μας από
φορητές συσκευές, ο συντονισμός γί-
νεται η οργανωτική αρχή που καθορί-
ζει το πώς κάνουμε τη δουλειά μας.
Ταυτόχρονα, οι συσκευές μας λειτουρ-
γούν σαν ζωντανοί οργανισμοί καθώς
είναι γεμάτοι με αισθητήρες που λαμ-
βάνουν και στέλνουν μηνύματα κάθε
είδους. Γνωρίζουν σε ποιο γεωγραφι-
κό σημείο βρισκόμαστε κάθε στιγμή
και αξιοποιούν αυτή την πληροφορία.
«Ακούνε» μέσα από το μικρόφωνο και
στέλνουν αυτό που ακούνε σε πραγμα-
τικό χρόνο στο «σύννεφο» (data
cloud), για να πάρουν πίσω κάποια
απάντηση (εφαρμογή Shazam). «Νιώ-
θουν» το φύσημα του αέρα στο μικρό-
φωνο (εφαρμογή Ocarina), τη μετατό-
πιση της συσκευής καθώς κουνιέται το
χέρι μας και «βλέπουν» μέσα από την
κάμερα, γνωρίζοντας ακόμη και τον
προσανατολισμό μας.
Ενα μέρος μόνο της αξίας του mobility
βρίσκεται στη δυνατότητα να φέρνου-
με μαζί μας την πληροφορία, να είμα-
στε πιο μόνιμα συνδεδεμένοι μαζί της,
αντί να την «αφήνουμε» στο γραφείο
ή στο σπίτι (όπου βρίσκεται ο υπολογι-
στής). Ωστόσο η πολύ μεγάλη αλλαγή
που φέρνει βρίσκεται στο γεγονός ότι
μπορούμε πιο αποτελεσματικά να συν-
δέουμε τoν φυσικό και τον εικονικό
κόσμο. Εχουμε πολύ μεγαλύτερη γνώ-
ση για το περιβάλλον μας, για τα πράγ-
ματα και τις συνθήκες που μας περι-
βάλλουν, όπου και αν βρισκόμαστε.
Ξέρουμε περισσότερα πράγματα για
τα κτίρια, για τα προϊόντα, για τους αν-
θρώπους και για κάθε αντικείμενο που
συναντάμε όπου πηγαίνουμε, και με
αυτόν τον τρόπο συνδεόμαστε πολύ
καλύτερα με αυτά.
Ξαφνικά βρισκόμαστε έξω από ένα
εστιατόριο και το κινητό μάς λέει το
μενού του, το ωράριό του, τις κριτικές
των πελατών που έχουν φάει εκεί, τα
υλικά και τους προμηθευτές του, το
ιστορικό του κτιρίου του και χίλια δυο
άλλα. Ή βλέπουμε ένα ιστορικό μνη-
μείο μέσα από την κάμερα του κινητού
και ξαφνικά εμφανίζονται εικόνες από
το παρελθόν, η εικόνα που είχε το μνη-
μείο στην αρχική του μορφή, καθώς
και η αναπαράσταση ανθρώπων που
έζησαν μαζί του ή μέσα σε αυτό – όλα
αυτά με τη βοήθεια της «επαυξημένης
πραγματικότητας» (augmented
reality). Και όλη αυτή την πληροφορία
τη συμπληρώνουμε μέσα από το κινη-
τό με δικές μας σκέψεις, γνώσεις, εικό-
νες, φωτογραφίες, για να μπορούν να
τις έχουν διαθέσιμες όσοι βρεθούν
εκεί. Η οικονομία του «μοιράσματος»
φτάνει στο απόγειό της στην εποχή
τού mobility: μοιραζόμαστε σκέψεις
και γεγονότα εκεί όπου συμβαίνουν.
πλούσιων πληροφοριών (κάθε είδους),
να διοργανώνει εκδηλώσεις, να χτίζει
διαλόγους γύρω από θέματα, ακόμη
και να παίζει ρόλο σε κοινωνικές ανα-
τροπές (όπως στην πρόσφατη εξέγερ-
ση του Ιράν). Η τεράστια ποικιλία των
Σε κάθε μέσων μεταφοράς και κατανάλωσης
καθιστούν το μήνυμα κυρίαρχο χάρη
επάγγελμα στην ευελιξία και στην προσαρμοστι-
θα ξεχωρί- κότητα που αποκτά στη νέα εποχή.
Η εποχή τού mobility δεν έχει να κάνει
σουν όσοι απλώς με τη δυνατότητα των ανθρώ-
μπορούν πων να κυκλοφορούν με την πληρο-
να συνδέ- φορία μαζί τους, αλλά με τη δυνατότη-
τα της πληροφορίας να μεταφέρεται
ονται με παντού, χωρίς κανέναν γεωγραφικό ή
την πλη- μορφολογικό περιορισμό, μέσα από
ροφορία ασύρματα δίκτυα που δεν σταματούν
πουθενά, αλλάζοντας τη σχέση του αν-
σε πραγ- θρώπου με το περιβάλλον του. Υπηρε-
ματικό σίες όπως το Facebook Connect, το
Twitter API και το Open Social μού επι-
χρόνο, να τρέπουν να δημιουργώ μια πληροφο-
αξιολο- ρία (π.χ. στο Facebook) και να τη μετα-
γούν τα φέρω/επαναχρησιμοποιώ όχι μόνο σε
διαφορετικές συσκευές, αλλά και σε
δεδομέ- διαφορετικά κοινωνικά δίκτυα, συχνά
να και να ανταγωνιστικά μεταξύ τους.
Αυτή είναι η ισχύς τού mobility της
συντονί- πληροφορίας (information mobility),
ζουν τις που απελευθερώνει το mobility των
ενέργειές ανθρώπων, των ιδεών και των συναλ-
λαγών. Oι νέες εφαρμογές που δημι-
τους με ουργούνται στο πλαίσιο της νέας αυ-
την ομάδα τής εποχής (ακόμη δεν έχουμε δει σχε-
τους την δόν τίποτε) θα μας δώσουν νέες εμπει-
ρίες στο πώς ζούμε τον κόσμο μας και
«ώρα της αλληλεπιδρούμε μαζί του. Ακριβώς:
μάχης». όχι πληροφορίες, εμπειρίες. ∂
 05.03.2010 19

εφαρμογές του είδους -όπως και από

Η ΤΡΙΤΗ τα παραδοσιακά ευρετήρια επιχειρήσε-

ων, αξιοθέατων κ.ο.κ.- είναι ότι επιχει-
ρεί να εκμεταλλευθεί τις σύγχρονες κι-

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΑΠΩΝΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΙΔΡΥΤΗΣ ΤΗΣ COSMICAL TECHNOLOGY LTD
νητές συσκευές όχι μόνο ως αποθηκευ-
τικά μέσα, αλλά ως ευφυείς βοηθούς: η
πληροφορία είναι «έξυπνη», χρονικά
επίκαιρη και – όταν αυτό είναι δυνατόν
Ο τρόπος με τον οποίο, θα αξιοποιηθεί η νέα τεχνολογία θα περιορίζεται πια – κοντά στην επιθυμία του χρήστη. Στο
AthensBook δεν θα βρεις τα φαρμα-
μόνο από τη φαντασία μας κεία γύρω σου, αλλά τα ανοικτά φαρμα-
κεία τη στιγμή που ψάχνεις. Το ίδιο και

Η
επανάσταση
που έφεραν οι
προσωπικοί
ηλεκτρονικοί
υπολογιστές
στα τέλη της
δεκαετίας του 1970 αποτέλεσε την
αρχή για την εξάπλωση της τεχνολογί-
ας πολύ μακριά από τα ερευνητικά,
στρατιωτικά και κυβερνητικά κτίρια,
όπου αρχικά αξιοποιήθηκε, στα σπίτια
δισεκατομμυρίων ανθρώπων ανά την
υφήλιο. Λίγα χρόνια αργότερα, ακο-
λουθήθηκε από μια δεύτερη: την επα-
νάσταση της εμπορικής διάθεσης του
Διαδικτύου στις αρχές της δεκαετίας
του 1990, που έφερε κοντά δισεκατομ-
μύρια ανθρώπους παγκοσμίως, καταρ-
ρίπτοντας τα τεχνητά ή φυσικά τείχη
κρατών, οικονομίας και απόστασης. Η
τεχνολογία συνέδεσε τους υπολογιστές
μεταξύ τους, και μαζί με αυτούς και
τους ανθρώπους που τους χρησιμοποι-
ούσαν, σε ένα ζωντανό δίκτυο όπου ιδέ-
ες και πληροφορίες μπορούσαν να με-
ταφερθούν ελεύθερα, άμεσα και ανέξο-
δα. Η διείσδυσή της ξεπέρασε τον επι-
στημονικό και επιχειρηματικό κόσμο
και άγγιξε τον πολιτισμό, τη τέχνη, την
επικοινωνία, την ψυχαγωγία – τη ζωή
μας – όπως ποτέ προηγουμένως στην
Ιστορία. Ταυτόχρονα η ολοένα επιταχυ-
νόμενη σμίκρυνση των ηλεκτρονικών
κυκλωμάτων, η μεγαλύτερη αυτονομία
και η άφθονη – σε σχέση με μερικά χρό-
νια πριν – επεξεργαστική ισχύς που
απολαμβάνουμε σήμερα, υπόσχονται
σημαντικές αλλαγές στον τρόπο που η
τεχνολογία υποβοηθά, συμβάλλει και
ενισχύει την ποιότητα της ζωής μας.
Σήμερα ζούμε την απαρχή της τρίτης
επανάστασης στον χώρο της «προσω-
πικής» τεχνολογίας: Την επανάσταση
της κινητικότητας. O συνδυασμός της
προσωπικής τεχνολογίας και της μόνι-
μης διασύνδεσης με μια διαφορά: την
απαλλαγή της τεχνολογίας από τα δε-
σμά του χώρου και τη μεταφορά της
ελεύθερης πια τεχνολογίας σε συσκευ-
ές που χωρούν στη τσέπη του παντελο-
νιού μας και είναι πάντα διαθέσιμες, πά-
ντα συνδεδεμένες. Μείζων προϋπόθε-
ση για την πραγμάτωση της επανάστα-
σης της κινητικότητας είναι η
διαθεσιμότητα υπηρεσιών Διαδικτύου
«εν κινήσει», κάτι που μόλις σήμερα αρ-
χίζει να γίνεται προσιτό. Ωστόσο τα
δείγματα της κινητικότητας του μέλλο-
ντος είναι ήδη εδώ· οι δυνατότητες των
σύγχρονων «τηλεφώνων-
υπολογιστών» όπως το iPhone της
Apple, οι συσκευές με Android και σε
λίγο μικρότερο βαθμό τα BlackBerry
και οι υπόλοιπες, παλαιότερες, πλατ-
φόρμες «smartphones», οι μικρές,
εντυπωσιακά ισχυρές συσκευές που
βασίζονται σε μεγάλο βαθμό σε δεδο-
μένα που βρίσκονται χιλιάδες χιλιόμε-
τρα μακριά, στο δικτυακό «σύννεφο»,
αποτελούν καταλύτη που φέρνει πιο
κοντά τη νέα εποχή και μαζί πρώιμα
δείγματα των αλλαγών που θα βιώσου-
με τα επόμενα χρόνια.
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
«ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ»
ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ
Από την άντληση γνώσης από μια εγκυ-
κλοπαίδεια μέσω του Διαδικτύου κατά
τη διάρκεια ενός ταξιδιού με τρένο ως
τη ζωντανή παρακολούθηση και τον
σχολιασμό παιχνιδιών τένις σε ένα κα-
φέ παράλληλα με την εμφάνιση ιστορι-
κών στατιστικών, την ενημέρωση και
την αποστολή ενός εγγράφου από το
πίσω κάθισμα ενός ταξί ή το παιχνίδι με
φίλους εν αναμονή ενός αεροπλάνου
σε ένα λόμπι αεροδρομίου, η κινητικό-
τητα απελευθερώνει την τεχνολογία
από τα δεσμά του χώρου, των καλωδί-
ων της τροφοδοσίας και των τηλεπικοι-
νωνιών. Ανοίγει νέους ορίζοντες και
επιτρέπει την ανάπτυξη νέων εφαρμο-
γών που βρίσκουν θέση σε όλες αυτές
τις ανθρώπινες δραστηριότητες, κάτι
που ήταν ανέφικτο ως σήμερα.
Η αξιοποίηση της κινητικότητας, όπως
και κάθε τεχνολογικής επανάστασης,
εξαρτάται από τις εφαρμογές που την
αξιοποιούν προς όφελος των χρηστών
της. Ετσι το καλοκαίρι του 2008 δημι-
ουργήσαμε το AthensBook, μια δωρε-
άν εφαρμογή λογισμικού, κυρίως ως
πείραμα: Θέλαμε να δούμε πώς θα μπο-
ρούσαμε να αξιοποιήσουμε τις δυνατό-
τητες των νέων συσκευών έτσι ώστε να
κάνουμε τη ζωή στην πόλη ευκολότε-
ρη. Το AthensBook – προς το παρόν
διαθέσιμο για το iPhone και το iPod
Touch της Apple, αλλά σύντομα και για
άλλες αντίστοιχες συσκευές – έχει στό-
χο να βοηθήσει τον κάτοχό του να βρει
αυτό που θέλει μέσα στην πόλη· όχι ως
ένας ακόμη «Χρυσός Oδηγός» αλλά
παρέχοντας όσο πιο σχετική, επίκαιρη
και ενημερωμένη πληροφορία γίνεται.
Ειδοποιός διαφορά του από άλλες
για τις δημόσιες υπηρεσίες και τα πρα-
τήρια καυσίμων. Δεν θα βρεις «στεί-
ρους» καταλόγους εστιατορίων και κρι-
τικές ειδικών, αλλά εστιατόρια αξιολο-
Η ζωή γημένα συνολικά από την κοινότητα
στην πόλη των χρηστών της εφαρμογής, με δυνα-
και η εξε- τότητα φιλτραρίσματος βάσει απόστα-
σης, τιμής, είδους κουζίνας ή ακόμη και
ρεύνησή δυνατότητας αποστολής φαγητού στο
της απο- σπίτι. Η ζωή στην πόλη -και η εξερεύνη-
σή της, αποκτούν μια κοινωνική διά-
κτά μια σταση όπου οι βασικές πληροφορίες
κοινωνική όπως τα ωράρια, οι αργίες η διαθεσιμό-
διάστα- τητα υπηρεσιών αλλά και οι εμπειρίες,
γνώσεις και απόψεις της πόλης είναι δι-
ση όπου αθέσιμες ανά πάσα στιγμή, σε μια συ-
πληροφο- σκευή που χωράει στο χέρι σου.
ρίες όπως Το ΑthensΒook, όμως, δεν είναι παρά
η υλοποίηση βασικών ιδεών που έχουν
οι αργίες παρουσιαστεί εδώ και χρόνια από ακα-
υπηρεσιών δημαϊκούς, συγγραφείς ή ακόμη και με
τη μορφή πρώιμων εμπορικών προ-
αλλά και οι σπαθειών. Εκμεταλλεύεται ένα πολύ μι-
εμπειρίες, κρό μέρος των όσων μπορεί να προ-
γνώσεις σφέρει η σύγχρονη τεχνολογία και είναι
μόνο μία από τις χιλιάδες εφαρμογές
και από- που υπάρχουν σήμερα για κινητές συ-
ψεις της σκευές νέας γενιάς. Η επανάσταση της
πόλης είναι κινητικότητας, η αξιοποίηση της νέας
τεχνολογίας, είτε αυτή γίνεται για λό-
διαθέσιμες γους εξοικονόμησης χρόνου (και πό-
ανά πάσα ρων) είτε για λόγους διασκέδασης, επι-
κοινωνίας ή ως υποστηρικτικό εργα-
στιγμή, σε λείο για τις καθημερινές ασχολίες του
μια συ- καθενός από εμάς, είναι ήδη προ των
σκευή που πυλών. O τρόπος με τον οποίον θα αξι-
οποιηθεί περιορίζεται πλέον μόνον από
χωράει στο τη φαντασία μας. ∂
χέρι σου.

cyberspace) φανερώνει έναν νέο τρόπο

Η ΠΟΛΗ με τον οποίο θα αντιλαμβανόμαστε την

αρχιτεκτονική. Και αυτός συνιστά ου-
σιαστικά τη νεότερη, την τρίτη φάση
ΖΩΝΤΑΝΟ ΜΟΥΣΕΙΟ συνεργασίας της αρχιτεκτονικής με
την ψηφιακή τεχνολογία: από την υπο-
ΜΕΜΟΣ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑΣ βοηθούμενη δηλαδή σχεδίαση με τους
υπολογιστές, στη σχηματοποίηση χώ-
Η θέαση διά γυμνού οφθαλμού θα είναι ένας μόνο από τους τρόπους ρων που δεν θα ήταν δυνατό να υλοποι-
αντίληψης της πραγματικότητας. Ισως ο φτωχότερος ηθούν χωρίς τη βοήθεια των υπολογι-
στών, και τώρα στην τρίτη φάση όπου

Μ
έχρι πριν ναι φορητές ή λυόμενες. Πρόσφατες
από λίγο εκδόσεις για το θέμα αυτό εξακολου-
καιρό η ιδέα θούν ακόμα και σήμερα να παρουσιά-
του mobili- ζουν προκατασκευασμένα σπίτια είτε
ty στην αρ- μικρές μονάδες για τον μελλοντικό νο-
χιτεκτονική μάδα, που έρχονται να τοποθετηθούν
αφορούσε τέντες και κατασκευές αρ- στις οροφές κτιρίων. Oμως τα δεδομέ-
κετά ελαφρές ώστε να κινούνται, να εί- να για το τι αφορά η κινητικότητα άλλα-
ξαν με τις εφαρμογές της επαυξημένης
πραγματικότητας στα smart phones,
όπου οι αισθητήρες τους μονίμως σκα-
νάρουν το περιβάλλον πληροφοριών
γύρω μας. Η συγχώνευση των νέων
media μέσα στην καθημερινότητα αντί
για την αποστασιοποίησή τους από αυ-
τήν (όπως στα virtual reality και
οι νέες τεχνολογίες δημιουργούν μια
συγχώνευση αρχιτεκτονικής επιφάνει-
ας και πληροφορίας στην οποία έχει
πρόσβαση το κοινό. Από τις νέες ορο-
λογίες – Mobile City, Media City,
Sentient City – που πρωτοδιατυπώθη-
καν για να συλλάβουν τις συνέπειες των
νέων τεχνολογιών στον χώρο, άρχισε
 20 Mobility
να διαφαίνεται ότι, ύστερα από καιρό,
η αρχιτεκτονική – ίσως και ερήμην των
κάπως βραδυκίνητων ιστορικών και θε-
ωρητικών της – απέκτησε πρωταγωνι-
στικό ρόλο στις νέες τεχνολογικές και
κοινωνικές εξελίξεις, ότι έγινε το πεδίο
εφαρμογής τους.
Η
συνεργασία της αρ-
χιτεκτονικής επι-
φάνειας με τα νέα
ψηφιακά μέσα επι-
κοινωνίας είχε δρο-
μολογηθεί εδώ και χρόνια με τα media
façades, μια ειδική τάση της αρχιτε-
κτονικής: Κάποια χρόνια μετά την πρό-
ταση του αρχιτέκτονα Rem Koolhaas
να ντύσει την πρόσοψη του πολιτιστι-
κού κέντρου ZKM με ψηφιακές εικό-
νες, η τάση αυτή γενικεύτηκε με ανα-
ρίθμητες ιδέες «ντυσίματος» κτιρίων
με εναλλασσόμενες φωτεινές οθόνες.
Ακόμα και ο νυχτερινός φωτισμός των
κτιρίων σταδιακά προσανατολίστηκε
σε φωτεινές πηγές που άλλαζαν το
χρώμα τους, αποκτώντας έτσι τον
ρόλο pixels τα οποία θα μπορούσαν να
σχηματίσουν μια εικόνα στην πρόσο-
ψη του κτιρίου. Το στάδιο της Allianz
Arena από τους αρχιτέκτονες Jacques
Herzog & Pierre de Meuron – όπου η
πρόσοψη αλλάζει μοτίβα φωτισμού
ανάλογα με το ποια ομάδα χρησιμο-
ποιεί το στάδιο ως έδρα της – δίνει
αφορμές να οραματιζόμαστε κτίρια τα
οποία θα αντιδρούν στη συναισθημα-
τική κατάσταση των χρηστών. Στον
χώρο του design, οι πρόσφατες δοκι-
μές είχαν μια θεατρική διάσταση απο-
κάλυψης: Στην πρόταση Private View
(2007) του βρετανού designer Paul
Cocksedge, μια σειρά από αντικείμενα
φαίνονταν μόνο μέσα από την οθόνη
του κινητού – διά γυμνού οφθαλμού το
μόνο που διέκρινες ήταν μαύρες τζα-
μαρίες γύρω σου. O designer είχε δη-
μιουργήσει «φαντάσματα» που φανε-
ρώνονταν μόνο με την τεχνολογία, σε
μια «ακτινογραφία» που φανέρωνε όχι
το εσωτερικό ενός σώματος αλλά τα
αόρατα αντικείμενα πίσω από μια γυά-
λινη πρόσοψη.
Ηεφαρμογή Museum of the Phantom
City του iPhone αποκαλύπτει με τη
βοήθεια της επαυξημένης πραγματι-
κότητας κάτι αντίστοιχο, την κρυφή
πόλη κάτω από την ορατή: τις προτά-
σεις για την πόλη που δεν υλοποιήθη-
καν ποτέ ή τις μελλοντικές προτάσεις
για υλοποίηση. Oμοια θα μπορούσε
κανείς να βλέπει την αρχική πρόταση
του αρχιτέκτονα και το πώς έγινε ένα
κτίριο, κάνοντας ορατή την εξέλιξη
της ιδέας του. Στην οθόνη του κινη-
τού θα μπορούσε να εμφανίζεται η
αναπαράσταση ενός κτιρίου όπως
ήταν στην αρχαιότητα και από την άλ-
λη ίσως οι αρχαιολόγοι θα απάλλασ-
σαν τους σύγχρονους αρχιτέκτονες
από την πολυσυζητημένη εμμονή
τους για τη διατήρηση των ερειπίων
κάτω από τα νέα έργα. Το να δεις όσα
νόμιζες αόρατα είχε διατυπωθεί και
στο Φανταστικό Μουσείο (1965) του
André Malraux όπου θα μπορούσες
να δεις όλα τα εκθέματα, πέρα από τη
συγκεκριμένη τους τοποθεσία σε υλο-
ποιημένα μουσεία. Oι εφαρμογές της
επαυξημένης πραγματικότητας δεν
συγκροτούν μόνο μια πόλη/μουσείο
αλλά θα έχουν επιπτώσεις και στις τα-
κτικές δημοσίευσης και μονογραφί-
ας. Μια και οι αρχιτεκτονικές προτά-
σεις αντί για τις «ακριβοθώρητες» σε-
λίδες περιοδικών θα μπορούν να
«ανεβαίνουν» στα κινητά πολύ πιο εύ-
κολα, όπως ακριβώς τα γραφεία συ-
νοικεσίων αντικαθίστανται από τις
άμεσες επικοινωνίες του Facebook.
Πώς λοιπόν θα διακρίνεται το «μέγε-
θος» και το prestige ενός αρχιτέκτονα
αν μπορεί οποιοσδήποτε να ανεβάσει
το δικό του έργο; Ποια είναι τα νέα
όρια δημόσιου και ιδιωτικού όταν
αναρίθμητοι «μάρτυρες» καταγρά-
φουν φωτογραφίες και βίντεο σε κά-
θε σημείο της πόλης, μοιράζονται την
εμπειρία τους αντί για την ιδιωτική
αποθήκευσή της στο οικογενειακό
άλμπουμ φωτογραφιών; Η εξιδανι-
κευμένη αρχιτεκτονική χωρίς τον αρ-
χιτέκτονα θα εκλείψει, δίνοντας τη θέ-
ση της σε μια στιγμιαία αναγνώριση,
άρα και κριτική από όλους. Η επιγρα-
φή για τον αρχιτέκτονα που είχε χα-
ραχτεί σε μια μικρή μαρμάρινη πλάκα
στην είσοδο μιας πολυκατοικίας θα γί-
νει ένα μικρό τμήμα του νέου – ψηφι-
ακού – κάδρου...
Το βίντεο «Augmented (hyper)Reality:
Domestic Robocop» του Keiichi
Matsuda δείχνει στις συνθήκες επαυξη-
μένης πραγματικότητας μια καθημερι-
νή σκηνή μέσα στην κουζίνα: O πρωτα-
γωνιστής κινείται μέσα σε ένα πυκνό σύ-
στημα από επιγραφές και μάρκες, μόλις
όμως επιλέξει, φανερώνεται ο πραγμα-
τικός χώρος της κουζίνας μέσα στην
οποία ετοιμάζει ένα τσάι. Oι κινήσεις του
πρωταγωνιστή υποβοηθούνται από ψη-
φιακές οδηγίες, κάποια μάλιστα στιγμή
η κουζίνα εξαφανίζεται και ο πρωταγω-
νιστής αφήνεται στιγμιαία σε μια «εξο-
χή» με ένα σύννεφο από μηνύματα άλ-
λων να αιωρείται γύρω του. Από το βί-
ντεο αυτό διαφαίνεται και η «στολή ερ-
γασίας» που θα καλύπτει τα κτίρια της
πόλης, μια επιφάνεια από μάρκες, ένα
είδος γοτθικής διακόσμησης που θα κα-
λύπτει όλες τις επιφάνειες, μια παντοδύ-
ναμη γραφιστική που θα καλύπτει την
αρχιτεκτονική. Σαν τις στολές
BodywrappInc της εικαστικού Annette
Meyer που φτιάχνονταν από πακέτα,
σαν τα αμαξώματα της Φόρμουλα 1 ή το
φόντο πίσω από ποδοσφαιριστές και
προπονητές σε συνεντεύξεις, πυκνά τυ-
πωμένο από τα logos χορηγών. Με τον
έναν ή με τον άλλον τρόπο πλησιάζουμε
τον κορεσμό της κτιριακής επιφάνειας
από διαφημιστικές επιγραφές, τη φου-
τουριστική εικόνα που πρόβαλαν ταινί-
ες όπως το «Blade Runner» (1982) του
Ridley Scott, μια αισθητική του σουπερ-
μάρκετ. Σε αντιπαράθεση δηλαδή με
τον συστηματικό «απεγκλωβισμό» της
αρχιτεκτονικής από τη διαφημιστική
επιγραφή που υιοθετήθηκε σε κεντρι-
κές πλατείες όπως το Σύνταγμα – μια
τακτική «ευπρεπισμού» όπου οι επιγρα-
φές μιας Times Square μπορούσαν να
θεωρηθούν «επιζήμιες» αισθητικά για
την αντίληψη της πόλης. Ή σαν να τρο-
φοδοτούμε την όλη φοβία για την εμπο-
ρευματοποίηση του αστικού κέντρου,
φοβία που γιγαντώθηκε με την υλοποί-
ηση πολλαπλών malls στην πόλη. Εκ
των υστέρων, τα «παράθυρα» στα δελ-
τία ειδήσεων με όλη τη βαβούρα των
διαπληκτισμών τους πρέπει να ήταν μό-
νο η αρχή. Σταδιακά, με τα αναρίθμητα
«παράθυρα» που ανοίγονται από εικο-
νίδια στις οθόνες των υπολογιστών και
στα κινητά, ο πολλαπλασιασμός οθο-
νών έχει γίνει οικείος. Η απόσταση ανά-
μεσα στο αυθεντικό και την αναπαρα-
γωγή θα ελαττώνεται ολοένα και πιο πο-
λύ, φτάνοντας σε περίεργα υβρίδια
πραγματικότητας και εικονικού όπως τα
παρουσίασε η ταινία «eXistenZ» (1999)
του David Cronenberg ή η ταινία «The
Game» (1997) του David Fincher.
Η ταινία «Blade Runner» του Ρίντλεϊ
Σκοτ (1982) μας έδωσε εικόνες
του μέλλοντος που τώρα πια είναι
παρελθόν
O
ι υποβοηθούμενες κι-
νήσεις στο βίντεο του
K. Matsuda είναι ήδη
σε εφαρμογή, στα
οχήματα με τα οποία
κυκλοφορούμε, στην πλοήγηση των
αεροπλάνων, αλλά και στην οδήγηση
ή στο παρκάρισμα στα αυτοκίνητα.
Ακόμα και η θέαση του μουσείου έχει
ήδη αλλάξει, μερικά χρόνια μετά την
ευρεία διάδοση των ψηφιακών φυσιο-
γραφικών μηχανών: οι περισσότεροι
κυκλοφορούν μέσα στο μουσείο απα-
θανατίζοντας μέσα από το κλείστρο
της μηχανής τους, αποθηκεύοντας ου-
σιαστικά τα όσα βλέπουν για μια μελ-
Με τον λοντική στιγμή. Oυσιαστικά, παρατη-
έναν ρώντας τα εκθέματα μέσα από μια μη-
ή με τον χανή, όλοι έχουν γίνει ερασιτέχνες δη-
μοσιογράφοι, όπως το πλήθος των κι-
άλλον τρό- νητών που ανυψώνονται για να
πο πλη- απαθανατίσουν κάτι σημαντικό, οι
αναρίθμητοι θεατές και φίλοι που μα-
σιάζουμε ζεύονται απέναντι από το νιόπαντρο
τον κορε- ζευγάρι στην εκκλησία. Τη στιγμή που
η όραση βρίσκεται σε μια μεταβατική
σμό της περίοδο με τη διαμεσολαβημένη, τρισ-
κτιριακής διάστατη θέαση του κινηματογράφου
σε ταινίες όπως το «Avatar», όλα δεί-
επιφάνειας χνουν ότι η θέαση διά γυμνού οφθαλ-
από δια- μού θα είναι ένας μόνο από τους δυνα-
τούς τρόπους αντίληψης της πραγμα-
φημιστικές τικότητας – ίσως ο φτωχότερος μέσα
επιγραφές σε ένα πλούσιο αστικό μουσείο... ∂
 Γράμμα από το Βερολίνο
ΝΕΟΙ ΦΑΝΤΟΜΑΔΕΣ
ΟΙ ΔΙΑΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ
ΒΕΡΟΛΙΝΟ ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΑΛΙΑΝOΣ
E
ίναι εύκολο να τους
ξεχωρίσεις: οι ξέ-
νοι, που έρχονται
στην Ευρώπη χωρίς
ταξιδιωτικά έγγρα-
φα από την Αφρική
και την Ασία, κάνουν «μπαμ» με την
εξωτερική τους εμφάνιση. Αυτή είναι
το πρώτο που καταγράφει το συλλογι-
κό μας υποσυνείδητο. Σε αυτό προστί-
θεται το στίγμα του λαθραίου. Συνειρ-
μικά, ο «λαθρομετανάστης» ταυτίζεται
με τον λαθρέμπορο όπλων και ναρκω-
τικών. Oρος δόκιμος ενδιάμεσα, χάρη
στην άκριτη χρήση του από τους πολι-
τικούς και τα μέσα ενημέρωσης. Λίγοι
πάντως τολμούν να τον αμφισβητή-
σουν δημόσια.
Oμως και η εικόνα των μεταναστών,
που είναι νόμιμα εγκαταστημένοι σε
ευρωπαϊκές χώρες, βρίθει στερεοτύ-
πων. Και από αυτό δεν εξαιρούνται οι
επιστήμονες. Η κυρίαρχη άποψη είναι
ότι η μετανάστευση αποτελεί μονό-
δρομο – ο μετανάστης, λένε οι περισ-
σότεροι, εγκαταλείπει τον τόπο του για
να εγκατασταθεί για πάντα στη χώρα
υποδοχής. Ετσι ήταν, προπολεμικά, με
τα μεταναστευτικά κύματα από την Ευ-
ρώπη προς την Αμερική και την Αυ-
στραλία. Και το ίδιο συνέβη, μεταπο-
λεμικά, με την «εσωτερική» μετανά-
στευση στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Απο-
κλίσεις, συμπεραίνουν, επιβεβαιώνουν
τον κανόνα.
Μόνο που η πραγματικότητα εξελίσ-
σεται τα τελευταία χρόνια διαφορετικά
από εκείνο που υπαγορεύει το επιστη-
μονικό δόγμα. Ηδη στις αρχές της δε-
καετίας του ’90 οι αμερικανοί κοινωνι-
ολόγοι Γκ. Σίλερ, Ν. Μπας και Λ. Σά-
ντον-Μπλανκ διαπίστωναν, στη βάση
ερευνών για αλλοδαπούς από τη Μέση
και τη Λατινική Αμερική στις Ηνωμέ-
νες Πολιτείες, την εμφάνιση ενός νέου
τύπου μετανάστευσης – της διαμετα-
νάστευσης (transmigration). Πρόκει-
ται, εξηγούσαν, για ομάδα ξένων που
δεν παραμένει εφ’ όρου ζωής στη χώ-
ρα υποδοχής, αλλά δραστηριοποιείται
κατά διαστήματα και πάλι στον τόπο
καταγωγής ή και σε τρίτες χώρες. Η
ομάδα αυτή, πρόσθεταν, δεν είναι
προσδιορισμένη ούτε κοινωνικά ούτε
ηλικιακά και αυξάνεται σταθερά από
χρόνο σε χρόνο.
Η έρευνα επεκτάθηκε αργότερα και
στην Ευρώπη. Oι ερευνήτριες Oύρ-
σουλα Απιτς και Ειρήνη Σιώτη, που ερ-
γάζονται στο Πανεπιστήμιο της Φρα-
γκφούρτης, εντόπισαν τέτοιες ομάδες
ήδη στην πρώτη γενιά των μετανα-
στών στη Γερμανία, όπως, για παρά-
δειγμα, στην ελληνική. Σε αυτούς ανή-
κουν και συνταξιούχοι που ύστερα από
εργασία 20 και 30 ετών στη Γερμανία
επιστρέφουν στην Ελλάδα, εξακολου-
θούν όμως να περνούν μεγάλο μέρος
του χρόνου τους στη χώρα υποδοχής,
επειδή έχουν ακόμη εκεί οικονομικά
συμφέροντα (π.χ. νοικιασμένα μαγα-
ζιά ή σπίτια) ή επειδή προτιμούν το
γερμανικό σύστημα υγείας ή επειδή
θέλουν να βρίσκονται κοντά στα παι-
διά τους, που συνεχίζουν να ζουν
εκεί.
Η μεγάλη μάζα των διαμεταναστών
προέρχεται από τα παιδιά της δεύτε-
ρης και της τρίτης μεταναστευτικής
γενιάς, τα οποία έχουν μεγαλώσει σε
δίγλωσσο περιβάλλον. Πολλά από αυ-
τά έχουν έτσι την ευκαιρία να ασκή-
σουν το επάγγελμά τους σε δύο χώρες
– πότε εναλλάξ και πότε στις δύο ταυ-
τοχρόνως. Αυτό ισχύει για πολλών ει-
δών επαγγελματίες: δικηγόρους, για-
τρούς, μηχανικούς, εμπόρους, τουρι-
στικούς πράκτορες, προγραμματι-
στές, μεταφραστές, ενοικιαζόμενους
εργάτες, και πάει λέγοντας. Oρισμένοι,
που ξέρουν καλά αγγλικά, επεκτείνουν
τις εργασίες τους και σε τρίτες χώρες.
Αλλοι χρησιμοποιούνται από γερμανι-
κές εταιρείες λόγω γλώσσας, κυρίως
στις χώρες προέλευσης. O αριθμός
τους στη Γερμανία (όχι μόνο εκείνων
ελληνικής καταγωγής) υπολογίζεται
ενδιάμεσα σε δεκάδες χιλιάδες με τά-
ση σαφώς ανοδική.
Το νέο αυτό φαινόμενο είναι προφα-
νώς απόρροια δύο γενικότερων εξελί-
ξεων: της παγκοσμιοποίησης, που θέ-
τει υπό αίρεση τα σύνορα και την κυρι-
αρχικότητα των εθνικών κρατών, και
της επανάστασης στους τομείς επικοι-
νωνιών και συγκοινωνιών, που επιτα-
χύνει με ιλιγγιώδη ρυθμό τη μετάδοση
ειδήσεων και τη μεταφορά ανθρώπων
και εμπορευμάτων.
Σε αντίθεση με τους επιστήμονες, οι
ευρωπαίοι πολιτικοί προκατέλαβαν επί
μέρους τις εξελίξεις. Η Ευρωπαϊκή
Ενωση είναι το πρότυπο μιας υπερεθνι-
κής οργάνωσης που δίνει στους μετα-
νάστες άγνωστα μέχρι πρότινος δικαι-
ώματα, όπως την ελευθερία εγκατά-
στασης. Αυτό ισχύει όμως μόνο για
τους ευρωπολίτες, τους μετανάστες
από τα κράτη-μέλη της. Oι ξένοι από
τις υπόλοιπες χώρες έμειναν με άδεια
χέρια. Αυτοί ήταν και παραμένουν πο-
λίτες δεύτερης κατηγορίας (με εξαί-
ρεση βέβαια εκείνους που κατέχουν
τη γερμανική υπηκοότητα). Γενικότε-
ρα όμως οι ίδιοι πολιτικοί δεν αντιμε-
τωπίζουν τους διαμετανάστες ως μια
ιδιαίτερη κατηγορία «πολυεθνικών»
πολιτών. Τα δικαιώματά τους δεν
απορρέουν από την αυθύπαρκτη
ύπαρξή τους, ως διαμεταναστών, αλ-
λά από την ιδιότητά τους ως ευρωπο-
λιτών. O ξένος, που ως διαμετανά-
στης μπορεί να ψηφίζει σήμερα στην
άλφα χώρα, αύριο στη βήτα, μεθαύ-
ριο συγχρόνως και στις δύο, ίσως και
σε περισσότερες, δεν προβλέπεται σε
καμία εθνική ή πολυεθνική νομοθε-
σία. Η Ευρωπαϊκή Ενωση του παρέχει,
εφόσον είναι ευρωπολίτης, σημαντι-
κά πολιτικά προνόμια, το εθνικό κρά-
τος, αντίθετα, τον αγνοεί εντελώς.
Μετανάστες που δεν παραμένουν υπό
τον απόλυτο έλεγχό του αποτελούν
δυνητικά απειλή για την ύπαρξή του.
O
μως η εξέλιξη ούτε
σταματά ούτε υπα-
κούει στις ανάγκες
επιβίωσης του εθνι-
κού κράτους. Το αντί-
θετο μάλλον. Oλα δείχνουν ότι η δια-
μετανάστευση θα συνεχίσει να ανα-
πτύσσεται με τέτοιον ρυθμό που σύ-
ντομα θα είναι σύνηθες φαινόμενο.
Εκείνο που λείπει ωστόσο είναι η θε-
σμική στήριξή του. Μακροχρόνια,
αυτό θα μπορούσε να ρυθμιστεί στο
πλαίσιο μιας «παγκόσμιας εσωτερικής
πολιτικής» – έτσι όπως την επαγγελλό-
ταν ο Ιμάνουελ Καντ. Αυτό θα επέτρε-
πε την εναρμόνιση της νομοθεσίας
όλων των χωρών με στόχο, μεταξύ άλ-
λων, την αναγνώριση της ύπαρξης και
των δικαιωμάτων του νέου τύπου με-
ταναστών, καθώς και τον τερματισμό
της διάκρισης ανάμεσα σε μετανάστες
πρώτης και δεύτερης κατηγορίας.
Βραχυπρόθεσμα, το θέμα θα μπορού-
σε να ανατεθεί στις υπηρεσίες των
Ηνωμένων Εθνών, οι οποίες ωστόσο
05.03.2010 21
Η νέα γενιά των δεν εκδηλώνουν ενεργό ενδιαφέρον.
διαμεταναστών Oσο καθυστερεί όμως η ρύθμισή του,
έχει να λιώσει
πολλά παπούτσια άλλο τόσο άφαντοι θα μένουν νομικά
στις συνεχείς και οι διαμετανάστες – ως μετανάστες-
διαδρομές της φαντομάδες ή άλλο είδος «λαθραίων»
αλλοδαπών.
Oι «λαθροδιαμετανάστες» δεν έχουν
βέβαια το στάτους των απλών «λαθρο-
μεταναστών». Oι πρώτοι έχουν μπρο-
στά τους τα σύνορα ανοιχτά, οι δεύτε-
ροι κλειστά. Αυτοί είναι που πληρώνουν
τη νύφη όχι μόνο για την έλλειψη μιας
παγκόσμιας διακυβέρνησης, αλλά και
για τις ελλείψεις του εθνικού κράτους.
Αυτοί είναι οι νέοι «της γης οι κολασμέ-
νοι», ο αδύναμος κρίκος – νομικά, οικο-
νομικά, κοινωνικά – σε κάθε ξεχωριστή
χώρα. Η επίλυση των προβλημάτων
τους στη βάση της ισοτιμίας με τους
πολίτες των χωρών υποδοχής αποτελεί
έτσι πρώτη προτεραιότητα.
Oμως και η διαμετανάστευση δεν είναι
αμελητέο θέμα. Από πρώτη ματιά δεν
αποτελεί πρόβλημα για κανέναν – το
αντίθετο μάλιστα, αποτελεί, όπως είπε
κάποιος, «το ωραίο πρόσωπο της με-
τανάστευσης», τη θετική εκδοχή της,
τον καλύτερο στόχο για το μέλλον.
Μόνο που η θεσμική αναγνώρισή της,
όσο αυτονόητη και να φαίνεται, προ-
σκρούει σε ένα πεζό εμπόδιο: τον φό-
βο. Oι διαμετανάστες εξελίσσονται σε
«διασυνοριακούς πολίτες» – στους
πρώτους, κυριολεκτικά, μετανάστες
χωρίς σύνορα. Η προβολή τους θέτει
έτσι, έστω και συμβολικά, υπό κίνδυνο
κάθε τείχος και ιδιαίτερα εκείνο που
χτίζει τελευταία γύρω της η Ευρωπαϊ-
κή Ενωση. Και αυτό φοβίζει προφανώς
τους ποικιλώνυμους εργολάβους – πο-
λιτικούς και στρατιωτικούς. ∂
 22 Κοινωνία
ΔΩΔΕΚΑ ΜΙΚΡΟΙ
ΝΕΓΡΟΙ
ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΝΕΥΡΟΑΝΑΤΟΜΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΚΤΗΝΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΑΠΘ
01)
ΕΓΩ ΤΑΡΖΑΝ...
ΕΣΥ ΤΖΕΪΝ;
Είναι απόγευμα. Oι συναλλαγές στο
χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης
έχουν κλείσει. Η Τζέιν και η σύντρο-
φός της βιάζονται να προλάβουν τα
τελευταία ψώνια για το τραπέζι των
Ευχαριστιών.
Είναι απόγευμα. Η Φατιμά πλέκει ένα
καλάθι στην όχθη ενός ποταμού του
Μπανγκλαντές. Η μπούρκα που φο-
ράει δεν την εμποδίζει να ρίχνει κλε-
φτές ματιές στα έξι παιδιά της που γυ-
μνά παίζουν με το νερό.
Oι κανόνες ηθικής στους
οποίους υπακούουν η Τζέιν
και η Φατιμά (πρέπει να)
είναι ίδιοι;
02) 04)
ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ
ΤΗΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ
Ιούνιος. O Γιάννης έχει ανάγκη να κά-
νει ένα διάλειμμα από το εξαντλητικό
διάβασμα. Ανοίγει την τηλεόραση για
να παρακολουθήσει τον τελικό των
100 μέτρων στους Πανευρωπαϊκούς
Αγώνες Στίβου. Λίγα λεπτά μετά,
τρεις δρομείς καταρρίπτουν το προη-
γούμενο ρεκόρ του αγωνίσματος.
«Oλοι ντοπαρισμένοι είναι» σχολιάζει
ο πατέρας του.
«Ε, όχι και όλοι» αντιδρά έντονα ο
Γιάννης και ετοιμάζει έναν δυνατό
καφέ για να μπορέσει να συνεχίσει το
διάβασμα.
Η επέμβαση στη
«φυσιολογική» κατάσταση
του σώματος, του νου και
της διάθεσης με στόχο να
αυξηθούν οι επιδόσεις και οι
«φυσικές» ικανότητες είναι
προσωπικό και κοινωνικό
θέμα. Ποια είναι τα όριά
τους;
03)
ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ
ΤΗΣ ΑΠΟΦΑΣΗΣ
Η Στέλλα είχε πάρει τρεις ώρες άδεια
από τη βιοτεχνία για να πάει στον γυ-
ναικολόγο. Μπήκε βιαστικά στην αί-
θουσα αναμονής του ιατρείου και κά-
θησε δίπλα σε μια μεσήλικη κυρία.
«Και εσείς για έκτρωση ήρθατε;» ρώ-
τησε αμήχανα η εικοσάχρονη Στέλ-
λα.
«Θεός φυλάξοι, κοπέλα μου. Εγώ να
μείνω έγκυος προσπαθώ. Ενα αγορά-
κι θέλω» είπε κάνοντας τον σταυρό
της η κυρία που είχε πατήσει για τα
καλά τα πενήντα. Μετά κοίταξε την
κοιλίτσα της Στέλλας που είχε αρχίσει
να φαίνεται και είπε τρομαγμένη:
«Καλέ, σε ποιον μήνα είσαι και θέλεις
να το ρίξεις;».
Το δικαίωμα της απόφασης
για θάνατο, ζωή ή για φύλο σε
ποιον ανήκει; Στον καθέναν
από μας, στους γιατρούς, στην
κοινωνία, στον Θεό;
ΜΟΣΧΕΥΜΑΤΑ ΖΩΗΣ
«Η μόνη ουσιαστική αντιμετώπιση
του προβλήματος είναι η μεταμό-
σχευση» είπε ο γιατρός.
«Και πώς μπορεί να βρεθεί το μό-
σχευμα;» ρώτησε εμβρόντητος
ο άνδρας της ασθενούς.
«Από δωρεά κάποιου δότη ή συγγε-
νούς και από το εμπόριο οργάνων.
Νόμιμο ή παράνομο» απάντησε ο για-
τρός.
«Και με τα περίφημα βλαστικά κύττα-
ρα τι γίνεται;» ρώτησε με αγωνία η
ασθενής.
Πόσο «κοστίζει» η δωρεά ή η
αγοραπωλησία οργάνων και τι
προϋποθέτει η ανάπτυξη της
θεραπευτικής μεθόδου των
βλαστικών κυττάρων;

05) 06) 07)
ΓΕΝΕΤΙΚΑ
ΠΕΙΡΑΓΜΕΝΑ
«Εσύ ποια εργασία πήρες;» ρώτησε η
Αντζι τον συμφοιτητή της Μανώλη
στο μάθημα της Βιοηθικής.
«Τα γενετικά τροποποιημένα τρόφι-
μα» απάντησε ο Μανώλης.
«Δεν μπορώ να σε καταλάβω. Είχε
τόσα άλλα θέματα και εσύ διάλεξες
αυτό το αδιάφορο;» ρώτησε με αφο-
πλιστική ειλικρίνεια η Αντζι.
«Ετσι νομίζεις;» ρώτησε ο Μανώ-
λης.
Τι συμβαίνει με τα γενετικά
τροποποιημένα τρόφιμα
επιτέλους;
09) 10)
OΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ
ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ
«Oι γενετικές τεχνικές και η γονιδια-
κή χαρτογράφηση ανοίγουν νέες δυ-
νατότητες στη βιοϊατρική έρευνα και
θεραπεία, στη γενετική βελτίωση των
επιδόσεων και αποδόσεων και – γιατί
όχι; – ακόμη και στην κλωνοποίηση»
έλεγε με έξαψη ο φρέσκος διδάκτωρ
Μοριακής Βιολογίας στους φίλους
της γειτονιάς του.
«Ελπίζω να εννοείς την κλωνοποίηση
για θεραπευτικούς λόγους και όχι για
αναπαραγωγή» σχολίασε ένας υπο-
ψιασμένος φίλος.
«Είναι αλήθεια ότι στην Αμερική οι
ασφαλιστικές εταιρείες και οι εργο-
δότες άρχισαν να χρησιμοποιούν γε-
νετικά κριτήρια για την ασφάλιση και
την πρόσληψη;» ρώτησε ο πολιτικο-
ποιημένος φίλος.
Μπορεί να περιοριστεί το
εύρος εφαρμογής της νέας
επιστημονικής γνώσης; Ποιος
ελέγχει και χρησιμοποιεί τις
γενετικές πληροφορίες;
ΤΟ ΦΑΚΕΛΑΚΙ
«... και η εγχείρηση θα σας κοστίσει
τρεις χιλιάδες ευρώ» κατέληξε ο χει-
ρουργός του Νοσοκομείου Παίδων
απευθυνόμενος στον πατέρα του μι-
κρού Γιωργάκη.
Βγαίνοντας από το δημόσιο νοσοκο-
μείο ο πατέρας του Γιωργάκη είχε να
συνυπολογίσει μετρητά, αμέτρητα
και μια άρρωστη πραγματικότητα.
Πόση συλλογική
αναξιοπρέπεια μπορεί
ακόμη να χωρέσει ένα
φακελάκι και ευθύνη τίνος
είναι η αμφισβήτηση της
δωροδοκίας επιστημόνων
δημόσιων λειτουργών;
ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΑ
ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ
O Ιαν απέφυγε να συμμετάσχει στην
έντονη συζήτηση των συμφοιτητών
του εκείνο το βράδυ. Αδυνατούσε
ακόμη ως πρωτοετής φοιτητής Κτη-
νιατρικής να υπερασπισθεί ή να κατα-
δικάσει με θέρμη τη χρησιμοποίηση
πειραματοζώων στην ιατροφαρμα-
κευτική έρευνα. Εξάλλου έπρεπε να
φύγει νωρίς γιατί είχε να πάει τον μι-
κρό αδελφό του στον γιατρό για το
εμβόλιο της πολιομυελίτιδας.
Να συμμετάσχουμε στη
μεθαυριανή εκδήλωση
κατά της χρησιμοποίησης
πρωτευόντων στην ιατρική,
φαρμακευτική και
στρατιωτική έρευνα;
ΠΟΣΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ;
Η συζήτηση στην ομάδα εργασίας
του πανεπιστημίου είχε ανάψει για τα
καλά.
«Το πανεπιστήμιο ανήκει στην κοι-
νωνία και ο καθένας έχει δικαίωμα
φοίτησης σε αυτό. Κάθε μάνας παιδί
πρέπει να σπουδάζει αν το θέλει» είπε
ξαναμμένος ο εκπρόσωπος της Κοι-
νωνικής Διεκδίκησης.
«Και φυσικά θέλεις κάθε πτυχιούχος
να έχει εξασφαλισμένη δουλειά. Ετσι
δεν είναι;» είπε ήρεμα ο συντονιστής.
«Φυσικά» απάντησε χωρίς δισταγμό
ο εκπρόσωπος της Κοινωνικής Διεκ-
δίκησης.
«Δηλαδή, η κοινωνία να παρακολου-
θεί το πανεπιστήμιο και όχι το πανεπι-
στήμιο την κοινωνία» συμπέρανε ο
συντονιστής.
Τι αριθμό εισακτέων να
προτείνει η ομάδα εργασίας
του πανεπιστημίου στο
υπουργείο; Απεριόριστο ή
ανάλογο των κοινωνικών
αναγκών και δυνατοτήτων;
11)
ΕΝΤΟΣ ΚΑΙ
ΕΚΤΟΣ ΟΡΙΩΝ
Η δίκη είχε φτάσει στο σημείο που
δεν αφορούσε πλέον μόνο τον κατη-
γορούμενο.
Η υπεράσπιση ισχυριζόταν ότι ο κα-
τηγορούμενος δεν ήταν «φυσιολογι-
κός» και ότι η πράξη του ήταν αποτέ-
λεσμα της λειτουργίας ενός παθολο-
γικού εγκεφάλου και όχι αποτέλεσμα
ελεύθερης επιλογής ενός ανθρώπου
ικανού να διακρίνει αυτό που άλλοι
θεωρούν «καλό» από το «κακό».
«Ποια είναι τα όρια του φυσιολογι-
κού;» ρώτησε ο δικαστής τον ειδικό
επιστήμονα που είχε καλέσει.
Ποια είναι τα όρια του
φυσιολογικού στην
ανθρώπινη συμπεριφορά
και ποιος αποφασίζει για
τον στιγματισμό των «μη
φυσιολογικών» ανθρώπων;
05.03.2010 23
08)
ΑΝΥΠΟΦΟΡΑ
ΚΑΙ ΑΠΡΟΣΕΚΤΑ
«Γιατρέ, δεν αντέχουμε άλλο» είπε με
σωρευμένη αγανάκτηση ο πατέρας
του επτάχρονου Γιωργάκη.
«Τι συμβαίνει;» ρώτησε ο παιδοψυχία-
τρος της γειτονιάς του Γιωργάκη ρί-
χνοντας μια πλάγια ματιά προς το μι-
κρό αγόρι που έπαιζε με την τελευταία
έκδοση του Gameboy.
«Μας έχει ταράξει. Από τη στιγμή που
ξυπνάει δεν σταματάει. Δώστε του ένα
φάρμακο να βρούμε κι εμείς την ησυ-
χία μας» είπε ο απεγνωσμένος πατέ-
ρας του υπερ-κινητικού Γιωργάκη.
«Τι φάρμακο θέλετε να του δώσω;»
έκανε τον ανήξερο ο παιδοψυχίατρος
της γειτονιάς.
«Ξέρω εγώ; Η δασκάλα του στο σχο-
λείο μάς είπε ότι έχει σύνδρομο ελ-
λειμματικής προσοχής και υπερκινη-
τικότητας και πρέπει να πάρει φάρμα-
Ποια είναι κο, όπως παίρνουν όλα τα ατίθασα
τα όρια του παιδιά στην τάξη» απάντησε ο δασκα-
λεμένος από τη δασκάλα πατέρας.
φυσιολο- «Να του δώσω λοιπόν φάρμακο.
γικού στην Εσείς όμως τι θα κάνετε;» ρώτησε χω-
ανθρώπινη ρίς προφανή λόγο ο παιδοψυχίατρος
της γειτονιάς του Γιωργάκη.
συμπε- «Εμείς τι να κάνουμε,
ριφορά γιατρέ; Για το παιδί μιλάμε
και ποιος τώρα» είπε ο πατέρας. Τίνος
πρόβλημα είναι τα άτακτα
αποφασί- και απρόσεκτα παιδιά; Των
ζει για τον γιατρών ή της κοινωνίας; Θα το
βρούμε το φάρμακο;
στιγματι-
σμό των
«μη φυσι-
12)
ολογικών»
ανθρώπων;
ΑΜΕΙΒΟΜΕΝΟΙ ΕΙΔΙΚΟΙ
Η υπάλληλος της Ανεξάρτητης Αρ-
χής Ελέγχου Ασυμβιβάστου είχε ανα-
λάβει να ελέγξει μεθοδικά ένα ένα τα
ονόματα όλων των ειδικών επιστημό-
νων που χρησιμοποιούσαν οι κρατι-
κές υπηρεσίες ελέγχου των φαρμά-
κων και των βιοϊατρικών προϊόντων
ιδιωτικών εταιρειών. Στο τέλος του
μήνα διαπίστωσε με έκπληξη ότι οι
περισσότεροι από τους χρησιμοποι-
ούμενους ειδικούς ήταν αμειβόμενοι
σύμβουλοι των ιδιωτικών εταιρειών.
«Και τώρα τι θα κάνουμε;» ρώτησε η
υπάλληλος με αγωνία τον προϊστάμε-
νό της.
Ποιους αφορά το
ασυμβίβαστο και ποιος
(πρέπει να) ελέγχει το
δημόσιο συμφέρον;
 24 Κοινωνία
ΚΑΘΑΡΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
VS ΕΚΚΑΘΑΡΙΣΤΙΚΗ
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Γ. ΚΙΜΟΥΡΤΖΗΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
Η υιοθέτηση δραστικών επεμβάσεων και ήπιων προσεγγίσεων θα αποτρέψει
ιδεολογικές αγκυλώσεις που οδηγούν σε κοινωνικούς αποκλεισμούς
Δ
ιαχείριση της δια-
φορετικότητας:
πρόκειται για πολι-
τικό ζήτημα με δι-
αρκή – αυξανόμε-
νη μάλιστα – σημα-
σία, τόσο για την ΕΕ όσο και για τα κράτη
της ξεχωριστά. Αναζητούνται πρακτικές
που, ταυτοχρόνως, διαφυλάσσουν τα
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κοινωνι-
ών, αποτρέπουν εκδηλώσεις ξενοφοβί-
ας και ρατσισμού, ενθαρρύνουν τον σε-
βασμό της διαφορετικότητας, αντιμετω-
πίζουν αρνητικές διακρίσεις, μειώνουν
το «έλλειμμα» στην παροχή θεμελιωδών
δικαιωμάτων.
Αυτά σε επίπεδο διακηρύξεων. Σε πρα-
κτικό επίπεδο; Oι διακρίσεις εξακολου-
θούν να συνέχουν τις ευρωπαϊκές κοι-
νωνίες. Και αυτό, παρ’ ότι η ΕΕ έχει πλέον
στη διάθεσή της αρκετά και σύνθετα ερ-
γαλεία τα οποία βαθμιαία και διαχρονικά
ανέπτυξε.
Γιατί οι διακρίσεις επιμένουν; Γιατί η
εφαρμογή εξειδικευμένων ρυθμίσεων
υπόκειται σε περιορισμούς; Oρισμένοι
βασικοί λόγοι: έλλειψη πολιτικής συναί-
νεσης μεταξύ των κρατών-μελών για τη
νομιμότητα και αποκλίσεις ως προς την
επιθυμία, ώστε να διαμορφωθεί μια κοι-
νή προσέγγιση έλλειψη επαρκών στα-
τιστικών στοιχείων για την αποτύπωση
και αξιολόγηση της κατάστασης, καθώς
και μηχανισμών follow-up περιορισμέ-
νη ανταπόκριση στα ευρήματα που απο-
τυπώνονται στις εκθέσεις παρακολού-
θησης το σύνθετο θεσμικό τοπίο στην
ΕΕ (υπάρχει κατακερματισμός ως προς
τους θεσμούς που ασχολούνται με τα
θέματα αυτά) η επιφυλακτική στάση
της Ευρωπαϊκής Επιτροπής απέναντι
σε ειδικότερα θέματα αρμοδιότητας
κρατών-μελών (π.χ. εκπαίδευση)· και,
ιδίως, βαθιές προκαταλήψεις που εδρά-
ζονται σε ιστορικοπολιτισμικές «τεκμη-
ριώσεις» και αφενός ενσπείρουν επιφυ-
λάξεις, φοβίες, απορρίψεις, εχθρότητα,
κοινωνικό κατακερματισμό, αφετέρου
διαμορφώνουν μία πολιτική «ευαισθη-
σία» για τα θέματα των διακρίσεων εν
γένει.
ΜΝΗΜΗ
Σήμερα, οι άλλοι εταίροι μας στην ΕΕ
έχουν προχωρήσει διστακτικά στα ζη-
τήματα αυτά. Το διατυμπανίζουν οι ξε-
νοφοβικές απόψεις που διαβάζουμε
καθημερινά σε εφημερίδες και e-mails.
Αυτό που σκοπίμως αποσιωπούν όμως
οι απόψεις αυτές είναι ότι οι εταίροι
μας έχουν προχωρήσει πολύ περισσό-
τερο από εμάς. Προχώρησαν γιατί
έχουν αυξημένη συναίσθηση της αν-
θρωπιστικής και κοινωνικής τους ευ-
θύνης απέναντι στα νέα μέλη των κοι-
νωνιών τους. Αλλά, επίσης, προχώρη-
σαν και από πρόταξη του δικού τους
συμφέροντος. Γιατί αναγνωρίζουν ότι
αποκόμισαν μεγαλύτερο όφελος από
την ένταξη των μεταναστών στις κοι-
νωνίες τους, συγκριτικώς με τα κοινω-
νικά προβλήματα που τους δημιουρ-
γήθηκαν. Εκαναν λοιπόν απλές, δίκαι-
ες ενέργειες, χωρίς να φοβούνται ούτε
τον «αφανισμό», ούτε την «αλλοίωσή»
τους. Αξιοποίησαν την ιστορική τους
γνώση και συνείδηση, αντί να την προ-
σαρμόσουν στο καλούπι της ξενοφο-
βικής υπερβολής. Πρόκειται για κοι-
νωνίες που διαθέτουν αμφότερα: ανα-
πτυγμένες κοινωνικές επιστήμες και
στέρεη ιστορική μνήμη. Πράγματι, δεν
είναι δυνατόν να οικοδομηθεί το μέλ-
λον της Ευρώπης και του κόσμου χω-
ρίς μνήμη. Ωστόσο η μνήμη μας δεν θα
πρέπει να μένει προσκολλημένη στους
αιώνες των σφοδρών πολέμων και των
εθνοδιαχωρισμών. Υπήρξε και άλλη
Ευρώπη, ιστορικά. Είναι η Ευρώπη που
«σηματοδοτήθηκε από την αρχαία ελ-
ληνική φιλοσοφία και τη δημοκρατία,
από το ρωμαϊκό δίκαιο, από το ιουδα-
ϊκοχριστιανικό πνεύμα, από τη Μεταρ-
ρύθμιση, τον Διαφωτισμό, ακόμη και
από την παρουσία, στη διάρκεια των
αιώνων, των μουσουλμάνων. Αυτή εί-
ναι η Ευρώπη. Επικρατεί, ωστόσο, η
εντύπωση ότι δεν πρέπει να μιλάμε για
τις ρίζες μας» (Ζακ Ντελόρ: συνέντευ-
ξη στον Αντ. Τριφύλλη, «Βήμα Ιδεών»
της 2ας Μαΐου 2008). Καθώς δεν είναι
δυνατόν πλέον να υπάρξει μια Ευρώπη
γεωγραφική, μεταξύ Ατλαντικού και
Oυραλίων (αντίληψη πρακτικά διάτρη-
τη και ιδεολογικά ξεπερασμένη), ομοί-
ως δεν μπορεί να υπάρξει και μια Ευ-
ρώπη «καθαρή». Για τις πολλαπλές
ανασημασιολογήσεις της λέξης Ευρώ-
πη στην ελληνική γλώσσα υπάρχει η
εξαιρετική εργασία του Κ. Θ. Δημαρά
«Η φωτισμένη Ευρώπη», Νέα Εστία,
τχ. 591, (15.2.1952). Γιατί η καθαρή Ευ-
ρώπη δεν θα στηριχθεί στην καθαρό-
τητα, αλλά στην εκκαθάριση. Ανεκτι-
κότητα και αποδοχή του διαφορετι-
κού: αυτά υπαγορεύει η ιστορική μνή-
μη, αλλά και η πρόταξη της κοινωνικής
συνοχής. Και όχι εξημμένη εθνική συ-
νείδηση και πατραγαθία (που, άλλω-
στε, δεν κινδυνεύουν).
Η ιστορική μνήμη αλλά και η κοινωνική
παρατήρηση βοηθούν ώστε να κάνουμε
τις ακόλουθες παρατηρήσεις. Και, πα-
ραλλήλως, να διαπιστώσουμε ότι μα-
κροχρόνια, όποτε γεννήθηκαν φόβοι
και εχθρότητα για τον «άλλο», αποδεί-
χθηκαν ανυπόστατα. Oι μετανάστες λοι-
πόν: α) ανήκαν κατά κύριο λόγο στους
πιο φτωχούς και λιγότερο μορφωμέ-
νους του κόσμου, β) αντιμετωπίζονταν
με καχυποψία ως προς τις επιδιώξεις
τους στη χώρα εγκατάστασης και βίω-
ναν προβλήματα ένταξης, γ) απέδιδαν
ιδιαίτερη σημασία στα θέματα της θρη-
σκείας, αλλά αυτό δεν τους έκανε επιθε-
τικούς απέναντι στις κοινωνίες υποδο-
χής, δ) δημιουργούσαν προβληματισμό
σε όσους απέδιδαν ιδιαίτερο βάρος στα
ζητήματα εθνικής ταυτότητας, ε) θεω-
ρούσαν τη μόρφωση και την εργασιακή
αποκατάσταση των παιδιών τους κρίσι-
μη συνιστώσα για την ομαλή κοινωνική
τους ένταξη.
ΕΠΙΣΤΗΜΗ
Σήμερα, ο επιστημονικός προβληματι-
σμός για τις μεταναστευτικές ροές – κα-
τά σημαντικό μέρος του τουλάχιστον
– υποδεικνύει ότι είναι απαραίτητο να
συμπληρωθεί η ερευνητική προσπά-
θεια. Παράλληλα με τις «μακροπροσεγ-
γίσεις» (συμπεριλαμβανομένων των
θεμάτων που αφορούν την εθνική ταυ-
τότητα) και τη χρήση γενικών στατιστι-
κών στοιχείων που διευκολύνουν τις
συγκρίσεις, χρειάζεται να αναπτυχθούν
και πιο «ποιοτικές» προσεγγίσεις, επει-
δή αυτές αναδεικνύουν διαστάσεις (κοι-
νωνιολογικές, ανθρωπολογικές, πολι-
τισμικές) που επιτρέπουν να κατανοή-
σουμε το φαινόμενο και από την πλευ-
ρά των μεταναστών.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Αυτό που ίσχυε και ισχύει για τους πο-
λίτες μιας χώρας ισχύει και για τους με-
τανάστες της: οι εκπαιδευτικές παρεμ-
βάσεις είναι καίριας σημασίας για να εν-
δυναμωθεί η κοινωνική συνοχή και να
ενισχυθεί η πολιτική-δημοκρατική συμ-
μετοχή. Η βελτίωση των εκπαιδευτικών
ευκαιριών για τους «άλλους» αντιμετω-
πίζεται ως πρόκληση σε διεθνές επίπε-
δο. Συναρτάται με ευαίσθητα κοινωνι-
κοπολιτικά ζητήματα: πολιτισμικές ιε-
ραρχήσεις, διακρίσεις, κοινωνικό απο-
κλεισμό, πολιτική περιθωριοποίηση.
Η αντιμετώπιση των εκπαιδευτικών
Το απαρτχάιντ ανισοτήτων στην περίπτωση των «άλ-
έκανε πολλά λων» σχετίζεται με προβλήματα που
χρόνια να υπάρχουν σε όλο το φάσμα και τα επί-
καταργηθεί, αλλά πεδα της εκπαίδευσης. Αλλά είναι βέ-
οι διαχωρισμοί βαιο ότι δεν μπορούν να αρθούν με
πλήθυναν αντί να αποκλειστικώς εκπαιδευτικά μέτρα.
μειώνονται Πράγματι, η αντιμετώπιση των προβλη-
μάτων προϋποθέτει πολύπλευρη προ-
σπάθεια. Επικέντρωση σε νομοθετικές
προβλέψεις, δραστικές παρεμβάσεις,
παράλληλες «soft» προσεγγίσεις, εύ-
στοχες επενδύσεις οι οποίες: α) να εγ-
γυώνται – αρχικώς – τα θεμελιώδη δι-
καιώματα και β) να μάχονται τις ιδεολο-
γικές αγκυλώσεις που οδηγούν σε κοι-
νωνικό αποκλεισμό.
Εντός του εκπαιδευτικού συστήματος,
οι πολιτισμικές προκαταλήψεις και οι δι-
ακρίσεις που επιφέρουν, μπορούν να
μειωθούν. Aπαιτούνται:
A. Πρόγραμμα σπουδών και εκπαιδευ-
τικό υλικό στα οποία να αποτυπώνεται
θετικά ο πολυπολιτισμικός χαρακτήρας
της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας (με
έμφαση στα μαθήματα: Ιστορία, Γεω-
γραφία, Κοινωνική και Πολιτική Αγω-
γή).
B. Εξειδικευμένες στο πρόβλημα παι-
δαγωγικές και ψυχολογικές πρακτικές.
Γ. Προσαρμοσμένη νοοτροπία και συ-
μπεριφορά από τους διδάσκοντες. Η
αποδοχή της ετερότητας και η απόδοση
αξίας στους διαφορετικούς πολιτισμούς
από τους εκπαιδευτικούς έχει καθορι-
στική σημασία. Προσελκύοντας τους
γονείς όλων των παιδιών κοντά στην εκ-
παιδευτική διαδικασία μπορούν να τους
ενθαρρύνουν ώστε να συμβάλλουν
στην αναδιάταξη του κοινωνικού και πο-
λιτισμικού περιβάλλοντος. ∏
 05.03.2010 25

ναν αδρανείς συνεχιστές της μισθωτής

υπαγωγής ή διαχειρίστηκαν την εργα-
σιακή εξάρτηση σαν όχημα οικονομι-
κής και πολιτικής παθητικότητας.
Η σύγχρονη πολιτεία και οι υπάρχου-
σες ολοκληρώσεις οφείλουν να αναδι-
απραγματευτούν τη σχέση ανάμεσα
στους πολίτες και στους ανθρώπους
που ως εργαζόμενοι δεν είναι ισότιμοι,
τουλάχιστον για ένα μέρος της ζωής
τους. Η ολοκληρωτική απάλειψη της
εργασιακής υπαγωγής δεν είναι σήμε-
ρα αμέσως εφικτή, διότι εμποδίζεται
από τον θεμελιώδη τύπο των οικονομι-
κών σχέσεων.
Είναι ωστόσο εφικτή η δυνατότητα να
προσδιοριστεί σε νέα βάση η οργανωτι-
κή συγκρότηση της εργασίας. Είναι απα-
ραίτητο να διαμορφωθεί ένα υπόδειγμα
εργασιακών σχέσεων το οποίο θα ξε-
περνά τις γνωστές μορφές εξάρτησης

Η ΑΠΟΔΥΝΑΜΩΣΗ κατά τη διάρκεια της δουλειάς. Αυτό το

εγχείρημα αφορά αρχικώς τον διαχωρι-
σμό της οικονομικής υπαγωγής και της

ΤΗΣ ΥΠΑΓΩΓΗΣ
ΑΝΔΡΕΑΣ Ν. ΛΥΤΡΑΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΠΡΥΤΑΝΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ.
εργασιακής εξάρτησης. Κάτι τέτοιο κά-
νει απαραίτητη τη διάκριση ανάμεσα
στην – μελλοντικώς αναγκαία για την
παραγωγή – εργασιακή πειθαρχία και
στην πειθαρχία σε μια ιεραρχία. Η υπέρ-
Οι μισθωτοί απολαύουν ενός μικρού κλάσματος της ευημερίας της οποίας βαση του Τεϊλορικού υποδείγματος και
είναι οι δημιουργοί η σταδιακή μετάβαση σε πιο επίπεδα συ-
στήματα οργάνωσης της εργασίας, σε

Η
σταθερότητα
της εξαρτημέ-
νης εργασίας,
όταν υπάρχει,
είναι το μόνο
στοιχείο που
κάνει τη μισθωτή ιδιότητα επιθυμητή.
Η μισθωτή σχέση για τον άνθρωπο εί-
ναι κατά τα άλλα συνέχεια της μακράς
ιστορίας της εξάρτησης. Η μισθωτή
εργασία έχει την αναμφισβήτητη συ-
νεισφορά της στη σημερινή κοινωνία
της ευημερίας. Συγχρόνως, οι φορείς
της απολαύουν ενός απίστευτα περιο-
ρισμένου κλάσματος της ευημερίας,
ενώ είναι δημιουργοί της. Εισπράτ-
τουν, αντιθέτως, τις πιο δυσάρεστες
επιδράσεις από τις οικονομικές διακυ-
μάνσεις, τις οργανωτικές μεταβολές
της παραγωγής και τις πολιτικές απο-
φάσεις οι οποίες αφορούν τη δημόσια
χρηματοδότηση της οικονομίας. Με
βάση τις αδράνειες του παρελθόντος,
διατηρείται, σαν απολίθωμα, το υπό-
δειγμα της εργασιακής οργάνωσης
στο οποίο οι φορείς της εργασίας είναι
παθητικοί εντολοδόχοι της ακολουθί-
ας της αρμοδιότητας, δηλαδή της
προφανώς ή πρακτικώς ανελεύθεροι. Η
μισθωτή σχέση αποτελεί οικονομικό και
θεσμικό ορόσημο, μεταξύ των άλλων,
της καπιταλιστικής κοινωνίας. Oι αλλα-
γές στην καπιταλιστική κοινωνία απαλ-
λοτρίωσαν προγενέστερες μορφές ανε-
λευθερίας. Διατηρήθηκε όμως μια κρί-
σιμη διάσταση: η υπαγωγή του ανθρώ-
που σε έναν άλλο άνθρωπο υλοποιείται
στο μέρος του χρόνου κατά τον οποίο
τίθεται κάτω από την εξουσία του εργο-
δότη του. Εχει βεβαίως τη μορφή της
εθελούσιας σύμπραξης του εργαζομέ-
νου με το υπόδειγμα της τυπικής ή άτυ-
πης σύμβασης εργασίας. Αποτελεί πά-
ντοτε ένα μείζον ζήτημα αν αυτή η εθε-
λούσια σύμπραξη είναι προϊόν της ελεύ-
θερης βούλησης ή δημιούργημα του
επιβιωτικού εξαναγκασμού.
O μισθωτός, ως εξαρτημένος εργαζόμε-
νος, είναι σίγουρα ένας άνθρωπος ενός
άλλου ανθρώπου κατά τον χρόνο της
εργασίας του. Λειτουργεί ως ελεύθερος
πολίτης με ατομικά και ενεργητικά δικαι-
ώματα εκτός της εργασίας. Εχει δικαίω-
μα να εκλέγει, αλλά είναι αμφίβολο αν το
δικαίωμά του να εκλέγεται μπορεί να
υλοποιηθεί. Τα κοινωνικά δικαιώματα,
την ώρα προσέλευσης και συνεχίζεται
με την ακολουθία των προγραμματι-
σμένων και επαναλαμβανόμενων ατο-
μικών και συλλογικών δράσεων. Σημα-
τοδοτείται από τη συνεχή λήψη και
εκτέλεση εντολών, που συνοδεύονται
από την απειλή και ενίοτε την εκτέλεση
συνεπειών και ποινών.
Oι ριζοσπαστικές θεωρίες του 19ου αιώ-
να με τις επεξεργασίες τους υπέδειξαν
ότι αυτή η μορφή της ανθρώπινης υπο-
τέλειας, έστω για την εργάσιμη διάρκεια
της ημέρας, είναι η αποκλειστική πηγή
πλούτου για τους κατόχους ιδιοκτησίας
οι οποίοι λειτουργούν ως εργοδότες. O
εργάσιμος χρόνος, ο οποίος γίνεται αντι-
κείμενο έντιμης εμπορευματικής συναλ-
λαγής, ανταλλάσσεται με μέσα συντή-
ρησης. Στη συνέχεια, με την εξαναγκα-
στική διαδικασία της ταχείας αύξησης
της παραγωγικότητας, το αντίτιμο της
προκείμενης ανταλλαγής μετατρέπεται
σε κλάσμα της αξίας της εργασίας, η
οποία ενσωματώνεται στα παραγόμενα
εμπορεύματα. Το προϊόν της συλλογι-
κής δουλειάς των άμεσων παραγωγών
γίνεται αντικείμενο ατομικής ιδιοποίη-
σης από έναν εργοδότη.
συνάρτηση με τις δυνατότητες ευελιξίας
τις οποίες δημιουργεί η τεχνολογία, πα-
ράγουν τις προοπτικές για την αναδια-
σκευή της σχέσης παραγωγής και εργα-
σιακής πειθαρχίας. Επιπροσθέτως, μπο-
ρούν να συμβάλουν στην απάλειψη
άχρηστων ή και περιορισμένης αξίας
ρυθμίσεων που έρχονται από το παρελ-
θόν. Η αναζήτηση μπορεί να δημιουρ-
γήσει επινοητικές εξισορροπήσεις για
την εργασία, την παραγωγή και τις σχέ-
σεις κυριαρχίας. Με τη διαμόρφωση της
εργασιακής σχέσης θα παραχθεί και το
Πρέπει παρελκόμενο συγκεκριμένο σύστημα
αμοιβών.
ίσως να Εναντι του σημερινού αμείλικτου συν-
σκεφτού- δυασμού της οικονομικής υπαγωγής
με, μέσα και της καθημερινής εξάρτησης του αν-
θρώπου από έναν εργοδότη ή από την
στη γενική ακολουθία των αρμοδίων, η ετεροβα-
τάση των ρής οικονομική σχέση θα συνυπάρχει
καινοτο- με την αμφοτεροβαρή εργασιακή συ-
νύπαρξη. Η συνθήκη αυτή δημιουργεί
μιών που αμιγείς δυνατότητες οι πολίτες των δύο
επιτρέπει κατηγοριών να συλλειτουργούν ως ισό-
τιμοι στο πλαίσιο του οικονομικού συ-
η εποχή στήματος. Οι αρμόδιοι που στελεχώ-
μας, ότι νουν τους μηχανισμούς της άγονης εν-
μπορούμε

εξουσίας μέσα στον χώρο δουλειάς.
Ακολούθως, αλιεύοντας από το ίδιο
πλαίσιο, είναι θεμελιωμένη η εκτίμηση
ότι η εργασιακή υπαγωγή είναι αναπό-
σπαστο στοιχείο της κυριαρχίας και
των ανισότιμων πολιτικών σχέσεων.
Πρέπει ίσως να σκεφτούμε, μέσα στη
γενική τάση των καινοτομιών που επι-
τρέπει η εποχή μας, ότι μπορούμε να
αποδεσμευτούμε από τα άχρηστα
απολιθώματα με τα οποία συνδέεται η
μισθωτή εργασία.
O δούλος στην αρχαιότητα και ο δουλο-
πάροικος της περιόδου της φεουδαρχί-
ας είναι άνθρωποι άλλων ανθρώπων,
που αφορούν κυρίως τα άτομα των οποί-
ων η υπόστασή τους συναρτάται από τη
δυνατότητα να εργάζονται, δεν είναι
υποχρεωτικά στην παρούσα νομιμότη-
τα και δύνανται να αρθούν στην ιστορική
συνέχεια.
Εκτός του αμιγώς οικονομικού πεδίου,
η μισθωτή ιδιότητα διακρίνεται για πο-
λύ δυστυχή χαρακτηριστικά όταν ο φο-
ρέας της εργασίας βρίσκεται μέσα στον
χώρο δουλειάς. Είναι εντεταγμένος σε
μια οργάνωση της εργασίας που μοιάζει
προκλητικά με τη στρατιωτική. Η οργά-
νωση αυτή επισημαίνει ένα είδος επιβε-
βλημένης πειθαρχίας που αρχίζει με
O
σοι αντιδικούν με τα
ριζοσπαστικά διανο-
ήματα δεν έχουν το-
ποθετηθεί σε αυτές
τις εκτιμήσεις. Απλώς
τις παρακάμπτουν περίπου δύο αιώνες.
Oσοι όμως διατείνονταν ότι ακολου-
θούσαν τις αρχές των προαναφερθει-
σών θεωριών κατά την πολιτική τους
δράση έμειναν ενεοί απέναντι στις οφει-
λές τους για τους φορείς της εργασίας
προκειμένου να συμβάλουν στην αν-
θρώπινη απεξάρτηση. Στις περισσότε-
ρες περιπτώσεις (κλασική περίπτωση
τα σοσιαλιστικά εγχειρήματα) παρέμει-
διάμεσης εξουσίας μπορούν ενδεχομέ-
νως να συνεχίσουν να ανιχνεύουν τις
να αποδε- ευκαιρίες για θέσεις επιτελών, αρκεί κά-
σμευτούμε ποιος να τις δημιουργήσει. Μετά την πε-
από τα ριγραφόμενη μεταβολή, δεν φαίνεται
να υπάρξουν προσφορές για τις υπηρε-
άχρηστα σίες τους. Με δεδομένο ότι οι φορείς
απολιθώ- της εργασίας αποτελούν την πλειονό-
τητα των πολιτών, αποτελεί όρο εκ των
ματα με ων ουκ άνευ για τη βελτίωση της δομής
τα οποία και της λειτουργίας της δημοκρατίας.
συνδέεται Ενδεχομένως θα ενθαρρύνει και τη δι-
εκδίκηση της ισότητας, διευρύνοντας
η μισθωτή το περιεχόμενό της με την ισότητα ευ-
εργασία καιριών. ∏
 26 Αρχιτεκτονική

ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΕΝΑΝ

«ΥΠΕΥΘΥΝΟ» ΔΑΝΕΙΣΜΟ
ΣΟΦΙΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ Δ. Ν. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ

πιστοληπτικής ικανότητας του υποψή-

Είναι χρέος των τραπεζών να ενημερώνουν τους πελάτες τους για τους φιου δανειολήπτη, βάσει επαρκών
κινδύνους του «ανεύθυνου δανεισμού» στοιχείων που πρέπει να λαμβάνονται
κατά περίπτωση – ακόμα και βάσει
πληροφοριών που διαθέτουν τα πιστω-
τικά ιδρύματα ενόψει ενδεχόμενης ήδη
υφιστάμενης από άλλη αιτία σχέσης με
τον ενδιαφερόμενο –, ώστε να τεθεί
ένα όριο στο σημερινό φαινόμενο τού
χωρίς όρια δανεισμού (ακόμα και για
αγορά πολυτελών καταναλωτικών αγα-
θών, όπως αυτοκινήτων μεγάλου κυβι-
σμού, σκαφών αναψυχής, κ.λπ.), ο
οποίος οδηγεί σε εξουθενωτικές κατα-
στάσεις και αδιέξοδα. Προς την κατεύ-
θυνση της προληπτικής αντιμετώπισης
του φαινομένου της υπερχρέωσης, εί-
ναι σημαντικό τα πιστωτικά ιδρύματα
να αποφεύγουν τη χορήγηση δανείων
χωρίς προηγούμενο προσεκτικό και
επαρκή έλεγχο της φερεγγυότητας του
υποψήφιου δανειολήπτη, ενώ το κρά-
τος – κατά τις επιταγές της κοινοτικής
νομοθεσίας, ως προς την οποία πρέπει
να συμμορφωθούμε – οφείλει να ασκεί
τον αναγκαίο έλεγχο και να παρέχει κα-

Μ
ε ευρεία
συναίνε-
ση, αφού
υπερψηφί-
στηκε και
από την
αντιπολίτευση, έγινε δεκτό επί της αρ-
χής και επί των άρθρων το σχέδιο νό-
μου για τη «ρύθμιση επιχειρηματικών
και επαγγελματικών οφειλών προς τα
πιστωτικά ιδρύματα, διατάξεις για την
επεξεργασία δεδομένων οικονομικής
συμπεριφοράς και άλλες διατάξεις». Η
συγκεκριμένη νομοθετική πρωτοβου-
λία της κυβέρνησης, και ειδικότερα του
υπουργείου Oικονομίας, Ανταγωνιστι-
κότητας και Ναυτιλίας, εντάσσεται στο
στήριξη του οικογενειακού προϋπολο-
γισμού. Με τον τρόπο αυτό θα καλυ-
φθεί, έστω και με καθυστέρηση πολ-
λών ετών, σε σύγκριση με άλλες χώρες
(π.χ. ΗΠΑ, Γερμανία, Σουηδία, Oλλαν-
δία, Φινλανδία, Αυστρία, Γαλλία, Βέλγιο
Ιταλία), ένα μεγάλο κενό της ελληνικής
νομοθεσίας αναφορικά με την προστα-
σία ενός φυσικού προσώπου/ ιδιώτη σε
περίπτωση αδυναμίας πληρωμής των
χρεών του, δεδομένου ότι το ισχύον
Πτωχευτικό Δίκαιο αφορά μόνο σε
εμπόρους και εμπορικά χρέη.
Πέραν των μέτρων κατασταλτικής προ-
στασίας, ιδιαίτερη σημασία έχει, προε-
χόντως, η προληπτική αντιμετώπιση
του φαινομένου της υπερχρέωσης.
να συμμορφωθούν πλήρως προς τις
επί μέρους διατάξεις της, διαμορφώ-
νοντας το ενδεδειγμένο θεσμικό πλαί-
σιο. Ζητούμενο και βασική προτεραι-
ότητα αποτελούν η δημιουργία μια νέ-
ας κουλτούρας και αντίληψης αναφο-
ρικά με τον δανεισμό, στην οποία
μπορεί να συμβάλει η λήψη των ακό-
λουθων μέτρων:
1. Προστασία καταναλωτών και επαγ-
γελματιών από αθέμιτες και παραπλα-
νητικές διαφημίσεις και λοιπές προω-
θητικές ενέργειες των τραπεζών σχετι-
κές με τις συμβάσεις πίστωσης. Προς
την κατεύθυνση αυτή θα πρέπει να προ-
βλεφθούν ειδικές διατάξεις ως προς το
ελάχιστο (minimum) των πληροφορι-
τάλληλες οδηγίες και κατευθυντήριες
Να τεθεί γραμμές προς αποφυγή περιπτώσεων
ένα όριο «ανεύθυνου» δανεισμού.
στο σημε- 4. Καθιέρωση ειδικού καθήκοντος
συνδρομής για τα πιστωτικά ιδρύματα
ρινό φαι- και υποχρέωσης επεξήγησης με εξατο-
νόμενο του μικευμένο τρόπο και πριν από την υπο-
γραφή της σύμβασης πίστωσης όλων
χωρίς όρια των πληροφοριών που περιέχονται σε
δανεισμού αυτή (είδος πίστωσης, συνολικό κό-
ο οποίος στος συμπεριλαμβανομένων τόκων,
προμηθειών, φόρων, αμοιβών και λοι-
οδηγεί σε πών δαπανών, ποσό, αριθμός και περι-
εξουθενω- οδικότητα των καταβολών, απαιτούμε-
τικές κατα- νες εγγυήσεις και ασφάλειες, δικαίωμα
πρόωρης εξόφλησης, προϋποθέσεις
στάσεις και και διαδικασία καταγγελίας κ.λπ.).
αδιέξοδα

πλαίσιο μιας συντεταγμένης προσπά-
θειας ενίσχυσης της ρευστότητας και
τόνωσης της ελληνικής αγοράς και αξι-
ολογείται αναμφισβήτητα ως θετικό
βήμα προς την κατεύθυνση κατασταλ-
τικής αντιμετώπισης του φαινομένου
της υπερχρέωσης. Η κριτική που ασκή-
θηκε, κυρίως από εκπροσώπους του
τραπεζικού χώρου, αφορά σε επί μέ-
ρους διατάξεις τού ως άνω σχεδίου νό-
μου – προς αποφυγήν καταστρατήγη-
σης των ευεργετικών ρυθμίσεων από
πολίτες οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα
κανονικής εξόφλησης των χρεών τους
–, δεν εμπεριέχει αμφισβήτηση του βα-
σικού νομοθετικού στόχου (ratio), ο
οποίος είναι αξιέπαινος, ιδίως σε μια
εποχή έντονης οικονομικής κρίσης και
ύφεσης.
Επόμενο βήμα πρέπει να αποτελέσει η
ρύθμιση χρεών και οι προϋποθέσεις
απαλλαγής των υπερχρεωμένων κατα-
ναλωτών από τα χρέη τους, στο πλαίσιο
μιας γενικότερης δέσμης μέτρων για τη
Αποτελεί κοινή διαπίστωση το γεγονός
ότι οι καταναλωτές, αλλά και οι επαγ-
γελματίες, αντιμετωπίζουν ένα σοβαρό
έλλειμμα ενημέρωσης. Ειδικότερα, δεν
γνωρίζουν βασικούς τραπεζικούς
όρους, αδυνατούν να καταλάβουν κρί-
σιμες πληροφορίες που περιέχονται
στα λεγόμενα «ψιλά γράμματα» των
συμβολαίων και παραπλανούνται από
τις προωθητικές ενέργειες των τραπε-
ζών, με αποτέλεσμα να αναλαμβάνουν
δανειακές υποχρεώσεις αναντίστοιχες
με τα εισοδήματά τους. Προς την κα-
τεύθυνση της εμπέδωσης της αρχής
του «υπεύθυνου» δανεισμού η χώρα
μας έχει να κάνει πολλά βήματα ακό-
μα, εν όψει μάλιστα και της πρόσφα-
της Oδηγίας 2008/48/ΕΚ (ΕΕ L 133
της 22.5.2008, σ. 66), η οποία αφορά
στον «υπεύθυνο» δανεισμό σε ό,τι
αφορά ειδικότερα στις συμβάσεις κα-
ταναλωτικής πίστης και θέτει ως κατα-
ληκτική ημερομηνία την 12η Μαΐου
του 2010, προκειμένου τα κράτη-μέλη
ών που πρέπει να περιλαμβάνονται κα-
τά τρόπο σαφή, ευσύνοπτο και εμφανή
στις ως άνω δημόσιες προσφορές, προ-
κειμένου οι ενδιαφερόμενοι να μπο-
ρούν να τις συγκρίνουν και να επιλέ-
γουν την πιο συμφέρουσα γι’ αυτούς.
2. Παροχή πριν από τη σύναψη της
σύμβασης πίστωσης επαρκούς ενημε-
ρωτικού υλικού, το οποίο ο ενδιαφερό-
μενος να έχει τη δυνατότητα να παίρνει
μαζί του και να το μελετά. Για να εξα-
σφαλιστεί η πληρέστερη δυνατή διαφά-
νεια και συγκρισιμότητα των προσφο-
ρών των διαφόρων τραπεζών, η πληρο-
φόρηση σχετικά με τους όρους, το κό-
στος της πίστωσης και τις επί μέρους
υποχρεώσεις θα πρέπει να παρέχεται
μέσω ενός αντιπροσωπευτικού παρα-
δείγματος, το οποίο να αντιστοιχεί στη
μέση διάρκεια και στο συνολικό ποσό
της πίστωσης που χορηγείται για το υπό
εξέταση είδος σύμβασης δανείου.
3. Υποχρέωση μιας πιο υπεύθυνης εκ
μέρους των τραπεζών εκτίμησης της
Σ
υμπερασματικά, η εύκο-
λη πρόσβαση στον δα-
νεισμό χωρίς ασφαλι-
στικές δικλείδες οδηγεί
στην ανάληψη υποχρε-
ώσεων που είναι ή αποδεικνύονται ανα-
ντίστοιχες με τις πραγματικές οικονο-
μικές δυνατότητες των ενδιαφερομέ-
νων, ιδίως σε περιόδους έντονης οικο-
νομικής κρίσης. Μέτρα κατασταλτικής
αντιμετώπισης των οφειλών εμπεριέ-
χουν, σύμφωνα και με την πρόθεση του
νομοθέτη, «μια θετική προοπτική απε-
γκλωβισμού από τη θηλιά των χρεών»,
το ζητούμενο ωστόσο πρέπει να είναι
πρωτίστως η πρόληψη της υπερχρέω-
σης μέσω της επαρκούς πληροφόρη-
σης για τους κινδύνους του υπερδανει-
σμού, της συμβουλευτικής υποστήρι-
ξης καταναλωτών και επαγγελματιών
και γενικότερα μέσω της εμπέδωσης
της αρχής ενός «υπεύθυνου» και με μέ-
τρο δανεισμού. ∏
Λογοτεχνία 05.03.2010 27

Αυτό που σίες ήταν πολύ συχνές στα πληρώμα-

μας ενδια- τα των πολεμικών πλοίων. Λόγω του
φόβου που κυριαρχούσε για πιθανή
φέρει δεν εξέγερση, οι αξιωματικοί του πλοίου,
είναι το κατόπιν της επιρροής και της αποφα-
σιστικής στάσης του πλοιάρχου κα-
παιχνίδι ταδίκασαν σε θάνατο διά του απαγ-
μόνο των χονισμού τον κατηγορούμενο. O
νομικών Μπίλλυ οδηγήθηκε στην κρεμάλα
αδιαμαρτύρητα, ενώ οι συνάδελφοι,
επιχει- αλλά και οι αξιωματικοί που τον δίκα-
ρημάτων σαν ήταν μουδιασμένοι. Μάλιστα,
αλλά η επί- ακόμη και ο πλοίαρχος που είχε πά-
ρει την απόφαση να καταδικαστεί ο
δραση του νεαρός ναύτης σε θάνατο φαίνεται
νόμου στην στην τελευταία σκηνή του έργου ότι
δεν είχε απαλλαγεί από τις τύψεις και
ανθρώπινη τις ενοχές, καθώς ψιθυρίζει στο νε-
συνείδη- κροκρέβατο το όνομα του άτυχου
ση, η τα- νέου.
O συγγραφέας αναλύει με λεπτομε-
λάντευση ρείς περιγραφές τους δύο εντελώς
ανάμεσα αντίθετους, διαφορετικούς χαρακτή-
ρες, αυτόν του Μπίλλυ και του οπλο-
στο δίκαιο, νόμου, ενώ κατά βάθος τα δύο αυτά
στο νόμι- πρόσωπα εκπροσωπούν το καλό και
μο και στο το κακό και τη σύγκρουσή τους, στην
οποία άλλωστε πίστευε ο Μέλβιλ, μια
παράνομο, σύγκρουση που επανέρχεται σε όλα
η αμφιβο- του τα έργα και ιδιαιτέρως στο εμβλη-
λία για τη ματικό μυθιστόρημά του Μόμπυ
Ντικ. O Μέλβιλ ωστόσο προσεγγίζει
δίκαιη ή όχι το θέμα του με ψυχραιμία και ευαι-
απόφαση, σθησία, αναγνωρίζει πτυχές της προ-
σωπικότητας των ηρώων του και βά-
στοιχεία σει αυτών των δεδομένων, αλλά και
που μας της εποχής και των αναγκών της, κρί-
δίνουν νει τις πράξεις τους και τα γεγονότα
που σημάδεψαν τη ζωή τους. Ετσι,
πολλά λο- στο έκτακτο ναυτοδικείο που στήνε-
γοτεχνικά ται οι αξιωματικοί δεν επιθυμούν να
έργα καταδικαστεί σε θάνατο ο ναύτης για-

ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ τί γνωρίζουν πόσο καλός και αφελής

είναι ο Μπίλλυ, ο οποίος άθελά του

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
σκότωσε τον οπλονόμο, ενώ ο πλοί-
αρχος παρ’ όλο τον πόνο που αισθά-
νεται για την απόφασή του προτείνει
ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ τη θανατική ποινή, καθώς αυτή πρό-
κειται να λειτουργήσει και ως παρα-
Τρεις περιπτώσεις: Μπίλλυ Μπαντ του Χέρμαν Μέλβιλ, Αντιγόνη του Σοφοκλή δειγματισμός για να συνετιστούν τα
και Η γυναίκα με τα μαύρα του Γ. Νίκα υπόλοιπα μέλη της ομάδας και να μην
προβούν σε ανταρσία. O πλοίαρχος
Βήαρ, ο δικαστής, βυθομετρά τον

Π
ολλοί, πλην των
ειδικών, θα
αναρωτηθούν
τι σχέση μπορεί
να έχει το Δί-
καιο με τη Λο-
γοτεχνία, αν και αυτή καλύπτει με τον
ιδιαίτερο τρόπο της πολλές επιστή-
μες, όπως η Ιστορία, η Φιλοσοφία, τα
Μαθηματικά, η Εγκληματολογία (το
αστυνομικό είδος), αλλά και το Δί-
καιο, κυρίως αυτό. Γιατί σε πάρα πολ-
λά έργα, στα οποία παρουσιάζονται
ακραίες καταστάσεις των ηρώων,
όταν αυτοί συγκρούονται με το
«κακό», το Δίκαιο καλείται να δώσει
λύση, να απονείμει δικαιοσύνη. Αλλά
και όταν οι ήρωες, εκείνοι που δέχο-
νται την αδικία, προβαίνουν σε βίαιες
πράξεις και ανταποδίδουν τα ίσα, ακό-
μη και τότε, όπως είναι αυτονόητο,
τον λόγο τον έχει η δικαιοσύνη. Χαρα-
κτηριστικά παραδείγματα είναι το
μνημειώδες έργο του Ντοστογέφσκι
Oι αδελφοί Καραμαζώφ και Η Δίκη
του Κάφκα. Το πώς ο συγγραφέας
χειρίζεται τα θέματα αυτά είναι στην
ευχέρειά του, που καθορίζεται είτε
από τις νομικές του γνώσεις, είτε από
την ευαισθησία του για ζητήματα αν-
θρωπιστικά, ή και από τα δύο. Τώρα
δεν θα μας απασχολήσουν βιβλία που
έχουν ως θέματα αστυνομικές ιστορί-
ες ή δικαστικές υποθέσεις, όπως αυ-
τές τις είδαμε ιδιαιτέρως σε μυθιστο-
ρήματα του Σκοτ Τάροου. Γιατί αυτό
που μας ενδιαφέρει δεν είναι το παι-
χνίδι μόνο των νομικών επιχειρημά-
των, κάτι που παρακολουθεί κανείς
σε δικαστικά θρίλερ, αλλά η επίδραση
του νόμου στην ανθρώπινη συνείδη-
ση, η ταλάντευση ανάμεσα στο δί-
καιο, στο νόμιμο και στο παράνομο,
η αμφιβολία για τη δίκαιη ή όχι από-
φαση, στοιχεία που μας δίνουν πολλά
λογοτεχνικά έργα, τα οποία δεν κατα-
τάσσονται σε ξεχωριστό είδος: αστυ-
νομικό ή δικαστικό.
O Χέρμαν Μέλβιλ (ΗΠΑ, 1819-1891),
γνωστός κυρίως από το μυθιστόρη-
μά του Μόμπυ Ντικ, έγραψε πολλές
νουβέλες και διηγήματα, όπως εκεί-
νη με τον τίτλο Μπίλλυ Μπαντ, η
οποία κυκλοφόρησε για πρώτη φορά
το 1962, αν και το χειρόγραφο είχε
βρεθεί το 1924. Σε αυτήν εξετάζεται
η δίκη ενός άτυχου άνδρα, τα διλήμ-
ματα των δικαστών, η στάση του κα-
τηγορουμένου, η τελεσίδικη απόφα-
ση και οι επιπτώσεις της. O νεαρός
ναύτης Μπίλλυ Μπαντ, που υπηρετεί
στο βασιλικό ναυτικό της Μ. Βρετα-
νίας, σκοτώνει κατά λάθος τον οπλο-
νόμο του πλοίου, ο οποίος τον κατη-
γόρησε άδικα στον πλοίαρχο για
ανταρσία σε μια εποχή όπου οι ανταρ-
μάρτυρα, παρακολουθεί και αξιολο-
γεί ακόμη και από το ύφος του την
πληροφορία που δίνει. Ετσι, προσέχει
και δεν του ξεφεύγει το «συγκρατη-
μένο και επιδεικτικό ύφος του οπλο-
νόμου», το οποίο του έφερε στον νου
την περίπτωση ενός ψευδομάρτυρα
σε δίκη στην οποία συμμετείχε. O δι-
καστής λοιπόν δεν πρέπει να περιορί-
ζεται στις νομικές γνώσεις, αλλά να
είναι παρατηρητικός και να γνωρίζει
από ψυχολογία. O λόγος, αυτά που
υπονοούνται με τις λέξεις, και η στά-
ση του μάρτυρα ορίζουν και την αξιο-
πιστία του. Δεν αρκεί μόνο το τι λέει,
αλλά και πώς το λέει.
Η στάση του πλοιάρχου Βήαρ, ο οποί-
ος αποφασίζει να συνέλθει έκτακτο
ναυτοδικείο – αν και ήταν «αντιπολι-
τική» απόφαση, όπως αναφέρεται χα-
ρακτηριστικά –, δείχνει ότι πάντα σε
ανάλογες καταστάσεις ››
 28 Λογοτεχνία
›› – περίοδο πολέμου, ανταρσιών –,
εκτός από την ευφυΐα, την ευαισθησία
που πρέπει να διαθέτει ο εκάστοτε δι-
καστής, ρόλο παίζουν στον χαρακτή-
ρα της απόφασης και οι συνθήκες κά-
τω από τις οποίες τελέστηκε το έγκλη-
μα, είτε ήταν αυτό προμελετημένο εί-
τε όχι. Ιδού πώς θέτει ο συγγραφέας
τον ρόλο του δικαστή στην εν λόγω
υπόθεση: «Από νομική άποψη, το
φαινομενικό θύμα της τραγωδίας
ήταν αυτός που είχε προσπαθήσει να
ενοχοποιήσει έναν αθώο, και η αναμ-
φισβήτητη πράξη του τελευταίου,
από ναυτική σκοπιά, αποτελούσε το
πιο απαίσιο από τα στρατιωτικά
εγκλήματα. Και ακόμα περισσότερο.
Το ουσιαστικό δίκαιο ή άδικο σ’ αυτή
την υπόθεση, όσο πιο καθαρά και αν
παρουσιαζόταν τόσο περισσότερο
μεγάλωνε τις ευθύνες του κυβερνήτη
που έπρεπε να κρίνει κάτω από τη βα-
σική και τυπική αρχή του νόμου. Δεν
είναι λοιπόν ν’ απορεί κανείς πώς ο
πλοίαρχος του “Αδάμαστου” – άν-
θρωπος σκληρών γενικά αποφάσεων
– βρήκε ότι όχι μόνο η ετοιμότητα μα
και η περίσκεψη ήταν στοιχεία απα-
ραίτητα γι’ αυτή την περίπτωση»
(Μπίλλυ Μπαντ και άλλες ιστορίες,
μετάφραση Νινίλα Παπαγιάννη, Εστία
1993, σελ. 218-219). Και λίγο παρακά-
τω ο αφηγητής αναφέρεται στο στρα-
τιωτικό και ηθικό καθήκον του πλοι-
άρχου: «Μα ένας πραγματικός στρα-
τιωτικός μοιάζει πολύ κατά κάποιο
τρόπο με έναν αυστηρό ιερομόναχο.
Γιατί όχι με περισσότερη αυταπάρνη-
ση ο τελευταίος θα κρατήσει τον όρκο
της μοναστικής υπακοής απ’ ό,τι ο
πρώτος τον όρκο της υποταγής του
στο στρατιωτικό καθήκον. Παραμερί-
ζοντας κάθε άλλη σκέψη, ο πλοίαρ-
χος Βήαρ συνειδητοποίησε την επεί-
γουσα ανάγκη της άμεσης δράσης
στην υπόθεση του αρμενιστή, γιατί
ένιωθε καλά πως την πρώτη στιγμή
που το θέμα θα γινόταν γνωστό στο
πλήρωμα, μοιραία θα ξυπνούσαν ανά-
μεσα στους άντρες του ορισμένες
αποκοιμισμένες επιθυμίες μέσα από
τις στάχτες της πολύ πρόσφατης ακό-
μα ανάμνησης της ανταρσίας. Μα
παρ’ όλο που ήταν τόσο ευσυνείδητος
και πιστός στο καθήκον, δεν ήταν λά-
τρης της εξουσίας για χάρη της εξου-
σίας και μόνο» (σελ. 219-220).
Α
υτή η αναφορά
στην εξουσία
φέρνει στον νου
την τραγωδία
του Σοφοκλή
Αντιγόνη, στην
οποία ο βασιλιάς Κρέων, κατά τη δι-
άρκεια της σύγκρουσής του με την
Αντιγόνη, επιμένει στην απόφασή του
να μην ταφεί ο Πολυνείκης από αλα-
ζονεία, εγωισμό και επειδή είναι γοη-
τευμένος από την εξουσία. Ταυτίζει
τον εαυτό του με την κρατική δύναμη
και ως εκ τούτου με τον νόμο. Η Αντι-
γόνη αντιθέτως εμμένει στην απόφα-
σή της να θάψει τον αδελφό της, γιατί
υπακούει, όπως υποστηρίζει, στους
κανόνες της φύσης, στους άγραφους
νόμους, που πιθανόν να μοιάζουν με
τα θρησκευτικά συναισθήματα. Σί-
γουρα, πάντως, αυτοί δεν έχουν κανέ-
να κοινό με την εξουσία του Κρέοντα,
τους νόμους ή τις εντολές που θέσπι-
σαν οι άνθρωποι: «ούτοι συνέχθειν,
αλλά συμφιλείν έφυν» (στ. 523). Αλ-
λωστε ο Κρέων πιστεύει ότι η εξουσία
ή οι αναγκαιότητες της στιγμής που
εξυπηρετούν τις αποφάσεις του ηγέτη
είναι δυνατόν να αγνοήσουν τις υπο-
χρεώσεις που έχει το άτομο απέναντι
στους θεούς ή στις πατροπαράδοτες
παραδόσεις. Αν γίνουν κάποιες ανα-
γωγές στην υπόθεση της νουβέλας
Φωτογραφία από Μπίλλυ Μπαντ, μπορούν τότε να εξο-
την παράσταση μοιωθούν οι θεοί της τραγωδίας με τη
της «Αντιγόνης», συνείδηση του πλοιάρχου, ο οποίος
2000, Getty Cen- γνωρίζει πολύ καλά την ποιότητα του
ter, Λος Αντζελες, χαρακτήρα του ναύτη του, καθώς και
σε μετάφραση του το πώς διαδραματίστηκαν τα γεγονό-
Ζαν Ανουίγ και τα. Παραβλέπει ωστόσο αυτή την πα-
σκηνοθεσία τού ράμετρο ο δικαστής, ο κυβερνήτης
Shishir Kurup του πλοίου, και αποφασίζει βάσει του
νόμου και των αναγκών της εποχής.
Γι’ αυτό εξάλλου δεν δείχνει να αμφι-
ταλαντεύεται για την καταδικαστική
απόφαση που έλαβε για τον άμοιρο
νεαρό, καθώς το σκεπτικό του στηρί-
ζεται στον νόμο και μόνο σ’ αυτόν,
μολονότι κατανοεί τις αμφιβολίες και
τους δισταγμούς των άλλων δικα-
στών. Εξάλλου και ο ίδιος νιώθει κατά
βάθος ότι η απόφασή του είναι άδικη,
αλλά επειδή πρέπει να λάβει υπ’ όψιν
του τις δυσχέρειες της κατάστασης
γίνεται σκληρός και άτεγκτος στην ει-
σήγησή του και στην καταληκτική
του αγόρευση. Τα επιχειρήματά του
είναι πειστικά και αφορούν τη σχέση
του ανθρώπου όχι μόνο με τον νόμο,
αλλά και με τη συνείδηση. Η ομιλία του
είναι εξαιρετική, καθώς, ενώ έχει ο
ίδιος πάρει την απόφασή του, ερευνά
και αναλύει την υπόθεση σε κάθε επί-
πεδο, νομικό και ηθικό. Ιδού πώς τεκ-
μηριώνει τον συλλογισμό του: «... Πώς
εμείς θα μπορούσαμε να καταδικά-

σουμε σε θάνατο – άδικο θάνατο –
έναν συνάνθρωπό μας αθώο και άσπι-
λο στα μάτια του Θεού και που εμείς
έτσι τον παραδεχόμαστε; Είναι τίμιο;
Είναι σωστό; Συμμερίζομαι την άρνη-
σή σας, γιατί κι εγώ νιώθω βαθύτατα
το συγκλονιστικό αυτό ερώτημα που
αναδεύεται από τα κατάβαθα του εί-
ναι μου. Είναι η ίδια μας η Φύση που
μιλεί. Oμως τα κουμπιά αυτά που φο-
ράμε μαρτυρούν πως χρωστάμε υπο-
ταγή στον βασιλιά και όχι στη Φύση.
Και ο ωκεανός, αδιάφθορη και αρχέ-
γονη μορφή της Φύσης, που πάνω σ’
αυτόν ζούμε και σ’ αυτόν χρωστάμε
την υπόστασή μας ως ναυτικοί, θα
μπορούσε τώρα να μας επηρεάσει να
ξεχάσουμε το καθήκον μας ως αξιω-
ματικών της Μεγαλειότητάς του, το
καθήκον που πηγάζει από μια ανάλο-
γη αλλά άσχετη δύναμη; Τόσο πολύ
δεμένοι είμαστε σ’ αυτή τη δύναμη
ώστε όταν ξεκινάμε για μια σοβαρή
αποστολή παύουμε να ενεργούμε και
να σκεπτόμαστε ως άτομα – άτομα
ελεύθερα. Oταν κηρύσσεται ο πόλε-
μος, εμείς οι ταγμένοι μαχητές έχουμε
ποτέ ρωτηθεί ή έχει ποτέ κανείς ενδι-
αφερθεί για τη γνώμη μας; Πολεμού-
με σύμφωνα με τις διαταγές που παίρ-
νουμε... Ετσι, αν αυτή την κρίσιμη
στιγμή καταδικάσουμε, δεν θα είναι
σαν να ενεργεί μέσα από τα βάθη της
υπόστασής μας η δύναμη του στρατι-
ωτικού νόμου; Και για τον νόμο αυτόν
και τη σκληρότητά του εμείς δεν είμα-
στε υπεύθυνοι. Η ευθύνη μας, η ευθύ-
νη που πήραμε όταν δώσαμε τον
όρκο, είναι αυτή: Πως οσοδήποτε
σκληρός και ανελέητος είναι αυτός ο
νόμος εμείς θα πρέπει να συμμορφω-
θούμε μ’ αυτόν... Η ατομική μας συ-
νείδηση δεν θα έπρεπε να υποχωρή-
σει μπροστά στην άλλη, αυτήν που
υπαγορεύεται από τον νόμο και που
σύμφωνα μ’ αυτόν μόνο θα πρέπει να
ενεργήσουμε;» (σελ. 227-228).
Για να επανέλθουμε στην αρχαία ελ-
ληνική τραγωδία και στις αναλογίες
της με τη νουβέλα του Μέλβιλ, αρκεί
να θυμηθούμε την αφοσίωση των
Αθηναίων στους νόμους, για την
οποία μας δίνει πληροφορίες ο Θου-
κυδίδης. Αλλά και ο C. M. Bowra στο
βιβλίο του Oι τραγωδίες του Σοφο-
κλή. Αντιγόνη, Oιδίπους Τύραννος
(μετάφραση Αικ. Τσοτάκου-Καρβέλη,
εκδ. Κώδικας, χ.χ.) υποστηρίζει ότι,
αντίθετα με την κυριαρχούσα άποψη,
η Αντιγόνη αψηφά τις «καθιερωμένες
αντιλήψεις, βάζει τον εαυτό της πάνω
από τον νόμο του Κρέοντα και ισχυρί-
ζεται ότι ξέρει καλύτερα τι είναι δί-
καιο» (σελ. 37). Πάντως, η πίστη
στους νόμους κατά την αρχαιότητα
φαίνεται και από τον μύθο του Πρω-
ταγόρα στο ομώνυμο έργο του Πλά-
τωνα, σύμφωνα με τον οποίο ο Δίας
στέλνει τον Ερμή για να δώσει στους
ανθρώπους τη δικαιοσύνη και τον σε-
βασμό, και τον διατάσσει: «Και δώσε
νόμο από μένα να σκοτώνουν σα συμ-
φορά για την πόλη τον άνθρωπο που
δεν συμμετέχει στον σεβασμό και τη
05.03.2010 29
δικαιοσύνη...» (Πλάτων, Πρωταγό-
ρας, 322 c-d). Αλλωστε οι κοινωνίες
αποκτούν συνοχή και προοδεύουν
όταν λειτουργούν οι νόμοι, καθώς αυ-
τοί σε αγαστή συνεργασία με τον πο-
λιτισμό δημιουργούν τις ηθικές αξίες,
που είναι οι αρμοί κάθε πολιτείας. Κά-
τι ανάλογο εκφράζει ο Χορός στην
Αντιγόνη: «Κι ενώ έχει σοφία να μη-
χανεύεται / τέχνες π’ ούτε μπορούσε
να ελπίσει κανείς, / πότε γυρνάει στο
κακό / και στο καλό πότε πάλι / μα
όποιος τους νόμους τιμά / της χώρας
του και την ορκόδετη / των θεών δί-
κη, δοξάζει την πόλη του, / κι είναι χα-
μός της εκείνος, που / ξεδρομίζει απ’
την ίδια στράτα / χάρη στο θράσος
του» (Σοφοκλέους, Αντιγόνη, στ.
365-371). Πιθανόν, όμως, ο Σοφο-
κλής με τη στάση της Αντιγόνης να
υπαινίσσεται ότι οι νόμοι δεν είναι το
παν, ότι όλοι οι νόμοι δεν είναι ανα-
γκαστικά σωστοί και ότι ίσως η διατα-
γή του Κρέοντα να μην είναι νόμος.
Για να επανέλθουμε ωστόσο στη νου-
βέλα του Μέλβιλ, πρέπει να προσέ-
ξουμε ότι ο πλοίαρχος, για να πείσει
τα άλλα μέλη του έκτακτου ναυτοδι-
κείου και να καταδικαστεί σε θάνατο
ο κατηγορούμενος, χρησιμοποιεί ως
κύριο επιχείρημα την ιδέα ότι δεν πρέ-
πει να επιτρέψουν στην ατομική τους
συνείδηση να παραβλέψει τον νόμο
και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες
διαπράχθηκε το αδίκημα.
Μ
ια παρό- Μπίλι Μπαντ,
μοια ιστο- καρτ ποστάλ
ρία που δι- του James Dodds
αδραματί-
ζεται κατά
τη διάρ-
κεια του εμφυλίου πολέμου στην Ελ-
λάδα μάς αφηγείται ο Γ. Νίκας στο δι-
ήγημά του Η γυναίκα με τα μαύρα
(ανήκει στη συλλογή One Million
Dollars, εκδ. Νεφέλη 2005), το οποίο
αναφέρεται έμμεσα σε ένα αληθινό
γεγονός: Την άνοιξη του 1948 έγινε
στο Εκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών η
δίκη αξιωματικών του Ναυτικού, οι
οποίοι κατηγορήθηκαν για εσχάτη
προδοσία – παροχή απορρήτων πλη-
ροφοριών στον ΕΛΑΣ. Oσοι καταδι-
κάστηκαν σε θάνατο παμψηφεί ή με
ψήφους 4 προς 1 εκτελέστηκαν.
O Γ. Νίκας προσδίδοντας στην ιστορία
του μυστήριο και έκπληξη προσθέτει
το αίσθημα της εκδίκησης, το οποίο
καθοδηγεί έναν ήρωά του σε ακραία
πράξη. Στις δύσκολες εκείνες ημέρες
του πολέμου το Στρατοδικείο καταδί-
κασε σε θάνατο για εσχάτη προδοσία
ορισμένους αξιωματικούς σύμφωνα
με τους νόμους. Αυτή η καταδίκη άλ-
λωστε θα δρούσε και ως παραδειγμα-
τισμός για τους υπολοίπους, που δεν
θα τολμούσαν να διανοηθούν κάποια
παρέκκλιση από τον νόμο. O συγγρα-
φέας, όμως, χωρίς να εξετάζει αν ήταν
δίκαιη ή άδικη η απόφαση, εφόσον αυ-
τή στηρίχθηκε στη νομοθεσία, δημι-
ουργεί ένα πρόσωπο, την αδελφή ενός
από τους καταδικασθέντες αξιωματι-
κούς, η οποία απονέμει με τον δικό της
τρόπο δικαιοσύνη σκοτώνοντας έναν
από τους πρωτεργάτες της δίκης μετά
την πάροδο πολλών ετών. Γι’ αυτήν
ήταν άδικη η απόφαση, καθώς θα μπο-
ρούσε ο φίλος της, ο Καλλέργης, που
έτυχε να είναι ένας από τους δικαστές
του αδελφού της, να τους προειδοποι-
ήσει και έτσι εκείνος να φύγει από τη
χώρα και να γλιτώσει τον θάνατο. Ιδού
όμως πώς περιγράφεται η αμφιταλά-
ντευση του αξιωματικού Καλλέργη
όταν μαθαίνει τα γεγονότα και τη δική
του συμμετοχή σε αυτά: «Oταν από
τον φάκελο της ανάκρισης έμαθε την
ανάμειξη του Δερμούτσου σε μια υπό-
θεση που σχεδόν με βεβαιότητα θα
οδηγούσε τους ενόχους στο εκτελε-
στικό απόσπασμα, η πρώτη του αντί-
δραση ήταν να την ενημερώσει με κά-
ποιον τρόπο, έστω μ’ ένα ανώνυμο τη-
λεφώνημα, ώστε να τον ειδοποιήσει να
μη γυρίσει στην Ελλάδα. Αμα το σκέ-
φτηκε όμως ωριμότερα, είδε πως κάτι
τέτοιο αποκλειόταν. Oχι μόνο για τη
διακινδύνευση, που θα ήταν μεγάλη
(ελάχιστοι είχαν γνώση της δικογραφί-
ας), αλλά και, κυρίως, από μια ηθική
αναστολή. Δεν ήταν ικανός για μια
πράξη που, όπως κι αν προσπαθούσε
να τη δικαιολογήσει, θα ’ταν προδοσία.
Κι ούτε είχε την παραμικρή συμπάθεια
για ένα κίνημα που μοναδικός του σκο-
πός ήταν να μετατρέψει τη χώρα σε
Λαϊκή Δημοκρατία, με όλα τα επακό-
λουθα. Ετσι έριξε μιαν αυλαία, οριστι-
κή, στο θέμα...» (σελ. 233-234).
Και να πώς έβλεπε ο κατηγορούμενος
τη δίκη: «Μεθαύριο αρχίζει η δίκη.
Παρωδία δίκης, δηλαδή, με την από-
φαση παρμένη από πριν. Σε μια στιγ-
μή που βρισκόμουνα μόνος με τον
ανακριτή – τα βασανιστήρια γίνονταν
πριν, ίσως για να ’χει η ανάκριση μια
επίφαση νομιμότητας – του το ’πα...»
(σελ. 223).
Η λογοτεχνία δίνει τη δυνατότητα να
ανοίξουν πολλοί κόσμοι, ορατοί αλλά
και αόρατοι, ενώ μέσω των ηρώων και
των ιστοριών θέτονται πολλά ζητήμα-
τα από τα πεδία άλλων επιστημών και
εγείρονται ερωτήματα, δίνονται απα-
ντήσεις, περιγράφονται αμφιταλα-
ντεύσεις, αντίθετες τοποθετήσεις σε
φλέγοντα θέματα που απασχολούν
τον άνθρωπο.
Το Δίκαιο, επειδή καθορίζει τις σχέ-
σεις των ανθρώπων και των κοινωνι-
ών, δεν θα μπορούσε να μείνει έξω
από τον χώρο της Λογοτεχνίας. Κάθε
άλλο. Oι αναλογίες είναι πολλές ανά-
μεσά τους, με πρώτη και κύρια το ερ-
γαλείο που χρησιμοποιούν, τον λόγο
δηλαδή, αλλά και την επίδραση που
έχει ο νόμος με τη δυναμική του στον
άνθρωπο και στην κοινωνία, αντικεί-
μενα που εξετάζονται διαρκώς από
τους συγγραφείς. ∏
 30 Κοινωνία
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Κ.
ΚΑΙ Η ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ
ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΗΣ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑΣ
ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΡΑΜΠΑΤΖOΣ ΛΕΚΤΟΡΑΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
Το κράτος παραμένει υπερβολικά φοβικό και λειτουργεί ως τροχοπέδη
στην καθημερινή ζωή των μεταναστών
Η
Κ. γεννήθηκε
στο Δυρράχιο
της Αλβανίας
το 1989. Hρθε
στην Ελλάδα
το 1993, σε ηλι-
κία 4 ετών, ενώ οι γονείς της είχαν
ήδη εγκατασταθεί στη χώρα μας
έναν χρόνο νωρίτερα. Στην αρχή τα
πράγματα για τους γονείς μόνον εύ-
κολα δεν ήταν. Δυσκολεύθηκαν
πολύ να αποκατασταθούν επαγγελ-
ματικά, μολονότι αμφότεροι ήταν
πτυχιούχοι ανώτατης εκπαίδευσης.
Oπως είναι μάλλον ευνόητο, κανείς
από τους δύο δεν άσκησε το επάγ-
γελμα που σπούδασε, αντιθέτως
έκαναν όποια άλλη δουλειά μπορεί
να φανταστεί κανείς για να μπορέ-
σουν να σταθούν στα πόδια τους και
να στηρίξουν την οικογένειά τους.
Και τα κατάφεραν. Πάνω απ’ όλα δε,
ο κόπος τους ανταμείφθηκε στο
πρόσωπο των παιδιών τους. Η Κ.,
που είναι και το κυρίαρχο πρόσωπο
στη σύντομη αυτή ιστορία, κατόρ-
θωσε να εισέλθει πανηγυρικά στη
Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου
Αθηνών.
Το «ελληνικό όνειρο» όμως είχε για
την Κ. περαιτέρω δυσκολίες, οι οποί-
ες είναι εύλογο να εμφανίζονται σε
μια χώρα που ως τη δεκαετία του ’90
δεν είχε αντιμετωπίσει σοβαρά προ-
βλήματα εισροής μεταναστών. O λό-
γος περνάει και πάλι στην Κ., η οποία,
σε ηλικία πλέον 20 ετών, απαριθμεί
μια σειρά από προβλήματα που αντι-
μετώπιζε μέχρι πρότινος λόγω στέ-
ρησης της ελληνικής ιθαγένειας:
✓ Εν πρώτοις, αν και διαμένει ήδη
επί δεκαέξι έτη στην Ελλάδα, υφί-
σταται την ίδια μεταχείριση με τους
αλλοδαπούς φοιτητές που εισέρχο-
νται το πρώτον στην Ελλάδα για ανώ-
τατες σπουδές και διαμένουν σε αυ-
τήν μέχρι να τελειώσουν τις σπουδές
τους: πρέπει δηλαδή και εκείνη να
ανανεώνει την κάρτα διαμονής της
κάθε χρόνο. Στην πραγματικότητα,
έχει στην κατοχή της την κάρτα για
λιγότερο από έξι μήνες τον χρόνο,
διότι αυτή μονίμως αργεί να εκδοθεί,
ενώ πολλές φορές έχει ήδη λήξει
όταν εκδίδεται!
✓ Στερούμενη την ελληνική ιθαγέ-
νεια η Κ. δεν απολαμβάνει, ως εικός,
τα προνόμια του ευρωπαίου πολίτη
στον τομέα της εκπαίδευσης. Ετσι,
αν θελήσει να μεταβεί σε κάποιο άλ-
λο πανεπιστήμιο κράτους-μέλους
της ΕΕ για να συνεχίσει εκεί τις σπου-
δές της, θα πρέπει, ως μη κοινοτική
υπήκοος, να καταβάλλει δίδακτρα
αρκετά υψηλότερα σε σχέση με όσα
καταβάλλουν οι ευρωπαίοι πολίτες.
✓ Επιπτώσεις όμως δυσμενείς εμ-
φανίζονται και στο πεδίο των υπο-
τροφιών, δεδομένου ότι δικαιούχοι
των υποτροφιών του ΙΚΥ δεν μπορεί
να είναι φοιτητές που δεν έχουν την
ελληνική ιθαγένεια.
✓ Περαιτέρω, ενώ στην Κ. δόθηκε η
δυνατότητα να εισαχθεί στο Πανεπι-
στήμιο και μετέπειτα να ασκήσει το
νομικό επάγγελμα, στην πράξη δεν
έχει τις ίδιες επαγγελματικές προο-
πτικές με τους συμφοιτητές της. Και
τούτο διότι ο διορισμός αλλογενούς
ως δικαστικού λειτουργού γίνεται
μόνον μετά την παρέλευση πενταε-
τίας από την κτήση της ελληνικής
ιθαγένειας (βλ. άρθρο 36 παρ. 3 του
Κώδικα Oργανισμού Δικαστηρίων
και Κατάστασης Δικαστικών Λει-
τουργών), ενώ αντιστοίχως το επάγ-
γελμα του δικηγόρου μπορεί να το
ασκήσει αλλογενής μόνον μετά την
παρέλευση διετίας από την κτήση
της ελληνικής ιθαγένειας (βλ. άρθρο
5.3 του Κώδικα περί Δικηγόρων).
✓ Περιττό ίσως να λεχθεί ότι χωρίς
την ελληνική ιθαγένεια η Κ. δεν μπο-
ρεί να ταξιδέψει ελεύθερα στις χώ-
ρες της ΕΕ. Ωστόσο με τον Ν.
3731/2008, που συνιστά πράξη εν-
σωμάτωσης της Oδηγίας 2003/109/
ΕΚ – η οποία ορίζει τις συνθήκες υπό
τις οποίες υπήκοοι τρίτων χωρών
μπορούν να αποκτήσουν καθεστώς
«επί μακρόν διαμένοντος» σε κρά-
τος-μέλος της ΕΕ –, δίδεται η δυνα-
τότητα απόκτησης δεκαετούς κάρ-
τας διαμονής, η οποία και επιτρέπει
την ελεύθερη κυκλοφορία εντός της
ΕΕ. Το μέτρο αυτό είναι σαφώς ελπι-
δοφόρο, προσπίπτει όμως και αυτό
στον σκόπελο της ελληνικής γραφει-
οκρατίας (αρκεί να σημειωθεί εδώ
ότι μέχρι σήμερα μόνον πέντε τέ-
τοιες άδειες έχουν εκδοθεί από το
υπουργείο Εσωτερικών).
✓ Η Κ. κατέθεσε μέχρι στιγμής μία
φορά αίτηση για χορήγηση της ελλη-
νικής ιθαγένειας, σύμφωνα με τα
όσα ορίζονται στον ισχύοντα Κώδι-
κα Ελληνικής Ιθαγένειας (Ν.
3284/2004). Μολονότι πληρούσε
τις σχετικές προϋποθέσεις για την
πολιτογράφηση, η αίτησή της απορ-
ρίφθηκε, και μάλιστα χωρίς καμία αι-
τιολογία· το δε αναιτιολόγητο της
απόφασης που απορρίπτει αίτημα
πολιτογράφησης το επιτρέπει μεν ο
ίδιος ο νόμος (βλ. άρθρο 8 παρ. 2 του
Ν. 3284/2004), λίαν αμφίβολο όμως
είναι αν το επιτρέπει το Σύνταγμα.
Η ΕΝΔΙΑΘΕΤΗ ΣΤΑΣΗ
ΤΗΣ Κ.
Η Κ. διηγείται την ιστορία της αυτή
όχι με κάποιο μίσος ή εχθρότητα,
αλλ’ αντιθέτως με ειλικρινή αγάπη
για τον τόπο όπου μεγάλωσε, σπού-
δασε και πραγματοποίησε ήδη μέ-
ρος των ονείρων της. Αγαπά την ελ-
ληνική κοινωνία και θέλει να μείνει
στην Ελλάδα, να εργαστεί και να χτί-
σει εδώ τη δική της ζωή. Oι επιδόσεις
της άλλωστε στο Πανεπιστήμιο απο-
τελούν απόδειξη περίτρανη της πε-
ριώνυμης «μετοχής» της στην ελλη-
νική παιδεία: η βαθμολογία της εγγί-
ζει το «άριστα», και μάλιστα σε μία
σχολή όπου το «άριστα» κατακτάται
με μεγάλο κόπο.
Η Κ. απλώς δυσφορεί με τα συνεχή
προσκόμματα που συναντά στην
προσπάθειά της να γίνει ένα πλήρες
και ισότιμο μέλος της ελληνικής κοι-
νωνίας. Και δυσφορεί πρωτίστως με
τις δυσλειτουργίες του ελληνικού
κράτους, που παραμένει αδικαιολό-
γητα φοβικό απέναντι στο καινούρ-
γιο. Δυσφορεί λοιπόν η Κ., όπως και
κάθε έλληνας πολίτης που βλέπει το
κράτος, αντί να παρίσταται αρωγός
στη δημιουργική του προσπάθεια,
να λειτουργεί ως τροχοπέδη στην
καθημερινή του ζωή και να τού στε-
ρεί το δικαίωμα στο όνειρο.
Η ΩΡΑ
ΤΗΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗΣ
ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑΣ
Η Κ. δεν αποτελεί μεμονωμένο παρά-
δειγμα, αλλ’ ανήκει στην πληθώρα
εκείνων των άξιων «μεταναστών δεύ-
τερης γενιάς» που με πολύ κόπο και
ιδρώτα, όπως και οι γονείς τους, κα-
τόρθωσαν να ορθοποδήσουν στην
ελληνική κοινωνία και να διακριθούν
στα ελληνικά σχολεία και πανεπιστή-
μια. Oι εκτιμήσεις για τον πραγματικό
τους αριθμό ποικίλλουν, οι περισσό-
τερες όμως εξ αυτών φαίνεται να συ-
γκλίνουν σε έναν αριθμό όχι μεγαλύ-
τερο των 250.000 (βλ. ενδεικτ. εφημ.
«Το Βήμα» της 25.10.2009, σελ.
Α44-45).
Ηταν καιρός πια ο έλληνας νομοθέ-
της να δώσει μία ορθολογική λύση
στο πρόβλημα των «μεταναστών
δεύτερης γενιάς». Η παρουσιασθεί-
σα νομοθετική πρωτοβουλία του
υπουργείου Εσωτερικών για την τρο-
ποποίηση του Κώδικα Ελληνικής
Ιθαγένειας κινείται προς τη σωστή
κατεύθυνση. Oι προτεινόμενες ρυθ-
μίσεις δεν προβλέπουν ένα αμιγές
σύστημα «δικαίου του εδάφους» (ius
soli) – αυτόματης δηλαδή κτήσης
της ιθαγένειας με μόνη τη γέννηση
του τέκνου επί του ελληνικού εδά-
φους –, αλλ’ εξαρτούν την κτήση της
ιθαγένειας είτε από τη μόνιμη και νό-
μιμη διαμονή των γονέων του τέ-
κνου στην Ελλάδα είτε από την πα-
ρακολούθηση, από μέρους του τε-
λευταίου, τμήματος της υποχρεωτι-
κής ελληνικής εκπαίδευσης, σε κάθε
δε περίπτωση προϋποθέτουν την
υποβολή σχετικής αίτησης για τη χο-
Ηταν και- ρήγηση της ιθαγένειας είτε από τους
γονείς είτε από το ίδιο το τέκνο (μετά
ρός πια ο την ενηλικίωσή του). Η αίτηση αυτή,
έλληνας στην οποία εμφανώς εγκλείεται το
νομοθέτης βουλητικό στοιχείο, είναι αναγκαία,
διότι δεν πρέπει να λησμονείται ότι
να δώσει η κτήση της ιθαγένειας δεν συνδέε-
μία ορ- ται μόνον με δικαιώματα, αλλά και με
θολογική υποχρεώσεις, όπως είναι κυρίως η
στρατιωτική θητεία.
λύση στο
Τ
α τελευταία χρόνια ο
πρόβλημα σχετικός δημόσιος
διάλογος δημιούρ-
των «με- γησε τις κατάλληλες
ταναστών συνθήκες για να δο-
δεύτερης θεί μία οριστική νομοθετική λύση σε
ένα κοινωνικό ζήτημα μείζονος ση-
γενιάς». μασίας. Το αρχικώς κατατεθέν νο-
Η παρου- μοσχέδιο υπέστη πλέον σειρά τρο-
σιασθείσα ποποιήσεων, οι οποίες φαίνεται να
προσθέτουν αρκετά γραφειοκρατι-
νομοθετική κά εμπόδια· έστω όμως και υπ’ αυτήν
πρωτο- τη μορφή, καλό είναι πλέον, ιδίως ως
προς την περίπτωση των «μετανα-
βουλία του στών δεύτερης γενιάς», να υπάρξει
υπουργείου διακομματική συναίνεση και έτσι η
Εσωτερι- τελική νομοθετική παρέμβαση να
έχει διακομματικό χαρακτήρα. Θα
κών για είναι μεγάλο το κέρδος για την κοι-
την τρο- νωνία και τη χώρα, η οποία έτσι θα
έρθει πιο κοντά και στο ευρωπαϊκό
ποποίηση αξιακό σύστημα. Εφόσον διατηρη-
του Κώδικα θούν δε τελικά οι προαναφερθείσες
Ελληνικής ποιοτικές προϋποθέσεις, ο φόβος
για μετατροπή της χώρας μας σε
Ιθαγένειας «πύλη εισόδου μεταναστών πρώτης
κινείται ζήτησης» θα αποδειχθεί στην πράξη
προς τη αβάσιμος. ∏
σωστή κα-
τεύθυνση

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ
ΣΤΗ ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑ
Δρ ΝΙΚΟΣ ΚΑΡΑΦΟΛΑΣ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΩΝ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗΣ
Πολλές ζωές θα σώζοταν με τη σωστή αναδιοτγάνωση του όλου συστήματος
μεταμοσχεύσεων, που πραγματικά πάσχει
Α
υτές τις μέρες πε-
ρίπου 20 συμπο-
λίτες μας περιμέ-
νουν για ένα μό-
σχευμα καρδιάς
για να επιζήσουν.
Μαζί με κάποιες άλλες δεκάδες ανθρώ-
πων που περιμένουν για μεταμόσχευση
πνεύμονα, ήπατος και παγκρέατος και
εκατοντάδες που περιμένουν για μετα-
μόσχευση νεφρού ή κερατοειδούς,
στηρίζουν τις ελπίδες για την επιβίωσή
τους ή τη βελτίωση της ποιότητας ζωής
τους αποκλειστικά στην ικανότητα του
Συστήματος Υγείας της χώρας μας
(ΕΣΥ και ιδιωτικά νοσοκομεία) να αξιο-
ποιεί τα όργανα των εγκεφαλικά νε-
κρών συνανθρώπων μας. Για όλους αυ-
τούς τους ανθρώπους θα ήταν πολύ κα-
λύτερα να περίμεναν σε οποιαδήποτε
άλλη χώρα της Ευρώπης, αφού σχεδόν
παντού η προσφορά οργάνων είναι
πολύ μεγαλύτερη.
Από το 1985 που ξεκίνησε συντονισμέ-
να η προσπάθεια για τις μεταμοσχεύ-
σεις στην Ελλάδα δεν έχει επιτευχθεί
ουσιαστική αύξηση στην προσφορά
των μοσχευμάτων. Η στασιμότητα
στην ικανότητα της χώρας να αξιοποιεί
τους εν δυνάμει δότες είναι άξια προσο-
χής, δεδομένου ότι χώρες που ξεκίνη-
σαν πιο αργά από την Ελλάδα την οργά-
νωση συστήματος μεταμοσχεύσεων
και έχουν την ίδια ή και χαμηλότερη οι-
κονομική ανάπτυξη με την Ελλάδα
έχουν καταφέρει να έχουν διπλάσια και
τριπλάσια προσφορά μοσχευμάτων.
Eτησίως στη χώρα μας υπάρχουν περί-
που 60-95 δότες, δηλαδή έξι ως εννέα
δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού
(α.ε.π.), παρέχοντας λιγότερο από 1
α.ε.π. μεταμοσχεύσεις καρδιάς. O μέ-
σος όρος στις ανεπτυγμένες χώρες εί-
ναι 16 δότες α.ε.π., ενώ την κορυφαία
θέση παγκοσμίως κατέχει η Ισπανία με
35 δότες α.ε.π.
Το πρώτο σημαντικό βήμα για την αλ-
λαγή είναι η συνειδητοποίηση και ανα-
γνώριση ότι η χαμηλή προσφορά οργά-
νων δεν είναι λόγω των «απόψεων και
παραδόσεων» του ελληνικού λαού αλ-
λά λόγω της ελλιπούς οργάνωσης του
συστήματος αξιοποίησης των εν δυνά-
μει δοτών στις περίπου 70 Μονάδες
Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ). Αυτό ση-
μαίνει πρακτικά ότι για να είναι η χώρα
μας σε αντιστοιχία τουλάχιστον με τον
μέσο όρο των ανεπτυγμένων χωρών
δεν απαιτείται δημόσια εκστρατεία για
την αλλαγή της «ψυχολογίας» του ελ-
ληνικού λαού αλλά οργάνωση στις ΜΕΘ
και στον Εθνικό Oργανισμό Μεταμο-
σχεύσεων (ΕOΜ) σύμφωνα με τα πρό-
τυπα των προηγμένων χωρών (μοντέλο
της Ισπανίας) και με τις προτάσεις που
έχουν ήδη υποβληθεί στο υπουργείο
Υγείας και δεν υλοποιούνται. Oι προτά-
σεις αυτές είναι συγκεκριμένες οδηγίες
της Ευρωπαϊκής Ενωσης και του Συμ-
βουλίου της Ευρώπης προσαρμοσμέ-
νες στην πραγματικότητα της χώρας
μας και αφορούν την αναδιοργάνωση
του όλου συστήματος μεταμοσχεύσε-
ων. Εχει περάσει μία 10ετία από τη θέ-
σπιση του Ν. 2737/99 που συνοδεύθη-
κε από τα αντίστοιχα προεδρικά διατάγ-
ματα (ΠΔ), κι όμως δεν έχει υλοποιηθεί
ακόμα σε αρκετά σημεία του. Πιο συ-
γκεκριμένα αυτά αφορούν:
✓ Τον ρόλο του Τοπικού Συντονιστή
Μεταμοσχεύσεων (ΤΣΜ), του «ατόμου-
κλειδιού» στη δωρεά οργάνων, όπως
προβλέπεται και από το άρθρο 5 του Ν.
2737 και το άρθρο 2 του ΠΔ 93/2002.
Η εφαρμογή αυτών των άρθρων προϋ-
ποθέτει την πρόσληψη εξειδικευμένων
και αποκλειστικά ταγμένων στο αντικεί-
μενο των μεταμοσχεύσεων επαγγελμα-
τιών υγείας. Καθήκον του ΤΣΜ θα είναι
κατ’ αρχήν ο εντοπισμός του δυνητικού
δότη στις ΜΕΘ. Δυνητικός δότης είναι
ο κάθε ασθενής που νοσηλεύεται υπό
μηχανική αναπνευστική υποστήριξη
λόγω βαριάς κρανιοεγκεφαλικής βλά-
βης και έχει ενδείξεις «νέκρωσης του
εγκεφαλικού στελέχους» (Ν. 2737).
Πρέπει τουλάχιστον τα μεγάλα νοσοκο-
μεία της Αττικής να έχουν γραφείο συ-
ντονισμού μεταμοσχεύσεων καλύπτο-
ντας και γειτονικά μικρότερα νοσοκο-
μεία με υπαλλήλους ανεξάρτητους από
άλλα τμήματα και αυτόνομους, οι οποί-
οι θα λογοδοτούν απευθείας στη διοί-
«ΣΥΝΕΧΙΖΩ»
κηση του νοσοκομείου. Επίσης στην
περιφέρεια πρέπει να λειτουργούν πα-
ραρτήματα του ΕOΜ σε αντιστοιχία με
τη γεωγραφία των ΜΕΘ και με έδρα τις
πόλεις των έξι περιφερειακών πανεπι-
στημιακών νοσοκομείων.
✓ Την ικανότητα διάγνωσης του εγκε-
φαλικού θανάτου με τα προδιαγεγραμ-
μένα ιατρικά και νομικά πρωτόκολλα
σε όλους ανεξαιρέτως τους νοσηλευο-
μένους υπό μηχανική υποστήριξη που
έχουν ενδείξεις «νέκρωσης του εγκε-
φαλικού στελέχους», κάτι που μέχρι
τώρα γίνεται πλημμελώς στις ΜΕΘ και
κοστίζει δεκάδες μοσχεύματα και κρε-
βάτια εντατικής. Σημειωτέον ότι το πα-
ραπάνω είναι ανεξάρτητο από τη δω-
ρεά των οργάνων και αποτελεί το νομι-
κό εχέγγυο για την αποσύνδεση νε-
κρών ατόμων από τα μηχανήματα
αναπνευστικής υποστήριξης προκειμέ-
νου να αποδοθούν οι πολύτιμες κλίνες
σε ασθενείς που χρειάζονται επειγό-
ντως εντατική νοσηλεία (Ν. 2737, άρθ.
12 παρ. 6).
✓ Την εκπαίδευση και τα κίνητρα στους
γιατρούς των ΜΕΘ, καθώς η ενασχόλη-
σή τους με τη δωρεά οργάνων γίνεται
σε βάση εθελοντικής-ανθρωπιστικής
προσφοράς και όχι ως πάγια επαγγελ-
ματική τους υποχρέωση.
✓ Την επάρκεια προσωπικού σε
ΜΕΘ και την ανάπτυξη των ενεργών
κλινών.
✓ Την επάρκεια προσωπικού του ΕOΜ,
που σήμερα απέχει σκανδαλωδώς από
τις θέσεις που προβλέπουν ο Ν. 2737
και το ΠΔ 6/2001.1 Ειδικά δε το ΔΣ θα
πρέπει να είναι ικανό να ανταποκριθεί
στις ανάγκες του ρόλου του με αποκλει-
05.03.2010 31
στική απασχόληση τουλάχιστον του
προέδρου ή ενός διευθυντή και με μέλη
που να είναι ανεξάρτητα από πιθανά
συμφέροντα στον χώρο των μεταμο-
σχεύσεων και αποφασισμένα να αλλά-
ξουν την πραγματικότητα των μεταμο-
σχεύσεων στη χώρα.
Σ
αν ένα συγκριτικό παρά-
δειγμα, η Πορτογαλία
και η Τσεχία, χώρες με
ίδιο πληθυσμό και αντί-
στοιχη ή και χαμηλότε-
ρη οικονομική ανάπτυξη με την Ελλάδα,
έχουν πάνω από 20 δότες ανά εκατομ-
μύριο πληθυσμού και πέντε ως επτά με-
ταμοσχεύσεις καρδιάς ανά εκατομμύ-
ριο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να πραγ-
Η χαμηλή ματοποιούνται κατά μέσο όρο πάνω από
προσφορά 50 μεταμοσχεύσεις καρδιάς ετησίως σε
καθεμία από αυτές τις δύο χώρες, ενώ
οργάνων στην Ελλάδα γίνονται κάθε χρόνο περί-
δεν είναι που 10. Αυτή η πραγματικότητα έχει
λόγω των οδηγήσει στον θάνατο εκατοντάδες αν-
θρώπους τα προηγούμενα χρόνια, οι
«απόψεων οποίοι θα μπορούσαν να σωθούν με κα-
και παρα- λύτερη οργάνωση στο Σύστημα Υγείας,
αλλά και στη διαφυγή αρκετών άλλων
δόσεων» ασθενών σε μονάδες του εξωτερικού με
του ελ- την κάλυψη των ασφαλιστικών τους φο-
ληνικού ρέων και την οικονομική αφαίμαξη που
συνεπάγεται αυτό, καθώς το κόστος εί-
λαού αλλά ναι πολύ μεγάλο.
λόγω της Για όσους ασχολούνται με τις μεταμο-
ελλιπούς σχεύσεις είναι φανερό ότι η έλλειψη μο-
σχευμάτων στη χώρα μας είναι καθαρά
οργάνωσης θέμα πολιτικών αποφάσεων για την
του συ- υλοποίηση των αποδεδειγμένα επιτυ-
χημένων οργανωτικών μοντέλων. Τα
στήματος αποτελέσματα μπορεί να είναι πολύ
αξιοποί- γρήγορα ορατά με τη σωστή οργάνω-
ησης των ση, δεδομένου ότι η χώρα κατέχει εξαι-
ρετικά υψηλή θέση στα τροχαία ατυχή-
εν δυνάμει ματα που οδηγούν σε εγκεφαλικό θά-
δοτών νατο και ως εκ τούτου σε δυνητικούς
δότες. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αρχιτέ-
κτονας του ισπανικού μοντέλου δρ R.
Matesanz, τον οποίο είχα την ευκαιρία
να συναντήσω το 2004, έχει ασχοληθεί
εκτεταμένα με την υιοθέτηση του ισπα-
νικού μοντέλου μεταμοσχεύσεων σε
πολλές χώρες στην Ευρώπη και στη
Λατινική Αμερική, με εξαιρετικά απο-
τελέσματα μέσα σε λίγα χρόνια, ενώ το
2003 είχε δηλώσει τη διαθεσιμότητά
του και στον ΕOΜ, υποβάλλοντας μάλι-
στα και τη σχετική μελέτη για τη χώρα
μας. Ποιον δρόμο θα ακολουθήσουν η
υπουργός Υγείας και ο νέος πρόεδρος
του ΕOΜ είναι δικό τους θέμα εν τέλει.
Oι λύσεις υπάρχουν και είναι δοκιμα-
σμένες. Η διάθεση και η πολιτική βού-
ληση του υπουργείου και η ικανότητα
δράσης σε επιτελικό, διευθυντικό επί-
πεδο του ΕOΜ αναμένεται να κριθούν
πολύ γρήγορα. Για κάποιους συναν-
θρώπους μας θα είναι ζήτημα ζωής ή
θανάτου. ∏