Hayatn Anlam Nedir

veya
yi Bir Hayat Nasl Olmaldr?
Dr. Lokman ilingir*
Abstract:
What is the meaning of life and how should a good life be?
The question how is a good and succesful life possible, which had been at
the periphery of philosophical thought specifically after Kantian critique
of eudamonism, is becoming a main part of ethics in recent years. In our
view, good and vituous life has actions in accordance with the needs and
goals of every meaning levels in practical sphere and provides us with those
actions and goals within a meaninful sketch in theoretical sphere. In this
context, the supreme goal (the highest good) is a conceptual dimension of
the course of giving meaning to all existential phases of human life.
Keywords: Meaning of life, a good life, happiness-good conduct, the highest
good

yi veya baarl bir hayat nasl olmaldr? sorusu, ilkadan gnmze pek ok
dnrn ahlak felsefesinin ana temasn oluturur. Yeniada zellikle Kantn
eudmonizme kar taknd olumsuz tavrla neredeyse felsefenin dna itilen bu
problem, gnmzde yeniden etiin arlkl konular arasna girmitir. Geri daha 18.
Asrda iyi, erdemli bir hayat nasl olmaldr, sorusu ile ilgili olarak felsefede youn bir
tartma balar. Ancak tartma daha ziyade sevin, mutluluk kavramlar erevesinde
dnp dolar ve neticede iyi ve mutlu bir hayat problemi yaln bir zevk alma durumuna
indirgenerek, belli ierie sahip hedonistik bir mutluluk kavramna eriilir1.
Platon diyaloglarnda dnml olarak iyi ve mutlu hayat ifadelerini kullanr2.
Mutluluk ona gre iyiye sahip olmaktr, iyi ise herkesin istedii eydir3. Aristoteles
Nikomakhosa Etik adl eserine, btn insanlar mutluluu elde etmeye abalarlar,
szleriyle balayp, tm insani aba ve eylemler eer son bir ama yoksa anlamsz
olurlar belirlemesiyle dncelerini teleolojik bir temele oturtur. Ancak br taraftan o,
nasl bir hayat? sorusunu farkl hayat tarzlar arasndaki bir tercihe indirgeyerek
somutlatrr4.
slam dnyasnda yetien ilk etikilerden biri olan bn Miskeveyh iin iyi ve mutlu
insan, varolu amacna ynelen kiidir. En yksek gaye ise insann davranlarnn
tmden ilahi davranlar haline gelmesidir ki, bu da ancak kiinin kendisine zg
davranlarnn, ondan tam ve yetkin olarak ortaya kmasyla mmkn olur5.
yi bir hayat konusu yenia felsefesinde, antik anlayn aksine, her tr teorik
felsefe urann haricinde btnyle znellik dairesinde yorumlanmaya balar. Bu
radikal znelletirme eilimini Kantn yapt u tanmlarda grmek mmkn:
Mutluluk tm eilimlerimizin (gerek okluklarna gre yaygn (extensive), gerek
* Krkkale niversitesi Fen-Ed. Fak.
1
Bu anlay ayn zamanda Utilitaristlerin, mutluluun nesnel bir yapya kavuturulabilir ve llebilir
olduunu iddia etmelerine zemin tekil eder. Geni bilgi iin bkz. H. Steinfath (1998b), s. 7 vd.
2
Kr. Platon, Gorgias 492d; Republik 303b.
3
Kr. B. Akarsu (1982), s. 84 vd.
4
Aristoteles, Nikomachische Ethik I, 1, 1094a, 3.
5
Bkz. bn Miskeveyh, Ahlaki Olgunlatrma, zellikle ss. 7490.

derecelerine gre youn (intensive) ve gerekse srelerine gre daimi (protensive) olarak
doyurulmalar halidir6. Mutluluk, akl sahibi varln varoluunun btn iinde
hereyin kendi arzu ve iradesine uygun olup bittii, dnyadaki durumudur7. Her ne
kadar bu tanmlamalar felsefi olsa da, ne tr eilim ve arzular sz konusudur diye
sorulduunda saf ampirik sahaya, dolaysyla deneysel-sosyal bilimlerin inceleme
sahasna girilmi olur.
Ahlakllk ile kiinin kendi mutluluu kavramlar, Kant ile balayan gelenee paralel
olarak, birbirinden kesin izgilerle ayrt edilir. Bu ayrm yntemsel adan bakldnda
ahlaki sorularn, birbirimize kar nasl davranmalyz?, hangi hayat tarz bizim iin
veya belirli kiiler iin iyidir?, tarzndaki anlama sorularndan farkll zerine ina
edilir. Mutluluk ve erdemliliin ok daha zsel ve yeni olan ayrm da, mutluluun bir
yandan ahlakllktan veya erdemlilikten btnyle soyutlanmas, dier yandan da onun
kendi bana, yani ahlaktan bamsz bir ekilde temellendirilmesi giriimidir.
Aydnlanma ann temel izgisi, iyi bir hayat konusunun ahlakllk iinde olmasa da
ona paralel bir inceleme alan olduu ynndedir, yani etik en azndan tek tek fertlerin
mutlulua abalamalar realitesinden hareketle bu problemi aratrmaldr. Gnmzde
ise pratik felsefe iyi bir hayat sorusuyla, yalnzca genel bir ynelim sorunu olarak deil,
ayn zamanda aydnlanmac-liberal ahlakn problematii erevesinde ilgilenmektedir.
yi bir hayat konusunda ortaya kan ilk ve esasl zorluk, iyi-erdemli bir hayat
nedir? sorusunun anlam zerinedir. Dier bir nokta da, erdemli bir hayat
probleminin hayatn anlam nedir? genel sorusu erevesinde zmlenmesi
zorunluluudur. Hangi adan bakarsak bakalm anlam kavramnn sorunun
merkezinde olduunu grrz, yleyse anlam nedir?
Anlam szc ilk etapta bir iliki veya balanty dile getirir, yani o ancak, cmle
iindeki anlaml yklemlerden hareketle aklanabilir. Biz, bir ey anlamldr
dediimizde, buradaki bir ey bir anlam balamnda kullanlyor demektir. O zaman
o, her ey veya herhangi bir ey, ya da belli bir ierie sahip bir eydir. Ayrca,
anlaml sfat normalde, Drescherin de hakl olarak belirttii gibi, nesneler iin
kullanlmaz8. Kullanldnda ise, gerekte onun daima insan eylemlerine atfta
bulunduunu grrz. rnein bir manzarann anlaml olduunu sylerken asl
kastedilen, o manzaradaki, szgelimi aa veya doa parasnn anlam deil, aksine
bak tarznn, estetik, ekolojik v. b. gibi deer llerinin tad anlamdr, yani son
noktada belirleyici olan insani eylemdir. Dier taraftan, bir davrann neden dolay
anlaml olduu sorulduunda, onun nitelikleri, onu anlaml klan ama aratrlmaktadr;
dolaysyla buradaki neden sorusu davrann ama veya hedefini belirlemeye
yneliktir. O zaman anlam boyutunda karmza ncelikle belli bir kiinin, belli bir
ama dorultusunda, belli bir eylemde bulunmas rgs kar. Buna gre pratik adan
bakldnda anlam, bir hedefe ynelme veya bir hedefe ynelik davranlarn
oluturduu btndr9.
6

I. Kant, Saf Akln Eletirisi, B 834.

I. Kant, Pratik Akln Eletirisi, A 224. Kantn, mutluluun ampirik yaps, eitlilii gerei ahlaklln
genel geer bir ilkesi olamayaca ve bu nedenle (ama zellikle analitik-yntemsel adan) mutlulukla
ahlaklln birbirinden btnyle ayrt edilmesi gerektii eklindeki gr ou kez yanl
yorumlanm, mutluluun btn btne ahlaklln dna itildii eklinde anlalmtr. Oysa Kant
mutluluu, ayn zamanda sonlu-akll varlk olan insann zorunlu bir istei olarak tescil eder ve
mutlulukla-ahlaklln sentetik (reel) birliktelii olan en yksek iyiyi ahlaki eylemin en son ve en yce
erei yapar.
8
Kr. J. Drescher (1990), s. 31; ayrca bkz. P. Tiedemann (1993), s. 3 d.
9
Kr. A. Anzenbacher (1992), s. 155 d.
7

Anlaml bir hedef sz konusu olduunda, btn insanlarn kendisine yneldii bir
anlam veya amacn belirlenmesi, insann doas gereidir10. Bylece, tm insani
abalar veya anlaml hedefleri iinde barndran bir son ama idesine eriilmi olur.
Bu deerlendirmelerden sonra hayatn anlam nedir? veya daha dorusu insan
hayatnn anlam nedir? ve buna binaen erdemli bir hayat nasl olmaldr? sorularna
daha ak bir cevap bulabiliriz. Ancak, hemen belirtmek gerekir ki, bu sorular
koulludurlar, yani hayat anlaml mdr? sorusunu olumlu olarak cevaplandrmay
gerekli klarlar. O zaman yukardaki sorular u ekilde anlamak gerekir: Eer hayat bir
anlam tayorsa, bu anlam nedir?.
Bu soru genellikle mutlulua dair bir problem olarak alglanr. Ancak mutluluk
kavram, Kantn da srarla vurgulad gibi, pek ok anlam ihtiva ettiinden, onu
rastlantsal, geici veya hayatn tmn kapsayan akn bir mutluluk eklinde anlamak
mmkndr. Yine mutluluk, benim veya belli bir hayat tarznn duygu durumu olabilir.
Btn olarak bakldnda ise o, ancak iyi bir hayat tarzndan hareketle kavranabilir. Bu
durumda iyi bir hayat, anlaml veya erdemli deerlerle bezenmi bir hayatla ayn
manaya gelir.
Nasl bir hayat? sorusunun, kendi iinde anlaml bir hayata dair her tr talebi
karlayacak bir temel zerine bina edilmesi gerekir11. Burada anlaml bir hayat, daha
ziyade baarl bir hayat tasarm erevesinde alglanan hayat tarzdr. yi bir hayat
bu ekilde alglamaz da, onu mutlu bir hayat ile zdeletirirsek, tarih boyunca
tartla gelen problemlerin iine yeniden dalm oluruz. Bu yzden olsa gerek modern
etikiler, iyi bir hayat yerine baarl bir hayat ifadesini kullanmay tercih ederler.
Bylece, mutlulukla ahlakllk arasnda bir ayrm ngrdnden, nasl yaamak
gerekir? veya nasl bir yaant daha iyidir? sorusu, gerek kiinin kendi, gerekse
bakalarnn mutluluuna dair hem ahlaki hem de deneye dayal bir cevab mmkn
klar.
Normal koullarda her insan nasl yaamalym?, nasl bir hayat tarz benim iin
iyidir veya arzuya deerdir? sorusuyla kar karyadr. Byle bir soru dorudan
doruya kendi hayatmzla ilikili olduundan, onu daima belli bir zaman ve meknda
ve belli bir hayat tarz ile balants iinde alglarz. Yani, sradan bir insann ilgisi her
zaman iinde bulunulan koullar altnda en iyi bir hayat tarzn yakalamaya yneliktir.
Eer bu soruyu Aristoteleste olduu gibi, ocuklarm ve ocuklarmn ocuklar iin
nasl bir hayat arzuluyorum? eklinde anlarsak, o zaman iyi bir hayatn btn insanlar
iin de iyi ve tercih edilebilir hayat olduu noktasna varm oluruz.
Nasl bir hayat? sorusu, yukarda da vurguland gibi, ayn zamanda hayatmzn
btnn kapsayan bir perspektife sahiptir. Bu nedenle biz bir hayat tarzn
deerlendirirken yalnzca imdiyi deil, ayn zamanda yaant tesi zaman ve koullar
da hesaba katarz. Baka bir ifadeyle hayat, u an iinde yaanlan zaman haricinde,
gemie ait tecrbeler ve gelecee dair tasarm ve planlarmz da kapsar.
Yine nasl bir hayat? sorusu nedensel bir belirlemeyi de beraberinde getirir. Yani
bu soruyu, Aristoteleste olduu gibi, farkl hayat tarzlar arasnda bir seim olarak
anlarsak, o zaman u veya bu hayat tarzn sememize yol aan nedenleri irdelememiz
gerekir. Sz konusu nedenler ayn zamanda bizim davranlarmzn ynlendirici
gdleri iseler, bu kendimize bir ama belirlediimiz anlamna gelir. Ancak iyi bir hayat
10

Teleolojik bir bak tarzn ihtiva eden bu yaklam, tm dier varlklarda olduu gibi insanlarda da,
insann insan olarak abalad temel bir hedef olduu n kabulnden hareket eder.
11
Kr. S. Wolf (1998), s. 167 vd.

srmek iin belirlenen bu ama, Kantta olduu gibi, farkl bir boyutta da alglanabilir,
yani davran dorudan ynlendiren ampirik bir ama olmayabilir. Buna karn, hayatta
somut hedefler zerine dndmzde, bu sefer de bunlarn hayat iin katlanabilir
veya katlanmaya deer olup olmad sorusuyla kar karya kalrz. ok daha
nemlisi, iyi bir hayat nasl olmaldr? sorusu varolusal m, yoksa yalnzca etik
yntemsel bir zorunluluu mu ifade etmektedir?12
Nihayet nasl bir hayat? sorusu, ou kez en iyi hayat tarz eklinde anlalmtr.
Doal olarak bu kabul ayn zamanda, yalnzca belli bir hayat tarznn btn insanlar iin
tercih edilebilir biricik formu oluturduu sonucunu dourur. Ancak bu sonu bizi, ok
farkl hayat tarzlarnn da var olabilecei gereinden alkoymamaldr. Bu noktada bir
alm belki, iyi bir hayat sorusunun arkasnda yatan gdsel nedenler aratrlarak
salanabilir.
Genel olarak bizi iyi bir hayat sorusuna ynelten gdler nelerdir, diye sorulduunda
verilecek cevaplar kategoride toplayabiliriz: lk neden duygu durumlarmzn, bizim
iin neyin iyi neyin kt olduu konusunda belirleyici olmasndan kaynaklanr. Yani
bizim iin iyi olan, bizde belli olumlu duygular douran ey oluyor13. yi bir hayat
sorusunu yneltmemize yol aan ikinci bir gdsel neden ise, bizim ahs olarak, kendi
duygu ve arzularmzdan bamsz bir ekilde, bir bakma duygu durumlarmz
karmza alarak, onlar deerlendirebilme yeteneimizdir. Byle bir sorgulama daha
ziyade, duygularmz farkl istikametlere yneldii ve arzularmzn doyumu hayal
krkl dourduu durumlarda ortaya kar. Herhangi bir arzu veya duyguyu tayp
tamamamz gerektii noktasnda da, benzer bir gdlenim ierisindeyiz. nc bir
motif de, Ursula Wolfun metafizik anlam sorusu14 diye adlandrd, iinde
bulunduumuz ve deitirme imknndan mahrum olduumuz, insani varlmzn
koullaryla ilgili olumsuzluklarn dourduu sorgulama halidir. Bu yzden, diyor
Ursula Wolf, bir kiinin hayatn anlaml bir ekilde devam ettirmesi, yalnzca severek
yapt deil, ayn zamanda ortaya koyduu ok eitli [duygu nitelikli] eylemlerin belli
bir btnln art koar15. Bu noktada iyi bir hayat sorusu, biz nasl bu koullar
iindeki bir dnyada, belli bir varolusal yapya sahip, sonlu-lml bir varlk olarak
daha iyi yaayabiliriz?16 formuna brnr. Bu nedenle denilebilir ki, iyi bir hayatn
nasl olduuna dair sorgulama ve hayatmzn btnn kapsayc genel bir
anlamlandrma abas, ou kez kar karya kaldmz varolusal problemlerin
eseridir.
Nasl bir hayat? sorusuna metaetik deerlendirmeler erevesinde genel olarak
znelci (subjektivist) veya dnsel (reflektif) znelci ile nesnelci (objektivist)
kategorileri altnda toplayabileceimiz iki grup cevap aramtr. Yaln znelcilikten
farkl olarak17, dnsel znelcilie gre bir bireyin arzular veya dier bilisel olmayan
kanaatleri, ancak onlar deer yarglarndan bamsz bir eletirinin belli bir formu olarak
alnrlarsa bireyin yaamnn niteliksel lt olabilirler18. Bylece, eletirinin konusunu
bir bireyin, kendi hayat iin arzulad eyin ne olduu deil, aksine bu hayat hangi
tarz ve ekilde alglyor olmas oluturur.

12

Kr. H. Steinfath (1998b), s. 15.

Kr. H. Steinfath (1998a), s. 74 d.
14
U. Wolf (1984), s.166.
15
A.g.e., s. 161.
16
U. Wolf (1998), s. 33.
17
Yaln znelcilere gre iyi hayat, bir bireyin reel arzularnn tatmin edildii hayattr.
18
Kr. H. Steinfath (1998b), s. 18.
13

Nesnelcilik taraftarlarna gre belli kiisel tercih ve yarglardan hareketle ahlaki bir
zemin elde edilemez, dolaysyla iyi kavram bireyden bamsz olarak deerlendirilmek
zorundadr19. Ancak nesnelciler de iyi bir hayat tarzn sorgularken, bireyin eilim ve
tercihlerini gz nnde bulundurmak zorundadrlar, nk onlar, iyi olarak adlandrlan
eyden farkl bir nitelie sahiptirler. Bu balamda znelcilik ile nesnelcilik arasndaki
asl kavga, neyin iyi veya kt olduu deil, tersine niin bir eyin iyi veya kt olduu
konusundadr.
Her ne kadar sradan bir insann arzu ve talepleri iin daha ziyade iinde bulunduu
ampirik koullar belirleyici olsa veya bu tr bir insan hayatn ynlendirmek iin etik bir
teori veya aydnlanmaya ihtiya duymasa da, her tr ayartc drt ve yargya kar
ahlak felsefesi iyi bir hayatn nasl olmas gerektiine dair genel ve biimsel bir tasla
bize sunmak zorundadr. imdi byle bir tasla, yukarda sunulan eitli teorileri de
dikkate alarak, analitik bir tarzda ortaya koymaya alalm:
nsan bio-psiko-sosyal bir varlk olarak topyekn hayatna bir anlam verme abas
iindedir, yani bu varolusal bir zorunluluktur. Ancak, pratikte bu anlam sahalar
arasnda bir derecelendirme yaplmas, insann yaps veya varlk koullarndan dolay
kanlmazdr20.
Buna gre insan ilk aamada, biyolojik bir varlk olarak kendi doal gereksinimlerini
karlamaya ynelik bir anlam aamas oluturur. Bu bir bakma hedonistik dzey olup,
bireyin gereksinim ve drtlerinin karlanmas, sal, huzuru, ac ve hznden uzak
durmas hedeflerini gerekletirmeye yneliktir. Bu anlam aamasnn, nesnelcilerin de
srarla vurgulad gibi, bal bana bir ahlaki lt oluturamayaca, aksi takdirde
bencil drt ve duygularn genel bir ahlaki ilke yaplm olaca aikrdr.
Anlam verme srecinde ikinci aamay, sosyal bir varlk olarak insann dier
insanlarla girimi olduu ilikileri neticesinde belirlenen ama ve hedeflerine ynelik
eylemler oluturur. Birinci anlam sahas zerine bina edilmi, yani onu darda
brakmayan bir sosyal anlamlandrma aamas insana aile, karlkl yardmlama,
eitim, kltr, iktisat ve hukuk alanlarnda iyi davran hedefleri sunacaktr. Bilhassa
ahlak felsefesinde Yenia yararclar tarafndan, en fazla insann en fazla mutluluu
diye formle edilen bu gr, tm avantajlarna ramen, yine de insan varln her
ynyle kuatacak bir anlam perspektifi oluturmaktan uzaktr.
O zaman hem ferdi hem de sosyal anlam aamalarn iine alan, ama ayn zamanda
onlarn tesinde, insann inan, deer ve ideallerinin izmi olduu hedefleri de
kapsayan bir nc anlam aamasna ihtiya vardr. Ancak bu aamayla insan olgun,
erdemli, tek kelimeyle ahlakl bir varlk olmasnn eylemsel anlam erevesini
belirleyebilir21. Bu anlam aamasn kavrayan insan, gnlk hayat pratii iinde hem
kendi bireysel gereksinim ve sorumluluklarn, hem toplumsal sorumluluklar, hem de
akl ve gnl sahibi bir varlk olmasndan kaynaklanan ahlaki ve dini sorumluluklarn
hakkyla yerine getirebilir. Bylece o, hayatnn her aama ve boyutundaki ihtiya ve
taleplere topyekn bir anlam tasla erevesinde karlk verebilen, yani gerek
manada bilinli eylemde bulunan, zgr bir insan olur. Fakat bu son aama, insan
varlnn dier anlam aamalarna gereken nemi vermeyen kat bir nesnelcilik olarak
19

Nesnelciliin bu konudaki itirazlar iin bkz. S. Kim (1998), ss. 248274.

Bu tr bir derecelendirme farkl ierik ve boyutta da olsa ilkadan gnmze pek ok dnr
tarafndan yaplmtr. rnein Platon ruh ve devleti paral dnrken, Kant insan varlnda
kltrleme, sivilleme ve ahlakileme diye aamal bir gelime kabul eder.
21
Bu aama ayn zamanda, U. Wolfun yukarda aktardmz, metafizik anlam sorusuna cevap tekil
eder.
20

alglanmamaldr. Eer bir nesnellikten sz edilecekse bu ancak, tm anlam aamalarn

yeteri lde ieren bir nesnellik olabilir.
Bu abada, sz edilen varlk koullaryla ilgili deiik bilgi sahalar ve disiplinler
(zellikle din, sanat, ahlak ve felsefe), insana hayat anlamlandrmak iin belli bir anlam
hammaddesi veya reetesi sunarlar. Bu balamda ahlak felsefesinin grevi, dier
disiplinlerin sunduu hammadde ve bilginin de nda, bu topyekn anlamlandrma
abasnn yntem ve ilkelerini belirlemektir. Eer ahlak felsefesi bu devini ihmal
ederse hayata anlam verme ii, Kantn deyiiyle, zerk (otonom) olmayan sistemlerin
toptanc yaklamna terk edilmi olur.
zetlemek gerekirse, iyi veya erdemli bir hayat pratikte her anlam aamasnn
gereksinim ve hedeflerine karlk gelen eylemleri ieren, teoride ise tm bu eylem ve
hedefleri belli bir anlam tasla iinde bize sunabilen bir hayattr. Bu erevede son
hedef veya en yksek iyi insan hayatnn tm varlk aamalarn kapsayan bu
anlamlandrma srecinin kavramsal bazda ifadesidir. Buna gre, erdemli bir hayat bu
genel ereveyle rten bir hayat tarz olurken, ksmi mutluluk belli bir anlam
sahasnda, o sahann gerektirdii anlamsal hedefe erimenin var ettii doyum ve
honutluk hali, buna karn genel veya ahlaki mutluluk da, tm anlam aamalarnda
belirlenen hedeflere uygun davrann (dolaysyla da en yksek iyiyi gerekletirmeye
ynelik abann) sonucunda oluan, insann kendi varlndan honut olmas halidir. Bir
baka ifadeyle, insani varln ve topyekn hayatn anlamn kavramann yolu ahlaken
iyi ve baarl bir yaam tarzndan geer.
Kaynaka:
Akarsu, B.: Ahlak retileri, Remzi K., stanbul 1982.
Anzenbacher, A.: Einfhrung in die Ethik, Dsseldorf, 1992.
Aristoteles: Nikomachische Ethik (bers. und Nachw. v. F. Dirlmeier), Stuttgart 1969.
Drescher, J.: Glck und Lebenssinn, Freiburg/Mnchen, 1990.
bn Miskeveyh: Ahlaki Olgunlatrma, ev., A. ener-smet Kayaolu-Cihat Tun, K.B.Y., Ankara
1983.
Kant, I.: Werke in zehn Bnden (hrs. v. W. Weischedel), Darmstadt 1983.
Kim, S.: Kantische Moral und das gute Leben, in: Was ist ein gutes Leben?, Frankfurt 1998.
Platon: Werke in 8 Bnden Griechisch und Deutsch (hrs. G. Eigler), Darmstadt.
Steinfath, H.: Selbstbejahung, Selbstreflexion und Sinnbedrfnis, in: Was ist ein gutes Leben?,
Frankfurt 1998a.
"
: Die Thematik des guten Lebens in der gegenwrtigen philosophischen Diskussion, in:
Was ist ein gutes Leben?, Frankfurt 1998b.
Tiedemann, P.: ber den Sinn des Lebens. Die perspektivische Lebensform, Darmstadt, 1993.
Wolf, S.: Glck und Sinn: Zwei Aspekte des guten Lebens, in: Was ist ein gutes Leben?, Frankfurt
1998.
Wolf, U.: Das Problem des moralischen Sollens, Berlin 1984.
"
1998.

: Zur Struktur der Frage nach dem guten Leben, in: Was ist ein gutes Leben?, Frankfurt