PLATON VE ARSTOTELESN

BLMLERE LKN SINIFLAMALARI

Eyp ERDOAN
ZET
Platon, deneysel hi bir veri iermeyen, tamamen aklsal kavramlara ve
onlar arasndaki tmdengelimli karmlara dayanan disiplinleri bilim olarak
kabul etmitir. Bu bilimler srasyla aritmetik, geometri, astronomi, harmoni ve
btn bunlarn zerinde olan diyalektiktir. Fakat Aristoteles, Platonun bilim
anlaynn tam tersi ynnde bir yaklam sergilemi, gzle grlr ve tikel
olan, deien ve olduundan baka trl olabilen eyleri konu alan fizik, kimya,
biyoloji gibi bilimleri gerek bilimler olarak kabul etmitir. nk Platon iin
gerekten var olan, uzay ve zamann tesinde, znenin dnda, duyularla deil,
yalnzca tinsel olarak anmsama yoluyla kavranabilen idealar iken, Aristoteles
iin gerekten var olan, duyularmzla algladmz, u diye gsterdiimiz
bireysel varlklardr.
Anahtar szckler: Platon, Aristoteles, bilgi, bilim, bilimlerin
snflanmas
(The Classification of The Sciences in Plato and Aristotle)
ABSTRACT
Plato accepts as science only the disciplines which contain no empirical
data and depend solely on rational concepts and deductive inferences between
them. These sciences are by the order of arithmetic, geometry, astronomy, music
and above all dialectic. But, Aristotle set forth a scientific approach exactly
opposed to Platos and accepted sciences whose subject matter is something
particular, can be seen and be changeable as real sciences such as physics,
chemistry and biology. For Plato, what is in fact real is ideas which are eternal,
independent from the subject, can be conceived not by senses but only
spiritually, whereas for Aristotle, what is in fact real is the particular entities
which can be shown and conceived by senses.
Key words: Plato, Aristotle, knowledge, science, the classification of the
sciences

Mersin niversitesi Felsefe Blm retim yesi.

138 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

I

nsanlarn anlama, renme, bilme istei ve daha iyi hayat

artlarna kavuma beklentisi, belli bir amaca ynelik bilgi edinme
abasn artrm ve bilimlerin douuna zemin hazrlamtr. Zamanla
yntemli bir aratrma sreci halini alm olan bilgi edinme abasnn
artarak gelimesi, bilimlerin oalmasn salamtr. Bu oal ise, bilgi
dizgesi iinde eitli alardan bilimlerin yerini saptama ihtiyacn,
dolaysyla bilimlerin snflandrlmasn gerektirmitir. Sz konusu
ihtiyac gidermek isteyen filozoflar, eitli bilimlerin amalarn,
konularn, yntemlerini, sadelik veya karmaklklarn, ilevlerini,
yararlarn ya da insan ihtiyalarn dikkate alarak, her bilimin douunu,
geliimini ve dier bilimlerle arasndaki karlkl bamlln ortaya
koyabilmek adna bilimlere ilikin snflama yapmlardr. Gerekten
bilimler, snflara ayrlmadklar zaman, karmak bir manzara
gsterirler. Sanki onlar arasnda herhangi bir ba yokmu gibi bir izlenim
uyanabilir1
Ne var ki, bilimlerin gelierek birbirlerinden ayrlmaya balamas,
birer zel btn halinde ortaya kmalar, farkl bir deyile, bilim
dallarnn srekli artp karmaklamas ve alt-dallara blnmelerin
oalmas, kesin geerlilii olan bir snflama ortaya konulmasn
zorlatrmtr. Fakat zorluklara ramen, zellikle bilim felsefesinde
nemli bir yer tutmu olan bilimler arasnda nasl, ne gibi bir sra ve
dzen bulunduu konusu, zerinde nemle durulmas gereken bir konu
olma zelliini korumay srdrmtr.
Devlet diyalogunun yedinci kitabnda, bilimlere ilikin
snflamann tarihteki ilk rneini veren Platon, sadece deneysel hi bir
veri iermeyen, tamamen aklsal kavramlara ve onlar arasndaki
tmdengelimli karmlara dayanan disiplinleri bilim olarak kabul
etmitir. Bu bilimler srasyla aritmetik, geometri, astronomi, harmoni ve
btn bunlarn zerinde olan diyalektiktir.
Gerek bilginin/bilimin (episteme) konusunun, gerek varlk ve
kavranan dnya olduunu syleyen Platona gre, incelenmek istenilen,
grlen bir ey olduu zaman gerek bilgiye varlamaz.2 Bilim, gzle
grlmeyen, tikel olmayan, deimeyen, olduundan baka trl
1

Mengolu, Takiyettin. Felsefeye Giri, Remzi Kitabevi, stanbul, 1992. s.

28.

Eyp ERDOAN 139

olamayan ve duyusal olmayandr. E deyile bilginin/bilimin konusu
tmel, deimez, zorunlu ve aklsal olanlardr. Bu durum, grnenlerle,
dnlenler olmak zere, birbirinden kesin izgilerle ayrm iki varlk
alan ortaya karmtr.3 Bu ontolojik ayrmn bir yann oluturan
duyulur varlklar deiime, devinime, olu ve bozulua tabidirler. Bunlar
hakknda insanlarn sanlar (doksa) vardr. Ayrmn dier yann
oluturan dnlr varlklar ise, dnme konusudurlar; insanlarn
byle eyler hakknda bilgisi (episteme) vardr. Bu yzden de, ayn ey
hem epistemenin hem de doksann konusu olamaz, 4 bilenin dncesi
bilgi, grne bakann dncesiyse sandr.5
Doksadan, epistemeye gei sz konusu olmadndan, gzle
grlr ve tikel olan, deien ve olduundan baka trl olabilen bir ey,
asla gerek bilginin konusu olamaz. Bu yzden de fizik, kimya, biyoloji
ve tp gibi bilimler gerek bilimler olarak grlemez.
Platonun bilimler snflamasnda yer alan ilk bilim aritmetik
(arithmitikos6)tir. nsan gerek varla gtrecek olan aritmetik7, saynn
ve saysal ilikilerin soyut bilimidir. Platonun gzndeki yksek
kuramsal deeri, aritmetiin insan zihnini duyudan ve duyusal olandan
kurtararak, soyut dnceye geii salamasndan kaynaklanr. Aritmetik
dakik ve kesin niceliksel yntemleriyle duyu algsndaki ak elikileri
ortadan kaldrr. Aritmetiin nemi, temelde onun saf ya da soyut bir
bilim olmasndan kaynaklanmaktadr.
Amac, rencilerine bilgi akn alayarak, onlar filozof bir
ynetici olarak yetitirmek olan Platon, devletin en yksek ilerini
grecek kimselere bu bilimi retmenin zorunlu klnmas gerektiini
ifade eder. Bu kimselerin edindikleri bilgi stn kr de olmayacaktr.
Salt kavrayla saylarn zne varacaklardr. Ama saylar, tccarlarn,
satclarn, alm satm ilerindeki gibi kullanmayacaklardr. Saylar sava

Plato. Republic, (tr; Paul Shorey), The Collected Dialogues of Plato

ncluding The Letters (Ed: Edith Hamilton, Huntington Cairns), Princeton
University Press, Tenth Printing, NewJersey,1980b, 530b.
3
a.g.e.; 510a.
4
a.g.e.; 478d.
5
a.g.e.; 476d.
6
Eski Yunancada arithmitikos (); say, rakam anlamna gelmektedir.
7
a.g.e.; 525a.

140 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

ilerine uygulamayacaklardr. Ruh onlarla grlen dnyann, gerein
zne daha kolay geecektir.8
Aritmetiin bir kesinlik ls olduuna inanan, bu yzden
prensiplerine hayran olan Platon, dier konularn da aritmetiin
prensiplerine dayandrlmasn istemi, aritmetii felsefe iin bir giri
saymtr.
Aritmetiin Platonun gznde ok nemli bir bilim olmasnn bir
dier nedeni, onunla gerek bilgiye, yani Tanr deasna ulamann
olanakl olmasndandr; zaten Tanrnn kendisi de bir aritmetikidir.9
Nitekim Platon iin aritmetik, glgeler evreni ile idealar evreni arasnda
bir ara evren veya iki evreni birbirine balayan bir geittir.
Platon ayn zamanda aritmetiin pratik deerine de dikkat
ekmitir. Platona gre aritmetik -resimde, yontuda olduu gibi sze
pek az i den ya da hi i dmeyen sanatlardan farkl olarakszlerden doan bir sanattr.10 Bu szler tek ve ift, btn saylar
(arithmos) stne szlerdir.
Olu iinde olann deil, deimeden kalann bilgisi olan
aritmetiin objelerinde, zellikle geometrik ekillerde, duyusal bir eyde
vardr. Aritmetiin objeleri ile idealar arasndaki ayrm budur. Buna
gre aritmetiin objeleri, idealar ile duyusal cisimler arasnda yer alan bir
ara halka gibidir. Bunlar da, idealar gibi, ncesiz sonraszdrlar, meydana
gelmemilerdir, yok olmazlar, bunun iinde akl bilgisinin konusudurlar.
Ama idealar gibi, salt, katksz, maddeden arnm deillerdir.
Aritmetikte ad geen btn her eyin bildiimiz d dnyadan bamsz,
somut, gerek birer varlklar vardr. Fakl bir ifadeyle, Platon aritmetiin
ancak akl yoluyla kavranabilir bir gereklii olduunu ama bu
gerekliin akldan ya da zihinden bamsz olarak da var olduunu
dnmtr. Bu yzden, Platonun aritmetik objelerinin nelikleri sorusu
karsnda realist bir tutum sergilemi olduunu sylemek yanl olmaz.
En genel anlamda realizm diye adlandrlan bu aritmetik felsefesi
konumu, bilginin yetkin bir rnei olarak grd aritmetik felsefenin
8

a.g.e.; 525c.
Tekeli, Sevim - Esin Khya - Melek Dosay. Bilim Tarihine Giri, Nobel Yayn
Datm, Ankara, 1999. s. 62, 64.
10
Plato. Gorgias, (tr; W. D. Woodhead), The Collected Dialogues of Plato
ncluding The Letters (Ed: Edith Hamilton, Huntington Cairns), Princeton
University Pres, Tenth Printing, New Jersey, 1980a; 450c.
9

Eyp ERDOAN 141

btn soruturma alanlar iin rnek oluturmas gerektiini de
savunmaktadr.
Doaya Pythagoraslar11 gibi bakan Platona gre, isteyeni
geree gtrecek olan tek yol aritmetik ve geometridir. Fakat Platon bu
bilimin uygulamal halini sevmemi, bu nedenle de cetvel ve pergelin
dnda bir ara kullanmaya yanamamtr. Kendisinden ok nceleri
zerinde allmaya balanlm olan dzgn ok yzller ve yine
kendisinden nce, her biri bir doa filozofu tarafndan dnlm olan
arkhe ile be dzgn ok yzl arasnda bant kurmutur. Buna gre,
ate(pyr)i drt yzl, toprak(geo) alt yzl, hava (aer)y sekiz
yzl, su(hydor)yu on iki yzl, eter(aether)i yirmi yzl
simgelemektedir. ok yzller dnda, bu bilimle ilgili orijinal
denebilecek bir almas yoktur; katks daha ok felsefidir. Buna
ramen aritmetik, Platonun grleri ve almalar sonucunda,
bilimlerin vazgeilmez bir paras olmu, hatta bizzat kendisi bilimler
arasnda sekin bir konuma yerlemitir.
Aritmetik Platonun ardndan felsefe tarihinin hemen her
dneminde filozoflarn yakn ilgisini ekmitir. Hi kukusuz bu ilginin
balca nedeni, aritmetiin gzlem ile deneye dayanmakszn, zaman ile
uzamn stnde bilgi sunabilme yetisidir. zellikle rasyonalizm
asndan bakldnda bu bilim yetkin bilginin esiz bir rnei olarak
deerlendirilmi, btn bilgilerin deneyden kmas gerektii
dncesiyle rasyonalizme kar kan empirist felsefeyi rtecek denli
nemli bir kar-rnek oluturduundan vazgeilmez bir inceleme
konusu olmutur.
Platonun bilimler snflamasnda aritmetii geometri12izler. Ona
gre, geometri her zaman iin var olan bilmeye yarar; doup leni
bilmeye deil. Nitekim geometri, deimeyenin bilgisidir.13 Geometri,
ruhumuzu z geree ykseltmeye, bizde bilim sevgisini dourmaya
11

Bir eyin kendisinden domu olduu maddi nedeni, ksaca maddeyi temel
alm olan yonyallarn aksine, Pythagoraslar bir eyin yaps, onun yerine
getirmek durumunda olduu ilev, yneldii ama ortaya konduu zaman, o
eyin aklanm olacan kabul etmilerdir. Yani, yonyallarda madde, nitelik
ve fizik ne kmken, Pythagoraslarda form, nicelik ve matematik n plana
kmtr. Pythagoraslar Yunan matematiinin kurucular yapan da ite bu
tavrlardr.
12
Eski Yunancada geo; yer, metri; lm anlamna gelmektedir.
13
Plato, 1980b; 527b.

142 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

yarar.14 Bu yzden, Platon, geometrinin yabana atlmamas gerektiini
var gcyle tler.15
Platonu ilgilendiren ey, ncelikle geometrinin kuramsal deeri
olmakla birlikte, o geometrinin pratik deerine, mhendislik ve alan
lm gibi sahalardaki pratik deerine dikkat ekmekten de geri
kalmaz. Bu adan baknca, Platonun geometrisinin, iki ya da boyutlu
ekillerin geometrisi, yani dzlem geometrisiyle, katlar geometrisinden
meydana gelmi olduu grlr. Bunun daha ak grld yer Euclid
geometrisidir. nk Platon iin geometrinin kendi zamannda
gelitirilmi olan ve imdi Euclid geometrisi olarak bilinenler olduu
aktr. Heathe gre kuramlarn ou Platon zamannda hlihazrda
vard ve Elementlerde Euclid tarafndan ortaya konulmutu.16 Bu
nedenle, her ne kadar konunun biimi, dzenlenii ve zel durumlarda
kullanlan yntemleri Euclidde rastladmzdan farklysa da, Platonun
zamanna kadar geometri ve aritmetiin dnlen ieriinde zce yer
almayan Eudoxusun yeni orant kuram ve sonular hari, Euclidin
Elementlerinin btn gz nne alndnda, muhtemelen ok az ey
vardr.17
Platonun, geometrinin pratik deerini gz ard etmemi olduunun
dier bir iareti geometri ve sava arasnda kurmu olduu ilikide
grlr. Hatta Platon iin geometrinin savala ilgisi bakmndan ie
yarayaca su gtrmez. Bir orduyu yerletirme de, kaleleri elde etmede,
orduyu yaymada, atmalarda olsun, yrylerde olsun, orduyu gerekli
dzenlere sokmada, bir komutan ne kadar geometri bilirse o lde
ustadr.18
Geometrinin sava dnda, teki bilimleri daha iyi anlamaya
yarayan hi de kmsenmeyecek yararlar da vardr kukusuz.19
Nitekim Platona gre, bu bilimin konusu onu kullananlarn
sandklarndan ok ayr bir eydir... Bu adamlar hep gln, baya
terimlerle konuurlar. nk geometriyi hep grdkleri i bakmndan
14

a.g.e.; 527b.
a.g.e.; 527c.
16
Wedberg, Anders. Platonun Matematii, ev.; Hseyin Gazi Topdemir,
Felsefe Dnyas, Say; 29, Ankara, 1999. s. 123.
17
Heath, Thomas. A history of Greek mathematics, cil I, The Clarendon Press,
Oxford, 1921. s. 217.
18
Plato, 1980b; 526d
19
a.g.e.; 527c.
15

Eyp ERDOAN 143

ele alrlar. Yap ilerinde drtgen taban, uzunlama, katlmama gibi
szler ederler. Oysaki bu bilim, yalnz insann bilgisini artrma iindir.20
Platon, dzeyler bilimi geometriden sonra derinlik boyutunu
inceleyen bilime gemek ister. nk dzeylerden sonra katlarn kendi
stnde durmak gerektiini, ikinci boyuttan sonra hemen nc boyuta
yani kpleri ve derinlii olan nesneleri ele almak gerektiini dnr. Bu
bilim, boyutlular geometrisidir. Fakat devletin bu konulara deer
vermemesi, konunun gl, aratrclarn yol gsterenden yoksun
olmas ve aratrmalarn kt durumda olmas yznden astronomiye
geer.21
Platon geometriden sonra astronomi22yi ele alr. Astronomiden,
hareket halindeki kat cisimlerin bilimini anlamaktadr. Platon
astronominin de pratik bir nemi olduunu kabul eder. Nitekim
astronomi zellikle denizcilik, iftilik, askerlik sanat bakmndan nem
tayan bir bilimdir. nk ifti ve denizci gibi ordu komutan da yln,
ayn, mevsimin hangi annda olduunu iyice bilmek zorundadr.23
Platona gre, ate, toprak, su ve hava gibi drt eden
yaratlm olan evren24 her yan, her yerde merkezden ayn uzaklkta olan
kre eklindedir.25 Evren, yani gk, btn zaman boyunca vard, vardr
ve var olacaktr. Tanr zaman yaratmak istei ile Gnei, Ay ve
zaman saysn ayrt etmek, korumak iin gezegenler denen teki be gk
cismini yaratmtr. Her birine ekil verdikten sonra yedisini de yedi
yrngeye yerletirmitir. Ay Dnyaya en yakn olan yrngeye,
Gnei Dnyann stndeki ikinci yrngeye, sonra Sabah Yldz
(Vens) ile Hermese mal edilmi olan (Merkr)26 ve Gnein hz ile

20

a.g.e.; 527a.
a.g.e.; 527e, 528.
22
Astronomi terimi Eski Yunancadaki astron ve nomos ( et )
szcklerinden tretilmi olup, yldzlarn yasas anlamna gelmektedir.
23
a.g.e.; 527c.
24
Plato. Timaeus, (tr; Benjamin Jowett), The Collected Dialogues of Plato
Including The Letters (Ed: Edith Hamilton, Huntington Cairns), Princeton
University Pres, Tenth Printing, New Jersey, 1980d; 32b.
25
a.g.e.; 33b.
26
Merkr gezegeni ok hzl hareket ettii iin ona tanrlarn habercisi
Hermesin ad verilmitir. Hermes tanrnn Roma dilinde karl
Mercuriostur. Efsaneleri de Hermesinkilerle bir tutulmutur (Erhat, 2004;
204)
21

144 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

dnen, fakat onun kart bir kudrete sahip olan gk cisimlerini
yerletirmitir.27
Aristoteleste olduu gibi, nesnel evren iki ayr paradan deil tek
bir btn olarak vardr. Merkezi etrafnda dnen daireler vardr.
Gkcisimleri drt unsur arasnda en incesi olan ateten yaplmtr.
Dnya, kresel ve hareketsiz bir gkcismidir.28 Evren, Dnyann da
merkezinden geen eksen evresinde 24 saatte bir dn gerekletirir.
Gne, Ay ve gezegenler bu hareketle tanrlar ama onlarn da
kendilerine zg hareketleri vardr. te bu hareketleri yznden,
gezegenler, ekliptik kua zerinde spiral dolanmlar yaparlar.
Gkyzndeki yldz kmeleri grnen dnyaya aittir ve grnen
dnyann en dzenli eyleridir. Yldzlar en gzel dzene sahiptir. Fakat
Platona gre gkyzndeki yldzlar, gerek yldzlarn, yani idealarn
yannda snk kalrlar. Gerek abuklua, gerek yavala, gerek
sayya, gerek biimlere sahip olanlar, hem birbirlerine, hem kendi
ilerindekine uygun olarak dnenler idealardr. Onlar, yalnz akl ve
dnce yoluyla kavranr, duyularla deil, nk bilimin ii grlenle
deildir.29 Bu yzden Platon iin astronomi, gksel cisimlerin
hareketine ilikin bilim olmaktan ok, gksel cisimlerin hareketini
yneten ilkelere ilikin bir bilimdir. Gkyzndeki uyum, dzen,
deimezlik, gzellik, parlaklk, kavranan dnyann bilgisine ulamak
iin rnekler olarak grlmelidir. Aksi halde Platon astronomisinin gk
cisimlerin yaps ve hareketlerinin incelendii, gzleme dayanan bir
bilim olarak tanmladmz gnmz astronomisiyle bir ilgisi yoktur.
nk Platona gre bilimin ii grlen ile ilgili deildir. O halde
astronominin konusu gkte gzlemlenen duyusal cisimler ve onlarn
hareketleri olamaz.30
Platona gre, gerek astronomi bilgini yldz dolamlarna
bakarken, gkyzndeki dzeni grr. Gndzn geceyle, gece ve
27

Plato, 1980d; 38d.

Timaiosta Platon... merkezi etrafnda bir tekerlek veya krk gibi dnen
dairelerden sz etmektedir. Nihayet Timaiosta ak olmamakla birlikte...
Pythagoraslara benzer olarak evrenin merkezine mutlak anlamda hareketsiz
dnyay koymamakta, dnyay dier gezegenler gibi merkezi bir ate veya k
kayna etrafnda ileri-geri hareket eden bir cisim olarak tanmlamaktadr
(Arslan, 2006; 350).
29
Plato, 1980b; 529c.
30
Arslan, Ahmet. lka Felsefesi Tarihi Sofistlerden Platona, stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006. s. 323.
28

Eyp ERDOAN 145

gndzn aylarla, aylarn ylla; yldzlarn gnele, ayla ve kendi
kendileriyle ilintilerinin grnen eyler olduunu bilir ve gerek varl
bunlar iinde kavramaya almaz. Gerek astronom gkyzne deil,
kendi i dnyasna, aklna bakar. Akl ona yldzl gkyznn Dnya
etrafnda embersel dndn gsterecektir. nk embersel hareket
mkemmeldir ve gk cisimlerine yakan budur. Baka bir hareket
biimi dnlemez. Bu yzden yldzlarn birtakm dzensiz ve garip
yollar izerek hareket etmeleri mmkn deildir. Bize garip ve dzensiz
grnen bu hareketler, aslnda embersel olmas zorunlu olan birtakm
dzgn hareketlerin bir birleiminden baka bir ey deildir. Yldzlara
babo anlamna gezegen ad verilemez. Tam tersine, onlarn hibiri
yolundan asla sapmamakta, yn deitirmemektedir. Deimeyen bu
yollar, grn ne olursa olsun, tam emberseldir.31
Gkte olup bitenler zerinde ok durulmamasn isteyen Platonun
asl istedii, bu almalarla ruhlarn kavrayan ynnn gelitirilmesidir,
onun yararszken yararl hale getirilmesidir.32 Astronominin esas deeri
ise, onun insan zihnini gkyznde bulunan cisimlerin hareketlerindeki
uyuma ve bu hareketlerin temelindeki yasalara yneltmesinden ve
bylelikle ezeli ebedi idealarn meydana getirdii uyumla ilgili bir
aratrma olan diyalektie geii kolaylatrmasndan kaynaklanmaktadr.
Bu yzden Platon astronomisini anlayabilmek iin ncelikle matematik
bilmek gerekir.
Platon astronomisi ayn zamanda aklc bir tanr bilimi zellii de
sergilemektedir. Zira Platona gre, gezegenlerin kusursuz dolanmlar
bir Tanrnn var olduunun gstergesidir. Bu kusursuzluk, gezegenlerin
birer tanr olduklarn gstermez, ancak bu kusursuz dzenliliin
gerisinde aklsal ve yetenekli bir ustann, yani bir Tanrnn bulunduunu
iaret eder.33
Bilimler snflamasnda astronomiden sonra gelen bilim, uyumlu
sesler reten cisimlerin hareketlerine ilikin bir alma olan har31

Keplere gelinceye dek geen iki bin yl Platonun bu grn ispat

abasyla gemitir. Modern astronominin ortaya kmas, Platon geleneinin iki
temel ilkesinin, dnyann evrenin ortasnda sabit durduu, gk cisimlerinin
embersel hareket ettikleri, ilkelerinin ykln beklemitir.
32
Plato, 1980b; 530b.
33
Bu dnce, ileriki tarihlerde Hristiyan ve Mslman dnrler ve teologlar
tarafndan Tanrnn varlnn en nemli delillerinden biri olarak gsterilmitir.

146 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

moni34dir. Platona gre, astronomide nasl gzn grd bir hareket
varsa, harmonide de kulak yoluyla duyulan bir hareket vardr. Bu
bakmdan harmoni ile astronomi karde saylr.35 Nitekim gkyznde,
insanlar tarafndan duyulmas mmkn olmayan bir evren harmonisi
vardr ki, bu harmoni, gezegenlerin farkl aralklarda ve farkl biimlerde
dolanmalarndan kaynaklanmaktadr. nk evrende bir uyum sz
konusudur. Bu yzden aritmetik bilimi, bir taraftan harmoniye dier
taraftan da astronomiye balanmtr.
Fakat uyumun temel ilkelerinin bilimi olan harmoniden, kulaklar
kafalarndan nce gelen mzik ustalarnn yaptklar telleri inletmek,
seslerle ilgilenmek, sadece kulan setii dzenleri ve sesleri lp
bimek anlalrsa, Platona gre bu, bouna bir ura olur, hatta gln
olur. Platonun kastettii harmoniyle uraanlar, kulaa vuran ses
birleimlerinde saylar arayan, daha yksek konulara ykselip, dzenli
saylar, aralarndaki ayrlklarn nereden geldiini soran, yani harmoni
stne dnceleri olan kimselerdir.36 Bylesi bir harmoni, astronomi
gibi insan zihnini idealarn ezeli ebedi uyumuna ynelten bir bilim olarak
sekinleir.
Tasarlad ideal devletinde harmoninin yeri zerinde nemle
duran, devletin en yksek devini, yurttalarn erdeme uygun tarzda
eitmek, yetitirmek olarak belirleyen Platona gre, beden iin
egzersiz, ruh iin harmoniden baka yol yoktur. Platon harmoni
eitimine sz sanatlarn da dahil eder. nk Platona gre, melodi
eyin karmdr: sz, makam, ritim. Sz konusunda atlara yer
verilmez. Makam ve ritmin de szlere uymas gerekir. Platon, hznl
szler ieren makamlarn yurttalar gevek, sarho, tembel
yapacandan devlete sokulmasn istemez. Kabul edilebilir makamlar
ise, biri sava, dieri bar zamanndaki yaama uygun biri sert, dieri
yumuak iki makamdr. Sazlar da bunlara uygun olmaldr. nk her
trl makam alabilen telli sazlara izin verilmez. Yalnzca lyra,
kithara bir de krlarda obanlarn ald kavalaya devlette yer vardr.
34

Harmoni, Eski Yunancada (harmonia) uyum, ahenk ya da seslerin kaynamas

anlamna gelmektedir.
35
Platon, Pythagoraslarn da, harmoni ile astronominin karde olduu
dncesini savunduklarn kendisinin de onlar gibi dndn syler (Plato,
1980b, 530d). Buradan, Platonun Pythagoraslarn mziinden ne kadar ok
etkilenmi olduu aka grlebilir.
36
Plato, 1980b; 531b,c.

Eyp ERDOAN 147

Ritimleri de ayn lye gre deerlendirir. Deiik, ok eitli ritimleri
istemez; hem yiite hem de ll bir hayata uygun olanlar
benimser. Btn bunlardan ama, harmoni eitimi sayesinde yurttalarn
iyi bir insan olarak yetitirilmesidir. Grld gibi Platonda sanat ve
harmoni, tamamen insanda brakt duyusal etkiye gre etik adan
deerlendirilir, estetik kayglar gz ard edilir.37
Btn bu bilimlerin en tepesinde ise, diyalektika38 bulunur.
Platonun asl varmak istedii bilim budur. Bu bilim, yalnz aklla
kavranan bir eydir. nsan diyalektika ile duyularn hi birine
bavurmadan, yalnz aklsal yolla her eyin zne varmay ve iyinin
zne varmadka durmamay denedii zaman, grlen dnyann da,
kavranan dnyann da sonuna varr. te, Platonun maara
benzetmesiyle anlatmaya alt ve diyalektik yry dedii budur.39
Gerek varln birlii niceliksel bir birlik, aritmetiksel olarak
llebilen bir birlik olmad iin, burada insan diyalektik yryyle,
aritmetikten uzaklaarak, varl varlk olarak bilmek isteiyle genel
olan bilmeye ynelir ve varln bizatihi kendisini aratrmaya balar.
Varl aratrmaya balamak demek ise, onun belirleyici ve ayn
zamanda genel olan nedenini aratrmak demektir. Bu ise, cinslerin ve
cinslerin birbirleriyle olan ilikilerinin ortaya konmasyla olur. te,
diyalektik bir yandan varsaym yntemiyle, ideadan ideaya geerek
hibir eyi sorgulamadan brakmaz, bir yandan da toplama ve blme
yntemiyle cins ve trlerin birbirleriyle olan ilikilerini ortaya kararak
her eyi tanmlar.
Yunanca syleme, tartma sanat anlamna gelen diyalektika
tekhne teriminden tremi olan diyalektik, zellikle Platonun
diyaloglarnda (diyalektii bir yntem olarak ilk kefeden Sokrates
eliyle) kullanlm, saduyu kaynakl dnyaya ilikin bilgilerimizin,
deneyimlerimizin bir biri ardnca sorulan sorularla irdelenerek temel
ilkeleri, gizli kalm gerekleri aa karma yntemi olarak karmza
kmtr.

37

Soykan, mer Naci. Mzik Estetii Betimleyici-Eletirel Bir Hazrlk, Yap

Kredi Yaynlar, Cogito, Say -30, stanbul, K 2002. s. 258-294.
38
Diyalektik kavramnn kkeni Yunanca dialektikos (tartma) szcne
uzanr. Diyalektik Eski Yunanda tartma sanat anlamna gelmektedir.
39
Plato, 1980b; 532a.

148 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

Platon tarafndan en yksek felsefi yntem olarak deerlendirilen,
insan tarafndan yaratlm tm sanatlarn en stn ve nemlisi olarak
grlen diyalektiin anlam ve ilevi Platonda her zaman ayn
kalmamtr. Buna gre, Platonun ilk diyaloglarnda daha ok yalnzca
yanl kanlarn yok edilmesinin arzuland bir diyalektik tr olan
Sokratesi ya da olumsuzlamac diyalektikle karlalr. Sokratesten
miras alnan soru ve yant olarak diyalektik, uygun soru ve yantlarla
tartma teknii olarak grlr. Bu anlayta filozof, diyalektii
kullanarak, var olan her eyin deimez zn arar.
Duyular st gerekliin, yani idealarn bilgisine ulatran yolun
kefedilmesinin hedeflendii sonraki asl Platoncu diyalektikte ise,
hangi konuda olursa olsun, her eyin zn metotla kavramay deneyen
diyalektikten bir baka bilim yoktur... Yalnz diyalektik metot,
varsaymlar birer birer atarak, ilkenin ta kendisine ykselir. Orada da
kendini salama balar. Yalnz o, ruhun gzn, gml olduu
dnyann amurundan kurtarr ve saydmz bilimleri kullanarak
yceltir onu.40
II
Bilgi/bilim zerinde nemle durmu, hatta bilimlerin
snflanmasnn ilk rneini ortaya koymu olan Platon duyulur dnyay
bir glgeler dnyas saydndan, onu ancak bilgiye ulamada bir k
yolu olarak grdnden dnya aratrmalarn tmyle dlamtr41.
Bu anlamda Platonun, olgularn birbirini izlemesi ve bir arada var
olmasyla ilgili yalnzca deneysel olan bilgiyle yetinmedii konusunda
herkes hemfikirdir.42 Platonunu bu konuda dnceleri ok aktr:
Diyalektika yoluyla ulalan varlk ve kavram bilgisi, varsaymlara
dayanan bilimler yoluyla elde edilen bilgiden daha aktr. phesiz
bilim konularn inceleyenler, duyularn deil, dncelerini kullanmak
zorundadrlar. Ama onlar ilkeye kmadan varsaymlara dayanarak

40

a.g.e.; 533b.
Timuin, Afar. Dnce Tarihi, BDS Yaynclk, stanbul, 1992. s.147.
42
Losee, John. Bilimin Felsefesine Tarihsel Bir Giri, ev.; Elif Bke, Dost
Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2008. s. 27.
41

Eyp ERDOAN 149

inceledikleri iin, ancak bir ilkeyle anlalabilecek bu nesneleri
anlayamazlar.43
Gzlem dnyasn gerek dnyann, yani idealar dnyasnn, soluk
bir tasla saym, gerei kavrama gcn yalnz akla tanm olan
Platona gre, duyularn kullanld, varsaymlara dayanan bilim,
dnce yoluyla ulalan bilgilerden aadadr. Deneyin gerekliin
bilgisi iin bir deer tad dncesine kar km olan Platona gre,
deneye dayanan bilgi yalnzca grnte ya da szde bilgidir, deneye
dayanan bilgi bizi gerekliin bizzat kendisiyle deil, salt grnyle
tantrr. Bu yzden de bilgi duyum veya alg olmaz. Duyularmza
gerek gibi grnen olgular aslnda birer yanlsamadan baka bir ey
deildir. Tam anlamyla gerek olann deimez olmas gerektiine
inanan Platona gre, deien; belli bir zamanda belirli bir trden
olduu, buna karn daha sonraki bir zamanda sz konusu trden
olmad iin, bir eliki ierir. Kendinde eliik olan her ne ise var
olamaz.
Deneye dayanan bilginin deerinin bu ekilde eletirmesinin dier
nedeni, deneyin hkmne duyulan gveni sarsan duyu yanlsamalardr.
Nitekim gerek alglanan, gerekse alglayan srekli olarak hareket ve
deime iindedir.
Buna ek olarak, deneyin hkmne kar, farkl insanlarn ayn
nesneye ilikin alglarnda kimi znel farkllklarn bulunduu
bulgusunun sonucunda ortaya kan bir gven eksiklii de sz
konusudur. Platona gre, eer bilgi duyum ise ve eer ortada birden
fazla insan ve bu insanlarn duyumlar varsa, insanlarn duyularna ilikin
yarglarnn birbirinden farkl olmasndan daha doal bir ey olamaz. 44
Bu yzdedir ki, Platonun snflad bilimler arasnda bugn doa
bilimleri denilen ve insani deneye dayanan hibir bilimin varlna
rastlamamaktayz.45
Platonun doa felsefenin en belirgin zellii, hi phesiz, doa
yasalarn tanrsal ilkelerin buyruu saym olmasdr. Astronomide
ateizme son vermi olmas bu tavrn sonularndan biridir. Aslnda
kendisinden nce gelen pek ok kimse gibi Platon da, evrenin
43

Plato, 1980b; 511d.

Plato, Theaetetus, (tr; F. M. Cornford), The Collected Dialogues of Plato
Including The Letters (Ed: Edith Hamilton, Huntington Cairns), Princeton
University Press, Tenth Printing, , New Jersey, 1980c; 152b.
45
Arslan, 2006. s. 323.
44

150 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

balangta kendiliinden var olan bir kaos olduu kansndadr. Fakat
Platona gre, kaosun dzenli evrene dnm, yonyal filozoflarn
dedii gibi, mekanik bir sre sonucu deil, doast bir gcn iidir.
Evren bu tanrsal gcn tasarlad rasyonel bir plana uygun
kurulmutur. Doaldr ki, plann uygulanmasna ilikin pratik ve
mekanik sreler Platonu hi mi hi ilgilendirmemitir. Ona gre,
ilgilenilmesi gereken yalnzca idealar evrenidir.
Platon, maara benzetmesinde, gerei grmek isteyen bir
kimsenin, akl yoluyla duyusal zincirlerden kurtularak idealar, yani
gerek biimleri seyretmesi gerekmekte olduunu anlatmtr. Sz
konusu benzetmede ki diyalektik yryn drt adm, Platondaki drt
bilme trne iaret eder; eikasia (san), pistis (inan), dianoia (kar) ve
noesis (bilgi). Yalnzca karlarndaki duvar grecek biimde elleri
kollar, boyunlar bal insanlar duvara yansyan nesneleri, glgeleri
gerek diye kabul ederler. Gnn birinde bunlardan birinin boynundaki
ip zlr, geri dnp baktnda atein sat k gzlerini kamatrr;
bu kii artk duvardaki glgeleri seemez olur. Bunlarn gerek
nesnelerin glgeleri olduunu anlayabilmesi iin gzlerinin almas
gerekir. Elleri kollar zlp maarann dna karldnda da,
buradakileri grebilmesi iin yine gzlerinin gnee almas gerekir.
Gzleri gnee alnca nce insanlarn, baka eylerin sudaki yanslarn
grr; sonra da kendilerini. Daha sonra da gk cisimlerini, ay, yldzlar
grr. En sonunda da gnei grp, onun her eyin kayna olduunu
anlar. Btn yanlglarndan kurtulur.
Bu benzetmeyle Platonun, iinde yaadmz evrende
duyumlarmz yoluyla varlndan haberdar olduumuz grnmlerin,
gerek deil, gerein iyiden iyiye bozulmu glgeleri olduunu ve asl
var olan eylerin, bu glgeler ve bu yanlsamalar deil, onlarn ardndaki
lmsz idealar olduunu anlatmaya alt aktr. Platonun
belirledii sralad bilimlerin ulaaca sonu da budur. Platona gre
bu bilimler, iimizin en stn yann, btn varlklarn en stn yann
seyre gtrr, tpk en keskin organ olan gzn, grlen madde
dnyasnn en parlak, en kl varl olan gnei seyre ykseldii gibi.46
Sonuta, deiim iinde bulunan grntlerin bilgisini bir yana
brakarak, hibir zaman deimeyen idealarn bilgisine ulamak
gerektiini; felsefenin amacnn bu olmas gerektiini, gerek bir
46

Plato, 1980b; 532c.

Eyp ERDOAN 151

filozofun, bu aldatc grnmlerin ardna saklanm olan mutlak bilgiyi,
yani idealarn bilgisini yakalayabilen kii olmas gerektiini savunan
Platon, bu tavryla yalnzca filozofun deil, bilimi ura edinenlerin
yolunu da izmi olmaktadr.
III
Tarihin en byk filozoflarndan bir dieri olan Aristotelesin,
Platonun yapt bilimler snflamasndan ok farkl bir bilimler
snflamas yapm olduu grlr. Bilme arzusunun insanda doutan
var olduunu dnen Aristotelese gre, bu arzu kendini en aa
derecede, duyularmz kullanmada duyduumuz zevkte gsterir. nsan
doas gerei, duyularndan, zellikle de en ok bilgi salayan grme
duyusundan byk zevk alr. Bu zevk, insann bilme isteinin
gerekesidir.47 Aristoteles, bu yzdendir ki, bir duyusunu kaybedenin bir
evreni kaybetmi demek olacan vurgular. Dikkat edilirse -bu kadaryla
bile- Aristotelesin, deneysel hi bir veri iermeyen, tamamen aklsal
kavramlara ve onlar arasndaki tmdengelimli karmlara dayanan
disiplinleri bilim olarak kabul eden Platonun tam tersi bir durua sahip
olduu grlmektedir. Nitekim Aristotelesin bu duruuyla, d dnyann
bilgisine duyusal (aistheton) yolla ulalabileceini vurgulamak istedii,
bilginin kayna olarak duyular iaret etmi olduu aktr. Gerek deney
ve gzlemlere dayal zengin verilerle dolu bilimsel almalar, gerekse
yeryzne ok yakn olduu hemen fark edilen ontolojisi, Aristotelesin
gzlenebilir dnya konusunda Platoncu olmadn belirgin bir biimde
gzler nne sermektedir. Bilgi retmeyi, bilim yapmay insana zg bir
yeti olarak deerlendirmekte olan Aristoteles iin insan dier canllardan
ayran en nemli fark da zaten onun duyum ve deneyden gelen tmel
yarglara varma yetisine sahip olmasdr.
Aristoteles, bilginin tek kaynann duyu verileri olduunu, ancak
duyu verileri dorultusunda gereklie alabileceimizi savunarak,
sadece deneyime byk nem verdiini ortaya koymakla kalmam, ayn
zamanda, Platonun duyularn ulaamad bir dnyaya yerletirdii
gereklii yeryzne indirerek realizmi ait olduu anlama geri
47

Aristotle, Metaphysica Ed. and tr.; Rishard McKeon, The Basic Works of
Aristotle, Random House, New York, Second Printing, 1941e; 980a.

152 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

tamtr.48 Tikelleri aan gerek varlklar olduunu savunan
yaklamlarn aksine, tikellerin bamsz gerek varlklar olduunu
savunmutur. Nitekim zlerin kefi yoluyla nedensel aklamalarn
yaplabileceini vurgulayan realist yaklam, sistematik olarak
Aristoteles tarafndan ileri srlmtr.49 Bu yzden de, Aristoteles
realist ve dolaysyla pratik ve empirist yaklama byk katk yapm
bir filozoftur demek yanl olmayacaktr.
Platon, bireysel eyleri var eden idealarn ve maddenin, o eylerin
dnda ayr bir dnyada olduklarn dnmtr. Bu gerek dnyadan
ayr bir gerek dnya yaratmaya koyulmutur. Bylece, iinde var
olduumuz bu gerek dnyay, gerek olmayan bir dnya gibi
gsterirken bu kez de, gerek olmayan bir idealar dnyasn, gerek bir
dnya gibi gstermek istemitir. Doa gerek olmayan, idealar
dnyasnn bir glgesi olmutur.50
Platondan olduka farkl dnen Aristotelese gre ise, eyler
(btn maddi nesneler) madde ve form denen temelden farkl iki
elementten olumutur. Madde Platonun maddesiyle ayn olan, eylerin
belirsiz dayanadr. Form ise Platonun ideasna karlk gelir.51 Bu
evrenseldir. Fakat Aristotelesin Platondan fark, formlarn, idealarn ya
da evrensellerin ayr bir dnyada kendilerine zg zel bir var olular
olduu dncesini kabul etmemesidir. Ona gre, idealar -formlar,
evrenseller- ancak eylerin iinde var olurlar. Bunlarn kendi bana ayr
48

Deneyci gzlemlere gstermi olduu genel ilgiden tr, Aristotelesi

empirist bir filozof olarak snflandrmak, bizi snrl bilgiden, yetersiz veriden
hareketle sonuca gemeye, bir genellemeye sramaya, yani acele genelleme
yanlna drebilir. Nitekim Aristoteles, bilimsel aratrmay gzlemlerden
genel ilkelere ve tekrar gzlemlere geri dnen bir sre olarak dnmektedir.
Ona gre bilim adam olgudan aklayc ilkeleri tretecek ve daha sonra da bu
ilkeleri ieren ncllerden bu olgu hakkndaki ifadeleri karsayacak bir
kimsedir. Aristoteles, bilimsel akl yrtme konusunda, aksiyomatik ya da
tmdengelimli bilgi kavrayndan ve gereklikle ilgili bilgilerin, zorunlu
doruluklarn bilgisi olduu yolundaki yaklamdan hite uzak deildir ki, bu
yaknlk Aristotelesin rasyonalist bir filozof olduu tezini glendirmektedir.
Nitekim Aristotelese gre, bilgi son zmlemede ruhun ya da akln tikel
varlklardan soyutlama yoluyla elde ettii tmel formlardr.
49
Keat, Russel / Urry, John. Bilim Olarak Sosyal Teori, ev.: Nilgn elebi,
mge Kitabevi, 1994. s. 18.
50
Yeniehirliolu, ahin. Felsefe ve Diyalektik (Bilgi Kuram), 3. Bask, mit
Yaynclk, Ankara,1996. s. 157.
51
Pedersen, Olaf, Early Physics and Astronomy a Historical Introduction,
Cambridge Press, Cambridge, 1996. s. 29.

Eyp ERDOAN 153

bir var olular yoktur. nk bunlar sadece yklemdirler. Bunlarn yan
sra maddenin de ayr bir var oluu yoktur. Krmzlk, yumuaklk,
arlk, kokmaklk iekten ayr olarak var olamaz. Eer btn
yklemleri ortadan kaldrabilsek geriye hibir ey kalmaz. Demek ki
iek, yklemlerinden ayr olarak hibir eydir, var olmaz. Anlalyor ki
ne madde, ne de biimin ayr bir var oluu vardr. Var olan, btn
yklemleriyle iektir, yani madde ile biimin bileimi, biimlenmi
ey, bu iek paras, bu masa, bu aa, bu adamdr. Bylece
Aristoteles evrensel felsefenin, var oluunun ancak bireysel var olu
olaca retisine geri dner. Platon iin olduu kadar Aristoteles iin de
evrensel gerektir. Ama evrensel, gerek var olmaz. Yalnz bireysel
eyler var olur ki bunlar da evrensel deildir.
Platonun ayr dnyalara koyduu idea, madde ve nesneyi
Aristoteles bir araya getirmitir. Hem idea, hem de madde nesnenin,
bireysel var oluun bizzat iindedir, ayr bir yerde deildir.
Birbirlerinden ayr olarak var olularndan sz edilemez. Var olular ya
hep birlikte mmkndr, ya da mmkn deildir.
Byle olunca, Aristotelesin bilimlere ilikin snflamas, sadece
idealar konu alan bilimleri nemseyen Platonunkinden nemli lde
farkllk gsterir. Varln farkl alanlar olduunu, dolaysyla farkl
konular, amalar ve balang noktalar olan farkl bilim dallarnn var
olmasnn son derece doal olduunu syleyen Aristoteles52 yapt geni
apl almalarnda, bilgi/bilim dallarn dzene koymu, her birinin
konusunu kendi erevesine oturtmu, felsefenin ve bilimlerin ilikilerini
ve ayrmlarn belirlemi ve bylece kendine zg bir bilimler
snflandrlmas sunmutur.53

VI
Aristoteles tarafndan teorik, pratik ve retken olarak ayrlm
olan bilimlerden her birinin amac bilmektir. Ancak nihai erekleri,
srasyla bilgi, eylem ve yararl ve gzel nesnelerin meydana
52

Cevizci, Ahmet. lk a Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi, Bursa, 2001. s. 183.

Aristotelesin bu snflandrmas Francis Bacona gelinceye kadar yrrlkte
kalmtr.
53

154 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

getirilmesidir54. Bilimler snflamasnda bilgi/bilim Pratik (Praktike)
Bilimler, Prodktif (Poietike; retici) Bilimler ve Teorik (Theoretike;
kuramsal) Bilimler gibi dala ayrlr.55, Bilgiyi eylem iin bir klavuz
olarak amalayan Pratik Bilimler, kendi iinde ahlak ve siyaset gibi
disiplinlere ayrlr. Siyaset ise; iktisat, retorik ve strateji gibi dallar
ierir. Yararl ya da gzel bir ey yaratrken kullanlan bilgiye ynelen
Prodktif Bilimler de kendi iinde; mhendislikler ve eitli zanaatlar
olmak zere iki alt blme ayrlr. Bu bilimlerin amac gzellik
yaratmaktr. Bu yzden estetiin bir dal olarak sanat kuramna karlk
gelir. Herhangi bir pratik ama gzetmeyen, bilgiye bilginin bizzat
kendisi iin ynelen Teorik Bilimler ise, kendi iinde fizik, matematik ve
teoloji (metafizik) gibi dala ayrlr.56 Ayr bir var olua sahip olan ve
deien eyleri, hareketli maddi varlklar konu alan fizik, deien
doadaki, insan eyleminden bamsz nesnelerin deimeyen yasalarn
aratrrken, matematik deimeyen ve ayr bir varoluu olmayan,
yalnzca sfat cinsinden nesneleri, yani saylar ve meknsal ekilleri
konu alr. Metafizik, yani ilk felsefe ise, var olann, varln ne olduunu
aratrr.
Aristoteles metafiziin anlamn belirlemek iin ilk felsefe
deyimini kullanmtr. Bu deyim yerini metafizike brakm ve
kullanlmaz olmutur. Aristoteles bu alana duyularla kavranan
bilgi(fizik)nin stnde sayd aklla kavranan bilgiyi kapsadklarndan
tr ilk felsefe adn vermitir. Aristoteles iin bu felsefenin ilklii,
btn bilimler iin gerekli ilkeleri incelemesinden ve saptamaya
almasndandr. lk ilkelerin ve ilk nedenlerin biliminin teorik bilimler
arasnda yer almasnn nedeni; ilk felsefenin her eyden nce Tzn
bilimi olacak olmasndandr. Metafizik, her eyden nce, eylerin znn
kendisini aklama amacna sahip bir ontoloji olarak kendisini takdim
54

Ross, David. Aristoteles, ev.: Ahmet Arslan, Kabalc Yaynevi, stanbul,

2002. s. 36.
55
Aristotle, 1941e; 1025b-15.
56
Bu snflama iine sokulduu zaman mantn teorik bilimler arasnda yer
almas gerekir. Ancak teorik bilimler yalnzca matematik, fizik, teoloji ve
metafiziktir ve mantk bunlarn hi birisine dahil edilemez. nk aslnda
mantk, Aristotelese gre bamsz bir bilim deildir. Her hangi bir bilimle
uramadan nce edinilmesi gereken genel kltrn bir parasdr ve yalnzca
mantk insana, hakknda kant istemesi gereken nermelerin hangileri olduunu
ve bunlarla ilgili olarak hangi tr kantlar istemesi gerektiini retebilir (Ross,
2002; 36).

Eyp ERDOAN 155

eder. Ancak aratrmasnn evrensel zellii, onun realist ve somut
ksmn gzden saklamamaldr. Onun zecei sorun, soyut veya
belirsiz bir sorun deildir; hangi varlk olursa olsun, tm varlklarn z
ve tanm sorunudur. Baka deyile bir varl o varlk, bir insan bir
insan, bir masay bir masa yapan ey sorunudur.
Platonun doa felsefesi temelde mistik ve matematikseldir. Doa
bilimlerini, astronomi rneinde grld gibi, matematiin bir uzants
veya dal gibi grmtr. rencilerine, doay gzlemeyi bir yana
brakp, doa bilimlerinde geometride olduu gibi, dnsel problem
zme yntemini kullanmalarn tlemitir. Bu adan baknca
duyusal, deneysel temeller zerine kurulu olan Fizik57 ve aklsal,
dnsel olan Matematikin yeri konusunda Aristotelesin yapm olduu
belirlenimin, Platonun belirleniminden tamamen farkl olmas
yaklamlarnn olaan sonucudur. Bu olaan sonuca gre, doay
inceleme ve anlamada Aristoteles iin matematiin yeri ikinci derecede
iken, Platon matematii bilimler iin zorunlu ve temel sayar. 58 Platon
matematiin bizatihi kendisini stn bir yere koymu, ona felsefesinde
gerek bir deer, nemli bir yer vermiken, Aristoteles, matematii soyut
bir bilim olarak grm, ona gerek varl inceleyenlerden, yani fizik ile
metafizikten ok daha az deer vermi; zellikle, fiziin deneyden baka
bir temeli gereksinmediini, dorudan doruya alg zerine kurulmas
gerektiini, matematiinse bu bilimlere sradan bir yardmc olduunu
savunmutur.59
Aristotelesin, fizik ve matematiin yerini belirlerken Platondan
ok farkl bir tutum sergilemesinde ...sz konusu olan, kesinlik deil
-hibir Aristotelesi geometrik nermelerin ya da tantlamalarn
kesinliinden kuku duymamtr-, Varlktr; matematiin fizikte
kullanlmas bile deil -hibir Aristotelesi llebilir olan lme,
saylabilir olan sayma hakkmz yadsmamtr-, bilimin yaps,

57

Fizik (Yun. Physis Lat. Nature); en genel anlamyla maddi dnyann

btnne; insan bilincinin dnda, yani bilinten bamsz olarak var olan,
srekli bir devinim ile deiim iinde bulunan, rettii sonsuz grntler ile
bitimsiz grnler yelpazesiyle insan evreleyen evrene karlk gelmektedir.
58
Yldrm,1991. s. 45.
59
Koyre, Alexandre. Yeni a Biliminin Douu (Bilimsel Dncenin Tarihi
zerine ncelemeler), ev: Kurtulu Diner, Gndoan yaynlar, Ankara, 1994.
s. 125-126.

156 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

dolaysyla, Varln yapsdr.60 Nitekim yukarda da deinildii gibi,
Aristotelese gre teorik bir bilim olan fizik, bamsz bir varla sahip
olan ancak hareketli olan varlklar inceler. Teorik bir bilim olan
matematiin baz dallar da (uygulamal matematik) hareketsiz olan,
ancak muhtemelen maddeden bamsz olarak var olmayp, onun iinde
gerekleen varlklar ele alr. Teorik bir bilim olan metafizik61 ise,
hareketli ve bamsz eyleri inceler.62
Aristotelesin fizik ile matematik arasnda bir ayrm yapmasnn
pekte kolay olmadn, sz konusu bilimleri karakter ve konu asndan
karlatrrken baz glklerle karlam olduunu unutmamak
gerekir. nk fizik tarafndan incelenen cisimler, matematiksel
aratrmann konular olan yzeylere, hacimlere, dorulara ve noktalara
sahiptir. Bu durumda fizik ve matematiin konusu bir anlamda ayndr.
Fakat Aristotelese gre matematiki bu cisimleri gerekte incelese bile,
bunlar fiziksel bir cismin snrlar olarak incelemez. Matematiin ele
ald eyler fiziksel ve hareketli cisimlerden gerekte ayrlamaz olsalar
da, hareketten soyutlanarak incelenir.63 Nitekim matematiksel nesneler
soyutlamaya, ayrmaya, fizie (doa bilimine) ait nesneler ise eklemeye
dayanr.64 Bu yzden de, matematiki incelemesini soyutlamalar
zerine yneltir. nk o nesnesini arlk, hafiflik; katlk ve onun
kart olan eyler, scaklk, soukluk ve btn dier duyusal trden
niteliklerden soyutlayarak gz nne alr. Ve sadece nicelii ve bazen
bir, bazen iki, bazen boyutta srekli olan (baka deyile doru, yzey
ve geometrik cismi) -bunlar niceliksel ve srekli olmak bakmndan
zellikleri ile birlikte- alkoyar. O bunlar asla baka bakmdan
incelemez. Bu nesnelerden bazlarnn greli pozisyonlarn ve bunlarn
60

a.g.e.; 126.
Aristotelese gre metafizik dier iki teoretik bilimden de nce gelir. lk olan,
bu yzden de evrensel olan metafiziin konusu ncelikle devinimsiz tz
olacaktr. Baka bir ifadeyle, varl varlk olmak bakmndan ele almak, ayn
zamanda onun zn ve varlk olmak bakmndan zne ait olan niteliklerini
incelemektir. Fizik ise doa tarafndan meydana getirilen tzlerden baka bir tz
var olamayacandan ve konusu baz devinimli varlklar olduundan ilk bilim
olamayacaktr (Aristotle, 1941e; 1026a, 27-33).
62
Aristotle, 1941e; 1026a, 10-20.
63
Platon idealar teorisinde, matematiin ele ald eylerden farkl olarak,
doalarnda maddenin ierildii varlklar maddeden soyutlamaya girimitir.
64
Aristotle, De Caelo Ed. and tr.; Rishard McKeon, The Basic Works of
Aristotle, Random House, New York, Second Printing, 1941b; 299a-15.
61

Eyp ERDOAN 157

belirlenimlerini gz nne alr. Baka bazlarnn llebilirlik ve
llemezlik ilikilerini gz nne alr. Baka bazlarnn oranlarn
inceler. Bununla birlikte btn bu tr eylerle ilgili olarak tek bir bilim,
yani geometri kabul edilir.65
Aristoteles sadece niceliksel66 ve srekli olanla niceliksel ve
srekli olmak bakmndan sahip olduu znitelikleri geride brakr. Ona
gre, aritmetik nicelii sreksiz, yani kesintili ve yaylmsz olarak ele
alrken, geometri nicelii srekli ve yaylml olarak ele alr. Geometrik
nesneler belli bir maddeye sahiptir, ama o madde, saf yaylm, aklsal
maddedir, duyusal, fiziksel ya da hareketli madde deildir. Duyusal
madde nasl duyusallarn okluunu olanakl klyorsa, o maddede
aklsallarn okluunu olanakl klan eydir. Madde ya duyusal ya
aklsaldr. Duyusal madde, rnein tuncun, tahtann maddesi veya
deimeye elverili olan maddedir. Aklsal madde ise duyusal varlklar
olarak ele alnmamalar bakmndan duyusal varlklarda, rnein
matematiksel varlklarda, var olan maddedir.67
Dier taraftan ne matematik ne de fizik bireysel farklar aklamaz.
nk bilimin amac tmeldir, trdr. Fizik, maddeyi, u ya da bu
iein maddesi olarak deil, her iekte bulunan, iek formunun tmel
taycs olan maddeyi inceler. Madde genellikle tanma kart olsa da,
fizikinin iek ya da dier herhangi bir tr tanmnda bu trlere zg
maddeye ilikin bir nermeden sz etmesi gerekir. Fiziki... madde ile
ilgilenen ve biimi bilmeyen kimse mi veya sadece biimle ilgilenen kii
midir? Daha ok her ikisini de gz nnde bulunduran kiimidir? Ve
dier ikisinden her biri iin ne diyebiliriz?68 Fizikinin aklamaya
alt bu duyusal maddenin birok aamalar ayrt edilmelidir. Eer
fiziksel varln en karmak tryle, canl bir eyle balamamz
gerekirse, bunun maddesi -tam bir fiziksel tanmda belirtilmesi gereken
ey- trn formunun sadece kendisinde cisim bulabilecei, ayr trden
para ya da organlarn belli bir bileimidir. Organlar zellik bakmndan
hem kendilerinden hem de birbirlerinden farkl alt paralara blnebilir.
Bu organlarn maddesiyse etrden paralar ya da dokulardr; bunlarn
65

Aristotle, 1941e; 1061a25-b5.

Her biri doas gerei bir ve bireysel bir ey olan iki veya daha fazla
tamamlayc eye blnebilen eye nicelik denir (Aristotle, 1941e; 1020a-7).
67
Aristotle, 1941e; 1036a-10.
68
Aristotle, De Anima Ed. and tr.; Rishard McKeon, The Basic Works of
Aristotle, Random House, New York, Second Printing, 1941d; 403b, 5-10.
66

158 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

maddesi de drt edir. eler duyusal maddenin en basit rnekleridir,
nk onlara uygulanabilecek tek analiz ortaya birincil maddeyle
kartlklar -scak ile souk ve kuru ile ya- karacaktr. Birincil madde
duyusal deildir, deneyde asla tek bana bulunmaz, ancak soyut
dnceyle ayrt edilebilir. Biz, duyulur cisimlerin bir maddesi
olduunu sylyoruz, fakat bu madde ayr deildir ve srekli bir
kartla elik eder.69
Aristotelesin matematik ile fizik arasnda yapt genel ayrm
tatmin edici olsa da, matematiin daha fiziksel dallar olan astronomi,
optik, mzik, mekanik gibi uygulamal matematikle ilgili zel bir
glk ortaya kar. rnein, gkbilimi doa biliminden farkl m yoksa
onun bir blm m? Nitekim gnein ya da ayn ne olduunu bilmek
doa bilimcinin grevi ise bunlarn zelliklerini bilmemesi tutarsz
olur.70 Bu bilimler grnte fiziksel cisimleri inceleseler de
yntemlerinde matematikseldirler. Bu yzden Aristoteles onlarn genelde
matematiin dallar olarak ele alndn syler. Matematiksel astronomi
ve benzeri bilimler, burada somut gereklikleri incelemeleri, ama onlar,
somut gerekliklerinden soyutlanm belli znitelikleri asndan
incelemeleri bakmndan, saf matematie benzer olarak ele alnmaktadr.
Nitekim gkcisimlerinin ekli hem fizik hem de matematik tarafndan
incelenebilir. Matematiki onlar fiziksel cismin snrlar deilmi gibi
ele alr.
Matematiki de bunlar zerine alr ama onun almas her bir
nesne doal bir cismin snr olduu iin deil. Yine ilinekleri de byle
nesnelerin ilinekleri olarak incelemez o. Bunun iin o soyutlayarak
alr, nitekim dnme ile devinimden ayrlabilen, soyutlanabilen
nesneler var. Bunda da bir tehlike yok, nesneleri soyutlayanlar yanla
der demek de deil bu. dealarn olduunu savunanlar da bunu
yapyorlar ama bilinsizce, nk onlar matematiksel nesnelerden daha
az soyutlanabilir olan fiziksel nesneleri soyutlamaya kalkyorlar.71
Aristoteles iin doay madde ve form anlamnda aratrmann fizikinin
grevi olduu, e deyile, fiziin hem maddeyi hem de formu incelemesi
69

Aristotle, De Generatione Et Corruptione Ed. and tr.; Rishard McKeon, The

Basic Works of Aristotle, Random House, New York, Second Printing, 1941c;
329a 24-26.
70
Aristotle, Physica Ed. and tr.; Rishard McKeon, The Basic Works of
Aristotle, Random House, New York, Second Printing, 1941a; 193b 25-30.
71
Aristotle, 1941a; 193a 30-35.

Eyp ERDOAN 159

gerektii ortaya kmaktadr. nk fizik ne yalnzca maddenin ne de
yalnzca formun incelemesidir. Fizik form alm maddenin ya da
maddelemi formun incelemesidir.72
Matematik zerinde de nemle durmu, ancak ok ister grnse de
hareketle ilgili matematiksel bir kuram gelitirememi olan Aristotelesin
matematiin fizik iin ne kadar nemli olduunu gzden kard gibi
bir duyguya kaplmak doru olmaz. O her eyden nce matematii
fizikle birlikte dnen bir filozoftur. Ancak filozofun fizikle matematii
btnletirdiini sanmak da doru olmaz. Onun gznde matematik
fizikten elde edilmi bir sonu gibidir, matematik dorudan doruya
gereklie ynelmez, gereklie ynelen gene de fiziktir.73
V
Grld gibi, rencilerinden bazlar Platonun nerdii yoldan
gitmemiler, doa incelemelerini gzleme bal kalarak yrtmeyi tercih
etmilerdir. Bunlardan en nemlisi olan Aristoteles, dnyay anlamada
duyulara verdii nemle Platondan ok farkl bir bilim anlay ve
snflamas ortaya koymutur. Doa karsndaki tavrlar zde ok farkl
olan iki filozofun, iki farkl sistem ortaya koymu olmas gerei de en
iyi bilim tercihlerinde grlmektedir. Platon iin bilginin yetkin rnei
matematik iken, o ideal nesnelere ynelmiken, Aristotelesin bilim
modeli biyolojidir ve o aktel varolu alanna ynelmitir. Platon,
duyusal varlklar nemsemeyen bir filozof iken, Aristoteles bireysel
varlklar ve olgular nemseyen bir filozoftur. nk Platon iin
gerekten var olan, uzay ve zamann tesinde, znenin dnda, duyularla
deil, yalnzca tinsel olarak anmsama yoluyla kavranabilen idealar iken,
Aristoteles iin gerekten var olan, duyularmzla algladmz, u diye
gsterdiimiz bireysel varlklardr. Nitekim Platon kendi kendisiyle ayn
olan, deien durumlarda kendi kendisi olarak kalabilen, yani
deimeyen idealaryla, doadaki deimeyi aklayamamken, bu
durumu eletiren Aristoteles deime (metabole) problemi74ni
72

Aristotle, 1941d; 403a-30.

Timuin, 1992. s. 172.
74
Bir durumdan bir baka duruma geme veya var olanlarn bir durumdan baka
bir duruma gemesi olarak tanmlanabilecek olan deime ve bu deiimin
zamanla ilikisi, hatta deiim ve zamann insanla ilikisi felsefe tarihi boyunca
nemli bir problem olmutur.
73

160 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

zebilmek iin nedensel bir varlk gr gelitirmitir. stelik
evremizde grdmz eylerin srekli olarak deimekte olduunu
syleyen Aristotelese gre, deime; d dnyaya ilikin
deneyimlerimizin en temel olgularndan biridir.75
Bu durumda, sylenilebilecek olan ey, Platon ve Aristotelesin
kendilerinden sonraki dn ve bilim dnyasna birbirleriyle uzlamas
zor grnen iki farkl yaklam brakm olduklardr. Bu ikiliin,
mnferit rnekler hari76, uzun zaman srdn sylemekte yanl
olmayacaktr ki, bunun zerinde nemle durulmas gereken bir iddia
olduu da aktr.

KAYNAKA
ARISTOTLE, Physica Ed. and tr.; Rishard McKeon, The Basic Works
of Aristotle, Random House, New York, Second Printing, 1941a.
ARISTOTLE, De Caelo Ed. and tr.; Rishard McKeon, The Basic
Works of Aristotle, Random House, New York, Second Printing,
1941b.

75

Aristotle, 1941a; 224a-225b / 1941e; 1067b-1068a5.

Matematik baarlaryla modern matematiin gelimesinin temelini
oluturmu, modern bilimsel yntem anlayna ok yakn bir anlayla, bugn
de geerli olan statik ve hidrostatik kanunlarn bulmu olan Archimedes
(M..287212) ve deneye, analize, matematie dayal kimya yaparak bugnk
modern kimyann temellerini atm olan Cabir bin Hayyan (721 805) ilk akla
gelen mnferit rneklerdir. Nitekim Cabir, her ne kadar simya ile ilgilenmi ve
bu konudaki almalaryla da temayz etmise de, onun bu almalar
srasndaki tutumu, element snflamas ve element anlayna getirdii yeni
bak as, denge teorisi ve tatbikatlaryla, gelitirmi olduu aletlerle, modern
kimyann kurucusu veya biroklarnn ifade ettii gibi, kimyann babas diye
adlandrlmaya layktr (Khya, 1995; XXVII).
76

Eyp ERDOAN 161

ARISTOTLE, De Generatione Et Corruptione Ed. and tr.; Rishard
McKeon, The Basic Works of Aristotle, Random House, New
York, Second Printing, 1941c.
ARISTOTLE, De Anima Ed. and tr.; Rishard McKeon, The Basic
Works of Aristotle, Random House, New York, Second Printing,
1941d.
ARISTOTLE, Metaphysica Ed. and tr.; Rishard McKeon, The Basic
Works of Aristotle, Random House, New York, Second Printing,
1941e.
ARSLAN, Ahmet. lka Felsefesi Tarihi Sofistlerden Platona, stanbul
Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul.
CEVZC, Ahmet. lk a Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi, Bursa, 2001.
ERHAT, Azra. Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, 13. Basm, stanbul,
2004.
HEATH, Thomas. A history of Greek mathematics, cil I, The Clarendon
Press, Oxford, 1921.
KEAT, Russel / URRY, John. Bilim Olarak Sosyal Teori, ev.: Nilgn
elebi, mge Kitabevi, 1994.
KHYA, Esin. Modern Kimyann Kurucusu Cabir b. Hayan, Trkiye
Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1995.
KOYRE, Alexandre. Yeni a Biliminin Douu (Bilimsel Dncenin
Tarihi zerine ncelemeler), ev: Kurtulu Diner, Gndoan
yaynlar, Ankara, 1994.
LOSEE, John. Bilimin Felsefesine Tarihsel Bir Giri, ev.; Elif Bke,
Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2008.
MENGOLU, Takiyettin. Felsefeye Giri, Remzi Kitabevi, stanbul,
1992.
PEDERSEN, Olaf, Early Physics and Astronomy a Historical
Introduction, Cambridge Press, Cambridge, 1996.
PLATO. Gorgias, (tr; W. D. Woodhead), The Collected Dialogues of
Plato ncluding The Letters (Ed: Edith Hamilton, Huntington
Cairns), Princeton University Press, Tenth Printing, New Jersey,
1980a.
PLATO. Republic, (tr; Paul Shorey), The Collected Dialogues of Plato
ncluding The Letters (Ed: Edith Hamilton, Huntington Cairns),
Princeton University Press, Tenth Printing, NewJersey,1980b.

162 Platon ve Aristotelesin Bilimlere likin Snflamalar

PLATO. Theaetetus, (tr; F. M. Cornford), The Collected Dialogues of
Plato ncluding The Letters (Ed: Edith Hamilton, Huntington
Cairns), Princeton University Press, Tenth Printing, , New Jersey,
1980c.
PLATO. Timaeus, (tr; Benjamin Jowett), The Collected Dialogues of
Plato ncluding The Letters (Ed: Edith Hamilton, Huntington
Cairns), Princeton University Press, Tenth Printing, New Jersey,
1980d.
ROSS, David. Aristoteles, ev.: Ahmet Arslan, Kabalc Yaynevi,
stanbul, 2002.
SOYKAN, mer Naci. Mzik Estetii Betimleyici-Eletirel Bir Hazrlk,
Yap Kredi Yaynlar, Cogito, Say -30, stanbul, K 2002.
TEKEL, Sevim - Esin KHYA - Melek DOSAY. Bilim Tarihine Giri,
Nobel Yayn Datm, Ankara, 1999.
TMUN, Afar. Dnce Tarihi, BDS Yaynclk, stanbul, 1992.
WEDBERG, Anders. Platonun Matematii, ev.; Hseyin Gazi
Topdemir, Felsefe Dnyas, Say; 29, ss. 123126, Ankara, 1999.
YENEHRLOLU, ahin. Felsefe ve Diyalektik (Bilgi Kuram), 3.
Bask, mit Yaynclk, Ankara,1996.
YILDIRIM, Cemal. Bilim Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1992.