Gordon Childe - Doğunun Prehistoryası (Çev. Şevket Aziz Kansu) - TTK, 2. Basım, 1971

Bu eser 1935de Pariste Payot Kitabevi
tarafndan baslan nshadan dilimize evrilmitir.
N D E K L E R
S a y fa
Metin iindeki resimlerin listesi
VI
Metin dndaki harita ve levhalarn l i s t e s i ......................................
IX
D z e l t m e l e r ...........................................................................................................
P ro fe s r
V, Gordon
C hilden eserin
Trk e
terc m esi
iin
yazd N S Z ............................................................................
T e rc m e edenin N S Z
............................................
Mellifin eserin ngilizce aslna yazd

E serin
Franszca
XI
tercmesine
D r.
XIII
N S Z ..........................
G. C o n t e n a u nn
XV
yazd
N S Z ...............................................................................................
XVIII
BRNC B L M : Ta rih ten p r e h i s t o r y a y a ......................................
1 16
KNC
B L M : lk s a h n e ......................................................................17 3 9
NC B LM :
M srn ilk i f t i l e r i ......................................4 0 67
D R D N C B L M : M sr n predinastik birlemesi .
6 8 83
B E N C B L M : Sllelerin z u h u r u ................................................... 8 4 99
ALTIN CI B LM :
M e z o p o ta m y a da P re h ist o ry a devirleri .
Y E D N C B L M :
A rk ayik S m er
S E K Z N C
10 0 130
m e d e n i y e t i ......................... 1 31 159
B L M : sadan nce nc binylda Hint

m e d e n i y e t i ........................................................................................ 16 0 178
D O K U Z U N C U B L M : ran ve S u r i y e ...............................................
179-221
ONUNCU B L M :
2 2 2 235
Ya ylm ann m e k a n i z m a s ................................
K s a l t m a l a r ...................................................................................................................
2 37
239
n d e k s ........................................................................................................................
241
250
METN N D EK RESM LERN L ST E S
S a y fa
Resi m
1 K a y a zerine
g r a v r ..........................................................
19
Resi m
2 U l a r ...............................................................................................
22
Resi m
3 Capsien a kmak ta ; devekuu yum urlarndan

k u r s l a r .........................................................................................
25
Resim
4 C a p s ie n in son sa fhas ndan (Getulien) ak mak
Resim
5 a k m a k tandan letle r ( Natufiyen )
27
Resi m
6 H in distan da Vindhya Hie llde bulunmu minik

t a l a r ...............................................................................................
28
Resim
7 Bubalus Antiquus
Resim
nevinin kaya zerinde t a s v i r i ......................................

8 K a y a zerinde fil ve p a rs t a s v i r i .................................
Resim
9 Bir k aya snann (abri sous r o ch e ) duvarlarna
t a .....................................................................................................
Resim 10
adl
o rtada n
. . .
26
kalkm hayvan
29
29
resmedilmi s a h n e l e r .................................................
31
Bir k a ya sn a r e s i m l e r i .................................
32
Resim 11 ki Natufiyen
z p k n ................................
Resim 12
Resim 13
Tasiyen o l t a ................................................................
Tasiy en a n a k .................................................................
Resim 14
( A ) orak p a ra s,
ile koparlm
33
42
43
(B) ok ucu ve (C 1 yan vurm a
y onga
( e c la t )
C ato n -T h o m p s o n a
Resim 15
g r e ......................................................................................
B a l t a ve top uz b a l a r ..............................................
44
45
Resim 16
Resim 17
Kemik letl e r, b alta ve m u s k a ...........................

Kulplu kse ve k s e l e r .......................................
48
49
Resim 18
T a h ta B o o m e r a n g ..........................................................
53
Resim 19
Resim 2 0
B a d a ri k e r a m i i ..........................................................
Fildiinden ve oyulmu t a s l a r ...........................
54
54
Resim 21
P red in astik v azola r zerine izilmi d esenler .
Resim 22
Bakrd an kk l e t l e r .............................................
Resim 23
Resim 24
E sk i predinastik devir a kmak ta l etleri

. .
A m ratiy e n a a ait fildiinden v azola r ve har-
Resim 25
Sepetilik
Resim 26
keram ik .
izgili siyah k e r a m i k ..............................................
63
Resim 27
Balk biimi ist p a l e t .............................................
64
Resim 28
Fildii t a r a k l a r ..........................................................
65
Resim 29
A rk a y ik f i g r i n l e r ....................................................
66
p o n l a r ......................................................................................
modellerini
taklid
57
59
60
61
eden izgi bezekli

62
VIII
D O U N U N P R E H S T O R Y A S I
S a y fa
Resim 6 7
Enine Sm er b a l t a s ..................................................
149
Resim 6 8
Resim 6 9
A y biim b a l t a .................................
Bak ve mil.......................................................................
151
Resim 7 0
Bakrd an i n e l e r ..............................................................
153
Resim 71
P a l e t biiminde i n e l e r ............................
Resim 7 2 Kulak h a l k a l a r
150
154
155
Resim 73
Resim 7 4
El-U beyd
E l-U b e y d
mezarlnn k a d e h l e r i .....................
156
mezarlnda bulunmu olan emzikli
Resim 75
A n tro p o m o rf tutakl k p l e r ....................................
158
Resim 76
Resim 77
Kilden leen v e y a sunum m a s a l a r ...............

B a k rd an k a p l a r ............................................................
158
159
v a z o l a r ..................................................................................
haner, ustura, mzrak ucu .
157
Resim 7 8
Bakrd an bak,
Resim 79
B ak rd an a n a k .............................................................
Resim 8 0
Resi m 81
165
a n k ...................................................................................
ve 82 a k m a k tandan ok ular ve kalkerden
Resim 8 3
top uz b a ...............................................................................
182
Kulakl vazo, emzikli vazo . . . .
........................
183
Resim 8 4
Birinci S u sa devrine ait vazo p a ra la r

insan r e s i m l e r i ..........................
Resim 85
A l b a t r'd a n
163
164
zerinde
184
v a z o ........................................................
185
Resim 8 6
Gri t a ta n konik bir v a z o ....................................
186
Resim 87
Resim 8 8
nci m h r l e r ..................................................................
Pimi top ra k ta n boyal kadn heykelcikleri .
Resim 8 9
Su sa I C de Uruk slbunda
Resim 9 0
Bak rd an ve t a ta n enine b a l t a l a r .....................
Resim 91
H ayv an eklinde, A l b a t r dan kk v azola r . .
Resim 92
A l b a t r dan ikiz v a zo la r................................................
191
anak, mlek .
187
187
188
189
.
190
Resim 9 3
M h rle r...............................................................................
192
Resim 9 4
H ayv an biiminde mhr ve y a a r l k ..........
Resim 95
Pimi tuladan (kerpi) m e z a r l a r ....................
193
194
Resim 96
Resim 97
Krmz ve siyah desenlerle bezenmi zahire kp

196
198
Krmz ve siyah bezekli v a z o .............................
Resim 9 8
Bakrd an
Resim 99
ucu, ok u c u .........................................................................
Bir hayvan ve kapal a r a b a m o d e l i ...............
20 0
205
Resim 100
Boyal k adek le r ve k s e l e r ...................................
207
toplu ine, balta, ine,
halka, mzrak
Resim 101 Boyal k a d e h ............................................
2 09
Resim 102 Billa v a z o l a r ............................................................................
21 0
M ETN DIIN DAK H A R TA V E LEV H A LA RIN L S T E S
Levh a
S a y fa
Y a k n ve O r t a dou h a r i t a s ..............................................
U r krai m ezarlar, kavk k a k m a i a r .............................
1
1
II
III
a. Muflon kou, b. U r k o u ..................................................

a. F a y u m sepeti, b. K e ra m ik . Defne dal eklinde
IV
a kmak ta ( B a d a r i ) ..................................................................
a. Bad ari heykelcii, b. A m r a ti heykelcii . . . .
16
17
a. Fildiinden heykelcik,
32
V
VI
b. Siyah kenarl v azola r
a. B az a lt ve A l b a t r dan vazolar,
b. B e y a z bezekli
bir ksenin i i .............................................................................
33
VII
a. b. Mezar e y a s. Diospolis P a r v a .................................
48
VIII
a. b. Mezar eyas. Diospolis P a r v a .................................
49
IX
a. T a t a n v azola r ve keram ikten k op yala r, b. D al

gal kulplu v azolar, c. V eklinde lm ; a kmak
tandan h a n e r , d. ak mak tandan bak
X
XI
XII
a. P re din astik model.
Evcil h a yv a n lar,
. . .
64
b. c. O r t a
predinastik bir ev m o d e l i ....................................................
65
A sl an av p a l e t i ................................................................................
a. b. Bilezikler; kral Z e r in m e z a r n d a n .......................
80
81
XIII
E !-U b e y d 'd e n salalk ,
96
XIV
U beyd h e y k e l c i k l e r i ...................................................................
a. Emzikli vazo. C e m d e t N asr, b. Polikrom vazo lar
b. S a m a r r a dan kap, c. El-
C e m d e t N a s r .................................................................................
a. T a ta n a y , U r, b. H a yv a n srleriyle sslenmi
97
XV
ta ta n vazo, E r e k .......................................................................
S a m a sahneleri. E l - U b e y d de A - A n n i - P a d d a t a p
112
XVI
nann d u v a r l a r n d a n .............................................................
113
X V II
a. Bir ara b ay t a s v ir eden k a b a r tm a ( Ur ), b. g
XVIII
a. Lapis kabzal altn haner ile klf ( U r ) , b. T u
XIX
a. K ra lie S h o u b - A d n arab a sn a ait dizginlik ile

M a sco tte , b. K peler. U r m ezarlarnd an . . . .
144
XX
a. b. c. M cevher at. U r m e z a r l a r n d a n ...........................
145
mten kayk. K ra l mezarlar, U
r ...............................
v ale t takm ve mahfaza ( U r ) ..............................................
XXI
XXII
XXII I
T a ta n heykelcik. Mohenjo-daro .
129
160
Boyal vazo. M o h e n j o - d a r o ......................................................
161
a. b. c. d. Mhr ve tlsmlk ;
.........................
128
Fayanstan
bilezik.
H a r a p p a ...............................................................................................
176
Levha
S a y fa
X X IV
M cevherat. M o h e n j o - d a r o .................................................
XXV
XXVI
K se ii. Susal. N ekropol,, u ..............................................

K u p ala r. Susal. Nekrop ol,, u ...............................................
192
X X V II
S u sa II v a z o l a r .............................................................................
208
X X V II I
X X IX
XXX
XXXI
XXXII
T ab a k . S a m a r r a . V azo.
177
S a m a r r a ....................................
Tel H ale f. V a z o l a r ..............................
193
2 0 8 209
208-209
a. b. Bi r a r a b a ile sslenmi Tel H a le f vazosu .
a. Kap. Mehi. b. Polikrom vazo. N a l ........................

a. b. T ab a k ve kk bask kap. Shahi-T ump . .
2 0 8 309
224
225
D Z E L T M E L E R
S a y fa
S a t r
12
1 0 9 ,1 1 0
111, 112
172
3 8 ,3 7 ,3 5 ,
37, 9, 32,
35, 36
18
Y a n l ______
D o ra
eray yem ani
iiray yemani
W olley
W oolley
tekalls
tekells
M etinde geen Niniva,, ve Ninev,, ad Ninive,, olarak

dzeltilmelidir.
P R O F E S R V. G O R D O N C H L D E lN
ESERN T R K E
T E R C M E S N Y A Z D I I
N S Z
Trke
tercmesi
M ed e n iy et-eh ir hayat, yaz, kanun, m atem atik byk

nehir vadilerinde Nil, D icle, F rat, Indus domutur ve
yalnz buralard a doabilirdi. Sulam aya dayanan ziraat vastasiyle, sanatkrlardan, tccarlardan, ktip ve memurlardan m
teekkil bir nufusu beslem ee y etecek fazla gd a m addele
rini yetitirm ek ve bu fazlal ehirlerin m erkezi am barlarn
da biriktirm ek evvel yalnz buralarda mmknd. F akat bir
defa baladktan sonra, medeniyet yaylm ak zorunda idi. Msr
ve Mezopotamya kaynaklarna yakn ve ehir halknn m uhta
olduu m adenler ve dier ham m addeler bakm ndan zengin
olan T rkiye biraz sonra bu fazlalktan faydalanm aa ve
kendi medeniyetini gelitirm ee balad. Bu kitap on sene
evvel yazld zaman, bunu gsteren deliller esas itibariyle
istidll idiler. Bu zam andanberi Trk m eslektalarm ve bun
larn akllca ve cm erte yardm na m azhar olan b akalar
(yabanc m eslektalar) tarafndan yaplan istikaflar bu tab lo
nun noksan ksm larn doldurm aa balam tr. Bylece, bu
kk kitabm n tercm esinin bu parlak keiflerin takdir ve
tefsir edilm elerini salayan esas aydnlatm ak bakm ndan elan
faydal olabilecein i mid ediyorum. Bu kitabn tercm esini
zerine ald iin muhterem dostum ve m eslektam Profesr
. A. K ansu'ya m innettarm .
ngilizce
metni
C iv iliz a tio n - city l i f e , th e state, w riting, law , m a th em aticsw as born a n d co u ld only h a v e been born in the v a lle y s o f the
g rea t riv ers-th e N ile , th e T igris, E u p h ra tes, th e I n d u s : th ere
a lo n e w a s it a t fir s t p o s s ib le not on ly to p rod u ce by irrigation fa r m in g , a su rplu s o f fo o d - s t u ffs a d eq u a te f o r th e support o f a
XII
DOUNUN
P R E H S T O R Y A S I
su b sta n tia l p op u lation o f cra ftsm en , m erch an ts, c le r k s a n d o f f i

c ia ls , but a ls o to co llect th is su rplus in th e cities' cen tra l g r a
n aries. B u t on ce started , civ iliz a tio n h a d to s p r e a d . T u rkey
ly in g n e a r th e E g y p tian a n d M esop otam ian cra d les, a n d bein g
rich in m eta ls a n d o th er raw m a te r ia ls n e e d e d by th e urban
p op u lation s, soon c a m e to s h a r e in th e surplus a n d to d ev elo p
h e r ow n civ iliz a tio n . W hen th is b o o k w as w ritten ten y e a r s ag o,
th e e v id e n c e f o r th is w a s m a in ly in feren tia l. S in c e then the
ex p lo ra tio n s u n d ertaken by m y T u rkish c o lle a g u e s a n d by th ose
w hom th ey h a v e w is e ly a n d g en ero u sly h e lp e d h a v e begun to
f i l l in th e p ictu re. S o I h o p e th e tra n sla tio n o f m y little b o o k
w ill s till be u s e fu l a s r ev ea lin g th e b a c k g ro u n d in th e lig h t o f
w h ich th e s e b r illia n t d isc o v e r ie s c a n be a p p r e c ia te d a n d in ter
p r e te d . I a m th e r e fo r e v ery g r a te fu l to m y e s te e m e d fr ie n d a n d
co llea g u e, P r o fe s s o r . A . K a n su f o r u n d erta k in g the tran slation .
V. G O R D O N C H IL D E
TERCME EDENN NSZ

Edinburgh niversitesi P rehistorik A rkeoloji Profesr
V . Gordon ch ild en Newlight on the most A ncient E ast,, adl
eserinin Fran szca tercm esi P arisdeki Guimet mzesi ateelerinden J. L vy tarafnd an L orient Prhistorique,, tarihncesi
dou ad altnda 1935 ylnd a P a y o t kitapevi tarafndan b as
trlm tr. Biz dilimize eserin aslnn bu tercm esini evirdik.
Dostum P ro fes r G . C hild ea eserini T rk T arih Kurumu
yaynlar arasnd a baslm ak zere tercm e ettiimi ve mm
knse bu tercm e iin bir nsz yazmasn bir mektupla rica
ettim. Say n P rofesr tercmemizin banda bulunan 24 austos
1945 tarihli yazy gnderdi.
Bu n s ze iliik olarak yollad yine ayn tarihli bir
m ektubuda burada yaynlam aktan ayrca bir zevk duym ak
taym :
THE
ATENAEU M
P A L L M A L L S W. I
L e 2 4 aot 1 9 4 5
M on c h e r C ollg u e
J e v e n a is d e r e c e v o ir v otre lettre a im a b le du 2 2 ju in
a v e c le s tir a g e s p art d on t j e vous r e m e r c ie beaucoup. A cau se
d e s v a c a n c e s le s le ttre s n e m e p a rv ien n en t qu 'aprs un peu de
d la i. Vous m e f a i t e s g r a n d honn eur en vou lan t bien tradu ire
m on O rient P rh istoriqu e. J ' e n v o ie c i-d esso u s une introduction
a s s e z cou rte pou r l'd ition T urque - Surtout pou r f a i r e allu sion
a u x b e lle s d co u v ertes d e vou s et d e v o s c o llg u es ( et au ssi
c e lle s d e G arstan g et d e W in ifr e d L a m b ) .
J e v o u d ra is m ain ten an t a b a is s e r toutes le s d a tes m sopotam ien n es p ou r 2 ou 3 sicles, c a u s e d e la con statation du P ro f.
S id n e y S m ith qu i f a i t d a te r H a m m u ra b i v ers 1790 a v a n t J .
C. ( A la la k h a n d ch ro n o lo g y , 1939). P eu t-tre au rez vou s la
bon t d en in srer une note...,,
XIV
P rofesr G. Childe m ektubunda iaret eyledii zere

Prof. Sidney Sm ithin 1939 da yaynlad ve Hammurab iyi sa dan nce 1790 ylna doru tarihlendirdii A lalakh and
chronology adl tetkikine dayanarak Mezopotam ya tarihlerini
imdi 2 veya 3 yzyl daha aay a indirm ektedir. P rofesr
Gordon Childe memleketim izi seven ve sahasnda dnya l
snde deerli bir bilgindir. Bir ok deerli aratrm alarndan
baka en nemli eserleri unlardr:
T he d aw n o f E u ro p ea n civ ilisa tio n , T he m ost A n cien t E ast,
T h e D an u be in P reh isto ry , T h e B ro n z e a g e , N ew lig h t on the
m ost an cien t E a st, S k a r a B r a e , T he P reh istory o f S co tla n d ,
P reh isto ric C om m u n ities o f th e B ritish Isles.
kinci T rk Tarih K ongresine davetli olarak itirak et
miti. Say n dostum a eserinin T rke tercm esine kar g ste r
dii ilgiden dolay, burada, samimi teekkrlerim i sunuyorum.
Bu tercmenin msveddelerinin gzden geirilm esinde
yardm okunan doent bay Nusret H zra ve indeksini hazr
layan doent Dr. bayan Nermin A ygene, eseri yaynlar
arasna sokan T rk T arih Kurumuna da teekkr benim iin
gzel bir devdir.
E V K E T A Z Z K A N S U
MELLFN ESERN NGLZCE ASLINA

YAZDII NSZ
ngiliz dili konuan btn m em leketlerde, Bat m edeniye
tinin, kkn ta A ntik doudan alan icad ve keifler g elen e
inin sonucu olduu kabul edilm ektedir. A ncak harptenberi
(I. dnya sava) rak ve Su riyenin sistem atik bir ekilde is
tikafndan sonradaki dou medeniyetinin muazzam eskilii ve
bizim bu m edeniyete neler borlu olduumuzun kesin delilini
elde etmi olduk. M srda A sur ve B abilonyada, ran ve Hin
d istan da, devrim yapan, bir sra keifler tarihinin ufkunu iidilmemi bir ekild e genilettiler.
Ur kral mezarlar keiflerinin yanklarn, mesel, 1872 de
Schliem annn Turova hzinelerini kefi ile veya 1900 de E v an sm
minoyen m edeniyetini yeniden sah n ey e karm as ile k y asla
mak kabildir. o k daha hayreti eken ise ngilterede 1924
ylnda Sir Joh n Marshall tarafndan (D aya Ram Sahni tara
fndan daha 1 9 2 1 d e yazlm olan) ndus vadisindeki ehir hara
b eleri kalntlarnn yaynlanm as neticesi olmutur. Bu suretle
sadan n ce 3000. ylda yksek bir ehir m edeniyetinin yurdu
olan ve B abilonya ile oktan tem asa gem i ve bizim tevars
eylem i bulunduumuz bu m terek kltr geleneinin teek
klne gerektenn yardm etmi olan P re-ariy en bir H indistan
karanlklardan syrlm tr.
Btn bu keifler gndelik ve haftalk gazeteled e yeter
d ereced e tantld lar ve teknik dergilerde de gerei gibi ince
lendiler. F a k a t bu yazlar halka olduu kadar oryantalist olmyan ark eo loglara da yeni buluntularn manas ve sonu lan
hakknda gerek bir fikir verm ee m uvaffak olam adlar. Dahas
var, ilgisi uyanm olanlar, daha geni bilgi elde etm ek iin
anlalr ve uygun bir ekilde resim li genel hi bir esere m
racaat edem iyorlard, ite bunun iindirki 1928 de T h e M ost
A n cien E a st de, oktan yerlem i bilgilerin genel temeline nisbetle yeni olaylar bildirm ee alm olduum bir sra kon
feranslar yaynlam a denemitim. Lkin, o zamanda sylemi
XVI
DOUNUN P R E H S T O R Y A S I
olduum gibi, kazlarn seyri, bu eseri birka yl iinde, zaruri

olarak, modas gem i bir duruma sokacakt.
G erekten, nceden sezdiim gibi, be yllk sreli ve
sistem atik kazlar prehistorik dou hakkndaki bilgilerimizi
o kadar arttrm lardr ki, eski malzememiz imdi ok baka
bir m anzara alm aktadrlar. R odeziyada, K en yada, K harga
vahasnda, Filistin, K rdistan ve Hintdeki alm alar ta
ann eskiden basz olan kalntlarn muayyen bir nizama
sokm aa muvaffak oldu.
M srda yepyeni bir neolitik kltr keif edildi. Mezopotam yada, yaznn, aritm etiin ve A ntlk mimarln kaynaklarn
a ka m eydana karm ak kabil olan ve varl asla tasavvur
edilmemi bulunan bir m edeniyet safhas, buradaki dier m ede
niyetlere eklenm itir. Daha be yl nceye kadar bilinmeyen,
A sur ve Blcistan P rehistoryas domutur.
Bu aratrm alarn sonucu sad ece eski olaylara yenilerini
katm ak deildir. A ksine, yeni veriler boluklar doldurarak
ve arka pln ayd nlatarak eskilerin m ahiyetini tamamen dei
tirm ilerdir. Onun iin T h e M ost A n cien t E ast'e m ekanik olarak
yeni malzemeyi sokm akla yetinerek, onun ikinci bir basm n
yapm ak mmkn grnm edi. Pln tamamen deitirm ek ve
kitab yeniden yazm ak lzm geldi. D ier yandan resim lerde
gsterilm i olan eyalar ve birinci eserde yazlm olan mah
has olaylar yeni ve ok daha ak bir kadro iine konm ak
iin, m analarn k ay p etm em ilerdir. Btnn kavranm as ve
anlalm as iin temel tekil ettiklerinden bu eserd e de g ste
rilm iler veya yeniden yaynlanm lardr.- Bununla b eraber bu
kitap ne tam ve ne de kesin olmak iddiasnda deildir. Y en i
keifler zdkleri problem ler kadar da yeni problem ler ortaya
koym aktad rlar. Y a k n dounun kltrel inkiaf bize be yl
nce tahmin eylediim izden daha o k girift grnm ektedir.
te bunun iindir ki sorular cevaplandrm adan koym aya ve
olaylar tefsire yeltenm eden gsterm ee m ecbur kaldk. Bunun
la b erab er, medeniyetin yarad lm as vetiresi gzlerim iz nnde
gittike ekil alm aktad r ve boluklara ve karanlklara ra
men, biz bugnk m odernlerin, varisleri bulunduumuz yalnz
madd m edeniyetin deil, fakat bilimin, sanatn ve politik or-
XV II
NSZ
ganizasyonun geleneinin douuna okuyucu daha imdiden

ahit olabilir.
B eseri hazrlam ak iin rak ve H indistanda yapm
olduum seyyahatta ev sahiplerine, r a k E x pedition o f the
o r ie n ta l In stitu e o f the U n iv ersity o f C h icag o , U ruk E x p ed ition
d e r N o tg em ein sch n ft d er deu tschen W issen sch aft, J o in t E x p e d i
tion o f th e B ritish a n d P en n sy lv a n ia U n iversity M useum s ve
A r c h a e o lo g ic a l S u rv ey o f In d ia m drlerine cm erd musafir
severlikleri iin olduu kadar bana istasyonlar ve kalntlar
gsterm ek ve aklam ak ltfunda bulunduklarndan tr te
ekkre m saade edilsin.
Miss D. G arrod, P rofesr Frankfort, P rofesr Junker,
D oktor L eakey. Baron von oppenheim ve D oktor W oolley
daha yaynlanm am olan buluntular hakknda bana ok nazike
bilgiler verdiler. Bundan b ak a M. G. Brunton, M. M. C . Burkitt, Miss C aton - Thom pson, D oktor M ackay ve D oktor Mallowan da msvddelerimin baz p aralarn gzden geirm ek
ve dzeltmek iyiliinde bulundular. Resim ler iin B ritish Museumun Trusteeslerine A sh m o le a n K eep erine D irector general
of A rchaelogy of E gypte D irector general of A rchaeologyin tndia ya L o u v re'n C on servateurr.e, D irector of th e R o y a l S cottisch
M useum 'a C a m b r id g e de keeper of the U n iversity M useum o f
A rch a eo lo g y 'ye, S o ciety o f A n tiq u a ries of L on don a R o y a l A n th
ro p o lo g ic a l In stitute'a, E gypt E x p lo ra tio n so ciety y e A n tiqu ity ta
biine, P rofesr Breuile M. G.Brunton, M. Cam pbell Thom pson,
Miss C aton-T hom pson, P ro fes r Jun ker, Miss G arrod, P rofe
s r Langdon, P rofesr Menghin, Sir W . M. Flinders Petrie,
Baron Max F reih err Von Oppenheim, D oktor A . E. Sp eisere
kranlarm bildirm ek benin iin bir devdir.
V. G O R D O N
C H L D E
ESERN FRANSIZCA TERCMESNE Dr. G.

CONTENAUNUN YAZDII NSZ
Msr ve Mezopotam yann en eski m edeniyetleri hakkndaki bilgimiz bu son yirmi ylda yaplan aratrm alarla dei
mitir. Bu hususta bildiimiz ey, Isa dan nce 3000 yldan b e
riye tarih devrin balangcn asla gem iyordu.
M srda, m edeniyetin dom asna yardm etmi olan muh
telif yerlem e yerlerinde (site) yaplan kazlar, o zam ana kadar
bize birdenbire teekkl etmi gibi grnen - ve Badari ve Fayum gibi yerlem e yerlerinin aklad - bu kltrn hazrlk d ev
rini o rta y a kardlar. Bu aratrm alarla M srn uzak gem ii
daha da geriled i ve denebilir ki N egadah ve H ierakonpolis
mezarlar muahhar Msr mezarn tekil edecek olan unsurlar
oktan ihtiva etm ektedirler.
F ak at bu sonular, evvelden tahmin edilmemi olsalarda,
ancak Msr ilgilendiriyorlard. M srn sahip bulunduu sakl
A ntlar bakm ndan zengin olan birok istasyon lar arasnda
P rehistorik devre ait olanlar m eydana karlm lard. F ak at
burada M ezopotam yadaki gelecek aratrm alar iin bir metod
yoktu. Bu blged e, keifler tedrici oluyorlar ve hemen hemen
sona ermi grnyorlard. lk kazlar Sarg o n id ler devrinin
A surlularn ( I s a dan nce VIII. ve VII. y zyllar) m eydana
karm t ve dilleri gity kendileri de Sm olduklarna b akla
rak ve A sur ile B abilonyann hizmetini tebcil eden T e v ratn
ve Y u n an llarn nakillerine iman edilerek bu m edeniyetin tam a
men Sm lerin eseri olduu neticesi kabiliyordu.
1877 de T e llo da S m erlerin keif edilm esi ile bilim ne
ekli ve ne de dili Sm olmyan bir halka bal olan bu me
deniyetin ok eski bir safhasn renm i oldu. Bu halkn sa
nat nc binyl esnasnda bir nevi olgunlua v arr ve bu
bininci yln balangcnd a olduka silik eserlere ram en,
tarihin fecrinde oktan olgun bir hale gelmi bir rk intiban
verir.
Dr. G. C O N T E N A U NUN N S Z
XIX
rann gney-batsnd aki Su sa kazlar nc bir m ede

niyet m eydana kard lar ki Sm er ile olan tem aslarna ramen
orijinaldir ve bir zaman onun M ezapotam yadaki m edeniyetten
ok daha eski olduu sanld. Bu keiflere atfedilen birka
tarihe ram en, tarihin balangcndan tesi vazh grnm yor
du. Bu alm as mmkn grlm iyen bir eik gibi idi. Dahas
v ar, P ers devrinden ok daha eski hibir eyi m eydana karm yan Fenike k azlan d a, kyda ok uzak bir gem ie ait hi
bir eyin mevcut olm ad kanaatini kuvvetlendiriyorlard.
S a d e ce bir usul m eselesi. Arazinin bnyesinden tr
M sr Sitleri hemen toprak yznde dalm dururken, ykl
m bir yapnn kalntlarn dzleyerek yeni yaplar ykselten,
bat A sya ina sanat yalnz daha az eski yaplarn st tem el
lerini tekil etm ekle kalm yarak, birbirini takip eden btn
m edeniyetlerin izlerini de ihtiva eyleyen harabelerden tepeler
ym dr.
Daha 1914 ylnda S a y d a da ato tepesinde giriilmi
olan sond ajlar 19 m etre derinlikte demir devri balanc ile
m uasr seviyeye ulaabilm ilerdir. F ak at M ezopotam yada TelU beyd ve U r da derin kazlar metodu on seneden beri azam
verimini elde etm itir. Bundan sonra yaplan baka istikaflarda
her yerd e ayn neticeyi verm ilerdir.
Bakir toprak ve su seviyesi, istikaf yaplan nokta da
insanlara ait ilk yerlem e yerlerine varldn gsterinceye k a
d ar tab a k a , tabak a g ittik e eskileen m edeniyetler m eydana
kyorlard .
V e sonularn sabitlii yle oldu ki, baz noktalarda, bir
kalnt tabak asn n nem inden tr bu m edeniyetleri, ziyadesiyle
Taslandklar istasyonun ad ile anm ak kabil oldu.
Bu suretle tarihe tekaddm eden devirde geriye doru
C e m d e t-N a sr, uruk ve E l-U beyd m edeniyetleri saylyor ki
bunlarn her birisini de tali devirlere blmek mmkndr. Bu
d evirlerde tekniklerin doduklarn ve ldklerini grm ee
msait zaman vardr.
V e ite istikaf baka bir yurdu, Indus havzasn mey
dana kary or. Burada, baz noktalardan aa M ezopotam ya
daki ile olduka kabili m ekayese bir m edeniyet, daha tarihin
balangcnd a olgunlam bir halde kendisini gsterm ektedir.
XX
Bundan baka Blcistann, birini dierine balayan zincirin

b ir h alkas olduu zannediliyor. st ste gelen aratrm alar bu
ilkel m edeniyetlerin, gelime yurdlarndan ok uzaklarda, m e
sel Rus T rkistan n a ve hatta belki de in e kad ar olan ak is
lerini tahmin ettirm ektedir. E sk i douda insanln genel bir
tarihini kurm ak iin nekadar olay ve dnce bolluu, nekadar zengin malzeme y n !.
te bu ie, A ry alla r ve Avrupa medeniyetinin kayna
zerine olan byk etdleri ile g aratrm alara alkn olan
ve kendisini gittik e daha ok dou yollarna srkleyen n
cek i alm alar sebebi ile de E dinbourg niversitesi P ro fes r
lerinden Gordon C hilde teebbs eylem itir.
G enel dncelerden ftr bir zevk duyan, aletlerin ve
artistik motiflerin dou ve intikal artlarn a dair bilgili olan
D ounun P reh isto ry o s mellifi bize, M srdan ta ndusa kadar
sralanm eitli kltrleri hangi m nasebetlerin baladklarn
gsterm ektedir. Mellif, m ukayese yolu ile, onlarn eitli teza
hrlerini nisb bir kronoloji iine yerletirm ekte, mmkn olan
tarihi teklif eylem ektedir.
Bu, bir ok noktalardan bizim olduu iddiasnda bulu
nabilecek m edeniyetlere mncer olan abalarn gzel bir S e n
tezidir.
D r. G. C O N T E N A U
D O U NUN P R E H S T O R Y A S I
BRNC
BLM
TARHTEN PREH STO RYAYA

Bin yl var yok, Isk o y a ve kuzey Avrupann geri kalan
ksm , bilgisizliin ve b arbarl n k aran lklarn a dalm bulu
nuyordu. Bin y l nce, karanlk iindeki ktamz zerinde,
A kdenizin kylarnda, yalnz bir k a nokta tarihin
iyle
aydnlanm lardr. Bundan n ce gelen bin ylda, bu klar birer
birer snyorlar ve yalnz kahram anlk m asallarnn fantomlu
akisleri T u ro v a nn ve T iryn th in kadem eli duvarlarn ay d n la
tyorlar. Bununla beraber prehistoryac, atalarm zn k ab a alet
lerini ve becerik siz sslerini toplayarak ve bunlar takrib en mua
sr seriler veya mahall gruplar halinde bir araya getirerek, biz
den evvelki insanlarn b a rb a r gem ii zerine biraz k serp
m ee m uktedir bir haldedir. Bu suretle birbirini takip eden
devirlerde Avrupann u veya bu yerinde yaam olan muh
telif kavim lerin madd hayatlarnn bir tablosunu y'bniden iz
m ek ve hatt, bazen, onlarn endstri mahsullerinin yardm
ile bu insan gruplarnn glerinin
izlerini takip eylem ek
mmkndr. Bu suretle m eydana karlm olan
kavimler,
yine zaruretle adsz kalm aktadrlar. O nlarn ruh hayat bize,
bilkuvve, kapal kalan kitaptr. V e onlarn antikitesi bile bir
oklar tarafn d an phe ile karlanm tr. F a k a t bu prehistork AvrupalIlarn kark ve girift tarihi iinden bir ipucu
ak olarak ele g em ek ted ir: icadlarn, doudan, onlar k a
bul eden ve deitiren batya doru dalm as. A vrupann
kltr blgelerind e, dardan gelmi veya kop ye edilmi
olsun, ve ark k arak teri tayan objelerin tetkiki sayesind e,
Isadan nce 1 inci binin yarsnd an nceki b a rb a r Avrupann
bilinen muhtelif medeniyet gruplarnn yan, tamamen nisb
m ddetlerden daha iyi olarak, tayin edeceim izi mit etm e
miz mmkndr.
G erekten Nilde ve M ezopotam yada yazl tarihin ak
yolumuzu elli yzyl mddetle aydnlatm aktadr. V e b a k
larmz bu perspektiv zerine evirdiim izde, bizden en uzakta

olan teki ucunda, organize bir devlet, bir ehir hayat, bir
yaz ve kendine hkim bir sanat kefediyoruz. Bundan b aka,
eski douda, m edeniyet fethine m ncer olan byk dramn hi
olm azsa baz vakalar, umumi bir sahne zerinde oynanm tr.
G erek ten perde kalkt zaman en byk anlar yani insann
parazitlik rolnden syrlm asna sebep olan devrim ve iftilik
ve zahirenin toplanm as ile insann kendisini kuatan muhitin
oyunca olm aktan k arak bir m stahsil haline gelm esi, madenin kefi ve hassalarnd an istifad e olunmas oktan gem ie
aittirler. Bununla b eraber Nil ve F ra tn kylarnda k ay n ak
larn o kad ar yaknnd a bulunuyoruz ki, buralarda, Baltk
denizi kylarn dak i m utbak kalntlar kmeleri (K joekkenm oedding)
veya Iskoya
sahillerindeki
kav ka yntlarn
tetkikten ok daha yukarda bahsettiim iz terakkilerin an ah
tarn ele geirm ek ansna sahibiz. K eza ok defa, arkn
verdii
bilgiler A vrupa prehistoryasnm tefsirine
yardm
ederler. Eski arkn baz kavim leri, A vrupann baz blgelerinin
neolitik sakinlerinin y a yakn ak rab alar, yahut da Avrupay
evvelce iskn etmi olan paleolitik avclar rknn nesilleri idiler.
B arb ar atalarm zn bu arkl yeenleri, bu barbar atalarn
ruh hayatlar zerine bize birey ifa etm iyecekler m id ir?
arkn edebi m etinlerle erhedilm i olan pratikleri, sessiz kal
m b ir A vrupann muasr d etlerini aydnlatam azlar m ?
A vrupa prehistoryasn doru drst kavram ak iin, o
halde, eski arkn prehistorik ve protohistorik arkeolojisini
tetkikle ie balam ak g erek iy o r. Avrupa prehistoryas, balan
glarn d a, hemen hemen, ark dehasnn fetihlerinin taklidi,
veya daha iyisi, k ab u l d r; bu fetihlerin tarihi bile ark prehistoryasnda bulunurlar.
A rk eolojik veya antropolojik aratrm alar sahasnda,
eski ark tan baka hi bir y erd e o kad ar artc keifler
yaplm am tr.
Msrn en eski gem iinin
ok yeni bir
bahsini, yni B ad aride o vakte kadar tanlanlardan nce
ok m nkeif bir neolitik kltrden v ey a sadan nce 4.
binin sonunda Sm er m edeniyetinin iidilmemi parlaklnn
m eydana km asn ve nihayet H arappa ve M ohenjo-daro
kazlariyle Hindistann ark tarihinin sahnesine h eyecan verici
T A R H T E N P R E H S T O R Y A Y A
bir ekilde girm esini zikretm ekle yetineceim . Bu keiflerlerin

insan m edeniyetinin srf arkeo lojik tarihi bakm ndan ky
m etlendirilm esi daha tecrbe edilmi deildir. Dahas var, on
larn dahil bulunduklar ark eo lojik kom pleks, prehistoryac iin
kolaylkla y an alr bir ey deildir. Benim saham dan farkl
fakat ona komu bir sahann uzmanlarnn alm a neti
celerin in genel durumunu zaruretle bir tarafl ve noksan o la
rak, bu eserd e ortaya koyduum u itiraf ederim.
B alan g yerine, hikyemin kadrosunu tekil eden eski
kronolojinin esaslarn tarif bakm ndan filologlarn elde ettik
leri baz neticeleri hulsa etm ek ve drammzn ilk rollerini
oyn ayacak aktrleri tantm ak gerekiyor.
Msrda, yazl belgeler, ve ilk plnda gelen M anethonun
g rek e kalem e alnm olan derlem esi-ki Ptolem aios Philadelphos
zam annda tertip olunmutur- bundan sonra ok daha eski
yerli M sr yllklarndan bir k a p ara ve bilhassa %sadan
nce 1300 de yazlm olan Torino P apyrusu ve takriben ond rt yzyl daha evvel yazlm olan Palerm o ta, Isadan
on ce 3. binden itibaren arkeolojik antlar tarihlem eye y ara r
lar. G elenein Menes tesm iye eyledii fakat g erek te komposit bir ahsiyet olan birinci firavun tarafndan, yukar ve aa
M srn bir devlet halinde birletirilm esi ile balayan bu tarih
devir Manethon tarafndan sllelere blnmtr.
Msrn ik tid ar tarihinde modern tarihiler esasl de
vir kabul ed erler : birbirlerinden dekadans ve hatt kaos fas
lalar ile ayrlm eski, orta ve yeni im paratorluk. Eski im pa
ratorluk, M anethon kronolojisinde III-IV. s llelere, orta impa
ratorluk X I ve XII. sllelere ve yeni im paratorluk da XVIII
ve X IX . sllelere tekabl ederler. Btn bu devrin devam
m ddetince, antlarn bir oklarn, krallarn ve saltanatlarnn
listeleri sayesinde -ki Msr takvim inin hususiyetlerinden dolay
baz astronom ik tarihlerle tahkik edilm ilerdir- gne yllar ile
tarihlem ek
mmkndr. H att biz, say larla ifadesi kabil
olan, fevkald e eski bir tarihe de sahip bulunuyoruz ki,
baz tefsir m ektebine g re bu tarih bizi prehistorik bir devre
ulatrm aktadr. Bu bizzat takvim in m eydana k t tarihtir.
Bizim takvimimizin dorudan doruya ceddi olan Msr
takvim i, M sr ziraatinin mcbir isteklerine cev ap verm ek iin
icat olunmutur. Bizzat M srn hayat Nil ile kaim dir ve prens
ve kylnn refah ve varlnn bal bulunduklar zirai btn
am eliyeler, her yl, Nilin m atem atik bir intizamla vukua gelen
tam asna a y a r edilm ilerdir. Bu h ayat olayn tekerrr Nil
kylarnda yaay anlar zaman lm ek iin barbarlarn kullan
dklar hill takvim den ok daha doru bir sistem i icada m ec
bur klm tr. G erekte bu hal onlar hill yllarla em s y l
lar, zarur olan zira
ilerin istenilen zam anda baarlabilm esini temin iin, sun olarak birletirm eye sevketm itir.
Memphis ve H eliopolisin bulunduklar arz d erecesi altnda,
D e lta nn zirvesinde, feyezann b a lan g c So th is yni Sirius
(ueray Yem ani) un gnele b eraber tuluna tekabl eder.
D ier bir deyim le Sirius sularn bu ehirlere ulat gnn
fecrinden hemen nce ufukta grlr. Belki Memphis veya
H eliopoliste oturan deh sahibi bir adam buna b ak arak ift
iler iin bir takvim m eydana getirm itir. Bu takvim de S o th isin ems tulu, resm yln balangcn iaret ve tarlalard a y a
placak iler devresinin b alan gcn gsterm ektedir. Resm i yl
otuz gnlk on iki aydan terekkp ediyor ve bunlara be
gn ilve olunuyordu. ptida olan hill takvim ile em s
yln bu suretle uzlatrlm as hakikaten h ayreti mucip bir
eserd ir ve vahilerde tesadfne intizar olunmayan bir basiret
derecesini ve sistem atik b ir ekilde dzenlenmi bir deneyler
btnn tazammun eyler. Bununla b erab er, bu sistem , byk
ihtim alle sadan nce 4236 ylnda icat ve tatbik mevkiine
konm utur. Bu kadar eski bir zamana ait hi bir yazl b elge
her ne kad ar ele gem em i ise de, sistem in hafif bir kusuru
bu tarihi dorulukla hesap etm em ize yaryor.
Msr yl, hakik gne ylndan tam tamna alt saat
daha ksa idi. Batan, gzden k aab ilen bu fark, iki yz yl
sonra, tuyan, ekim, hasat gibi resm mevsimlerin iaretini
verm ekle m kellef olduklar ilere asla tekabl etm em elerine
m ncer olmutur. G erekten , gnele b eraber doan Sirius
tui gnnde kutlanan ylba, resm yln ilk gnne ancak
1461 ylda bir defa olm ak zere tesadf eyliyordu. te bu
devre, genel olarak sotiyak devre (cy cle So th iaqu e) ad a l
tnda zikrolunur. H albuki bir sotiyak devre sa dan sonra 139
ta balam tr, bunu biliyoruz. V e bundan b aka sotiyak sis
temi ile XV III. slleye ait bir ok krallann clslar, ve h att

XII. slleden itibaren bunlarn ilerinden biri, III. Sen o u sert,
a rasn d a bir m nasebet kurm ak kabildir. a y e t kral listelerine
dayanlrsa, bu sonuncu sllenin b alan gcn sa dan nce
2000 yldan sonraki bir tarihe atfetm ek mmkn o lm az1.
Bu son m lhazadan anlalyor ki sotiyak takvimin icad
sadan nce ya 2776 veya 4236 dan nceki bir sotiyak dev
rey e atfolunmak zaruretindedir. H albuki takvim, yerli sa ln a
melerin paralarna dayanlarak yaplan hesaplara nazaran
2776 dan evvel hkm srm olan IV. sllenin ehramlarnn
inaclar zamannda, o k tan biliniyordu 2. O halde takribi bir
hesapla Ehram larn tarihi kabul olunursa bu sistemin (yani
takvim in) M enesten yahut, yazl ilk antlarm zdan, bin yl nce
yani daha 4236 ylnda kurulmu olduu anlalr. Bu tarih
insan tarihinin tesbit edilmi en eski tarihi olarak kabul edil
melidir.
A nlattklarm za g re, gelim i ve ileri bir kltr, yazl b el
gelerin m eydana km asndan bin yl n ce mevcuttu. Palerm o ta
hak edildii vakitler daha o k canl bir halde bulunan gelen ekler
protohistorik devir hakknda baz malmat veriyorlar. Menes,,
ok ihtimal iindedir ki, D elta gibi bereketli b ir m emleketi
hkm altna alm olan bir yukar Msr kralydi. O ndan nce,
yukar ve aa M srda birtakm krailar hkm srm ler
1 Eer
XII nci
slle
sa lta n atla rn basit bir
hakknda
S otiyak
tarihi
kabul
edilirse,
ilvesinden doan XII ve XIII nc s lleler a rasn
daki faslay deitirmek zaruridir ve muahhar kayn aklarda verilmi olduu

zere, Man ethonun XIV , X V ve X V I nc sllelerin g e re k te ksmen
muas r olduklar ve muhtelif blgeler zerinde sa l ta n a t srdkleri tahmin
edilir, Sir Flin ders Petrie bu k a d a r byk bir tenzilin kabuln
ve i n c i
sllenin balangcn
red ed er
4326 ( M .E ) ya kor. (A n c. E g. , 1921, p. 1)
2 Bununla berab er, henz bu ksmlar hakkndaki topyekn verilerin

bu tenzilin doruluunu gsterdikleri
sllenin
topuna
tahsis
kesin deildir.
Sch arff IV ve V nci
edilmi olan 30 0 sene rak amnn ciddi glkler
karttn g ste r ir. Mezar talar n n zerindeki yazlarn

n atlar grm olduklarn
sene
yaam
olm alar
bir ok
salta
bildiren baz prenslerin en aa 81, 84 ve 114

g ere kiy or.
te
bunun iindir ki S c h a r ff takvi
min, Memphisin sa l ta n a t srd slle IV e ith af edilmi olduuna

inanm aya m temayildir. Bak. G run az ge , p. 5 2 ; O L Z t 1928, pp. 7 3 59.
Kendi delilleri herhalde M enesin tarihini takrib en 3 0 0 0 e indirmee sebep
olur.
DOUNUN P R E H S T O R Y A S I
dir ki bunlarn adlar bile Palerm o ta zerinde zikredilmitir.

M enesin eseri, iki devleti birletirm ek olmutur. Bu birletirm e
Menes ve m uakkipleri tarafndan tanan ift ta ile sem bolletirilm itir. Bununla
beraber, P rofesr
B rea sted e gre
M enesten nce' de, ilk oca bat D eltada bulunan T o gan
(faucon) klanna mensup Horus veya Shem sou-H or tapclar, yukar M sr zaptettikleri zaman, dier bir birletirm e
y a p lm t3. Bu zapta takaddm eden hazrlayc olaylar, g ele
nekte mphem bir ekilde aksetm ektedirler.
O siris ve Anzti tapclar btn D eltaya hkim olmular
ve dier bir mellife g re de, hkim iyetlerini yukar Msra
temil eylem ilerdir.
Bu istil, herhalde, Horus klannn hareketinden nce
olsa g e re k tir4. O sirisi B y b lo sa m erakl bir ekilde balayan
gelenee gre, M srhlara ziraat reten O siristir. oban
denei ve ifti kaz onun iaretleridir. V e herhalde O sirisin
ahsiyeti A syal bir tenebbt (v gtation ) tanrsn hatrlatr.
O sirisin insan ekli, nasl, Nilin totem ik ilhlarnn hayvan
ekli ile tezat tekil ed iyora, bunun gibi temsil eyledii ek o
nomik sistem de, avclk veya tarla kltrne dayanan A frika
medeniyetine nazaran o k ileri bir durumdadr. G elen ekte baz
ibham lar olm asna ram en bu m asaln imalin cenup zerine
ilk siyas hkim iyeti tarznda tefsiri ok dorudur. Menes
bu m nasebeti tersine evirdii vakit, oktan imal yukar Msr
zerine olan derin etkisini icra etmi bulunuyordu. Mesel
S lleler devri M srllar tarafndan kullanlan hiyeroglif yazs
D eltada icat edilm itir. nk bu hiyeroglifin iaretleri ara
snda D eltay a m ahsus otlar ve hayvanlar geni bir yer igal
ederler. Bu yaznn, Nil vadisinde umumi olarak kabul, cenup
meneli olan M enesin eseri olam yaca aikrdr. O halde bu
genilem eyi daha nce vukua gelm i bir birlem eye, belki de
3 S e t h e in
M ore t ta rafn d an o r t a y a
konmu olan
efs aneleri tefsiri,
L e N il, pp. 77 59. ve S ch arff , G run dz ge , p. 48, cf. note, 7. Predinastik

birlik iin, Bak, B ull. Inst. F ra n . A r c h . o r , X X X , le C aire, 1 9 3 0 , pp.
71 0 s. q ve S c h a f e rin tenkidi, O L Z y 1932, p. 704.
4 Newberr y ve S eth e ilk fikri
kabul ede rler,
Deltann Osiris tapclarnn yksek Msr da

rini kabul eder, S chm id t-F estschrift, p. 892.
halbuki
Ju n ker dogu
tesiri altna
aldklar fik
Shem sou-H or ittihadna atfetm ek gerektir. Takvim in icadn da

imal hkimiyetinin ayn devresine balam ak lzmdr.
M ukayeseli lengistik ve etnografya M sr medeniyetinin
kayn aklar zerine ok daha g erilere gitmemize yardm ed i
yorlar. B iro k filologlarn, M srllarn dilini, A sur veya branice
ile akrab a Sam i bir unsurun, m esel b e rb e rce gibi ok daha
saf bir halde temsil edilen A frikal Hmi bir temel zerine
alanm asndan doan melez bir dil gibi kabul ettikleri m a
lmdur. ark ve garb gsterm ek iin sol ve sa kelimelerinin
kullanlm asnn tesadf etm esi, Sam i unsurun imalden geldiine
delil saylm aktadr. nk d rt cihete tatb ik edilen bu term i
noloji nehrin m ecras istikam etinin aksine giden bir kavim iin
tabi olabilir. V e bahis konusu olan kelim eler de Sam i bnyeye
a ittirle r5.
M sr tarihinin daha fecrinde, olgunluun bu derecesine
ulatklarn grdm z sosyal v e din m esseseler yalnz
onlarn gelim e vetirelerini tetk ik e bizi sevketm ekle kalmaz,
ayn zam anda iimizi kolaylatracak iaret n oktalarn da temin
ed erler. K diri mutlak ve tanrlatrlm olan Firavunun hametli
ehresi arkasn d a, F ra z erin portresini izdii ve hkmranln
m ajik kudretinden alan, vcudunun kuvveti azalarak iktidarn
sarst zaman onu hayat ile d ey ecek olan ok dah a mte
vaz bir ah siy etin : sihirbaz kiraln, g lgesi mphem olarak
teressm eylem ektedir. Bugnk vahilerde de ayn tipte
k ra lla ra tesadf olunuyor. G erek te, Firavun da ayn vazife
lerle
ykl
idi, fak at ayn
kaderden, ritel bir lme
tekabl eden m ajik bir ritin ifas ile syrlyordu. M enesten
itibaren btn Firavunlar tarafndan muntazam an kutlanan
s e d bayram len ve tek rar dirilen tanr O siris ile kraPm
m ajik bir ekilde benzerliklerini ifade ediyordu. Bu bayram n
mnas ve vazifesi kirala, sem bolik bir lm ve yeniden bir
dirilm e say esin d e yeni bir hayat ve zindelik bahetm ek id i6.
5 A y n i y le , S ch a r ff S e t h e i takip e d e r ; aksine, Ju n ker
M srda ami
ve Hamilerin mterek bir k ayn ak ta n geldikleri fa raziyesi ile S am ile r ma

behetlerini aklam ak istiyord u. V e Sethe'in d o j u
kndaki faraziyelerin in kymetini inkr eder.
ve bat
te rim leri hak-
6 Tpk M o ret, D es C lans aux E m p ires, pp. 175. sg. Seligman, R A I,

1913, p. 665.
Bu hal, Firavunlarn seleflerinin, fizik kuvvetlerinin azalm asn

dan dolay majik tesir ve nfuzlarnn zail olaca korkusu ile,
yerlerini gen ve kudretli bir halefe brakm ak iin hakiki bir
lme ritel olarak maruz kaldklar bir devri zan ve tahmin e t
tirm ektedir. M sr Panteonundaki garip hayvan ta n rla r: T o g an
Horus, nek H athor, Y lan Neith v. s. yi totem ik bir kayn aa
balam ak lzm geldii de ileri srlmtr. Bu hal Msr
devletinin birliinin vukuundan nce totem ik b irok klanlarn
m evcudiyetini tazammun ed er ki bu totem ik klanlarn hayvan
veya nebatlardan olan a ta sel patronlar m ahall tanrlar haline
inklp etm iler ve sonra da Shem sou-H orlarn tesiriyle mem
lekette bir birlik vcuda getirildii zaman bunlar galip klann
Togan (faucon) toteminin hkim iyeti altnda mill bir panteon
da yer alm lard.
H albuki, bugn yukar Nilde, grn, boy, kafa biim
leri, dil ve k yafet bakm ndan eski M srllara balanan k a
vim ler yaam aktad rlar 7. Bu kavim ler yamur yadran by
cler ve tanr-k rallar tarafndan idare olunm aktadrlar ki bun
lar, hatt yakn zam anlarda, ritel olarak ldryorlard. Bu
kabileler totemli klanlar halinde organize olmulardr. M erke
ziyeti bir iktid ara ve hayvani bir so y a sahip bir kral ta ra
fndan idare olunan illuk (Shillouk) lar-ki krallarn ritel
olarak ldrrlerdi - M enesin kurduu lhi krallktan hemen
nceki bir safhaya m isaldirler. D inkalar ok daha eski bir
safhay temsil ederler, bunlar birbirleri ile ok defa harp
halinde olan m stakil totem li gruplar tekil ederler ; her bir
klan ihtiyar olm adan n ce ritel olarak ldrlen bir yamur
yad rc tarafndan idare olunur. Y u kar Nilin bu kabilelerinde
sosyal inkiafn bir safhad a taklp kald ok ak olarak
grlyor, ki M srllar bu safhay tarihleri balad zaman
7 Seligman . R A I, 1931, pp. 597 sh. ; P etr ie, A n c. E g ., 1915. p. 70.
Shemsou H o r larn P ount memleketi ile bir tutulmas faraziyes i (e. g. Hail,
A n c. H ist., p. 92) S e t h e in a ra trm a la r sonunda terk
edilmi olmaldr.
Ve Shemsou H o r larn berab erinde grnen Mesniu'lar demirci deillerdir,

fa k a t daha ziyade Deltann bataklklarn da hippopotam
lardr. cf. Moret, N il, p. 126 ve Hallin C A H , I. p. 261.
P ount memleketi hakknda zikr edilmi
olan g ele n ek le r
gney blgenin halk ile a k ra b a olan bir dinastik Msr

cudiyeti delillerini g sterir.
avlyan zpknc
Hail tara fn d an
bu
h u sasta
bu
elemannn m e v
o k tan atlam bulunuyorlard. O rad a, yni yukar Nil b lg e

sinde, prehistorik kolleksiyon cam aknlarm z tam am layan ve
canlandran, bir nevi canl bir mzeye sahip bulunuyoruz. Bu
suretle m asallar, filoloji ve m ukayeseli din ve etn ografya, Nil
vdisinde sadan nce 3000 yldan ok nceki bir devirde,
k ab ile ve sllelerin organizasyonlar, ruhi ve sosyal k ark
lklar zerine baz klar serpm ektedir. A rk eo lo g un kazm as,
ayn blge insannn vahilikten m edenilie doru tekmln
g steren mahhas bir belgeler serisini m eydana karm tr.
A rkeoloji, hulsa ettiimiz geleneklerin ve faraziyelerin byk
bir ksm n teyitetm itir. A yn zam anda arkeoloji bunlarn
hudutlarn tamamlam ve geniletm itir. Bundan baka, ark e
oloji, Avrupann uzak gem ii ile, bir an iin yeniden can lan
drd prehistorik Msr arasnda, canl bir ba tesis ediyor.
Zam an gelince, sad ece m cerret bir evrimi (tekm l)
deil fakat m ahhas bir o k gruplarn m tekabil bir tesirini
ve birbirlerinden ok uzak blgelerin kaynaan yardm larn
m eydana karan ark eo lojik keiflerden etrafl bir surette b ah
sedeceiz. F a k a t nceden, tablomuzun d ayan aca erevenin
b ir noktasn izah etm ekliim iz gerek tir. yle tesm iye edil
dii iin bizim de P red inastik Msr dediimiz zaman nakkndaki bilgimiz, hemen m nhasran, bize bir tarih iaretlendirmee yarar hemen hi bir yazl b elg e ihtiva etmeyen m ezar
lardan elde edilm itir. Mezarlarn her birisinin temsil eyledii
zaman m esafesi hakknda ancak faraziyeler ileri srebiliyoruz.
A ncak, S ir Flinders P etrienin sayesinde, mezarlar kronolojik
bir sra iinde snflayabiliyoruz. P etrie baz tip kplerde
(jarre) eskiden tutm aa yarayan d alg al kenarlarn zamanla
tutak (k abza) olan hakiki vazifelerini kaybedip sad ece bir
ss dekoru halinde soysuzlam alarnn tarzn tahlil ile ie
b alad . So n ra bu suretle sralanm olan bu vetirenin muhtelif
derecelerinin, m ezar eyas arasnd a dier paralarnn inkiaflar
safh as ile m nasebetlerini arad . Bu suretle Petrie aded bir
m ikyas vcuda getirdi ki bu sayede bir mezarn dierlerine
nazaran kronolojik durumunu rakam larla tayin e d eb iliy o rd u 8.
8 lknce Diospolis P a rv a ' da da halledilmitir. Sistem , P rehistoric
E g y p t ' de hazrlanm ve kltr ta b a k a la r n a yeni tarihler de P rehistoric
E g y p t'e, C orpus o f P otteryye ilhak edilmitir.
10
M ikyas S eq u en ce-d a tes,, (T a b a k a la r ta rih i) (S. D.) ad verilen

ve 30 il 80 e k a d a r saylan saylardan teekkl eder. p
hesiz bu S. D. 1er mddet hakknda kati bir fikir v erm ezler;
ancak, serileri ayran m esafeler hakknda bir ey verm iyerek,
sad ece, bu serilerin birbirini takip eden kron olojik nirengi
noktalarn iaretlendirirler. M enesin tahta km as S . D. 77
ile iaretlendirilm itir. S . D. 30 ve 77 arasndaki devir genel
olarak P red inastik diye adlandrlan devirdir. V e son zam anda
kefedilm i olan Badari m edeniyeti de bu tarihten nceye
konm ak gerektir.
S . D. 3 0 a Predinastik devrin mddetini hesap ederek
takrib i mutlak bir kym et atfetm ek istenmitir. Sir Flinders
Petrie, prehistorik m ezarlarla pre-rom en slle m ezarlarnn
say sn m ukayese ederek P red in astik ve firavun devirlerinin
hemen hemen ayn eit uzunlua sahip olduklar neticesine
ulam tr. Bu suretle S. D. 30 ksa kronolojide VII. bine yahut
P etrieye g re Isadan nce takriben 900 ylna tekabl etm ek
tedir. P eake ve Fleure, ayr bir hesap metodu ku llan arak, pre
d inastik devreye bu zamann yarsn verm ektedirler. M ac iver
ve M ace bu devirde kullanlan bir m ezarlkta bulunan m ezar
larn saysnn topyekn 5 0 0 e yaklatn tasdik ediyorlard.
ay et, m ezarlar kefedilen topluluun sah as m odern bir fellah
kasabasn n lleri ile m ukayese ed ilebilecek bir durumda ise,
bu m ezarln gsterd ii devir 2000 yl olur. lm istatistii,
gerekten, bize bugn her d rt yld a bir bir khilin ldn
gsterm ekted ir. H lsa, bu rakam lar makul gr n yorlar ve
biz S.D . nin sa dan nce 5000 y la tekabl eylediini kabule
hazrz.
Predinastik M sr hakkndaki bilgilerim izin ne kadar yeni
olduklarn burada hatrlatm ak faydasz deildir. Msr Prehistoryas adn tayan fasln ancak 40 yldan beri aldn
bilm eliyiz. 1895 ylm a kad ar M sr tarihi E hram lar devrinden
itibaren balard . O vakitler, Am elineau ve de M organ birinci
sllenin m ezarlarn kefettiler ve Petrie ok daha eski
m ezar serilerini m eydana kard ki bunlar bizi Nil kylarnda
yalnz iptida! yoksul kyllerin yaadklar devreye ulatrm ak
tad rlar. Bu kitabn Badari adn tayan giri bahsinin konusu
olan B adari an cak 1924 de alm tr. V e h erkese de d ah a
11
malum deildir. Bu mahalde yaplan keiflerin, Msr tarihinin

yalnzca yeni bir fasln tekille kalm adn, P etrie tarafndan
teklif edilen sequ encelar ( kltr tabakalar ) sisteminin stra
tigrafi bakm ndan doruluunu ilk defa g stererek, mukaddem
keifler hakkndaki tefsirim izi teyit ettiini de b u rackta k ay
detm eliyiz.
B ad ariye y akn istasyond a ( s i t e ) , bu teorinin muahhar
olduunu
iddia
ettii
keram ik tipleri, ok daha eski
farzolunan keram ikleri ihtiva eden kulbelerin stnde harabe
halinde bulunan baka kulbe ykntlar iinde meydana k a
rlm ve bu suretle onlarn eskilikleri ispat olunmutur. M sr
m edeniyet tarihinin bu B adariyen balan g cn a T a sa m evkiinde
de Brunton tarafnd an kefedilen m edeniyetten teekkl eden
girii eklem ek g ere k e ce k !
M ezopotam yada 1934 ylndaki durumumuz M srda 1904
ylndaki durumumuzun hemen hemen benzeridir. iviyazs
karakterin d e ve pimi topraktan tabletler zerine yazlm b el
geler ve B ero se tarafndan yazlan, yerlilerin Y u nancadan
toplanm gelenekleri, bizi M srda olduu gibi 5000 yl geriye
ulatryorlar. F a k at eski B abil tarihleri Msr tarihlerinden ok
daha g ayr katidirler. B abil, ancak bir devlet halinde, Am orritler tarafndan kurulan bir slle tarafn d an kat olarak birle
tirilm itir ki bu A m orritler Sam i batdan gelm iler ve kurduklar
bu slleye Bbilin birinci sllesi ad verilm itir. Bu sllenin
iktidar ele alm as astronom ik veriler sayesinde sadan nce
1955 veya 2196 yllar, yni Msr ittihadndan bin yl sonra
olarak tesb it olunabilm ektedir. Bu tarihten nce Babilonya, az
ok bam sz ehir d evletler-halinde ayrlm t. A yrlk gden
ideallerine, dil veya rk bakm ndan olan farklara ram en,
bazan bu ehirlerden bir veya dierinin, kudretli eflerin te
viki ile az v ey a ok geni blgelerin hkimiyetini ve hkm
darln ele ald vaki idi. H albuki, nc binin son yar
snda yazlm olan bir co k tabletler 9 toprak altndan k a
9 E n selhiyetli bir elcspoze Sidney Smith ta rafn d a n E a rly H istory
o f Assyria, cf. da verilmitir. Ayn za manda P ro f. L ang do n un C am
bridge A ncient H istory, vol, I, ve vol. II nin tashih edilmilerindeki bah
sinde; Langdon and Fo th ering h a m , The Venus
Tablets o f A m m izaduga,
O xfo rd , 1 9 2 8 ; cf. O LZ, 1929. p. 913.
12
rlm tr ki m uayyen devirlerde hkim iyet kazanm ehirlerin

listelerini ve im paratorluk etm i olan krallarn adlarm ve
hkm darlk m ddetlerini ihtiva etm ektedirler. G erekten, bu
belgeler, bize, Tufan tesm iye olunan hdiseye kadar geriye
giden M ezopotam ya krallarnn saltan at yllariyle birlikte bir
listesini verm ektedirler. Bu b elg eler, bu felketten n ce de,
pek eski zam anlara ait devirlerde, birbirlerinden ayr be
veya alt ehirde hkm srm Tufan ncesi sekiz veya on
kraldan da bahsederler. Bundan baka, yaradltan beri,
gklerd en kralln yere indii,, ana kadar 259.000 yl srm
olan bir anari devrini tarif ederler. ay et onlarn grnen
(zahiri) kym etine itimat edilirse, bu listeler, en eski zam anlar
dan itibaren Mezopotamyann kronolojisine, phesiz doru
bir erev e izeceklerdir. Bununla
beraber
tabletler
ne
yazk ki, hakikatte Babilonyann muhtelif ksm larnda ayn
zamanda hkm srm olan slleleri, birbirlerini takip
eden
slleler
gibi bir
kere daha gsterm ekte ve en
eski sllelere geldikleri zaman tamamen hayal rakam lar v er
m ektedirler. Saltan at yllariyle tarihlenm i olan ticar veya
sair belgelere nazaran, muahhar krallar iin, baz saltanatlarn
ayn zam ana ait olduklarn ispat kolaydr. ok daha eski
baz k rallar iin de ayn netice arkeolojik veriler yardm ile
elde edilebilir. Tufan arifesi krallarn saltanat mddetleri
akln alam yaca bir zaman iine giriyor, ve h att tarih
devrin balangcnda, bir ok k rallara atfedilmi olan sal
tanat yllar says tam am en im knszdr. Bu suretle Tufan
sonras ilk K i sllesinin 23 kral topyekn 24.519 yl 5 ay
ve 3 1/2 gn saltanat srm olacaklardr. Tufandan itibaren
drdnc olan A w an sllesinin baz krallar ile sonraki bir
ok krallar iin akln alam yaca k ad ar uzun saltan at yllar
zikredilm itir. Son vakte kadar, K in nc sllesinden n
ceki krallarn adlarn g steren b elg eler malm deildi.
Sam i prenslerden olan ve Isadan nce 2 5 2 5 ten az sonra
hkm srm bulunan S a rg o n (A gad e) ve N aram -Sinin fe
tihleri ile muttasf olan devir bizim iin ok daha aydnlktr.
Bu devir arkayk ve P re-Sarg on ik ad verilen bir devirden
sonra gelm itir ki bu a rk a y ik devir, Franszlarn Laga
ve T e llo da yaptklar kazlarda m eydana karlm olan
13
arkayik heykeller ve kitabelerle tem sil ve sratle mitik bir

devir iinde k aybolm aktad r. K rallarn listesinde zikrolunan
ilk sllelere mensup hkm darlar efsanelik ahslar gibi g
zkm ektedirler. V e hatta bir ka da dorudan doruya m ito
lo jiye aittir.
1924 ylnda durum byle idi. Bu tarihte Dr. W oolley,
A -an ni-p ad d ann bir kitabesini kefetm itir ki, tabletlere gre
M es-anni-paddann olu olan bu adam Tufandan sonra nc
slle olan, U run birinci sllesinin kurucusu oluyordu. T ek
b ir kazma d arb esi, bu suretle, bir anda o v ak te kadar en eski
olarak malm bulunan kralla ait kitabenin, yni listelerin
iinde, phesiz bir su rette efsanelik olan sllere ayrlm
btn bir devri tarih sah asn a naklediverm itir. Bu slle ve
b elki de daha nceki slle zam annda m add m edeniyetin
oktan vasl olmu bulunduu yksek seviyenin m eydana
km as, keza K ite piktografik ok daha eski antlarn kefi,
slle listelerindeki geleneklerin, ilkel devirlerin kronolojilerinin
ekillerini bozm alarna ram en ok salam tarih bir tem elleri
olduu imdi anlalm tr. Bizzat Mes - anni - pad d aya sadan
n ce 3100 veya 2620 gibi muhtelif tarihler atfolu n m aktad r10.
lk sllelerin ve pek tabi olarak Tufan ncesi krallarn
kronolojisine, bugn iin tarih bir temel bulmak im knszdr.
Mezopotam ya dzlnde, insan hayatnn balan glar
zerine gelenek ve efsane baz klar serpiyorlar. Tarih za
manlarda vadi, ayr diller konuan iki ayr etnik unsur ta ra
fndan iskn edilmiti. Gney p ara ki, Eridu, Ur, Larsa, Laga,
Umma, A dab, Uruk ve uruppak (F arah ) ehirlerini ihtiva
ediyordu - B abil birinci sllesinin m emleketi birletirm esine
kadar, dili ve kyafeti ile karakterlenen ve Su m eler (Sm er,
blgenin Sam addr) ad altnda tandmz garip bir kavmin hkm altnda kalm tr. A rkeo lojik izlerinde gsterd ii
gibi, Sum erler, erkenden, B abilonyann kuzey ksm na, hatt
A su ra kad ar genilem ilerdi. Fakat, bran ice, A su rca, ve
A ra p a ile ak rab a Sam bir lehe konuan bir kavim le kar
10 Gadd, Hail
ve
iin
phesiz
k sadr ;
ok
1931, p. 117.
W o o ll e y de,
a lUbaid , / ,
en yksek tarihi i i n ;
Christian ve W eidn er. A fO , v, p. 140. K sa kronoloji
ksa kronoloji
cfr. Co nte n ea u,
M anuel ,
III,
p. 1563, ve O L Z ,
14
D O U N U N P R E H S T O R Y A S 1
m lard. Daha, Tufandan so nra birinci slle olan, K i birinci

sllesi zamannda, slle listelerinde zikredilen hkmdarlar
arasnd a Sam adl ah siyetler bulunur ve Ki, Sippar, A kak,
O pis, ve A gad e (ki daha sonra adn, A kkad eklinde imal
btn B abilonyaya verm itir) imal ehirleri, gelen ee gre,
Sam hkm darlarn vatanlar idiler. Nihayet, siyas iktidar
Sam ilerin eline geti. F a k a t yine uzun bir mddet, Sum erce,
ortaa A vrupasndaki L tince gibi, ritel ve m ajik forml
lerde kullanlm aya devam etti. Bundan baka, muahhar Babil
kanununun baz unsurlarnda Sumerli bir kaynak bulmak mm
kndr. Bunun iindir ki, Sum erler, genel olarak, B a b ilo n y a da
medeniyetin kurucular olarak kabul edilm ilerdir.
G erekten, ark eo loji bizi Sum erceyi oktan beri yazan bir
kavmin gney B abilonyadan A k ad a kadar yayldn ve
oraya cok muahhar Babil m edeniyetinin bir ok karakteristik
taraflarn naklettiklerini g sterecektir. Sam ilerin kltrne nisb etle Sum erlerin kltrlerinin ncelii Eduard M eyerin ten kit
lerine ramen bu suretle yeniden teyit edilm itir. F a k a t belki de
bizzat Sum erler de m rekkep bir rk a mensup idiler. Veyahut
muhtelif m illiyetlere mensup m jdecileri vard. O nlarn g elen ek
leri biraz m tenakstr. E riduya kadar yzen ve insanlara ehirler
kurm ak sanatn reten balk-insan O ann es efsanesi gney bir
k a y n a a delildir. Sun yksek yerlerd e tanrlarn takdisi dal
bir kavmi dndrm ektedir. Tufandan n cesi,,, uruppak
ve Zimbir gibi, krallk m erkezleri olarak zikredilen baz ehir
adlarna Sum erce b ir kaynak atfeylem ek gtr. O n larn mntehalar, tarih zam anlarda Diclenin ark yam alar blgelerinde
konuulan, Elam n, anzanit tipindeki dillerine has m ntehaiara
benzem ektedir. Bu mahiyeti iyice anlalm yan grup iin,
S p eiser 11 yafes (japhetique) adn teklif eylem itir. Ne Sam ,
ne Sumerli olmyan ve teninin beyazl ile Sum erlerden ayr
lan bir halk kitlesi, ok eski zam anlarda Z agro sun bat p lato
larnda, Sm ithin Soubareen,, (Su barlar) adn verdii ve Speise rin anlad zere dillerinin y afes olm as mmkn, bir
halk ktlesi yaam tr. Y ine bunlarn atalarnn eskiden Sm er
diyarn igal etm i bulunm alar mmkndr.
11 Speise r, Mesopotamian O rigins, Philadelphia,
tenkidi iin, Bak. Meissner A fO , v, 1-10. da.
1930;
M e y e r in
15
T arih ve gelenein M ezopotam yada m eydana kard

politik ve etnik tenevv, tabiatiyle arkeologu ok yorm akta
dr. M srda olduu gibi, birlem i b ir saha ve kesif bir veya
iki zmre ile m egul olaca yerde, arkeolog, burada bir bam sz
cem aatlar okluu ile karlar ve yeknesaklk zam anla o a l
m akla b eraber, zaman amili ile vukua gelen farklar, etnik
ayrlklardan doan farklard an ayrt etmek o k kere gtr.
Bundan baka alm a malzemesi fevkalde fakirdir. lk ark eo
loglar epigrafik veyahut artistik bakm dan ilgiyi eken b elg e
leri sak lay or ve nerediyorlard. Bu son on yl iindedir ki
Ki ve U rda alan A nglo-A m erikan istikaf heyetleri ilk
slleler zam annda kullanlm letleri ve silhlar m eydana
kard lar. Bunlar, M srda olduundan ziyade, m edeniyetin
sa dan n ce drdnc binin sonunda ok yksek bir seviyeye
-ki bu seviye p esarg on ik devrin btn im tidadm ca alam a
m tr- ulatm gsterm ee kfidirler. n prehistorik m edeni
yetler 1922 ylnda, M ezopotam yann ilk iskn yeri olan El
O b eid de kefedilm iti. 1926 da ayr tipte dier bir prehistorik
yerlem e yeri, piktografik yaznn kullanld ehir, Langdon
tarafndan K i yaknnd a Jem d et-n a srda ve daha sonra bizzat
K ite toprak altndan karld . El O beid adn tayan bu
ayn m edeniyet, o tarihten beri U r ve Uruk ile bir tutulmutur.
Bununla b eraber gerek Ur ve g ere k se U rukta bu medeniyet
El O beid kalntlarna nispetle daha sonradr. N ihayet 1930 da
Almanlar, T e v ra tta E rek diye zikredilen W a rk a da alm ala
rna baladlar ve iki nceki bin arasna giren nc bin
prehistorik m edeniyet safhasn m eydana karm aa muvaffak
oldular. Bu m edeniyete Erek adnn Sum erce ekline baklarak
Uruk devri ad verilm itir.
sadan nce takriben 3000 ylndaki tarih dnyasnn
taslan izdikten sonra, tarih olm am asna ram en Msr veya
Sm erle tamamen eit bir m edeniyete tesahpten m arur olab i
lecek dier bir b lg ey i zikretmem g erekiyo r. Y en i keiflerin
yapld an cak bir mevsimlik kaz neticelerinin neri ile anla
lan ndus vdisinin bu b lgesin d e hakik bir ehir medeni
yeti bulunmutur. Burada oktan beri yaz ve m edeniyetin
dier sanatlar geliiyorlard. Y azs daha zlm deildir
16
ve hibir efsane ark eo lojik yeni verileri tefsire yardm edem i

yor. Bu keifleri baka bir bahiste gzden geireceiz.
Burada an cak, tarihin fecrinde, tarih olm aa deer nc
bir m edeniyet blgesinin varln iaret etm ek, bizim iin kfidir.
K N C
L K
B L M
SAHNE
S o n bahsim izde en esk i g erek m edeniyet m erkezin

den bahsettik. Bunlar 25 ve 35 enlem d ereceleri arasn d a bulu
nan bir kara eridi zerindedirler ki bugnk dnyada bu b lg e
en scak ve en kuru iklim blgesini tekil eder. Seb ep ler her
v a k ada, tamamen ayn olm am akla b eraber, yaz mevsiminde
son d erece kuraklk ve scak lk bu eski m edeniyet b ei
inde ve m utavasst blgelerd e m terek karakterlerd ir. C o
rafy a bakm ndan da m uayyen bir birlik btn bu blgeyi
karakterlend irir. Msr, Sm er, ve P encap, az ok mtemadi ve
l tabiatn d a ve tabiatiyle bariz a m a la rla kesilm i bir pla
toyu k a teden daim byk nehirlerin vdilerinde yay lrlar.
Bu pltonun bat ksm n tekil eden sahra iin dzdr dene
mez. Sahrann yz nem li da sralar ve seviyesi bazen
deniz seviyesind en aa den kntlerle kesilm itir. A ra
bistan l sahrann tabi tem adisini tekil eder, fakat ondan
Nil vdisi atla ile ayrlm tr, ve bizzat kendisi de Kzidenizin byk knts ile kesilm itir. Bu yarn ve
ona
hkim olan yksek srtn arknda, orak meyiller
M ezopotam ya ukuruna ve B asra krfezine kadar inerler.
Bu tesv iye deiikliinin snr Zaros ve bat rann paralel
silsileleri ile evrelenm itir ki bunlar da ok daha yksek
orak bir sahay ihata ederler. Bu saha corafya bakm n
dan dou A nadolu pltosuna balanr, fakat iklim b ak
mndan A rab istan a daha yakndr. D ier uta plto yen i
den alalr ve bat Hindistann alak ve boucu dzlkle
rine mncer olur. Bu suretle, A tlas kylarndan orta H indistann mevsim rzgrlar (m uson) blgelerine kadar, kurumu
ve faslasz bir m ntka uzanr. Bu diyarlar, tenevvlerine ra
men irtibat halindedirler. nk, almaz
enine hi bir
fizik engel m nakalelere mani deildir. A tlas ve Dicle a ra
snd a bulunan bu blgenin birlii, onu toptan ifade etm ek iin
A fr a s ie (A frika-A sya) genel tabirini kullanm ay hakl gsteriyor.
P r e h is to r y o
F. 2
18
Gneyde, sahra, medar orm anlarnn takip eyledii savan

larla evrelidir. Halbuki daha ark ta ve gney A rabistanda
mevsim yam urlar bir cangl (jungle) snrnn gelim esini
kolaylatrrlar. Kuzey hududunu Akdenizin tekil eyleyecei
zannolunursa da spanyann, taly a ve Yunanistann k y a
murlar ile sulanan b lgeleri iklim bakm ndan sah raya, Pireneler, A lpler ve B alk an lar silsilelerinin im alindeki siklon
blgelerinden ziyade yaklarlar. V e fizyografi bakm ndan, bu
sonuncu silsileler bir i denizden ziyade kesin bir ayrm a iz
gisi tekil ederler. Bu suretle, A syada, l her ne kadar
E lb u rsun imalinden Turan havzasna kadar uzanrsa da,
Anadolu, K afk as ve Elburz m asiflerinde, sonra Hindu-Ku ve
H im alayada ayn iltiva hatlar tem adi eder ve blgem izin
g erek kuzey snrn tekil ederler. O rta A sy a ve bilhassa
Tarm havzasnda corafy a artlarnn ok farkl olm ad da
yanl deildir. Bugn btn bu blge mthi bir yamur
kifayetsizliinden m ustariptir ki byk nehirleri aktan irva ve
ska ebekeleri dnda bu blgeyi h akikatte gayr meskn
klm aktadr. im al ve o rta A vrupay sulayan A tlas siklonlar
A kdenize kn ularlar ve sah ray a asla ulaam azlar. Ayn
k yam u rlan M ezopotam ya, Iran yaylasna ve h att ndus
vdisine kadar ularlar, fakat, imal Suriyenin dar bir eridi
m stesna, bu ya lar Filistin ve Suriye yksek pltolarndan
g eerken o kad ar seyrekleirler ki bu yamurlarn teresspleri
kifayetsiz bir mahiyet alr. Bizzat O rta rann yksek pltolar
da bilkuvve ldrler.
Bundan baka, bir seri kark sebep ler Indus havzasnda
m evsim yam urlarnn teressplerini m eneder ki bu havza bu
suretle batnn siklon yam urlar ile iktifaya m ecburdur L
Bu artlar iinde, blgeyi g een nehirlerin vadileri ms
tesna, btn blge kltr bakm ndan gelim eye az tevik
gren ve g erek te geri kalm seyrek bir nufusu besleyebilir.
Lkin tarihimizin balad devirde bu durum mevcut deildi.
Kuzey A vrupa H arza kadar buzla rtl ve A lplerle Pireneler byk buzullarla kapl bulunduklar bir zamanda, kutup
1 Hindistanda muson
Soc. 921, pp. 151 Sp.
rzg rlar
hakknda, bk. Sim pson, Q. J . Met.
19
L K S A H N E
y ksek tazyiki A tla s frtnalarn cenuba doru yn eltiyord u 2.

Bugn orta A vrupay geen siklonlar o vakitler A kdeniz
havzas ve imal sahrasnn zerinden g eerek , ve Lbnan
geid ind e fakirlem eyerek, M ezopotam ya ve A rabistan zerin
den ra n 'a ve H indistana ulayorlard. o rak olan sah raya
muntazam yam urlar yayordu ve daha ark ta sanaklar
Resim 1 K a y a zerine g rav r. - S a h r a d a , Gnelma yaknnda

K ef Messiouerde ( C e z a y ir )
yalnz bugnknden daha fazla deil, ayn zam anda da btn

bir yln sey rin e taksim edilm ilerdi. Iran yaylasnda, ya,
teressp ler geni buzullar beslem ee kfi gelm iyorlar, fakat
byk kntleri dolduruyorlard ki bunlar bugn tuz lleri
dirler ve iklimin iddetini yumuatmaya kfi gelen az derin
kk i denizler vcude getiriyorlard .
K lim atolojinin istidllleri ite bunlardr. Bunlar jeoloji de
tasdik ediyor. Sah ray kateden o u e d lerin kuru yataklar-ki
A rab istan pltosunun sularn aktarak her iki taraftan Nile alrlar-eskid en tadklar yam ur sularnn andrc kudretine bir
m isaldirler. randa ve B elu cista n d a 3, eski gllerin etrafnda
2 Br ooks
Q. J . Met. Soc. L o n d r a , X L V II , 1 92 1de
frtnalarn muh
telif prehistorik sa fh alard a muhtemel yolunu g ste r e n h a rta la r verir, yine

ayn mellifin bk. T he Evolution o f Climate, 2 nci b a sk. 1924.
3 Sven Hedin, O verland to India, II, p. 2 1 4 Sq. De M organ, Bat
ran dalarn n buzullarla rtlm olduklarna inanr ( P rhistoire ori
entale, I. p . 9 6 ) fa k a t bu hususta delil v erm ez. Buzullarn teekkltnn
sa d ece s dklne
deil,
ayn zam an d a daha fazla k a r ya larn n
a rtm n a da bal olduunu h atrlam ak lzmdr.
20
m eydana karlan eski pljlarn izi, imdi l iinde kaybolan

bir ok su akntlarnn o vakitler boaldklar bu i denizlerin
tam alarna bir rnektir.
Kuzey A frikada, A rab istan d a, ran ve Industa, bugn
A kdenizin kuzeyinde grdm z otlak lara ve sav an lara
benzer otlak ve savanlara, Avrupanm byk b ir ksm nn,
rzgrla yalanan ve zerlerindeki tozun ufalanp ls tekil
eyledii tundra ve steplerden ib aret olduu bir devirde k ar
lamamz gerektir. Halbuki F ran sad a ve cenup ngilterede
mamut, yapal gerg ed an (rhinocros) ve rengeyii otlarken
im al A frikada, imdi R h od esiyada Zambez blgesinde bulu
nan hayvan mecmuas (favna) yay o rd u 4. Bizim (A vrupann)
mamut avclarm zn m uasrlar olan C ezayirliler M oritanya
gergedann, A frik a filini, antilopu byk vahi bir kz olan
camuzu (muffle) yaban eeini ve belki de dier bir feresiyeyi
( q u id ) , alag-eyiini, B erb eri
koyunu ve dier otullar
keza ayy, akal, m aara srtlann, panter ve arslan-ki
bunlar da biraz evvel saydm z hayvanlar yiyorlard-avlam akta
id ile r5. A vclar avlarnn resim lerini sah ra atlasnn kayalar
zerinde bize brakm lardr. O ra n s da ve Fezzan da d a keza
su ay grlar (hipopotam lar) develer ve devekular tasvir edil
mitir. Bizzat sahrann gbeind e, -in -E zzan 7, T rab lu s snrla
rnn hemen gneyindedir - bugn ne b ir hayvan ne de bir
a acn grnm edii bir blgede, insan ve kpek tasvirleri
yannd a boa, byk gazel (oryx) ve koyun resim leri de bulu
nuyor. B enzer tasvirlere, ad gl civarlarnda, Sudanda,
H alfanm 1000 kilom etre garbind e O uenat vahasm nda, Som ali
kysnda ve A rabistan d a bile tesad f olunmutur. A rkeolojik
4 Boule, L A n th r., X , p. 571.
s Cuzey
C ez ay ird e
insan
iskn
mevkilerinde
bulunmu
hayvan
Constantine, 1 90 8 , p. 150 s 9. 19 23 - 4, p. 8 3 ;
L A n t hr, X X V II , p, 3 6 3 ; ay U rsus laterti idi, srtla n H gaena spelaea ve
ala ge y ik C ervu s elephas ve C . Canadensis a ras n d a m u ta v as st bir netopluluu ;
cf.
R ec.
vidi. C f. Blankenhorn, II p. 16.

6 Frob enius ve O be r m a ie r, H ad schra Maktaba : Fla m an d e L e s P ier
res crites;
cf . Boule, L 'H o m m e Fossile; Hassanein B e y , T he lost Oases,
p 2 0 5 ; Br euilin Rev. Scientifique, 24 F v . 1 9 2 8 ;

crites de la B erb rie O rientale, Tunus, 1928.
7 A ntiquity, I. p. 353 .
Solignac,
L es
P ierres
LK S A H N E
21
v eriler grlyor ki, m eteorolojinin faraziyelerini tasdik ed i

yorlar.
A vrupann, az veya ok, buzullarla (cmudiye) rtld
bir anda, siklon em beri, dnyann en eski m edeniyetlerinin
beii olmu blgelere yani cenuba doru yer deitirm i bu
lunuyordu. Bu yamur devirleri,, imalin buzul ( cmudiye )
devirlerine tekabl ederler. Bgn, acnacak neticelerini tesbit
eylediimiz kuruma tedrici bir surette vukua gelm itir. A vrupada, belli bal cm udiyelerin geri ekilm esinden sonra bile,
imalde b o rea l iklim hkim kalm tr ki bunu turbalklard a ve
ykselm i pljlard a sakl kalm olan nebat ( flo r a ) ve hayvan
mecmualar (favna) ispat etm ilerdir. Frtnalarn, bugnknden
daha gneyde bir yol takip eyledikleri anlalyor. Sahrann
im ali, hi olm azsa, A kdeniz yam urlarndan faydalanm tr.
sveli, jeologlarn A tlantik adn verdikleri rutubetli ve
scak safhann balam asndan itibarendir ki siklonlar bgnk
imal yollarn takibe ve imal A frikay terk e baladlar. Bu
blgenin ve keza -fcenup A syann bereketli ayrlar, hi p
hesiz Avrupann Ijuzlu isteplerinden ok kesif insan nufusu
barnd ryorlard. V e bu m sait ve m nebbih vasatta insan,
buzlu imalden ziyade terakk iye doru daha abu k ilerle
yecektir.
Bugn Avrupann eski veya orta pleistosen depolarndan
m eydana karlan fosil insan kalntlar, bizden, jenerik b a
kmndan farkl trlere ( n e v i) aittirler ve asla Homo S ap ien se
ulatracak karakterlere sahip deildirler. Fakat, Royal A ntropological Institute 8 azalarndan birisinin son kanaatlarn kabul
edersek, Homo Sap ien s ( akll in s a n ) veya az karakterize ol
mu atalarndan biri alt pleistosen de A frik ada yaam ondal
dr. Y n i jenerik ( i r s i ) atalarm zn beii, m tala ettimiimiz
blgenin cenup snrnda bulunuyordu. V e ayn zam anda insan
ailesinin G enera ab erran tlar H eidelberg civarn da M auerde,
S u ssex de Piltd ow n da, C a v a da T rin ilde ve Pekin civarn da
snp gittiler. Bundan baka trlerimizin ilk A frikal atalar
alt paleolitik elleen ( ch elleen ) ve aleen ( a ch eu leen ) el b al
talarnn fosil tiplerini yaratm lardr. Her yerden ziyade T a n
gan yika (A f r ik a ) da,
kaba ekilde
yontulmu talardan
8 M an , X X X III, 66.
22
itibaren bu ekillerin evrim ini ok ak bir surette tesbit

eylem ek kabil oluyor. Alt paleolitie ait olan bir seri letlere
A frikanin btn kuzeyinde, Filistinde ve h atta H indistanda,
keza b at A vrupada ve gney A frik a da tesad f olunm aktadr.
Kuzey A vrupann son byk cm udiye devresine te k a
bl eden yam ur devresi balangtan itibaren yon ga ( e d a t
lardan ilenmi olan ve A vrupa musteriyen tipine yaklaan
aletler, tpk A vrup ada olduu gibi ve F a s tan H indis
tan a kadar uzanan m ntakam zd a,9 elleo-aleen gelenekte ve
akm ak ta yum rularndan yontulup ilenen aletlerin yerle
rine gem ee balarlar. Lkin, musteriyen aletler A vrupada
Resim 2 U l a r : S b a y k a ( a , b) ; A te ria
(c, d) (T u nu s), a, 1 . b, i ; c, d, ^
Homo N eandertalensis ad verilen ve dorudan doruya atamz

olmyan garip bir insan tr ile daima m terafiktir ki bu
insann Avrupa - A sya silsilesinin im alinde iddetli souk art
larn a g s gerebilecek ekilde intibak eyledii anlalyor.
Buna mukabil, F ilistin de, m usteriyen aletlerle birlikte olarak
son zam anda elde edilen kafalarn ekilleri daha az ilkeldir.
nk buradaki adam lar, zt artlara kar m cadeleye in tibak
ihtiyacn duym am lardr 10.
9 Antiquity IV p. 3 27 sq.
10 First international C on gres o f P rehistoric and Protohistoric Sciences
(Pre historik
ve
protohistorik
Londra. 1932. s e c t I.
bilimler
milletleraras
ilk
kongresi).
23
LK S A H N E
Bunlarn kafa kapasiteleri daha byk, kafa dam daha

y ksektir ve bariz bir alt ene kntsna da sahiptirler ki bu
karak ter N eandertal adam nda hi yoktur. Bu insan tr ile
zellik kazanm am (non spcialis) atalarm zn rk arasnda
bir m elezlemenin vuku bulduu tasavvur olun abilir.
H albuki, btn A frikada, ak bir surette musteriyen gele
nekteki teknikten mtak ve endstri,, tesm iye edilen gruplar v
cuda getiren akm ak ta aletlerinin itiraklerini gryoruz. Lam
lar akm ak ta yum rularndan koparlm ve m usteriyenler tara
fndan kullanlan k arak teristik usulle hazrlanm tr. ekil b a k
mndan ilerinden byk bir ksm m usteriyen aletlere yaklarlar.
F a k a t A frik a endstrileri Avrupa m usteriyenlerinin asla
m eydana getirem edikleri kad ar yksek aletler ortaya koymu
lardr. Bu aletlerin bazlar tazyik ile yontm a denilen usul ile
retu edilm ilerdir ki bu tarz A vrupada ancak Homo Sap iensler tarafndan kullanlm tr. Nihayet bu endstriler, bazan
lam dan yaplm aletlerle karm lardr. Y ah u t hi olmazsa
onlarn yannda lam ve bren endstrileri de m evcutturlar.
H albuki A vrupada bu endstriler Homo Sap ien sle birlikte
bulunurlar ve M auerde, Piltdow n veya N eandertalda temsil
edilmi olan arkayik paleantropik trlerin karsnda o, yani
Homo Sap iens, modern veya neantropik insandr. Bunun iin,
m usteriyene benziyen, mtekmil endstriler o k defa, m uste
riyen gelenekli neantropik endstriler ad altnda tesm iye olu
nurlar. Bunlar m usteriyendirler, fak at neantropik teknik ve
ekillerin tesiri altnda kalm lardr 10. Belki de bunlarn y ara
tclar N eandertalli olm yan musteriyen ile Homo Sap ien s ara
sndaki m elezlem eden domutur.
Bahis konusu olan endstriler zaman ve mekn iinde
genilerler. Y e n i yeni tenevvler durmadan tarif edilm ekte ve
saylm as bile g olan adlar alm aktad rlar. Biz burada birka
tip zikredeceiz. Musteriyen u biim inde ve m usteriyen te k
nikle yaplm, fakat her iki yz m aharetle yontulmu olan
bir yonga ( c l a t ) S b a y k a ucu 1! veya Stili-B ay ucu 12 adn
11 Real. , I, p 112 sq. ;
cf. imdi J R A I , L X J ,
3 8 0 ; Man X X X I , 9 1 ; L e a k e y , Stone
C a m b r id g e , 1931, p. 7 9 sq.
ge
p. 2 4 0
C ultures o f
ve
LX1I, p.
Kenya
Colony,
12 Cf. Bu rkitt, South A frica 's Past in Stone and Paint, C am brid g e 1928.
24
alm tr. A slnda bu u, tazyik ile yontma neantropik teknii

ile ilenm i m usteriyen bir utur. ekli soltreen kltrn defne
yapra biimini andrr. (R es. 2 a-b ) Bu tarifin az o k tatb ik
ed ilebilecei u lara btn kuzey A frik ada, Som ali kylarnda,
dou A frik ada ve gney istikam etinde K a p a kadar tesadf
olunm aktadr 13.
Bunlar hi phesiz m usteriyen ve neantropik g elen ekle
rin kartklar muhtelif blgelerde m eydana kyorlar. Her
halde bunlar, kuzey soltreen kltrnden getirilm ek istenilen,
M srn baz neolitik tiplerinin mevzi bir temelini tekil ediyor
lar. im al A frik ada bunlar bazen A teria ular ad verilen ve
nihayetleri m zrak biim inde tekrar yontulmu olan m usteriyen
u larla (R es. 2, c, d.) b eraber bulunurlar ki bu ateriyen ular,
neolitik devrin pedonkll mzrak ularnn kab a atalar gibi
grm ek kabild ir.
Dorudan doruya neantropik addolunan endstriler,
m usteriyen end strilere nisbetle, akm akta yumrusunda ok
daha dikkatli bir hazrlan ve lam (yaprak)ad verilen dar ve uzun
yongalarn eld e edilm esi tarz ile karakterlenm ilerdir. Tip let
her yerde ak veya kalem (burin) dir. Bu let kemik veya fil
dii kesm ek iin ok uygundur. V e m usteriyenlerin mehul
olan, muntazam kemik endstrisini tahmin ettirm ektedir.
Y an d an ekilecei yerde arkadan ne doru itilen k azy
clar, m usteriyen kltrlerindekine nispetle fazla bulunurlar. T a z
yik ile yontulmu bir lamn kesici kenarlarndan birini krleterek gzel b a k la r elde edilm itir. Bu tiplerle karakterli en
dstriler
A vrupada m odern
insanla b erab er son
buzul
(W rm ) devrinin birinci azam sinden hemen sonra ve alt
orinyasiyen
ve orta orinyasiyen gibi belki de iki dalga
halinde m eydana
karlar. Mstakil fakat paralel
ends
triler, btn imal ve ark A frik ada, n A sy a d a ve cenup
H indistanda bulunm aktadr. Bunlar son d erece eitlidirler.
Bir ok A frik a - A sya gruplar arasnd a m evcut ok bariz bir
tezat bilh assa m analdr; bu hal neolitik kltrlerdte ok daha
13 Real. ,1. p 112 sq. ;ef. imdi J A R I , L X J , p. 2 4 0 ve LXII . p. 3 3 0 :
Man X X X I . 91; L e a k e y . Ston e age C ultures o f Kenya Cotony. C am brid g e,
1931, p. 79 sq.
25
LK S A H N E
aikr bir tezad a d ellet ederler. K rdistan u, Suriye 15 ve

Filistin 16 akm ak ta let tipleri A vrupann orta orinyasiyenine balanrlar ve kem erli kalem (burin busqu) ve omurgal
kazyc (grattoir carn ) ad verilen kalem leri (burin) ihtiva
ederler. A frik a serilerinde bu ekiller istisna tekil ederler, fa
kat onlarn iinde de orta orinyasiyen ile benzerlikler m eydana
karm ak kabild ir. En iyi tannan grup iinde, sahra evresi
capsien,, inde, gen brenler ve lamlarn ular yontularak
yaplan k azyclar kem erli v ey a om urgal letlerin yerine
g eerler. (R es. 3)
Resim 3 Capsien ak m ak ta ; devekuu

y um urta larn dan k ursla r. A y n Mauhad.
Tabii boyun i
Bununla b era b e r btn bu endstrilerin kronolojisi ol

duka mphemdir. Filistinde son yamur devrinin azamsinin
o rta orinyasiyenin zuhurundan n ce vukua geldii anlalyor.
K arm el dann m aaralarnda 17 alageyik ve orman
hayvanlar m usteriyen tab a k a la rd a okluk tekil ediyorlar,
halbuki orin yasiyend e gazeller gibi l h ayvanlar birinci
plna geiyorlar ve gneyden gelen bir istilnn muhtemel
n eticesi olarak, mtekmil capsien tipler orta orinyasienin
14 B a ll . A m er S c h . Prehistoric. VI, 1930.
15 A rch iv es suisses d anthr. g n ra le. V , 1928 - 9, p. 135 sq.
16 Bull. A m e r S c h . P re h . R es. , VII.
17 J R A I , L X I I , p. 278.
1931.
26
yerini alyorlar. En sonunda, bu endstriler mezolitik,, bir

ekil alrlar. akm ak talarnn aplar klr, cce ( pigm e )
veya minikta microlithe,, haline g irerler ve biim leri gittike
jeom etrik bir ekil alr. Bu kk aletlerin nadiren tek b a
larna kullanlm olm alar muhtemeldir. Bunlar daha ziyade
odun veya kem ik tutak (m anche) larn zerine yerletiriliyor
ve m rekkep aletler vcuda getiriyorlard. M enghinin iddia
eyledii gibi yapclarnn pigm eler olm as iin hi bir sebep
yoktur 18.

Resim 4 Capsienin son safhasndan (getulien)
ak m ak t a . - M arsotte ve Ali B a a , 1
4
Minikta aletlerle b erab er bulunan insan is k e le tle ri19 nor

mal ve h atta uzun boylu insan lara aittirler ve bu mikrolit
endstrilerin hepsi de birbirinin muasr deildir.
K en y ada jeo lo ji bakm ndan ilkel tabak alard a, ay (Res.
5, 2 3 ) ve gen ( R es. 5, 3 0 ) biim inde ve h atta m ikro-bren
(minik kalem ) ad verilen ( R es. 5, 7 ) ve evvelki ekillerin
tali m ahsulleri olm as muhtemel aletler m eydana k m tr20.
im al A frik a nn capsien,, kltr iinde durum ayndr.
Bundan baka, baz m ikrolit tipleri, ve bilh assa ay eklindekilerle, trapez eklindekiler, belki m ikro-brenler ms
tesn a , N ubyada muahhar tarih d evirlere kad ar devam etm i
lerd ir 21. Bat A vrupa gibi baz blgelerde, normal paleolitik
18 W eltgeschichte der Steinzeit.
19 Bilhassa K e n y a d a , D r. L e a k e y nin azdan syledii bir h abere g re.
20 L e a k ey , op. cit., p. 95-7.
21 Umum o la rak Man. X X V I .
85
L K S A H N E
27
tabakalarla norm al neolitik veya b ak r a tabakalar a ra

snda elde edilen m ikrolit akm ak ta aletlerinin mezoltk
R esim 5 ak m ak tan d an le tle r (N a tu fe n ), ^
( J R A l den)
tabiri ile anlmas hakl olm akla b eraber bu tabiri ihtiyatla

kullanm ak gerektir. im al A frikann, Filistin veya K en ya nn
28
baz endstrilerinin mezolitik tesmiye edilm elerinden, bunlarn

g erek ten , M sr ve M ezopotam yann neolitik veya hatta m a
deni kullanan ok daha mtekmil baz kltrlerinden nce
olduklar neticesini karm yoruz.
Bizim bu kltrleri bu m erhalede zikretmemizin sebebi
onlar, saf geleneklerini devam ettirdikleri paleolitik kltr
lerden ok glkle ayrt etmemizdendir.
H lsa, geom etrik minik talarn yaplmas ile k arak
terli kltrler,
A tlas k ys boyunca
Fatan , H indistana,
V indhya Hille (R es. 6) ve K enyadan ( ve hatta gney A fri
k ad a n ) kuzey A vrupaya kadar yaylm lardr.
akm ak
Resim 6 Hin distanda Vindhya Hiellde bulunmu minik t alar

(B ritish M useum Stone A g e Gide den), tabii boy
tann ilenm esindeki benzerlikler, yalnz b alarn a glerin

byk lde vukua geldiklerini ve kuraklk b alan g c
nn normal bir sonucu gibi kabuln ilham ediyorlar. Fakat,
yalnz akm ak tann ilenmesine b ak arak bu gleri takip
eylem ek imknszdr.
O halde paralel tekm llerin birok b lgelerd e vukua
gelebildiklerini kabul etm ek makul olacaktr. zel olarak
megul olduumuz m ntkada bile, m ezolitik gelenekteki ends
triler arasnda da byk bir tenevv grlm ektedir. A teriyen
gelenek, C ezayir ve F a s n iyi yamur gren ksm larnda
iberom arusiyen veya oraniyen tesm iye edilen endstrilerinde
bile aikrdr.
V ignard st Msrn sebiliyen kltrn lokal
yenden dorudan doruya getirm ektedir.
bir musteri-
L K S A H N E
29
C ezay ird e ve Tunusta sahrann imal snrnda, m inyatr

halinde tam am en capsien,, tipler bulunm aktadr.
P aleolitik ve m ezolitik insan topluluklarnn tenevv
b ak a delillerle de sa b it olm aktadr. D aha n ceden ld e hi
olm azsa m ahalli olarak, yok olmu bulunan civar hayvanlarn
tem sil eden resim ve gravrlere iaret ey lem itik .22 Bunlar,
Resim 7 Bubalus A ntiuus

hayvan
adl ortadan kalkm
nevinin k a y a zerinde tasviri. - E r Richa

ci varndan ( O r a n ) . Byk cam usun
ykseklii alt a y a k tr.
mstakil olm akla b era b er yalan ne olursa olsun F ra n sa nn ve

imal Ispan yann mehur m aaralar san at ile kabili m ukayese
dirler. A ncak slp ve teknik bakm larndan onlardan ayrlyorlar.
Resim 8 K a y a zerinde fil ve p a rs tasviri.

(Gryville civarndan) Resmin uzunluu
yirmi be a y a k t r.
Sah ra A tlasnn iyi bilinen gravrleri ( Res. 7 ve 8) ve

son zam anlarda Fezzana kadar arka doru kefedilen numu
22 F ro b enu s ve O be r m a ie r. H adschra Maktuba ; Flam en d e L e s P ier
res crites; cf . Boule, L 'H om m e Fossile : H assanein Bey, Thelost Oases,
p 2 0 5 ; B r e u i l , in R ev. Scintifiqu e 2 4 F v 1 9 2 8 ; S olign ac, L es P ierres
crites de la B erbrie O rientale, Tunus, 1928.
30
D O U N U N P R E H S T O R Y A SI
n e le r23 tek bir slp grubu tekil ed erler. Bir taraftan gney
Tunus, O uenat ve n Ezzan sahasndaki boyal resim lerin
slbu ile g ney-dou spanya m aaralarnn duvar boyal
resim leri ve te yandan gney Rodezyadaki en eski Bushmen
(Boim an) boyal resim leri24 slplar arasnd aki benzerlikler, bu
blgelerin her birinde, artistlerin m terek bir gelenekten
ilham aldklarn tasavvur ettirecek kad ar aikrdr. A yn slp
larda gravr ve boyal resim lerin F ilistin d e 25, A rab istan d a 26
ve h atta H indistand a 27, varlklarna iaret edilm itir. F ak at
bunlarn yalar kuzey A frikadakilerinden de o k daha gayr
muayyendir. A rtistik slplarn bu nevi, etnik farklar iin baka
bir delil tekil eylem ektedir. Lkin, bugn iin artistik grup
larla, saham z tekil eden, akm ak ta ileni tarz ile tayin
edilen gruplar arasnda bir ilgi tesb iti vakitsiz olacaktr. Bunlar
muayyen etnik tiplerle de itirake imkn yoktur. Bununla b e ra
ber bu tipler old uka ayndrlar. A vrupada, st peleolitik
devirde P roto-n eg roid lere (imal talyada G rim aldide yalnz iki
tane) uzun boylu C ro-m agnonlara (az olarak), P redm ost ve
C om be-C ap elle rklarna, belki de proto-Eskim olara (C hancelad e) tesadf ed iyoru z28.
Kuzey A frik ada ve Filistinde muhtelif etnik tipler erk en
den meydana kyorlar. Sahrann gney snrnda, Tom buktunun kuzeyinde A sselar m evkiinde uzun boylu, uzun kafal
b ir adamn iskeleti bulunmutur ki, bu insan baz cihetlerden
Grim aldi negroidlerine ve gney A frik ann pre-Boim an eski
negroidlerine a k ra b a d r29.
C apsien,, ve oraniyenler uzun boylu, uzun fakat geni ve
aln geriye k ak kafal ayr bir rka m ensupturlar 30.
23 IL N , 26 nov. 1932. H e r
grubun
tarihi ve ilgileri hakknda, Bak.-
Khn, Z fE , 1926. p. 3 5 8 ve K u nst und K u ltu r d er Vorzeit E uropas, 1928,

p. 69 ; bu eski bir tarihin lehindedir, ve O b erm a ier, L A n th r. XL1, p. 9,
btn seri iin pleistosen so n ra s, der.
24 Cf. Burkitt, ayni e se r.
25 IL N , 1932, 5 nov. berikiler phelidirler.
26 M an. X X X I I , 297; A J A , X X X V I I , p. 3 83.
27 Jo u rn . A siatic Soc. B en ga l. 1883, p. 56; J R A S , 1899, p. 95; J .
B ihar and Orissa R es., IV., 1918, p. 298; M em . A r c h . S u rv . India, X X I V .
28 Cf. P e a k e ve Fleu re, H u n iers and A rtists.
29 A rch iv es de l'Inst. de palontologie hum aine, IX.
30 Ibid. L es hom m es fossiles d A fa lou hou R um m el.
32
rndan kan iskeletlerle tem sil edilmie b e n z iy o rla r31. Boyu

be ve 1/4 ay ak uzunluunda olan uzun ve dar kafal ve
kk kafatasl bir d ier rk da Filistinde Natufiyenlere aittir.
K uzey A rfik ann iki rk gibi bu rka mensup insanlar da st
kesici dilerini kary orlard . Bu adet bugn o rta ve gney
A frik ann Bantu k ab ilelerin d e hal yaam aktadr 32.
H lsa, A tlas okyanusu ve B en gal krfezi arasnda kef
edilmi olan paleolitik ve m ezolitik insan topluluklarnn hayat
tarzlarnda byk bir farkllk kabul etm ek zorundayz. u veya
bu ekilde yiyeceklerini aram aa m ecbur olan bu insanlar, nis-
Resim 10 Bir k a y a
s n a resimleri
Sin g anp urda (Hindistan)
beten vahi b ir halde idiler. F ak at vahilik halleri ve besinleri

her v ak ad a ayn deildi. C ap sien ler ve oraniyenler bilhassa
smkl bcekleri ve yum uakalar (m ollusque) topluyorlard. nk bu insanlarn istasyonlar, escargotire,, ad v eri
len ve smkl bceklerin kabuklarndan teekkl eden muaz
zam y n tlar gsterm ekted ir. Filistin de natufiyenler 33 kem ik
ten bir zpkn ile balklar avlyorlard. Bu zpknlarn dicikleri ince
ve silindir eklinde bir gvdenin srtnda bulunurlar. ( R es. 11).
D ier insan topluluklar s a d e c '. yenebilecek kkleri ve
zms m eyva (baie) topluyorlad. Capsien istasyon lard a sunt
olarak delinmi yuvarlak talar elde edilm itir ki bu deliklere
bir kabza geiriliyord. Bu yuvarlak talarn biimi, bugn
Boim anlarm , oymak ve delm ek iin kullandklar talarn
tp ksd r 34. B elki de cap sien ler bunlar ayn ite kullanyor31 Keith.
New D iscoveries relating to the A ntiquity o f Man,
p. 209.
32 A rch iv es de l'inst. de pelontologie humaine, IX.
33 J R A I , LXII, 257 -2 76 .
34 L A nt h r. XLII ., p. 648.
1 9 31 ,
LK S A H N E
33
lard. V e yahut bunlar sad ece silh topuzlar idiler. H er halde

av cln her y erd e tek geim v astas olduu anlalyor.
Bununla b erab er, bu avclar rp lak yayan vahiler
deildiler.
Isp an yann gney - dousunda K ogu lda ve belki de
in - E z z a n d a kadnlarn uzun libaslar vard. Tylerden yaplm
balklar A frika ve Isp an yann baz resim lerinde temsil edil
m itir. C apsienler ve K enya orinyasiyenleri devekuu yumur
talarnn kabuklarnd an kk ku rslar kesiyorlard. Natufiyenler
delinm i kavklard an yaplm tebihler, kolyeler, bilezikler,
kuaklar ve alageyik (daim ) dileri biiminde kem ikten yontul
mu pandeloklar (asrg a) tayorlard. C ap sien ler yass akl
kesim 1 1 ki natufien
zpkn. - U nivers ity M u
seum, Cam brid ge.
talarn d elerek pandelok gibi kullanyorlard. Y ay Ispanya

nn dousundaki resim lerde ve Sahrann gravrlerinde tasvir
edilm itir. Kk aylar ve trapezler, belki sonradan olduu gibi
( m esela levha XI. deki aslan av paletindeki kem anke g ib i)
o k ular hizmetini g r yorlard . Y a y oktan beri harp aleti
olm utur. Silhlar iinde boom erang,, ve topuz (m asse) m evcuda
P r e h is t o r y a F . 3
34
benziyor. S a h ra da, ller kavk ynlar iine ritel olarak

gm lyorlard. O ran da ve F ilistin de ise ller ailelerin in
yaad klar m aaralarn iine gm lyorlard. Kuzey A frika
sanatnn bu bakm dan ritel veya sihri bir mnas vardr.
Filistin de,
natufiyenler m aaralarnn
kayalk
zemininde,
kenarlar m tebariz d airevi kk havuzlan d ikk atle oyu
yorlard .
Bu insan topluluklar g e b e deildiler. Muhtelif m aara
lard aki capsien birikinti ynlarnn ls ve depolarnn
kalnl uzun srm yerlem elere delildirler.
Bununla beraber, A frasi'd ek i paleolitik ve m ezolitik hayat
artlar muhtemel olarak byk bir h areket halini mucip olu
yorlard . Musteriyen sonras (post-m ousterienne) devirlerde
m ntaka, bozkr haline dnyor ve av clar srlerin arkasndan
uzun m esafeler alm aa m ecbur oluyorlard. D ier taraftan ,
g erek kuraklk ve g erek se dier bir sebep le av hayvan
seyrekletii zaman bu insanlar yerlerini terk etm ee m ecbur
kalyorlard. Normal veya anorm al olan bu yer deitirm eler
neticesi, muhtelif gruplar d osta veya dm anca tem aslara
g eeb iliyorlard . Bu suretle, istid at ve fikirleri m badele etm ek,
y ab an c eyay alm ak, dmann detlerini kopya etm ek fr
satlar m eydana kyordu. Bu suretle igal edilmi olan bir
b lg e icat ve keiflerin intiar iin istisnai k olaylklar arzediyordu.
E er ica t ekonom ik b ir devrim tekil ed erse bu im knlar
o alrlar. Bu ekonom ik inklplardan bir tanesini biz, atein
ehliletirilm esinden sonra, insanlk tarihinde, b esleyici n eb at
larn ve hususiyle tahl yetitirilerek gdann elde edilm esinde
ve hayvanlarn evcilletirilm esi, yetitirilm esi ve istifasnda
gryoruz.
Bu hal, insan iradesinin emri altnda gd a iin o k daha
zengin ve ok daha emin bir kaynak m eydana getirir ve bu
kaynak insann yalnz kendi cehitleri sayesinde hemen hemen
sonsuz olarak byyebilir. ngilteredeki endstri devriminin
m ahede edilen tesirlerine b ak arak halkn abu cak o a l
m asnn byle bir inklbn normal n eticesi olduuna hk
m etm ek gerektir. A vc iin birer yk olabilen ocu klar, ok
dah a genken, gd a elde edici tarafndan faydal bir tarzda
L K S A H N E
35
kullanlabilirler, tarlalar ap alay abilirler, srlere bakabilirler.

T e k b an a adedi bir oalm a sratle o k daha byk biry zeye
dalm ay mucip o lacak tr. oban , g eb eli e ak a meyillidir
v e baz ifti tipleri mutlak olarak yerleik kalam azlar.
A frik a nn byk yzeylerinde hal kullanlm akta olan
basit bir ziraat ekline genel olarak a p a kltr v eya bostan
kltr ad verilir. Kk toprak paralar apa ile ve umumi
yetle kad nlar tarafnd an ilenir ve bu topraklara mahsln
kalitesi bozuluncaya kadar tohum ekilir. T o p rak ne srlm
ve ne de gbrelenm itir. Bir toprak paras zayflad vakit,
yeni bir p ara ap alan r ve ekilir. Btn bir b lge istifade
edilemez bir hale geldii vakit, iftiler yeni bir toprak par
as zerine gid erler. Binaenaleyh, amel olarak apa ziraati
g eb eli e m ncer olabilir.
Fakat, ay et ekilen blge terminal,, bir vaha v eya devri
feyezanlara maruz bir oued,, yani su yata olursa, g etm ek
m ecburiyeti artk kalmaz. nk suyun tarlalara getirdii
limon, topraklarn kuvvetini yeniletirir. ayet, bundan baka
feyezan muntazam olarak ve uygun m evsim de vukua gelirse, tar
lalarn sulanm as iin yam urlarn yerine gem ee kfi gelir.
Bu halde, feyezan a maruz arazi eer ekilm i olursa, burada
m stakar bir yerlem enin vukuu kanlm az bir eydir. S u
lam alarn btn faydalarn elde etm ek iin, fazla suyu ak t
mak veya su kifayetsizliklerini nlem ek iin kan allar am ak
g erek tir. ifti, alm as sayesind e bereketlen dird ii tarlasn
rzas ile terk etmez. T o p ra a bir serm aye konm utur. Irva ve
ska ileri genel olarak, btn bir cem aatn elbirlii ile al
masn iltizam eder. Bu alm alar, sosyal tesand douran
ekonom ik bir b a tekil ed erler. Lzumu olan suyun m iktarn
tahdit etm ek imkn, cem aatin eline b ir m eyyide veriyor d e
m ektir. N ihayet, tek bir su sistem ine tbi olan btn bu bl
genin siyasi birlii husule geliyordu. G erekten en yksek
m edeniyetlerin, balangta ska kltrne dayandklarn g re
ceiz. Bu, sk a vastasiyle gelien kltrn daima bostan klt
rnden sonra geldiini ifade etm ez.
P erry ve C herry aksi
fikri mdafaa ediyorlard.
G d a istihsaline m stenit ekonom inin douunda, iftiliin
ve obanln nisbl rolleri hakknda kanaatlerde de daha
36
ittifak yoktur. Prof. M enghin35 hayvanlarn ehliletirilm esinin

ve bitki kltrnn ayn bir zmre tarafndan tasav vu r edil
m ediini iddia ed en m ektebi temsil eyler. Ehliletirm eyi avclar
ve ziraati de, kk, dane ve m eyva yiyiciler bulmu o la ca k
lard r, karm a (m ixte) iletm e ise obanlarla iftilerin karm a
sndan o rtay a kar. D ier mellifler ziraati birinci plna al
yorlar. ifti, alm as sayesinde temin eyledii gd ay vahi
hayvanlara vererek onlarn evcil olm alarn temin etmitir. Bu
sonuncu k a n a a t arkeolojik belgelerin mahiyeti ile d estek len
m ektedir. F a k a t bunu kabul etm ek doru deildir. nk a
dr altnda yaayan ob an lar kem ikten letler ve b ak rd an kaplar
kullanarak, iftilerin akm ak tand an oraklar, el deirm enleri
ve k se p aralarn a kadar kolay tanlr izleri az brakrlar.
Herhalde yukarlarda iaret eylediimiz kurakln b alan
g c, gd a istihsaline dayanan bir ekonom inin kabul lehinde
bir m nebbih roln oynam tr. K uruyan su cereyanlarnn
kylarnda ve kay n aklar etrafnd a zoraki toplanm a ve teksf,
yaam a vastalarnn ok daha en erjik bir surette aranm asn
m ecbur klyordu. H ayvanlar ve insanlar l haline inklp
eden blgelerd e ok daha tecerr t ed erek, srler halinde
vahalard a toplanyorlard . Bu m ecbur st ste gelm e ( ju x ta
position) insanla hayvan arasn d a, evcillem e kelim esinin tazamraun eyledii bir nevi ortak yaam aya ( sym biose ) m ncer o l
mutur.
A fraside insan tarafndan kullanlm aa hazr, vahi bir
halde asil otlar yetiiyor ve evcil olm aya istidatl hayvanlar y a
yordu. G erekten , yalnz bu b lg ed e ve o k muhtemel olarak
da A frik a parasndan ziyade A sya parasn d a, evcil olm aa
g erekli vasflar tayan nebat ve hayvan trleri ayni zamanda
insann eli altnda bulunuyorlard.
Y a b a n i hububatn bugnk dalna g r e 38, tahl klt
rnn A sy a da balad iddia edilmitir.
35 W eltgeschicht der Steinzeit
36 H u b u b a t n dalnn iyi bir ekpozesi P e a k e tara fn d a n yaplm tr.

J R A I , LXJI, pp. 2 2 sq. ve T he O rigins o f A gricu ltu re de (B en n s Sixpenny
L ib ra r y ) , fa k a t imdi Antiquity. Vil, 11. 73 5 9., v ey a H a ld a n e , P rehistory
in the L igh t o f Genetics, 1931 y ilve et mek lzmdr. The Inequality
o f Man ve Nature* de mai 1933, p. 65. Msrl a rp a iin.
LK S A H N E
37
G erek ten yabani arpa, Anadoluda ( K k A s y a ), M ave

ray K a fk a sta, T rkistan, A fganistan, Iran, Filistin ve hatta
b elki de H icazda bulunm aktadr. F a k a t y ab an i arpa Marmarikte de kefedilm itir ki bu hal yam ur devresinde, Filistinden itibaren S v ey berzah ve d elta arasndan bu atasel
nebatn tabii yurdunun genilediini tazammun eyler. Bundan
baka V av ilo f rasg ele dalm yaban arpa baaklarnn k e
fine deil, fa k a t ekilen nevilerin say sn a dayan arak dier
b ir evcillem e m erkezini H abeistan da kabul etm ekte ise
de, burada daha yabani arpaya tesadf olunmamtr. B u d ay n
y ab an atas (y ir m i sekiz kromozomlu T riticu m d ic o c c u m ) bat
randa ve M ezopotam yada, Su riy e ve Filistinde domutur.
V av ilo fa g re, kzlca buday ziraati ilkn ce kuzey-dou
A frik a da veya H abeistan da balam tr. Triticum m onococcum
ad verilen ve yabani budayn dier bir eidi olan baka bir
kzl buday da Balkanlarda, K k A syada, imal Su riyede,
Iran snrlarnda, Dou A nadoluda bitm ektedir. Baz botanistler
di budayn ( T riticum v u lg a r e ) ve krk iki kromozomlu
ak ra b a trlerin ( T riticum co m p a ctu m ) yu karda zikredilen grup
lar arasnd aki m elezlem elerin m ahsulleri olduklarn, bunlarn
yabani halde atalarnn tannm adn ileri sryorlar. V avilo fun prensiplerine g re bunlarn ilk kltr m erkezi A fganistan
veya civardr.
O halde ziraatin b ir o k ilkel beikleri vardr. a y et ek
meklik budaylar (k e z a kk keten ta n e le ri) bat A sy a da
dom ularsa, kzl buday, arpa ve byk daneli keten de
b alan g ta im al v ey a ark A frik ada yetitirilm ilerdir. ok
daha iyi bir delil, hayvanlarn ve b ilh assa koyunun incelenm e
sine d ay an r 37. A frik a da, vahi koyun yoktur. nk Berberi
koyunu tesm iye edilen koyun gerek ten tre dahil deildir. te
yandan, A sy a da tip vahi koyun v ard r ki bunlarn hepsi de
evcil koyun rklarn dourm ulardr. Y a b a n i bir koyun olan muflon ( o v is m u sim on ) A kdeniz im alinde, K o rsik ada, Sardunyada
yaam aktadr. E v velce kta A vrupasnn byk bir sah asn a y a
37 Bak. J . C o s s a r Evvart, P roc.
H igh la n d a n d A g r ic Soc. X X V , de
19 13 p. 160, sp. (Bu rk itt tarafn dan hlsa edilmi : Oar early
,4ncesfors);
A n to n ia s, C ra n d g g e einer Stam m esgeschichte der H aastiere 1922 ; Hilzhcimer, Zeitschr. f . Sa eu gtierk und e Berlin, III, 1928.
38
ylm bulunuyordu. A zck farkl bir nevi A nadoludan Elburz

ve Z ag ro sa kad ar n A sy a nn y ksek platolarnda yaar. A sya
muflonu sa'd an nce nc bin tarihli bir Sm er yazsnda evcil
halde gsterilm itir. (L e v h a : X V , b). Bu koyunun hem cinsi ise
A v ru p ada, A vrupa prehistoryasnn nisbeten ileri bir d ev
rinde evcil olmutur.
sv irenin gl evlerinde ve orta Avrupa v ey a bat Avrupann dier eski istasyonlarnda bulunmu olan en eski evcil
koyun (o v is p a lu s tr is ), A syal uzun kuyruklu koyunun ( o v is v ig n e i ) ehlilemi neslidir. Bu nevin beii, Elburzun imal
m ailelerinde T rk istan da, A fgan istan da, B elu cistan da ve Pencap ta bulunm aktadr. En eski Msr koyunu 38 o v is lo n g ip es in
ayn rk a mensup olduu syleniyor. Eski dnyann nc
nevi koyununun yani a rg a ln yurdu uzun kuyruklu A sya
koyunu yurdunun ark n d a bulunuyordu.
H ayvanlarn bugnk d allarn a istinat etmek mmkn
olsayd , hi olm azsa, koyunun A frika ve A vrupaya A sy a dan
geld iine phe edilemezdi.
Bununla beraber, yam ur devrinde imal A frik ada bu
muflon ve h atta urial,, n uzun kuyruklu A sy a koyun trnn
yaam olm as ok muhtem eldir. Her ne kadar, imal A fri
k a daki pleistosen favna iinde A frika veya A vrupa trleri,
bu bahsin balarnd a iaret eylediimiz gibi, aikr olarak
nadir bulunuyorsa da, k a y a zerine oyulmu deve tasv ir
lerine nazaran bu trlerden bazlarnn orad a yaadklar an la
lyor. K uzey Afrikann paleolitik veya m ezolitik muahhar
istasyon larn d a koyun v ey a k ei olarak mphem bir ekilde
tehis edilen kem ikler old uka oktu rlar 39. O v is lo n g ip es tr
lerine giren ehliletirilm i koyunlar tasv ir eden esrarengiz
petroglifleri de unutmamak gerektir.
Bir o k atal trn akl hayvanlarn m evcudiyetine oktan
iaret edilmiti. Kuzey A frik a da P rim ig en iu s rkndan muaz
zam hayvann yannda kk boylu bir kzn varlna zel
bir d ikkat atfedilm elidir ve keza Filistinde natufiyen devirde
y abani bir at yayordu 40.
38 Hilzheimer, A frica d a 1930.
3 L 'A n th r. XLII , p. 47 6.
*0 J R A I , L X II, p. 2 78
L K S A H N E
39
B esin m addelerinin istihsaline dayanan bir ekonom inin

yaratlm asna g erekli artlar, grlyor ki A fraside mevcut
idi. Bir ka mezolitik kltrde bu hadisenin baz delillerine
tesadf olunuyor. E er eklinde deirm enlere benziyen cill
ta bloklar, kuzey A frik a nn capsiyen,, v ey a oraniyen istas
yonlarnda bulunmutur 41. T arih leri belli olm yan ve bir ka
k a y a zerinde oyulmu resim ler ovis- lo n g ip es'm Msr trle
rine ait ehlilem i koyunlar tasv ir eder. Nihayet Filistin li
natufiyenler d estere dili akm ak ta yongalar iliyorlar, bun
lar dz kem ik kabzalar zerine yerletiriyorlar ve orak
gibi, sam an ve dier otlar kesm ek iin kullanyorlard.
Bu akm ak tandan yaplm orak lar zerinde karakteristik bir
cil k a lm tr42.
Bu mnferit olaylar, zraatin balangcn veya koyunun
ilk d efa olarak ehliletirilm i olduunu ifade etm ekten ziyade,
gd a istihsaline dayanan ve oktan mtekmil bir seviyeye
ulam b ir h ayat tarznn ta k ib edildii m erkezlerden yeni
fikirlerin intiarn aksettirirler. B alan g lar hi olm azsa natufiyen veya iberom aruziyen ekonom iden sonra olmamas g e re
ken bu tip bir ekonominin gelim esine d air aras kesilmiyen
b ir b elg eler serisine M srda sahip bulunuyoruz.
41 L A n th r. XL II, p. 4 2 9 . Ayn
capsien
sonu
elemanlarn
ista syon la rn d aki
k a y d etm ek
komplele iinde A b d -e l-A d h im gibi

orak, kab kulplar ve dili ok ular
( R e c . Constant 1923-4, p. 2 2 8 sq .) ve
F a r t a s kaplarnn p aralarn de ilve et mek lzm dr.
42 J R A 1, LXI1, p. 2 5 7 -27 6 .
Cebel
N C
B L M
M I S I R IN L K F T L E R
Msr bugn bize bilhassa, Sudan ayrlar ile A kdeniz
yam u rlariyle sulanan ky b lg esi arasn d aki l m ntakasm da
uzanan bereketli ve yerlem ey e yarar bir toprak koridoru gibi
grnm ektedir. Bu karak terler yalnz bir m nakale yolu deil,
fakat yllk feyzan ile her iki sahilinde bir top rak eridini b e
reketlendiren Nil nehrine aittirler. Bununla b eraber fisiyografi
bakm ndan Msr bir birlik tekil etmez. Eskiden b atak lk olan,
D elta veya aa Msr, deniz tarafndan ve L ib y a k y larn
dan v e tem adisi olan F ilistin den ulalan ak bir ovadr. B i
lkis yukar - M sr ise, stlerinde bugn L ib y a ve A rab istan
llerinin kurak platolar bulunan kayalk duvarlarn arasnda
dar bir dil gibidir. Muhtelif defalar, ve her iki sahilde, bu du
varlar yam ur mevsim inde dou ve bat platolarnn sularn
topluyan eski su akntlarnn geitleri ile oyulm ulardr.
K zldeniz kylarndan veya Nil m ecrasna p aralel bir
ukurlukta bulunan vha silsilesinden gelen kervanlar vadiye
girm ek iin bu kurumu su y ataklarn takip ederler.
Bugn K ahirenin gneyinde bulunan blge, h akikatta
yam ur grm ez. V e ayet her yl Nilin d algalar tarafndan
sulanmam olsayd tamamen l haline d n ecekti. Lkin, y a
mur m evsim in de1, artlarn ok farkl olmu bulunmas g e re k
tir. Y k sek lden inen su yataklarn n (oued) vadilerinde
bud aygiller
ve h atta belki de yabani tahl yetiiyor ve
bunlar aslanlarn, parslarn avlar olan y ab an i eek, B erb eri
koyunlar srlerini, y ab an i kz (urus), antilop, gazel ve z
rafa srlerini besliyorlard . O rta devlet m ezarlarnn duvarla
rn rten tarih devrin resim leri, av lan an ayn hayvanlar
tasvir ederler. V ad id e ve bizzat nehrin kysnda, gen i b a ta k
lklar vard ve angld a su aygrlarnn, tim sahlarn ve domuz
1 klim, P re din astik M srn fa vn as hakknda Bak . N ew b erry .
E g y p t as a F ie ld f o r A nthropological R esearch ; Preside n tia l A d r e s s
to Brit. A s s o c . 1924, S e c t. H .
M ISIRIN LK F T L E R
41
larn-ki yakn bir zam ana kad ar y ay orlard yan balarnda

filler, kuduslar ve yaban domuzunun iki tr dolayorlard.
Eski M srllarn flora v e favnas ile k y as edilebilir bir bitki
rts v e h ayvan mecm uas bulabilm ek iin nehiri muson rz
grlar b lgesin e k a d a r aknn ak si istikam ette takip lzm
gelecektir.
Seyyah , Beyaz Nilde, yabani halde b itkiler bulur ki, bu
bitkiler tarih zam anlarda M srda an cak b ah elerd e muha
faza olunuyorlard.
A lt paleolitik devirden itibaren, y ksek yaylalarn a v c
lar vadide dolam lar ve aletlerini her iki sahilin st seki
lerinde brakm lardr. Son zam anlarda, bizzat vadide, Sebild e 2
G ebel silsilesinin hemen stnde v e Fayum a giden kanallar
boyunca st paleolitikin bir dal m eydana karlm tr. K u rak
ln civ ar llerd e iddetini arttrd ve oald nisbette,
dah a iy i sulanan vadiye doru gebelerin glerinin hzladn anlam ak g deildir. Bu srttan geinenler, tesadf ettikleri
yeni yaam a artlan sayesind e, m stahsil m evkiine g e iy o r
lard. P erry 3 M srn ziraatin yurdu olduu iddialarn h ara
retli szlerle m dafaa etm ektedir.
V adinin kylarnda en asil nebatlarn yani buday- ve ar
pann atalarnn yetitii ay et kabul olunsa her yerden ziyade,
M srd a bunlarn kolay b ir ziraat konusu tekil eylediklerini
kabul lzm gelir. Nilin yllk feyzan ve b rakt zengin limon
(mil) insan m dahalesi olm adan, toprak zerine atlan tohum
larn yetim esine kfi geliyorlard.
Nil V adisi, P erry diyor, mkemmel sk a ekli sayesin d e
M srllar iin buday yetitirebilirdi... bir dahinin u basit
v astay akl etm esi kfi id i: Suyun ok daha geni bir yzeye
yaylm as iin kanallar am ak,,. Modern m ahitler Su d an n
nilotik kabilelerinde, capsien,, avclarnn besin m addesi a ra
m aa dayanan m edeniyeti ile M srn en eski yerleik sakin
lerinin m stakar ziraat hayat arasn d a m utavasst bir m erha
leyi tem sil eden bir hayat tarzn tarif etm ilerdir. G een yz
2 Sebiliyen hakknda. Bak .
Vign ard, Bull. Soc. P reh .
F r a n c . 1928,
2 0 0 s q . b u endstri, blm II de yazlm olduu zere, Muster iyen an a ne

de bir st paleolitik endstrisi ola rak gznne alnabilir.
3 The gro w th o f Civilization, p. 30.
42
yld a, dou lnde H adendoal^r g eb e ob an b ir hayat

sryorlard. F akat, su altnda kalm topraklarn yaknnda,
yazn sonunda sndklar az v ey a o k daim k asab alar mu
hafaza ediyorlard. O vakit yeni vukua gelm i olan su b ask
nnn b rakt rutubetli limon zerine dar tohumlar serpi
yorlar ve h asad bekliyorlard. K uraklam b lgenin gneyine
yerlem i olan bu halkck, Nil vadisinde arkeolojinin bize g s
terdii en eski iftilerin yani Badariyenlerin dorudan do
ruya atalarn a atfed ilebilecek h ay at tarznn tp ksn belki
bizim iin saklam tr. G erekten B ad ariden ok uzak olmyan
o rta M srda Nilin dou kysnd a D eir T a sa ve dier is ta s
yonlarda bulunan malzeme belki H adendoalarn m edeniyetine
ok yakn bir m edeniyet halini tem sil ed iyorlar. Bu bulun
tular T asiyen ad verilen bir halka a ittirle r4. M ezarlarnda
bulunmu olan aletlere nazaran ziraat bildikleri an lalyor ve
yine, m ezarlarn nadirlii ve d al ve m ezarlarda o k kere
deniz k av klar bulunmas, bunlarn yar g eb e bir hayat sr
dklerini de g steriy o r. K a ra ve su av onlarn belli bal endst
rilerini tekil ediyordu. B ir kadn m ezarnda gen delinmi
bir ta topuz onun silh olarak kullandna dellet eder. B alk,
k av k veya boynuzdan yaplm kk olta ineleri ile tutulu
yordu.
Resim 12 T a s iy e n
o lta. B ru n ton a g re
T asiy en devirde vadinin byk bir ksm , bataklkla

rtl idi ve bugn l halinde olan bir b lged e vadinin
duvarlarnn dibinde byk aalar yetiiyordu. Bu a a c ile
m ek iin tasiyenler, y a ss a k l talarna incelmi k esici bir
ken ar verm ek iin onlar srterek ve bileyerek b altalar yap* Brunton. A ntiguityAe, III. 19 29, pp. 465 sh.
M ISIR IN L K F T L E R
43
y orlard . (R es. 15). D aha sonra Y u kar ve O rta M srdan

ihtim al kuraklln ilerlem esi neticesi olarak kesilecek a alar
ortad an kalktklarnd an bu cill ta balta balar kaybolm u
tur. T asiyen ler gd a ve ikiler iin o k k ab a kseleri oktan
beri yapyorlard. K selerin ren gi g riden siyaha kadar gider.
Bu k seler o k d efa gay ri m savi pime neticesi benekli ve
atm osferin oksidan y an i yak c tesirlerinden dolay haricen
Resim 13 T asiy en anak, P e t r i e ye gre.
krm zdrlar. ununla b erab er i taraftan kararm trlar. htimal

pime esnasnd a k seler ters kapatlm olduklarndan ileri
oksid asyond an masun v e duman tesirine maruz kalyordu.
T e k n ik bakm ndan, bu kseler bilhare, Y u kar ve O rta Msr
karak terlen d irecek olan siyah kenarl an ak m lein prototip
lerini tekil ederler.
K selerin biim leri her ne kadar basit iseler de ilerinden
byk bir ksmnn taban dzdr. (R es. 13.). D ikkati en
o k geen e k iller: az derin ve dik d rtgen bir leen, ken ar
dan h areket ed erek dil biim inde uzayan ve tutm aa yarayan
yass kntl ve az oyulmu bir kaktr. En nem lileri, siyah
renkli an ak (g o b elet) biim indeki ve taban lar yuvarlak ve
azlar tram pet gib i a k kenarl kselerdir. ekil belki de
bakrdan bir b ak ra (rcipient) dan alnm tr. Lkin tasiyen
an ak lar (g o b elet) (R es. 13. o rtad a) ss g steren beyaz bir
mcun ile doldurulmu, izilmi hatlarla bezenm itir. S ra ile
dizilmi olan m otifler, ihtimal sepetilikten mlhemdirler. n
k, bugn A frik a da ben zer biim ve tezyinatl sepetler y a
plm aktadr. Bu tipin nem i, bat A vrupada tpks kselerin
m eydana km asndan ileri geliyor. Bununla b erab er sepeti-
44
DOUNUN
ligin bu tiplerin band a olduunu dnsek bile bunlar ve

d ierleri arasn d a dorudan doruya bir ilgi kurm akta tered
dt ed eceiz. S sleri keza sra ile dizilmi benzer ekillere
D ilede de tesadf edeceiz.
D okum aya ait tektk paralar ele gem itir. F a k a t tasiyen
elbisenin tafsilatn bilmiyoruz.
Yzn ve gzlerin boyand muhtemeldir. nk, so n ra
ki devirlerde olduu gibi, m ezarlarda paletler bulunmutur. T aA
3______ 3 i*
Resim 14 ( A ) O ra k p a ra s, ( B ) ok ucu ve ( C ) yan vurma ile

k op arlm y onga ( c l a t ) C a to n - T h o m p s o n a g re .
siyen paletler, bununla b era b er, genel olarak alb a trdan yap l
m lardr ve ok yeni ekillerin ak si olarak kaln ve d ikd rt
gen biim dedirler. T asiyen ler her halde ss eyas tayorlard.
45
K zid enizin, delinmi kavklar, kem ikten veya Fil diinden

silendirik inciler, Fil diinden bir h alka bize kadar gelm itir.
T asiy en ler llerini reym i durumda olarak, byk u
kurlara, gm yorlard. Uzun kafal (d olikokafa) idiler. Fakat
O rta ve Y u k a r M srn predinastik M srllar ile m ukayese
edildiklerinde baz kafalarn o k d ah a byk ll, k afa kapa
sitesinin daha byk ve yzn daha geni olduu grlyor.
Bu m ezarlarn ya daha kesin olarak tayin edilmi deil
dir. Bu grup O rta ve Y u k a r M srn m uahhar m ezarlklarnn
tekil eyledikleri uzun bir serinin banda yer alma benziyor.
Resim 15 B a l t a ve topuz balar.

Mersimde; J u n k e r e g re.
Tasiyen ler, iaret ettiimiz gibi, o k ilkel sulayclar olan

H ad en d oalarla m ukayese olunabilirler. F a k a t onlar medeniyet
ve beden bakm ndan, hi de ok ilkel su layclar olmayan
Fayum ve D elta sekeneleri ile akrab ad rlar.
Fayum istasyonlarn 5 o vakitler Fayum ukurluunu, bu
gnk gln seviyesinden altm m etre daha yksek bir irtifaa k ad ar dolduran byk bir gln kylarnda buluyoruz.
5 Cato n -T h om p s on . J R A I , L VI, pp. 301 sq. de ve M an, X X V III, 80.
46
DOUNUN
O zamann sakinleri, bugn M srda ekilen ayn kzl buday

ve ayn arpay ve keza keteni ek iyorlard . T ahl, odundan dz
b ir kabzann zerine sralanm ve d estere gibi dili akm ak
ta yongalarnd an yaplm oraklarla biiliyordu. H ububat
toprak iinde kazlm ve zerleri hasr rt ile rtlm silo
larda an bar edilm ilerdi. Tahl eer biim indeki deirm en ta
lar ile dlyordu. Domuz, atal trnakl hayvanlar, koyun
v ey a kei yetitiriliyor v e tabiatiyle kara ve su av da yap l
yordu. A vclar b ilh assa ok ve yay kullanyorlard. O klarn
ularna kaideleri oyulmu akm ak tandan ular taklyordu
ki bu ularn kvrk uzun kanatlar onlara bir peskipos klah
biim ini verd iriyor (R es. 14 b.)
K em ikten ve her iki ucu, capsien,, ve natufiyen u lar gibi
sivriltilm i stvane eklinde ular belki de oklarn veya mz
rak larn nihayetlerine taklyordu. Tokm ak veya topuzlarn delin
mi kaln ta kurslar vard ve yine belki de bu topuzlarda entikli
y ass talar da vard ki, bu entikten m zrak srna bu talar
b alay an k ay lar eiyord u . Z pknlar b alk avna yaryorlard.
K em ikten yaplm olan bu zpknlar stvane bir gvde
zerinde natufiyen zpknlarda olduu g ib i d iciklerle m cehhez
dirler. Tpk Filistindeki gibi kesici kenarlar perdahlanm
olan balta ular T a s a da olduu gibi yass akl talarndan
ve akm ak tand an yaplm lardr. akm ak ta, dier bir ok
aletlerin, yzleri cillanm lamlarn imalinde kullanlyordu.
Y a n vurma ile koparlan yonga karakteristiktir. Bu yon ga
(clat) ekirdein uzunluuna dikey vurmak suretiyle elde
ediliyordu. O ndan sonra bu yon gan n her iki kenar resim
14 c. de grld g ib i, retu edilm itir. (Bu tipin ya daha
tay in edilm i deildir).
T a s a da olduu gibi Fayum da da an ak m lek yap l
yordu. ekiller bazan ayndrlar, bilhassa Resim 13, 2 deki
ift-koni an ak lard a olduu gibi kse (g o b elet) m evcut deil
dir. F a k a t, keleri
u halinde ykselen d ikdrtgen tab ak
lara ve bir nevi ok alak p iy ed estal zerinde duran kselere
tesadf ediyoruz. III. levhada sepetiliin stn kalitesini m
ah ed e ediyoruz. Dokuma sanatnn varl gevek bir tarzda
rlm dokuma paralarndan anlalyor. Bir ok kazyclarn
bulunmas, derilerin ilendiini ve elbise gibi kullanldn bize
M ISIRIN L K F T L E R
47
telkin eylem ektedir. A lb atrdan yaplm ve T a s a dakindan pek

az farkl paletler de phesiz ayn ie yaryorlard . K urs ek
linde ve devekuu yum urtalar kabuklarndan oyulmu inciler
ve delinm i kavklar, kuzey A frika c a p s ie n je rin d e olduu
gibi ss olarak kullanlyordu.
Bu kavklar A kdenizden
olduu kad ar Kzldenizden
ve Hint O kyanusundan getirildiine g re nceki blm de tarif
edilen muhitin, dom asna m saade ettii d dnya ile ilkel ticari
m nasebetlerin varln sezdirm ektedir. Hi bir mezar kefedilm edii iin bu halkn fizik karakterlerini bilmiyoruz. Y u k ard akin e ak rab a nc bir kltr b at deltann l snrnda
A vusturyallar ( 6, 7, 8 ) tarafndan m eydana karlm tr. Merimde
adndaki bu istasyon , bugn Nilin R et kolunun iki kilo
m etre b atsn d a dalk bir srtta bulunm aktadr. Bu yerlem e
yeri 600 X 4 00 m etrelik bir yzey igal eylem ektedir. A rk eo
lo glar, srklar tutm aa yarayan ukur gruplarna dikkat ed e
rek krpe a a gvdelerinin tuttuklar toprak kulbelerin
m evcudiyetini kabul etm ilerdir. ok daha muhtemeldir ki bu
kazklar sazdan yaplm duvarlara d estek olsun. Bu tip
evlere daha sonralar M srda
ve h a tta M ezopotam yada
tesad f olunur ki ta devrinden kalm a o lsa gerektir.
Y em ek, top raa kazlm az derin ukurlarda piiriliyordu
ve stm a yerd en y ksek balk o cak larla tem in olunuyordu.
Nil yakn olduu iin ekin tarlalar kolaylkla sulan
yordu. M erim de oraklar, Fayum unkilern eidir. Fakat anbarlama usulleri fark ld rlar. Silolar (a n b a rla r), dibinde bir sepet
bulunan ukurlardan ibaretti. Harman y e r l e r i d i k k a t l e ina
edilm ilerdi. Bunlar top ra a az derin kazlm ukurlardr, ki
duvarlar sucuk eklinde veya biim siz kerpilerin st ste
konm asndan teekkl ediyordu. B alk zemin iine rutubeti
ekm ek iin b ir testi yerletirilm iti.
Fayum daki
hayvanlar burada da yetitiriliyordu.
u
a y g rla r
D eltann
bataklklarnda
yu varlanyorlar
ve
Fayum sakinleri gibi M erim de'liler tarafndan da avlanp
6-8 Ju n ker, Vorlaeufige B erichte ber die G rabungen der Akadem ie
d er W issenschaften in Wien a u f d er neolithischen Siedelun g von M erim
de Benisalam e in : A n z eig er der A kad. d.
Wisn, phil. hist. K l.
9 Biom etrika, XIX. 1927. pp. 110 sq.
48
DOUNUN
yeniliyorlard. A vclarn oklarnn ucunda taban oyulmu a k

mak ta ular vard ki bu ularn ken arlar (kan ad lar) F ayum dakilerinden daha ok dzdler. Topuzlar ya A syada
olduu gibi armut biim inde (Resim . 15) yahut krre biim in
dedirler. Her iki k esici ta ra f da retu edilmi ve yz bazan
cill akm ak ta lam lar kam a veya b ak gibi kullanlm
lardr. Belki de harbe gibi kullanm ak zere bir kab zaya dikey
olarak ta taklm lard r 10. Sap ann (Fron d e) m evcudiyeli yu var
lak frlatm a talarnn bulunmas ile anlalm tr u .
Resim 12 deki tasiyen inelerinin tpks boynuzdan olta
n e le ri12, yahut Fayum dakilerden daha yass zp k n la r11 su avnda
kullanlyordu. B alta balar Fayum dakilere ok benzerler.
Kem ikten ineler, ular ve b ak biim inde perdah aletleri
natufiyen baz ekilleri hatrlatrlar (Resim 16).
Resim 16 Kemik
a letle r ve Balta
muska Menghiue g re .
an ak m leklerin yzleri, g en el olarak siyahdrlar. B i

imlerin bazlar T a sa anak m leklerine akrab ad r. F ak at di
er bazlar kab a piyedestalli k seler ise biim bakm ndan Fayumunkilere yakndrlar.
Bunlarn bazlarnda dik d rtgen yass bir tabana daya
nan ay a k la r vardr.
10 1930, pp. 21-81.
11 Brunton, Antiquity, 111, pp. 4 5 6 -4 65 .

12 Brunton ve Cato n-Th om pson , T he Badarian Civilization
1928.
Lon dra
49
Fayum un d ikd rtgen ekli, tekn elerd e oval bir ekil a l

mtr. Bir cok taslarn T a s a da olduu gibi dil biinde geni
veya yuvarlak kaln tutaklar vardr. (Resim 17, 1 ve 2)
B irb irleriyle itirak eden iki gzl bir kse, bir para ile
temsil ed ilm itir13. (R es. 17, 5)
Bir o k k selerd e, tutm ak v eya
asm ak iin ku lakklar vardr ki bunlar
bazan hakiki kulplara istihale e d e r le r 14.
Bir kse veya ta b a k kenarnn iinde,
baparm a ala ca k olan bir cep v a r d r 14;
bu tipe, sonralar, O rta M srda A m rati
m edeniyetinde tesadf olunacaktr. A r
ak lar bir dokum a endstrisine delildir
ler. T a sa paletlerinden ok uzak ve kaba
p aletler dzgnlerin yaplm asnda kulla
nlyordu. Fildiinden h alkalar, kem ik
ten, domuz azlarndan yzkler, kurslar
v ey a kem ikten ve kavkd an yaplm
yuvarlak inciler ss olarak kullanl
yordu 13.
M uskalarn aslm as iin delinmi
minik ta baltalar vard (Resim 16). M es
kenlerde top ra a gmlm olan ller
uyku durumunda ve genel olarak do
uya doru dnk olarak gmlm
lerdir. C esetlerin yannda besin m addesi
ihtiva ed ecek hi bir kse yoktur.
Ju n k e r 16 lnn gerek m ezarla
deil de m eskenlerin ortasna gmld Resim
_ Ku,p,u K- se 2/_
iin bu hediyelerin lzumsuz olduunu ve Kseler /-. Merimde;

tahmin etm ektedir. lnn ruhu, yem ekMenghine gre,
lerini, ailesi ile b irlikte ocan kenarnda yiyebilecektir. Iskelet13 1930, pp. 21-8 1.
M 1932, pp. 36-8 8 .
15 1930, pp. 2 1 -8 1 .
16 1929, pp. 156-248.
P r e h i t jr ja
F. 4
50
lerin o u 17 kadn iskeletlerid ir. Bu iskeletler, sonradan Y u

kar ve O rta Msr kadnlarnn varam adklar uzun bir boya
sahiptirler. Boylar bakm ndan T a s a iskeletlerine yaklarlar.
K a fa la r da, dolikokafa olm akla b eraber, T a s a kafalar gib i b
yktrler ve B ad ariy en lerin, A m ratiyen ve N atufiyenlerin dar
kafalar ile tezat tekil eylerler.
T a sa , Fayum ve Merimde bir ok n oktalardan a y rlrla r;
en m nals da defin tarz arasn d aki tezattr. Merimde ky
lerinde defin ierd e ve T a sa ve Fayum da ise d ardad r. ( Bu
sonuncu blged e, g erekten , ller yerlem e b lgesi dnda
gmlmlerdir).
Bununla b e ra b e r bu m erkez, tek b ir kavmin g elen ek
lerini birletiren tek bir kltrn ayr ehrelerini tem sil etm ek
tedirler. Bu kltr, biz onu kaynanda yakalam adan nce
oktan ilerlemi ve ayr istikam etlere g re m ahalli zellikler
kazanm grnm ektedir. Bu kltrn yaratclarn n kaynan
tayin iin, bu ayn b lg ed ek i muhtelif ta a kltrleri ile
m ukayese bize b ir fayd a vermez. M erim dedeki defin usulleri,
Fayum un devekuu yum urtasndan yaplm incileri, bir ka
kem ik ve akm ak ta tipi kuzey A frikadaki capsien,, m ahsul
ler ile m ukayese olunabilirler. F a k a t K enya orinyasiyen,, i ile
yukardaki kad ar sk benzerlikleri de zikretm ek mmkndr.
(M esel , devekuu yum urtasndan yaplm in c ile r ) . Fayum
zpkn, Merimde ve T a sa olta ineleri Filistin Natufiyenlerinde de m evcuttur.
Lkin bu sonuncu kltr, incelediklerim izden daha eski
deildir ve bu kltrn yaratclar farkl fizik bir tipe men
supturlar. Bunun iindir ki A frik a veya n a sy a da T asa veya
Merimde neolitikinin m eneinde, zel paleolitik bir kltr g s
term ek kabil deildir. Neolitik insanlar bile, cill ta b altala
rn, siyah yzl anak m lek ve bilh assa toprak taslarn bat
A vrupada, m esel, M ichelsberg (Ren blgesi) veya ngilterede
W indmil Hillde ok bariz rnekleri vardr. V e an ak m lek,
b altalar ve topuzlar bakm ndan Girit ve Anadoluda da o ka
d ar yakn rneklere tesadf olunur. Fakat her yerde, bu Msr
17 1930, P P . 21-81 .
' ' "TV-
51
m edeniyetlerinin atalar ile deil, an cak torunlar ile kar kar

ya bulunulduu anlalm aktadr.
H er ne olursa olsun, T asa, Fayum , M erimde gerekten ,
A vrupada o k ad ar yaylm olan neolitik kltrn eski ark ta
karlatm z k arak teristik rnekleri, tek rnekleridirler. ok
msait bir muhitte yayan sakinler, gd a istihsal eden insanlar
olm ulardr; yeni bir ekonom inin ve istisnai artlarn onlara
b ahettii bo zam anlar bu insanlar, avclarn ve normal o la
rak iftilerin megul olm adklar san atlar ve endstrilerle g e
irm ek iin kullanm lardr. F akat, lks nesneler iin kullandklar
h ari, mahalli malzeme ile yetinm iler ve bu suretle ekonom ik
bam szlklarn korum ulardr. O nlar zarur olm as muhtemel
m addeleri idhal m aksadiyle d dnya ile tica ri m nasebetler
kurm aktan saknm lardr. (Bu ekonom ik infirad, yukarda iaret
eylediimiz m ahalli ayrlklar izaha yrdm eder). K eza, bu
adam larn umum menfaati mucib ileri yapm ak iin kuvvetleri
organize etm ee m ecbur kalm adklar gibi, top raa byk bir
serm aye yatrm adklar da anlalyor. a y et ilerinden bir deha
sahibi insan sularn aktlm as iin kanallar am a dnm
ise, hi bir ey, arkadalarnn bu fikrini tatb ik iin birletikle
rini tasavvu r ettirecek m ahiyette deildir. Hi bir ey onlar,
m eskenlerini nakletm ek veya darya koloniler gnderm ekten
alkoym uyordu.
F a k a t bu yaay sadeliini temin eyleyen iklim artlar
oktan kaybolm aya yz tutmutu. Fayum da olduu kadar
Merimdede 13 oturulan m elce yerlerinde, m teharrik kum ta b a
kalarnn szntlar ln istilasn haber veriyordu. Nihayet is
tasyon lar terkedilm itir. G erekten , inen ve klen gl k e
narnda, bir mddet iin daha eski isknn arta kalm larn
grm ek kabildir. Lkin m edeniyetleri soysuzlam tr. akm akta
b altalar artk cill deildirler ve eski baltalar yeniden yontu
larak ve keskinletirilerek kullanlr, aletlerin b o y lar klr.
Bununla b erab er, bir ka kk ok ucunun banda birer pedonkl,, vard r. N ihayet, ouedler kuruduka ve l ilerledike
her ey yok oldu. Belki de bu iki grup g e rza gsterm i
lerdir. V e belki de ikibin yl sonra W essex te ve Ren b o
yunda m eydana k an lar gerek ten bunlarn torunlardr.
18 1929, pp. 156-248
52
O rta ve Y u kar M srda buhrana kar sava ok daha

enerjik bir ekild e id are edilm itir. Tasiyenleri, Nil vadisindeki
uzun bir seri kltrlerin bana koym ak belki de mmkndr.
O nlarn varisleri B ad ari/ enler ve so n ra A m ratiyen ler, g ere k
ten, ayn bir rka mensup grnm ektedirler.
Bunlar k sa boylu insanlardr. Boylar be ayak ile be
ayak 1/4 arasnda tahavvl eder. nce ve nazik yapldrlar.
Kk ve dar olan kafalar, balan gta, negroid ler veya gney
Hintlileri ile o k hafif bir ilgi g s te riy o rla rd 19. B atan tarif ey
lediim iz m edeniyeti, bunlar, islh eylem iler ve deitirm iler
dir. Bu tekm ln ilk tezahrleri, O rta M srda, B ad ariyi ev
releyen m ezarlklarda ve istasyonlarda ilknce m eydana k a
rlm olduundan bu m edeniyet B adariyen ad ile anlm akta
dr. A yn safha ok daha gneyde H ierakonpoliste
bulunur
ve fakat daha kuzeyde asla g r lm ez2
Bad ariyenlere den ilk i 21, phesiz Nilin bataklk
vadisini tefcir etm ek olmutur. nk yam urlarn azalm as
kuru ziraati gittik e gletiriyordu. Fakat Badariyenlerin ayn
ista sy o n d a uzun yllar oturm adklar anlalyor. Merimde
sakinleri gibi m eskenlerinde, kendilerini rzgrdan koruyan
h asrlarla yetiniyorlard. F a k a t tahl anbarlam a usulleri ayn
idi. Tahl top rak la rtl san d klarda saklyorlard . Her ne
kadar akm ak tandan oraklar az bulunmu ise de, Fayum
ve D eltada olduu gibi, kzl budayn ekildii m uhakkaktr.
Bad ariyenler sr ve koyun yetitiriyorlar ve bunlar bazan
ritel olarak gm yorlard 22; bununla b erab er M erimdede o
kad ar ok olan domuz iskeletine daha hi rastlanm am tr.
K ara ve su avn o k a yapyorlard. O klarn ularnda ya
Fayum da olduu gibi taban oyulmu akm ak ta ular
yahut da defne yapra biim inde ular vard. K eza atm a (fr
latm a) odunlar v e y a B oom eranglar kullanyorlard (R es. 18).
Ham m addeleri h ariten aram ak ihtiyacnn oalm as yeni
bir ekonom ik faktrn kabledilm esinin balangcn tekil etti:
19 Biom etrika, X I X . 1927. pp. 110 sq.
20 B r u n to n , Antiquity, III, pp. 4 5 6 - 4 6 5 .
21 Brunton ve Cato n-T h om pson , T he Badarian
19 28.
22 A yn eser.
Civilization, L o n d r a,
53
Az veya ok sabit bir nevi toptanclk. G zleri boyam ak iin

mutat olarak kullanlan m alakitin Sin a veya N ubiadan getiril
dii m uhakkaktr. o k olarak bulunan Kzldeniz kavklar,
sedir aac, ard a a c ve reine paralar, Suriye ile mna
sebetleri tahm in ettirm ektedir.
Ayni devirde bakrn maden
h assalar anlald ; bakrn dvl
me hassas oktan takdir edilmiti,
lkin erim ek hassas bilinm iyordu.
K eram iklerde
grlen gem ilerin
tasviri, d ier taraftan, Bad ariyen lerin, seyir ve sefer denem elerinde,
a a gvdelerinden yaplm basit
sallar usuln am olduklarn
gsterm ektedir. Bilhassa definlere
tahsis edilen anak m lekler hal
N il'v ad isin d e eriilm eyen bir tek
nik olgunluk gsterirler. E n gzel,
fevkalde ince yaplm olan pii
rilm eden nce, btn yznde cil
ile bezenm itir. Belki de bu b ezen
me kt dili bir tarak ile yaplm
ve bu suretle bsbtn nefis d a l
gal izgiler tesiri elde edilmek
istenm itir ki, bunu takd ir iin p a r
ay grm ek g erektir. Bazan d e
mirli bir sva le rtlm olan k- Resim 18 T a h ta Bo o m eran g,
seler ok defa, yz st piirilmiBadan ; Brunton e gore
lerdir. Bu suretle serb est havaya maruz kalan alt ksm yanm a
(oxydation) tesiri ile esm er veya krmz bir renk alyor, hal
buki ken ar ve i ksm km r ve dumanla mebu olduundan
bunlarn ok sid asyon u bozm a tesiri neticesi siyahlayorlard.
Ferrik oksit,, bu halde ferr oksit,, e inkilp ediyordu.
Bilhassa yanlar o k meyilli ve bazan om urgal (kntl)
kselere, o k defa tesadf olunur (R es. 19).
P em be deve renkli keram ikten kre biim inde ve k en a
rnda drt kulbu olan srahi tipi ok nadirdir ve dardan
ithal edilmi olm as gerektir. Hemen hemen stvane bii
54
minde k seler b a sa lttan yaplm lardr, ki bunlarn kenar fr

laktr. Fildiinden srahiler, kk stvane kseler ve sap
lar u ksm larnda genel olarak ib ek s veya baka hayvanlar
eklinde yontulmu kaklar yaplm tr (R es.. 20).
Resim 19 Bad ari K e r a m i g i ; Brun ton a g re Vd*
B ad ariyenler deriden elbise giyiyorlard. K eten e benzer

bir bitkinin elyafndan olduka kab a bir kuma dokum ay da
biliyorlard. istten d ikdrtgen ve dar, nihayetleri genel o la
rak ibk eyli veya kertikli
yahut sad ece dikdrtgen b i
im paletler zerinde ezdikleri
m alakit ile gzlerini boyuyorlard.
S a la rn a , fildiinden ve
kular oyulmu ssl taraklar,
yine fildiinden toplu ineler
(veya ineler) tak y orlard ki
bu inelerin banda bazan
b ir en tik v ey a boyun k s
m nda bir gzck vardr, bel
ki elbiseyi tutm aa yaryordu.
B akrd an tpler, cill
kuar veya feldspattan inci
ler, devekuu yumurtalarnn
k abuklarndan kesilm i ku rs
lar, Kzldeniz kavklar g e r Resim 2 0 Fildiinden ve oyulmu
t a s l a r ; B a d ari V*
d anlk veya kuaklar biiminde
M ISIRIN LK
55
F T L E R
dizilm ilerdir. K ollard a ve parm aklarda fildiinden bilezik ve

yzkler tanyordu. Burunda tatan yaplm ssl ve dudak
lard a keram ik tam ponlar bulunuyordu.
Bir k a mezar iinde fildiinden v eya topraktan yapl
m kadn h eykelcikleri bulunmutur. Bu heykelcikler, belki de
bir ana tan ray temsil ediyorlar ve yahut da lnn kars
yerine geiyorlard . IV a levhasndaki fildiinden figrin Badariyen iskeletlerin telkin ettikleri fizik tipe uygun deildir. Bu
figrin belki T a s a dan gelm itir. M uskalar (am ulette) yontulmu
kk bir antilop veya kk bir su aygr eklinde tasvir
edilmitir.
Bad ariyenlerin lleri bazan hasr ile rtl olarak veya
kk m ezarlklar halinde gruplar tekil eden ukurlar iine
dizleri bkk bir halde gmlmlerdir. C eset genel olarak
b a ty a dnktr. F ak at istikam et iin sk bir kaide yoktur.
Badariyen m ezarlklarn iinde bulunduklar
yeni gelm ilerin meneini tayin gtr.
zannolunan
Y irm i be d erece arzn gneyinde olmamak zere yukar

M srdan A kd enize kadar eosen kayalardaki tab ler akm ak
talarn karp kullandklarna bakarak, C aton-T hom p son n 23
bunlarn atalarnn bu akm ak tann bulunduu blgenin
gneyinde y aad klar neticesini karm aktadr. Brunton 24,
J u n k e r 25 ve S ch arff 23 B adari kltr ile Nubiyen kltr
benzerlikleri zerinde srar etm iler ve bu suretle B adariyenleri gneyden gelm i kabul eylem ilerdir. Fakat, her bakm dan,
Bad ariyenlerin selefleri onlara o k daha kuzeyli ilgiler brak
m lardr. D ier taraftan bunlar hem fizik ve hem de kltr
23 C a to n -T h o m p s o n . J P A l , LVI, pp. 301 sq. de ve Man, X X V III, 80.
6 - 8 . Ju n ker, V orlufige B erichte ber die G rabungen der A kadem ie
d er W issenschaften in Wien a u f der neolithischen Sied elu n g von M erim
de Beni sal time in : A n z eig er d er A k ad , d. W iss. Wien, phil. hist. K l.
24 Man, X X V . 103. P e tr ie meseleyi mudilletirmitir. yle ki,
B ad ariyenlile re
bir ksm
kuzeyli
iti bar iy le
bir
kaynak,
sileks lerin
atfe tm i
solutreen
ve
bu
mnasebetleri
m tr ; bu m n asebetle r tabii olarak Sbaikien
hususta
byk
zerine d a y a n
v e y a A fr ikal S ti ll - b a y e
nisbetle ta mam ile aklanabilir.

25 Schm id t-F estsch rift, p. 867.
26 D ie A ltertm er d er V or-und F r h zeit A egy p ten s (M itt. aus der
aegyptischen Sa m m lun g, Berlin, 1931, IV ). p. 24.
56
bakm larndan Y u kar M srn predinastik sakinlerinin atalar

drlar.
B adariyen kltr takip eden m edeniyet m erhalesi-ki
eski predinastik v eya A m ratiyen tesm iye olunm aktadr - o k tanberi B ad ariden itibaren gneye, aa N ubia da epi ileriye
doru y er alm bulunan bir ok m ezarlklar ve bir ka ky
say esin d e malmdur 27. A m ratiyenler Badariyenlerde tesb it
edilmi olan ve belki de G etuleen veya L ibiyen b ir kan k ar
m asna merbut olan ve negroid zannedilen bu hususiyetleri
kaybetm ilerdir. A m ratiyenlerin boyu 5 1/4 kadem dir. ncedir
ler. Nazik yapldrlar. Uzun ve kk bir kafalar ve sert
salar vardr. Bugn dou Sudanda B ejo larda hemen her
bakm dan tpks bir tip m evcuttur.
iyi muhafaza edilm i kadavralarn portreleri to p rak
tan v ey a fildiinden heykelciklerle tam am lanm aktadr. En
eski fildileri yzleri tral veya uzun ve sivri sakall mtebariz k a rg a burunlu ve yksek ve bom be alnl erkekleri
tasvir etm ekted ir (Levha. V e ve VII a). K ad n lar 28 ok defa
salarn tra ediyorlar ve ayrca tertip ve tanzim edilen p e
rukalar takyorlard. E rkek iskeletlerin ve heykelciklerin tekabl
eyledikleri endaml bir tip y an n d a ileri bir d erecede kala
nah iyesin d e y a toplanm as (st a to p y g ie = k i y a ) ile k arak terlenm i ikinci bir grup bulunm aktadr. (Levha. IV b).
P etrieye g re bunlar, isteato p ijiyi kendileri iin gzellik al
meti sayan muhtemel rafrikal bir proto-negroid halk ta b a k a
snn ayn ve esir edilm i bir rkn arta kalanlarnn tasviri
ola ca k trla r.
Bad ariyenlerd en daha ok eski predinastik M srllar
m stakar topluluklar halinde muntazam kylerde, hasatlarnn
ve srleri ile kara ve su avclarnn m ahsulleri ile yayor
lard. K seler veya m uskalar zerinde, tim sah ve akrep gibi
tehlikeli hayvanlarn 29 tasvirlerin e bakarak totem ik b ir k l
trn varl kabul edilm itir. Bu devirde rastgeldiim iz baz
27 Umumiyetle predinastik Msr hakknda, Bak. P e tr ie , Prehistoric
E g y p t ; S ch arff , G run dz ge d er aeg, Vorgeschichte.
28 H ornblower, J E A . X V , 1920. pp. 3 0 sq. bu figiirinlerin bir an ailh temsil ettiklerini ve korum a ve velu diy ete y ard m ettiklerini s y ly o r.
29 C a p a r t , D buts de l'art en E gypte, p. 139.
57
sem boller daha sonra klan alm etleri ve o k daha sonradan

tanrlk tim sali olarak tek ra r m eydana k acak lard r. Bundan
dolay, eski predinastik topluluklarn, birinci blmde zikredildii zere, Y u k ar Nilin bugnk D inkalar gibi, bam sz
k y lerd e yaayan totem ik klanlar olduklar kabul edilm ek
istenm itir.
Resim 21 P re din astik vazolar zerine izilmi desenler.
58
K ral veya ef otoritesine dellet ed ecek hi bir ey

yoktur. E sk i m ezarlklarda hi bir m ezar, zenginlik bakm ndan
bir fark gsterm edii gibi, bu unvanlardan birini tam olacak
bir ah sa da atfedilem ez. Bununla b erab er su tayan lar g s
teren ve umumiyetle kadn olan heykelcikler ve elleri arkada
srtlarn a b a l esir heykelciklerine b akarak esaretin m evcu
diyetine hkm etm ek lzm geliyor. a h s mala hrmet, mal
iaret,, lerinin kullanlm as ile anlalyor. Bu iaretler kselerin
zerine kazlm tr. Umumiyetle ayn bir mezarn btn k se
leri ayn iaretle a y rt olunurlar. A m ratiyenler zemini ksmen
topraa kazlm yuvarlak kulbelerde yaarlard 30.
B ad ariy en lerin
endstrileri
daha
hal parlak
bir
durumda idi. A m ratiyenler, zpkn gibi kk aletler iin
bile b akrd an faydalanrlard. Bununla b eraber, b alar h al
ka eklinde bklm toplu ineler m stesna (Resim 22, o),
b ak rn dvlm ek ve erim ek h assalar gznne alnm adan
ta veya fildii gibi muamele grm tr 31. E skiye nazaran
dar ile m nasebetler ok daha gen i ve muntazam idiler.
Sn a b ak r ve m alakiti, Nubia altn yannda, bat A sya
ob sid iy en ve (nadiren) lapisi, Suriye ard ve zm para tozu
(belki N aksos ad asndan) 32 Y u k ar M sra kad ar geliyordu.
htim al transiti kolaylatrm ak m aksad iyle M srllar, b irb irle
rine balanm papirs dem etlerinden yaplm ok kullanl
bir kayk tasavvu r etm ilerdir (Levha VII b). Y ed i veya sekiz
ift k rekle h arek et eden bu kayn ortasn d a drtgen iki
od ack vardr.
Geminin k n d a oturan dm enci d allarla muhafaza ed i
liyordu. P etrie, krekilerin Nilin akntsna kar baa kam yacaklarn d an, bu gem ilerin yelkenli olduklarn zannediyor.
ay et bu faraziye doru ise, M srllarn insansz bir m otr
eklini kullanm ay oktan renm i olm alar icab ed er.
Bununla beraber, bu tip gem iler hi bir v akit yelkenleri
a k olarak tasv ir edilm em ilerdir.
H albuki daha
sonra
yabanc,, gem iler bu ekilde tasv ir edilm ilerdir. V azolar
30 Brunton ve C a ton-Th om pon ,
T he Badarian Civilization, Lon dra,
1928.
31 F r a n k f o rt , Studies. II, p. 21.

32 Wainw right, in : A n c. E g . 1927. s. 85.
M ISIR IN LK F T L E R
59
zerine hkedilm i olan ve kaynan P aleolitik iaretlerde

aram ak icab eden bu alfabe eklinde iaretlerin imalini ve
o k geni intiarn ayn ticarete de balam ak mmkndr.
Dini itikatlarn ilerlediini, defin ritlerinin m rekkeplemesi gsterm ekted ir. ln scak kumunda cesetlerin fev klade bir ekild e m uhafaza edilmi olm alar, Nil kylarndaki
sakinlere, lmden so n ra hayatn devam hakknda bilhassa
canl bir telkki telkin etmi olsa g erektir.
a 4
7 9 9
Resim 22 B ak rd an kk a l etler. N egadah; P e t r i e ye g re, V 5.
D aha yaknlara kadar daha gneyde yaayan nilotik

kab ilelerd e m uteber olan ve kadnlar hizm etileri kurban
ederek, efendileri ile birlikte onun gelecekteki hayatnda hiz
met grm ek iin gm m ek deti ihtim al terkedilm iti. nk
sem patik sihir o k daha ekonom ik bir usul tekil ediyordu.
B alar zerinde testiler tayan kadn ve hizmeti heykelcikleri,
b elk i de, g ere k kadnlarn ve hizm etilerin yerlerine g ei
yorlard. Bu, tarih zam anlardaki U shaptilerin rol olacak tr.
nsann dilsiz hizm etkr kpek, bununla b erab er, ok
defa efendisini lmnde takipetm ee ve onunla b eraber
m ezarda gm lm eye m ecburdur.
nsann dier m allar, m esel sr hayvanlar, b alk tan
h eykelciklerle tem siledilm ilerdir (L evha X a).
P red in astik M srda m ezarlardaki duvar resim leri lye
verilen hediyeler m erasim ini, klelerini, iini gcn ve l
nn ziyafette ve avdaki zevklerini g sterir. Bu sahneler
yalnzca lnn ruhunu elendirm ek iin deildi, fakat, on
larla b era b er bulunan
m etinlerin gsterd ii gibi, bunlar
kendilerinde bulunan sihir h assas sayesinde lye, bu hiz
m etlerin ve bu zevklerin g erek hazzn temin edeceklerdi.
60
P reh islorik m ezarlar b asit

ukurlar
olduklarndan, onlar
resim le sslem ek mmkn deildi. F a k a t, ilerde greceim iz
g ib i, defin kseleri ve arduvazdan p aletler, benzer sahnelerle
bezenm ilerdir. Bunlar muahhar bidelerin tekil eyledii daim
b ir zincir ile ilk resimli m ezarlara b alan rlar 33.
Resim 23 E sk i pred inastik devir ak m ak ta l e t l e r i : 1 ve 2 haner,

3 ve 4 ok u la r, 5 belki de protod inastik bir ok ucudur, M o rg a n a g re .
33 C a p a r t . ad geen eser p. 212.
61
Bu m edeniyetin belli bal k arakterlerin i m eydana k a r

m ak ve ilk faraziyemizi dorulam ak iin bu m edeniyeti k arak terlendiren arkeolojik noktalardan bazlarn yakn dan inceliyelim .
B irinci predinastik devir bize tatan hi bir balta veya keser
brakm am tr. F a k a t akm aktandan aletler, orak paralar,
kurs veya sivri kuyruklu biim inde kazyclar, ki ihtimal bun
lar tra aletleri idiler, ve virgl eklinde ok gzel bir ban
(Resim 31, 85), ki capsien,, bir utan baka bir ey deildir;
yon galar her yznden tazyik ile koparlm tr 3V
O k ular, eskiden olduu
gibi, i bkey kaideli veya sap
ldrlar. V e hi olm azsa N ubiada
imdi ay veya trapez eklinde
mustaraz ok ular m eydana
km aktadr 33. B alk kuyruu
eklinde ve ucunda odun veya
fildiinden mzrak sapna takl
m lam lar (L e v h a VIII a), ki
avlanan hayvann ard ayan
kesm ee yaryorlard , ve byk
rom boid h arbe v eya h an er (R e
sim 2 3 ), ilgi ekici tiplerdir. O
v akitler kullanlm akta olan to
puza keskin kenar ince bir ta
kurs veya, ok nadir olarak,
sivri bir ta ba geirilm iti
( L evh a VII b, a a d a ) . Balk
av, bazan b akrd an ve o k defa
kem ikten ve Fayu m dakilerden
daim a daha yass zpknlarla Resim 24 _ Amratiyen aa ait fil.
yaplyordu (Resim . 24).
diinden v azola r ve h arp on lar.
Hepsi de B ad ariy en in gGerzeen a a ait kakla r Vezel keram iklerinden aa, bir ok keram ik cinsleri kullanl
yordu. Siyah kenarl an ak m lek diye anlan ve dem irli sv a
nn ksm f oksitlem esiyle elde edilen sslem e usul ile B ad ari34 Sileksin ilenmesi iin, bak, D iospolis Parva.
3d A rc h . S u rv ey Nubia, Report.
nci m ezarlar S c h a r ff unutmutur.
1907-8,
pi. 6 2 ;
17, 5 0 ve 17, 78-
62
D O U N U N P R E H S T O R Y A S
y en in gzel keram iine yaklaan adi keram ik, onun ne dalgal

izgili cilsna, ne de zerafetine sahip deildir.
D ikkati en ok eken e k iller: srahiler, kntl (omur
g al) kseler, k sa ay akl kselerd ir. En karakteristikleri de
d ar ve byk kselerdir.
Krm z perdahl, oksid an (y a k c) bir atm osferde tam a
men pimi, ikinci bir tip keram ik oktu. K eza irca (rd u c
tion) ile siyah olarak elde edilen ve baalt taklit eden bir
keram ie de tesadf olunur. En k arakteristii izgili dekorlu
beyaz anak m lektir ki an cak S . D. 31 ile 35 arasnda imal-
Resim 25 Sep etilik modellerini taklid eden izgi

bezekli keramik ; C a p a r t a g re , Vl2*
63
edilm itir. Zemin, krm z perdahl ve mat bir beyaz motifle

bezenm i bir topraktr. D ekorasyon iki tiptir. Birinci tip, basit
dz m otiflerle sslenm i kseleri ihtiva eder ki, ssledikleri
k seler gibi, orijinalleri olan sepetlerden mlhemdirler (Resim 25).
D ierleri hassalar batan zikr edilmi olan insan ve
hayvan tasv irleri ile sslenm ilerdir ve herhalde g ere i
kopya e d iy o rla r d ; n eticeler daim a o k gzel olm amtr
(Levha VI b.). Bu sahnelerin b alan glar krmz perdahl
veya siyah kenarl kselere kazlm , ok kab a tasvirlerdir.
Baz hallerde, kabartm a olarak yaplm hayvanlar ve, genel
olarak, filler veya su ay g rlar, ksenin az kenarnda sra la
nrlar. Bu resim ler ve zrafalar, B erb eri koyunlarn ve akrep
leri g ste ren dier resim ler, bize Nil vadisinin ve hemen
Resim 26 izgili siyah keramilc, Vti*
civarlarnn prehistorik favnas hakknda o k canl bir fikir

v erirler. izgili dekorlu beyaz keram ikin bir tbii de bilhassa
N ubiada bulunan ok nadir izgili siyah keram iktir. Bu keramik, teknii bakm ndan T a s a nn kselerine tekabl eder ve
onlar gibi bir h asr rg ile kuatlm bir kaba takliteden bir k a kse m stesna, sepet m odellerinden mlhem
dirler (Resim 26). Nadir olm akla b erab er, ta, m leklerin
yaplm asnda kullanlm tr. Birinci predinastik devrin yegne
tipleri ayakl ve yumurtams byk kselerdir. A zlarnn hemen
64
altnda iki kulp vard r. V e yanlar hafife muhaddep ve az

ken arlar m tebariz kplerdir. (L evha VI a). Predinastik ta
kseler srf ince taneli sah ralard an ve b ilh assa basait ve
alb atrd an yaplm lardr. D ierleri, fildiinden veya deve
kuu yum urtas kabuundan yontulmutur.
T u v alet eyalar gzlerin hal m alakitle boyandn
gsterm ekted ir ki, m alakit ya rom boid (Levha, VII b, aad a,
sad a), veya hayvan eklinde istten paletler zerinde ezili
yordu (Resim 27). Madde ya hakiki diler veya y ass fildii
paralar veyahut benzer ekilde talarla sslenm i kk
torb alarla tanyordu. V cut, eitli tatu ajlarla rtl idi.
Sa la rd a veya perukarlard a, B ad aride olduu gibi uzun dili
ve fil diinden tarak lar ve ayn ie yarayan fildii ineler
takl idi.
Boynun etrafnda, d ev e
kuu yum urtas kabuundan
yaplm ku rslardan, kornalinden, isteatitten, feld sp at
tan veya cillanm yeil inci
lerden, deniz kavklarndan
ve m ercandan g erd an lk lar
asl idi. Boyuna, hayvanlar,
kular v eya b alklar g ste
ren ve totem ik veya sihirli
Resim 27 Balk biimi ist
m uskalar olan istten pandanp ale t, N egad ah , Vs
tifler taklyordu.
K ollar kavkd an, fildiinden v ey a sedeften bileziklerle
kapl idi. H eykelciklere b a k lr sa erk ek ler, tui lybien,, (veya
P enistasche,, = K adip klf) m stesna, plak geziyorlard.
(L ev h a VII a, ortad a) S alarn d a ku tyleri takl idi. Bununla
b era b er ay aklarn d a ottan sand allar vard. K adnlar kum atan
bir nlk, bazan da perukarlar tayorlard .
M ezarlar az derin beyzi ukurlardan ibaretti. C esetler
ukurlara bklm bir vaziyette gm lyordu. Bazan bir
m ezarda b ir o k cesetlerin bulunduu vakidir. B aka hallerde
isk elet kem ikleri karm a kark bulunduundan defnin, cesetin
etlerinin ayrlm asndan sonra yapld an lalyor. Evvelce
zikredilen sihri cihazdan baka lnn yan nd a b o lca silh,
M I S I R IN L K F T L E R
65
ss eyas, yiy ecek bulunurdu. Bunlar lnn gelecekteki

yaaynda ihtiyalarn karlam ak iindiler. H eykelcikler muh
telif kategorilere girerler : ilknce, fildiierinden paralarda
yalnz ba oyulmutur (Levha V a). So n ra fildiinden tamamen
oyulm u bir seri heykelcikler gelir. En eski nmuneler fev
kaldedirler ve byk bir gerek ilik ile yaplm lardr. Bun
lar, takriben S . D, 38 de, yani birinci predinastik safhann
Resim 2 8 Fil dii t a r a k la r . Lj 2 .
sonuna doru, kaba, yalnz ba ve gvdeyi gsteren ve

gerzeen,, devirde hal mevcut olan yontulmam beceriksiz ta s
virlerin yerine g eerler (Resim 29). T op raktan veya balktan
figrinler, genel olarak ok iptidaidirler. ahslar, ayakta veya
m elm i bir halde, kollar kalk k veya memelerin altnda
kavumu olarak grnrler. (Levha VII ve V III).
P r e h is to r y a
F. 5
66
DOUNUN PR E H S T O R Y A SI
Bu kom pleksi (btn) tarife yarayan btn karakterleri,

y erleik hayat ve bu hayat mmkn klan tahl, evcil hayvan
lar, akm ak tann ok iyi ilenm esi, siyah ken arl keram ik,
istten paletler, fildiinden ta ra k la r ve ineler, kavkdan ve
cill incilerden bilezikler, btn bunlar, B ad ariy en ler tara
fndan yaplm keiflerin slahlar yahut da az veya ok
dorudan doruya m taklardr. D ier taraftan, beyaz k se
lere boyanan v ey a siyah k selere ve ist paletler zerine
izilen sahneler, slplar ve m anlar bakm ndan evvelki b
lmde tarifedilen capsien,, resim ler ve grav rler ile ok sk
bir yaknlk gsterirler. Her iki grup, ayn h ayata ve ayn
enpresyonism aya delleted er, fakat M srl artist yeni bir
Resim 29 A rk a y ik figiirinler,
N egad ah . 1/ 2-
ifade tarz ararken kuzey A frikal veya spanyal m eslekdalarnn ok aasnd a kalyor. E. S. Thom as 3(5 Ispanyann en
muahhar m aaralar sanatnn en ok konvansiyonel unsurlar
ile beyaz ve siy ah kselerin iaretleri arasnda m ufassal bir
karlatrm ay, son zamanda, denem itir. Mellifin m eydana
kard bir ok tesadflere nazaran birinci predinastik safha
sanatnn yalnz ayn lkden mlhem olm akla kalm ad,
fakat dou Ispanya sanatnn ayn istikam etleri takip ederek
tekm leyledii a k a grlyor.
Bundan b aka douda ve b a tda kyafet bir ok ben
zerlikler
gsteriyor.
S a h ra kayalarnda tasviredilen tyl
36 IR A I, \M\, pp. 385 sq.
M I S I R IN L K F T T E R
67
b alklar, izgili dekorlu beyaz kselerde tekrar m eydana

karlar. B alk ve fildii heykelciklerd eki kadip klf, C ogou lda kullanlm olan a a taklan halkalar, birinci predinastik
safhann kilden heykelciklerind e de m evcuttur. D evekuu yu
m urtas kabuundan yaplan incilerin prototipleri C ezayirin
capsien,, kalntlarnda vardr.
Predinastik kpek A lpera - da 37 temsiledilmi kpee
benzer. Tip bakm ndan capsien,, olan m ustaraz ok ucu,
birinci predinastik safha esnasnda, N ubiada, dili Badariyen
form ann yan sra m eydana kar. Y u k ar M srn eski pre
dinastik m edeniyetinde, tamamen Badariyen nilotik bir temel
zerine yerlem i olan ve kuzey A frik a da ok uzun bir g e
mie sahip bulunan bu kad ar eitli ekillerin bulunmas, bu bl
mn banda ileri srlm olan nazariyeyi teyidediyor. Birinci
predinastik kltrde Badariyen kltre yab anc yeni Libya
unsurlar vard r. Getll g eb eler l haline dnen bir mem
leketten kaarak Nilin bereketli vadisini istila ettiler ve B a
dariyen iftilerle kartlar. Bu g Nil vadisinde negroid
unsurlarn ortadan kalkm asn izaha yardm eder. V e zt m ede
niyetlerin ve ayr geleneklerin kar karya gelm eleri birinci
predinastik kltrn gelim esinin almeti olan byk admn
ileriye atlm asna sebep olmutur.
37 En tam bir say S ch arff
21 sq. ; A Z , L X I . 1926 p. 22.
t a r a f n d a n verilmitir,
G ru n d z ge. p p .
D R D N C
BLM
MISIRIN PREDNASTK BRLEMES

Y u k ar M srda m ahede eylediim iz tarza muvazi sreli
bir evrim den D eltada bahsetm ek mmkn deildir. Merimde
kltr ortadan kalk y o r. B ad arinin kuzeyinde Am rati kltr
izine hi rastlanm am tr. A a M srda, yontulmam figrinler ekilinde resim 29 daki tipin inenlerinden (d escend an t)
olan ve Am rati kltrne ak raba bir kltrn izleri m eydana
kar. Bu kltrn izlerini gsteren bu figrinler belki de Deltay terk eden m lteciler tarafndan, takriben M enese devrinde
G irite sokulm ulardr h D ier delilleri, son zamanda K ahire
civarn da Maa d i2 de kef edilen ve ayn devre ait olan bir
kltrn baz ekilleri verm ektedir. B ataklk geni. D eltada
yaam a artlar, g erek ten yukar M srn dar vadisindeki
yaam a artlarn d an ok farkl idiler ve daha ziyade VI. b
lmde yazacam z Sm erin yaam a artlarn a yaklayorlard.
K y leri su basknlarndan suni setlerle m uhafaza etm ek ve
akm ak ta ve dier ham m addeleri aluviyal memleketin
snrndan ithal eylem ek zarureti vard. Bu eit artlara uy
mak, daha g n e y d e 3 zarur olm yan, bir sosyal organizasyon
seviyesine ulam a gerekli klyordu. Bu bakm dan, Delta
ev resin e in tibaktan doan bu m edeniyetin A m rati kltrnden
ok daha yksek bir tipe sahip olm asn beklem eliyiz. A a
Msr, nihayet A sy a l ilgileri aikr olan daha y ksek bir
m edeniyetin merkezi olmu ve bu medeniyet eninde sonunda
yukar M sra k a d a r genilem itir. G e rek te, bu m edeniyet
dorudan doruya bu sonuncu b lged e tannm ise de, onun
kuzeyde de m evcut olduunu em niyetle syliyebiliriz.
Y u k ar M srda am ratiyen m edeniyetle, gerzeen m edeniyet
arasn d a ani bir kopu yoktur. G erzeen m edeniyet, ok daha
1 E v a n s , Palace o f M inos , II, p. 30.
2 Menghin ve
Amer,
Excavations
o f the
E gyptian
U niversity
M aad i. C aire, 1932.

3 Wainwrig ht, J E A , IX. 1923 k. 27, Sch arff, AZ, 61, p. 27.
at
M I S I R IN P R E D N A S T K B R L E M E S
69
eski unsurlarla k ararak ve onlara hakim olarak yava yav a

nufuz eylem itir. Y en i tip kseler, silhlar ve ssler daima
o alan bir sayda km akta ve evvel eskilerin yerine g e
m ekte, sonra da onlar tam am en bertaraf eylem ektedirler. Buna
mvazi olarak, eski m edeniyet gdklem ektedir. V e ayet
siyah kenarl keram ik yaplyorsa, yeni hibir ekil S . D .40
dan sonra m eydana km ayor.
Y u k ar M srda tandm z ekillerdeki gerzeen m ede
niyet i , am ratiyen m edeniyetten, bir taraftan yksek zenginlii
ve teknik stnl ve d ier taraftan , silh, anak m lek ve
k y afet hususundaki rad ik al bir deim e - ki mazi ile olan
ban koptuuna dellet eder - ile ayrlr. ay et birinci unsur
lar sanat ve endstrinin mstakil ilerlem elerinden servetlerin
oalm asndan ve din ve sosyal dncelerin kuvvetlenm e
sinden mtevellit iseler, silhlarn ve kyafetlerin deim esi
bilkis din ve cenaze merasim ine ait ritlerdeki mutlak dei
m elere yakn bu deim eler ancak etnik v eya politik seb ep
lerle izah olunabilir. Bunlar n geleneklerin tabi bir mahsul
gibi kabul edilem ezler, bilkis, yerlem i adetlerle aikr bir
ayrla d ellet ederler.
Bu olay, ihtimal yabanc bir nfuzun mucip olduu ayr
bir ev rey e (cy cle) ait kavram larn kabul edildiini gsterir
ve gerzeen kltrn N ubaya girm em i olm as bizi bu intibal
nzda teyit etm ektedir.
Gem i ile olan ban kesilm esi aad aki noktalarda
kendisini g ste rm ek ted ir: armut biim i bir topuz (S. D. 4 2 ),
kurs biimi tipin yerine g eer ve o da klt ob jesi olarak y a
am aa devam eder. Balk kuyruu biimi lamlar (taban U
eklinde) (S. D. 36) taban U eklinde krlang kuyruklu bi
imi lam lara yerlerini b rak rlar (Resim 30). P ala biimi b a k
lar (Resim 31,84) Virgl tipinin (S. D. 45) yerini alrlar.
akm ak tandan hanerler m eydana k ar ve taban
i bkeyli ok ular ortadan kalkar. Bununla b erab er keski
laml oka bazan tesadf olunm aktadr. H atta orta M srd a bile
S . D. 43 den so n ra figrinler kilden yaplm am lar ve S. D.
4 G erz een
medeniyetin
genel
h atlar
E g y tp ve S ch a rff, G ru n d z geye m ra caat.
hakknda, P e tr ie
Prehistoric
70
45 ten sonra d a fildiinden oyulm am lardr. Buna mukabil

kil ve ta k seler hayvan ekillerini taklit ederler ve fildii
tercihan m uskalarn ve kaklarn yaplm as iin kullanlr ki
bunlar am ratiyen kltr iin m ehuldrler.
'A/*!
Resim 30 T a b an V eklinde
lamal ar,
N egad ah . P e t r i e ye g re . Vs
Ev ilerinde kullanlan anak m lek-ki etnik deim elerin

en h assas h abercisid ir kknden deim itir. Siyah kenarl keram ik ve krmz keram ik yaps durmam, fak at yeni ekiller
grlem ez olm utur. izgili ssl beyaz keram ik tamamen
M ISIRIN P R E D N A S T K B R L E M E S
71
ortadan kalkyor. Bu m edeniyetin k arak teristik keam ii, ak

deve renkli ve esm er krmz renkli resim lerle boyanm kilden
anak m lektir. Bunlara boyal kseler (vase peint) ad verilir.
O kadar ak renkli eyann yaplm as teknik bakm n
dan, krm z ve siyah mam ulttan ok farkl gelenekleri tazammun eder. Bu b o y al kselerin ve hususiyle simit (b o u r r e le t)
kenarl, ve boru biimi uzun kulplu ekillerin prototiplerini
Resim 31 a k m a k
tandan
b a k lar 8 3 ve 8 5 , A m ra ti^ e n . 84,
G erz een 82 ve 86 g e
G erzeen , V >
b a k r veya sepetilikte deil, ta ileri sahasnda aram ak g e

rektir. lk boyal kselerin motifleri byk daneli tan b en ek
lerini veya bugn olduu gibi taly ada kiyanti (C hianti) ad
verilen krm z arabn doldurulduu ieleri veyahut zencefil
kselerini saran saz klflar taklit ederler. G erek ten b ir ok
m ezarlarda tatan yaplm kseler vardr ki bunlarn biim i
72
DOUNUN P R E H ST O R Y A SI
topraktan m odellerinin tamamen benzeridirler. Bunlar n ceki

devrin kselerinden hem ekilleri ve hem de k ab a daneli ve
akik gibi ren garenk (jasp e) tan okluu bakm ndan ayrt
olunurlar. (Levha. IX a)
Y en i bir unsuru mehur dalgal kulplu kpler - ki gitgid e
artan soysuzlam adan P etrienin seriler (squ n ces) sisteminin
ilk temelini tekil eylem itir ( Levha IX b) - ve genel olarak
krm zm trak ve bazan sivri taban l kab a bir ok kseler tekil
eder. Bundan baka, ihtimal ithal mal olan, gag al bir k a kp
ve hayvan biim inde kilden veya tatan kseler bulunur. Bu
thriom orphe,, ekillere yabanc bir etkinin delili gibi b a k l
m tr. F ak at tasvir edilen hayvanlar su aygrlar gibi aikr
olarak Nil havzasna ait trleri ihtiva etm ektedir ve hayvan
biimi thriom orphe bir ka kse, orta predinastik devrin
tatan eyasnn tpks tatan ve ayn karakteristik zellik
lerle yaplm lardr. (Resim 32)
Resim 32 Biim ve d ekarasy on bakmlard an t a ta n kaplar

taklid eden boyal v azolar, (o r t a d a kordonlu
iki k p ) . Vo
S . D. 4 5 ten sonra boyal vazolar tabiattan , bitkilerden,

hayvanlardan, gem ilerden alnan konularla bezenm ilerdir.
73
Bu tem a imdi m cerret ve slplanm olarak ilenm itir.

V e beyaz dekorlu eski anak m leklerin naturalizm as ve can
ll ile tezat halindedir.
D aha az tam olm ayan deiiklikler kyafetlerd e ve tuva
let eyasnd a grlm ektedir. S . D. 42 den sonra uzun dili
tarak lar ortad an kalkm tr. Onun yerine bazan sa in eleri ve
kom bine olarak ksa dili ta rak lar gem itir. S. D. 40 tan iti
baren rom boid biim iten paletlerin ve onlarla b erab er mala
kit to rb alarn ssleyen ularn ve dilerin m odas g eiy o r. Bu
nunla b eraber gzler hayvan biim i paletler zerinde ezilen ma
lakit ile boyanm aa devam ediyor.
Manev hayat sahasnda, heykelciklerin terki ve boa
(S . D. 4 6 ) sinek (S. D. 48), atm aca ve dier hayvanlarn balar
eklinde m uskalarn kabul yeni bir ruh ynelm eye dellet
eder (Resim 35,6). C enaze ve tedfin ritleri bir devrim g eirir.
C esetlerin duruu artk sk ynelm e kanunlarna tabi
deildir. M terek m ezarlar ortadan kalkar, kpekler artk
efendileriyle birlikte gm lm ezler ve m ezarlarda silhlar ok
daha seyrekleirler.
B ez ek ler, vazolar
ve a le tle r, defin
esnasnd a k asd olarak krlm lar ( yani belki de ldrl
m,, 1er ) dir.
Bununla b erab er am ratiyen kltrnden G erzeen kl
tre bir gei yalnzca bir b a r
b arln dier bir barbarln
yerine gem esinden ok daha
fazla bir ey ifade eder. Birinci
safhada varlm olan yksek
m edeniyet seviy esi muhafaza
edilmitir ve bu temel zerinde
yeni yaplar kurulm aktadr. Y e
ni fikirlerle ve ok daha geni
m nasebetlerle zenginlem i bir
kom pleks ( b ir lik ) m eydana
kar.
Geim in tem elini iftilik
tekil etm ekte devam ediyor.
R e sim 33 Bir gemi re sm i ile

sslenmi
vazo.
74
V e avculuun nisbi nem i, azalm aktadr. Bunu m ezarlardaki

av silhlarnn ortadan kalkm as da gsterm ektedir. Baz k y
ler imdi k a sa b a ve ehir olm ak yolunu tutm ulardr. Bunlar
byk sitelerin ekird eklerid irler ki tarih zam anlar geldii
v ak it n om ad v erilecek olan m ahalli b lg elerin m erkezleri
o lacak lar ve hayvanlar veya otlar tem sil eden iaretlerle
tefrik olunacaklard r. Bilginlerin ou, nomlarn tarihi b a y ra k
larnn, blgenin patron veya fetiini tasv ir ve tem sil eden totemik b ay rak lard an b ak a bir ey olm adklarnda hem fikirdirler.
Resim 3 4 H a y v a n biiminde (theriomorphiqe) v azola r ve

ibikli v a z o la r C a p a r t a g re V 9.
mdi, boyal vazolar zerinde tasv ir edilm i olan gem iler,

serenlerinde, nde, bir iaret tarlar (Resim 33). Bu iaretler,
75
hemen daim a sonraki nomlarn bayraklarna tekabl etm ekle

kalm azlar. F ak at ayn vazo zerinde iki veya gem i tasv ir
olunduu zam an bunlarn ayn iaretleri bitiik nom lara ait
olurlar 5. O halde, am ratiyen devirde fark ettiimizi zannetti
imiz totem ik klanlarn, imdi tarih m erkezlerinde kuvvetli bir
surette teess s etmi olduklar ak olarak m eydana kyor.
Bunlardan bir k a, yalnz g e kalm adan vukua g elecek olan
birlem ede ortadan kalk acaklard r. Totem ik organizasyonun
yeni bir delilini belki de, yu k ard a bahsetm i olduumuz
m uskalar
gsterm ekted irler.
B enedite (i fil diinden baz
b a k saplar zerinde tasv ir edilen hayvan teorilerinin, to te
mik klan lar arasndaki kav galar
gsteren Piktral yllklar
olduklarn tahmin etm ektedir. H ayvanlar daim a aynd rlar ve
ayn sra zere g ru p lan m lard r. Y u k ar M srn birinci
nomunun (E lefantin) tarih alm eti olan fil baa gelir.
E l A m ra h (L e v h a . X ) da
bulunmu olan topraktan bir ev
bu klanlarn erkeklerinin m es
kenleri hakknda bir fikir ver
m ektedir.
Bu, toprak
veya h atllar
dan yaplm salam bir yap
dr.
Uzunluuna
yzlerinden
biri zerinden Lahtadan ere
veli bir kaps vardr. Evin y
z 8 X 6 m etre olarak llm
tr. M antk olarak bu toplu
luklarn, iinin teknik tekem
mln mucip olan bir i b
lmne ( i ih tisa s) sahip ol,
, ,
t _
t,duklarn kabul gerektir.
,
R e s i m 35 M u s k a l a r :
1, B o g a
.
t
ba 2, K ap lu m b a a , o , pene, v s.
3 / 4.P e tr ie y e g re , S, D, 65.
F ev k ald e iler, ve en sert

talar iliyebilen bu ta delici ve svatc ihtisaslam aya d e
llet ed erler.
B akr bununla b erab er nadirdi. Y a ss b aklar ve keserD N ew b erry , L A A A ,
Nil p. 33.
I, p. 1 8 ; V . P. 1 3 4 ; cf. Moret,
6 J E A , V, p. 2 25 Sq. cf.
p. 123.
C la n s , p. 136.
76
ler (Resim 37), b a k la r ve usturalar (Resim 38), baltalar, ineler

ve kk pensler yeryer bulunmutur, fakat ortas kabartm al
S. D. 60 a ait bir haner (Resim 37, 3) m stesna, b ilh assa
m aden tip m evcut deildir. T akriben S . D. 50 tarihli ilk m a
den hanerler yass ve gendirler. Bunlarn kollar ay ek
linde olan ve hanerin lam asn her iki yandan sktran bir
sapa taklrlar. Bu usul, daha sonralar M srn karakteristiini
tekil ed ecek olan usuln ayndr. (Reim 39) akm ak ta
endstrisi daima ilerde idi. G erekten bu devirde akm ak
tan ileme san at 40 dan pek az sonra balayan, yongalar
<)
:j ZSJ
2 <D $ 8 a ^ $
Resim 36 T a ta n predinastik inciler, alt s ra d a pene
( tr n a k ) ve sinek biiminde muskalar.
serisinde iiliin evcine varm akta ve S. D. 55-56 nn gzel

b aklariyle en son haddine ulam aktadr. Bu harikulade lamlar
yongalard an yaplm lardr. Y on g alard an yaplan bu lam lar ilk
nce cillanm lar ve sonra bunlarn zerinden tazyik ile la
m eller koparlm tr. Bu am eliyenin bununla b e ra b e r pratik hi
bir fay d as yoktu (L evha IX a).
T ab iatiy le ticaret o k daha geliiyor. O rta predinastik
devir m ezarlarnda hem kurun, gm, am etist ve turkuvaz
hem de nceki d evirde zikrettiim iz yabanc m eneli m addeler
bulunm aktadr. Lapis-Lazuli o k taammm ediyor.
77
Din hayatn ilerlem esi ve

keza dam ata oyunlariyle
elde edilen zevkler ruh bir evrim e dellet ederler.
M enesin dinastik tanrsnn sem bol atm acann, Hathor
ineinin m uskalarnn ve dier tan rlarn alm etlerinin kullanl
mas, bu totem lerin ihtimal oktan m ahalli tanrlar m evkiine
sokulduklarn ifade ed iyor. Fak at ne kutsal yer, ne de tapnak
(m abed) o lacak bir y er ele geirilm em itir. Y alnz m ezarlar bu
devrin dncelerindeki evrim hakknda bize ak bir fikir
verm ektedir. R. 37
U-
Resim 37 B akrd an balta la r ve yass hanerle r. Gerzeen ,

N egad a h . V P e tr ie y e g re .
lk 'm ezarlarn az derin oval ukurlar, S . D. 35 den az

sonra uzunca b ir yarm aya inklap ed erler. S . D. 40 tan sonra
78
DOUNUN PR E H S T O R Y A SI
yanlardan birinde hed iyeleri-ki zaman g etik e oalyorlard koym aa mahsus bir ken ar braklm dr. Y ahut btn ukur
lye verilen hediyelerle doluyor ve ceset ise kayaya oyulmu
kk bir od ack ta duruyordu. D ier hallerde, cesetin etra
fnda odundan bir nevi snak vcuda getiriliyor ve ceset
ya tahtad an bir tabut iine y atrlyor veya dallardan y a
plm bir y atak zerine konuyordu '. Gerzeen devrin sonunda
zenginlerin m ezarlar pimemi tulalarla rtlm lerdir. Hierakonpolis te bu m ezarlardan bir tanesi 8 4 m. 5 X 2X 1 m. 50
lsnde idi ve enine bir duvarla eit iki kom partm ana
blnmt. Bu blnt ayn devrin dier m ezarlarnda da
bulunm aktadr.
H ierakon polisteki bu mezar yegne bir zellik arzed er:
Duvarlar am urdan bir sv a tabak as ile svanm , sonra bir
duvar resm ine fon tekil etm ek zere sar a boyas ile b a
dana edilm itir (Resim 40) A rtist, boyal vazolar slubunda, kr
mz, siyah ve beyaz renkte, av sahneleri, insanlarla kayklar
arasnd a kavgalar, danslar g lg e gibi resimlemitir. Bu resim,
aksak lklarn a ram en, hem sonraki m ezar fresklerinin atas ve
hem de prehistorik vazolard aki resim lerin dorudan doruya
zadesidir. Bu resim tarih zamanlarn m ajik olduu bilinen
sanat ile yine m ajik m ahiyette olduu tahmin edilen, uzak bir
gem iin, san at arasnda m utavasst halkay tekil eder.
Tarif ettiimiz mezar serileri sosyolojik bir mana da tar
lar. Biz burada, son haddini H ierakonpolis resim li mezarnda
grdmz, ykselen bir servet ve iktidarn m erkezlem esini
kefediyoruz. Bu muhteem kabird e yatan , klann b asit bir
ahsiyeti deil, fakat bir eftir. Halk ktlesinin stnde, bir
kral otoritesi altnda memleketin birlem esi iin yolu h azrla
m akta olan bir iktidar o rta y a km tr. O rta predinastik safha
esnasnda Y u kar M srn kltrn ayrt eden yeni unsurlarn
im alden veya imal - doudan geldii umumiyetle kabul edil
mitir. Bundan baka yenilikleri vcuda getirenlerin S . D. 39
dan nce, o k uzun bir zaman esnasnda, Y u k ar Msr ile
tem asta olduklar da hemen hemen phesizdir. nk bu
7 E l A m ra h , p. 7,
8 H ierakonpolis, II. p. 21.
79
M ISIR 'I N P R E D N A S T K B R L E M E S
tarihten nce mnferid b oy al vazolar Y u kar M sra varm ak

iin yollarn bulmulardr. H i olm azsa, bu unsur Petrie 9 ta ra
fndan dou l sakinlerine atfedilm itir ki burada fizik a rt
lar vazolarn yaplm asna yarayan talarn kullanlm asn kolaylatrabiliyorlard ve Msr prehistoryasnn ncs P etrieye
g re salar kuyruk biim inde toplanm bu adamlar, ilk F ira
vunlara, orta predinastik m ezarlarda bulunmu tipte tatan
yaplm vazolar vergi gibi verm ek iin oradan geliyorlard.
D algal kulplu kpler, dier taraftan P etrie, F ra n k fo rt1(1
S c h a r ff11 tarafndan Filistin ve Su riy eninkilerle karlatrlm lardr. H erhalde A sy a ile tem aslarn olmu bulunduu muhak
kaktr.
Resim 3 8 ( S o ld a ) Y a s s bak v ey a u str a , V 2.

Resim 39 ( S a d a ) Bak rd an ve fildii kabzal
re s to r e edilmitir, V 4.
yass haner El A m ra h
Armut biim i topuz, hayvan biim i vazo, gagal vazo ve

ihtimal ak bir zemin zerine, iabeden teknik usullerle yap9 P reh . E g y t.
10 Studies, I, p. 104.
11 G rundzge, p. 32, fa k a t Bak. S ch m id t-F estch r.te
kitleri.
J u n k e rin
ten
80
DOUNUN P R E H ST O R Y A SI
lan koyu d ekorasyon gelenei, btn bunlar nasya boyunca

Ki ve S u sa ya k ad ar uzanan byk kltrel sahaya ait
unsurlardr ki dier bir faslda daha iyi anlam aa alacaz.
ptidai bir yazt ihtiva eden yean e bir silindir nmunesi
(S. D. 4 6 ) bizi ayn tarafa y n eltm e k te d ir12. O rta predinastik.
M sr m edeniyetinin hi olm azsa kklerinden biri A sya top
ran a derince sokulmutur.
Su riy eden mlhem O siris efsanelerini ve gneye doru
genilediinde, dou D eltann hkim iyeti altnda m emleketin
bu ilk birlem esini, hakl o la ra k bu kom plekse balam ak
kabil o lacaktr. Ju n k er, bunu b irok efsanelerden ve bilh assa
O siris ve Seth arasndaki m cadelelere ait efsanelerden istih
ra etm itir.
F ak at g erzeen m edeniyet kltr bakm ndan A syal b l
g ey e mensup ise de, onun merkezi bat D eltada kurulmutur.
Buras Libyaya ait Tehen m em leketi, N ew berryye gre Zeytin
Ziraatinin vatandr. Hemen yannda mina imaline yarayan
geni natron depolar mevcuttur.
mdi, N ew b erry 13 boyal vazolarda tasvir edilen 288
gem iden 166 snda Harpon nomunun iareti dikilmi olduunu,
bu nomun tarihi zam anlarda Nilin Kanopik aznda bulun
duunu gsterm itir. Buna mukabil dier 80 gemi ise bat
D eltaya merbut nomlarn iaretini tarlar. D ier bir iaret olan
balk, tarihimizde ortadan kalkar, fakat E g e nin eski gem ileri
zerinde tek rar gzkm eye balar. N ew berry, bundan baka,
M srn belli bal limannn bat d eltada, harpon nomunda
bulunduunu tespit etm itir. O halde Msr, bat delta vastasiyle G irit ile tem asa girm itir. Su riy e etkileri de ayn deniz
yolu ile naklolunm ulardr.
O rta predinastik kltr o halde, byk bir ksm itibariyle
bu aa M srn mahsuldr ve yukar M sra genilem esi
kuzeyin kltrel stnln gsterm ekted ir.
S. D. 45 ten sonra ithal edilen ve gem i resim lerini ta
yan vazolarn tasv ir ettikleri gibi cenuba yeni kltrn zorla
sokulm as ve bat d elta kudreti, kuzeyin politik egem enliini
12 E l A m rah, pi. VII, I.
13 L A A A , V, P . 134.
.sla
Levha : X I
M ISIR IN P R E D N A S T K B R L E M E S
81
aksetiriy o rlar m ? Bu egem enlik S e th e nin tefsirine nazaran

Shem sou H orlarn efsanesinden anlalm aktadr. H arpon b a y
ra altnda seyrsefer eden gem iler H orusa refakat eden
Mesniu veya H arponrle r in 14 gem ileri m id irler? Y en i gerzeen
kltrn gneye doru ilerlem eleri baz filologlarn teorisine
uygun olarak b alan gta hami olan bir dil temeli zerine
sami unsurlarn karm asn a m tekbl e d iy o rla r? Memfis
1
Resim 4 0 Hierakon polis de bir mezarn duvar resmi.
v e H eliopolis takvim i ve keza D elta y azs bu devirde mi btn

M sr tarafndan kabul edilm itir? sadan n ce 4236 daki birinci
(sothiyak siki) S . D. 4 5 e takribi olarak tevafuk ed ecek midir ?
Btn bu teoriler makul grnm ektedirler. o k sonra
topuzu ve oku ifade ed ecek olan hiyeroglif iaretler, gerzeen
kltrn armut biim i ve ucu b ak l tipleridir A tm aca-H orus
orta predinastik m ezarlarn m uskalarnda ve b o y al vazolarn
iaretleri arasn d a gzkr.
H orusun gney tapm ann hemen yannda, hemen hemen
kral olarak tavsif ed ilebilinecek bir m ezar bulunm aktadr.
Bu ek ici teorinin h erkes tarafndan kabul edilmedii de
malmdur. S ir Flind rs P etrie bir b ak a teoriye taraftardr.
14 A Z , LIV, 1918 p. 5 0 ; Moret Nil, p. 126,
P r e h ijto r y a
F. 6
82
P etrie Horus klanna balanm as gereken ve gneyden gelm i

olan bir dinastik rkn varlna inanr.
O rta predinastik safhann sonuna ait bulunan ve Beneditee 15 gre yukar M sr klanlarnn m cadelelerini gsteren ve fil
diinden oyulmu b a k saplarnd a atm aca yoktur. Fransz
bilgini bundan bu antlarn Hor - ncesi ( p re -h o rien ) olam yacak lar neticesin e varm aktadr. Y u kar M srn Shem sou-H orlar tarafndan zaptnn S. D. 63 den sonraki bir tarihte vukua
geldiini kabul lzm g eliy or. A tm aca klannn m uvaffakiyet
lerini hikye eden en eski b elge aslan av paletidir ki o da
M enesten ok n ce olam az ve takriben S . D. 7 0 e der.
Tem ay, bat D eltann L ib y allara kar kazanlan zaferleri
tekil eder. M sr efsanelerini tefsir etm ek ve onlar arkeolojik
b elgelerle irtibat haline getirm ek filologlarn iidir. Biz de daha
ilerid e M ezopotam yann ve protodinastik m edeniyetin mna
sebetlerini gzden geirdiim iz zaman bu dinastik rk teorisi
zerine dneceiz. Burada gelen ein arkeo lojik bir faraziye
ile k abili telif olduunu gsterm ek bilh assa lzumludur. leri
bir m edeniyetin m erkezi D eltadr ve bu m edeniyet yukar
M srn yerli kltrnn zerine yerlem itir.
B u raya kadar Nil vadisindeki m edeniyetin gelim esini
inktasz ve harice kar bam sz bir olu (processu s) ile izah
kabildi. Her ne kad ar, bir etnik unsurdan fazla etnik unsur bu
m edeniyet gelim esinde bir rol oynam ise de ve iki medeni
yeti ayrt ediyorsak da, btn keifler ve en nemli icatlar
Nil havzasnda yaplabilm ilerdi. Gerzeen m edeniyetin A sya
ile olan ilgileri dorudur. F ak at onun A syaya kar borcunu
hi bir ey isb a t etm iyor ve M ezopotam yal paraleller, hi ol
m azsa teori olarak, M srdan gelm i m edeniletirici bir ceryann haslas gibi de tefsir olunabilirler. Y am u r periyodu esn a
snd a muadil bitkilerin varl malum olduuna gre, Nil v a
disinde, muntazam zirai kltrlerin kolay gelim esi iin art
lar ideal artlard . Zeytin ziraatinin bat D eltada balad
umumiyetle kabul edilm itir. M alakit ile boyan p sslenm ei
itiyat edinmi olan predinastik M srllar bakr cevherini dai
ma kullanyorlard ve cevhrin maden haline inklb da, tesa
15 J E A , V, p\ 225 sq. cf. p. 123.
83
dfen ve belki de gzleri nnde,

zerine dm esiyle vukua gelm itir.
cevherin
sca k
kller
T a s a devrinde v a d i, a ac yaracak b ir alete ih tiy a du

yulacak d ereced e a a lk idi ve bu hal cill tatan baltalarn
evrim ini mucip olmutur. Nehir artlar ilk gemi seferleri d e
neylerine ziyadesiyle m sait idiler. o k yu karda grdmz
gibi B ad ariyenler ve A m ratiyenler, sonraki btn gemilerin
atas gibi kabul edilm ek istenen bir gemi yapm asn bilm iler
dir. P aleolitik avlarn iaretleri zerine dayanan bir yaznn ilk
unsurlar oktan tasavvur edilmiti ve eski predinastik devirde
sosyal bir m eyyide kazanm lard. B a rb ar devrin Avrupallar
iin tarif edilen ve neolitik kltr kalkolitik kltrden ayrt
eden btn unsurlarn, M srda g ney ve kuzeye m terek pa
leolitik m irastan doduklarn hakl olarak kabul mmkndr.
Bu devirde M srllarn tecerrd halinde yaayam adklar
da muhtemeldir. T asa devrinden sonra, odun, m alakit, baharat
ve dier zarur iptida maddelerin tedariki kfi deildi. M ede
nileen ve ihtiyalar oalan bir halk - ki predinastik klanlarn
durumu byle idi - bu mahsulleri hariten tem ine m ecbur kalr.
Bundan baka, o vakitler daha A tla stan Z agro sa kadar uza
nan ayrlar dank bir halde yaayan ve bu danklklarna
ram en bir tem adi ( continuu m ) tekileden g eb e kabilelerle
meskndu. Msr m ezarlarnda bulunan yardm c m addeler,
ran a, dou A nadoluya ve imal Su riy eye kadar uzanan bu
tica r m nasebetleri, her bakm dan isbat ederler. O halde M
srllarn ica t ve keiflerinin ran platosunda, K k A sy a da ve
G iritte yaylm as ve taklit edilm esi iin frsatlar yok deildi.
M sr m edeniyetinin istiklli ve
btn dierlerinin de bu
m edeniyete ballklar iddia olunduu kadar mutlak mdr,
bu noktay daha ilerde aratracaz. Her halde imdi b ir nok
taya ulayoruz ki bu noktada, gem ii ne olursa olsun bu
devirde orijinal, mstakil ve teferr t etmi bulunan dier bir
m edeniyet m erkezi ile ak tem aslar teesss ediyor. M srda
sonuncu predinastik ve protodinastik safh alar birbirlerinden,
Nilde Mezopotamya meneli eyann, teknik usullerin ve artistik
m otiflerin ( bunlar M ezopotam yada uzun bir mddet yaam
iseler de M srda urada burada tesadf olunur ve g eici bir
ra b et g r rle r), m eydana km asiyle ayrt olunurlar.
B EN C
BLM
SLLELERN ZUHURU
S. D. 63 ve 76 arasn d ak i devirde k asab alar, ehirler
haline inklp ve m ahalli efler lah krallk ham etini elde
ed iyorlar ve harpc klanlar tek bir devlet halinde birleiyorlar.
F a k a t ehirlerden hi bir ey kalm am tr ve yalnz m ezar
larn tedrici bir surette fa rk la m a s1 gittike m rekkepleen
so sy al bir hiyerarinin doduu phesini bizde u yandrm ak
tadr. U zak m em leketlerle tem as neticesi sanat ve endstrinin
maruz kaldklar ham leyi ve i harplerinin sona erdiini tayin
de tek miyarmz da, keza m ezar eyasdr.
Btn bu devir esnasnda, yoksul v atan d alar yine basit
ukurlara gm lm lerdir. Fak at zenginler ruhlar iin ok
daha zenilen bir kararg h istiyorlar. lerlemeler ayr ayr
istikam etler takip ediyor ve anak m em leketin birlem esin
den sonradr ki yeniden bir noktaya tevecch ediyorlar.
Resim 41 M ezar tiplerinin evrimi. G a r s t a n g a g re .
E l-K a b m ezarl, yarm ann derinliince evrimi tetkike

m saittir. Zaman iinde ilerlendike ve serv et toplandka,
m ezarn kum iinde daha derinde, ana k ay ay a kadar kazld1 M ezar mimarisi hakknda, Bak Mac ver, E l A m r a h ,
ta n g , T h ird E gyptian D ynasty, Reisn er, N aga-ed- D er, ve
I, p. 239.
p. 7,
G a rs-
P e e t,
CAH,
S L L E L E R N Z U H U R U
85
n gryouuz. O vakit tabutu tayan larn ve onlar takiben

g elecek olan hediye tayclarn inmelerini kolaylatrm ak iin
basam aklar kazm ak icab ed ecek tir.
Bundan sonra, aatan
hatllar ve kazklarla bir tavan ina ediliyor. El-A m rahda
cesed in konduu yer zel bir ihtimam konusudur. Bu yer
bytlm ve ilkel ukurdan, sazdan bir blm e ile ayrlm tr
ve en sonunda da mstakil bir oda haline inklp etmi ve
sazdan blmenin yerinde tuladan rlm bir duvar kaim
olmutur.
B aka hallerde, ukur tula veya tahta ile rtlm ve
H ierakonpolisteki b oyal mezarda olduu gibi m ustaraz bir
duvar sayesinde esas bir ukurla, hediyelerin b rakld bir
m escide (chapelle) blnmtr. A yn istasyonun, ne yazk
ki tarihlendirilem iyecek olan baka bir m ezarnda 2 oda, lde
bulunan gre tandan kapak tann dikilm esiyle yaplm ve
bir dolmen tarznda drdnc bir kapak ta ile de st
rtlmtr.
Resim 42 Birinci slle
devrine ait cenaze odas.
ok defa da odalarn tahtadan bir duvarlar vardr ki

ikinci slleden itibaren
bu tahta tavann yerine tedrici bir
surette, pimemi tuladan bindirm e tarzn da yaplm bir tavan
kaim o lacaktr.
2 Hierakonpolis, 11. p. 23 ve 51.
86
T ak rib en S . D. 77 den sonra, dier m ezarlklarda bir

st yap, topran stnde gzkm eye b alyor.
H elvan civarnda, sathta ta yn halinde bir ka n eo
litik m ezar bulunmutur, ve R eisner tuladan ilk m ezarlarn,
toprak yz seviyesi stnde hem ant ve hem de cenaze he
diyelerini alm aa msait bir m escit hizmetini gren y ap ya
sahip olduklarn tahmin etm ektedir.
Birinci sllenin zel m ezarlarnda, esas mezar derin bir
kuyudan ibaretti. Bunun zerinde ihtimal kumla dolu ve tula
d an yaplm bir odack ykseliyordu. B atsn d a ve alak iki
yark sayesinde birinci odack ile ittisal halinde ok daha k
k bir od ack bulunuyordu ki buras daima vazolarla dolu
bir halde bulunmutur. Buras belki de lye ait bir m escit
hizmetini gryordu (R esim 43 ) 3 .
A b y d o sta birinci slle kral m ezarlarnn yapclar 1 hayattakilerin evini toprak altnda
tekrarlam ak iini idd olarak
gznnde tutm ulardr. ukur
1 4 .5 0 X 1 3 m etre bir yzey ze
rinde tula ile rlm muaz
zam bir ukurdur. O rtad a 8.50 <
8.50 m etre lsnde ve tahta
ile kaplanm salon, yani bizzat
lye ait olan oda bulunuyordu.
T ah tad an at, kuyularn duvar
larndan ayrlan ve bir seri k
k anbarlar tekil eden istinat
Resim 43 T a r k h a n da kk
duvarlarna dayanyordu. Y a p
lde m a s ta b a .
nn evresinde, ve belki de kral efendilerine m ezarnda refakat
etm ek iin ldrlen kurtizan ve hizmetilerin cesetlerin i ihtiva
eden daha kk m ezarlar sralanm tr. Birinci sllenin sonun
da bu m ezarlarn pln, llerin od asn a inen merdivenli bir
geit ilvesiyle tamamlanmtr. Kuyu bazan granit kapak talariy le denm itir. M teakipslle zam annda pimemi tuladan
yaplm bindirm e bir ku bbe tahtad an tavanlarn yerine g eer.
3 M a s t a b a iar hakknda iyi resim la r T arkhan I, II de bulunur.
4 P e t r i e , Royal Tombs o f the First E gypiia n Dynasties.
87
lkel bir eklini T a rk h a rda grdmz st-yap ayn

sllenin dier m ezarlarnda M astaba ad verilen antsal bir
yap haline inkilp etm itir. (R es. 44 5 ) . Bu dik drtgen eklinde
tuladan muazzam bir bloktu. Bir ok od acklar
vard. V e
e sa s ukur m erkezi odann altna kazlm tr. D duvarnn
mimarisi zel bir ekilde s slen m iti; dou duvarnn ierlek
olan iki ksm tahta veya tuladan bir kaplama ile ayrd edil
mitir. Buralar cenaze m erasim ine ait kutsal yerler hizmetini
gr yorlard . H eyeti umumiyesi tuladan bir duvarla ev ril
m itir ve hizm etilerin cesetleri ve hatta bir vakada, iki eein
cesed i de bu duvar ile m astabann cephesi arasn a konmu
bulunuyorlard.
nc slle zam annda btn
yaplar tala yaplm tr. T o p rak alt k s
m nda bytlm ve bazan tuladan
h akiki bir ku bb e ile rtlm bir giri
m erdiveni ile tehiz edilm itir. N ihayet
b ir seri m astabalarn st ste gelm eleri,
Z oser zam annda, S a k k a ra h n m erdi
venli mehur ehram na mncer olm utur.
O halde, ikinci predinastik sa fh a
dan itibaren nc slleye kad ar,
cen azey e ait antlarn evrimini takipeylem ek kabildir. Bu devam llk gerek
midir yoksa zahiri m id ir? bu m esele
zerine, predinastik m edeniyetin dier
taraflarn inceledikten sonra tekrar d
neceiz. Endstrinin ilerlemesi de se r
vetin oalm asn, iktidarn tem erkn .
^
,
. .
,
,
,
,
Resim 44 Tuladan
zunu ve ehir hayatnn balan glarn yaplm byk m as tab a ,
aksettirm ekted ir.
T a r k ha n
Bakr, aletler, silhlar ve keza kaplar iin bolca kullanl

m aktadr. A letler, tabanlar paralel ve lamas ikin olmayan
yass baltalar, m devver ulu k eserler ve m devver lamal bir
harp baltasndan ibarettirler. Bunlarn hi birinde sap g eece k
delik yoktur. Dorudan doruya sap a sokulm ulardr. K eserin
5 M a s t a b a lar hakknda iyi resim le r Tarkhan I, II de bulunur.
88
umumiyetle bir ucu m devverdir. Bu tiplerin m eydana km as

Su riy e ile muntazam m nasebetler kurulm asnn mucip olduu
tahta iilii sanatnd aki bir rn esans ile m terafktr. ki keserli yass b ak lar ve bakrdan harponlar n ceki bir devirden
alnm lardr. (R es. 45), F a k a t bakrdan olta inesi (R es. 22, 9)
ilk defa Mens sllesi zamannda m eydana kar. Bakrdan
hanerlerin om boid bir profilleri vardr ve yzlerinin orta
hattnda kuvvetli kabartm alarla takviye edilm iler. Mzrak u
lar, sopann yarna yapan y a ss pir p ara ile nihayetlenirler. T a rk h a n da bulunan bir m zrakta
ayn zam anda hem
sap ve hem de perzevaneyi (soie) kuatan b ak r bir h alka m ev
cuttur. So p a g em ey e m ahsus delikli hi bir silh bulunma
m tr. V e M srllarn i kalp dkm esini bilm edikleri katidir.
M eteor dem irinden bir k a danenin G erzehde bulunmu olm as mea." \
talrji tarihinde bir nem ifade etm ez.
/. ^
Bununla b eraber maden, akm ak ta
nn nemini azaltm am tr. G e rek
ten ilk slleler zam annda bile bakr
nadirdi ve h atta Ehram lar devrinde
dahi byk ina ilerinde kullanlan
aletler, ziraat aletlerini bir tarafa b
rak rsak , hal tatan idiler.
lk ehirlerin
m evkilerinden w
akm ak ta yum ruklarndan yontu
larak yaplm yzlerce ap a ( Res.
4 6 ) , orak, kaba lam lar, kurs biimi
k azyclar ve d ier yon g alar (clat)
elde edilm itir. Bu aletler bazan iyi
ilenm i iseler de orta predinastik Resim 45 _ Son pred inastik
devrin aletlerinin stnlne asla Safh ann bakrdan yaplm
ulaam azlar.
harp on lar, 2r,.
lgiyi eken bir ka seri eski akm ak tand an aletler
sonradan, madenden yaplm baz aletler arasn d aki yaknl
gsterm ekted ir. Bir ucu m devver ve dieri d rtke bir
tra ba ( bir lamn ucundaki klsik kazyc lama benzer ).
6 C f. P e trie , A b y d o s , I.
89
Menes devrinden, ta H etep - H eresin m ezarnda altndan y ap l

m kendi zdd yannd a sapl bir tra ban n m eydana
k t zamana kad ar takip olunabilir. A yn m ezarda tamamen
tpks ve altndan bir kopya ile birlikte, nihayet d rtke
m ustatil yongann nihai ekli m eydana kar. Bu yongann
yumrulu yz tamamen dz ve m ukabil yz ise kalem ucu
eklinde muntazam bir surette yontulm utur. Bu da phesiz
bir tuvalet aletidir. B ak biim inde nihayetlenen ve belki de
n ceki devrin krlang kuyruu biim li lam nadan (R e s . 5 8 )
mtak olan lam armut biim i topuz, b ak biimi ok ucu,
boom erang ve ib k ey kalkan gibi dier protodinastik tip
ler de d ikkatle yontulm ulardr. Aslan avn tasv ir eden palet,
Resim 46 ak mak tandan

apa, V;-j.
Resim 47 ak m ak
tandan
u str a lamas l/->.
ok defa ifte balta ile kartrlan bir silh temsil eder. A r

tist bununla
b e r a b e r , s a p n , minoen silhta olduu gibi,
iinden gem eyip silhn ba tarafndan takldn g ste r
mee g ayret etmitir. htimal old uka benzer bir tipin F a yum endstrisinde bulunmu olduu yarkl bir topuzun ayn
bahis mevzuudur. Bununla beraber, protodinastik vazolar ze
rine izilmi olan ve ifte baltann minoen iaretine tamamen
90
benziyen iki tasviri ayn suretle tefsir imkn olup olm adn
kestirm ek olduka g t rL
V ka, estetik bakmdan keram ik soysuzlam aa balam
ise de, baz m ellifler, bir nevi tornann kullanlm aa b alad
n dnyorlar. S . D. 6 0 a doru boya ortad an kalk yo r ve
srl bir b oy a ile ssl, ve ithal edilm i bir k a vazo bir tarafa
brak lrsa, y k sek hararetle piirilmi bir ka krm z v eya
esm er vazodan baka bir ey kalm am tr. Siv ri taban lar ve
hivyeli (en b erli) boyunlar ok ra b et gr rler. F ak at kulplar
ortadan kalkarlar. T ak riben S. D. 70e doru yeni bir tip m ey
dana km tr. Bu, boru eklinde ak ve o k defa cidarlar
gen biim inde deliklerle delinmi bir tam aklk (support) dir.
M ezopotam yada, tpks olan tip ok mn
teirdir 8. Lks keram iinin soysuzlam as
nn iki seb eb i v a rd r: bir taraftan maden
ve kym etli talar, topraktan sofra takmn
zenginlerin sofralarndan kovarlar ve dier
taraftan ehir hayatnn sebep olduu ihti
saslam ak dolaysiyle m lekilik sanat
endstrileir ve zenaat iinden toptan i
karm aa doru tekml eder.
Umum heyetiyle, tatan vazolar, ok
yeknesak bir m anzara gsterirler. O rta
predinastik safha esnasnd a rabet g r
m olan talarn gzel verileri, albatr ve
basalt iin terk edilm ilerdir. Bu sonuncu
Resim 4 8 U biiminm addelerde, eski predinastik devirde, her ,
,
,
ne kadar obsidiyenden ve necef tandan

vazolar kral m ezarlarnda nadir ise de,
yine ok byk bir ra b et grm lerdir.
de nhavetlenen akmak ta m d a n lam ala r.

K ral mezarlar, 1/->.
En ok yaygn olan ekil byk stvane ksedir, ve

en berli kulplu ve keza ok popler olan, bodur kseler o rta
predinastik safhada ok bilinen tipten m taktrlar. nemli
yeni bir tipi, ierisine ift iki kupann kazlm olduu b loklar
7 E va n s, Palace II, p. 28. V inci Dinasti zam annda bu i a re tle temsil
bir klt objesi v ard . C f. Hall. Civilization O f G reece in the
B ro nze A ge, pp. 25 s.
8 F r a n a f o r t, Seudies, I.
edilmi
S L A L E L E R N Z U H U R U
91
tekil eder. Topraktan k aid eler gibi, bu da tam am en Mezopotam yal bir tipi hatrlatr.
K ral m ezarlar kil ve tan yan banda, sak s srl
ve fayanstan kseleri ihtiva ederler. Madenden kaplar, ta b a k
lar taslar ve iki parad an yaplm ayakl bir kse (g o b elet)
(Resim 49,da grld gibi g v d e ile ayan birletii yerd e
bir en ber gvdeyi kuatr) ve daha sonra g ag as yaptrlm
kpler ile temsil edilm ilerdir.
B oalarn trnaklar biim inde ayaklar oyulmu olan
s e d irle r 9 -ki S . D. 66 dan itibaren tabut gibi kullanlm lardrdoram aclk sanatn gsterirler.
Bu arad a b irk a tu v a
let aletinden ve m uskalardan
bahsedelim . Umumiyetle ok
indi bir surette yaplm olan
hayvan eklinde istten pa
letler firavun devrinin b alan
g larn a kad ar bulunurlar.
Bunlar atm aca klanlarnn ve
prenslerinin tarihini, gzelle
tirerek ifad a ed erler. S . D.
70 ten sonra mutat ekil d ik
drtgen ekildir. Zinet ey a
Resim 4 9 Bakrd an kse,
K ral mezarlar l / j .
sn a gelince, parlak tatan
helezonlar S . D. 65 ve 72 10 arasnd a m eydana karlar ve dem ir
den inciler de 11 S. D. 72 de grnrler. Fayans birinci slle
zam annda o k mnteidir ve helezon eklinde oym a ve k a k
mal uzun inci pek karakteristiktir. O rijin al ekli altn telini
b kerek
elde
edilmi
ve
sonra
lcivert
ta
zerine
hak
olunmutur.
P andantifler,
m uskalar,
oyun
eyas
her eit hayv anlan temsil e d e r le r 12; S . D. 64 den sonra
arslan, 77 den evvel ebek , 6 5 e doru ku rbaa veya kaplum
b aa, 70 ten sonra akrep ve takriben 77 de bir ku, belki de
gvercin. Btn bu tiplerin az veya ok benzer m ukabilleri
9 Prehistoric E g y p t, pp. 10 sq.
10 G erz e h it numuneleri. L on drada U nivers ity C o l U g e dedir.
11 T he L ab ryn th , gerzeh , V. S. p. 15.
12 F r a n k f o rt , Seudies. I.
92
M ezopotam yada m evcuttur. F ak at bizi o k hayrete dren

ey A busir el M elekde kefedilm i olan bir devedir. Bu h a y
van belki kuzey A frik a da bulunan, pleistosen farazi bir rkn
neslinden olabilir.
Silindirler, m uska ekli altnda S. D. 65 ten sonra
m eydana k a rla r ve daha birinci slle zam annda silindirler
de yaztlar m evcuttu ve normal olarak kilden kplerin mhrlen
m esine y aryorlard . Y az ayn d evirde genel bir det haline
gelm itir. V kia, hiyeroglifler daha son eklini almam iseler
de, yaznn esasl prensipleri,
m esel detfrm inatiflerin kulla
nlm as oktan tesbit edilmiti.
Bununla b era b e r daha S. D. 63ten itibaren m uahhar yaznn
k arakterlerin d en biri istten bir
palet zerinde bulunuyor ki bu
nu daha o zamandan bir g ly p h e
gibi kabul etm ek g e r e k tir 13.
aretleri haddizatnda nilotik olan bu yaznn meneini
belki de bir- resim ekli altnda
saklanm olan tarih h ik y e
lerd e aram aldr ki bunlar yu
kard a bahseylediim iz ve orta
slle devrinin sonlar olarak
tarihlenen baz fil diinden
va- Kesi
D m 5J x1 a t a n ve ,f a y a n s t.a n
*
J u
pilmi b ak sa p la n gsterirler. maymun he ykel ci kl er i , t akr i ben Vo.
K eza, cenaze resim lerini ve prehistorik petrogliflerinin ifade
ettikleri, bir m ajik resim ler btnnn bir yaz sistem ine m al
zeme temin eylemi olm as da belki mmkndr. G erekten,
hiyeroglifler daha so n ralar yalnz fonetik veya id eografik bir
kym et tam akla kalm azlar, belki majik bir kudreti ihraz ederler.
Y aznn kullanlm asnn gelim esi her halde ahs adlarn
antlar zerinde ebediletirm ek isteyen kuvvetli kiilerin, krallarn m eydana km asiyle kolaylam tr.
Y a b a n c m em leketlerle ticaret zaruretleri de, hi phesiz
bu gelim ede rol oynam lardr.
13 J E A , V . pl. VII.
93
nk, daha protodinastik devirde inkiaf etmi bulunan

ehirli bir m edeniyetin m evcudiyeti,
an cak yabanc lke
lerle daim ve muntazam m nasebetlerin m uhafazas sa y e
sinde mmkn idi. B akr cevheri Sinad an, altn N ubiaden, ve
krallarn m ezarlarnda kullanlan sedir a ac da B y b lo stan
getiriliyordu. Mermer P a ro stan idhal olunuyordu. O bsidiyen
(vazolarn imali iin kfi m iktarda) Lapis-lazuli ve dier talar
da A sy a dan getiriliyordu.
B y b lo sda Fran szlar tarafnd an yaplan k a z la r 14 kuzey
Suriye ile M sr arasnd aki protodinastik m nasebetler hakkn
da dorudan doruya bir delil tekil etmilerdir. G erekten
burada M srdan geldiklerine hi phe olm yan ve a k
mak tandan bir ok hayvan biim i (theriom orphe) muahhar
bir palet d ev e biiminde
bir vazo ve dier baka
eya elde edilm itir. Bu
ayn istasyonda tatan bir
tapnak ikinci slale zam a
nnda ina edilmiti. Bu ih
timal btn dnyada ta
tan yapnn en eskisidir.
Kzldeniz boyunca tica r
m nasebetlere ait d ier bir
delili de R as am ra (24
59 kuzey arz d erecesinde)
bulunan muahhar bir predinastik mezar v erm itir 15 . Resim 51 Mahhar boyal vazolarn
birisi zerinde bulunan yabanc ,,
Bu m ezarda sonuncu prebir gemi resmi .
dinastik d evre ait vazolar
ve istten paletler bulunmutur. Protod in astik m ezarlarda ve
ehirlerde Kzl-deniz kavklarnn sk ve ok bulunmas bu
y n d e ticaretin intizam n gsterirler. Hemen hemen bu devirde
G iritt e 1(1 grkm ee balyan T rid acn a kavks, phesiz bu
ray a Msr v astasiy le ulamtr.
11 Mon. P io t. X X V , p. 243.
15 Man, XX III, 1923, 81.
16 E van s, Palace, II, p. 46.
94
M ezopotam ya ile olan az veya o k tem aslar bu suretle

m eydana km olan tica r m nasebetler altn da incelem ek
gerektir.
Protod inastik M srllar tarafndan M ezopotam ya m edeniye
tinin daim unsurlarn tekil eden artistik tarz ve motiflerin
m uvakkat olarak kabul de buna mutlak bir delil tekil eder 17.
Bulunmu olan eyann hi birisi B ab ilo n y ada imal edilmi
olam azlar. M ezopotam ya usulleri mutlak M srl b ir tarzda tat
bik edilm ilerdir. Mezopotamya motifleri tam am en Msrl p iyes
leri sslerler ve tem as sonucu predinastik ve protodinastik de
virlerin btnne am ildir. Bu devrin tamamen banda, S . D.
63 e doru, mutlak su rette Msrl olan iki ant zerinde, bir
grup yabanc piyes ve m otiflerin ayn zamanda tasvir edilmi
olduklarna tesadf ediyoruz.
Resim 52 3 1 , 86 elcildekine
benzey en fil diinden bir bak sap .
Bu iki ant, G ebel - El - A rak ta bulunmu olan fil diin

den bir b ak kabzas ve evv elce bahsetm i olduumuz H ierakon polisdeki resimli m ezardr. Bu keiflerin m evkileri m ana
17 Delil son zamanda etra fl su re t te F r a n k f o rt ta ra f n d a n verilmiti.
S tudies, I.. pp. 118 sq.
S L A L E L E R N
ZUH URU
95
ldr. nk Kzldenize m teveccih kervanlarn takib eyled ik

leri yollarn hemen m ntehasm da bulunurlar.
Bu iki b lge, mutat antlarda bilinm iyen bir gem i ile
b oyal kaplard a o k tesadf edilen nilotik bir kayk arasn
daki m cadeleyi tasv ir ederler.
Y ab an c gemi papirustan
yaplm kayklard an k ve n ksmnn kalkkl ile ayrlm ak
tadr. Bu tip M srda ancak m uahhar iki boyal kap zerinde
(R es. 51) ve birinci sllenin bir ka mnferid ant zerinde
gz kecektir. Onu papirustan yaplan eski kayktan getirm ek
ok g olacaktr. Buna mukabil en eski M ezopotam ya b e lg e
lerinin tasvir eyledikleri gem i tipinden pek al doabilir. G er
ekte, bizimkine o k yakn gem i tasvirleri nc binin balangacndaki kaplard a bulunm aktadr.
G ebel - el - A rak bak sap da M srn eski tip tazsndan
ok farkl ve fakat en eski Babil kpeinin tpks bir kpei
tasvir ed iyor. ki aslan zabteden bir kahram an gsteren bir
grup bu ayn kabza zerinde ve cenaze resm i zerinde bulun
m aktadr. T em a Msr san atn a yab anc ve fakat B ab ilo n yada
o k yaygndr. K ahram ann uzun bir sakal tad ve serpuu
ile sarnd libasnn tipik olarak A sy a l olduu tesb it edildii
zam an, Mezopotamyal bir ilhm gsteren bu intibaa kar
mcadele im knszlayor. Btn sahne G ilgam e destann
tasvir ed ecek m ahiyettedir. Bununla b eraber Hail 18 hakl olarak
u n oktay iaret ediyor : kahram an bir G ilgam e veya bir
Elam it tanrsndan daha ok Nil ve Kzldeniz arasnda bulunan
ln bir tanrs gsteriine sahiptir. Bu M ezopotam yal ve Elmal
telkkilerd en ok mtessir olmu bir ekil altnda tapclar
tarafndan dnlm bir tanrnn gsteriidir, ki bu telkkiler
denizden sahile (M a g a n d a n ? ) getirilm i ve predinastik bir
Msrl artist tarafndan y a p lm tr,,.
M ezopotam yada rev ata olan b ak a tem alar arasnda
G ebel-el-A rak bann kabzasnd a tasv ir edilmi olan bir b o ay a rsn d an yakalyan aslan ve hayvanlar srsn, boyunlar
birbirine gem i ejd erler, iki bal hayvan ( Levha. X I, s a d a )
ve bir b ak sap ve daha sonralar Menes istlerinden oyu l
mu olan paletlerin rozetlerini ( R es. 52 ) zikredeceiz.
18 J E A . V II. p. 252.
96
P redinastik sonu plastii iinde yeni katlm olan hayvanlar

arasnd a gzken a sla n la r, m aym unlar, kaplum baalar ve
akrep lere, hepsine M ezopotam yada tesad f olunur. A slan
oyan ilk M srl heykeltralar (Resim 53) onu Su sa ve B ab ilo n ya
tarznda en eleri ak olarak tasv ir ederler ki bu usul daha
sonra M srda terkolunm utur 19
B irinci sllenin zuhuru ile birlikte eski Mezopotam ya
d etleri bakm ndan, keza, bir ok uygunluklar gze arpar.
D inastik antlarn en eskilerinden bazlar oyulmu topuz b a
lardrlar. lerinden bir tanesi birinci Firavun iin kutlanan
S ed bayram larn tasv ir eder. H albuki, armut biimi topuzun
M ezopotam yada ok uzun bir tarihi vardr. O rada bu topuzla
o k defa a d a k a ( v o t if ) ait oym alar (scu lp tu re ) bulunurdu.
Resim 53 Bir aslan t a sv ir eden oyuncak. Birinci

slle kral
mezar Vl-
K abartm a eklinde oyulmu figrl ve krlm iki kap d a keza

Mezopotamya etkisini telkin ed iyorlar. nk bu tekn ik ilk
S m erlerde ok yaygnd ve D icle ve F ra t vadilerinde uzun
bir ra b e t grm tr.
Nil vadisinde bu teknik asla kk salm am tr. E v velce
bahsettiim iz pimi topraktan yaplm boru eklindeki m es
netlerin A sy a l k arek teri o k daha aikrd r. A yn gen
d eliklerle delinmi ey a y a benzer eya A su run, Ferah ve Me
zopotam yann dier noktalarnn arkayik tabakalarn d a bulun
mutur. K eza kral m ezarlarnn ve ilk m astabalarn baz mi
m ar vasflarna byk bir nem atfedilm itir. Tuladan girin
tili ve kntl mimar B abilonyada en eski zam anlardan beri
malmdur ve h atta m uasr Irak ta bile devam etm ektedir. Fakat
bu tip cephenin ilknce tah tad an yaplm bir yapy tula
19 T a r k h a n , II, p. 8 .
97
ile tek rarlad n iaret eylem ek lzm dr. G irintili ve kntl

duvarlar, d ayakl ve bu d ayaklarn aralarn a tahtadan hafif
kap larn tesb it olunduu b ir salon cephesinin sureti idiler.
Buna
benzer
baz
ey ler
m uahhar M sr lhitlerinde de
mahede olunur. T atan ilk m astabalarn kap ukurlar, p
hesiz, tahtay taklit iin boyanm lard ve T ark h an d a 2J tah ta
dan panolar bulunmutur ki tanzim edildiklerinde tamamen
ayn tesir, icra ediyorlard. D ier taraftan S o k k a ro h taki H esy
m ezarnn i kelerindeki resim ler ve Z oserin yeni meza
rnn kirem itleri, baz hallerde, utun aralarnn sazdan hasrlarla
kapatldn g steriyorlar ve W o o lle y 21 bu hasrlarn Msrl
deil ve fakat Su riyeli m otiflerle slenmi olduklarna iaret
etm itir. Ayn mellif tuladan Su m erli mimarinin kaynan,
kazklara dayanan ve hasrdan yaplm tufan n cesi kulbe
lere kad ar gtrm ektedir. V aka, tuladan M srl ve Mezopotam yal ina tarzlarnn benzerlikleri dorudan doruya bir
ta k lit eseri d eilse de bu benzerlik evv elce mevcut mabih
m im ar tiplerden dom u o lacak tr. Bununla b erab er sazdan ve
tahtad an yaplm prototip, Nil vadisinde predinastik devirde
malm deildir.
M srn ilk m ezarlar, M ezopotam yann m ezarlarna yalnz
tesad fi vasflarla benzem ekle kalm azlar. M enesin ve m uak
kiplerinin m ezarlarnda, inac, kk bir lde, byk bir
kuyunun dibinde kral saray n tekrarlam a tecrbe etmitir.
Ayn niyet Ur ve K iin kral m ezarlarnda kendisini g sterir.
M enesin nedim lerinin cesetleri mezarnn ilvelerine g
mlmlerdir. A yn suretle, U rda da kiraln btn m aiyeti l
drlm ve onunla b era b er gmlmtr. T a rk h a n da bir m asta b a nn koridorunda gmlm olan iki m e rk e p 22 ve hizmeti,
K i ve U rdaki m ezarlarda kefedilm i olan ara b a eeklerini ve
arab aclar h atrlatrlar. naattadaki v e cenaze ritlerindeki bu
uygunluk herhalde sad ece tesadfe bal olam azlar.
lk Msr sllesi zam annda mhr iini gren silindirler,
daim a M srl k arak terlerle yazlm olan yaztlarna ramen
20 Man. P io t, X X V , p. 243.
21 A lubaid, p. 6 8 ; H e sy iin, Bak . quibell, S a q a r r a V : il Z o ser iin
Lond. N ew s. 1928. 7 janv.
22 T ark ha n, II, p. 6 .
P r e h is t o r y a t E . 7
98
M ezopotam yaya has bir tarz arzed erler. Bu tarz, Nil k y larn
da terkedildikten o k zaman sonra da, orada devam etmitir.
H atta hiyeroglif yazs bile, unsurlar her ne kad ar Nilin bitki ve
hayvanlarndan mlhem ise de, fonetik iaretlerin, ideograflarla
ve determ inatiflerle tuhaf ve g arip im tizalar dolaysiyle, ok
aik r bir surette B abilonya yazsna benzediinden, bu iki yaz
sistem inin m nasebette bulunmamasn tasavvu r etm ek im knsz
dr. Btn bu k y aslam alar st ste konursa netice ikna edicidir.
Sm er ve Msr, ilk krallar devrinde
hi bir vakit m cerret bir durumda deil
diler. B ilkis ister d orudan doruya veya
ister byk bir ihtim alle, vastal olsun,
muntazam m nasebetler idam e ediyorlard.
Bu m nasebetlerin m ekanizm asn izaha ge
lince, teoriler deim ektedir. P etrie, Elam llarn istilsndan bahsed er ve M organla
berab er Sum erlem i bir D inastik Irk,, n
m dahalesinin, yaznn girm esinde, m ade
nin akllca kullanlm asnda, sanat duygu
sunda, ta zerine heykeltralkta, m
leki ark ve antlk m ezarlarn inasnda
m edhaldar olduunu dnm ektedir 23.
B aka m ellifler iin Kzldeniz yolunu
takip eden tica r m nasebetlere, orta predinastik devirden beri Suriye yolu ile icra
olunan ticar m nasebetlerin ilve olun
duklarn zikretm ek kfi geliyor. T acirler, Resi m 5 4 Boulmu
Sum erIi deil, fakat m u tav asstlar, ve sapl bakr kalem. Chebelki de, o k defa Sum erler tarafndan P s a anas H ete p hezikredilen ve gem ici bir kavim olan Mares m mezarndangan sakinleri idiler. G erekten , tesb it etmi olduumuz olaylarn
byk bir ksm bir nc m edeniyet m erkezi fraziyesi ile
ok d aha iyi izah olunacaklardr. Bu farazi nc m edeniyet
m erkezinden tesirler Msr ve Sm er zerine ayn zam anda o la
cak tr. Mezopotam ya ile tem aslarn ticar ve etnik izahlarnda
eld e edilen netice zayf sonular veriyor. Bununla b erab er Msr
kral m ezarlarnda ilk defa olarak yine dolikosefal ve fakat st
23 T a r k h a n , I p. 2 0.
99
M srn predinastik eski sekenesinden daha byk ve daha g r

bz yeni fizik b ir tip m eydana k y o r. D aha so n ralar, nc
slle zam annda, devlet m erkezi aa M sra nakledildii vakit,
y ksek snflarda brakisefal arm enoide,, bir tip hkim o lacak tr .24
K eza protodinastik istten paletlerin phesiz bir surette M enesin dm anlar ve sad klar arasn d a bir ok muhtelif etnik tip
leri tasv ir eylediklerini de iaret edelim . P e tr ie 25 altya kadar
tip ayrt etm ektedir. E tno graf prehistoryacm n b o zam anlarnda
ala ca zengin bir m alzem eye sahip olduu anlalyor.
E tn o grafy a ve ticaret incelem eleri vastasiyle elde edilen
istidliler, mutlak surette telif olunam yacak halde de deildirler.
H allin tasavvu r eyledii bu Deniz yolu ile sokulmu
M ezopotam yal ve Elam l telkkilerd en ok kuvvetli bir tarzda
m teessir olmu bir ekil altn d a kavranm bir doulu l tan
rsnn tapclar,, n P etrienin dinastik rk ile bir tutm ak kabil
olacaktr.
M srn Mezopotam ya ile olan m nasebetlerinde ne dere
ceye kad ar tamamen pasif kaldn takd ir eylem ek o k daha
nemlidir. Bu m esele ksm en iki blgenin kronolojisine b al
dr. Fak at bu kronolojilerin can noktalar, ne yazk ki, p
helidirler. Elimizde bulunan belgelere nazaran, U r kral m ezar
lar, m uasr M sr m edeniyetinden ok daha yksek bir m ede
niyeti a a vuruyorlar. T ek erlek li tat vastalar dnda, S
mer m adencilii, ilk iki slleye ait olarak M srda elde ed i
len buluntularn gsterd iklerind en ok daha stn bir kemal
derecesine ulamt. Buna m ukabil nc sllenin sonuna
vardm z zam an, Z oserin saltan atnd a ta h eykeltral ve
mim arl, M ezopotam yann bu sahadaki btn mahsullerinin
stne kar, ve kralie H etep-H eresin m ezarndaki m aden
iilii, hemen hemen Sm er istihsali ile denkleir. E er S m erler
sap delii olan baltay icadetm i iseler, M srllarda kenarlar
kalk k balta esasn kefetm ilerdir (ekil. 54). F ak at, Msr
medeniyetinin geliimini izdikten sonra, doru drst bir
kyaslam a yapm a denem eden n ce Sm er medeniyetinin
dou tablosunu izmemiz lzm gelecektir.
24 Ellioth Smith, A ncient Egyptians, pp. 110 sq ; Biom etrika, XV II,
1925, pp. 25 sq.
25 J R A I , X X X I , pp. 2 50 ss.
A LTINCI
BLM
MEZOPOTAM YADA PREHSTORYA

DEVRLER
D icle-F rat vadisi Nil vadisinden ok daha az birlik g s
terir. B ad at hizasndan B a sra krfezine kadar uzanan ve biz
zat B ab ilo n y ay tekil eden en alak topraklarn ekonomi
bakm ndan bu iki nehre bal bulunduklar dorudur. A ncak
g erek tabii tam a, g erek se kanall sulama v astasiyled ir ki bu
nehirlerin sular bu arz derecelerinde yerleik hayata imkn
verirler. Bu ekonom ik birlik ancak Hammurabi zam annda
siyas eh resin i eld e etm ee m uvaffak oldu. Bununla b erab er,
daha kuzeyde, a la k araziden b ak a su cereyanlar da geerler.
D iyala ve iki Z ab lar D icleye, H abur ve Balk F ra ta
ak arlar. H er birisi m stakil b irer ekonom ik sistem tekil
ederler.
Burada da
A su rda
Su riyede olduu gibi,
nehirler
olduka istikrarsz bir tarzda olm akla b eraber, irva ve iskasz
tahl ekimine yeten ve A tlantik tarafndan gelen k yam ur
larn a hal maruz bir blgeden geerler.
B aka benzersizlikler iklim de ve bundan tr nebat
rtsnde grnrler.
Sm er m em leketi olan B a b ilo n y ann gney ksm , nisbeten yumuak bir k gr r. Hurma aac burada kolaylkla yetiir.
E ski a n A k kad diyar olan imal B ab ilo n yada ise k
sert g'eer ve her g ece iddetli donlar vukua gelir.
A su rda ve Su riy ede kar yad olur. Burada insan
to p ra a ba lyan hurma aalar deil, fak at (bu da az tesir
siz deildir) zm (ba) ve baz yemi aalard r. M ezopo
tam ya, yalnz corafya bakm ndan, M sra nazaran daha az
m tecanis deil, ayn zam anda da daha ok istilya m sait
tir. lle evrilm i olan Msr daha kolay m dafaa olunur
ve b ir k a k sa fasla b ir tarafa b rak lrsa, m esel H yksos-
M E Z O P O T A M Y A D A P R E H S T O R Y A D E V R L E R
101
larn istils, kaplarn iki bin yl mddetle m stevlilere kapayabilm itir. D iclenin arknda Z agro s d alar vadileri v e ran
pltosu, imalde A nadolu bulunur.
Buralar vad iye doru tam aa m eyleden b ereketli bir
nufusu beslem ek iin kfi d ereced e verimli blgelerd ir. M ezopo
tam y ann tarih, istillar ve Elam, Guti, Awan, H itit, (H atti) A sur
ve G eldani esaretlerin e dmek d evirleriyle noktalanm tr.
B ab ilo n y ay iinde nom ad ve harpc bir kavmin dolat ve
kurakln sulak m em leketlere doru itebildii, A rabistan
lnden tabii hi bir engel ayrm az.
Baz m elliflere g re, A k k a d larn ve A m onitlerin kayn a
n ite bu b lg ed e aram ak lzmdr.
nc olarak, B abilonya M sra nazaran daha az nisbette kendi kendisine yetm ee m uktedir deildir. A asz
aluviyal arazi kilom etrelerce nehirlerin her iki kysnda uzanr
lar. K alk er yam alardan kuarist ve fena cinsten bir yap ta
nn eld e edildii dorudur. F a k a t Mezopotamya l akm ak
ta yumrular ile rtl olm adndan M srda oued,, denilen
kumlu dere yataklarnd a olduu gibi, ok say d a iyi cinsten
akm ak ta toplam ak mmkn deildir. te bunun iindir ki
( hurma aac gvdeleri m stesn a) sade tah ta ve iyi cins yap
ta la n deil, fak at ayn zam anda bu b asit aletlerin imali iin
gerekli olan malzemeyi de ithal etm ek zarureti vardr. Bu eko
nomik artlar t ccar ve endstriyel bir m edeniyetin teek k
lne yardm edeceklerdi. D ahas var, aletlerin yaplm as iin
g erekli ta ithal zarur olduuna g re bakrn stnl abu
cak m eydana k acak t.
B ak r daha uzun mddet ie yarad iin akm ak ta
veya obsid iyen e nisbetle daha pahal idi. A rkeoloji T asa ve
Fayum daki keiflerin gsterd iklerine benzer iklim deim eleri
hakknda hi bir delil verm iyor. T asvirli ilk antlar zerinde
temsil edilmi olan Flo ra ve Favna, bu gnde hakim olan orak
b ir iklime uygun
Flo ra ve F a v n a d r. M ezopotam yann
yam ur devrinde nail olduu kolaylklar yazl belgelerin
balangcnd an nce
ortad an
kalkm lardr.
E sasen
bu
b elg eler de vadide ilk yerlem eden
ok sonra m eydana
km lardr. H atta tarih devirde b ile , m em leket bu su
retle derin deiikliklere maruz kalm tr. ki nehrin B asra
102
DOUNUN
krfezine b ra k t aluviyonlar bugn bile okad ar abuk

oalyorlar ki, sahil her yzylda takriben iki buuk kilom etre
ilerlem ektedir. Isadan nce VII. yzylda K herkh a ki, bugn
B a sra nn stnde kum lar altnda ve b atak lk lard a kayb olm ak
tadr, dorudan doruya Basra krfezine alyordu. Sennacherib
(A su r kral, sadan n ce 705-681) F ra tn azndan sahil
ksm na kadar kaykla 160 kilom etre gitm ee m ecbur olmutur.
T arih zam anlarn balangcnda, med ve cezre maruz birtakm
s su birikintileri, Sm er geleneinin ilk kral sitesi olan Eridu
harabelerini tayan k alk er yam acn ta eteine kadar, arazi
ortasn d a uzanyorlard. Sm er m em leketinin bugn B asra
etrafnda grld gibi bir b atak lk lar blgesi olmas icab eeder. O zamandan beri, feyezanlarn b rakt limon, arazinin
seviyesini m untazam an y kselm ekted ir ve bugn K ite topran
yz an atop rak tan 7 m. 50 y kseklikte bulunm aktadr.
Bu devirde daha teekkl bile etmemi olan bu yeni
top rak ta ta ta ana kad ar k acak olan halkay bul
mak midi yoktur. Sm erin ilk sakinleri dardan gelmi
olacaklard r. V eya U rial koyununun muflon ve keinin se rb este
otladklar ve buday ile arpann yetitii dou ve kuzeyin
d a eteinden veya d alk m ntkalarndan veyahut da, a rk e o
loglarn incelem edikleri gney ve bat lndan gelm ilerdir.
T a rih , gney B ab ilo n y ann en yeni diyarnda tam olarak
balyor. Bu diyar, iki nehrin btn vadisinde, bin yl md
detle hkm srm olan bu sosy al, din ve adli fikirlerin,
dilin, yaznn
ve sanatn, Sum erli,, ad verilen bu me
deniyetin
beiid ir. Sum erler mill benliklerini k ay b ettik
ten ve dilleri ldkten so n ra da, kurmu olduklar m edeni
letirici yap, m stevlilere ve n asy adaki kom ular ra kendisini
zorla kabul ettiriyordu. Bu olay btn ortaa A vrupasnda
Rom allarn dncelerinin hukuk ve dillerinin kullanlm asiyle
m ukayese olunabilir ve nasl ki kuzey Avrupa, talya ve Bizansn arkasna taklm idiyse, evre m em leketleri olan Elam,
A sur, Suriye ve A nadolu da doan m edeniyetlerin de taralk
(provinciale) tem aylleri vard ve S m erin taklitileri k aly o r
lard.
ite bunun iindir ki, her ne kadar B abilonyann kuzey
dou ve ku zey-bat y ksek topraklar, Sum erden ok zaman nce
M E Z O P O T A M Y A D A P R E H S T O R Y A
D E V R L E R
103
isk n a y arar olduklarnda phe y o k sa ve belki de btn

gneyden o k daha eski m edeniyetlerin beii olmu iseler de,
dou prehistoryasnn incelenm esine tarihin balad yer neresi
ise orad a balam ak g erektir. G erek ten tarihten, P reh istoryaya
g ei, Ur ve E re k te, L ag a, Shourouppak ve K ite, m esel
Niniva ve S u sa dan bin yl daha nce olmutur. Bundan tr
kom u m em leketlerdeki a k ra b a m alzemeyi bu b lg elerd e elde
ed ilen b elg elerle m ukayese etmek lzm gelecektir.
Sm erde m edeniyetin inkiafnn ilk safhalarn tek rar
izm ee yardm eden itim ada d eer yeane veriler E rek
(E rech ) 1 ve U r 2 da kazlan kuyulardan elde edildiler ve
bu veriler bu kazlarn apna mnhasr kalm lardr. E rek d e 3, H einrich, Jord an ve N oldeke bir tapnan zemini se v iy e
sinden itibaren otuz m etre d erinlikte bir byk sond aj kuyusu
am lardr. Bu tapnak prehistorik olm akla beraber, Sumerli
bir tapnan ana karakterlerine oktan sahiptir. Bu kuyunun
delip
g etii
muazzam
dolma tabakasn,
arkeologlarn
yu kard an aaya VI dan XV III e kad ar num araladklarn, fakat
bu rad a bizim ters istikam ette arap rakam lariyle num aralaya
cam z, prehistorik isknlarn b akiy eleri vcuda getirm ektedir.
E er kuyuda, bugnk toprak alt su seviyesinin 1 m. 50
altndaki ana top ra a kad ar inilecek olursa, kuyunun duvar
larndan kopan bakiyeler btn Sm er prchistoryas hakknda
bize m ahhas b ir tm gr verirler.
U rd a 4 W oo lley kuyu aarak yukardaki ile m ukayese
olu n abilecek malmat eld e etm itir. Bununla b erab er bu
kuyununun hi birisi E re k te olduu gibi prehistorik iskn y er
lerinin kalbine, sarih b ir surette ulaam am tr. Preh istorik
m ezarln tabannn altnda m etre derinlikte bulunan kuyu
larda, istasyonlarn darsna atlm b akiyeler iine gmlm,
o k daha eski iki seri m ezar bulunmutur. Bu kuyular deniz
seviyesinden takriben bir metre aad a ana topraa ularlar.
Tufan sond aj ad verilen ve yirmi m etre derinlikte olan son
daj, tarihi tayin olunam yan bir seviyeden b alar ve ilk kuyu1 el'Obeid, H all e t W o o ll e y , Ur excavations, I alUbaid, 1927.
2 U r, W o lley , in A nt. J . , X , 1930, pp. 3 2 7 - 3 4 1 .
* U r , W o o lle y , in A nt. J . IX. pp. 3 2 3 -33 0.
104
DOUNUN
larn bize sezd ird ii prehistorik ehirden darya atlm

bakiyelerin stnde b ir tufann ym olduu aluviyal bir kum
tabakasn d an g eer.
Bu suretle istiratigrafi, E rek ve U rda b ir seri prehistorik
m edeniyetleri m eydana kary or ki bu sayed e U r civarm dak 1
Eridu 5 el-U beyd 6 L a g a ( T e l lo ) ,
uruppak
(F a ra h ) 7
K i ( K is h ) ve yaknndaki Jem d et-N asr da ele geirilen
p ara p ara belgeleri koordone etm ek im kn hasl olm aktadr.
Bununla b eraber dzenlem enin baz teferruat az vazh, ve
bizim burada yaptm z incelem ede zarur olarak m uvakkat ve
isb ata muhta kalacak tr.
Belki yamur devrinin yaratt elverili artlarn yerini
bugnk orak rejim e b rakt anda Sm er ad ile anlan
toprak paras, D icle ve F ra tn limonu B a sra krfezini dol
durduka deniz sularnn iinden yze kyordu. l haline
inklp eden blged e yaayan vahi hayvanlar tatl su birikin
tilerine ve sazlarla rtl bataklk lara sm yorlard ve insan
d a batak lk lard aki adalara kadar av hayvannn peinden g i
derek ku raklktan kendisini kurtard. Saz ve kam tan kul
belerin harabeleri, krfezin dibindeki ilk amurun yalnz bir
k a parm ak stnde bulunmulardr. Teekkl halinde olan bu
m em lekete giren kolonlar, karak teristik bir site nazaran umu
miyetle E l-U b ey d m edeniyeti ad altnda anlan zel bir m ede
niyete ok tan sahip bulunuyorlard. Bu m edeniyetin bu husus
muhite, oktan iyice intibak eylem i olduu grlm ekle b era
ber, Iran ve Elam platolarnd aki m edeniyetlerle henz az
Vuzuhlu baz benzerlikler gsterm ektedir. te en o k bu
sebep ten dolaydr ki
C am pbell T h o m p so n 8 Sum erli
ilk
kolon lara Elam llar (Elam ite) adnn verilm esini teklif etmitir.
S p e is e r 9 bu gr tarzn kabul eder, fak at Elam itetabiri yeri
ne Jap h etite (y a fe s oullar) veya su barlar gibi ok daha genel ve
5 U r, W o o lley , in A n t. J . XIII pp. 3 80 -3 .
6 Ere ch , II. Be richt, A b ha nd , preuss,
A kad. W issen, phil. H ist. kl.
1930 4.
7 E r e c h , III, Beric ht, Abhand, p reu ss A k ad . W issen, ph il. H is t, kl.,

1 93 2, 2.
8 E r e c h , IV, Beric ht. A bhand, p reu ss, A k ad .
Wissen, ph il. H ist kl.,
1932. 6 .
9 J e m d e t N asr, M ackay , F ie ld M useum A n tro po logy M en o irs, 1, 3.
D E V R L E R
105
Guti ve Hurri sakinleri gibi ak rab a kavim leri de iine alan,

bir tabiri ikam e ed iyor. Binaenaleyh, Su b arlar gibi presum eriyen farzolunan ad lar bu ilk kolon lara aittirler. el-U beyd
medeniyeti oktan ferdilem i ve zellem i bir m edeniyettir.
Dr. F ra n k fo rt 10 bu m edeniyetin yaratclarn sum erlilerle ayn
kabul ediyor. ay et Sum erleri, n A sy a y a iki bin yl md
detle, Rom a m edeniyetinin A vrupada ilham kayna olduu
ekilde, ilham kayna olan bu zel medeniyetin y ap clar ola
rak kabul ed ersek, F ra n k fo rtun teorisini kabule mecburuz.
E l-U b ey d in en eski kasabalarnd a Sm er medeniyetinin bir
o k k ara k teristik v asflar grlm ektedir ve tarihi zam anlara
k ad ar gelen devam llk unsurlarn da bulmak kabil olacaktr.
Bu devam llk tab iatiy le mutlak deildir. Preh istorik b elgeler
de, belki de sum er dilini de getiren istil izlerini bulacaz.
Bununla b era b e r tarihi zam anlarda Elam , Guti veya M ariden
gelen ve b ir o k defalar Sum er ve A k k a d esaretleri altna
alan istilclar hemen btn m anev ve madd m edeniyetlerin
S m erden alm lardr. Sum er ilk tarih zam anlarda y arad c
m erkez olmutur. P rehistorik devrin sonunda da yaznn beii
idi. E er bu y arad clar ve bu m ucitler sumerli idi iseler, on
larn seleflerine, - ki el-U beyd devrinde bizzat sumer m em leketini
yaratm lard r - P roto-Sum erler adn takm ak mmkndr. bran
tekevvnnn aksettirdii eski Sum er geleneinde, yaratl
topran sulardan ayrlm as ile d ier bir deyile D icle ve F r
a tn teekkl halindeki deltasnn kurumasiyle oldu. Bu yara
dl ii el-U bey d devrinde balam olm aldr. nk ProtoSum erler, ne sazlk b atak lk lard a ve ne de sulanm ayan bir
ld e bitm esine imkn olm iyan hububat oktan ekiyorlard.
E re k de yaadklar topra yaratm lardr. M esken zemini ile
b a ta k lk taban arasn d a ha eklinde muntazam tabaklar ha
linde sralanm ve a y ak la ezilmi kam lardan yaplm hakik
plat-form lar y erletirilm itir11. Sum erler, belki de, amurlu b a ta k
lk stnde bu suni top ra, ziraata oktan elverili hale getirilm i
olan adalar kulbeleriyle rtp doldurmamak iin yapyorlard.
10 K sh, Langdon, J R A S , 1930, pp. 6 0 0 sq. cf . L A n th r X X X IX , p.
7 3 ; X L I . p. 266.
11 F a ra h , Heinrich, F a ra , Berlin, 1930.
106
DOUNUN
E re k de platform ve Ur ile el-U beyd de adalar zerine

kurulmu olan m eskenler sk tan trl tipler gsteriyorlard .
W oo lley tarafn d an el-U b ey d de bulunmu olan am ur veya
g bre ve zift ile svanm olan saz h asrlara b akarak, bugn
hala gney Ira k ta mevcut olan, bklm kam dem etler
arasn a aslan h asrlarla yaplm kulbeleri tasavvu r etm ek
mmkndr. S m erin ilk d eko ratif mimarlnn k arak teristik
leri olan m tenasip knt ve girintiler ve yar - stunlar, bu
kulbelerin duvarlarn tekil eden ve ne frlatlm kamtan
d em etler ve arkaya konmu h asrlardan mlhem olmu o la b i
lirler. K erpiten kaln duvarlar bu hasr rg lerden yaplm
e r e v e veya oym alarn karsna rlebiliniyordu.
A ndrae 12 pimi kilden ve ilgiyi eken bir tarzda b
klm ivilerin-ki bunlar el-U beyd ve ak rab a sitelerde m
terek tir - am urdan bir duvar zerine hasr rglerin mkem
mel bir ekilde tesbitine yarad klarn gsterm itir. Bu duvar
larn salam ln oaltm ak iin pimi kilden koniler sokulu
yordu ki daha sonralar bunlar d ek orasyon lar iin kullanlm
lard r. E l-U b eyd de bunlardan daha batan ok sayd a, bulun
mutur. P roto - Sum erler, abu cak, tula yapm asn yani kil
keseklerini bir kalp iinde ekillendirm ek ve onlar gnete
kurutm ak usuln buldular.
E re k in nc tab ak asn d a 13 (X V I), el-U beyd v e Ur 14
d a bulunmu olan gnete kurutulmu am urdan tulalar, bili
nen tulalarn en eskileridirler ve yalnz tuladan mimarinin
b alan g cn deil, fakat ayn zam anda birliklerin bir araya
getirilm esiyle yaplan inann da balan gcn a dellet ederler 15.
12 F a r a h , M as. J . X X II , 1931, pp. 211 sq.
15 A rch . L X X , pp. 110 sq.
14 F r a n k f o rt ,
A rc h a e o l o g y
and the Sum erian
Pro blem
O riental
Institu te of C h ica g o . Studies, 4. 1932.
15 Speiser,
M ezopotamian
Origins ve A J A ,
X X X V I I , pp. 45 9 , s q ;
P e a k e , e t F leu re , Peasants and Potters , p. 9 2 , Bu mellifler el-U b ey d sakin

lerini,
tahldan
fa y d ala n m ay
renmi fa k a t gr n te
hibir hayv an
ev cilletirmemi olan iranl av clar o la rak kabul e d e rle r.

T he S u m e ria ns , 19 28 ve U r o f the C haldees, 19 29 ise W o o ll e y bunlar eh irlerde
y a a m y a n ve T u fa n la o rta dan
kalkm Sami A k k a d lar ola rak gznne
alr. imdi bu Teoriyi /e r k etmitir.
M E Z O P O T A M Y A D A P R F H S T O R Y A
D E V R L E R
107
Evin medhali ya h asrlarla, yahut da tatan bir zvana zerinde

dnen tahtadan pervazl kaplarla rt leb iliy o rd u 16.
Bu kaplarn zerlerinde dndkleri ukurlu talar el-U b ey d de bulunmulardr. Bunlar M ezopotam yada b tn muahhar
devirlerin k ara k teristik b ir usulnn en eski m isalleridir. Bu
usul A sy a dan geerek uzaklara, ta M sra kad ar yaylm tr.
Bu tekn ik tamamen yerleik ve g eb elerin h asrdan kulbe
siyle iktifa etm iyen bir kavm e uygun gelir.
Resim 55 Ispatl
eklinde
p a r a l a r ve
topuzlar, el -U b e y d 1/i
K olo n lan n bu yerlem esi b a tak lk lar iindeki hayat art

larndan ileri gelm ektedir. B alan g ta ekonomisinin temeli
iftilik oldu. T arlalar apa biim inde k a b aca yontulmu ve
paleolitik el baltalarn yle byle hatrlatan kuar yongalariyle
kazlyordu. K u a rtan veya obsidiyenden destere gibi dili
y ongalar, Fayum da olduu gibi sert saplar zerine deil,
fak at gevi getirici bir hayvann alt enesini taklit eden kilden
yaplm oraklarn zerine yerletiriliyordu ve ekin bim ee
yaryorlard. D an eler el deirm enlerinde dlyordu.
16 Langdon.
O xfo rd Editions o f C uneiform T exts, VII,
to g r a p h ic Inscriptions from J e m d e t Nasr.
1928,
Pic-
108
DOUNUN
B ataklk lar iinde, bir ln ortasn d ak i vahada, ziraat

yaplabilir topran zorlukla suland bilindiine gre, yalnz
ziraat, o k glkle kazanlan tarlalarn yannda daim bir
isknn artlarn temin edebiliyordu. Bununla b erab er Sm er de
hurma a a yetiiyordu ye besleyici m eyvas sayesinde insan
top ra a balam a yardm ediyordu.
Hurma ve tahl ziraatnn dnda P roto-Sum erlerin b o y
nuzlu h ayvanlar, kei, domuz besledikleri de zannolunuyor.
Bu h ay v anlar evlerin svasnd a kullanlan g bre i l e 17 ve belki
de yab an hayvanlar tasvir eden kilden h eykelcikler ile anl
yoruz.
B ataklklard aki av, sapanlarla, belki de yay ve oklarla
yaplyordu. A v sonra bir topuz ile ldrlyordu. Btn istas
y on lard a ovoid sapan talar bulunmutur. Y ap rak biim inde
kuartan ok ular nadirdirler.
U rda el-U b ey d deki m uahhar m ezarlara top veya armut
biim inde ta topuzlar koym ak detti, E re k te Resim 82 b. ye
yaklaan uzunca tipler bulunur.
Resim 56 a k m ak tan dan
ok ular ve
t a ta n b a ltala r, e !-U b e y d ^4
Su av iin kilden ve delikli kirem itlerle ykl a la r 18 ve

b elk i de ortasndan boumlu talar (R es. 55, 33) veyahutta
h arp on lar kullanlyordu. (Ur da el-U bey dusulnde muahhar bir
17 A n d rae ,
Orient. 1930.
D as
gotteshaus und die U rform en des Bauens im alien
18 P ea k e . T he Flood, E r e c h in belgeleri kabul edilmeden evvel 1 9 3 0

da y ay n la n m tr . P e a k e de vvoolley gibi U r un su altnda kalmasn S u
m er gelenekindeki ile bir tutm ak istiyordu ; cf. F ra n k f o rt, op. cit. p.
ve Antiquity, VI. p. 503.
49,
D E V R L E R
109
m ezarda bulunan Resim 57 deki bakrdan nmuneye b a k ) 19.

K ilden yaplm figrinlere nazaran n ve k taraflar kalkk
olan ve bugn dahi F ra tta dolaan kayklar, gidi gelie
yaryorlard .
Pimi topraktan araklar dokuma sanatnn bilindiini
tahmin ettirirler ve rclkteki m aharet ssl h asrlarla sabit
olmutur. ay et kem ikten bizler deriden elbiseleri hazrlam aa
yaram larsa, delikli ve kem ikten ineler d e 20 dikiin bilindiini
tahmin ettirirler.
K aplarn k asn aklarn d a ve dier ilerde kullanlacak hur
ma aac gvdelerini dzeltmek iin, dlger trapezoid baltalar
veya cill tatan keserler kullanrd (R es. 56). M srda T a s a da
bunlar tahtadan bir sapa tesb it edilm ilerdi, fakat Sm erde,
m odern balta ba prensibi yani sapa geirilm ek zere bir de
likle delinm i olmas oktan biliniyordu. Baltann ilk ekli b el
ki de tatand. G erek ten , tatan ve delikli bir balta ba U rda
muahhar bir m ezarda bulunm utur21. F a k a t M ezopotam yada
nadir olarak bulunurlar ve W o o lley n 22 teklif ettii gibi bu
tatan ve topraktan numunelerin m adenden orijinaller zerin
den kopya edilmi olm alar da im knsz deildir. H akikatte
U rda, E rek te olduu gibi el-U b ey d de de alt tab ak alard a b a
k ra asla tesadf olunm am tr. F a k a t m adenden yaplm eya
eski sit lerde daim a nadirdirler. nk, daha kym etli olan
maden b irtev iye yeniden kullanlm tr. D ier taraftan Sm er
diyarnda an cak kk sathlarda istikaflar yaplm tr. U rda
el-U b ey d deki muahhar sluptaki bir m ezarda kefedilm i olan
bak rd an harpon,, hakikaten izabe ile elde edilmi bir p ara
dr. H er ne k a d a r tica ret bolca bir ted arike m saade edecek
ekilde iyi organize edilmi olm am akla b era b e r, P roto-Sum erlerin m adencilik sanatn oktan bildikleri o k muhtemeldir.
m lekilik sanat hayret v erecek bir ekilde ileri idi.
in cecik kesilm i sam anla kark kil dikkatle piirilm itir. m
19 E la m l muvaziliklerin mns daha so n ra t a r t m a konusu o lacaktr .
20 A m erican A nthropologist, 3 5, 1933, p. 6 0 ; H enry F ie ld burada
u teoriyi kabul e d er : uzun ballar Sami'lerdi ve Sum erli b rak is efalleria
C f . bununla b e ra b er, A J A , X X X V I , 1932, p. 42 9.
21 L A n th r, XL I, p. 26 6 .
22 U r, W o l l e y , in A n t. J . , X , 1930, pp. 327-3 4 1.
ncleri idiler.
DOUNUN
110
lek i, her ne k a d a r donuk pem be ve deve rengi tonlara da

tesad f olunsa da, genel olarak garip bir donuk yeil renkte
keram ik imal ediyordu. Bazan vazolar ya tam am en veya k s
men, ince bir astarla kapldrlar, fak at yz hi bir vakit perdahlanm am tr.
ekiller o k ad ar m untazam drlar ki baz m ellifler 23 bu
vazolarn a rk v ey a torn a denilen bir dner plato zerinde
ilendiklerini tahm in ediyorlar.
G erekten , maddenin incelii bazan hayreti mucip bir
d ereced ed ir. m lekinin ilk m ahsulleri iin kaide olduu zere,
baz ekiller baka m addelerden yaplm vazolar zerinden
kopya edilm ilerdir. Resim 58 teki vazonun az zerine kon
mu olan yksek sap ve vazonun baz bezek m otifleri, sep eti
likten mlhem olmu olabilirler. K eram ik sanatnn
tekem
ml, tabak ve anaklarn dairev m esn etle rin d e 24 E rek ve
e l-U b ey d de bulunan sa l a tabaklarnn ( s a u c ie re ) g a g a la
rnda (levha XIII. a) E rek ovoid biim anaklarnn ( g o b e le t)
taban n a konmu olan garip bir kk dm ede ve bilhassa
testi ve kselerin boru biim i gag alarn d a grlm ektedir. Bu
sonuncular pek oktu rlar ve byk bir nem tarlar, nk
gagal testi, muahhar devirlerde M ezopotam ya keram iklerinin
tam k arakteristiini tekil eder. S a l a kseleri, dmeli anak
ve g a g a l k se gibi bu ekillerin bazlar Sm er dnda
hemen hemen asla tesad f olunm adklarna g re, lokal m ede
niyetin
zelliine bir delil tekil ederler. Buna mukabil
daha
ileride
greceim iz
gibi,
A su rda,
Elam da
ve
randa bulunan tiplerin, tabak lar, y ksek ve ince kseler, alak
ve bo ayakl a n a k veya kseler ve kulaklar omuz zerine
konmu kk k seler gibi baka ekillerle benzerlikleri, mnaldr.
E l-U b eyd keram ii hemen daim a ssldr.
leri iinden baz vazolar 23 ya izm ek ( in cisio n )
nevi tarak vastasiyle kaznarak sslenm ilerdir.
ve m lein k arak teristik usulleri daha nced en,
htimal en esk i
veyahut d a bir
F ak at bu an ak
alt seviyelerd e
23 E r e c h , II. Be richt, A k h b n d , preuss, A kad. W issen, ph il. H ist. kl,

1930 4.
24 U r , W oliey, in A nt. J . , X , 1930, pp. 32 7-3 41 .

25 A y n eser.
D E V tR L E R
111
m eydana k a rla r v e siy ah desenli resim lerle m uttasftrlar. Bu

resim ( n a k ) in celeerek nihayetlenen ltif bkmlerin m eydana
gelm esi iin, genel olarak yumuak b ir fra ile yaplyordu.
M otifler hemen m nhasran geom etriktir. Bazan m ntakalar ha
linde toplanrlar ve sep et ilerinin bezeklerini hatrlatrlar ve
tektonik bir slp gsterirler. ok defa byk bo m esafeler
gzetilm itir. P ra tik olarak, hi bir tasvir tannacak ekilde d e
ildir. F a k a t bu m otiflerin bazlarnn ta b i konularn slplatrlm ifadeleri olduklarn tahm in kabildir. En ak la yatan
rn ek G reke S ig m a eklindeki bir seri resim lerdir ki uan
kular olm alar icabed er. U rd a m uahhar b ir m ezarda bulunmu
olan bir tabak 26 m erkez bir daire etrafndan ualar salan ay
sralar ile sslenm itir. Burada, ifrata dm gziie baklm a
dan, U ru him aye eden tanra
olan K am er T a n r a s N annarn senboln grm ek ve bu su
retle tarih Sm er ehri ile ona
takaddm eden el-U beyd kasa
b as arasnd a bir b a kurmak
mmkndr.
M ermer, steatit, kalker gibi
yumuak talardan, keza, sade
ekilli kseler yontulmutur. Umulmaz bir sab rla volkan cam
olan obsidiyenden ilenm i g
zel k selere ait bir ka p ara
belki de el-U beyd devrine ait
tirler. Bununla b eraber, o n la r, R e s jm 57 B a k rd an zpkn ve sap deo k daha az eski bir tapnan likli b altala rn kilden m o d e lle r i,U r .1/*
E rek Beyaz tapm ann inas
iin kullanlm olan bir limon iinde bulunm ulardr27.
Proto-Su m erler llerini uzunlam asna gm yorlard 23;
K ilden yaplm b o y al figrinlerin bu halkn m anzaras
ve kyafeti hakknd a bize bir fikir verdikleri dorudur. E rk ek 26 U r, W o l l e y , in A nt. J . , X , 1930, pp. 3 2 7 -34 1 .
27 E r e c h . III, IJerich, Abhand, p reu ss, A kad. W issen ph il. H ist. kl.
1932, 2.
28 Ur, W o ll e y , in A n t. J . , X , 1930, pp. 3 2 7 - 3 4 1 .
112
D O U N U N P R E H IS T O R Y ASI
ler 29 in uzun b ir sakal ve a rk a y a bir yumru eklinde top

lanm uzun salar v ard . V e byklarn tra ediyorlard. K a
dnlar, predinastik M srda olduu gibi, b alarn d a perkler
tayorlard ki figrinlerde bunlar ziftten yaplm lar ve yap
trlm lardr. 30 (L e v h a XIII c ) Koyun derisi erkek kyafeti
iin kullanlm tr. Figrinler bize zam anm zda bu tarzda giyi
nen bir krd siluhetinin ayn intiban veriyorlar. K adnlar p
lak grnyorlar. Omuz zerine ve kollarn st ksm larna
konm u olan siyah lekeli veya kilden kk yuvarlaklar, W o lle y ye nazaran ta tu a jd rla r31. Bunlarn n edbeler olduklarn
sylem ek belki daha doru o la ca k tr. Bazlar em zirecek vazi
yetted irler. D ierleri de ellerini k alalar zerine koym ulardr.
Bu h eykelciklerle M srn benzer heykelciklerinin yahutda
paleolitik A vrupann daha da nceki heykelciklerinin bir tanrenin tasviri olup olm adklarn bilm iyoruz. Proto-Su m erler ss
olarak kavkdan ve yumuak tatan yaplm incilerden kolyeler
ve bilezikler ta y o rla rd 32. Billurlu klteden, obsidiyen veya
tatan yaplm ( 1,13 ) ve ivi biim indeki kk dm eler
burun
i in d e ; i b key yzl tatan y ass dm eler d e 33
d udaklarda tanm olabilirler, Burada, mevzi servetlerin ve
en bata limon ve sazlarn im kn nisbetinde tam olarak sm
rlm esine m stenit b ir endstrinin varln gryoruz. F ak at
b y le bir endstri komu m em leketlerle yaplan bir ticaret
sayesind e mmkn olabilirdi. Zift, kuyulardan kolaylkla tem in
ediliyordu. stimali ok yazlm olan obsidiyen A sur ve dou
A n ad olu nun volkanik srtlarndan idhal olunuyordu. B akr ku
zeydou pltolarnda aram ak gerektir. U run en eski evinin
tem ellerinide bulunmu olan iki tane incinin am azonit olduklar
grlyor k i 34, bu yeilim trak ta H indistann N ilgharry srtla
rnda v e keza Dou A nadoluda in situ bulunm aktadr.
29 E re c h . III, Beric h, A b hand , p reu ss, A kad. W issen. phil. H ist. kl.
1 93 2, 2.
30 U r , W o ll c y , in A n t. J . , X , 1390, pp. 3 2 7 - 3 4 1 .
31 A y n eser.
32 A y n eser.
33 elObeid, Hail e t W o ll e y , U r excavations, I al'Uhaid, 1927.
31 U r , W o ll e y , in A n t. J . , X , 1930. pp. 32 7-3 4 1 .
E l-U b eyd m edeniyetinin yarad clar

km olam azlar.
b atakln
113
dibinden
M edeniyetleri, ok ibtidat mezolitik atalar takiben gelen

lokal bir gelim eye ait h ib ir delil gsterm em ektedir. Bununla
b erab er bu m edeniyet, Sm erde kk salm, blgenin zel
artlarn a uymutur ve bir anlamda da bu b lg e y e inhisar e t
mitir. El-U beyd anak m lei ok karakteristiktir ve h atta
kaz sahalarndan uzakta bile bir gz atla hemen tanlr. Bu
an ak m lee Eridu, El-U beyd , M eraijib, Ur, E rek , Laga
ve Sm erin d ier b irk a sitinde rastlanm ve fakat A kkad
K i ve ne de Cem det N asr ve ne de g neye doru daha
uzakta F a ra h te grlm emitir. B enzer bir an ak m lein ok
daha kuzeyde, Sam arra ve A surun muhtelif sitlerinde, douda
Mussian etrafnda, Elam da
S u sa da ve B asra krfezinde
Buir yaknnd a bulunduu da dorudur. Her ne kadar bu
mahsullerin Sm erin E l-U beyd deki keram ii ile kyaslanm as
mmkn ise de, tpks olm aktan uzaktrlar. a y e t imal tarz
bakm ndan bunlar E l-U b ey d keram iine
yaklarlarsa da, Proto - Sm erlerin A sur
veya rana doru yaylm olduklarna
zarur olarak dellet etmezler. Y e n i keif
ler, daha ziyade, ok muahhar bir devirde
A su ra doru bir genilem e imknn te l
kin ediyorlar. El-U beyd safhasndaki Pro- Resim 53 _ u r da el-U to-Sum er m edeniyeti, ilk Sm eri k arak ter- beyd I slbunda emlendiren muhite has ve vazh bir ekild e
zildi K a b 1/ 6.
zellem i bir mahsuldr. Fakat Sm er medeniyetinin en k arak
teristik unsurlarnn tohum larn, d aha nceden sezmek kab il
dir. B a k a vasflar bu m edeniyete eklenecekler v e dierleri de
sonraki safhalarda tekml ed eceklerd ir.
M teakip safha E rek te A lm anlar tarafndan ok dik
katle idare ve sonular abu k neir olunan kazlar sayesinde
malm olmutur. Bunun iindir ki bu safha U ruk devri ad
altnda tanlr. (U ru k lb ran ice E re k in Babil e k lid ir). Hi p
hesiz ayn d evre ait izler U run derin kuyularnda, deniz sev iy e
sinin stnde 5. m 20 ile 8. m 60 arasnda Tufan kuyusunun
P r e h is t o r y a
F. 8
D O U N U N P R E H IS T O R Y A S I
114
iinde, m ezarln altnda - S IS VIII ad verilen tab ak ad a 35

bulunmulardr ve U ruk devrinin tapnaklarna ait tem eller
tehis ve tesb it olunabilm ilerdir. Bununla b eraber, bu ta b a k a
lard a bakiyeler o k nadirdirler. Bahis konusu olan bakiyelerin
U rda 36 Tufan deposu denen tabak ay hemen takip etm edik
lerini de iaret eylem ek gerektir. Su baskn, o halde, E l-U beyd
m edeniyetine son verm em itir. Bundan b ak a su baskn siti
tamamen kaplam am tr ve E rek e ulat da grlm yor. O
halde bunun Sm er geleneinin Tufan,, gibi kabul edilebil
mesi pek az ihtimal i in d e d ir37.
E rek teki byk kuyunun iinde 33. E l-U b eyd in ak es
mer veya b o y al anak "olmei kuyunun dibinden itibaren
bulunuyor. Bunlar, bsbtn ay r bir gelen ekte olan ve rz
olarak st tabakalard an dm bulunan baz keram ik paralariyle karm lardr. Bu paralar boyal keram ik p ara
larna nazaran beinci iskn tabakasndan itibaren o alr ve
U ruk devrine ait olan altnc iskn ta b ak asn d a boyal k era
mik hemen tamamen kaybolur. Y ed in ci ve sekizinci tab ak alar
da boyal paralar tek rar m eydana k arlar, E l-U b eyd keram iinden, bazan krmz boyann kullanlm as ile ayrlrlar. H einrich
yapt sond ajd a hi bir balant yokluu olm adnda hakl
olarak srar ediyor. Y en i keram iin tedricen m eydana kt
grlyor ve bu keram ik her tarafta dekorsuz solgun b ir keram ikle m terafktr ki, bunun ekil ve teknik bakm ndan eski g e
lenei devam ettirdii anlalyor. F ak at bu yeni m ahsuller, p
hesiz, manl bir icad a dellet ederler. o k gzeldirler.
E l-U b ey d in boyal keram ii ile kabili m ukayesedirler. Bunlar
tek renkli (m onochrom e) d irler ve estetik tesiri, M srn pred inastik keram iinde olduu gibi, sathn mkemmellii ile elde
ed erler. Bunlar tanm ak kolaydr. Evvel, kl rengi bir anak
as U r. W oolley , in A n t. J . , X, 1930, pp. 3 28-341.
3 Ur, W oolley, in A n t. J . , IX, pp. 3 2 3 - 3 3 0 .
37 P e a k e T h e Flood, E r e k in belgeleri kabul edilmeden evvel 1930'd a y ay n la n m tr . P ea k e d e W o o ll e y
gibi Ur'un su altnda kalmasn Su
m e r gelen e indeki ile bir tutm ak i s ti y o rd u ;

ve A ntiquity, IV. p. 503.
cf. F ra n k f o rt, op. cit. p. 49,
38 E rech , IV, Bericht, A bhand, preu ss, A kad. W issen, phil.- hist. K l.
1 9 '2 , 6.
115
m lek grlr. Bu bol, siyah renkli ince b ir astarla kapldr.

Bu kmrl keram ik rengini, phesiz ya top raa kartrlm ,
olan km rden, yahut da dumanl bir ateiri yanm asndan alm
tr. T ek n i i iptidaidir ve M ezopotam yann btn keram ik tek
niine mutlak su rette yabancd r. Bundan b ak a bu orak vadi
de yaplm asna gerekli ne rutubetli yakt ve ne dumanl
ate
vardr.
kinci keram ik, tahammuz
ettirici
bir
at
m osferde piirildii takd ird e krmz b ir ren k alan demirli bir
balktan yaplm tr. Bu keram ik, demir oksidinden belki de ok
zengin bir astarla rtlm tr ki bu yzden perdahl yz tu
la krm zsd r; 7 ve 12 inci tabak alard a ise zm krm z
sdr. nc mahsul kincinin zdd gibi grnm ektedir. rca
ed ici bir atm osferde piirildii iin ve demir oksitlerinin ferr
hale ircalarm dan dolay ren gi kl rengidir. Bunun imali ve p
hesiz krmz renkli keram iin yaplm as, husus surette ina
edilmi bir frnn kullanlmasn tahmin ettirm ektedir ki bu f
rnda k seler dum ana kar muhafaza edilm ilerdir ve keza
bu frnda havann gelm esi tanzim olunabilm itir. Binaenaleyh,
bunlar nemli teknik bir yeniliin alm etlerid irler. Bundan
b a k a krmz ve kl rengi kselerin ok defa hakiki bir
ark zerinde yapldklar da grlyor ki bu da byk
nem i haiz bak a b ir teknik ilerlem edir. N ihayet krm
z renkli k seler bir defa 7. tabakad a ( X I I ) ve kl rengi
keram ik birok defalar ve kat olmamakla b erab er 10 . ta b a k a
dan nce (VIII) bazen ve fakat ok ender olarak kulplu olarak
grlm ektedir. Bu tarz El-U beyd safhasnn sepet tipi kseleri
haricinde, Mezopotamya a n a k m leinde, baka hibir d ev ir
de kullanlm deildir. H lsa bu yeni mahsullerin, kuvvetlerini
E l-U b ey d in eski rknn enerjisine katan yeni bir sekene tara
fndan sokulmu olmas kuvvetli bir ihtim al gibi grn
m ektedir.
Mefruz yeni gelenlerin dier b aka ne gib i yardm larda
bulunduklarn k at olarak bilmiyoruz. m leki arknn, n ak
liyatta devrime sebep olan araba teknii gibi bir icadla mterafk olm as m antkdir. Bu bakm dan m sbet hi bir delil 14.
tabak ad an n ce elde edilmiyor. Fak at, ayn seviyede bu lu n an 39
39 E re ch , IV, Bericht. A b ha nd , preuss. V^issen- phil.- hist. K L , 1 9 3 2 . 6 .
116
b ir mhr zerine kaznm olan ve daha b atan tekemml

etm grnen b ir harp ara b a s, en iptida nclerin 5. ta b a
kadan itibaren m eydana k tk lar faraziyesine hak verdirebilir.
M rekkep frnlar,
m adencilik tekniinin ilerlem eleri
ile ilgili olm ak mmkndr v e
g ere k te
bakrdan
ya
plm en eski p ara E re k te 8 . tabakad a bulunmutur. Bu
nunla b erab er, bu belki de bir tesadf eseri olabilir. B akrn
daha El-U beyd
m edeniyetinin
meneinde
bulunan
ayn
kom pleks iinde icadedilm i
olduunu
zannettirecek
se
beplere
m alik iz. im dilik
yalnzca
E rek in
yeni keram iklerine nazaran, Uruk tesm iye olunan devirde, El-U beyd
m edeniyetinin yeni b ir kan as ve yeni fikirlerle tek rar
kuvvetlendiini syliyebiliriz. ayet, yeni gelenler fatih bir
aznlk tekil etm ilerse, onlarn gelm esi byk ilerin baarl
mas iin gerekli serm ayenin toplanm asn kolaylatrm tr.
Y en i gelenlerin kendileriyle b erab er evvelce yapm olduklar
ne gibi m ahhas cihazlar getirdiklerini tayin iin zaman daha
elverili deildir, nk, yukarda zikredilmi olan buluntularn
ark ve hatta slah edilmi frnn bizzat Sum erler tara
fndan istilnn yaratt yeni artlara uym ak iin icadedilm i
olduunu dnmek mmkndr. H er halde m stevlilerin sa
y ca az olduklar ve abu cak eriyip gittikleri anlalyor. Hi
bir seviyed e, siyah, krmz vaya gri renkteki keram ik p ara
lar yerli g elen e i devam ettiren a k ren kteki keram ie nisbeten o k deildirler.O ninc ta b ak ad a yeni keram ik ve ekil
leri ortadan kalkm aya balyorlar, fakat, bununla b erab er eski
ak renk keram iin imalinde a rk oktan kullanlm akta idi.
Karm ann tam olm asndan n ce bile b arbarlk tan me
deniyete geii iaretleyen ilerlem elerin varln tesb it etmi
bulunuyoruz. Sm erin iftileri ve avclar imdi cehitlerini,
tanrlarnn erefi iin an tlk yaplar m eydana getirm ek m aksadiyle, bir nizam altn a sokuyorlar.
Bu kollektif alm a, aikr olarak, bir sarm ayenin top
lanm asna ve istihsal m erkezlerinden uzakta bulunan iilerin
b eslenm esine gerekli erzak iin, fazlasnn bir yerde m erkezletiriiiesini tahmin ettiriyor. Ayn fazla v ey a bakiye erzak,
irva vr ska kanallar gibi fayd ac k arak ter tayan amme ile
rinin icrasn a da m sait olm ak bakm ndan, ayn derecede
117
zaruri idi ve bu iler sayesindedir ki yamuru kesilm i b a

tak lk ve orak bir m em lekette kyler ehirlere inklp ede
cek ler ve ehir platform lar ve duvarlarla su basknna kar
muhafaza olunacak ve nihayet esa sl ilk m addelerin, geni
bir m ikyasta ithali k olaylaacak tr.
Memleketin son d ereced e olan bereketi bu fazlay temin
ediyordu. Sakinlerinin dindarl da bu fazlann birikm esi iin
en iyi bir mil idi. Bu biriktirm enin, krmz ve kl rengi
keram ik yapclar olan hkim snf E l-U b eyd in kyl snfnn
stne g eiren istil ile ne dereceye kadar birlem i olduunu
bilmemize imkn yoktur. Tapm aklarn m allarna ait m uhasebe
den ib aret olan yazl v esik alara nazaran bu fazla,, (excd en t)
daima tanrnn tapnann ve rahiplerinin emrine amadedir.
Bu suretle E re k te antlk ilk yap bir saray veya bir mezar
deil, fakat iinden bir ta b let karlan bir tapnak idi. Bu
ta b let muahhar tapnan m uhasebe paralarnn piktografik
atasd r.
E rek in 12 inci ( VI ) devrinde (7), vatandalar, tanr
Amou veya halefinin ki bu hususta daha ak olmayan bir
fikre sahip idiler inebilecei limondan suni bir tepecik yap
ma dndler. Babilonya ve hatta A su run btn tarih
zam anlar esnasnd a belli bal tapm aklarna bal olan Zikkuratn prototipi olan bu tepecik 12 metre bir y kseklikte idi.
Ziftten yataklarla ayrilm balktan yaplm b asit kerpi ta b a
kalarnn st ste gelm esinden teekkl etmiti. D ik meyilli
yam alar, daha limon yumuak iken iine sokulan ii bo
keram ikten mahrut dizileri ile takviye edilmi ve sslenm itir.
G rdkleri i bakm ndan bu koniler El-U beyd safhasnn
pimi topraktan mahrut ve ivilerinin dorudan doruya neslindendirler ve onlarla b eraber bulunurlar. Tepenin cephelerinin
m anzaras, muahhar M ezopotam ya duvarlarnn dekorasyonunu
tekil ed ecek olan girinti ve kn tlarla daha batan tadil
edilmiti. Bunun esas E l-U b ey d in
sazdan
kulbelerinde
aranm aldr 40. Tepeciin alar, daha sonralar B ab ilo n y ann
btn kutsal yaplarnn istikam etlerini tayin eden kaideye
uygun olarak drt cihete yneltilm itir.
40
Hail ve W ooII ey, U r excavations , I aVUbaid , 1927.
1 18
2 2 X 1 7 m etre lsnde olan kk tapnak yani Beyaz

T ap n ak 41 drt ke byk balk tulalarla yaplm tr.
Bunun zerine kire b a d a n a edilm itir. Bu tapm ak Zikkuratn
tep esin d e platform un sathnn yarsndan az bir yer igal edi
yordu. Tapm ak birbirine g een byk odalarla evrilm i, m er
kezi uzun bir avludan teekkl ediyordu. V e mminlerle tesad f
etm ek iin tanrnn inebilecei bir merdiveni vard. A rkeologlar,
Z ik kuratn kaidesinde ok daha byk ve o k daha gizli
b ir tapnan m evcut olduunu tahmin ediyorlar.
G erekte, E a nn ok yakn bir Zikkuratnm tabannda bu
tipte bir tapm an tem elleri ve duvarlarn sslem i olan kil
den ivilerd en bir mozaikin izleri bulunmutur.
Muahhar
ed eb gelenein bize isb a t ettii ekildeki Sm er ibadetinin
tam cihazn burada gryoruz. Bundan baka, B eyaz T ap ak ta bir silindir intiba bulunmutur ki bu mhr ekli
o k sonralar M ezopotam ya mhrlerinin en karakteristiini
tekil etm itir. K a p a d o k y a ya, ve grdmz zere, M sra k a
d ar da yaylm tr. B alangta, phesiz ki bir m uska olan
m ahkk inci, bu suretle bir mhr halini almtr.
Bu mhrle sahibi, nakli kabil bir mal vakf ve teberr
v eya etnologlarn dedikleri gibi, tabulatrabilir. Mlk ve ah
siy et fikri bu usulde ifadesini bulacaktr. En arkayik ekli olan
dam ga mhr ( cach et s c e a u ) daha nce Erek 7 de tekemml
ettirilm i ve mhr gibi kullanlm tr ( X I I ) .
B alangta
Sm er kam na intibak etmi olan bu telakki 12 inci tabak ad a
kym etli talar yontan ii tarafndan taklit edilmiti. G erekte
silindir mhr, kabuundan soyulmu bir kam gvdesinin
m aktam n kopyas olm aldr. Bu madde b ataklk bir m em lekette
k olay lkla bulunur.
Beyaz T a p n a k ta ,
bu silindirden
b ir tanesi pimi
jip sd en kk bir tablet zerinde bulunmutur ki burada son
raki m uhasebe tabletlerini m jdeleyen saylarn grld zan
olunuyor. Tapm an hzinesinde birikmi olan serveti ve tanrya
hediye edilmi mallar idare etm ek iin, tanrnn hizm etileri
belgeleri saklam akla m kellef idiler. Daha bu devirde sayya
m stenit bir k ayt sistem ini yaratm lard. G eriye bir yaz sis
tem ini icad etm ek kalacaktr.
41 W o o lle y , U r in A nt. J . , X , 1930, pp. 3 2 7 - 3 4 1 .
119
En sonunda Anou Z ikkurat daha byk ve daha yk

sek bir dieri iine tklm tr. Bu, yeri zerine her halde ok
daha byk lde yeni bir tapm an kurulduu kk Beyaz
Tap n ak rtyor ve koruyordu. A yn zamanda, 13 nc d e
virde (V ) eski E an nann yerine ayn pln muhafaza eden ok
daha nem li bir tapnak gem itir. Bu muazzam yapnn duvar
lar kaba kalker bloklarndan tem ellere dayanyordu. Onun
iin bu tapm ak K alker Tapm ak adi ile anlm aktadr. U rda
1933 d e 42 kefedilm i olan muasr bir tapm ak tula ile ina
edilm i ve B eyaz Tapnan ii bo mahrutlar ile Beyaz T a p
nan boyal m ahrutlar arasn d a m utavasst bir tip tekil eden
ucu bo kil m ahrutlarla sslenm itir. Dr. Jo rd an a n a z a ra n 43
alviyal bir diyarda ta malzeme kullanma usul, ekzotik
bir m enee dellet eder ve iktid ara yeni bir etnik unsurun
getiin i gsterebilir. F ak at bu farazi fatihler, zaferlerini
K a ssitler ve A su rlar gibi e'ski tapm aklar tamir ederek veya
by lterek tebcil etm iler ve girinti ve kn tlar gibi eski mi
m arlk geleneini saklam lardr. Bundan b ak a madd m edeni
yeti btn unsurlarn, mhrleri, keram ii, nceki devirden
alm lardr.
Birinci slle Msr m ezarlarndaki kplere benzer kilden
bir kp-mhr zerinden geirilm i olan bir silin d ir44, ilk Elam
mhrlerinde o k y a y g n bir tip olan iki kulplu kpn ta s
virini ve bir tanesi her iki ucunda bir ba olduu grlen
ve A slanlar avn g steren Msr paletinde olduu gibi can a
varlar hak etm itir. Bir B abilonya zelliini tekil eden bu soy
can avarlarn yarad l saysz icad lara mncer olan vetirelere
ben zer bir vetireye ta b an vukua g elm itir: Bir btnn para
lara dalm as, paralarn tecerr tleri ve yeni bir btn iinde
yeniden birlem eleri. Bu iz bize 13. E rek zam anndaki Sm er
lerin psikolojilerinin b ir yzn faydal bir elcilde sezdirm ek
tedir.
42 E rech ,
Jo r d a n ,
Holdeki, v.
s. V o rlufig e
B eric hte
ber die in
Uru k unternommenen A usbra bu ng en.
43 E r e c h , 11. Beric ht, A bhand, p rea ss , A k ad , W issen, phil.- hist. K l.

19 30 4.
44 Ayn eser.
120
S resi tayin edilm eyen bir devirden sonra k alk er exoti

q u e ,, tapnak yerine E rek 14 devrinde b ak a bir yap kaim
olmutur. Bu yap yeniden yerli slubunda ve tamamen dikdrt
gen y a ss tulalarla ina edilm itir. Bu Kzl T apnak,, heybetli
bir btn tekil ediyordu ve bu devir esnasn da defa
tamir grd. En ok ilgi eken ve en iyi muhafaza edilmi
olan yaplar, zeri a k uzun bir avlu etrafnda toplanm lardr.
B ir m erdivenle klan yksek bir taraann nihayetinde, her
biri 20.40 m etre kutrunda, d airev ve tuladan yaplm ( enaa ) drt ift utundan m teekkil b ir kolonad v eya bir hol
ykseliyordu.
Bu sra stunlar bir nevi B ab li (S u b lim e P o r te ) tekil
e d iy o r 45 ve sa tarafta antlk b ir kap ile esas tapnak o l-'
m as icabed en y ere gtryordu. D duvar, kabartm a halin
de yar stunlarla ve kntlarla can lan d rlm t46. Bu duvar
taraann istinad duvar ve stunlar gibi tulalarn amur s
v asna sokulan krmz, siyah ve beyaz balk m ahrutlarndan
m ozaiklerle zengin bir surette sslenm iti.
U nsurlar E l-U beyd safhasna kadar kan motifler du
varlara aslan saz hasrlara dokunmu motiflerden m tak
olabilirler. Stunlarn m otifleri bu sonuncularn hurma aac
gvdelerinin tula ile tebcil edilm i olan tefsirlerinden baka
b ir ey olm adklarn gsteriyorlar.
Tapm an i duvarlar all topraktan kabartm alarla
ssl id ile r47. Y elesi helezon eklindeki llelerle gsterilm i bir
antilop, boalar ve kulbeler veya kam tan ahrlar gibi btn
unsurlar X V I. levhada grld zere Su m erli eski bir halk
tem asn telkin ed erler. Oyulmu frizler, duvarlara sokulmu
kilden ivilerle yaplan bir dekorasyon ile im tiza ediyor
lard. ivilerin balar, eit kollu h alar ve alt veya sekiz
yaprakl rozetler tekil ed erler ki, bunlarn S m erin muahhar
ikonografyasm da mutad sem bollerdirler ve M sra ve H indis
tan a k ad ar ularlar.
45 E re ch , II. Beric ht, A bhand, p reu ss, A k ad . W issen. phil.- hist. K l.
1 93 0 4.
46 E r e c h , IV, Be richt. A b h a n d , preuss. A kad. W issen. phil.- hist. K l.

1532. 6 .
47 E re ch , II. Beric ht, A bhand, p reu ss. A kad. W issen. phil.- hist. K l.
19 30. 4.
121
Kzl T ap m ak ta, A lm anlar herhalde tapm an gelirle

rinin m uhasebesine yarayan b ir o k ta b letler bulm ulardr. Bu
gelirler bir Sm er ehrinin ekonom ik ihtiyatlarn tekil ed i
yorlard . Bu hesaplarn muhafazas ve intikali iin rahipler
piktografik bir yaz tasavvur etm ilerd i 48 ki bu yaz eyann
tasvirlerini m cerret olarak sem bollere irca ediyordu. Bu
sem boller arasnda ksa bir ekil altnda tasv ir ettikleri eya
dahi tefrik olunm aktadr. Bunlar an cak daha ideogram lardr.
H arfler deildirler. Say ile k a y t ok tan gelimitir. F ak at
iaretlerin nemi daha m tehavvildir. H esap ok d efa normal
Sm er h esab n d a olduu tarzda ,,alt l e sa s zerindedir,
1-10-60-3.600 gibi. F a k at Elam l sistem gibi saylan ( 1 - 10 - 10 0 )
b asit bir ondalk sistem de keza bazan kullanlmtr.
T a b letler ve kp-mhrler byk bir sanat ve zevkle
mahkk silindirlerin intihalarn tarlar. Bazlar, ta devrin
deki benzer resim leri karakterlend iren realism e ile ilenmi
olan, vahi hayvan srlerini tasvir ederler, fakat dikkate
ayan olan nokta, bunlarn M srdaki b ak saplarndaki
m ahkkatla kabili m ukayese olm alardr. Narmer paletinin
tasv ir ettii biribirine sarlm uzun boyunlu bir ift canavar
M srla m ukayeseyi telkin etm ektedir 49. nc bir kom pozisyon iki kulplu bir kpn her iki yannda bulunan iki asla
nn antitetik bir grubunu tasv ir e d e r 50.
D ier sahneler
insan ahsiyetlerine
a ittirle r. En aa ilerinden b iris i 51
sak alld r ve ban
arkasn a
toplanm
uzun
salardan
bir tutam tam aktadr. Belki de Sumerin klsik etekliini
giyinm itir. B aka bir mhr, elleri srtlarnn arkasn a b alan
m esirleri tasvir etm ektedir. Bu, nmzdeki blm de inceliyeceim iz, Sm er ordularnn harpi istillar m jdeleyen bir
ia re ti m id ir? ok muhtemel ki yledir. D ier bir intiba da
48 E re ch , III. Ber ic ht, Abhand, preu ss. A k ad . IPssen. p h il .- hist. K l.
1 93 2, 2
49 E r e c b , IV , Beric ht, A bhand, p reu ss. A kad. W issen, phil.- hist. K l.

1932, 6 .
59 A y n eser.
81 E re ch , II. Bericht, A bhand, preu ss. A kad. W issen, ph il.- hist. Kl.
1930, 4.
122
bir harp arab as phe ed ilm iy ecek . b ir ekilde tasv ir edil

m itir 52. Bu, oktan a sk eri gayelere uydurulmu olduu gr
len tekerlekli bir tat vastasnn en eski rneidir. H erhalde,
d aha sonra tarif ed ilecei ekild e, m ilitarismann douuna
g erekli artlar oktan gereklem iti.
E rek hariinde Uruk devri her ne kad ar U rda b irk a
keram ik paras, duvarlar ve mhr intibalar ile ve belki de
K ite b irk a anak m lek krnts ile tem sil ediliyorsa da
bu devir, Sm er m edeniyet tarihinin esasl anlar arasn d a
yer alm tr. ( Elam ve A su ra ait olan benzer bir safha daha
ilerde tarif edilecektir). K lrengi an ak m lein ilk safhala
rn d aki krmz astard an v ey a K alk er Tapm an ekzotik mimar
lna ne ekild e etnik bir mna verilirse verilsin, bu devir
E l-U b ey d m edeniyeti ile sarih b ir surette Sum erli olan Sm er
m edeniyeti arasn d a bir b a vcuda getirm itir. K zl Tapn a
n tulalar ve kilden ivileri, kntl cepheleri ve stunlar,
tapm a bezeyen hasr motifleri ve burada bulunmu olan
gagal m lekler jen ealoji bakm ndan ta E l-U beyd safhasna
kad ar karlar. Fak at, mim arlk ve keram ik, sanat, say sistem i,
erk ek sa tuvaletleri ile o k daha ak olarak grlen ey,
iy ice tandm z arkayik Sm er medeniyetinin alm etidir. G e r
ek te oktan Sm er m edeniyetinin esasl unsurlar karsnda bu
lunuyoruz. E ksik olan ey, Uruk devri halknn Sum erli olduklar
n isb a t ed ecek olan lengistik belgelerdir. Bu delil de mteakip
devir iin elde edilm itir. ( E r e k ta b ak alar 15-16,11,111) 53. Bu
devirde yalnz Sm er, U r (2,5) ve Farah (11) ile deil, fakat
A kkad , K i 54 komu prehistorik ehir C em det Nasr 55, ve
hatta D iclenin tesinde K h afaje gibi b ak a sitelerde mutlak
surette sarih bir irtibat tesis eden halkalar da buluyoruz.
Btn B a b ilo n y a da bu suretle tesb it edilm i olan yeni
safha, ilk keif m evkiine nazaran C em det N asr devri adn al
52 E r e c h , IV. B e r ic h t , A bhand, preu ss. A k ad . W issen, phil.- hist. K l.
1932, 6 .
53 E r e c h , II. B e r ic h t, A bhand, preu s, A k ad , W issen, p h il.. hist. K l.

1930, 4-
54 Ksh, Lang do n , J R A S , 1930, pp. 6 0 0 sq. cf . L 'A n th r. X X X IX , p.

7 3 ; X L 1. p. 2 6 6 .
55 J e m d e t N asr, Maclcay, F ie ld M useum A n tro po logg M emoirs, 1, 3.
123
m tr. Bu yerde, Langdon 300 X 200 m etrelik muazzam bir

platform zerinde ykselen, heybetli bir kuleyi m eydana k a r
m tr ki 5, bu kule, bu devrin d ier btn yaplar gibi acaip bir ekilde hemen y a ss kirem itler kad ar ince m statil tu
lalarla yaplm tr. Zirvesinden inen bir merdiven 9 2 X 4 8 m etre
lik bir saray a ulatryordu 57. ay et bu yapnn m anas iy i
ce kavranm ise, imdi tanrnn dnya zerinde bir mmessili
olduu aikrd r. Bu mmessil tabasn a kendisine dnya evi
iktidar da tevcih edilmi olan hkmdar olarak grnm ektedir.
V e o ifti ile tanrs arasnda belki de yegn e m utavassttr.
Ne C em det N asr, ne K i veya F a ra h ta hi bir mezar bulunma
mtr. A ncak birinci yerd e ok uzun bir kafatas elde edilmi
tir 58. U rda cesetler tam m anasyle bklm bir vaziyette
gmlm idiler. Bu vaziyet El-U beyd devrinin uzunlamasna
gm len cesetlerinin vaziyeti ile a k bir su rette tezat halinde
dir. U rd aki baz defin tarzlar ok muhtemel olarak Uruk
devrine ve m edeniyetine atfolunm aldr. D ier taraftan E re k te 59 acaip bir yakm a ( incinration ) tarzndan bahsedilm ekdir. Uzanm k ad avralar kilden bir zarf iine sokulm ular. Bu
odada, duvarlarn kzartan ate yaklm tlr ki bu ate tesiriyle
kilden zarflar pimi ve iinde bulunan cesetler ksm en
yanm lardr.
Koldevvay A k kad da Sourghoulda buna benzer yakm alar
dan evv elce bahsetm iti. B ir tefsir yanll olarak kabul edilen
bu tarif ciddiye alnmamt. E re k te Jo rd a n n tuttuu ma
hede notlar, ayn hafiflikle reddedilem ez. Bununla b eraber, Babil
ed ebiyatn d a bu rite dair hibir ima m evcut deildir.
Y a m a grm C em det N asr ehrinden ve Ur m ezarlarn
dan toplanan b irok bakiyeler bu devir Babilonyasm daki sa
natlarn ve endstrilerin canl bir tablosunu yeniden canlandr
m aa yaryorlar. F ak at, ayet ayn soydan b elgeler elimizde
olsalard, bu tarifin byk bir ksm ihtimal Uruk devri iin de
56 U r, W o o lley , in A n t. J . , X , 1930, pp. 3 2 7 -3 4 1 .
57 A y n e ser.
58 A em e se r.
59 E re ch . II. B eric b t, A bhand, p reu ss. A k ad . W issen. phil.- hist. K l.
1 930, 4.
124
m uteber o la ca k t. im di, Cem det N asr 60 v e E rek 61- te

bulunan tab letler gsterm ilerdir ki buralarn sakinleri Sum erler
idiler. Uruk devrinde kullanlm olan piktografik sem bollere
fonetik bir kym et izafe olunmutu ve bunlar kelim eleri h ecele
mee yarad klar kad ar fikirleri de tercm eye y arayorlard . Bu
kelim eler o k arkayik bir Sum erceye ait gibi grnyorlard.
Bununla b erab er, Cem det N asrda ondalk bir say sistemi
hal hkim iken, E rek te bu sistem in, altlk e s a sa dayanan
b ir
sistem le
m terafik
olm as
olduka dikkati ek er.
G elenein daha teekkl etm edii dorudur. Bundan baka
say lar ve bir m iktar harfler ve ideogram lar Babilonya ve
Elam da m terektirler 62.
F ak at tarih zam anlarda, seilm i konvansiyonel ekiller,
her iki b lg ed e de birbirlerinden ok ayrlm lard. P ratik bir
yaz sistem inin imali, tapnaklardaki rahiplerin ve memurlarn
ellerinde idi. Uruk devrinde bile tapm aklarda, frsat dtke
yazy sadeletiren ktip okullar
m ev cu ttu . Erek 14teki
Kzl Tapm an bir tabletin d e bu okullarn birisinde temrin
veya el kitab iini gren bir iaretler listesi bulunmaktadr.
C em det N asrda da buna benzer bir liste bulunmutur. T arih
zam anlarn balanglarna kadar devam eden iskolastik g ele
nek, F arah okullarnn metinleriyle tasv ir edilm itir. Bunlarn
E rek ve C em det N asr tabletlerinden mtak olduklar aikr
dr. F ak at bunlara muayyen bir iaret icat,, etmi olan k
tiplerin ad ilve olunm utur. ay et, tarih zam anlarda olduu
gibi, tapm aklar B ab ilo n y ann her tarafndan gelen mminler
tarafndan ziyaret edilmi iseler, ehirler arasnda bir reniciler m badelesinin vukuu ve bu sanatn yaylm asn kolayla
trm olm alar gerektir. Y aznn ne krallarn harp ilerini
kaydetm ek ve ne de teolojik dom alar ifade iin icat olunmayp, bilkis tapnaklarn dnyalk m allarnn idaresine bal
tamamen pratik bir i iin icat edilmi olm as o k mnaldr.
60 Lan gdon. O xfo rd Editions o f C uneiform
to g r a p h ic Inscriptions from J e m d e t N asr .
T exts. VII, 1928, Pic-
61 E re ch , III. Beric ht, A bhand, p reu ss. A kad. W issen, phil,- hist. K l.
1932, 6 .
62 E la m li muvazililclerin mn as daha so nra m nakaa edilmitir.
D E V R L E R
125
O kul metinleri haricinde, en eski tabletler an cak m uhasebe ile

m egul olurlar. Bu hal ktiplerin m cerret dnceleri tesbit
ve n akletm ee y a ra y a ca k bir leti m eydana getirm elerine en
gel olm am tr.
Resi m
5 9 K hafaje de polilcrom bir vazo zerinde tasv ir edilmi
bir a r a b a ( British Museum )
Bu entellektel neticeler, ticaretin tanzimi v e tali endst

rilerin inkiaf ve h atta belki de militarismann iddetlenm esi ile
b a baa gidiyorlard. B ir a ra b a y a bir kz veya bir eek
kom ak usul, ki daha Uruk devrinde malmdu, nakliyat o k
126
tan kolaylatrm t. im di at gibi yeni bir hayvandan fayd alan

m ak mmknd. Bundan b aka at C em det N asr tabletlerinde
olduu gibi klsik Babil kneiform unda da ay n d alar eei*,
ideogram ile zikredilm ektedir 63. U r 84 daki bir mhr ze
rinde, sulhu irtibatlar iin ok rahat olan iki tekerlekli hafif
arabann harpi bir ie yarad tasv ir edilm ektedir. K afajede bu devrin muahhar bir ksesi zerinde bulunan arab a
(Resim 59) tam am en Sum erli bir m anzaradr (baz detaylar ta
mir grm lerdir).
Servetin oalm as, tat vastalarnn
islh ve ticaretin tanzimi neticesi olarak
m adenin nemi anlalyor. B akrd an veya
kurundan k seler U rd aki m ezarlardan karlm tr.Fakat,C em d et N asr ehrinde bile
kuarit yon galarn d an
apalar,
kilden
oraklar ve obsidiyend en lam lara hal ok
olarak tesad f olunm aktadr. A nlalyor
ki maden d ah a bir lks m addesi idi. G e r
ek te, bize kad ar kalm olan maden eya
Cem det N asrda bulunmu olan dili olta D . , n
D . ,.
.
,
T
j
, .
Resim 6 0 B a k r bir
inelen, dnastk M sr balangcnda oldu- 0jt a . Cemdet N3sr 2h
u gibi ucu m devver bir b ak , F a rah 65
da bulunmu olan ve yass bir kn la nihayetlenen yass b ir pala
nadir ve iptidaidirler. Delikli baltalar, E l-U b ey d de olduu gibi
hal kilden nm unelerle temsil olunm aktadr ve topuzlar ta
tand rlar. Mutad ekil arm ut biimi idi. Bununla b erab er C em
det N asrdaki bir para M srn predinastik ilk m edeniyetindeki
kursa benzer discoi'de,, topuzlarna benzem ektedir.
Bu devirde, anak m lek mutat olarak ark ta yapl
yordu. Sm erin yerli soluk esm er keram ii ok yaygn d r.
F a k a t, polikrom boyal ve olduka nadir bir keram ikde bu
devrin karakteristiid ir. ekiller, g agal bir o k testiler (levha
X IV a), keza boyunlu, om urgal ve omuzunda delikli drt
adet kulak bulunan testiler ( Res. 61), kadehler, E rek 10da63 Langdon. O xfo rd Editions o f C uneiform
Texts, VII, 1928,
to g ra ph ie Inscriptions from J e m d e t N a sr .
61 Ur, W oolley, in A n t. J . , X , 1930, pp. 32 7-3 4 1 .
65 F a r a h , Mas, J . XX II, 1931, pp. 211 sq.
Pic-
127
kilere benzeyen kay eklindeki y ksek kulplu kseler ve o l

duka kab a mahruti an aklar ihtiva etm ektedir. T ersin e ev
rilmi kesik koni eklinde ve iinde tutm ak iin bir dmesi
bulunan acaip kap aklar (obturateur), Indus m edeniyeti ile ben
zerlik bakm ndan ilgiyi ekerler. B o y a hemen yalnz omur
g al testilere inhisar eder. Baz hallerde b ezenecek sath b e
yaz kaln bir sva ile rtlm tr. D ier hallerde renkler d o
rudan d oru ya kilin sathna srlmtr. Siyah izgilerle e r
evelenm i, zengin bir zm krm zs (arab ) renkte geni
eritler kil zerine boyanm tr. Su yerine g een bu siyah
izgiler, keza bazan krmz ile doldurulan yedek sathlar
da sslem ee yaryorlard. Bundan sonra btn sath per
dahlanyordu. Bu devrin m otifleri, apraz b asit izgiler, ekenar
drtgen ler, genler ve pano eklinde tertiplenm i ifte b altalar
dan ibarettir ki hepsi de ksenin muhtelif ksm larn tebarz
ettirecek ekilde tektonik bakm ndan gruplanm lardr. Benzer
m otifler bazan, perdahlanm am yeilim trak bir keram ik ze
rin e donuk siyah bir renkle ilenm ilerdir. Bu keram iklerin
kk krntlar E l-U beyd keram ii ile k a rtrla b ilir.
K eza tatan k seler de yaplyordu. Bir oklar kaln ve
kab a ilenm itir. Y ak n lard a U rd a 68 bulunan bir danesi, k a b a rt
ma halinde oyulmu hayvanlarla bezenm itir. Bu, X V . levhadaki
ksenin dorudan doruya atasd r. A yn istasyon d a isteatitten oyulmu fevkalde bir a y 87 elde edilm itir. (L ev h a X V . a)
Bu aynn srtnd a, tpk Su sada o k yaygn olan mermerden
kselerd e olduu gibi, m ayiler iin kk bir boluk bulun
m aktadr. B a k a bir m adde, yani fayan sta U rd a bulunan (bel
ki de Uruk devrine aittir) bir ksenin gsterdii gibi, kaplarn
im alinde kullanlm tr. A yn m addeden inciler ve pandeloklara
ok defa Cem det N asrda tesadf olunm aktadr. Bu tekniin
daha Uruk devrinde sokulmu veya icad edilm i olmas muh
tem eldir.
S s ve tuvalet eyas arasnda, kk konik balar hiza
snda delinmi kem ikten kuvvetli in eler
m teakip devirde
o k yaylm olan m aden inelerin dorudan doruya atalar
66 Ur, W oolley, in A n t. J . XIII. pp. 38 0 -3 .
67 U r, W o o ll e y , in A nt. J . , X, 1930, pp. 32 7 -34 1.
128
D O U N U N P R E H fS T O R Y A S
drlar. nsan, g vercin veya ay biim lerinde m uskalar, kem ik

ten b ir scrotum (h a y a to rb a s ), ta veya fayanstan inciler,
tahta, kavk ve yumuak talard an 68 nadiren kornalin ve
L apis-Lazuliden ekartrler 69 ve nihayet E l-U beydde olduu
gibi d ud aklara kon acak tatan bir dme, saylabilir.
Resim 61 C e m d e t N asr kpleri ve kadehleri.

M ack ay e g re 1 /g.
Mhrler, basit geom etrik m otifler, hakedilm i dam galar

ve hayvan resim leri ve Uruk devrindenberi altm z baka
motifleri tay an silindirlerdir.
68 J e m d e t N asr, M ack ay , F ie ld M useum A ntropology M emoirs, 1, 3.
69 U r, W o o ll ey , in A n t. J . XIII, pp. 380 -3 .
129
Uzunlam asna delinmi olaca yere ularndan birinden

aslm ak iin bir kulakk tayan iki silin d ir 70 o k ilgi ekm ek
tedirler. nk bu tip M srda protodinastik devirde grlr.
Bu suretle bu devir ile Cem det N asr safhas arasndaki zaman
birliine (synchronism e) dair bir delil elde ediyoruz.
C em det N asr ve Ki istasyonlar Sum erii medeniyet ve
dile sahip bir halkn ta B ab ilo n y ann kuzeyine kadar yayld
n ve A k ad n Sum erler tarafn d an kolonize edildiini g s
term ektedir.
Ki 71 n alt tabak alarn d a bulunan bir k a m ikrolit d
nda, bundan nce bir yerlem enin m evcut olduuna dair hibir
delil bu blgede ele geirilm em itir. Belki de buras bu kk a k
mak ta aletlerini kullanm olan o b an lar veya avcular tarafn
dan daha nce iskn edilmi olabilir. E er hal b yle ise, o halde
bahis konusu olanlar Sam ilerdir. G erekte, tarih zamanlarn
b alangcnd a A k a d lar Sm erlerle b erab er bu b lgeyi igal
etm ilerdir. Bu yeni gelenlerle karan ve hkm altna giren
Q u C7
^7
Reeim 62 K se l e r ve tk a la r
^7
( o b t u ra t e u r )
C e m d e t N a s r . M a c k a y e g r e 1/(;
esir, tccar, ecir olan bu Sam iler, Sm er diyarn a kadar da

lm olm aldrlar. Bu suretledir ki C em det N asr keram iinin
zelliklerini izah im kn olur. Bu keram iin teknii, ekilleri ve
dekorasyonunda kullanlan renkleri Uruk devrinden m taktr
lar, lkin kom pozisyonu ve m otiflerinden bazlar Sam ilerin
keram iklerinden deil, fakat onlarn dokum alarndan v ey a se70 J e m d e t N a s r , Mack ay, F ie ld M usum A n tro po logu M emoirs, 1, 3.
71 Ksh, Landgon, J R A S , 1930, pp. 6 0 0 sq. cf. L A n th r X X X IX , p.
7 3 ; X L I. p. 266.
pTekii.toTyc.t F . 9
130
petlerinden alnm o la b ilir72. D esenlerin bazlarnn ve h atta

polikrom inin zgem ii (an tcd en t) belki de kuzey Suriyedeki
T el H alef keram iginde bulunm aktadr.
H erhalde, B ab ilo n y anm kltr ev resin e Sam i bir unsu
run girm esi bu devir esnasnda A k ad m Sm erler tarafndan
kolonizasyonuna tesadf etm esi ihtimal iindedir. V e ilk tarih
sllenin (K i I), Sm erlerin dil ve m edeniyetine yabanc bir
halk ile tem asa geldikleri bir sahad a bilhassa gelim i olmas
herhalde m analdr.
C em det N asr devrinin sonunda Babilonyada da medeni
hayata gerekli artlar oktan vukua gelm iti. B atak lk ky,
norm al btn su basknlarndan korunan v e bir klt ve bir
hkmet sistem i ile birlem i ehir haline inklp etm iti.
E l-U beyd kylleri, m ahsullerini tam ak iin tekerlekli
tat v astalarn kullanm ay renm ilerdi ve cil verm e san a
tn biliyorlard . Mimarlk ilerlem iti. Silindir icadolunmutur
ve ah s mlke ait eyay dam galam aa yaryordu. Bir hesap
veya yaz sistem i tasavvu r edilmiti. Bu sonuncu icatlar her
halde orackta yaplm lardr, nk onlarn evrim m erhalelerini
takip ettik. B ir yaz icad ed ebilen b ir kavm in, tekerlei de icadetm ee m uktedir olm as tabidir. Belki yalnz kuzey Suriye
m stesna, hi b ir yerde U ruk devrinden phesiz olarak mu
kaddem tekerlikli tatlar veya ark ta yaplm anaklar bu
lam yoruz.
F ak at
u v ey a bu usuller Sm ere sokulmu
olsalar da, onlar yerli m edeniyete uymular ve bu yerli m ede
niyet tarafndan tem sil edilm ilerdir. Bu suretle Sm eri yaratan
hazrlayc alm a tamamlanmtr. Sm er endstrisine, imdi,
bu endstrinin fevkalde bir verim le gelim esini tem in ede
cek olan y e te r d ereced e ham maddelerin birikm esini sa lay a
ca k b ir ticaret istikrar gerektir. Bu da ilk slle devrinin
eseri olacaktr.
72 E la m l muvaziliklerin mns
daha so nra mnakaa edilmitir,
YEDNC
BLM
ARKAYIK SMER MEDENYET

K i te, Shourouppak 2 ve E rek 3 te C em det
N asr
devrinin kalntlarnn hemen stnde, bir su baskn deposunun
baz hafif izleri bulunm aktadr. o k daha eski olan ve ihtimal ki
U ra m nhasr bulunan Tufan tabakasndan veya K iteki
ok daha g en bir tabakadan ziyade, bunlar Sm er geleneinin
Tufann temsil ederler. Farah ( Sch ou rou p p ak) B ab il tufannda,
T e v ra tn Nuhu
roln oynayan
U tanapitim in ehri idi.
Bundan baka, Tufan sonras tabakalarndan itibaren kral ad
lar yazl mhrleri bulm aa balyoruz ki, bu adlardan ikisi
slle listesinde, Tufan sonras hkm darlar arasnda zikredil
m ektedirler. Bu suretle K rallgn klerden indii tamamen
tarih d evre ulam oluyoruz ki, muahhar ktipler iin bu devir
Ki, E rek ve U r sllelerinin ad r. Bunun iindir ki genel
olarak bu yeni d evreye birinci slle devri ad verilmi ise de
bunu A rkayik Sm er M edeniyeti ad ile deitirm ek g e
rektir.
Bu devrin yaz ve ta zerine gravr, m aden iilii ve keramik, elbise ve mimarlk ile kendisini gsteren sanatlar ve ends
trileri, El-U beid devrinden itibaren inktasz evrimi takibolunabilen sa n a t ve endstrilerin gelim elerinden ibarettirler. A ncak,
hi olm azsa kem iyet bakm ndan birinci slle devri ile C em
det Nasr devri arasnd aki farklar barizd irler. Belki de bu
fark lar bugn, Ur ve E l-U b ey d de
ve Erek, L aga, Farah
ve K ite
birinci slle tabakalarnd an elde edilip neir
olunan madd zenginlik ile nceki devirlerin az sayd aki k a
lntlar arasnd aki nisbetsizlik yznden m balagalanm tr.
U rd a olduu kad ar K ite, tannm ak ve yazlm ak zere b ek
leyen bir intikal devrinin varl bir o k delillerle sabit olm u
1 L angdon , J R A S , 1930, pp. 60 0-3 ; W atelin , L Anthr\ XL1, 19 31, pp.
2 67 -27 0.
2 M us. J . XX II, 20 1 -6 .
3 E r e c h , J o r d a n , Zweiter B ericht,, , bale not 6 . blm. VI.
132
DOUNUN
tur. Mesel, U rda W oolley btn sath a yaylm olan sval bir
keram ikle karakterlenen ve dz-dbkey tulalar oktan kul
lanan ve kral m ezarlarndan nce bir safhay ayrt etm ektedir.
Bununla beraber, imdi tezahr eden yeniliklerin bazlarnn
nceki medeniyetin tabi bir gelim esi olm adklar anlalyor.
Tula ii buna en ak bir rnek tekil etm ektedir. Birinci s
lle devrinde y ass biim rasyonel tula eklinin yerini acayip
bir ekil almtr.
Bu ekil tula bir yznde dz, dier yznde d bkey
dir. Dz-dbkey ( plan - convexe ) ad verilen bu tulalar,
S arg on ( A gade ) n tahta km asndan pek az zaman nce
sona eren devrin o kadar karakteristiini tekil ederler ki,
Alm an bilginleri bu yzden dz - dbkey devir demek
itiyadn kazanm lardr. Y a stk eklinde olan bu tula, eski
ekillerin slahndan ziyade geriye atlm bir adm iaretlenlendirir. Bu sebepden Jord an 4 bunun tuladan hakiki mima
riyi bilmiyen yabanc m stevliler tarafndan getirildiini telkin
etm ektedir.
Cenaze ritlerinde de kkten deim eler m eydana kyor.
Halk byk m ezarlklardaki tek m ezarlara gm lmektedir.
Bazan, m esel U rda olduu gibi, nceki devirde ayn suretle
kullanlm olan yerlerden tekrar istifade olunmutur. C esetler
ne El-U beyd devrinde olduu gibi uzunlamasna, ne de U rda
Cem det N asr m ezarlarnda olduu gibi sk skya bzlerek
yatrlm lar, bilakis b a ca k gvde ile dik v ey a geni bir
a tekil ed ecek tarzda hafife bklerek gmlmlerdir. Baz
eski m ezarlarda, W oolley 5 ye gre, ba belki de bizzat m e
zarda yaklan bir ate vastasiyle yaklm tr. Bu ksm yakl
ma ameliyesi E rek te nceki devirde grdmz tarzn soy
suzlam bir ekli olabilir. F ak at Hail 6 bu yakm ann h aki
katen kasdi olup olm adn sorm aktadr. K ab ir bazan hasrla
rtlmtr, b ak a hallerde de kadavra keramikten ( 1arnax), ve daha sonralar kam tan bir tabut iinde gmlm
tr. ilerinde insan veya hayvan olduklar belli olmayan kemik
paralar ve kseler bulunan byk kpler, Ur mezarlnda
4 E re ch , Jo rd a n , Z w e i te r Bericht, bak blm. V l . daki not 6 .
5 Tombes R o y a les, Woolley, A n t . J . VIII, 1 928, 1-29,
6 Antiquity, II, p. 59.
A R K A YIK S U M E R M E D E N Y E T
133
bulunmu olm akla b eraber, W oolley tarafndan tem el depolar

olarak kabul edilm ilerdir. Bunlar d ah a ziyade Indus ehirleri
nin baz l yakm a tarzlarn dndrm ektedir. P e r r y 7 Ur
ve F a ra h taki mterek m ezarlarla Msrn ilk sllesinin hususi
mezarlar arasn d aki benzerlie dikkati ekm itir. U rd a bir
k a m ezar yannda bulunmu olan kilden ve boyal b alar 8
da vazifeleri bakm ndan M srn mahkk portrelerine yakla
abilirler.
1928 de kefedilm i olan U r K ral m ezarl,, ve K ite
Y hyndeki 9 baz m ezarlar, bizi, kaynaklarn Sm er g ele
neinden alm adklar anlalan ve mutlak surette ayr olan bir
telkkiler dnyasna sokuyorlar. Bizzat mezar, A b y d o staki
Msr kratlar m ezarlarnda olduu gibi, minyatr halinde top
rak alt bir evd ir; m ezar 12 X 8 m etre lsnde olan ve
meyilli bir ram pa ile inilen muazzam bir kuyunun dibinde ina
edilm itir. M ezarlardan bir tanesi, d rt ke yontulmam k al
ker bloklarnd an ina edilmi paralel odadan teekkl edi
yordu. Bindirm e tarznda kubbeli idi. H a r la 10 rtlm ve sonra
tahta ile sslenmiti. B aka bir kk mezar 11 kalker plakalar
dan yaplm hakik bir ku bbe ile rtl idi (Resim 64). Bun
dan baka tula her yerde kullanlm tr ve baz halde tav a
nn kubbesi hakiki bir k u bb e anahtar tana dayanm aktadr ki
bu prensibe ilk defa olarak nc slle zam anndaki M sr
mimarisinde rastlanr. F akat bu prensip ihtimal ki nceden
A su rda biliniyordu.
Ur ve K ite toprak alt m eskenlerin inasna hkim
olan dnceler A b y d o staki ayn b a rb a r m antkla tatb ik edilm i
lerdir. l kral, m ezara krallk nianlariyle bezenm i olan
arab alar veya kzaklar zerinde tanm tr. Y aln z eki hay
vanlar deil, fak at koucular, ask erler, nedimler, m zkaclar
ve harem k arlar da efendilerini gelecek
dnyada takib e
m ecbur klnm lardr. K ral mezarnn dnda bulunan kuyu
7 Man. X X I X , 18.
8 T o m b e s R o y a l e s , Wo o l l e y , A n t . J . VIII, 1928, 1-29.
9 Langdon, J R A S , 1930, p p . 6 0 0 - 3 ;
pp. 2 67-270.
Wa t e i i n ,
L 'A n t h r ; XL I, 1931,
10 T o m b e s R o y a l e s , Wo o l l e y , A n t . J. VIII, 1 9 2 8 , 1-29.
11 T o m b e s R o y a l e s , Wo o l l e y , ibid, VIII, pp. 415 -44 7 .
134
lard a, ilerind e tamamen silahl alt er ve kym etli bezeklerle

sslenm i dokuz kadn bulunan elli dokuz ceset yatyordu n.
(Resim 63).
M ezarda, llere m ahsus serem onilerden sonra kuyu,
keza insan ku rbanlariyle m terafik dier ritleri ihtiva eden
m erhalelerden sonra k a p a tlm tr13. Bazan, mezarn stnde
bir nevi cenaze m escidi ina edilm i ve bu m escit keram ikten
bir m ecra ile m ezara balanm t (R es. 64).
K eza bu d a Msr d etleriyle m ukayese olunabilecek bir
karakterd ir. F a k a t tasrihe imkn yoktur. nk bu farazi
m escitler tahrip olunm ulardr. K ral m ezarnda gmten bir
kayn (L evha X V II b.) ve basit kim selerin m uahhar m ezarla
rnda ziftten kayklarn bulunm as M sr ile m nasebete ait
yeni bir delildir. Bunlar hem en, eski im paratorluktan itibaren
kabul olunan Nilin cenaze kay ile m ukayese etm ek istenil
mitir. M ukayese yanl neticeye ulatrabilir. nk B abil
ed ebiyatn a nazaran kaya M srllarn dndkleri gibi
lnn seyyahati deil de m esel gnahlarn nakli gibi baka
grevler atfetm ek mmkndr.
Bu kubbenin altnda yabanc fatihlerin y attk lar faraziyesi
iteri srlmtr. Fetih, ehre insan olu bir hkmdar ve
tapnan yannda bir sa ra y yaplm asna seb ep olacak, kiraln
elleri arasna muazzam bir servet hzinesi koyacaktr ki bu ser
vetin ancak b ir ksm mezara gm lecektir.
Bu fetih keza Sm ere baheyledii kuvvetli bir ordu
sayesinde S m er medeniyetini B ab ilo n yann snrlar dna
bile k a ra ca k ve ayn zam anda faydasz bir k a ehiri de
ortadan kald racaktr. ehirli (urbaine) bir medeniyetin yaratl
m asn daima harp hkim svari bir kastn egem enliinde
gren M en g h in u, bu fatihlerin O rta A sy a dan geldiklerini
ve beraberlerin d e at getirdiklerini zannetm ektedir : ( F ak at
a tn m evcudiyeti daha C em d et-N asrda tesb it ed ilm itir).
C o n te n a u 15 da, H ered otos ve M arco P olo taraftarlarndan
12
13
14
15
Tombes R o y a l e s , W o o lley , ibid, VIII, pp. 4 1 5 - 4 4 7 .

Tom bes Royale s, W o o lle y , ibid, VIII, pp. 4 1 5 - 4 4 7 .
W eltgeschichte d er Steinzeit, pp. 435, sq. 470.

M anuel, III, 1557, P e a k e et F l e u r e , Peasants and Potters
bu mellifler S m e r leri de
az ok oban olan istilclar
alrlar, f a k at bunlar gney den g etirir le r.
o la rak
p. 92,
gznne
A R K A Y IK S U M E R M E D E N Y E T
135
yazlm olan A syal geb elerin mezarlar ile Ur mezarlar

arasnd aki benzerlik zerinde srar etm ektedir. Lkin, yalnz
arkeolojinin izlerini m eydana k arabilece i maddi m edeniyet
sahasnd a bu nom adlarn az orijinallik sahibi olduklar ve
d aim a hkmleri altna girenlerin m edeniyetlerini temessl
eyled ikleri kabul olunm aktadr. B ah s eylediimiz teoriler ancak
Resim 6 3 U r daki kral mezarlarndan ikisinin pln.

K urbanlarn
durumu
136
ne ispat ve ne de red edilm eleri mmkn olm ayan faraziyeler

ve b a sit tahm inler m esabesindedirlet.
D ier taraftan fatihlerin M sr civarndan gelip gelm edik
leri de renilecek bir soru tekil etm ektedir. phesiz bunlar
M srllar olarak kabul etm ek mmkn olm yacaktr. Zira mezar
eyas aikr bir surette Sum erlidir ve Nil vadisinin o k ferdi
lem i m ahsullerinden zel olarak ayrlm aktadr.
M srdan mlhem olabilecek tek eyalar I. levhadaki bir
plk zerinde Sum erli bir teknik ve karak teristik Sum erli bir
erev e iinde tasv ir edilm i olan ud tarznda musiki aleti
ve sinek biim inde ve lapis-lazuliden yaplm m uskalardr 16.
stilclarn eflerini firavunun, Nil vadisinden kovulmu, ef
haysiyetini kazanm ve Bedevi bir kabile tarafnd an kabul
edilm i rakipleri gibi tasavvu r etm ek de mmkndr ki bunlar,
m odelleri olan lh kral kuatan ideolojiyi tam am en unut
m am lardr. Bu suretle, m alplarn madd m edeniyetini k a
bul etm ekle b era b e r yeni telk k iler getirm eye m uktedir bir
fatihler grubu tasavvur ediyoruz.
P erry nin bu teorileri kron oloji bakm ndan m akbul mudurla r? Beinci blm de protodinastik M sr zerine M ezopotam ya
nn etk i izlerini saym tk. im di, M ezopotam yadan mtak
olduklarn zannettiim iz elem anlarn
byk bir ksmnn
U ruk v ey a C em det N asr devirlerine ait bulunduklar ai
krd r. Y a n i son fasld a kntl tula mimarisinin kp m
hrler zerinde yuvarlanm silindirlerde iki kafal veya b o
yunlar biribirine
sarlm can avarlara,
hayvan srlerine,
rozetlere tesadf ettik. Bu bakm dan M srn protodinastik
safhasnn B ab ilo nyad ak i Cem det N asr safhasndan so n ra
olm asna bir ih tiyac yoktur. C em det N asrn ucu m devver b a k r b ak lariyle
kntl
silindirlerinin protodinas
tik M srn tipleri ile tevafuk etm esi, hatta iki devrin hemzaman olm asn bile makul klm aktad r. Birinci slle devrinin
o k zellem i Sum erli tiplerinin M srda mevcut olm ad
dorudur. S m erden gelen ve dorudan doruya M sra tesir
eden kuvvetli her etki, o halde tasavvur edilm elerinden nce
16 Mack ay , Re p ort on the E x ca v atio n
Museum, A nthropology M em oirs, I, 1-2 .
of
the A C e m e te r y ,, ,
Field
138
sona erm itir,

G erekte U r daki kral
m ezarlarnn baz
inci tipleri ve h atta tatan vazolarnn en al muadilleri eski
im paratorluk M srnda m evcutturlar. B aka bir deyim le Cemdet N asr protodinastik devir ve arkayik Sm er devrini de
M srn II-V. slleleriyle paralel tutm ak kabildir. Bu kron o
loji, birinci slle devrini bir ok arkeologlarn kabul etm e
dikleri o k daha ksa bir zamana sktrm aktadr. W oolley,
kral m ezarlar kuyularnn kazlm bulunduklar ve ihtimal
kral
cenazelerine ait m escitlerin
harabelerini rten
ze
min sath zerine yerlem i bakiyelerin tekil eyledii faslasz
meyilli bir tab ak a bulmu ve bu tabakann- iinden Birinci Ur
sllesine ait bir ift in tib alar elde etm itir n . Birinci slleye
ait olan bu enkazn, sakinleri oktan unutulmadan nce, bir
k ral m ezarl zerine atlm olm as mmkn deildir. Bun
dan baka, bazlarnn Sargon id ve dierlerinin de birinci s
lleye m uasr olduklar kabul edilen muahhar zel mezarlar
kral mezarl zerine yerlem ilerdir ]8. Bu tecavze an cak
krallarn lm nden o k zam an sonra gz yummak mmkn
olmutur. te bunun iin, W oolley, kral kabristannn, birinci
slleden bir o k yzyllar nceliini iddia etm ek ted ir10.
Keza, K ite Y hynn
m ezarlar bir su baskn
deposu ile rtldr ki bunun
zerine H arsag - K alam a
birinci tapnann dz-dbkey tuladan alt kat ina edil
mitir. Bununla b eraber ihtimal yine pre-sargonid olan muahhar
m ezarlar da binann alt katnda kazlm lard. Y in e A hyn
de 20 belki de birinci slle devrinin sonuna ait olan mezarlar,
K iin birinci veya ikinci sllesi zam annda, dz-dbkey
tulalarla ina edilmi olan bir saray n harabeleri iinde hazr
lanm lardr. Bu esaslara d ayan arak birinci slle devrine te
reddt etm eden en aa sekiz yzyllk bir zaman takdir
edilm itir.
F ak at, B a b ilo n y ada slleler ok abu k tevali ediyorlard.
A gad e im paratorluunun dmesini takip eden yz yl e s
17
18
19
20
T o m bes Royale s, W o o lle y , ibid, X , pp. 3 2 4-3 2 9 .

To m bes R o y a les , W o o ll e y , A n t . J . VIII, 1928, 1- 29.
Tom bes R o y a les , W o o ll ey , ibid, XII, pp. 3 5 7 -36 9 .
Langdon, J R A S , 1930,
pp. 2 6 7 -27 0 .
pp.' 6 0 0 - 2 ;
W a te lin ,
L 'A n th r; XL 1, 1931,
A R K A Y K
S U M E R M E D E N Y E T
139
nasnda, H am m urabiye tekaddm eden E re k in beinci, (Jrun

nc sllesini, L a rsa ve sin sllesini gryoruz. Y en i
slleler, tapnaklar ykm ak ve yeniden yapm ak itahls idiler.
Bundan b a k a , birinci slle devrinde olduu gibi, binalar pi
memi tuladan ina edildikleri iin bunlar sk sk yeniden
yapm ak zarur idi. Bunun iin, istratigrafik belgelerin yl hesab
ile takdirinde ok ihtiyatl bulunmak lzmdr. Bir tara payi
taht olan Eshounnann kalesi b e defa yeniden ina edilmitir
ki bu hal H am m urabiye tekaddm eden buuk yzyl
iinde topran seyiyesini alt m etre y kseltm itir21. G erekte,
a rk ay ik ilk m ezarlardan (U r , K i Y , F a ra h ) toplanm olan
kalntlar, K i A ve U run Sargon id m ezarlar gibi ok daha
muahhar addolunan m ezarlardan eld e edilenlerden fevkalde
az ayrlm aktadrlar. D ikkatli bir inceleme, silhlarn ve vazola
rn biim inde olduu gibi ta gravr slbundaki ve yazt
(inscription)lardaki m anal ay rlk lar m eydana karr. Lkin
heyeti umumiyede bu fark lar hayret v erecek kadar kktrler.
Maden iilii ve kuyumculuk alannda en mtekmil tipler oktan
kem ale erim i olan U run kral m ezarlarnda gzkrler ve
tipolojik hibir seri zarur olarak
ok daha so n ra g e le
c ek olan ekilleri in ta etmez. V aka, birinci slle devri
beyz yld an fazla srm ise de, bu devri endstri iin
esefe deer b ir durgunluk devri gibi gznnde tutmak
lzmdr.
O halde bu devirde ilk defa olarak m eydana kan kk
sllelerin g erekten Nil vadisinde domu olan hkmdarlk
ve lmezlik telkkilerinden mlhem olmu olan fatihler o l
m alar mmkndr. Bebilonyann birlem esine doru m teakip
safha, yerli bir Sum erli tarafndan deil, fak at yeni ehrin Sam i
hkimi olan S a rg o n tarafnd an baarlm tr. B aka bir y a b a n c :
A m orrit H am m urabide beyz yl sonra S a rg o n un eserini
tam am lyacaktr. Bununla b erab er, hi bir ey bizi istil faraziyesini kabule zorlayam az. Sm erler a rk ay ik devirden nce, Sum erde y ay orlard ve U run ilk krallar hi olm azsa Sum erli
adlar tarlar. K ralln ve saltan at teekklnn ve asker
kudretin gelim esi
esasn d a farzolunan
ekonom ik artlar
21 D r. F ran kfo ^ ttan alnan malmat.
140
C em d et N asr zam anna kadar m azide takip olunabilirler ve

d ard an gelen aknlarn bunlarn gereklem elerine g erekli
m nebbihleri getirm i olm as da mmkndr. Daim a oldu
u gibi, antropoloji, bu problem e ikna edici bir cev ap
verm em itir. G erekten K iteki 22 iskeletlerin tetkiki etnik
tiplerin ay rln g sterm ekted ir : ok daha eski m ezarlarda
daha ziyade aik r olan ve daha Sm erde bulunmam olan
brakisefal bir aznlk ve uzun kafal iki variyete. Bu uzun
kafallar variyetesinden biri batl ilgiler gsterm ekte ve A k
denizli tipin iine girebilm ektedir. D ieri o k d ah a iptidaidir.
Buxton tarafndan Avrupa - A frikal (eurafricaine) diye tavsif
olunmutur. F a k at F r a n k fo r t23 tarafndan kullanlan H indli-Afrikal ( indo - africain ) tabiri daha uygun grnyor. Bu devrin
son yzyllarnn h e y k e lc ik le ri24 en aa iki tip gsteriyorlar.
Y u varlak kafal ve m tebariz kanbur burunlu arm enoide,, tipi
ve uzun dar kafal ve olduka geni burunlu Akdeniz,, t ip i25.
F ak at hangi tipin ilknce m eydana ktn tayin kabil de
ildir. nk iskeletler veya nceki portreler nadirdirler. Ne
elbisenin ne de ba tuvaletinin bizim iin hi bir faydas yok
tur. K ral ah slar da dahil olm ak zere, bir ok ahslar
tam am en matru olarak tasv ir edilm ilerdir. F ak at serem oni
lerde ve harp iin yola km a annd a krallar, genel olarak
uzun salar ve uzun sakallar tarlard. st dudak, bununla b e ra
b er, traldr.
L eg rain e n a z a r a n 26 sa
ve sakal yapm a idiler ve
duruma g re taklyordu, Peruka tam a tesb it edilm itir, fakat
bunu Msr tesirin e atfetm ek kabil deildir. nk perka ta
22 Bu xton, JR A I , L X I, pp. 57. sq. cf. K e i th in el-O beid kafalar ze
rindeki raporu .
23 A d g e e n eser, pp. 4 0 F ig . sp. e t 10.
24 Christiau, M A G W , liv. I sq. , A s s u r heykelciklerinde
byk bir
tenevv tefrikini iddia eder.
25 O p. cit, pp. 4 0 sp. et F ig . 10.

26 L egrain , Mus J . X X , 1929, pp. 2 6 0 squ. C h rista n . A r chiv f . Orient fo rsc h u n g , VII 1931, pp. 100 sq. bu te f e r r u a tl a r ta m a m e n ihmal eder.
K r a l iy e t m ez ar larnn S a r g o n a
ancak mukaddem olduklarn iddia ed er.
Kendi delillerinin ( A lm a n y a da fevkalde desteklenmilerd ir) kritii iin Bak

L a n d s b e r g e r O LZ. 1931, pp. 115-136. F r a n k f o rt A rch , and Sa m ,P roblem ,
p. 5 ve not 5 daha yukarda.
141
E l-U b eyd devrindenberi tanm tr. Sum erler daima fitilli yn

den bir fistan giyinmi olarak tasv ir edilm ilerdir 27. Bununla
b era b er K iin A saraynd a 23 kakm a bir kavk zerinde
tasv ir edilmi olan bir kral ve U run san cak hizm etkrlarnn
bazlar bezden bir elbise giyinm ilerdir.
lk sllelerin g erek ten yabanc fatihler tarafndan kurul
mu olm as yahut da Sum erin ekonom ik artlarnn tabii netice
leri olmu bulunmas b elk i de m edeniyet tarihi iin pek nemli
deildir.
Bu devir hadiseleri bu sonuncu gr noktasndan izah
olunabilir v e bu da d ier m sbet deliller elde edilinceye kadar
kfi geiftelidir.
Birinci slle devrini, prehistorik devirden arkeoloji b ak
m ndan g erekten ayrt eden ey, bu devrin mstesna zengin
liidir. H er nekad ar kral mezarlar,, altn, gm ve kymetli
ta la rla tklm tklm dolu ise de, Ur, Farah ve K iteki ve
fertlere mahsus olan m ezarlarda normal olarak b ak r veya
tuntan
silhlar
ve ithal edilmi olan
lapis
lazuliden
inciler bulunm aktadr. O halde defin ey as, yalnzca byk
bir tem erkz deil, fakat gerek servetin genel bir tezaydn
tazammun eder. Bu oalm a belki de, kral otoritesinin phesiz
byk bir rol oynad tem erkzn kolaylatrd, fevkalde
b ir organizasyondan dom aktadr.
Her sitede tapnan daha hal en byk kapitalist rol
n grd dorudur. Ayn zam anda kral, tanrsnn hizmet
kr olarak nazar itib are alnm akta, bazan da ishakku,, veya
mmessil diye tav sif olunm aktadr. Lkin, bir bakm dan kral
halk ile tanr arasnd a durm aktadr. Tanr insani bir ekil al
tnda daha tem sil edilm em itir. K avk kakm alarnn ve st
vane dam galarn m uteber tem alarndan biri, kral ve k a
rsnn bir testid e bulunan b ir ikiyi in ce borular vastasiy le ek tikleri bir kral ziyafetidir ki,
bu tplerin
nmunelerine kral m ezarlarnda tesadf olunmutur. phesiz
27 Christian, bunun y ap rak la rd an yaplm bir et ek olduunu tahmin
etmitir. F a k a t bu k a n aa t, U r da bulunaD bir ko heykelcii sa y e sind e red
edilmi o lm aktad r . Bu heykelcikte hayv an tyii eteklik zerindeki ayn
konvansiyonel ekilde gr lm ektedir.
28 Tom bes R o y a les , W o o lle y , ibid, VIII, pp. 41 5-4 4 7 .
142
DOUNUN PREHSTORYAS1
bunlar, halkn m uhayyilesinde lh kudretin tamamen kral

ve kralieye tevcih edildiini,, telkin eyleyen ritel sahneler
dir. Ulhiyetin, bu tarzda m talea edilen ve fani kudret ken
disine tevcih edilmi olan arz zerindeki mmessili, tanrnn
kh yas, phesiz, yalnz kendi dindarl kendisini cm ert
klm aa kfi gelm eyen iftiden hasadn fazlasn ok daha
k o lay lk la koparm aa m uvaffak oluyordu. H er ne kadar bu
fazlann byk bir ksm ksr ilerde heder olabilir veya
m ezarlara (ki ok defa m odern ark eo loga tekaddm eden eski
m ezar soyguncularnn g a y reti sayesinde tek rar tedavle arzedilm ek zere) gm lm lerse de, b ak a bir ksm verimli
ilerd e, ticarette, savunm ada kullanlyor ve nihayet toplulu
un servetini oaltyordu .
Ayn zamanda, kral savata komutan idi. Silh lar ve s a
va sahneleri ok defa arkeolojik belgelerim izde tasv ir edil
m ilerdir. U run eski bir m ezarnn mehur s a n c a 29 bize harp
arabalarn , bir ar ve bir de hafif piyadeyi ihtiva eden iyice
organize bir ordunun efi olan kral gsterm ektedir. A rabalar,
araba okunun her iki yanna koulmu olan ve burun delikle
rinden g een halkalara tutturulmu dizginlerle idare edilen drt
eek veya k atr tarafndan ek iliy o rd u 30. Bu dizginler, arab a
okuna tespit edilmi olan ve zerinde bir m askot bulunan ifte
bir halkann (Levha X IX a ) iinden aprazlam a geerler.
Ur ve K iteki baz kral m ezarlarnda ve muhtelif
yerlerde 31 bulunmu olanlar gibi arabalar drt tekerlekli idiler,
fakat iki tekerlekli arab alar F arah n takriben muasr modelleri
ve levha X V II a da gsterilen kabartm a ile tasv ir edilmilerdir.
Her iki halde de tekerlekler m asiftirler, desteklerle bir aray a
getirilm i ve b ak r ivilerle birletirilm i kelerden enberlerle
balanm kuvvetli odun paralarndan yaplm tr. Bu te k e r
lekler arabann sandna kseled en kaylarla tutturulmu
29 L egrain , M us. J . , X I X , s. 2 2 7 , Contenau, M anuel, III, s. 1528,
Hilzheimer, P. Z , X X I I , pp. 1 sq. Real. , X I V , s. 199 d a tasv ir edilen ve
F r a n k f o rt un, op. cit, a t la r ,, dedii hayvanlarn k a t r olduklarn
etmitir ve W oolley ve
tahmin etm ek te d irle r.
d i er
30 Mack ay, R e p o r t on the
m ellifler
ise
E x c a v a ti o n
Museum, A n th rop olo gy M emoirs, I, 1-2.

31 Heinrich, F a r a , Berlin, 1930.
bunlarn
of the
eek
iddia
olduklarn
A C e m e te r y ,
Field
A R K A Y IK SUMER M EDENYET
143
tek erlek dingiline tesb it ed ilm ilerd i32. M ackay 33 bu ayn

tip tekerlein bugn hal P en cap ta kullanldna ve H indis
ta n a daha n ce d eilse de birinci slle devrinde geldiine
iaret etm ektedir. M ezopotam yada, nceki devirde oktan belli
bal unsurlar grm idik. A ra b a y a binen muharip, bir sava
b altas, bir karg ve haner ile silahlanm t. K arg lar ve m zraklar
arab ann nnde kam tan yaplm bir okluk iinde tanrd.
A r piyade erinin bakrdan m iferleri vard ve mutat fistann
stnde pars derisinden ve omuzlardan den ve boyun hiza
snda inelerle birletirilen elbiseli erkekler, karglar, sava
baltas ve haner ile silahlanm lard. M akedonyalIlarn m j
d ecileri olarak alay (falanj) tekil ed erek savayorlard ve on
lara, bu yolda, tak rib en bin yl tekaddm ediyorlard (Bu
icad genel olarak M akedonyalIlara atfedilm ektedir). Militarismann gelim esi evvel B abilonyann servetlerini l veya da
barbarlarnn yam a etm elerine kar mdafaa zarureti b a k
m ndan hakl grlebilir. Muayyen bir zam an iin bu m ilitarisma alkan zanaat erb abn a ve iftilere Elam llarn ve Mari
sakinlerinin aknlarm dan masun bir halde tarlalarn slh et
m ee ve tekniklerini ilerletm ee yardm eden bir gven temin
etmitir.
Fakat, dom akta olan endstri ekonom isinin ilerlem esini
gerekletirm ek iin, ovann snrlar dnda, ilk endstri m ad
deleri aratrm ak lzm geliyordu. T arlalar srmek iin veya
byk kanallar kazmak iin kullanlan aletler b ah is konusu oldu
u zam an bile g erekli olan bu ithal mal ihtiyac Sum erliler
tapnaklarn kym etli m adenler v ey a nadir cevherlerle bezem ek
isted ikleri zaman oalyordu. M addeleri lden deil, fakat
Elam n veya Su riyenin meskn blgelerinden tam ak m ecbu
riyeti vard. Bununla b erab er kolaylk ve bolluk iinde yaa
yan y a n -b a rb a r k ab ilelere besin m addelerinin fazlasna v ey a maml eyaya karlk kendilerinin ellerinde bulunan ham maddeleri
m badele ettirm ei kabul ettirm ek veya kervanlar tarafndan a a
larnn kesilm esine, m adenlerinin karlm asna ve tarlalarnn i
nenm esine onlar ikna etmek bahsinde hudutlar vardr ki bu
32 A n t. J . , I X , s. 26.
33 F ra n fo rt, Teli A s m e r and K h a f a j e ,, , Oriental nstitnte Communic., 13, 1932 ve 16, 1933.
144
DOUNUN P R EH S TO R YA S J
snrlarn tesind e bu ilerde m uvaffak olmak mmkn d eil

dir. Bugn de A vrupallar A frik a da ayn mkllerle k ar
lam aktadrlar. Bu zorluklar yenm enin bir usul, tccarlar
silhl bir kuvvetle desteklem ek v e ticaret serbestliini,, b o
zanlara kar ceza iin seferi bir heyet sevketm ektir. S argon, K ap ad ok y ada maden ticareti ile megul t ccarlara yar
dm iin bir seferi heyete teebbs etmiti. S a rg o n un bu ite
selefleri bulunmu olm as mmkndr. Sm er ile Elam a ra
snd a veya Sm er ile Asur arasnda ve sonraki ed eb iyatta
zikredilen dm anlklar belki de ayn soydan ekonom ik bir
em peryalism aya m atufturlar.
Belki bu sebeplerden mlhem olan ve orduya dayanan
Sm er hakim iyetinin bu devir esnasnda Babilonyann kendi
sn rlar tesine geniledii grlyer. D iyala zerindeki K hafaje 34de mstahkem bir kalede ve A su rda 35 Ishtarm arkayik bir tapnanda Sm er kltrne ait silindirler, kitabeler
ve eyalar ve keza Sm er fistann ve ba tuvaletini tayan
figrinler elde edilm itir. Bu iki ant, o halde, Sum erli fatihler
tarafnd an gerid e braklm S u b a rlar arasnda kurulmu olan
Sm er tesisleri, hakik koloniler olarak grnyorlar.
H lsa, politik birlik, hi phesiz, ksm en kuvvet kulla
nlarak
gereklem itir. K k kazlan Cem det N asr virane
haline g eliy or ve U r yaknndaki M eraijibde terkediliyor. Bu
hal K i ve U run m tekabil him ayesi altnda rakip ehirlerin
zoraki itiraklerine iaret olabilir. Bununla b erab er Babilonyann ta b i ekonom ik birlii bahis konusu ettiimiz devrimizde
tam am lanm am tr. K iten Eriduya kadar tek bir medeniyet
k arisnd a bulunduumuz dorudur ve bu yeknesakln bir
dil ve din birliine de tekbl etm esi mmkndr.
S m er dili her yerd e konuuluyordu. Byk tanrlar ve
onlarn Eridu ve U rdaki tapnaklar her tarafta itibar gr yor
du. F ak at krallk, dilin ve dinin birletirici kuvvetinin zddna
h areket etm itir. K ral, haddi zatnda muayyen bir sitenin efi
idi ve kudretini komu devletlerin h esabna kuvvetlendirm ei
aratryord u . B ab ilo n y ann serveti ve insan kudreti, ksmen
34 A ndrae, D ie A rch aeischen Ischtariem pel in A ssa r.
35 T o m bes R o y ale s, W o o ll e y , ibid, XII, pp. 3 5 7-3 6 9 .
A R K A YIK
145
SUMER M EDENYET
olsun, bam sz ehir devletleri arasn d aki deersiz ve yok edici

m cadelelerle harcanm tr. Bununla b eraber, bu zd karm aya
ram en, krallk ve dnyev iktidar bu devirde gereklem i olan
terakkilerin tem ellerini tekil ederler. L a g a hkm darlar ina
ettirm i olduklar kan allarla vnrler ve Elam veya M agandan
bakrn ve L bn an dan orman aalarnn Idhalini nasl kolayla
trd klarn anlatrlar. ehir endstrilerinin beslenm esine gerekli
olan ticaret u veya bu ekilde tekilatlandrlm tr. A rkeo loji
serpantin 38 ve mahkk kornalin taneleri, 37 dam galar ve
hatta keram ik g i b i 38 mamul eyann Indus vadisinden ve
bakrn O m andan idhal edildiklerini 39 isb at etm ektedir. Bu
hal Sm er telkk ilerinin ve icatlarn n yab anc
lkelere
yaylm asna m ncer olmutur. M esel silindir mhrler Asura, Su riy eye ve
hatta K a p a d o k y a ya girdi ve burada
natralize oldu, yani y erleti. H atta ndus vadisinde taklid
edildi ve sonra yerli d am galar ona tercih edildiinden te k o lundu. K eza S m erin baz m aden tipleri ok daha geni bir
yaylm a g stererek gney Rusyaya, T u rov a ve orta A vrupaya
ulam lardr. T ica ret elden ele geen m atalarn b asit bir
al veriinden ib aret olsayd, dnce m badelesini tasavvur
etm ek kabil o lm yacak t. phesiz, k erv an lar uzak m em leket
lerd e eleniyorlard . B abilonyal t ccar kolonileri belki de
y a b an c d iy arlard a yerlem ilerdir.
Y u k a rd a bahsetm i olduumuz S a rg o n un hikyesine gre
bu halin K a p ad o k y ada vaki olduu an lalyor 49. Bunun te r
sine olarak yerli tccarlarn da bugn ngiliz tccarlarnn
O porto ve stanbulda yerletik leri gibi Ur ve K ite yerlem i
olm alar mmkndr. Bundan baka, ark ta k erv an lar yalnzca
36 T o m bes Ro y ale s, W o o ll ey , A n t . XII, pp. 3 5 7 - 3 6 9
37 M ackay, R ep ort on the E x ca v atio n of the A ' C e m e t e r y , Field
Musum, A n th rop olo gy M em oirs , I, 1*2.
38 F r a n k f o rt , Illustrated London N ew s I Ekim 1932 , Antiquity, VI,
s. 356 .
39 British A ssoci ation, R e p o r t of Sum erian C o p p er C o m m itte e , 1928,

sq. P e a k e , A n tiq u ity de
II, s. 45 2 .
Bakr
ve kalay
baknz Real X I V . s. 183 -5 harita ile b e ra b e r.

40 Doudaki tic aretin tarifi iin Bk. Smith,
k aynaklar
iin keza
Early H istory
o f A s-
s y ria , pp. 52.

P r e h is io r y a , F .
70
146
DOUNUN PREH STO RYA SI
tica ret mallar deil ve fakat serb est veya esir iileri de ta r
lar. Bugn yakn douda tecr beli zanaat erb ab uzaklara seya
hat ed erler ve hnerlerinin kendilerine krl bir i temin ettii
yerd e yerleirler. Belki de bu ayn h areketlilik H indistanda, Bab ilonyada, M srda ve T u rov ada kurs biim inde baz altn in
cilerin o k a kullanlm asnn sebebid ir. Bu inciler ince iki
altn kursu zerine bir oluk izerek ve sonra bu iki kursu bir
birine
tatbik ederek ve yap trarak elde ediliyorlard ki
bu suretle k ark ary a gelen oluklar bir ipin g eece i bir b o
ru vcuda getiriyorlard . Bsbtn zel olan bu teknik iki ayr
yerd e m stakil olarak kam azlar. U r ve M srdaki ta vazolar
a ra sn d a farzolunan benzerlikleri de ayn ekilde izah kabildir.
Sm er bir servet m erkezi haline gelmiti ve bu bakm dan b a
yn d r sitelerine eski dnyann zanaat erb abn ekebiliyordu.
Bu suretle teesss eden ticaret Sm er ehirlerinin endstri
ve ticaret siteleri haline inklp etm elerine meydan verdi. Bu
sitelerd e yeni ekonom inin y aratt frsatlara muvazi olarak
yaam a
v astalar
bulan sna bir ii snf, ngilterede
endstriyel devrim devrinde olduu gibi abu cak oald.
T ab iatiy le bu yeni ekonom i dorudan doruya ziraate mstenit
idi. Sum erler
m hrlerde, tapnaklarn
duvarlar
zerinde
iftilerin ilerini veya pastoral sahneleri tasv ir etmei severler.
H ayvanlarn salm asnda ritel bir man sakl gibi grnm ek
tedir. Bu hal, h atta yerleip ren b er kyl aalar haline geld ik
ten sonra bile b irok oban kab ilelerd e tabi b ir eydir. Sam a
usul de keza ilgi ek ecek d eerdedir. Sa an adam arkada
durur ve inein fercini kaldrr 41 (L e v h a X V I ) . K rallarn
balklar zerine altndan yontulmu olan hububat, armut
ve nar m odelleri 42 ziraate atfedilen kutsall isb a t ederler
ve ayn zam anda, tahl ve hurm alardan b ak a m eyva a a
larnn o v akitler dikilmi olduklarn gsterirler. Mhrlere
b ak lrsa avcln neminin azald anlalyor. Bununla b e ra
ber U rda M eskalam dug mezarndan karlm kuaristten
yaplm ve b a k lam as eklinde 43 bir deste ok ucu bugne
kad ar M ezopotam yada ele gem i olan bu tipin yegn e niimu41 W eltgeschichte der Steinzeit , pp, 435, sq. 470.
43 Tom bes Royale s, W oolley, A n t . VIII, pp. 4 15 -4 4 7 .
43 Tombes R o y a les, W oolley, ibid, VIII. pp. 4 1 5 -44 7 .
147
A R K A YIK SUMER M EDENYET
nelerini tekil ed erler ve ok uzun ve dar ular ile dikkate

d eerler. Bu bir avc kirala yaram olabilir.
Byle olm akla b eraber zamann zeks en y ksek ifadesini
tali end strilerd e ve bilhassa m aden iiliinde gsterm itir.
Sum erli dem irci yalnz altn, g m , kurun ve bakr
kullanm yor, tun elde etm ek iin bakr ile kalay kartrm a
sn da biliyordu u . Sm er tuncu, bildiimiz tuncun en eskisidir.
H er ne kadar halitann srrn B ab ilo n y a kadar H indistan da
b iliyor idise de bunun kefi Sm er ehirlerinde olmutur. Bu
ehirler madenlerini, Om an, Elam ve Torus gibi muhtelif kay
naklardan elde ediyorlard. Bunlar m ukayese ed erek, bir
m aden cevherinin dierine nazaran ok daha iyi bir dkm
verdii kolaylkla m ahede
olunabilirdi ve stnl de,
b alan g ta rizi olan bir safszla balanabilirdi. Nihayet
kalay bu suretle ayrlabildi. G erek te k alay nisbeten nadir olan
bir unsurdur. V e Sum erlerin onu nered en tedarik ettikleri bilin
m iyor. En muhtemel olan b lge S tra b o n un bu m nasebetle
b ah settii D rangian olacak tr. Tuncun kullanlm as Su m erli
d em irciye bir kapal kalp ve h atta cire perdue,, usuln mu
vaffakiyetle kullanm asna yardm ediyordu. Bu suretle m adenden
b ir o k nesneler arasn d a E l-U b ey d d evrindenberi Sm erin
k ara k teristik olan sap g eece k delikli baltasn yapabiliyordu
ki, bu b alta bu m em leketin ayrt edici leti ve silh olmutur.
Bu baltann uzun tarihi ona y a b an c bir kaynak atfetmemize
mani tekil etm ektedir; onunla m terek olan tipleri, sonradan
kuzey ve douya doru ne kad ar uzak yaylm olurlarsa
olsunlar, yerli icatlar gibi kabul etmemize m saittir. U rdaki
m aden eyann analizleri neticesine baklrsa, S arg o n devrinde
kalay istihsalinin inktaa urad anlalyor. V e bunun neticesi
olarak sap delikli ilk baltalarn yerlerini kaba taklitleri alm tr
ki, bunlarda sapn g eece i delik, baltann srt ucunun kendi
zerine bklm esi ile temin olunmutur.
Dkm den fazla olarak, dem irciler lehim ve perin sanatn
d a biliyorlar ve lehim iin kurun kullanyorlard 45. A rkayik
depolarda dem irden baz eya bulunmutur.
44
British A ssoci ation, R e p o r t of Sum erian C o p p e r C o m m ittee , 1928,
sq. P e a k e , Antiquity de II,

s. 4 52. B a k r ve k ala y
baknz
Real X I V . s. 183-5 h a ri ta ile b e ra b er.
k aynaklar iin keza
^ Tom bes R o y ale s, W o o lle y , A n t . XII, pp. 3 5 7 -36 9 .
148
DOUNUN P R EH S TO R YA S I
Bunlardan U r kral m ezarnda bulunan b ir tanesi m eteor

dem irinden idi. K a fa jede bulunmu olan b ir h an er lam as
arz dem iridir. Su m erli dem irciler m adeni maden cevherlerin
den elde etm ee m uvaffak oldular fakat keiflerini smrmeyi
bilm ediler.
Re sim 65
Y ass b a k , h a n er , mzrak ucu, zpkn, h arbe. U r. x/ 4.
T u n iisi, Z agros vadilerine, K a fk a sy a ya, S u riy e ye,

A nad oluya ve E g e denizine kad ar yaylm olan k arak teristik
bir seri tipler y aratm tr ki onlarn bu dal Babilonya
m edeniyetini tayin eder. En nem lileri u n lard r: 1 yass
b a lta v ey a ucu sivri b a k (Resim 6 5 .1 ) ; 2 sap delii dkl
m ve kabzadan itibaren kaideye doru ynelen ayan dikkat
b ir d ereced e d ar lamal sav a b a lta s (Resim 6 6 .1 ); Resim 66.2
de grlen ifte b a lta an cak tek bir nmune le tem sil edil
m ektedir. 3 lam as sap deliine dikey den m ustaraz bir b alta
(Resim 6 7 ) ; 4 dz b k (Resim 6 9 ); 5 ojival geni kam a; bu
kam ann ortasn d a dkm e bir dam ar vardr. Kam ann kabzann
A R K A Y IK SUMER M EDEN YET
149
iine giren y ass ksmnn zerine topuzcuk perin edilmiti.

M afsal lam ay muhaddep bir izgiyi takiben rten m adeni bir
halka ile m uhafaza edilm itir. ( Levha X V II a. Resim 65. 2 ) ; 6
yap rak biim inde bir mzrak ucu. Bu u, ortasn d a bulunan
bir dam ar ile kuvvetlenm itir ve sekiz keli bir nihayeti
vardr ki, sivrileen d rt ke bir kabza ii p arasn a inklp
Resim 66 Tek lamal S m er b a ltala r ve U r un ifte baltas Vl-
eder ve kam tan bir sapa taklr. Buna dem irci m aas ucu
da denir (Resim 6 5 , 3 ) ; 7 bir mahrut elde etmek zere bkl
m m aden yapraklardan yaplm ii bo harbe u la r ; 8
sap delii tek rar bklme ile elde edilen dili bir ok ucu
(Resim 65, 6 ) ; 9 yay kiriinin atlam asna mani olm ak iin
Resim 67 Enine
S m er baltas 1/>.
kam kabzann kaid esine yerletirilm i olan atall kk bir

ok ucu (Resim 68, 9 ) ) 10 tek rar bkm e ile elde edilen sap
delikli bir tek ulu zpkn ( Resim 65, 4 ) ; 11 ibkey srtnda
knt halinde trna bulunan bir ince namlu ( lam a ) p ar
150
DOUNUN P R EH STO R YA SI
as ki bu trnaklar tahtadan bir sap a g e iy o rla r; bu suretle

b ir nevi boom erang,, vcuda g e liy o rd u ; bu, daha sonralar
e ri kl haline inklap e t t i 46. ( Resim 6 8 ) ; 12c daim a ift halde
bulunan ve kabzaya girecek sap k sa dikd rtgen bir ustura
( Resim 65,5 ) ; 13 birlikte dklm m aden ince eritten iki
koldan teekkl eden b ir pens ; 14 bu penslerd en birini, bir
ineyi ve bir kulak kayacan ihtiva eden bir tuvalet takm ki,
bunlar bir halkaya taklm lardr, (L e v h a X V V V b ). 15 sarlm
bal b ir ine (Resim 7 0 ,3 ); 16 kak eklinde ve ihtimal bata
tanan b ir ine ( Resim 71 ) ; 17 y ass b ir boyunda gzc
bulunan bir ine ( Resim 70,1 - 4 ) ; 18 mahrut kk bal bir
ine ( Resim 70, aad a s a d a ) ; 19 hayvan ekilli bal bir ine
(R e s im 70, 1 2 - 1 4 ) ; 20 El eklinde ve parm ak ,,lar incilerle
nihayet bulan bir sa inesi (R esim 7 1 ) .
Resim 68 A y biim b alta V 2 -
A ltn ve gm ileyen kuyum cular, o k daha adi

m adenleri ileyen iilerden daha az m ahir deildiler. Lehim
ve kaynak yapm asn biliyorlard . V e yaptklar iler olduka
kuvvetli tel ileri ve d aneciklerle bezenm iti ( L ev h a XV III a ) .
K ratla ait ah slar iin yalnz ineler ve tuvalet takm lar
deil, fa k a t silhlar, b ak lar, m uskalar bile altndan yap l
m lard. Bunun tersi olarak kuyumcunun icat ettii sslerin
taklitleri fakir snflar iin bakrd an yaplyordu. Sm er kuyum
cularnn y arattk lar ilerin bakrdan olanlar alet ve silah tip
leri kad ar geni b ir su rette etrafa yaylm lardr. Bu alanda
b ilh assa nemli olanlar u n lard r: 21 ular y ass, helezoni bir
46 T o m b es R o y ale s . W o o ll e y , A n t . XII, pp. 357 -3 99 .
151
ift kpe ki bu, L evha X X c deki kayk ekli gibi m balal

bir tipe kad ar intikal etm itir; 22 ucu y a ss helezon eklinde
b a sit (L e v h a X I X b ) veya kvrk (L ev h a X X a) halka: 23 altn
dan birletirilm i iki helezon eklinde b ir pandelok 24 bir
en berin iinde tek v ey a drtlk bir gurup halinde bklm
altndan bir helezon (L evha X IX b ) ; 25 oluklu iki kursun
yaptrlm as ile vucuda gelen bir inci ki kar k arya gelen bu
oluklar iplik g een bir boru vcuda getiriyorlard (Lev. X X V I).
Zengin Sm erler so fra takm olarak altn, gm veya
b a k rd a n , m erm erd en, kavkd an h atta bazen la p is -la z u li,
obsidiyen veya devekuu yum urtas kabuundan vazolar kul
lanyorlard. an ak m lek, fakir halk tab ak as tarafndan
yahut da ev ilerinde kullanlyordu. Bundan dolay d a anak
m lein bezenm esine az nem veriliyordu. K eram ik ark ta
yaplyordu. V azolarn rengi genel olarak ak esm erdir. Gri
Resi m 69 Ba k
ve mil, U r . V 4.
renkteki keram ik bu devrin banda b ilh assa F a ra h ta olmak

zere a rta kalm bir haldedir. V azolard a artk kulplar yoktur.
Bunun yerine vazolar sazdan yaplm sapl sepetlere yerleti
riyorlard. (L evha I).
te, ihtim al Elam it mhrleri zerinde ve Sm erin ilk
zam anlar esnasnd a tasv ir edilm i olan sapl vazolar bu
suretle izah etm ek g erektir. nk hibir yerde keram ikten
orijinalleri ele gem em itir. Bununla b eraber, baz vazolarda
aslm ay a veya kap a balam aya yarayan delikler vardr.
Baz hallerde 47 bu delikler vazonun cidarlarndan geerler
152
DOUNUN PR EH ST O R Y A SI
ve ierd e kk bir boru ile tem adi ederler ki bu usul M altada

ve O rta A vrupada neolitik devirde tnel,, veya deri alt
( sous-cutane), kulp ad ile tannm tr.
Bu devrin ilk safhalarnn gag al (ibikli) kseleri ve testileri
k arak teristik tir (R e s im 74). F a k a t bunlar Ki A da olduu gibi
muahhar m ezarlarda n a d ird irler. G a g a , kadn gvdesinin
itibari b ir tasv iri ile bezenm i b asit bir knt halini alan bir kulak
eklind e soysuzlam tr (R esim 7 5 ) . Bu kseler K ite ok
bulunuyorlar, fak at Farah , U r ve hatta S u sa da da orad a bu
rada bulunm aktadr. i bo ve yksek bir piedestal zerine
konmu olan byk platolar v eya sunum m asalar ( table
d o ffra n d e) keza Ur ve F a ra h ta ve K iin A m ezarlnda
tesadf olunm akta ve fakat bu sonuncu sitin Y hynn en
eski m ezarlarnda raslanm am aktadr.
ok defa cidarlar delik boru eklinde kaideler ( support )
m esel A su rda baz tapnaklard a ve keza m ezarlarda bulun
m aktadr.
Bazlar F a ra h ta 48 olduu gibi izgili motif
lerle bezenm ilerdir ki bu hal bu sunum m asasnn sepetten
kabili nakil
m asalar
taklit ettiini gsteriyor.
yle ki
bugn H indistan garlarnd a satclarn ellerinde de bunlarn
benzerleri grlm ektedir.
G enel olarak, b ezek ler oklukla kaideler zerinde tespit
ettiklerim ize benzer ekilde izilmi basit motiflere inhisar etm ek
tedirler.
Bu kaideler skeiom orfik
bir
kaynaa
bal
d rlar. Bununla b era b er K i A daki vazolarn stlerindeki
izgilerd eki baz motifler Cem det Nasr geleneini devam ettir
m ektedirler.
V azolarn b irok ekilleri keza gm, altn veya b akrd an
yaplm lardr. K ralie S h o u b -a d n m ezarndaki gmten bir
vazo deriden bir saray krbasn n tam bir taklididir ve h ay
van, b acak larn n krk paralarn a kadar taklit etm ektedir.
A yn m ezarda altndan, ak byk gagal bir sahan bulun
m aktadr ki bu g ag a sahann kenarndan darya frlyordu
(L ev h a I d eki aslan tayan sahana benziyor). Bu sahan Msr
kraliesi H etep-H erse ait olan bir vazoya old uka benzem ek
tedir. Su sa da bakrdan bir ei bulunan altndan bir kalburlu
ARK AYIK SUMER M EDENYET
153
k ep e ve benzeri H indistanda da tesadf olunan gag as

kaidesinden balayan ve yukarya doru eilen derin bir kse.
T atan vazolar arasnd a en ilgi ek en ler belki de iki veya
drt blm eli gzleri ihtiva eden kk bloklardr ki bunlarda
dzgn ve m erhem ler bulunurdu. Bunlar Ur ve F a ra h n m e
zarlarna has gibi gzkm ekte ve protodinastik M srn baz

tiplerine v eya ilk Minolu (m inoeen) slba benzem ektedir.
K apaklar, vazonun cidarlarnn hemen tam ortasndan
delinmi iki delikten g een b a larla tutturulmulard. Dzgnler
deniz sedefleri (kavk) ve U r ve K ite bazan bunlarn m aden
den taklitleri iinde dururlard. U stalkla ilenmi olan kav
klar keza kandil olarak da kullanlyordu. A rk ay 'k Sm er
154
D O UNUN P R EH S TO R YA S I
m edeniyetinde, fayans, Msr veya H indistandakinden ok daha

az olarak kullanlyordu. F ay an sn istimali, g erek ten , incilere
inhisar ediyordu. C am n bilinm edii anlalyor. F arah ta bulu
nan bir ka inci belki de ta b i cam d an drlar49. T ah ta iilii
dorudan doruya bilinm iyordu. Y u k ard a bahsettiim iz a ra
balar dnda, tpk protodinastik M srda olduu gibi, boa
trnaklar eklinde oyulmu ayakl tahtalar veya sedirler zik
redilebilir.
K eza, harp ve rebaplarn muh
telif tipleri
bulunm utur. K ralie
Shoub-ad r,0n harp tahtadan ufk bir
rezonans kutusundan ve altndan do
kuz anahtarl - ki bunlara teller b a
lanm tr - bir pervazdan yaplm t.
R ebaplard a da rezonans kutusu keza
ufkdir, fakat dokuz tel birin ciye mu
vazi ikinci yatay bir kafese b alan
m lardr. Bu kafes m ozayikler kakl*
...
m pervazlarla desteklenm itir. Bu
Resim 71 P a l e t biiminde
in eler, U r. /4.
. r
-# t
alet Levha 1 dekl ve br eein veya

eek postu giyinmi b ir adamn a
ld a le te 51 tamamen benzem ektedir.
B ab ilo n y a artislerinin ilk slleler devrinde sevdikleri
teknikler bazan U r san can da olduu g ib i52 lapis-lazuli ve
kzl tala kark ola ra k sedef kakm as ve sedef zerine gravr
idi. E l-U b ey d deki N in-hour-sag kr tapna frizinin bir ksm
( L evh a X V I I ) birinci tekn i e gzel bir rnektir. Bu friz kutlu
hayvann salm asn tasv ir eder. Adam hayvann arkasn d a
durm aktadr ve faraziyelerim ize g re ayni sitin prehistorik
49 Heinrich, F a ra , Berlin, 1930.
50 Tombes R o y ale s, W oolley, A nt. VIII, pp. 4 15 -4 4 5 .
51 U r ve keza Ki A da erkenden m eyd ana kan bu tipin b atya
ait olduu
an la ly o r.
Berlinde
bulunan ve M srn ilk slle devrine
a it t a ta n bir vazo zerine resitn edilmi bir Libyal ta rafn dan ta n m a k

t a d r . ( S cha rff, A liert m er d er V or-und Frhzeit, No. 15084 ) ve orta
im p ara to rluk ta,
kuzey
S u riy e de
ve Filistinde ok
y a y g n d r. ( Petrie ,
Tools A n d VTapons).
52 Tom bes R o y ale s , Woolley, A nt. VIII, pp. 41 5-4 47 .
155
A R K A Y IK SUM ER M EDENYET
kyn tekil eden sazdan kulbelerden dorudan doruya inen

bir ah r tipini tasvir eder.
B ina cephem iz kavk zerine gravrn bir aheserini tem
sil e d e r : G a d d r>3 bu ritel serem oninin aktrlerinin Fran sz
paleolitik resim lerinde grdm z g ib i h ak ik atta hayvan post
lar giyinm i insanlar olduunu zannetm ektedir. H erhalde akal
tarafn d an alnan M sr sistresi ile G ilgam ein ayn zam anda
m evcudiyetleri ilgiye d eer. A ltn kaplam a tah taya frdolay oy
ma heykeltralk ayn harpta bulunan b o a ba ile ki bu harpa
bu m ahkk kavk tesbit edilm iti ta sv ir edilmitir. F ak at bunun
artistik
d eeri ayn deildir. T a ta n heykelcikler ark ay ik
devrin sonuna doru m eydana ' k a rlar ve yumuak ta
lardan yaplm akta
devam ed erler.
E serler
beceriksiz ve
kk ap tad r. Sm er, bu aland a, eski M sr im paratorluu-
Resim 72 Kulak
h alk a lar;
ular
y ass bilezikler. K A . 1 /.
nun harikulde heykelciliiyle m ukayese olunabilecek bir eyi

asla verm em itir. Tapnaklarn ve saray larn sedef kakm al
frizleri Uruk devrinin geleneini g r lebilecek bir ekilde
devam ettirirler.
A yn devrin balar bezekli kil m ahrutlar, birinci Ur
sllesinin m uasr olan E l-U b ey d tapm anda tekrar m eydana
k arlar. Y aln z u fark vardr ki iek biim indeki ban
y ap rak lar, imdi sedef, pem be kalk er ve siyah sedeften ilen
53 l i r ve keza Ki A da erkenden mey dana kan bu tipin b a t y a ait
olduu an la ly o r. Berlinde bulunan ve M srn slle devrine ait ta ta n
bir vazo zerine resim edilmi bir Libyal t a ra f n d a n ta n m a k ta d r.
( Sch arff, A ltertm er der Vor-und F r h z eit , No. 15 084 ) ve
t o r l u k l a kuzey
A n d Wapons ).
S u r iy e de ve
Filintin de
ok yay g rn dr.
o rt a im p a r a
(Petrie,
Tools
156
DOUNUN PR EH STO R YA S1
m ilerdir 54. Uruk K zl tapnanda olduu gibi, K iin A s a ra

y n d a 55 ve E l-U b ey d de stunlar bulunm aktadr ki bu stun
lar burada zift iine konmu hurma ktkleridir. Bunlar E re k in
kilden m ahrutlar yerine sedef ve k alk er b ir mozaik tab ak as
ile rtlm tr. Ayn devam llk gliptik ile de kendisini g ster-
Resim 73 E l - U b e y d mezarlnn kadeh leri V i 2.
m ektedir. U run 58 kral m ezarlarndaki ve K iteki mhr

lerde, hal baz hayvan srleri ve av sahneleri grlr.
54 G ad d, H isto ry and Monuments of U r. s. 36.
ss M ack ay,
R e p o r t on the E x c a v a ti o n of the A C e m e t e r y , , , Field
Musum, A n th rop olo gy M emoirs, 1, 1-2.

56 L e g r a in , M us J . X X . 1929, pp. 2 6 0 squ. C h rista n . A rch iv f . Orient
fo rs c h u n g , VII, 1931, pp. 1 00 sq.

K ra liy e t m ezarlarnn
S a r g o n a
bu te f e r r u tl a r
ta m a m e n
ihmal
ed er.
an cak mukaddem olduklarn iddia ed er.
Kendi delillerinin ( A lm a n y a da fevkal de destek le n m ilerd ir) kritii iin bak

L a n d s b e r g e r O L Z . 1931, pp. 115-136. F r a n k f u r t A rch . and Su m . Prablem .
p. 5 ve not 5 daha yukarda.
A R K A Y IK SUMER M EDENYET
157
Bununla b erab er av sahnelerinde avc gen el olarak diz k

mtr ve avn yakalam aa hazrdr. En yaygn olan motif
kral ziyafetidir, fakat U r I zam annda ortadan kalkar ve y e
rini ya kendi aralarnda veya bir in sa n a veyahut da bir ejd ere
kar hayvan k avgalar alr. Hi olm azsa insan eklinde olsun,
Tanry tasvir etm ek asla denenmemitir. Muamele konvansiyonaiism ay a k a a r ve Urukun eski slbunun ciddiliinden g it
tike uzaklar.
R esim 74 E l- U b e y d m e z a rl n d a
b u l u n m u o l a n e m z i k l i v a z o l a r '/i
Bir kelime ile, birinci slle devrinin san at ve mimarlk,

yaz ve ib ad et, esleha (arm ut biim i topuz, sap delikli balta,
ara b a ) ve keram ik (g ag al testi) ve hatta sa tuvaleti ancak
n ceki devirlerden m iras alnm g elen ek lei devam edegelm idir.
Tem elli fikirlerin bir ok lar, sap delikli balta, tuladan mi
m arlk ve onun pimi kilden m ahrutlarla takviyesi veya
bezenm esi bellu m eklinde g e m ile r, gerdanlk daneleri ve
158
v azo lar iin tan kullanlm as, g agal vazo ve h atta belki de
m aden iilii E l-U beyd safhasna k arlar. T ek erlek li tatlar,
ark ve m leki frn, tuladan stunlar, zikkurat, silindirmhr ve h atta saym sal bir iaret sistem i ve heceli b ir yaznn
yaradlm asna gerekli m alzeme U ruk devrinde sezilmi olabilir-
-----------
. ^
<kuuv{ j u u
imam
nupc.
\ n ,
/ macuay e
j j v
ler. Bu devrin katabildii btn ey, ok daha tesirli ekonom i!

bir tekiltn m saade ettii ok daha zengin bir malzeme ze
rinde ve ok daha byk bir m ikyasta olm ak zere ta tb ik edi
len bu fikirlerin ilenm esidir.
Resim 76 Kilden leen v e y a
sunum m a s ala r. Ki
A . 1 / i 2. M a ck a y e g r e .
A R K A Y IK
SM ER
M E D E N Y E T
159
Bir ok bakm lardan, birinci slle devri, gerek te eve

noktas deil, fak at daha ziyade Sm er dehas eserinin bir
neticesidir.
im di byk keifler gem ie ait bulunuyorlar, ilk kk
sllelerin politik ve ask er tekilt onlarn teknik ilerlem esine
g erek li m sait zaman ve
serveti temin ediyorlar. F a
kat ayn zam anda o, btn
gelim eyi durduracak olan
kati bir erev e de tekil
etm ektedir. B abilonya e
hirleri arasndaki yok ed i
ci m uharebeler memleketin
servet kaynaklarn bo y e
re h arcy orlar. Ekonom ik
emperyalizm b arb ar kom
ularn misilleme h areket
lerini d avet ed iy or (A w an
ve H am asi sllelerini
bylece izah etm ek mm
kndr). Nihayet A k k a d l
S arg o n zorla hkm darl
ele g eirecek ve devlet
hemen hemen dounun bR esim 77 B a k rd a n k a p la r, K .
tn m onarilerine zel olan,
A . Vs M a c k a y e g r e ,
vergi toplayan bir m akine
eklini alacaktr. Bundan sonraki iki bin ylda, birinci snf
bir tek icad v eya kefi ayrd etm ek gtr. En parlaklar
alfabe ile demirin dklm esidir.
SEKZNC
SADAN
BLM
NCE NC BNYILDA HNT

MEDENYET
P reh istorik douda, ileri bir m edeniyetin gelitii cnc

merkez olan ndus nehrinin aa vadisi M sr ve B abilonya ile
aad aki m terek k arak tere sahiptir: Buras da, yaumrun yok
luundan dolay devaml ziraatn bilhassa tabi v eya suni su la
m aya tbi bulunduu alviyonlu bir dzlktr.
B abilonya ile olan benzerliin prehistorik zam anlarda ok
daha sk olduu anlalyor. Zira Sind o vakitler, douda
byk Mihan ( S a r a v a s ti) ve batd a ndus tarafndan sulanan
hakiki bir Mezopotamya,, idi.
F ak at tabii irva ve sk a sahas M ezopotam yadaki ile mu
k ay ese edilem iyecek kad ar ok byktr. Bu saha gney Pencap
g eerek dalarn eteklerine kadar uzanr.
Su tlej, R av i, C enap ve Jhelum un sra yan giden dz
lkler, A su run y ksek dzlklerinin tersine olarak bizzat Sind
dzlklerini g erek ten temadi ettirirler. V e m anzara bakm ndan
bgnk m em leket Irak tan ok farkldr. Buras, ne bugnk
Sm er gibi ksr bir l, ne de prehistorik Sm er ve bugnk
gney Irak gibi bir bataklk deildir.
Su tam alarnn sedler sayesin d e nufuz edem edikleri n oktalar
da bile alak dzlkler top rak alt suyu ile beslenen aalardan
ve allardan
m rekkep
hakiki bir cangl ile kapldr
lar. Her ne kad ar prehistorik zam anlardanberi, seviye eski
top rak yznden itibaren 4 veya 5 m etre ykselm i ise de,
dzln yz ile nehrin yata arasndaki seviye fark, ihti
mal ayn kalm tr. M ohenjo-daro 1 ehiri su basknlarnd an
1 M ohenjo-daro and the in d u s Civilization d a, Marshall, Maekay ve
b aka la r,
ndus
kazlarnn
y eg n e
tam,
ra poru nu
y ayn la m la rdr.
V e bu blm onlarn eserine dayan la ra k yazlm tr. A rc h a eo log ical Survey of india nin nazikne y ard m iyle kaz yerlerini site gezebildim ve
y ay n lanmam ok saydaki belgeleri grebildim.
S A D A N N C E N C B N Y I L D A HN T M E D E N Y E T
161
masun deildi. Belki de bugnk su basknlarndan daha az

ykc olan bu su tam alar, irv a ve skann yap t ayn hiz
m etleri gryorlard. Bundan b ak a, ok daha fazla yamur
yad da a n la ly o r.2 P reh istorik b elgeler, kaplan, fil, g er
gedanlardan m rekkep bir cangl (ju n g le ) favnasn tasv ir
ed erler ki bu favna ilk Sm er sanatnn y a r- l favnas ile
tezat tekil eder.
Bugnk kuraklk karsnda, prehistorik ehirlerin pimi
tulay israfla kullanm alar faydasz bir lks gibi gz kecektir.
M srda ve B ab ilo n y ada olduu gibi, yaam a artlar, bu
nc alviyonlu dzlk zerinde de, sakinleri, ibirliine
(coop ration ) zorluyordu. H ayatn mmkn olm as iin su
lar kontrol sev k ve id are etm ek gerekti v e hayatn skntsz
gem esi iin de suyu ok m iktarda getirm ek lzmd. Bu
muhite uymak iin ve bu muhiti irad esine rametm ek iin in sa
nn sarfettii cehitler, Nil ve F r a ttakinden ok daha muazzam
beld (urbaine), sn a ve ticari bir m edeniyetin yaratlm asnda
eve noktasna ular. im diye kad ar yalnz iki ehir incelen
mitir: Indus zerinde M ohenjo-d aro ve Ravi zerinde H arapp a 3 . F ak at bunlar birbirlerinden 700 kilom etre uzaktadrlar.
Bununla b era b er, m edeniyetleri hayrete ayan derecede m te
canistir.
Mohenjo - d aroda tesb it edilmi olan mimarinin ve ehir
plnnn, m adenden aletlerin ve silhlarn, sslerin ve incilerin,
sanat ve epigrafinin btn id iosyn crasielerine H arappada da
tesadf olunuyor. Benzerlik o k ad ar tam dr ki yap lacak olan her
bir tarif her iki istasy on d a, aksi tarifler yapacam z az sayda
haller m stesna olm ak artiy le, ayn suretle kabili tatbik ola
caktr. Bu aynilik benzer bir muhitte paralel bir evrim ile izah
olunacak basit bir benzerlik deil, fakat, m esel ok uurlu ve
o k kiilemi bir keram ik v e gliptik sanatn aynilii ile ifade
olunmu o k daha suni bir eydir. Bu, Eridudan K ie kadar
arkayik Sm er m edeniyeti izlerinin d ellet ettikleri ayn ben
zerliktir.
2 Munzam ya m u rla rn , ilknce zannettiim g i b i , A tla n tik siklonunun
genilemesinden ziyade musonun daha fazla bir yandan mtevellit olmas
muhtemeldir.
3 lk rap o r, R eport A rc h . Strvey indi a , 1 9 23 -4 , S S . 52-5.
P r e h is to r y a ,
F.
11
162
DOUNUN PR EH STO RYAS1
F ak at bu iki ehri ayran m esafe M ohenjo-daro ile H arappa arasndaki mesafenin ancak yarsd r ve bu iki ehir
nihai sn rlar da iaret etm ezler. M ohenjo-daronun iki kilo
m etre aasnd a Am ride veya yukarsnda, yukar Sutlej
zerinde R u parda tamamen benzer bir m edeniyet m eydana
karlm tr b mdi ndus m edeniyetinin ku caklad saha b el
ki de eski M sr im paratorluunun iki misli, Sm er ile A k k ad n
drt mislidir.
Bu kltr birliine tekabl eden politik tekilt ne id i?
M srda M enesten sonra D eltadan itibaren ta birinci elleye
kad ar ayakta kalm olan kltr birlii yalnz bir muhit g ele
nekleri, dil ve rklar eitliine deil, fakat tek bir hkmdarn
o toritesi ile temin edilen bir politik birlemeye de tekabl edi
yordu. B ab ilo n y ada maddi m edeniyet birlii, konum a, din ve
etnik tipler eitlii ile m terafkt, fakat m stakil devletlerin
okluuna ram en idam e
olunmutu.
ln du sun ekonom ik
birlii, politik bir birlem e ile olduu k ad ar madd m edeniyet,
din, yaz ve belki de dil birlii ile de kendisini gsterm i mi
d ir ? Sav a silhlarnn delletlerinden mahrum olduumuz gibi,
devlet - ehirlerin B abilonyada olduu gibi faydasz m nazaa
lard a m bulunduklarn, yoksa M srda olduu zere tek bir
kral kudretinin i sulh istil ile elde mi ettiini ve hasud g
eb eleri daim ihtiyat ted birleri ile mi uzaklatrldn bilm e
mize imkn yoktur.
H att servet ve serm aye fazlasnn etrafnd a biriktii e
kird ei ( bu hal, grdm z gibi, kyn k asab a haline istih a
lesini tazammun e d e r ) de tayin edemiyoruz. Y azl belgelere
ihtiya duymadan, bu fazlann lh veya ilahiletirilm i muta
sarrfn gsterm ek zere ne Sm erde olduu gibi muhteem
tapnak ve ne de Nilde olduu gibi an tlk mezar vardr.
ndus ehirleri Sm er ehirleri gibi tepecikler gruplarndan
teekkl ederler. M ohenjo - d a ro da harabeler iki kilom etre
k areye yakn bir yer kaplarlar. En yksek tepenin stnde
Buddik bir S iu p a (kutsal yer) ve bir m anastr ykselm itir. S o
rumuza cevap verecek olan merkez bir y ap altta m gml
kalm tr ?.
4 1 numaral nota baknz.
S A D A N N C E N C B N Y L D A HN T M E D E N Y E T
163
Bugn m eydana karlm olan en heybetli umum ant

- ki Stu p aya ok yakndr - umum byk bir hamam yapsdr.
D ier bir grupta da hemen hemen saray a lyk bir salon bu
lunm aktadr.
Bunlarn dnda ise, endstri m ahallelerini, t ccar m ahalle
lerinden ve zan aatlarn v eya b ak k allarn mtevazi m eskenlerini
Resim 78 Bakrd an bak, haner, ustura,

mzrak ucu, Mohenjo-daro V-l
hali vakti yerinde hem erilerin byk konaklarndan a y rt etmek

kabildir. F ak at tetkik edilen yzeyin tutar M ezopotam yada
kazlan yzeyden yksek olm akla b erab er ne tapm ak ve ne
de saray hkim deildir. G ezici an cak imdiye kad ar yazd
mz, m erkezlem i teok rasi ve m onarilerle ok ak bir tazat
164
halinde bulunan ve G iriddeki gibi burjuva ve dem okrat bir

m edeniyet intiban kazanm aktadr.
Bununla b eraber, m essir bir otoritenin uzun bir zaman
hkim olduu da aikrd r. ehirler, kararlam ve inann
b iro k safhalarnda sk sk y a muhafaza olunmu bir pln
g ere in ce d ikk atle kurulm ulardr. S o k ak lar daim a sabit bir
genilik m uhafaza ed erler. ehirler, ukurlara m ncer olan
kem erli ve ileri bir kanalizasyon sistemi ile donatlm t ve p
hesiz bu sistem , kuyularn tem izlenmesi umum memurlar
tarafnd an zaman zaman temin olunduu tak tird e iliyebilirdi.
Politik tekilt ne olursa olsun
ndus m edeniyeti, Nil ve Mezopotamya
m edeniyetlerinin dayandklar ayn
icatlara ve keiflere istinat ediyordu.
H atta kurucularnn ayn rklarn m
m essillerini ihtiva etm i olm as da
mmkndr. M ohenjo - daro sakinleri5
phesiz karm lard. skelet kaln
tlar ve heykelcikler ak bir surette
b iro k ayr fizik tipler gsterirler.
Sosy al tabakann en aasnda osResim 7 9 -
B a k rd an
t r a 0 l d b r lrk b u l u n u y o r d u .
Tuntan kk bir heykelciin

kaln dudaklar ve kab a burnu bu
zmrenin gney H indistanda yaam aya devam eden yerli k a
b ilelerle akrabaln g sterd i i kadar, bugnk mmessilleri
gibi, toplulukta igal eyled ii yeri de m eydana karm aktadr.
E v velk isi gibi uzun kafal olan ok daha yksek bir tip Avrup a-A frik al (eurafricain) ve hatta A kdenizli tesm iye olunmu
tur . Bu, uzun kafal Su m erli tiplerden birine yaklam aktadr
ve yaknlk Levha X X I deki heykelle kuvvetlenm ektedir. Bu
h ey keld e g erekten Sm er m odas gerein ce sakal, tral st
dudak ve enseye doru toplanm olan uzun salar gr l
m ektedir.
anak. H a r a p p a .
nc ola ra k A Ipl veya arm enoid brakisefal

A k k a d d a K ite olduu gibi tem sil edilmitir.
5 1 numaral n ota baknz.
bir
tip
S A D A N N C E N C BN Y I L D A HN T M E D E N Y E T
165
Nihayet, hi phesiz M ongo! v eya M ongoloidlere ait

olan bir iskelet ve kilden bir o k figrinler bugne kadar
kefedilm i olan bu etnik tipin tarihi bilinen ilk rnekleridirler.
Bu kark halk sndran byk ehirler umumiyetle
frnd a piirilmi tuladan yaplm lardr. M ohenjo-daroda tula
an cak doldurm alar iin kullanlm tr. H arappad a ise duvarlar
bazan m navebe ile dizilen pimi ve pimemi tula srala
rndan rlmtr. Tu la ile yaplan inaat tamamen dzd.
F a k a t Buddik ve modern H indistanda olduu gib i bir bezek
ta y a ca k olan aldan bir sva ile rtl olduu anlalyor.
Tahtalar, belki de H im layadan getirilen sissoo,,
v e deodara gibi mahall a alar keza yaplarda
kullanlyordu. T a nad iren kullanlyordu. B abilonya m im arlnda ok yaygn bir unsur olan
ku rbaa ( m il) talar H indistanda cari deil
dir. En byk evlerde, umumiyetle kuyular ve
ham am lar vard. A yakyollar, an ak o k daha
muahhar bir tarihe ait bir tek evde bulunmu- D . Qn ~
,
.
KesimoUi^anak,
tur. M srda ve B ab ilo n y ada olduu gibi InH a ra p p a , Vtdusta da ekonom i sulam a kltrne dayan
mt. Bir buday (triticu m com pactum ), arpa ve hurma yeti
tiriliyordu. A rlk nitesini eltik ziraatine iaret eder gibi
gryoruz 0 ; ancak, dorudan doruya d elillere sahip deiliz.
Pam uk ynn yerini almtr. H rgl H in t-k z (zebu) ve
hrgsz b ak a bir cins ( yalnz kil ve dier nesnelerden
yaplm tasv irleriy le bilinen) kz, camuz, koyun, tavuk ve
fil ehliletirilm ilerdi. o k a bulunan domuz kem ikleri m ahall
yaban domuzu cinsine ait grnm ekte ve domuz yetitirilm e
sine kesin olarak dellet etm em ektedirler.
M ohenjo-daronun az eski tabak alarnd a deve ve at b ak i
yeleri bulunm aktadr. F ak at bu h ayv anlara ait hi b ir resim,
mhrler ve h ey kelcikler arasnd a m evcut deildir. Bununla
b era b er eer m odelleri vardr 7. Nehir bal tutulmu ve
kurutulmu, deniz bal da kydan getirilm itir.
6 1 num aral nota baknz.
R eport A rc h .
g sterilm itir.
Srvey India, sa 87 dev.
e e r niimuneleri
bur ada
166
ehirler ticaret ve endstri m erkezleri idiler. N akliyat

topraktan figrinlerle bilinen iki tekerlekli tatlarn - bunlarn
yaps bugn S in d de kullanlan k asa b a arabalarnn ayn d r ve keza bugn ndusta yzen k a y k larn benzeri kayklarn
kullanlm as ile kolaylam tr. T ica ret, yalnz kynn besin
m addelerini deil,
fakat Blcistan ve R acp u tananm ma
denini gney H indistann kavklarn ve o k daha u zaklar
dan gelen lks eyalarn ( A fganistann veya rann lapislazulisini, in v ey a Birm anyann Y a d a sn K em irde N ilghary
d alarnn am azoniti n i ) m untazaman m em lekete ithal ed ecek
surette iyice organize edilm iti. Serpantin gibi H indistan mal
ham maddelerin v eya m hrler ve hatt dmeli keram ik gib i
maml eyann nc binin ilk yarsn d a B abilonyaya ula
tk larn grm tk. Bunun tersine olarak Sm er silindir - m
hrleri 3 ve tuvalet
takm lar 9 bazen H indistanda
kopya
edilm iler ve k atran ( bitume ) kanallar iin 10 kullanlm tr.
ndus vadisinin ikinci d ereced ek i endstrileri, ayni tarihte
F rat veya Nil kylarnda olanlara m vazidirler. Lkin m adde
nin ta b i olduu m uam ele farkldr ve baz ynlerden, Hintli
am ele, Sum erli veya Msrl arkad alarna nazaran ileri durum
da idi.
Maden iisi altn, gm, kurun ve bakr e itiyor ve
iliyordu. Dem irci, S m erde olduu gibi tun kalay kullanyor
du, fa k a t ayn zam anda b ak r ile /o3, 4 ile 4,4 nisbetinde halitay
da kullanyordu ki bu halita H azar tesinde ( transcaspienne )
A n a v da da biliniyordu. P erini b iliy or fak at lehime veya k a y
naa asla m racaat etm iyordu. Sm er silhlarndan o k daha az
zellem i ve ok daha iptida aletler ve silhlar imal ed i
yordu. H ususiyetle sap delii olan balta yoktu ve silhlarn
tesirsizleri
grlm ektedir. En ayan d ikkat tipler unlar
d r : 1 aadan ziyade yukar uca doru daha geni ve
daha yass olan b ak (Resim 78), 2 yaygn v e mnhani lamal y a ss bir b a lta ; 3 ilk M srh tiplere benziyen dz srtl
kk bir bk ki, bugn kavklar ilem ek iin Hindularn
8 R eport A r c h . S u rv . India, 1927-8, ss. 7 3 - 6 ; 1 9 2 8-9 . L evh a X X V II I.
9 tik ra p o r, R eport A rc h . S u rv . India, 1 923-4, as. 5 2-5.
10 1 numaral nota baknz.
S A 'D A N N C E N C B N Y IL D A HNT M E D E N Y E T
167
kullandklar dem irden bkya o k yaklar. 4 kabza sap

yass, lamann ortasn d a damar ve kaidesine doru iki kk
perin delii bulunan ve btn kuvvetli bir ubuun dvl
mesi ile elde edilmi bir h an er (Resim 7 8 ,2 ), 5 sap yass ve
namlusu gen i ve yass hanerler gibi dvm e ile imal edilmi
olan bir mzrak ucu (Resim 7 8 ,5 ), 6 bir kenar keskin olan ve
ucuna doru bkk, dz v ey a kanbu r srtl ve perin delii
bulunmayan ksa sapl bir b a k (Resim 78,1) ; 7 gen i muhad
dep safihal bir ustura ki, m aden ince bir saptan dar bir
balta gibi ileri atlm akta ve aksi tara fta y ar d airevi bir knt
ile m uvazenede bulunm aktadr (Resim 7 8 ,4 ); 8 Bugn Hindistand a kullanlana benziyen bir b a c b a , 9 Bir kz enderesi, 10 nadiren tesad f olunan ve ihtimal alt ene tipi
snfndan bir orak; 11 bir b a k r y apraktan kesilm i sapsz
kaidesi bo bir ok ucu. Bu seri, y u karda saylm olan Sum erli tiplerle ak olarak ve M srl tiplerle de hemen az tezad
halindedir. neler o k nadirdirler, H a ra p p a 11 da yalnz bir ift
ile temsil edilm i olan cm bzlar bir tuvalet takm na aittir. Muh
telif aletler bklm bir halka ile m erbut idiler ki b u d a ihti
mal Sum erli bir modelin tam kopyasdr.
B ak r gm veya kurun, vazolarn im alinde kullanlm
lard r. F a k at btn vazo ekilleri keram ik halinde de imal olun
m ulardr ( Resim 79). Kuyumcu Sm erde pek makbul olan tel
iini (filigran e) az kullanyordu, fakat lehim yapm asn biliyor
ve altndan kk incileri k alb a d kerek ince bir tesir elde
ediyordu. A ltn telden bir helezon ile ve altndan bal inci
lerle ssl, gm bir h a lk a 12, iinin gzel bir rneidir.
A ltndan d ier inci tipleri arasnda X X IV . Levhada 25 inci
num ara altnda gsterilen kurs eklindeki biimi k a y t etm ek
g erektir.
K eram ik, Indus vadisinde Sum erdekinden daha o k mu
tena bir y er igal etm ektedir. Bazan zengince sslenm i ince
ham urlar elde ediliyordu.
m leki sratli ark kullanyordu. Berm utat beyazm trak
veya pem be-krm z bir hamur imal ediyordu. F ak at, yukarda
11 lk ra por, Report A r c h S u rv ey India , 1923-4, S S . 52-5.
12 R eport A rch . S u rv . India, 19 27-8, S S . 7 3 - 6 ; 1928-9. Levh X X V JH .
168
D OUNUN PREH STO RYA S1
tarif edildii gibi, U rukun keram iine benzer kl rengi bir renk
elde etm ek zere atein tesirini tanzim edebiliyordu. Normal
tekniin, bugn S in d d e k i13 m lekilerin kullandklar te k
nik olduu an lalyor. Bugn blgenin m lekileri tarafn
dan kullanlan baz letler ve bilhassa perdaha yarayan let
ve bir nevi obtratr, M ohenjo-daro harabelerinde bulunmu
lardr. Bu, Resim 6 2 de gsterild ii gibi, Cem det N asr safhasnda
B a b ilo n y a da kullanlm olan k apak tipinin ta kendisidir.
Kzl veya krem svalar (astar) ok daha itina ile yaplan
ilerde tatb ik olunuyordu ve krmz vazolarn yz bazen
cill idi. Kl rengi keram ik bile bazen koyu yeil bir astar
ile kapl idi ki rengini, krmz keram ikte olduu gibi, irca
edilm i olan demir oksidinden a ly o rd u 14. En adi ekil taban
garip bir tarzda sivri, daim a ok k a b a yaplm olan kk
a n a k tr (Resim 80). Bugnk yerli team le uygun olarak bir
defa kullanldktan sonra bu kselerin hemen krldklar muh
tem eldir. Bununla beraber, hemen hemen sivri denecek d erecede
d ar kaid elere, d ier ekillerd e ve bilh assa byk zahire kp
lerinde sk a tesadf olunur. G ag alar, az derin ve olduka
nadir ve gd ay a tahsis edilmi olan kselere m ahsustur. Y e l
paze biim inde ve olduka nadir b ir snf kadehlere y ap trl
m olan, delikli ku lakklar kulplar tem sil eden yeane
paralard r. D ar boyunlu testiler nispeten azdrlar. Uzun
boyunlu veya azlar d arya alan srahiler bilinmezler.
Buna m ukabil, krmz veya gri keram ikten yaplm ve bezen-*
mi olarak, Sm erin y ksek kaide zerindeki leeni bulunmu
tur. O lduka ilgi ek en d ier bir biim cid arlar delik st
vane eklind eki testid ir.
V azolar bazen kaytan izleriyle
bezenm ilerdir. Bu izler kaym akl kaln bir astarn yzn
fralyarak elde ediliyordu ki, bu hal Sm erlerin, astar btn
yze yaylm am v eya kk had beciklerle bezenm i keram ikte
kullandklarna benzem ektedir. En gzel p aralar boyal idi.
G enel olarak siyah olan boy a, sert bir fra yardm iyle koyu kr
mz nadiren de krem bir a star v ey a sva zerine tatb ik edili
yordu. M ohenjo-daronun son devrinde polikrom (o k renkli)
13 M ack ay, J .R A l, L X . ss. 131-4.
14 S a n a VII a analizi ile tesbit
India , 1928-9, S. 153
edilmitir.
M em . A rc h .
S u rv ,
S A D A N N C E N C B N Y L D A HNT M E D E N Y E T
169
bir keram ik m eydana kar. K rem zemin zerinde siyah lar k r

mz, yeil v eya sar pigm anlarla doldurulmutur. (T atb ik , piir
meden so nra yaplm tr).
ndus m edeniyetinin birliini, orijinalliini ve eskiliini en
iyi g steren ey, krmz zerine siyah boyal dekorasyondur.
Zira bu d ekorasyon kendine hkim ve btn dierlerinden
ayr, emin bir slba sahiptir. Bu d ekorasyona A m riden Harap p aya kadar yeknesak o la ra k tesadf edilir. Bu slbun
belli bal karakteri, y a a a la r , yaprakl veya dolanan dallar
gibi istilize n ebat m otiflerle veya tekerr r eden m otiflerle
tamamen rtlm geni m ntakalarm ve panolarn tekrarlan
d byk sathlarn kullanlm asdr. Bu sonuncu kategori,
btn istikam etlerde sonsuz bir ekilde tekrarlanabilen motif
leri iine alm aktadr. okiuk sras ile birbirine gem i
daireleri ( ki bunlar glbezek veya hurma m otifleriyle birleerek kurutulm ak iin yzlm ve gerilm i bir hayvan
derisini tasv ir eden k arak teristik bir motif tekil ederler) sonra
kiri motifini (yarm d aireler stne m stenittir) ve ok daha
seyrek olm ak zere kareler, genler (bu sonuncular da bo bir
gen, m esel taram al iki genle evrilm i olm ak zere
tekerr r ed erler), ivical izgi zerine mstenit, ha, T veya
yrek gibi kan k motifleri saym ak mmkndr (Levha X X II.).
Sed ef kakm a gibi dier tekniklerde de ayn m otifler tek
rarlanr. B aka b lgelerd e mstakil motif olanlar ve m ntakalar bezeyenler burada en byk alanlar evrelem ek iin kul
lanlm lardr : halkay, noktal
basam a, ve
daha nadir
o larak , tekerr r eden genleri sayalm .. ( taram al n ak, tara
mal m uavve erit ve taram al genlerin ve yarm dairelerin
im tizalar bilh assa krem astarl keram ikte m eydana k a rla r) .
H ayvan tasv irleri bsbtn nadirdirler. K k tavuslar bazan
yapraklar arasn d a grnrler. H arappadan ele g een yegne
bir keram ik paras 15 bir kyl ailesini ve evcil hayvanlar
tasvir etm ektedir. M ohenjo - d a ro nun umumiyetle beyazm trak
keram ii zerinde bulunan garip bir motif, byk bir taraa
benzem ektedir, fakat bu m otifte istilize bir b oay da g r
m ek kabildir.
15 R ep. S u rv . ndia S a . 87. dev. e e r modelleri burada bulunmaktadr.
170
DOUNUN PR EH STO R YA SI
Fayans, H indistanda ok sayda imal edilmiti. F a y a n stan

bileziklerin (L ev h a X X III d ), figrinlerin (le v h a X X I I I c ) mhr
ve incilerin ve keza anak m lein mutad ekillerini taklid
eden kk vazolarn yaplm asnda faydalanlm tr. M ohen jod a ro nun eski ve orta seviyelerinde bulunan bir ka keram ik
p aras hakik bir mina ile rtldr. Buna m ukabil, tatan
vazolar nadirdirler. K lrengi yumuak ve tatan yaplm
dik drtgen ve drt gze ayrlm olan, d yz genlerle
ilenmi bulunan bir kutu, serinin en ilgi eken nmunesini
tekil eder.
aret ettiimiz gibi, silhlar fevkalde nadirdirler. Y u v ar
lak v ey a ovoid kreler, o k mebzul olduklarna baklrsa, en
ok kullanlan sapand. Keza genel olarak B abilonyada olduu
gibi kre biim inde ve armut biimi ve nadiren diskoid topuzlarad a tesad f olunur akm ak tandan silhlar tannm azlar ve
g erek te, akm ak tandan veya tatan aletler, ok basit bir
ka lam ve az sayd a balta gibi yontulmu k u arist byk
alet ile temsil edilm ilerdir. Bunlardan b ir tanesinin dik drtgen
kesiti kaln ulu nordik ( k u z e y li) baltasn hatrlatm aktadr.
K eram ikten sonra, ndus m edeniyetinin en karakteristik
olan m ahsulleri mhrlerdir (L e v h a X X I I I ) . En sk grlenler
steatitten drt ke tabletlerd ir ki tersinde bir tm sekcik
v ard r ve yz m ahkktr. Bunlar, kesildikten sonra b ir cil
ile rtlm lerdir. zerlerinde bulunan yazlar, bugne kadar
zlmemi ve ok m ahirane bir tarzda yaplm olan hayvan
tasvirleri ile m terafiktirler.
okluk srasn a gre, ksa boynuzlu boa, fil, gerg ed an,
kaplan, camuz, timsah ve antilopa tesedf olunur. A yn m aha
retle ilenmi olan ayn resim ler, ters yzlerinde bir yazt
bulunan bakrdan y ass tabletleri de bezerler. K eza uzunla
m asna delinmi, uzun ve dar mhrler de v ard r ki bunlarda
a n c a k yaztlar bulunur ve yine d ikdrtgen dm eler eklinde
ve isteatit veya fayanstan yaplm veya yalnz geom etrik m otif
lerle ve bunlarn arasndan sivastika (gam al h a) ile, bezenmi
dam galar da vardr. H er ne kad ar btn bu nesneler mhrler
ad altnda toplanm iseler de, bunlarn herhangi bir eyi
dam galam aya yarad klarn g ste recek hibir delilimiz yoktur.
H albuki M ezopotam yada veya M srd a in tih alara bizzat m
S A D A N N C E N C B N Y I L D A HN T M E D E N Y E T
171
hrlerden daha sk olarak tesadf o lu n u r1(i. H indistanda en

o k yaklaan, zerlerinde ancak intibalar bulunan v e yalnz
tesadf olunan pimi topraktan kk tabletlerdir. O halde bu
mhr tabirinin kullanlm as itibaridir ve bu nesneleri itel
nesneler tabiri altnda bir aray a toplam ak gerektir. Bu d a bun
larn hangi ilere tahsis olunduklarn kati olarak bilemiyoruz
dem enin bilgince bir tarzdr.
o k itinal bir ekild e d iskler ve drt yzller (ttrad re)
S m erde olduu gibi oyun iine yaram lardr. Zar oyunu, her
halde biliniyordu. Sm erde olduu gibi zar kbik fakat
saylar farkl idi.
E rk ek elb ise olarak om uzlarnda dolanan bir rt ve
kad n lar da inelenm ee lzum gsterm eyen dokum a bir kuma
tayordu. Msr veya M ezopotam yann aksin e olarak ss ma
hiyetinde h alkalar tam ak m odas o k yaygn d. Bunlar cila
lanm keram ikten (krm z v ey a koyu g r i) , m adenden, kabuk
tan veya fayan stan yaplm lard. ( o k defa helezon eklinde
dam ar veya oluklarla bezenm ilerdi). S a la r, B abilonyada o l
duu g ib i altndan erit balarla tutturulmutu. Boynun etra
fnda ok dizili gerd an lklar bulunurdu. A ltndan veya kaplam a
ferm uarlar o k defa yarm d aire eklindedirler; bu tiplere eski
im paratorluk devrinde M srda veya B y b lo sta tesad f olunur
ve belki de n ced e boyal Elaml keram ik paralar zerinde
tasv ir edilm ilerdir.
( Levha X X I V , yu kard a ) . Y u kard a
bahsetm i olduumuz kurs eklindeki altn incilerden baka
- ki bunlar Sm er, M sr ve h atta T u ro v ada da m eydana
k a rla r - kpe gibi kullanlan altndan kk kapsllere
tesadf ediyoruz. Bunlarn iinde lehimlenmi kk bir lle
( boucle ) bulunm aktadr ( L evha X X IV ,
aad a ) . bu tip
T u rov ad ada b ilin iy ord u .
P aralara ayrlm fayanstan ve
genel olarak muahhar olan inciler, kornalinden ve beyaz resim ler
hak edilmi inciler 17 nadirdirler, fakat yalanc m erm er yani
ustuka ile taklit edilm ilerdir. K eza U rdaki kral m ezarlarnda
16 Son za m an lard a H u n te r tara fn d a n
1932. ss . 4 6 6 sq.
17 Teknik zerine
X X X I II , 150. ve Beck,
Baknz:
M ack ay.
A nt. J , XIII,
U r da yapldklarn zannediyor.
mnakaa edilmitir. J . R .A S .
J .R .A S , 1 925., s. 6 9 8 ;
3 8 4 sq.
Beck bu
mahkk
Man,
incilerin
17 2
bulunduu gibi kornalinden uzun bicne,, lara ve ayn m ezar

lkta, kralie Sh o u b -ad n m ezarndakine tamamen benziyen
a ata n yass bir stvane de raslayouz. H indistann en
karakteristik incisi, bununla beraber, kenar oluklu kk
bir kurs olduu anlalyor. M uskalar sey rek tirler, fakat
bu
k ategoriy e
fayanstan yaplm minyatr b irk a h a y
van sokm ak kabil o lacak tr. B aca k la r altlarna bklm olan
kolar U rdaki kral m ezarlarnn lap isten kolarnn ve b o a
larnn tam am en benzeri bir slptadrlar. Kem ik veya fil
diinden bir sinek istisnai olarak m eydana k a r ve ihtimal
M srl veya Sum erli bir tipi tak lit eder.
F arkl defin yinlerinin 18 belki de
bu kark halkn
muhtelif snflar tarafndan ayn zamanda kullanld an la
lyor. Kllerin byk kpler iinde gmlmesi ile mterafik olan yakm a M ohenjo-d aroda olduu kadar H arap p ada da
ispat edilmie benziyor. lerinde, ihtim al cesedin tehirin
den sonra, kpler kadehler ve b ak a vazolarla evrelenm i
olan baz tekalls etmemi kem iklerin toplandklar m ezarlar
keza her iki istasy on d a da m evcutturlar. N ihayet M ohenjod aronun tek bir od asnd a ahsi ss eyalar ile birlikte ond rt tam isk elet ve bir dar so k akta ise b ak a alt iskelet
kefedilm itir. K sm defin m ezarlarndaki kafalar genel olarak
b rak isefal idiler.
H arappada aratrlm olan byk bir m ezarlk 19 phesiz
hepsi ndus m edeniyeti devrine ait olan bu gmme m erasim i
ile tezat tekil eder. Bu k ab ristan en nemli hyn eteinde
bulunur. F ak at m ezarlar ndus devrinin duvarlarn rterler ve
bazan d a bozarlar. Bu m ezarlarn eyas bu sonuncu m edeni
yetin m ahsullerinden farkld r. A rk eo log lar burada st ste iki
seri defin tarz ayrt etm ektedirler, alt seyiyed eki m ezarlarda tam
isk eletler, kk testiler, dar boyunlu v e hortum biim inde
azl srahiler, ayakl bodur kseler ve muhtelif tabak larla
m terafik olarak bulunm aktadr. st m ezarlarda iskeletler
byk kpler iinde bulunuyorlard. K eram ik teknii her iki
halde de ayndr. ndus keram iinde olduu gib i vazolar, zer
lerinde siyah d esenler bulunan cill krmz bir astar ile r
18 1 numaral nota balcnz.
19 1 numaral nota balcnz.
S A D A N N C E N C B N Y IL D A H N T M E D E N Y E T
173
tl
pem bem si
bir kilden yaplm lardr. F ak at biim ler
olduu kad ar m otifler de Indusun mutat keram iinden ayr
lrlar. En o k grlenleri yldzlar, istilize tavuslar ve yabani
kzlerdir 20. K om pozisyon dahi ndus artistlerinin tercih ey
lediklerinden o k farkldr. O halde bu m ezarlarn, bah is k o
nusu yaptm z medeniyetin kurucular ile hi bir ilgisi yoktur.
K eram ik geleneinin devam na ram en, burada ndus m edeni
yetinin yarad clar deil, fak at ykclar yatm aktadrlar.
H indistann nc binylda, M sr ve B ab ilo n y ann
k arsna, tam am en ferd ve mstakil bir m edeniyet ile ve
tek n ik bakm ndan onlarnkine eit olarak kt grlm ek
tedir.
Bu m edeniyetin H indistan top ran a derin olarak kk
sald aikrdr. ndus m edeniyeti an cak yllarca sren sa
brl
ceh itlerd en doabilen ve insan hayatnn zel bir
muhite tam intibakn gsteren bir m edeniyettir. Bu m ede
niyet yaam aa devam etm itir ve bilhassa Hintliliini oktan
kazan arak H indistann m odern m edeniyetinin tem elini tekil
eylem itir. M im arlk v e endstri sahalarnda ve daha o k kyafet
ve din alanlarnda M ohenjo-daro, tarih H indistann daima
k arak teristik leri k alacak olan vasflar a a vurm aktadr. Bu
rad a bunlardan bir kan sayacaz.
Mimari iin, mermer kireci v e aldan yaplan svann
( s t u c ) kullanlm olm as ihtimalinden baka k say d a ha
m am lar,ayak yollarnn yokluunu,ve Hindu pazarnn o k k arak
teristik bir alm eti olan ve iinde bir kuyuyu, kpler iin ayak
lar (m esn et)ih tiv a eden su tccarnn kulbesini ak b ir surette
g steren bir oday zikredelim . ki tekerlekli arabalar ve k a
yklar, iaret ettiimiz gibi bugn hal kullanlm akta olanlara
benzerler.
Pimi topraktan sedir m odelleri
bugn H indistanda
kullanlanlarn
biim indedirler ve bunlarn benzerlerine eski
Su sa ve A su rd a da tesadf olu n u r. Sindin kyl m lekile
rinin sanatlarn dorudan d oruya ndus devrinden tevars
eyledikleri grlyor. Toplu inelerin bulunmay ve buruna
ait k ark bezeklere ve halkalara kar gsterilen sevgi bilhassa
20 Ayn eser, sa . 8 7 sq. e e r modelleri b urada bulun m ak ta d r lar .
174
Hindulara ait karakterlerd ir. B aka yerlerde olduu gibi, gz

ler, siyahm trak bir madde olan kohl ile boyanyordu. F akat
M ohenjo - d a ro da bu m adde kk ielerde saklan yor ve
a k a Hindu olan bir tip bakrdan deneklerle srlyordu.
S a la ra taklan fildiinden tarak lar bugnk kadnlarn takdklar tahtadan taraklara tamamen benzer. D eri iin kullanlan,
tatan v ey a k ab a keram ikten perdahlklar keza, bugn H indis
tan da da kullanlan tuvalet eyalarna benzerler ve ayn za
manda bunlarn benzerlerine K ite birinci slle devrinde de
tesad f olunur.
Din 21 ndus medeniyetinin, aktan a a Hindu olan
k arakterin i ok inandrc bir ekilde m eydana koyar. Bu antik
ehirlerin m nalandrlam yan b irok eyas, onlarn hinduist
ibadetile m ukayese edildikleri zaman tatmin edici bir ekilde izah
olunabiliyorlar. Kilden yaplm sapsz h eykelcikler b ak a sebeple
izah olunamazlar. H indistanda bunlar hemen daima ok defa s s
lerle bolca b ezen m i, bazen ham ile veya emziren kadn
heykelcikleridir, ilerinden birka tanrlarn adak h eykelcik
leri olabilirlerse de, d ierleri yalvaranlarn tasvirleri veyahut
b eb ek ler olabilirler. Nihayet hayvan heykelcikleri arasnda,
brahm ani b o ay a kutsal bir karakter atfetm ek mmknse de,
dierleri m esel m teharrik
bal kzlerin oyuncak olduklar
b ellid ir. K eza sk sk tesadf olunan ve minyatr eklindeki
iki tekerlekli arab alar, sedirler, ekm ek dolaplar ve vazolar da
her halde oyuncaktrlar. Buna mukabil put olm ayan aniconique
nesneler, b ilh assa muazzam fallus ve ok defa kenar yivli
tatan h alkalar Hindu b erek et kltnn linga ve yonisine tekbl eder.
ntibal ve topraktan mahkk, bakrdan v eya dklm
fayanstan yaplm mhrler ve tabletler ok daha ikna edici
deliller verirler. M ohenjo-darodaki bir mhr de isti ra k iin
ritel vaziyette b acak lar apraz olarak oturmu ve vahi hayyanlarla kuatlm , boynuzlu ve yzl bir tanrnn tasviri
vardr. Bu phesiz yzl,,, hayvanlar hkim i,,, Y o g i
lerin Prensi,, S iv a nn prototipidir ki bunu M arshall etra
flca izah etm itir. Kilden yaplm bir o k tab letler erkek
21 1 num aral nota baknz.
S A D A N N C E N C B N Y L D A H N T M E D E N Y E T
17S
bir tanry tasvir ederler, bunlarn bir tanesinde bir tanrenin

karnndan bir rm ak fkrm aktadr. A alarn ruhlar, dier
hallerde aikr olarak gsterilm itir. Hepsi H indistan ikono
grafisine has olan bu tem alara zt olarak m nferit motifler Bab ilo n yay hatrlatrlar. A slanlar zapteden bir kahram an ve
Sum erli E a-banni gibi b ir bo a veya bir kaplanla bouan
y ar-in san bir can avar. ntibalar ve plklar zerinde o k gr
len sv astik a ve ha, B a b ilo n y a da ve Elam da olduu gibi,
en eski prehistorik devirde din veya m ajik sem boller idiler ve
bu k arak teri bak a yerd e olduu gibi modern H indistanda da
muhafaza ederler.
Saydm z belgelerin telkin ettikleri din telkkiler mo
d ern ve post-ved ik Hinduism aya yabanc deildirler. F ak at
bu telkk iler Hindu kutsal kitaplarnn en eskisi olan R ig -V ed ada bulunmazlar. H albuki kasidelerinde sylenen sahnelerin
tasvirini, ndus m edeniyetinde aratrm ak boa kar. Mohen jo-d aro ve H arappada tasv ir olunduu ekilde Siva,
genel
olarak
yerli diye kabul
edilmitir.
Bu tanr
sonrad an A s y a l
istilclar tarafnd an
taklit edilmi ve
ikinci alandaki V ed ik tanr olan P rajap ati ile ifahen bir tutul
mutur. A a ruhlar ve dii tanrlar vedik m itolojide ihmal
olunabilir bir rol oynuyorlard ve fallisism ( phallicism e ) de
burada zikredilm itir. A vrup al bilginlere gre bu telkkiler
P ost-v ed ik devirde Brahm anism aya m aledilm ilerdir. A ksine
olarak vedik panteonunun yldrm tutan ndira gibi semav
figrleri ndus m edeniyetinde yoktu rlar. V edik tasvirciliinin ilk
plnnda gelen
ve esasl kurban hayvan olan at herhalde
din bir hassaya sahip bulunan mhrlerde asla tasvir olunma
m tr. Btn bu sebeplerden tr ndus medeniyetinin Ari
deil, P re-A riy en olmas gerektir. G erekten ndus m edeniyeti
k ay n ak lara dayanan b elg eler verm ektedir. te ok tan beri ve
m ukayese yolu ile m odern brahm anism ay V e d a larn tarif ettik
leri dinden ve ritelden ayrd eden bu oalm alardan ( accretion) phe ediliyordu. H arappanm l gmlen en muahhar
m ezarlarn A sy a l m stevlilere atfetm ek kabil olacaktr. Me
zara gmme ve yakm a, her ikisi de vedik devirde tatbik olu
nuyordu.
176
Indus m edeniyeti tam bir m utabakatn nmunesidir ve

grdm z gibi, Hint m uhitinde devam edegelm itir. Bu me
deniyet gelim eden ve muazzam bir sah aya dalm adan nce,
yerinde uzun bir kuluka devresi geirm ek lzm gelm itir.
Bununla beraber, bilh assa H intii karakteri bakm ndan Msr
ve Sm er m edeniyetleri ile tezat halinde olan bu m edeniyet,
ayn telkkiler ve ayn esasl keifler ve icatlar zerine kurul
mutur. G erek te benzerliklerin hemen hepsi genel ve m cerred
soyd and rlar. ehrin
hayat,
tahl
yetitirm ek,
kz ve
koyunun ehliletirilm esi, m adencilik, dokuma en d strisi, tula
ve kse imali, gerd anlk daneleri yapmak iin sert talarn d e
linmesi, lapis - lazuli sevgisi, fayans bilmek. Fakat bunlar
birbirine benziyen muhitlerde birikmi m stakil icatlar olam az
lar. Sm er ile Hindistan arasnd aki hi olm azsa nc binin
yarsnda dorudan doruya tem as yukarda bahsettiim iz tc
car eyasnn m badelesi suretinde, inkra m ecal olm yacak
bir ekild e isbat olunmutur. Bununla beraber, m evcudiyeti
sabit olan ticaret m terek unsurlar oktan birbirinden ayr
ynlerde tekml etmi olan mstakil iki m edeniyetin arasn
daki tali btn dier benzerlikleri izaha kfi gelmez. D ier
taraftan, hi olm azsa Sm er ile Hindistan arasndaki benzerlik
lerin bazlar tamamen m cerret m ahiyette deildirler ve Babilony ann nisbi kronolojisine izafetle kabili tarif ve mukaddem
devirlerde m terek bir kaynaktan elde edilen bir tem as veya
bir ilham gsterirler. M esel, her iki blgede, m lekilik
sanat m ahiyet bakm ndan ayndr, m terek k arak terler, un
lardr : abuk dnen ark, muayyen bir frn , zel tk a
(o b tu ra te u r) cin sleri ve perdah aletleri, yanm a (o x y d a tio n )
v eya demir oksitlerinin irca ile elde edilen krmz veya gri
bir keram ik
ve hatt y ksek gvdeli kse
gibi baz
k arakteristik ekiller. ark, frn ve frnda piirilen krmz
ve gri hamur, Sm ere Uruk devrine kadar karlar. Sed d adeler (o b tu ra tu r) buonlar d ah a sonra Cem et N asr safhasnda
grlm lerdir. Keram ik geleneinin ayr yollardan gelim esi,
o halde, daha so nra, bu sonuncu devri takiben balam olm a
ldr. Ayn devirde fayans kullanlm asnn ok y ay g n olduu
grlyor. Maden iilii sahasnda, F a ra h ta C em det N asr ta
bakasnd a elde edilen hususiyet kazanm am haner tipine b a-
S A D A N N C E N C B N Y IL D A HNT M E D E N Y E T
177
karak ayrlm a vetiresinin daha balam am oluduuna hkm

olunabilir. D ier taraftan, karlan mhrlerin telkin ettikleri
zere, tekerlekli arabalar, daha H indistanda tannm yordu ve
bununla b erab er m odern m isaller, her iki b lged e de tekerlein
zel ekle sahip olduunu g ste riy o r2'2. Y a H indistan ve S
m erin Uruk safh asn a tekabl eden ayn bir m edeniyet ta ra
fndan rtld ve yahut da bu devirde bu iki m em leketten
birinin dierine derin bir su rette tesir ettii muhtemel gr
lyor.
Lkin, S m erde yaplan yeni keiflerin H indistanda, m e
deniyetin gelim esi bakm ndan, muadilleri yoktur ve bu faraziyeleri dorulam aya gcmz yetm iyor. M ohenjo-daro ve Harappada kazlan derin yarm alar bu ehirlerin bir ok defalar
yeniden ina olunduklarn gsterm ekted ir. Birinci ehirde M ackay esasl devir tesbit ediyor (esk i, orta, yeni). Bu devirle
rin her birinin, mahalli ok geni yeni inalara sebep olduklarna
b ak lrsa, muazzam bir mddet devam etm ilerdir. Su b asm ala
rndan sonra tek rar tek rar ina edilmi olm alarna ram en pi
mi tuladan inalarn, B abilonyann kerpi yaplarndan ok
daha srekli olduklarn da unutmayalm. F a k at, ehem m iyetsiz bir
k a eit bir ta ra fa b raklrsa,b t n tab ak alarn kutsal yadigrlar
(relique), mhrler, anak m lek, figrinler, ve maden aletleri,
yukarda tarif edilm i olan ayn mtekmil ve zellem i tiplere
mehsupdurlar. D ier taraftan Dr. M ajum dar aa Sin d de A m ide, ndusun klsik anak m lek ve mhrlerini ihtiva eden ta b a
kalarn altnda bsbtn ayr bir tipte keram ik paralar veren
tab ak alara varm tr. A m ide zel keram ik, m uahhar keram ikler gibi pembemsi renkted irler. F a k a t m otifler, ya dorudan
doruya bu donuk zemin zerine veya ok defa donuk veya
krem deve rengi pem bem si bir a sta r zerine tatb ik olunmu
lardr. Genel olarak iki renk kullanlm tr. Bazan erguvani bir
siyah ve A k k a d da C em det N asr m lekilerinin sevdik
leri rengin ayn olan arap krm zs bir krmz renk bilh assa
siyah sulu eritleri doldurm ak ve bazan da sad ece siyah iz
gilere mvazi izgiler izmek iin kullanlm tr. Genel olarak
kat cisim ler, bazan y ek n esa k siyah ve o k ender olarak
22 A n t J . , IX. S. 26,
P r e h is to r y a
F.
12
178
D OUNUN P R EH S TO R YA S I
da krm z ile doldurulmu taram alarla tasv ir edilm ilerdir. Mo

tifler mtope,, yani d rt k e aralklarla dizilm ilerdir. En y a y
gn olanlar, dam al genler serisi, ifte balta ve eken ar d rt
genlerdir.
H lsa, dam al m otif, tekrarlanan bir m otiftir ve baz a
nak m lek p aralarn d a birbirine girift olmu daireler grlr
ki bunlar ndusun klsik tezyinatnn ncleridir. Amri keramii, M ohenjo-daro ve H arappann ssl keram iinin dorudan
d oru ya a tas olabilir. D ier taraftan, teknik, o k renk kullanma
ve baz m otifler bakm ndan, Amri mahsulleri B ab ilo n y adaki
C em det N asr m ahsullerine yaklarlar. N ihayet, bir keram ik
parasnd a bulunan sigm a eklinde motif dizisi ta batdaki
E l-U bevd keram iine k ad ar kar.
Bu suretle Amri keifleri bir d ereceye kadar midimizi kuv
vetlendirm ektedir. nc binden itibaren , zam an iinde geriye
doru gid ild ike, H indistan ve Babilonya m edeniyetlerinin, sa n
ki m terek bir ktkten ayrlm gibi, birbirlerine yaklam aa
meyil ettikleri grlyor. Lkin, bu rkn beiini tayinetm ek veya
k arak terin i belirtm ek iin g erekli olan b elgeler dah a yeter d erece
de deildirler. A n cak, Uruk d evrinde S m ere yeni, belki de ekzotik unsurlarn girdiklerini hatrlyalm . C em det N asr medeniyetinin
yerli bir yaratm a mahsul olduu da daha kati deildir.
Amri ile C em det N asrm ak rab al sab it olsa da, bu hal, beh e
m ehal tesirin bu sonuncudan geldiini sylem ek deildir ve
belki de Sam i ilgilerini nazar itib are alm am ak gerekecektir.
F a k a t, herhalde, H int-Sum er m nasebetlerinin ok daha etrafl
b ir analizi, her iki b lg e y i iskn eden ve tesiri altnda b ra
kan, m utavasst blgenin istikafndan sonra, ancak kab il ola
bilecektir. stikaf ise an cak balam olm akla b erab er biz yine
elde edilmi olan sonular, daha im diden, zetlem eyi d en e
yebiliriz.
D O K U Z U N C U
BLM
RAN VE SURYE
H indistan ve Sm er arasn d a,
B ab ilo n y ann
kuze
yinde
uzanan
ve
dou A nadolu masifi ile
birleen,
y ksek ve fak at ok paralanm ran y aylas y kselir. Dou
A nadolu masifi ile Mezopotam ya arasn d a, A sur ve Su riy enin
dzlk ve bozkr m ntakalar y er alrlar. Bu b lg eler m tecanis
deildirler, fakat hepsi de ndus, Babilonya ve M sr vadileriyle
birlikte ayn manal tezatlar gsterirler.
lknce, hi birisi, yalnz flviyal sistem e ta b i olduu
takd ird e ekonom ik birlik tekil ed ecek olan gen i bir yzey
gsterm ezler. Su riy ede, A su rda ve Kuzey ran n baz y erle
rinde, yam urlar tahln sulam a am eliyesine ihtiya g ste r
meden yetim esi ve otlak larn bol olm asna y etecek kadar
y a ar. O halde g eb e b o stan kltr mmkndr. G erek te,
b a clk ve m eyvaclk, insan erkenden to p ra a balam tr.
G enel olarak yerleik hayat alviyonlu vadilerde ve mnteha
vahalarnda mmkndr. Burada, onlar, o k defa d alar
v ey a orak llerle ayrlm , kuturlar kk lekeler ve
d ar eritler tekil ederler. H atta vadilerin iinde bile verimli
alviyon arazisi sarp boazlarla ayrlm lardr.
Bu suretle, bu kk vahalarn ve havzalarn her biri
kendisine zel ynlerde gelim ek hrlne sahip b irer kk
ekonom ik birlik haline
gelirler. H i bir ey, Msr, Babilonya
v e y a H indistann m ukadder olarak tand klar byk apta po
litik veya kltrel birlem eyi ic b a r etm iyordu. kinci nokta
olarak , bu kk birliklerin, M sr ve Sm erde o k ad ar ifal
bir uyandrc olan, zarur ilk m addeler bakm ndan fev kalad e
b ir skn tya dm edikleri malmdur. T a gibi faydal bir ihti
y a c temin eden d a a bu kk alviyal havzalardan kolay
lkla ulalabiliyordu. A su ra hkim olan volkanik silsilelerde
obsidiyen aranyordu. En aa, Elam , A sur ve S u riy e de dalar,
tarihsel zam anlarn balangcnd a orm anlarla kapl idiler.Elam ve-
180
y a Blcistandaki d alard a o k defa maden cevh erleri m ev

cuttu. Gnlk hayat, bu hale g re , ticari v e endstriyel bir
ehir ekonom isinin mkl organizasyonu olm adan, mkemmel
temin edilm iti. G erek te, bu b lgelerd e tarihsel kk d ev let
lerin ve ehir hayatnn gelim esi yav a olmutur. A sur ve
Elam zel tarihlerini an cak sa dan nce nc binin sonuna
doru
yazm aa
b alarlar.
Dou Anadolu
ve ran ise
bin yl veya daha g e yazm lardr. Blcistan ise Ru
han bir reisin id aresind e tribal b irliklere ayrlm tarih
b ir devletin b a rb a r tabiiyeti safhasn asla
gem em itir,,.
Btn "m u tav asst,, b lge kk hyklerle kapldr. S a th
larnn kklne ve
saylarn n okluuna nazaran bun
larn, devlet m erkezlerinden ziyade kasab a veya byk ky
h arabeleri olduklar anlalyor. Bunlarn ykseklii tarihsiz
gem i uzun yerlem e asrlarn a delildir.
Gizli h ald e bir bam szlk
hali,
bununla b eraber,
tecerr t ile kartrlm am ak gerektir. Bugn btn bu blged e
muazzam mevsim yer deitirm eleri vukua g elir ki yerleik
iftiler bile, yazn srlerini d alara otlaklara srm ek isterler
ve ifti topluluklarnn dnda zaman zaman orak y aylalar
dan su b ask n n a uram alak m em leketlere veya dalardan
v ad ilere g en , tamamen ob an k ab ileler dolarlar. Bu tabloda,
m azide old u k a uzaa g id ersek srlerin m evsim lik hareketi
(Y a y la clk = transhum ance)
yerine ayn ih tiyalara boyun
e e rek g eden yabani hayvanlarn ard sra gitm ek zarureti
kaim o la ca k ise de, eski zam anlara da tatb ik olunabilir.
M evsim lik hareketin normal intiar sahas, phesiz, gelenein
izdii snrlarn iine inhisar eder ve mahdut bir apta
kalr, komu zmrelerin tem asna m ncer olacak k ad ar olduka
genitir. Bu suretle muazzam dzeyler m nasebete girebilirler
ki bu hal kavim den kavim e nesnelerin veya dncelerin
szm alarna yardm eder. Buna, zarar ve ziyanlarn btn bu
sahad a icra eden ve her an ku rbanlarn muayyen snrlarn
d arsna, daha az zarar g ren sahalara atan, kuraklk tesirini
de katm aldr. N ihayet madenlerin, eitli orm an aalarn n,
tan elde bulunm as, m sait artlara malik blgelerin sakin
lerini (y u k a rd a da sylediim iz g ibi) ok daha yksek m ede
niyet nclerinin ziyaretine maruz b rakyorlar.
R AN V E S U R Y E
181
Bu m utavasst blgenin b irk a noktasnda, son zam anlar

da, m edeniyet evriminin baz vetirelerini gzden geirm ek
imkn kazanlm tr. V etirelerin bazlar S m erde mahede
olunanlara m uvazidirler, dierleri de zam an iinde geriye gidil
dik e, ndus m edeniyetininkine yak larlar ki tara blgelerinin
ark ay ik letiren tem aylleri sayesinde, ilk safhalarn baz unsur
larn saklam aa muvaffak olm ulardr. ay et Elam ve A sur,
Sm er ile m ukayese edilecek olursa, o m edeniyetin benzer bir
tem elden doduu ve ayn yollar takip ederek gelitii gr
lr. Evrim i, daim a ovalarn ok daha turfanda (erken) kltr
nn tesirine y le maruz kalr ki yaklam a ( co n v e rg e n c e ) h e
men ayrlm a (d ivergence )ya denk gelir. Blcistan daha az
m sbet deliller verm ektedir ki bunlar genel olarak, o k daha
b atd a elde edilmi olan deneyin altnda tefsir eylem ek
gerektir.
E lam -veya daha sarih olarak Susian - tarihsel zam anlarn
balan g cn d a B a sra krfezine bakan kk alviyal bir dz
lkt, K erkh a ve Karun su lariyle sulanyordu. Sm erden Zagro sun gney tepeleri ile ayrlm t.
Bazen hkim iyetini en byk vadiye zorla kabul ettirm i
ve bazen de A k k a d l v eya Sum erli s lleler tarafndan istil
v e itaat altna alnm olan bu m em leket tarihinin seyri esna
snda B ab ilo n y a ile daim tem as halinde kald. Daim a hasm ane
olm ayan, samim b ir tem asn A g ad e sllesinin zuhurundan
pek o k n ce teess s eyledii kabul olunm aktadr. S a rg o n un
zam annda, herhalde, m em leket, S p eiser tarafndan Y a fe s guru
buna balanm olan anzanit dilini konuan Elam itler tarafn
dan iskn edilmiti. zlm esi mmkn olmyan, ve fakat
ihtimal anzanit dili ile yazlm olan, mukaddem yazl vesika
lara sahibiz l .
1891 ylnda J . de M organ tarafnd an idare olunan F ran
sz heyeti Su sa m erkezini kazm aya balad . V e hem ence daha
B a b ilo n y ada iskandil edilmemi olan arkayik ve prehistorik
seviyelere u la t2.
1928 ylna kad ar, M organn A k rop olda am olduu
derin yarm alarn ortay a kard zannolunan m edeniyetler
1 M em . D el. P erse, XV II, giri.
2 M em . D el. P erse, I. s. 17, sq., XIII. s. 33, sq.
182
istiratigrafi ta b a k a s ( squence), M ezopotam yada m nferit o la

rak kefedilen prehistorik bakiyelerin n isb et ve m ukayese olunabildii yegn e m iyar tekil ediyordu. u halde, C am pbell T h om psonun Eriduda bulduu boyal keram ii, Su sanm alt
tabak alarn d an k arlan larla m ukayese etm esi ve yaradclarn
Elam itler olarak kabul etm esi tabii grlm elidir. K eza, Langdon ve Jo rd a n m S u sa da, M ezopotam yadaki C em det-N asr ve
U ruk tab ak larn d a - ki bu tabak larn varl o v akte kadar tah
min olunmuyordu - kefettikleri mhrlere muvazi m hrler elde
etm eleri onlara b ir Elam it gliptiinden bahsettirm itir. F a k a t bu
ifadeler, Su sa m edeniyetinin, aldatc olabilen eskilii hakknda
b ir intiba b rakm aktad rlar. Bu sonuncu keiflerin deerlerini
h akkiyie anlatm ak iin, keiflerin rz srasnn telkin eyledii
hurafeleri ortadan kaldrm ak gerektir.
Susa, dorudan doruya K erk h a alviyal dzlne hkim

olan alak ve kumluk bir tepenin zerine kurulm utu3, Belki de
tazyik edilmi top raktan bir duvar ilk yerlem e yerini koru yor
du. D ard a iki binden fazla m ezar ihtiva ettii tahmin olunan
byk bir kab ristan bulunur. te imdi Su sa 1 a. dem ek daha
yerinde o lacak olan en esk i Elam m edeniyetini tasv ir eden b elg e
lerin bir ou buradan karlm aktadr. l, S m erde E l-U beyd
safhasnda olduu g ib i mnferit olarak veya bklm veya
uzanm halde gm lyordu. Bunula b erab er o k defa 4 defin
iki zam anda yaplyordu. K em ikler, etlerden ayrld ktan ve
belki de kad avra a k ta brakldktan sonra gm lyordu. sk e
3 M im . D el . P erse , I. s. 17, sqM XIII. s. 33, sq.
4 U A nthropo logie, X L , s. 225.
183
R AN V E S U R Y E
let o k defa noksandr. So n rak i devirlerde, rit yine Elam m

k arak teristik ritidir. K ad avran n ak ta biraklm as gibi ilk det,
cesetleri topraa gm m eyen, M azdeen ve P a rsislerin cenaze
ritlerinin m enei olabilir.
C enaze m o b ily a s,5 iftiler bakm ndan bu ilk Su salarn
m edeniyetinin o k tan ileri b ir safh ad a olduunu gsteriyor. Hu
bubattan b ak a ,o k b ecerik siz b ir ekild e dokuduklar keteni ek i
yorlard. M adencilik, vazolar, fayan s imali ve ta iilii oktan
biliniyordu. T icaret, obsidiyen ve lapis-lazuliyi temin iin kfi
d ereced e organize edilm iti. A v clk yine o k yaplyordu. En
yaygn silh sapand. F a k a t yaprak biim inde ve belki de dili,
akm ak tandan v ey a obsidiyend en ok ular armut biim i, b a
zen de k n tlarla donanm , veya ok nadir olarak, oval bii-
Resi m 8 3 Kulakl
vazo (a ) ve emzikli
vazo (b)
Su sa nu birinci devri V 3
minde tatan bal topazlar kullanlyordu. (Resim 82). E l-U b eyd de olduu gibi, bak rd an yaplm yass v e yahut dardan ie
riye doru geni laml b altalarla boy len cill ta baltalar
imal olunuyordu. Sap g eece k delikli b a lta asla bulunmamtr.
Bununla b erab er b a k r akllca ve zengin b ir surette ilenm itir.
B alta balarndan fazla olarak, m ezarlarda, bir oklar delikli i
neler ve h atta 10 santim etre bir ap ta a y n alar bile bulunmutur.
C enaze m erasim lerinde kullanlan ve o k defa fevkald e
ince ve nazik olan vazolar 6, tekn ik bakm ndan E l-U beyd m ah
sllerine benzerler. B elli bal ekiller u n lardr:
5 M en. D el. P erse, I. s. 17, sq. XIII. s. 33, sq.
6 E n gzel tarif F r a n k f o rt t a raf n d an yaplm tr. Studies, I, s. 2 5 sq.
184
DOUNUN
PR EH ST O R Y A SI
1 A k ve geni bir k se (L evha X X V ); 2 y ksek bir anak

(g o b elet); Levha X X V I ) ; 3 ksa boyunlu yumurta biim i bir k p ;
4 om uzunda kulplar bulunan bodur ve om urgal bir arap
ksesi ( Resim 8 3 a . ), ve keza nadir olarak da emzikli k se
ler ( Resim 83 b ) ve ii bo ayakl, az derin bir anak. Bol
yani kse ve
anaklarn devrilm em esini
salam ak iin
E l-U b ey d de olduu gibi bir en ber kaidesinin
m eydana
k t grlyor. Bu usul tam am en keram ie aittir ve m
lek ilik sanatnda uzun bir pratii tazammun eyler.
V azolar, kilin zerine bir astar srmeden, dorudan d o
ruya tatb ik olunan tatl siyah bir renk ile yaplm ok gzel
bir bezekle sslenm ilerdir. T ab iatiy le m ajik bir mana da
tayan m otifler, jeom etrik m otifleri v eya sem bolleri ihtiva
ed erler. Sv astik alar, eit kollu halar, M alta drtgeni (LevhaX X V , 2), g enler serisi, ifte baltalar, ve kular, b o alar,
ib eks denen k eiler, d a keileri, kp ekler, belki de bir at ve
o k nadir olarak insanlar ( Resim 8 4 ) , okluklar ve bir mzrak
Resim 8 4 Birinci S u s a devrin e a it vazo p arala r

zerinde insan resimleri.
gibi natturalist tasv irlerid ir. Lkin tasv ir edilen ey alar tam a
men dekoratif m otifler haline inklap ed ecek d erecede istilize
edilm ilerdir. Bu ii m cerred,, d iye tavsif eden Fran kfort
bu halin artistte m cerred bir zihniyetin varlna iaret ettiine
186
DUUNUN PR EH ST O R Y A SI
's e , tedfin m erasim lerinde, baltalarn biim lerinde ve keram ik

sslerinde m ahede olunm aktadr. Bu sonuncu ay rlk k ron o
lojik seb eb lerle izah olunabilir. S u sa l vazolar zerindeki ok
daha m tebariz hayvan ve eyalarn istilizasyonu, E l-U b ey d in
jeom etrik m otiflerine m ncer olmutur. F ran kfort bu teoriyi
kabul ve Su sa 1 a m edeniyetine E l-U b eyd m edeniyeti karsnd a
bir b a b a - o u l m nasebeti atfedm iti. Bununla b eraber, teori
bakm ndan vetireyi tersine evirm ek kabildir. Biraz ileride
bah s ed ilecek olan Sam arra taba n n ilham eyledii zere,
nat ralist tasv irler, jeom etrik sem bollerden m taktrlar.
f
'
/
/
I
f
G erek te, Su sa I a motifinin istilizasyonundan m eydana km a benziyen baz

m otifler, bizzat S u sa nn b atsn d a Moussian 8 eyalet merkezinin etrafn ad a toplanm olan muhtelif hyklerin vazolar zerinde bulunmutur.
T e p e C a fera b a d da I b 9 ad verilen
bu slptaki boyal keram ikler I a safh a
sn karm a kark olmu m ezarnn stnde
bulunduu, fakat M oussianda bu keram ik
paralarn n byk b ir ksm nn temamen
ayr bir g elen e e ( T eli H alef gelen ein e)
ve y abu* d ah a ileride syleyeceim iz Nineva v ? ibi ok daha muahhar bir devre

dzgn sa kla ny ordu, ait bulunduklar zan olunm aktadr. Bizzat
M o rg a n a g re .
Susa ehrinde bile I b slbunda b oy an
dklar tahm in olunan keram ik p aralar,
parlak krmz minal bir keram ik ile karm tr 10. N ekropolda
b ir kabird e normal ekil ve d ekorasyonlu ve fak at boyanm adan
n ce krm z bir a sta r ile de svanm krm zm trak bir topraktan
yaplm vazolar bulunmutur. Bu mahsuller, Uruk devrinin Sum erli keram iine tekabl eden Elam it keram iklerini haber veri
y o r gibidirler.
Resi m 86 Gri t a ta n
konik bir vazo, ki iinde
8 M em . D el. P erse, VIII, s. 62-1 2 2.

9 A y n e se r, X X , 114.
10 Ayn eser, X X , s. 100, cf. VIII, s. 92.
R AN V E S U R Y E
187
Su sa da, Uruk devri I c ve I d (III. v e II. seviyeler) adlariy le ifade olunabilecek ta b a k a la rla tem sil edilmie benziyor u .
Bunlar ilk kazlard a tesadf edilmi olan ve 11 m etre derin
liinde k sr tab ak ay izah iin tasavvur edilmi olan terk
d evrini doldurm aa yararlar. Bu ksr tab ak a suni bir p latfor
mun doldurulm asndan ileri gelm itir
Resim 8 7 nci mhrler.

S u s a I nekropol.
Resim 88 Pi m i top ra k ta n boyal

kadn heykelcikleri. S u sa I.
E ski safha, ilk a rk tecrbelerini g steren krm z as

tarl vazolarla karakterlenm itir ki, bunlar emzikli srahiler (R e
sim 89, 2, 3) sivri emzikli ibrikler (Resim 89, 8), kulplu kadehler
v e dibinin i tarafn d a m antar biim inde tutm aya y aray an ve
belki de Resim 6 2 deki biim e benziyen bir tm sei bulunan
ta b a k a la r ihtiva etm ektedir. K seler boyanm am lardr, fakat
o k say d a tesad f olunan
m hrlerde eski sem bollerden
bazlar gr lm ekted ir. Bu mhrler tatan veya bitmdend ir le r . V e resim 9 3 te grld gibi dm e biim i tipe
dahildirler. im di tam am en jeom etrik olan dier sem bol
ler v e tasvirler, az derin olm ak zere, kem ikten aletlerin
zerine kaznm lardr. Bir at (v ey a ihtimal bir m erkep) zerine
binmi b ir insan gsteren bu tasvirlerden biri, binicilie ait ilk
delili tekil etm ektedir. Baz vazolar kab a olarak tatan yon
tulm ulardr, b a k r ileyen ii ihtimal sapn g eece i delii de
d kebiliyord u . Resim 90 a daki m ustaraz b a lta veya ap a ve
11 M em . D el. P erse, X X , s. 100-1 ; L A n th r., X L , s. 227 .
188
DOUNUN PR EH S T O R Y A SI
Resim 9 0 b deki tatan kopyas Fran sz arkeo loglar tarafndan

bu sev iyeye atfedilm itir. a y e t bu olay g e re k ise, Uruk
devrinde oktan ileri bir m erhaleye ulam bir m adencilik tek
niinin ve o k uzak bir d evird e Sm er m adenciliinin en k a rak
teristik tipi gibi grlen eyin yaradlm olduuna d elalet
eder. H erhalde, Su sa Ic kltr ile B ab ilo n y ada U ruk safhas
arasnd aki paralelism a ve ak rab alk, anak m lek bakm ndan
R e s i m : 8 9 S u s a I c de Uruk slbunda a n a k , m l e k . 3 / 2 0 .
M em . D el P e re e g re .
189
RAN V E S U R Y E
ikna edici bir tarzd a teesss eylem ie benziyor,

halar arasn d a hibir ittisal ay rl yoktur.
c ve d
saf
imdi a rk ta muntazam bir su rette yaplan kse kulplar

kl yorlar. A lb atrd an vazolarn says arty o r. Bunlar ifte
dzgn kadehleri ve srtlarnda, Levha X V a d aki aynnkini hatrlatan kk bir ukur kazlm olan hayvan biim le
rindeki b irok m ahfazalardr. C em det N asrda olduu gibi, ma
denin mebzul olduu grlyor. K a b a akm ak tandan aletler
ve kilden o rak lar devam etm ektedirler.
Resim : 9 0 Bakrd an
ve t a ta n enine
b a lt a la r . Susa 1 c 1 / 2 .
Dm e
biim indeki mhrlerin yan banda silindir
ler ve b elki de 12 hayvan biim inde inci-m hrler ( Resim
9 4 ) ve tulan olarak delinm i m ustatil yass mhrler m ey
dana k arlar. E skid en S u sa II tabiri altnda toplanm olan
arkay ik mhrlerin ou, g ere k te bu safhaya atfedilm ek zo
rundadrlar. Bunlara jeom etrik motifler, hayvan veya ku dizi
leri, canl av sahneleri, vazolar, ya m lek imali v ey a b ak a
ilerle m egul in san lar hkedilm itir. Bu mhrlerin hakik p a
ralelleri E rek te ve b ilh assa k alk er tapm akta ve C em det N asrda
bulunmutur. F a k a t, bu m otiflerin, muamelenin yeni naturalism asn a ram en, S u sa nn en eski m ezarlarndaki cenaze vazolar
12 E la m mhrlerinin iyi bir - t a r i f i Co nten a u tara fn d a n ya plm tr,
M anuel, I, s. 4 2 7 sq.
190
zerinde resm edilm i sem bol ve h ayvanlardan

olarak grlm ektedir.
geldikleri
ak
Bazen o k daha m terakki bir halde olan ayn motif se

rileri Su sa II ad verilen m uahhar seviyelerin mhrlerinde de
vardr. Bazen bu n lar yazl belgelerin zerinde dndrlm
veya baslm tr 13. Bu yazl belgelerin yazs da b irok b ak m
lardan C em det N asr tabletlerind e grld gibi en eski S
mer yazsna benzer. F a k a t onun tamamen tpks deildir ve
saym a sistem i yalnz onludur ve Sm erde olduu gibi asla
altl deildir. Y ar-p ik to g rafik olan bu yaz daha z l
m deildir. Lkin onun ifade ettii dilin, Elam m yafetik
dili anzanit olduu zannolunm aktadr. Burada, B abilonya v a
disinin Sm er m edeniyeti ile arpan Elam l bir m edeniyet
karsn d a bulunduumuz naticesine varyoruz.
Bununla b eraber Elam l ve
Sum erli arasndaki ayrl ak
olarak ancak defin tarzlar ve
keram ik sah asn d a teess s eyle
mitir. Elam llar o vakitler l
lerini gen el olarak etlerinden
dklm esinden sonra gm yor
lard ki bu deti S u sa I a m ezar
lnda iaret etm itik bu tarz
tarih Elam da da muhafaza olun
mutur. K em ikler y a plak top
Resim 91 H a y v a n eklinde,
rak zerine konuyor veya kil
A l b a t r dan kk
den lahitlerde saklanyordu. Bu
v azolar, Susa I d.
nunla b eraber bazen M ussianda
olduu gibi tuladan kubbeler altnda muhafaza ediliyorlard.
(Resim 95). B ir Moussian m ezarnda iki iskeletin p aralan bu
lunmutur. A rkeo loglar, keza, ksm yakm ak (crm ation) usu
lnn de tatb ik edildiini s yl yorlar ki belki de W oo lley in
U rda tarif ettii rit ile m ukayese olunabilir. K ubbeli mezarlar,
bir araya gm m eler ve ksm yakm a bir Babilonya etkisinden
doabilirler.
13 M m . D e l . P e r s e , XV II, giri.
R A N V E S U R Y E
191
M ezarlarn
keram ii 14 - bunlara M ussian evreleyen
m ezarlklar da dahildir 15 - ve Su sa II ehrinin keram ii arkla
yaplm tr. F ak al bu keram ik Sm er keram iinden b ak a b a
km lardan ayrlr. Em zikli testiler nisbeten azdrlar, ve her ne
kadar ii b o m esnetler v arsa da y ksek ayakl kseler zikkredilm iyor. En karakteristik olan ekiller zahire iin kullanlan
by k kpler (Resim 96), yuvarlak kk k seler (LevhaX X V II, 2) veya k sa boyunlu testilerdir, (Levha X X V II, 3).
V azolar, genel olarak sa
rm trak bir a sta r zerine donuk ,
siyah ile bezenm ilerdir. K r- ^
mz bazen tali olarak k u lla n l-1
mtr. Motiflerin vazonun muh
telif ksm larn tebarz ettiren
tektonik b lg eler tarznda sra
land Ve m etoplara blnd
Resim 9 2 A l b a t r dan ikiz
anlalm aktadr. Motiflerin pek
v azola r. S u sa I d. lU.
ou je o m e trik tir: yarm d ai
reler ( Resim 92 ; dalgal iziler, ve C em det N asrda olduu
g ib i gen ler ve ifte b altalar). F a k a t bunlar nat ralist konularla
birlem ilerdir. K u dizileri, ikrn yakalyan kanatlar ak
kartal, yaban keileri v ey a dier da hayvanlar ve hi olm azsa
bir kerecik de, bir yab an Hint kz gr l yor 16.
H ernekad ar, genel olarak, k ab a ve indi bir tarzda ifade
olunm akla
b erab er, hayvan tem alar an cak S u sa I a da
kasden m cerret b ir ekilde ilenm ilerdir. kinci slbun
natralism as, bir ka yl v ar ki Su sa I arasndaki m nasebet
ler etrafnd a kopan tartm ada hakim bir rol oynam tr. Bu
gn, Dr. F ran k fo rtun keram ik geleneinin devam lln inkr
etti i vakit hakl olduunu anlyoruz. Su sa I a Su sa II den
I c ve I d tabakalar ile ayrlm tr ve onlarn b oyasz krmz
keram ii Uruk ile olan ilgileri m eydana koym aktadr. ki seri
nin boyal vazolar arasndaki m utavasst halkalar, Su sian m
dnda, Iran yaylasnn U ruk nfuzuna az h assas bir blgesinde
14 En gzel ta r i f F r a n k f o rt tarefn d a n yaplm tr. Studies, I, s. 25 sq.
15 M im . D el. P erse VIII, s. 6 2 -12 2.
16 M im . D el. P erse X X . s. 10 0-1; U A n th r.. X L , s. 227.
192
DOUNUN P R EH S T O R Y A SI
aranm aldr. Lkin bizzat Su sa da bile m utavasst tabakalarn

gliptii artistik gelenein ve din sembolizm ann devam lln
tesis etm ektedir.
D ier sahalarda, Su sa II madd m edeniyeti, o k fakir ve
o k archai'sant,, olmak artiyle, Sm erin birinci slale medeni
y etin e ok yakndr. Sm er karakterini tayan m adenden b/r
o k tipler Su sa h arabelerin d e ve M ussian ev reley en m ezar
lklard a m eydana km aktadrlar. D klerek v ey a bklerek
elde edilen sap delikli baltalar, m ustaraz b altalar, atal biimi
ok ular, delikli i n e
ler ve
lapis - lazuli
bal ineler ( Resim
98), hatta gliptik, S
mer slbu ile ben
zerlikler gsterir. Su
sa I d ad altnda ta
rif edilmi olan m o
tifler hk edilmi m
hrler ve stvane
lerle yanyana, insan
ve hayvan m cadele
lerinin tasv irleri bu
lunm aktadr ki bu m o
da birinci U r sllesi
zam annda y ay lacak
tr. G liptik sah asn d a ve m adenden tipler bakm ndan Elam ile
Sm er arasnda m evcut olan paralelism a, yerli tarihin noksan
olduu Susa Ilnin mutlak kronolojisi hakknda bir delil tekil
eder.
Levha X X V II, l de gsterilen zahire kpne benzer
byk bir kp iinde
silahlar, m adenden vazolar ve m
hrler ihtiva eden
bir hazine ehirde bulunmutur. Bu hazine,
b a lta la n (bu baltalarn biri, tpk U r ve K iin daha az eski
m ezarlarndaki gibi, kvrlm a ile teekkl etmi bir sap delii
ile nihayetleniyordu) ve mustaraz b altalar, k ralie Sh oub-ad n m ezarndakine uygun bir kalemi ve keza Resim 89, 8 deki
biim inden m tak olduu sanlan emzikli v e b akrd an bir ibrii
193
R AN V E S U R Y E
ihtiva ediyordu. Alt silindir iinden 17 bir tanesi saf Elam sl

bunda jeom etrik m otiflere malikti ve dierlerinde insan ve hayvan
tasvirleri vard. a y et idhal olunm am larsa, bunlar en aa
presargon ik devrin Su m erli eserlerinin kopyeleridirler. Bu bil
g ilere nazaran Su sa II ve keza arkayik Sm er devri sa dan
n ce nc binin ilk yarsna ve ilk eyrekten daha ziyade
ikinci ey re e tesadf edecektir.
V azolarn o k renkli boyalarnd aki ve jeom etrik mo
tiflerindeki benzerliklere ramen Susa II C em det N asrdan
phesiz
daha
az eskidir. C em det N asr Su sa I d ile
yat (syn ch ron e) olm aldr. H albuki Su sa I c ise Uruk devrine
veya hi olm azsa U rukun sonuncu safh alarn a tekabl ed ecek-
Resim 9 4 H avan biiminde

Susa
mhr v ey a arlk .
I d. ve y a H. Tabii byklkte.
tir. a y e t bu tahminler doru iseler, m edeniyet Elam da S

m erden ok daha yava olarak tekm l etm itir. V e Susa,
E rek ve Ur arasnd aki p araleller en ok tekm l eylem i b l
genin etkisine ba ld rlar. H i olm azsa Su sa II iin bu hal p
he g t rm ez: hzinenin mhrleri Sm er tesirin e maruz kalm
lardr ve hibir bakm dan bunlar Su m erli sluplarn ntipleri
(p ro to tip leri) olam azlar. A yn m nasebetler, m edeniyetler a ra
snda sonrad an da idame olundular. Babilonya kuneiform u, en
sonunda, yar-piktog rafik bir ekilden asla kurtulam yan ve
C em det N asrn Sum erli yazs ile m ukayese olunabilen, yerli
Elam l yaznn yerine geti ve hatta U run nc sl17 C o nten au, M a n tel II, s. 6 6 0 ve 1 s. 416.
F.
13
194
DOUNUN PREH STO RYA S1
leinin hkim iyeti altnda bile, uzun zamandan beri kk

salm olan tal defin riti, fatihler tarafndan icra olunan d o
rudan doruya defin riti lehine m uvakkat olarak terkedildi.
Bu tarih olaylarn nda, E lam da, an cak gerileyen bir
cereyand an b aka bir ey grlem ez ve B abilonyada meydana
kan ileri medeniyet unsurlarnn kaynan Eiam da aram ak
mmkn olmaz.
Lkin, phesiz, arkayik
t
.
zam anlarda roller tersine ol
//
mu olabilirler. Elam zerine
B ab ilo n y anm icra ettii kuv
vetli tesir, S u sa da hangi e
yin orijinal olduunu tayin d e
glk dourduu gibi, Elam llar, Sm erlerden arkeo lojik
kstaslarla ayrd etm ei de
zorlatrm aktadr. ay et Su sa
meneinden itibaren E lam l
olmu ise, o vakit yalnz d e
fin ritleri ve b altaya sap ta
klm a usul P roto-E lam llar
P roto-Su m erlerden tefrik ed e
cek tir. ay et, dier taraftan,
Elam llar ikinci slbu so k
mu iseler, kendilerine bir
o k ey ler borlu olduklar
ve fakat, kltr bakm ndan
S m erlere o k sk bir su
rette
benzeyen
nclerine
hangi ad tak m ald r?.
B ir n eticey e varm ak iin,
95 7 , P i3 mi5 tu gl a d a n ( k e r -
d e v r j n d e E l a m . m> M e _
pi) m ez arlar. Mussian civarnda,

T ep e A l i- A b a d mezarl
zopotam ya gibi H indistan ile

tem asta olduuna iaret g e
rektir. Bir ndus mhr Su sa da bulunmutur. Hazine belki de
Hint kayn akl, em ayye bir
k se ihtiva ed iy o rd u 13 ve bir vazo
18 Co nten au, M a n u e l, II, s. 6 6 0 ve I. s. 416.
R A N V E S U R Y E
195
zerindeki bir yaban Hint kz phesiz H indistan tesirine

aittir. Buna m ukabil M ohenjo-d aroda bulunmu olan bir ta
vazo parasn n tam m ukabili Su sa Ild e d ir19.
B ab ilo n y ann im alinde, n isbeten iyi sulanm olan bir
bozkr kua dou A nadolu d alarnn kaidesini yalayarak
D icleden Su riye-Filistin ky silsilesine kadar uzanr. Bu bozkr
bu suretle B reasted in bereketli ay (croissan t fertile) adn v er
dii ve ular bir taraftan Msr ve dier taraftan Babilonya
olan ayn merkezini tekil eder. Buras nem i o k byk olan
bir b lged ir. nk M ezopotam ya ile Nil vadisi arasn d a tabi
bir m utavasst tekil eder. F a k a t bu blgenin istikaf ancak
balan g halindedir. Btn b lg ed e, eski kasab alarn veya
kylerin yerlerine iaret eden kk hykler serpilm itir. 1930
ylndanberi A su rda Zab, D icle ve P lato arasn d aki dzlk g e
ninde bu hyklerden bazlar kazlm ve bu kazlar Elam
iin sylediklerim izle ilgiyi eken benzerlikler ve keza ayrlk
lara d ellet eden b ir kltr stratigrafisi m eydana karm
lard r. Bugne kad ar en tam malmat N inevada shtar tap n a
nn tem elleri altnda M allowan tarafndan alan bir kuyudan
elde ed ilm itir2!). Lkin, dier istasyonlard a, A rpachiyahta, Horasabad yaknnda 30 kilom etre im alde T ep e G a v r a 21da ve
G avranm b irk a kilom etre tesinde T eli B illa 22 d aki stratigrafi
(squ ence) hi bir bakm dan N inevadakine tekabl etm em ek
tedir ve A su run uzun b ir zaman iki v eya bir o k ayr ey a
letler arasn d a snr b lg esi tekil eylediini zannettirm ektedir.
M allowanin sondaj, Manistusu tarafndan (A gad e s
llesinden) Isa dan n ce 2450 ylnd a kurulmu olan bir tap
nan toprak seviyesinden 20 m etre aa y a iniyordu. Bu su
retle dipte bulunmu olan bakiyelerin eskilii o k byk olm a
ld r23. Bu kalntlar, D icle dzlnn ortalam a seviyesine ancak
b irk a ayak yksekliinde hkim olan az y ksek b ir tepenin
zerine kurulmu bir k asab ay a ait idiler. El ile yaplm , baz
19 A y n eser, 1, resim 169, A ntiquity, VI, 1932, s. 356.
20 L A A A , X X , s. 7 1-1 7 1.
21 Speiser, P re lim in ary E x ca v atio n s of Te p e G a w ra; A m er. Scho ol
o f Oriental R esea rch , A n nu al. IX , 1927-8.
22 M us. J . XX II I, s. 2 5 2 sq,
23 L A A A , X I X , s; 5 9 sq.
196
lar siyah, pek ou beyazm trak ve nadiren boyal fakat ok

d efa izgili v eya noktal basit m otiflerle bezenm i keram ik k
rntlar dnda pek az sayda eya ele gem itir. htimal ksa
srm olan ve N ineva I ad verilen bu safhay, Mallovvanm
m aktam da, uzun sren bir iskna dellet eden ve keram ik sa
yesinde, Nineva II a, II, b ve II c. gibi tali safh aya blm ek
kabil olan kaln bir depo takibediyordu. Bu depoyu tekil
eden harap olmu k a sab alar, pimemi tuladan yaplm sefil
kulbelerden ibaretti. Sakinleri herhalde ifti idiler, b ak
ve kuaristten veya obsidiyend en b aka aletler ve cill tatan
Resim 96 K rm z ve siy ah d esen lerle bezenm i

zah ire kp. T ep e A li-A b ad V 4
b altalar ku llanyorlard; a safhasnn harabelerinden izgili bir

keram ik elde edilm itir ki, ok daha k ark dekorasyonu
m stesna, Nineva Iinki ile kabili m ukayesedir. V e keza pimi
toprak zerine sa d e siyah veya esm erim trak krm z resim
lerle ssl boyal bir keram ik ve izgi ile resmi birletiren
d ier keram ik p aralar ele gem itir. O bsidiyenden kk bir
ivi de ayn safhaya aittir.
0
R A N V E S U R Y E
197
N ineva II b safhasnda yaradlm olan dekoratif gelenek,

o rta D icle zerindeki Sam arra istasyonunda yaplan nceki
kazlarn o k ta n aina kld bir slp dahilinde gelim itir. Bu
sonucu istasy on d a H erz feld 24 tarafn d an eld e edilen eserlerin
tam ve toplu olarak neredilm i olm as, N ineva II b m edeniye
tinin o k daha tam bir tablosunu izm ee yardm ediyor. S a m arrada bu devrin A su rlular, ihtimal tu lalarla kaplanan
m ezarlara uzunlam asna gm lyorlard.
N inevada, cill tatan balta b alar ve obsidiyenden
b a k la r kullanlyordu. Sak in ler yay ve ok ile (N in e v a ) ve
sapan ile (Sam arra) avlanyorlard ; topuzlarnn yuvarlak tatan
b alar vard. H erzfeldin batan bu m ezarla ait olduunu
zan ettii bakrdan bir ine ve bir kret imdi, so n radan so
kulmu yabanc eya g ib i kabul edilm ektedir. anak m lek
a k olarak S u sa I ve E l-U b eyd an ak m leine yakndr.
Onun gibi bu a n a k m lekte sam an k arktr ve bazen yeil
ve ok d efa da pem be bir renk alncaya k ad ar piirilmitir.
S u sa da olduu gibi ta b a k la r okluk tekil ed erler. F a k a t a
naklarn yerine Lotus biim inde kseler (L ev h a XIII b) g eerler.
Bodur kselerin o kad ar uzun boyunlar vardr ki d eta s ra
hilere benzerler. Bo ayakl kselere tesadf olunur, fa k a t kaide
daim a deliktir. Emzikli vazolar yoktu r.
V azolar o k k ere boyald rlar, boya genel olarak plak
sa th a dorudan doruya srlmtr. Esm er, krmz, siyah
k ad ar boldur. F a k at bu iki renk tonu asla birlikte kullanlm a
m tr. Baz m otiflerin sepetilikten alnd grlyor. Bu hal
S u sa dakinden bile daha ok aikrd r. Bununla b eraber Malta
K aresi ve Siv astik a gibi sem boller nemli bir yer tutarlar.
Bunlar bazen S u sa da olduu gibi acem ice istilize edilmi hay
vanlarla m ezcedilm ilerdir. Baz hallerde, bu hayvanlar bir
M alta drtgeninin alarndan, sanki bu m ajik sem bol hayata
geliyorm u gibi, doarlar; yahut da bir taba n ortasnda ken
diliklerinden bir S iv astik a eklini alrlar. K eram iin yan banda
24 H erzfeld , D ie vorgeschichtlichen T pfereien von S a m a rra , Berlin
D en km ler Ae I, S tein zeitlich er H gel bei P ersep o lis,
1 9 3 0 ; Iranische
1932, H erzfeld
ilknce
S a m a rra
m ezarl n a
e y a la r b ir ta r a f a b rak m ak ta ve bunlar
kabul etm e k te d ir.
atfolu n an
b ak r ve dem ir
tu fey li yani son rad an k arm a
198
b elk i de
karlar.
N ineva I safhasnda balayan
ta
vazolar m eydana
T ica ret Sam arraya lapis-lazulinin idhal edilm esiyle sabit

olmutur. Bunlarla inciler yaplyordu . B ak a inciler trkuvaz>
kornalin, renkli kalkerlerd en , kavklardan yaplyor ve ku
aklar ve kolyeler halinde diziliyorlard. K avk ve lapisten
oyulan indi hayvan biim indeki kk pandantifler ve m uska
lar vard. K em ikten ineler sa la ra taklyordu. K eza kilden
figrinler de bulunmutur. Bu devirde, her ne k ad ar o k daha
dipte belki de ok daha eski ekiller m evcut ise de, A su run
Sm er ve Elam n bilinen en eski m edeniyetiyle sk skya bir
a k ra b a m edeniyete sahip olduu grlyor. O halde bu te
melden itibaren, paralel b ir g e
lim eye ahit olunaca anlal
yor. G erek te, paralelizm e A su r
un dousunda mehul kalm
olan ve fakat istepin bat k s
mnda kuzey Su riy ede oktan
bilinen dier bir kltr ev resi
nin m dahalesi ile bozulmutur.
Niniva II c .de Sam arra s
lbu, farkl bir keram ie yerini
b ra k r veya bu keram ie k a
rr. Bu keram ik yukar K aburda Baron Oppenheim 25 in
R esim 9 7 K rm z ve siy ah bezekli T el H a le fte yapt kazrlarlaTel
vazo. T ep e A li-A b a d . M ussian Vs Halef keram ii ad altnda tan
lan
keram iktir. A rpachiyahta
durum daha karktr. nk T ell H alef keram ii ile karakterlenmi olan iskn tabak alar yerlerini zirveden itibaren A rpachiyah 1-4 diye ad landrlanlara b rak y o rlar ki bu* keram ik S
m erdeki E l-U b ey d safhas keram iine ok yakn grnm ektedir.
A yn ufukta, Sm erde olduu gibi sap delikli ilk b al
talar m eydana k y o r. Burada baltalar, ifte b altalar eklinde
tatan yontulm ulardr. Bu tip nceden T eli H alef safhas
m uskalar ile malmdur. E vler, pimemi kerpilerden yaplm ,
25 O ppenheim , T e ll H a l a f , L on d ra, 1933.
R A N V E S U R Y E
199
sefil kulbelerdi ve Elam da olduu gibi ksm i defin icras

kaide idi. O halde en eski Sm er kltr, A su rda, mahalli
m edeniyetin tekmlnn n isbeten o k muahhar bir m erhale
sinde grlm ektedir.
A rpachiyah (zirveden itibaren 6 ) m en eski iskn ta b a
kas, m erkezinde bir tap n a bulunan so k ak lar fena alm
v e silosunda zahire dolu o k nemli b ir k asab a idi. A ltnc
tabakad a, d ikd rtgen m eskenler pimemi kerp iten yaplm lard.
F a k a t yedinci tabakad an itibaren bunlar, bazen tatan salam
tem elleri olan d ier yaplarla karm lardr. Bu m eskenler,
uzun ve m ustatil bir ksm v ey a g eit ile birleen d airev bir
odadan ( bir yerd e bu odann ap 6 m e tre d ir) ib aret idiler.
A rkeo log , bu odalarn, kovan biim inde kubbeli bir dam ile
rtl olduklarn sanm aktadr. a y et arkeologun bunun G irit
teki eski Minoenin kovan biim indeki ve b atd a da Ispanyaya
v e h atta Isk o y a ya kad ar yaylm bindirm e kubbeli m ezarlarla
benzerlii hakkm daki faraziyesi doru ise, bu benzerlik mnal
olacaktr. Ne yazk ki bu yaplarn ne ie yarad klar daha
tayin edilm i deildir, ilerinden bir tan esi tepeciin m erke
zinin hemen altnda bulunm aktadr. V e bir ok m ezarlarla
evrilm itir.
Bu safhann en k arak teristik vasf, boyal enfes keram iidir. Bu keram ik her ne kad ar phesiz olarak bizzat A rpach iyah ta yaplm iseler de, bu keram ii T eli H a le f keifleri
zerine yaplan neriyat daha iyi tantyor 26. T ekn ik ve artis
tik bakm larndan, bu keram ik el ile yaplan antik mahsullerin
en muvaffak olm ularndan saylm aldr ve Su sa I m lekle
rinin en nefis eserleriyle m ukayese edilmelidir. En karakteristik
ekiller, m erkez dekorasyonlu a k tabaklar, derin kseler
v ey a kesik koni boyunlu kadehler, nisbeten uzun boyunlu ve
kaideden birdenbire ykselen ikin testiler (Levha X X IX ) ve
kulpsuz, ibikli kk yem ek kupalardr.
V azolar krem veya devety rengi kaygan bir astar ile
rtldrler. Canl bir siyah renk ve parlak bir turuncu
o k defa b irlik te kullanlm tr ve polikrom motifler temin
ederler. Baz vazolarda beyaz siyah zerine ilve olunmutur.
26 O ppenheim , T e l l H a l a f , L on d ra, 1933.
200
Bununla b eraber, m erak m ucib olan ey, b oyalarn ok defa

p arlak olm alardr, Bu p arlak lk ise perdahtan ileri gelm eyip,
bizzat b o y an n silikatlarnn karm am dan ve cam lam asndan
m tevellittir. G erek te, bu hakiki bir em ayye v ey a fir n is denilen
boyad r ve onu Y u nan istan 'd a Miken devrinde kullanlan
boyad an a y rt etm ek o k defa gtr.
D ekorasyon, m ntaka m ntaka yaplm tr. G enel olarak,
vazonun mtemadi yzlerini rtecek kadar yeter d ereced e g e
ni olan bu m m takalar an cak vazonun paralarnn snrnda
in k taa u rarlar. Bu m ntakalann dahilinde kom pozisyon genel
olarak m etoplarn ilerin e sktrlm tr. Motiflerin byk bir
says jeom etriktir ve sep etilikte kolaylkla tekrarlanabilir.
Bu m otifler: dam ata b a k
lav a, gen serileri, ve ifte b al
ta (L ev h a X X IX ) v e keza M alta
ha, noktal daire, te k e r le k ,
birbirlerine girm i daireler ve
yarm daireler, (m erdiven motifi)
yldz ve ro zetlerd ir. Siv astik a
tasvir edilm itir ve Malta karesi
de an cak bir defa tasvir edilm i
tir. D am ata ve m erdiven motifi
( m otif de lch elle ) tek ra r ed i
len m otiflerdir. F ak at bunlar inR esim 9 8 B ak rd an top lu in e, kitasz bir tarzda veya o k geb a lta , in e, h alk a, m zrak ucu,
nj j j j r Sahada olm ak zere an
ok ucu, M ussian civarnd aki
cak H indistanda kullanlm lar

dr. R ozetler her ne kadar ilk
b ak ta H indistan rneklerine benzerlerse de, birbirine girmi
d aireler halinde yaplm am lardr. Baz natralist ta sv irler: ku
la r ve hayvanlar ve hatta belki bir defa d a bir insan ve bir
ara b a (Levha X X X ).
m ezarlard an l/g.
C anl yaratk lar kasten stilize edilm ilerdir. Bununla b e

rab er, omuzun zerinden b a k a n ve daha sonralar A nadoluda
o k byk b ir ra b et g recek olan alageyik motifi daha evvel
m eydana km tr.
o k grlen bir motif de slplandrlm ve yzden g
rlen bir kz kafas (bu crn e) dr. o k yakn tiplere Elam da
R A N V E S U R Y E
201
M ussianda tesadf olunur ve bu motif kuzey Su riyede, pek

az d eierek yaam aa devam ed ecek ve Hitit,, tanrs T e sh ou b un sem bol o la c a k tr 27.
T eli H a le fte b o y al vazolarn dnda, siyah ve krmz
baz monokrom vazolara tesad f olunmutur. Bunlarn boyal
keram ikten ok daha eski olduu sylenm itir. o k la n siyah,
d ierleri parlak siyah ile v e bir ka da krmz astarl penbem si bir renkle svanm lardr. Baz siyah vazolarda kulakklar
v ard r ve kseler bazen, alak bir ayak zerine oturtulm u
lardr.
ptidai siyah keram ik, bir taraftan M srn Merimde keramii ve dier taraftan Nineva III v ey a U rukun monokrom keram ikleri ile m ukayese olunabilir. Bununla beraber b oyal k e
ram ik, tamamen mstakil ve kiilem i (ferdiyet kazanm ) bir
m edeniyet kom pleksini karakterlend irm eye kfi gelir.
A yn birlie tekerlekli tat kullanlm asn da muhtemel
olarak atfetm ek kabildir. ay et Nineva istratigrafisin e dayanla
rak hesap edilen tarihi doru olarak tayin edilmi ise, Teli H a
lef vazosu tekerliin tanlan en eski tasviri olacaktr. T eli H a le f
te olduu kad ar A rpachiyahta da obsidiyenin ilenm esinde
byk bir hner gsterilm itir. htimal bu obsidiyen civarn
volkanik dalarnd an toplanyordu. O bsidiyen denilen bu tabii
cam dan yalnz gzel b a k la r ve k azy clar yontulm yor (o k
ular T eli H a lefte yoktur), fak at obsidiyen delinerek inciler
yaplyor ve vazolar elde etmek iin tra edilyordu. D ier ta
raftan, T eli H a le fte maden yoktur. E l-U b eyd de olduu gibi
b a lta b alar cilal tatan yaplyordu. nsan v ey a hayvanlarn
heykelcikleri topraktan yuruluyor veya tatan oyuluyordu.
A rp ach iyah ta srtnd a ii bo bir vazo tayan bir hayvan
bulunmutur ki bu bir taraftan M sr ve E g e nin ve dier ta
raftan U r ve Su sann hayvan biim indeki ( th eriom o rp h e) va
zolarna yaklar.
A rp ach iyah ta isteatitten y a ss incilere basit, izgili mo
tifler kazlm tr. Bu incilerin mhr gibi kullanldklar anla
lyor. nk in tibalar ele geirilm itir. Gauri denen kk
kav klar b erek et tlsm gibi kullanlm lardr. M uskalar dii
27 O ppenheim , T e ll H a l a f , L o n d ra, 1931.
202
gvercin veya ifte balta v. s. ekillerinde olmak zere tatan

oyulm ulardr. Bu suretle ifte baltann s ih r -d in ( m a g ic o - r e
lig ie u x ) sem bolism as tam am en sa b it
olmutur. H atta bu
sem bol ile nden grlen kz kafas (b u crn e) sembol imal
S u riy e de, tarihi devirlerde, T esh ou b tanrsnn elleri arasn d a
tek ra r bulunm aktadr. ifte baltay M sra protodinastik veya
hatta G erzeen d evirde sokulmu olan Suriye unsurlar arasnda
m uskalarn ve belki de dam ga-m hrlerin yannda sralam aldr.
M allow annm A su rdaki kazlar bize bu suretle fevkalde
nem li ve o vakte kad ar tesadfe b al olarak ev re buluntular
ile tannm olan bir kom pleksin esk i arkn m edeniyet ta b a k a
lar iindeki nisbi yerini bnlup koym aa ve tarif etm ee yardm
etm itir. Bugn, hem zaman ve hem de mekn iind eki durumu
iyi tayin ve tarif edilm i deildir. T ipik keram iinin, devam l
bir su rette F ra t dirseinin yannda K arkem i ve S a k a gznden ta D icley e v e Z ab a k a d ar yayld biliniyor. F a
kat T eli H alefn kz ba ve dier karakteristik m otiflerle
bezenm i olan keram ik paralar, ark ynnde, M ussiana
k a d a r bulunurlar. Bu hal bu b lgelerd ek i ark eo lo jik m alze
menin yeniden incelendii zaman Tell-H alef unsurlarnn nemi
b ir ekilde szdklarn m eydana k araca n tahmin ettirm ek
tedir. B a tya doru, kuzey Suriye gelen ein d e em aye resim le
ssl vazolar Filistin de v e idhal ey as gibi, A b y d osta ilk
firavunlarn m ezarlarnda ortaya kyo rlar. Bundan baka,
em aye resim tekniinin, keza ifte b alta ve kz balarnn
ibadet m aksadiyle kullanlm as ve belki de kovan biim indeki
m ezarn eski Minoen devirde G irite, Kuzey Su riy eden gelmi
olm alar hakknda pek az phe edilebilir.
Drdnc binin sonunda G irit ile M sr arasn d ak i m
n asebetler, daha nceden hangi ekil altnda olursa olsun,
m edeniyetin oktan uzun bir gem ie sahip bulunduunu
tahmin ettirm ektedirler.
A rp tch iyah ta T eli H alef keram ii Sam arra keram iininden
nce grld halde N inevada nisbet aksinedir. Sam arrada
bile, T eli H alef slbunda idhal mal olan baz keram ik p aralar
m eydana karlm ve ayn suretle Sam arranm mnferit kera
mik paralar T eli H a lefte kefolunmutur. O halde, iki g ele
R A N V E S U R Y E
203
nek, b ir k a zam an, A su rdan g e e n ve deim eye maruz

b ir snrn her iki tarafn d a b era b ere yaarlarken E l-U beyd
slbu, daha uzakta, gneyde muvazi olarak geliiyordu. Bunun
d nda syliyeceim iz ey udur ki, T eli H alef drdnc bine
v ey a ondan ncesin e ait bir kltr evresini karakterlendirir.
Bu ev re Y a k n a r k tak i m edeniyetin yaradlm asnda canl
yardm larda bulunmu olm aldr.
Bizzat A su rda bile Niniva III te 28 bir yamur safhasn
dan sonra, S m erde ve Elam da olduu gibi gri veya siyah,
m onokrom ve bir d ereceye kadar U ruktakine benzer bir keramik kullanan yeni etnik unsurlarn b ask s ile, Sam arra ve
T eli H alef g elen ek leri ksm en inkitaa uram lardr. V azo ze
rine b o y a tam am en kaybolm uyor ve obsidiyen olsun, akm ak ta
olsun, bir o k aletlerin g erekli m alzem esini tekil etm ekte devam
ed iyor. Bununla b erab er, bakrd an yaplm ilk p a ra , bir
ine ve lapis - Iazuliden ilk inciler N iniva IH' e aittirler.
H albuki hayvan tasvirleri kazlm olan m hrler ise II ve
III arasndaki m utavasst bir tab ak ay a atfedilm ilerdir. Mte
akip safhada, N ineva IV te, U ruktakin e benziyen krmz astarl
keram ik ve ayn zamanda frn d a piirilmi ilk tuladan v e ok
defa U ruk devrinde tesad f olunanlara benziyen h ayv an mo
tifli dam galar m eydana k y o r. im di, m leki arkn n kul
lanld, artk kesindir. O halde N inevada bu muhtelif devirler
de grld zere, A sur evriminin, U rukta tesb it edilen S u
m er evrim ine muvazi olarak vukua geldiini kabul etm ek m a
kuldr. Bununla b erab er, bilhassa T ep e G a v ra da gr len b a
z ayrlklara iaret etm ek m m kndr29.
G av ra VIII ad verilen (zirveden itib aren saylm tr)
iskn
ta b a k a s, k a b a
taslak
Nineva
III veya Nineva
IV e m uasrdr.Bu yerlem e tabakas,evleri ekseriyetle dikdrtgen
ekild e ve pimi tula ile yaplm kk bir ehir idi. (dzd bkey tula A su rd a asla kullanlm am tr). A su r ikli
minin, pimi tula istim alini g erek li k lacak olduka ratp bir
iklim e ve bizzat yamurun d a bu tulann yaplm as
iin
zarur y ak acak m addelerini temin eylediini hatrlam ak lzm
28 L A A A , X X . s. 7 1 -1 7 1 .
29 T h e Times, 14 Tem m uz 1 9 3 3 ;
1933.
Illustrated London
N ew s, s e p i.
204
dr. D uvarlar, S m erde olduu gibi m navebeli bir ekilde

girinti ve k n tlarla
s slenm ilerdir.
Lkin
p encereler
girintilerin iinde alm lard. Baz evlerde zift ile sv a n
m hamamlar vard. K aplarn nnde, h akik b ir kubbe
ile rtl sah an lklar mevcuttu. ehird e, S m erde olduu gibi
keleri ile istikam etlenm i, fak at zikkuratsz b ir o k tap
naklar vard. ehrin aikr olan zenginliine ve refahna ra
men bakrd an hi bir alet bulunmamtr. ehrin sakin leri
dalardan
kolaylkla topladklar
obsidiyend en yaptklar
aletlerle yetiniyorlard. B akrn yokluu fakirlikten ileri gelm i
yordu. nk ehir sakinleri altndan bezekler tayorlard.
Y k ve binek arabalarnn m odelleri (Resim 99) Sum erli tiplere
old u ka ok yaklaan tekerlekli tat vastalarnn rn ekle
ridirler. Buna mukabil gliptik san at o k farkl idi. Bu blgenin
mhrleri baz Elam l numuneler gibi, tulni olarak delinm i
dikd rtg en plakalardr. Bu mhrlerde oyulu bulunan ah s
larn ve hayvanlarn paralellerine ise gneyde deil dah a o k
Su riy e ve K ap ad ok y ada tesadf ed ilecektir.
Uruk keram ii ile olan imal benzerliine ram en v azo
larn ekilleri o k farkldr. B ilhassa, kenar m tebariz kk
kpler, (G a v r a I X a atfed ilm itir) H arappadaki H m ezarlnn
cenaze kpleri ile benzerliklerine iaret etm ek iin zikretmelidir.
Trkuvaz ve lapis, bezeklerin yaplm as iin o k tan kullanlyor
du. K plerde gml bulunan ocu k iskeletlerine bakarak
G av ra VIII halknn m ezatisefal olduklar anlalyor ise de (23),
bu halka bir ad takm aya yeltenm ek erken b ir i o lacaktr.
K a b a ta sla k N ineva V e tekabl eden bir devirde, Teli Billan n 3J, en eski istasyonlarnda (z irv ed en itibaren 7 ve 6 ) ve
G av ra VIII c ve VII de tarih tek ra r balyor. Bununla b erab er
muhtelif sitler arasn d aki paralelizm e asla mutlak deildir.
G a v ra d a 31, evlerin tuladan duvarlarn tutan, b irk a sral
v e kalkerden yaplan tem ellerin kullanlm as ve btn sitlerde
boyal keram iin yeniden tazelenm esi ile, n ceki gelen eklerd en
bir ayrlm a grlyor. Bu devrin boyal keram ii her n ekad ar
ark ta yaplm ise de teknik bakm ndan E l-U beyd ve S a m arra keram iine o k a d a r sk bir surette benzer ki, birisini, te30 M as. J . X X III, s. 252 sq.
31 A J A , 1932, s. 32 sq.
205
R A N V E S U R Y E
kinin yerine koym ak kolaylk la mmkndr. F ak at Su sa II ile g er

ek benzerlikleri sa b it olmutur. K arakteristik e k ille ri: T ab am
y uvarlak, fak at g v d esi konik kse v ey a kadehler (Resim 100),
salam g v d eli k seler ( Resim 100, 1 ) ve her halde Su sa II ile
a k ra b a byk zahire kpleridir.
Erguvani siyah ile yaplm olan m otifler, ya dorudan
d oru ya bazen yeilintrak, bazen d eve rengi, bir top rak ze
rine, veyahut krem ren gi bir cil (a sta r) zerine tatbik olun
mutur. Susa II ve C em det N asrda olduu gibi d ekorasyon
tektonik olarak sralanm ve panolara taksim edilmitir. Mo
tifler kabn ksm larna tekabl eden m ntakalara g re gruplan
m ve panolara ayrlm lardr. Bu motiflerin pek oklar, ifte b a l
talar, genler ve eken ar d rtgen ler sras, Su sann ikinci slbu
R esim 9 9 B ir h ayvan 2/s ve kapal
bir ara b a
*/l m odeli. T ep e G a v ra . S p e ise re g re.
denen slpta da bulunurlar. F ak at burada motifler Susa II

n aturalist tarznda icra edilm iyen ve fakat kasden Su sa I tar
znda istilize edilmi hayvan tasvirleri ile imtiza ettirilm ilerdir
(Resim 101). Istilizayon, genel olarak Su sa I b. ad verilen m erha
leyi tem sil eder. M ussianda BiIIa 7 ve Niniva V teki kularn,
keilerin ve kzlerin hakik nm unelerine tesadf etmek
kabildir.
Billa 6 d a 32 ve N inevad a 33 soluk gri veya sam an rengi
d ikk ate d e er izgili bir keram ik, boyal keram ik ile tevali
32
33
Mu. J . X X III, s . 252 sq.

LAAA. X IX , s . 59 sq.
206
eder. ek iller, bahsettiklerim izle ok, defa, olduka y ak n

lk g sterirler ve d eko rasyon d a da baz benzerlikler vardr
(Resim 102). D ier m otiflerin mimariden alnd anlalyor. Ve
bunlar
b irk a
ark ay ik
tabak ad a Sm er
ve Elam da 34
bulunan tatan yontulmu vazolarn kk bir kategorisind e
grlen tem alara ok yakndan benzetm ektedirler. izgili keram iin ve boyal keram iin metoplu slbu, m e se la ; U rukta
K zl T a p n a k ta grlen mimari tarzlardan m mlhem olm u
tur ? N ineva III ve IV te bulunan boyal keram ik paralarnn
m evcudiyeti ile sab it olan bu boyal keram ik geleneinin ma
halli devam na ram en Nineva V keram ii, ya bir ark tesiri
ne yahut da ark ile ve g erek te Elam ile hemen hemen muasr
olan mmasil bir rn esans izah iin batan tahmin edilmi
olan m erkez ile bir m nasebete dellet ed er gib i gzkm ekte
dir. D ier taraftan, S m erin tesiri imdi aikrdr. stuvane-m hrler ilk defa olarak A su rda m eydana k y o rlar. Bunlarn
dekorasyonu U r kral m ezarlarnn gliptiki ile gze arpan
benzerlikler g sterm ekted ir. Buna mukabil, tem alar ayn deil
dirler, fakat en eski dam galarda olduu gibi, o k dah a muah
har tarihli A nadolu ve Suriye mhrleri ile m ukayese yapl
m asn ok kere ilham eder. Bunun h ayret ed ilecek bir taraf
yoktur. nk) A su rlularn B abilonya ve K ap ad okya arasnda
oynadklar m utavassttk rol tarihen sab ittir. Bahis konusu
olan mhrler, ihtimal K ap ad okyada A su rlu t ccarlar ta ra
fndan sokulmu olan slbun teekklnde m erhaleleri g s
term ektedirler.
G neyin tesirine dier bir delil de belki, N inevad a k e
fedilm i olan, kubbeli dam larla rtl tuladan ok saydaki
m ezarlard r35. M ezarlar soyulmulardr. Bu sebepten tarihleri
iyice tayin edilem em itir. F a k a t yaplar, U r kral m ezarlar ve
M ussiann tuladan kubbeleri ile m ukayeseyi mmkn kl
m aktadr.
Niniva V te m eydana karlm olan Sm er tesirlerinin
izleri, A surda prehistoryann sonunu ve b ir mddet iin
A sur istikllini iln ed erler. Bu izler, S arg o n A gad e istilsnn,
34 A yn e s e r , I, resim 169, A ntiquity , VI, 1932, s. 3 5 6 .
35 L A A A , X I X , s. 59 sq.
R A N V E S U R Y E
207
ancak balan g cd rlar. Bu istil, hafidi Manishtus tarafndan

N inevada Ishtar tapnann kurulm as ile ehir ekonom ik bir
site nizamna ykselerek, kuvvetlenm itir. G av ra VI devrinde,
bu tara ehrini yeni ekonom i sayesin d e deim i bulduumuz
halde, m uasr Billa V ehri maden a iin mahalli bir h a
rek et noktas gibi ele alnm tr.
Bu suretle A surda tesis edilm i olan m adencilik gelen e
i, tam am en Sm er karakterini tam aktadr. G avra VI m ezar
larndan m ustaraz baltalar, usturalar ve dolak b al ineler elde
ed ilm itir36. H er ne kad ar bu tiplerin biroklarnn evrimi, Ur
R esim 100 Boyal k ad eh ler ve k seler. N ineva V . V 4.
kral m ezarlar devrine kadar takip olunabilirse de, baltann

en yakn rnei ise p ost-Sargon id olan A su r E den elde edil
mitir.
36 S p eiser, P relim in ary E x ca v a tio n s of T ep e G aw ra ; A m er. School
o f Orintal R esearch, A nnuel. IX , 1927-8
208
Bu devirde, A su r m edeniyeti, az o k sathi olmak zere

B abilonya m edeniyetine o k yakn dan balan m aktadr. F ak at
bu m edeniyet, ondan halk bakm ndan ayrlyordu. V alilerin
A k k a d l olabilm eleri dnda, mdr snf sam i dili konuan
A su rlulardan m rekkepti. H alk kitlesi belki de ok sonra da
olduu gibi, Hurri Y a fe s lerden v eya S u b a rlardan terekkp
etm iti. Bu sonuncular, ksm en hakl olarak N ineva V keram iklerindeki resim lere benzetilebilirler. F a k a t Sam iler tarafndan
nakledilen kltr unsurlar o kad ar oktur ki, hal kltrel
unsurlar tayin ve tasrih etm ek kabil olm am aktadr.
K ron oloji bakm nd an N ineva V sadan n ce 2500 yln
dan n ce sona eremez. V e ilk isknlarn yan, bu tarihten
sonra geriye gid erek tayin etm ek lzmdr. Nineva III ve S
m erle Uruk devri arasnd a ve Nineva II ile E l-U beyd arasnda
hemen hemen b ir zaman birlii (synchronism e) olduunu kabul
makul grlm ektedir. Bu halde T eli H alef veya Nineva I, bug
ne k a d a r Gney M ezopotam yada kefedilm i olanlarn hepsin
den o k daha esk i olm alar icab ed ecektir.
Bununla b era b er zahiri paralelism a ile hemzamanl b ir
birine kartrm am aldr. Bu g erek zerinde, Elburz dann
gney-dou yam alarndaki T ep e H isar kazlarndan elde edi
len neticelere dayanlarak srar olunabilir. H isar I, Nineva V
veya Su s Ild ekilere slp ve ekil bakm larndan benzeyen,
ark ta yaplm keram ik verm itir. Ayn devirde, serpantin,
albatr, kil v e h atta ham cam dan yaplm olan mhrler, resim
9 3 te gsterilen Elam n ilk m hrlerine benzerler. Bilkis,
H isar II Uruk tekniini hatrlatan gri keram ikle ve Resim 89,
8 ve 10da ve Su sa I e dekilere. olduka yakn emzikli vazo
larla ve keza bakrdan v ey a tuntan ok ular, ifte helezonlu
b a la n olan inelerle (bu iki tipin her ikisi de K ik la d n ilk
devirlerinde E g e de m evcuttur)
karakterlenm itir.
Nihayet
H isar IHte gri keram ikien v eya
gmten emzikli kseler
bulunmutur ki bunlar G iritin eski minoen vazolarna h ayret
verici bir ekilde benzerler. K aklar iki dili atallar ve
bak a tipler gney R u sy ada K uban vadisindeki bakr a
m ezarlarnda da ayniyle bulunmulardr. M ohenjo-daroda ve
S m erin birinci slle devri m ezarlarnda o k a bulunan zel
bir tipte ham cam dan veya tatan inciler ve yine son zaman-
R A N V E S U R Y E
209
larda M ohenjo-daro harabelerinin hemen yannda sathta ke

fedilm i olan k esere tamamen benziyen b ir b alta keser elde
edilm itir. Tarihleri tanlacak olan ithal m allan hi bulunma
d iin H isarn muhtelif isknlarnn mutlak yan tayin
im knszdr. Kltrlerinin stratigrafisi ile Niniva veya S u sa m ukiler arasn d a bir m nasebet kurm ak da gtr.
V eziristan ve Blcistan dalarn kateden vadiler b o
yunca uzanan mnferit alviyal havzalar ve sel azlarnn
yelpaze eklindeki alviyal yzleri, A su rda olduu gibi kk
h y klerle kapld rlar. Her havza ve her term inal vaha m sta
kil ekonom ik bir birlik tekil e d e r: Bu muhit mahalli b ir zel
lem ee m saittir ve siyas bir ittihad g erek li klmaz.
Resim 101 Boyal k adeh. N iniva V . x/ 3 -
Son zam anlarda S ir Aurel Stein bu blgedeki hykLerin

bazlarn incelem itir. Beklenildii gibi bunlar k asab a ve bazen
de daha b arb ar bir halde kalm ky harabeleridir. T al vadi
sindeki D a b a r-K o t hy 37 hemen hemen 22 h ektarlk bir
sahay kaplar ve ovaya 35 m etre ykseklikten b ak ar. M astika1
vadisindeki Mehi 33 7 hektard an fazla b ir sah ay igal eder
37 M em . A rc h . Surt. In d., 37.
38 A yn e se r, 43.
P r e h h io r y a
F.
14
210
ve 15 m etre ykseklik gsterir. Keza, beklenildii gibi, bura

lard a kefedilm i olan m edeniyetler, arkayik olm aa mtema
yildirler v e mahalli zellikler gsterirler. Bununla b erab er bu
m edeniyetler ksm en, ayn olan bir muhite ait m terek k arak
terli, ksm en m terek b ir kltr tem eline; ksmen karlkl
m nasebetlere ait karakterleri ve ksm en de komu Indus vadi-
Resim 102 B illa v azo lar.
Niniva
V . V*
R A N V E S U R Y E
211
sinin o k daha y ksek medeniyetinin etkisini gsteriyor. Bu

sonuncu k arak ter ihtimal Indus ehirlerinin Blcistan maden
cevherini ithal etm esiyle ilgilidir. Bu ticaretin tepkili bir
h a r e k e ti, herhalde ithal m al olan ndusun karakteristik
keram ik p aralarn d a - ki bun lara D a b ar-K o t ve dier ista s
yon lard a tesadf olunmutur - aikrdr. Bu ithalt eyalar
bu hyklerin en aa M ohenjo-daro ve H arappa iskn ile tayin
olunan Indus m edeniyeti devrinde m eskn olduklarn g ste r
m ektedirler.
H yklerinin ykseklikleri uzun bir yerlem e tarihine del
let eden bu Blcistan ehirlerinin h ayatlar bu d ev reye in h isar
ediyor diye bir netice karm ak yersiz ve erken olacaktr. S tein m olduka acele yaplm olan kazlar, kltrde, yu kardan
aa y a doru hibir d eiiklik gsterm em ilerdir. H erhalde,
Stein , kesif ve srekli iskn devrinin, b ilh assa gney Blcista n da, yam urlarn n isbeten bol olduklar bir d ev reye inhi
sa r ettirilm eleri g erek li bulunduunu gsterm itir. Bugnk
iklim artlar altnda ve h atta A rrien tarafndan tarif edilmi
olan skend er zaman iklim artlar altnda bile bu kad ar kesif
isknlar tasav v u r edilmez.
S tein n kefettii btn kltrler (d a h a so n ra y az a ca
mz bir tanesi m stesna) birbirlerine ve Indus m edeniyetine o
kad ar sk bir surette yakndrlar ki, ilk b ak ta bunlar Indus
medeniyetinin farkllam tezahrleri gibi kabul etm ek istenile
cektir.
Bununla
b eraber
g e re k te
keram ik tekniinde
ve m otiflerde bunlarn M ohenjo-d arodan ziyade A m riye daha
yak n olduklarn tesb it etm ekle beraber, o k g erilere ait me
deniyetler, Indus medeniyetinin sonuna tekaddm eden, az bili
nen devreye kk salm m ed eniyetlerle kar karya olmamz da
o k muhtemeldir, ite bu sebep ten hakl olarak Blcistan ve
V eziristan m edeniyetlerini b a rb a r m edeniyetler dive tavsif et
m ek kabildir. Bunlar ne yazya ve ne de tekiltl san ata ait
hibir iaret brakm am lardr. F a k a t onlarn barbarlklarn
m bala etmemelidir.
Bu m edeniyetlerin y arad clar, ya kerpiten, ya tatan ve
yahut da ta tem eller zerine kerpiten yaplm dik drtgen ev
lerd e yayorlard. Malzemenin seilm esinde etnik gelen ek de
212
il hep kolaylk rol oynam tr. D a b ar - K ot 39ta kanal borula

r ina ed iliyor v ey a kuyular kazlyordu. M adencilik her yerde
ta tb ik olunuyordu. M aden eya, her ne kad ar az bulunmu ise
d e (K oullide b ir yass balta ile b ir ayna 40, Sou ktagen - d orda bir b alta 41, D ab ar - K o tta bir k a d e h )42 bakar ve tunun
kullanlm as o k ad ar yaylm t ki k u arist an cak baz basit
lamlarn ve yaprak biim indeki ok ularnn im alinde ie y ar
yordu. m lekiler torn a kullanyorlard. Pime ile krmzmt
rak ve bazen de (D ab ar - K ot, Koulli) ayn surette gri keram ikler elde ediyordu. V azolarn yaplm as iin keza ta da kul
lanlyordu v e delinm i sert talardan kolye incileri elde edili
yordu. M ahallinde ilenmemi olm akla b erab er cam n bilindii
zannolunuyor. Bununla b era b er cam a bu kadar erken ancak
H indistanda veya B ab ilo n y ada tesadf olunur.
Mahalli maden cevherlerinin varlndan dolay, ok sa
yda m adenleri ithal etm ek lzumu duyulmam ise de Dab ar-K o t ve K ou llide bulunmu olan lapis-lazuli incileri bu
ticarete dellet ederler. Btn bu b lge Indus vadisine m
terek olan unsurlara sahiptir. Bu u nsu rlar: keram ikten ve kav
kdan ss halkalar T an re,, v ey a yaban kz figrinleri
ve b ir ok keram ik ve b ilh assa cid arlar
delikli stvane
eklind e testi, dar tabanl kse, y k sek ayakl anaklardr.
tndus vadisi gruplarndan birinde olduu gibi, bir ok
istasyonlard a l yakm a deti v a rd . M eh i43de bir araba
modeli halkn, M ohenjo-darodakilere tamamen benzeyen te
k erlekli tat vastalarn kullandklarn gsterm ekted ir. T a
tan ve drt gze blnm olan m ustatil bir vazo -ki
ayn istasyond a
bulunmutur - M ohenjo-darodakinin
hemen
ayndr. Dme biim indeki m hrler ve izler istasyonda
da bulunmutur. Bunlarn ekilleri, baz Indus tiplerini uzaktan
hatrlatr. F a k a t hi birisinde ne yaz ve ne de natralist g ra
vrler yoktur. Band a b ir lapis bulunan bir ine bir Babilonya eklidir. F a k a t bu m terek karakterlere mahalli ayrlklar
39 Mem\ A rch . S u rv . n d ., 3 7.
40 A yn e s r 4 3 .
41 A y n e se r, 4 3 .
42 M em. A r c h . S u rv . t ad., 37.
43 A yn e s e r , 4 3.
R AN V E S U R Y E
213
kar gelm ektedir. Kuzey vadilerinin kadm fig rin lerin d e41
bulunan taky eler gney vadileri figrinlerinde y o k tu r45. Boyun
larnda ve gerd anlarnd a inci kolyeler, katr boncuundan pan
dantifler vardr. K ollarnd a halkalar doludur. A yrlklar boyal keram ikte, tabiatiyle daha barizdirler. M adde gen el olarak krm z m tra k v ey a pem bedir ve siyah desenlerle boyanm tr. Lkin i
m alde ve K oullide ve gneyde Su k tag en d ord a krm zm trak bir
a starn tekil ettii zemin zerinde boyal dekorasyon vardr.
M ehide astar, genel olarak krem veya deve rengidir. V e ok
daha im alde, Zhob vadisi m stesna, beyaz astarlara o k a
tesadf olunur. G erek im alde ve g erek se cenupta dah a ok
turuncuya alan b ir krmz veya krmz astardan daha ziyade
erguvani bir krmz, ok defa siyah ile birlikte kullanlmtr.
F a k a t cenupta krmz, m nhasran ufk geni eritlerde istimal
olunur, K uzeyde ise krm z ayn zam anda, siyah izgilerle mu
vazi giden ince izgilerde veya siyah sulu taram a dekorlar
da kullanlr.
Bu farklar grldklerinden daha az esasld rlar. M esel
Su r - Ja n g a l4I ve Mehid e 47 ok zellem i olan ayn motif
hem krmz hem krem veya deve rengi a starlarda grlr.
zel bezekli bir dekoratif btn, Mehi'de krmz b ir astar
ve K oullide ise krem veya d eve rengi bir astar zerine b o
yanm tr, Moghul - g u n d a i4 8 de de yardm c olarak kullanlan
krmz, birbirine girm i em berler gibi tam am en ndusun k a
rakteristii olan bir motifi canlandrm aya yarar.
slpda mahalli ayrlklar aikrdr. F ak at hi b ir yerde
ndus slbu kadar tam ve iyi ilenmi bir slp mevzubahis
deildir. G irift em berler, m erdiven m otifleri ve m tevali
genler gibi ndus slbunu yaatan d ekorasyon lara ahit olunur.
F ak at bunlar daim a blgelerin ve dar m etoplarn iine sk
m lardr. G erekten blgelere ve m etoplara g re tertiplere sk
a tesadf olunur. B lg eler M ohenjo-daroy a yabanc olm ayan
rondel, taram al m uavvec izgileri, yarm d aireler gibi su mo
41 M em. A rc h . S u rv . In d., 35.
4> A yn e s e r , 43.
46 M em . A r c h . S u rv . n d 37.
A yn e se r, 43.
48 M em. A rch . S u rv . In d., 37.
2 14
tifleri, tek ra r ed erlerse de, sreli g en ler dizisi, mutevali

genler, ifte b altalar, ek en ar d rtgen ler gibi o k daha Am riy e zel olan baka unsurlar da ihtiva ederler.
Bu iki m ahalde de hayvani (anim al) bir slp geliiyordu. K ei
dizileri Mussian, Elam veya Niniva V teki gibi ayn m cerret
istilizasyon ile aynen tasv ir edilm ilerdir. Y a b a n i kzler, b a
lk lar v e kaplanlar ok daha byk cesam ette ve F ran kfortun
g sterd i i zere Su sa II 'yi hatrlatan realist tarzda tasv ir edil
m ilerdir. F a k a t, bu h ay v anlar d ar b lg elere sokm ak iin, on
lar sktrm ak ve uzatm ak lzm gelm itir. (Levha X X X I, I).
Bunlar bazan indi a a la r etfafm d a toplanm lardr ve b a ca k
la r arasn d aki m esafeler ve keza srtlarnn stndeki boluk
lar, kk yldzlar, taraklar, sigm alar veya em berlerle doldu
rulmutur. Bu hal Dipylon Y unan slbunu ilham etmi olana
h ayret v erecek d ereced e yakn olan bir b a rb a rca boluk k o r
kusu (h orror vacui) nu gsterm ektedir. u halde y ksek
v adilerde, hepsi de zaman itibariyle M ohenjo-daro m edeniyetini
aan, fa k a t ovada Am ri safhasnda yaam aa devam edemeyen
ve belki de mukaddem karakterler muhafaza eden, bir sra m a
halli b a rb a r kltrler gryoruz. Koulli ve Mehide Su sa II nin
naturalizm as ile im tiza etm i o lsalar da, Su sa I keram ik
sanat ile balar Mussian v ey a Ninivadaki k a d a r aikrd r
lar. D ier istasyonlard a, polik.romi ve baz m otifler C em det-N asr
ile m ukayeseyi temin ed erler. B at M akranda Sh ah i-T u m p 49
m ezarlarnda ve Nal vadisi iskn y erlerin d e50 bat ile olan bu
tem aslar o k daha iyi gsterilm ilerdir.
S h a h i-T u m p , keram iine b ak lrsa Blcistann dier sitleri ve M o h e n jo -d a ro gibi ayn d evre ait h arabeleri bulunan
bir hyktr. Bu h arebelerd e, Su sa I v eya Sam arra ile uzaktan
benzerlikler gsteren deil, fakat tamamen ayn olan bir kl
tre ait m ezarlar kazlm tr. C esetler uzunlamasna v eya diz
leri byk olarak gm lm lerdir. llerin yannda y ass b al
talar, ve b ir keskin tarafl bakrd an bir b ak , albatrd an ta
b ak lar, lapis - lazuliden inciler, dme biim i tipinde sert ta
tan veya bakrd an mhrler ve bazan Su sa I a da olduu gibi
49 M em . A rch . S u rv . tn d., 4 3 .
50 A yn e se r, 3 5 .
RAN V E S U R Y E
215
yuvalar eklinde tertip edilen vazolar takm bulunm aktadr. A k

geni ta b ak lar (Levha X X X II), yksek kseler, kk bodur
an ak lar (profil keli deildir, ve kulakklar yoktur) ve Su sa
I a daki ovoid testiler, hepsi mevcuttur. katl b ir vazo
nun muadili Su sa Ilde vardr. T a b a k lar ve hemen bodur b
tn kseler gri b ir m addeden yaplm lar ve o kadar yksek
bir h ararette piirilm ilerdir ki onlara dokunulduu zaman por
selen intiba alnm aktadr. D ier kaplar pem be ve astarsz bir
keram ikten yaplm lardr. G erek te bu, muhtelif tarzlard a pi
irilmi olan ayn m addedir : H er ikisine de sam an karktr,
astar yoktur, ve bir taraf pem be, d ier taraf gri v eya ortas
gri ve yz pem be renkte m utavasst keram ik p aralarn a te sa
df olunur. D ier taraftan bu pem be keram ik tekn ik bakm n
dan Sam arra keram iine benzer. Bu mevki ile Su sa I arasn
d aki m nasebetler, S iv a stik a ve Malta K aresini ihtiva eden
motiflerle sabit olmutur. M utavasst halkalar, Stein tarafndan
Helmund deltasnda :>1 , rzgrn andrd sitlerde toplan
m olan karakteristik keram ik paralar, tatan vazo krklar
ve bakrdan m hrlerle elde edilmi saylabilinir.
Elam ve A sur m ezarlklar v astasiyle tandm z kltrn
H indistan snrlarna ulatn gryoruz. a y et m ezarlarla
k asa b a arasn d aki m nasebetler doru drst tayin edilmi
iseler, Shahi-tum p m ezarlarnn garpteki hakik m uadillerinden
binyl sonra olm alar icab ed iy or. Bu kltr douya doru yayl
m tr. F akat, izi A m ride grld zere, D ou ile B at a ra
sndaki eski m nasebetleri aklam ak iin o k g e kalm tr.
Nal 52 ve N undara r,H vadilerinde Blcistann dier
taraflarnd a bulunanlardan ziyade, ok zellem i, ok tekml
etm i bir medeniyetin izleri bulunm aktadr. Belli bal sit olan
ve Nal yaknnd a bulunan Sohr-dam bn her ne kadar evlerin
tatan veya kerp iten h arabeleri iki h ektarlk bir sahay k ap lar
sa da ehirler arasn d a yle b y le bir y er alabilir. ki tarz
defin tesb it edilm itir. V azolarla birlikte baz kem iklerin ve
kafann bir arad a bulunduklar ksm gmme ve tuladan m e
zarlara tam gm m e, maden kullanlm as o k yaygn idi. Y a ss
51 S te in , Innerm ost /I s a , L evh a
52 M em. A - c h . S u n 1, tnd. 35.
53 A yn e s e r , 35.
C X III C X IV .
216
b altalar uzun ve kuvvetlidirler. B ak lar Sum erli tipe uygun

durlar. Bir haner ndustaki hanerlere benzer, fakat ndusun
mzrak v ey a ok balar ve b aklar yoktur. Y a b a n kz
tasvirleri, tatan halkalar, mermerden vazolar, fayan s kullanl
mas, kavkdan bir bezek halkas, sert tatan iki konili uzun
inciler ve isteatitten bir dme-mhr Nal ve ndus medeniyeti
arasnd aki yaknlklar gsterirler. Bununla b eraber, kadn hey
kelcikleri yoktur, mhr ndus slbunda hkedilm itir ve bakr
dan baka bir mhr ve keza lapis-lazulinin nisb okluu
d aha ziyade Shahi-tum pu hatrlatrlar.
H erhalde, keram ik tam am en orijinaldir. Topran rengi
yeilim traktan penbem siye deiir ve bazen de krem renginde
veya ok nadir olarak koyu krmz bir astar ile rtldr.
K arakteristik ekiller kenarlar kvrlm kseler, bodur ve ksa
boyunlu vazolardr. V azolar kenarlar siyahla izilmi ve ileri
ok defa krmz, sar, mavi ve yeil ile rtlm motiflerle
bezenm itir. Bu sonuncu renk piirmeden sonra tatb ik edil
milerdir. F ak at krmz, ok defa A m rideki zm krmzsnn
ayn olan krmz, birok hallerde, tesb it edilmie benziyor.
D ekorasyon, genel olarak, panolara blnm tektonik
geni m ntakalar halinde tertip edilmitir. Motifler bir ta
raftan realist bir tarzda gsterilm i ve fakat dekoratif bir
kom pleks iinde birbirine uymak zere stilize edilmi kap
lanlar, b oalar, b alk lar ve yap rak lara ait nefis tasvirleri
ve d ier taraftan jeom etrik motifleri ihtiva eder. Sigm alar, W ler, b atd a allm olan taraklar ve mesel girift em berler
ve Levha X X X I b dekl gibi noksan tekerrrl motifler. ek ille
rin muhtelif paralar muhtelif renklerle doldurulmu olan bu
tem alarn im tizac, ndusa has olan slbu bile geen nefis bir
d ekorasyona m ncer olur.
Bu slbun bir ok unsurlar ve teknii dorudan doruya
Amri safhasndan domu olabilir. Yalnz B a ldaki ayni a s
ta r ve ayn zm krm zs rengini deil, fakat N alin baz mo
tiflerini ve bilhassa ortas d aireli ha gibi ok serili bir motifi
de buluyoruz. Bu suretle Nal kltrnn Amri kltrne b en
zeyen bir kltrden doduu ve M ohenjo-daro kltrne
p aralel olarak gelitii neticesine varabiliriz. Bu hal herhalde
Am ri veya ona benzer bir kltrn batya doru yayldn
R A N V E S U R Y E
217
g sterecektir. Blcistandaki istikafm z, bize, bu blgenin,

Cem det Nasr veya daha nceki bir devirde, D icleden ndusa
kad ar uzanan srekli b r kltr btnnn bir p arasn tekil
ettiini gsterm ekted ir. Bununla b eraber bu btn tarif veya
tecrid etm ee maddi olarak yardm etmemitir.
D ier taraftan, bu istikaf, bu sreklilii kesen bir mede
niyet kom pleksi telkkim izi aydm latm ayada yardm etmitir.
M ezarlardan elde edilen deliller, ok tan Su sa ve Sam arrada
tesadf etmi olduumuz bu kom pleksi tekil eden unsurlar
daha iyi tasrih etm eye de yardm ediyorlar. K eram ikteki ek il
ler ve zellem i tekn ikler bilhassa y ass baltalar iin maden
kullanlm as, sapan (fronde) ve topuz, tatan vazolarn yaplm a
s, Siv astik a ve M alta hann ritel olarak kullanlm as, lapislazulinin ve artistik, m cerret bir slbun sevilm esi k arak teris
tik noktalardr.
Btn bu vasflar, F ra n k fo rtun platolar m edeniyeti bt
nnde isbat edilm ediine gre, bu suretle karakterlenm i
olan bu dalda yeni bir terim yapm ak, onu bat ran m edeniyeti
d iye adlandrm ak gerektir.
Bu m edeniyet, bir taraftan plato medeniyetinin E i-U beyd
grupuna ve d ier taraftan, Teli H alefte tem sil edilmi olan
kuzey Su riy e kom pleksine nasl b a la n m ak tad r? Birinci grup
ile olan ay rlk lar biraz yukarda saylm ve A rpachiyah
belgeleri ile desteklenm itir. Teli H alef grupu bat ran grupundan yalnzca ekiller, teknik v e baz keram ik m otifleri ile
deil fak at tatan m uskalar, mhr,, gibi kullanlan bu mus
k a la rn gravr ile, ayr m ajik sem bollerin seilm esi, mimar
lkta ayn zam anda ta ve tulann kullanlm as v e cenaze
ritlerindeki baz zelliklere ayrlm aktadr.
Bu kltr 1904 te Pumpelley 54 tarafndan T rk is
tanda A navda kefedilm i olan ok daha eski bir kltrn
m terek btn unsurlarn
gsterm ekted irler. A navn ilk
sakinleri kerpiten d ikdrtgen ev ler yapyorlard. Buday ve ar
pay ihtimal sulama usul
ile ek iy orlard . im diye kadar
54 P um pelly, E xplorations in T urk esta n , C arn eg ie In stitu te P u b lica
tion s, 7 3 . P u m p elly nin jeolojik kronolojisi,
genel o larak ,
V e S ch m id tin arkeolojik tarih i de imdi itib ard a d eild ir.
red d edilm itir.
218
incelediklerim izden bam baka boyal beyazm trak bir anak

m lek kullanyorlard. B a k r ve kurunu biliyorlard. S e rt ta
lar trkuvaz (v e belki de lapis - lazuli) dahil olm ak zere in
ciler yapm ak iin delebiliyorlard.
F a k a t baltalarn, tatan vazolarn, h eykelcik, mhr veya
m uskalarn A navda bulunam ad ve fakat uzun boynuzlu kz, domuz, y ab an i koyun ve U rial denen koyunun ise bu
iskn mddeti esnasnda m ahalli olarak evcilletirildikleri g
rlyor. Bununla beraber, menfi hkmlere varlacak kadar
kazlar yeter dereced e geni deildirler. Krm z, siyah ve gri
anak m lek ile karakterlenm i olan kom pleks herhalde Hin
d istan a da ulam tr. G erek te, bu kompleksin teknikleri Hin
d istan da M ezopotam yaya nazaran d a uzun zaman yaam lardr.
Lkin H indistan ahad eti dier unsurlarn tayin etm ee yardm
etm iyor. T rkistan da da A nav II ve IHte buna benzer b ir
eye tesad f olunur. Birincisinden gri veya cill siyah (belki de
torna ile yaplm ) keram ikten ve piirm e esnasnda, o k defa
istenilerek alacal yaplan, dem irli krmzmtrak bir astar ile
svanm vazolar elde edilmitir. K ei ve deve ehliletirilmiti.
Kk piramidal bal bakrdan ineler, ve lapis-lazuli ve kornalinden gerd anlk daneleri bulunmutur. A nav INte vazolarn
hepsi de torna ile yaplm tr. En bayalar beyazm trak bir
m addeden yaplm ve H isar H, K appadokya ve G iritteki eski
Minoen kselerine benzer ibikli kselerdir. C ill krm z ve
dezokside gri keram ikten kaplar ve bilh assa H isar Ilninki
gibi kadehler keza okturlar. ndus tiplerine yaklaan tek er
lekli tat vastalar (bir arab a modeli ile tasvir edilmitir),
topraktan kadn heykelcikleri, tatan vazolar, bakrdan ve adi
tuntan hanerler, mzrak ular ve b ak lar ve ha ve dier
allm , bilinen motiflerle sslenmi kilden mhrler grlm
tr. Bununla b era b er tatan ve zerine bir ku (griffon), b ir
aslan ve bir de insan tasviri hkedilmi olan menurun slbu
daha ok G irit ve A nadoluyu hatrlatr.
K ronolojisi daha salam bir tem elden mahrum olan Anav
krmz ve gri renkteki anak m lek grubunun tayini husu.
sunda bize hibir suretle yardm edem iyor. Bize yardm
etm esi iin, Dr. F ran k fo rtun bu kom pleksin kaynak yurdu k a
bul ettii A nadoluya gzlerim izi evirmemiz lzmdr. D icleden
219
R A N V E S U R Y E
E g e denizine kadar uzanan byk plato kua, g erek te zel

lem i bir kltrn yurdu olm ak iin iyi seilm itir. Ne yazk
ki Anadolu prehistoryasm n ilk safhalar T u rov a 55 M ysiede
Y o r t a n 5fi ve L esb o sta Therm i 57 gibi bat snrnn en son
hudut istasy on lar ile malmdur ve bu istasyonlardan hibirisi
nin de drdnc binyln sonundan ok n ce iskn edilmedii
g r l y or.* Bunlardan elde edilmi olan neticeler, K ap ad okyada
A liar hy 58 ve V an yannda am ram alt ( Tilkitep e) ^sondajlar ile, her zam an teyit edilmemek zere, kontrol olnabilirler.
Su riy e ran n b ey az boyal mahsullerinin aksine olarak
btn blgenin en eski an ak m leinin kara ve krmz ol
mak zere tek renkli olduuna dair elimizde delil vardr.
55 Bu m e seleler iin baknz : Childe Dawn, s . 53 sq.
56 A y n e se r.
57 A nnual o f B ritish Scho ol at A thens, X X X > sa- 1 52.
58 S ch m id t, A n ato lia throu gh th e A g e s , Oriental In stitute,o f C h i
cago Communications, IX , 1931.
59 P Z , X I X , s . 29 7 sq.
* S a y n dostum P ro fe s r G ordon C h ild en eserinin ngilizce aslndan
F ra n sz ca y a evrildii tarih 1935 y ld r.
Bu itib arla T rk iy ede en aa 10 yldanberi y ap lm olan yeni p rehistorik ark eoloji ve an trop oloji a ra trm a la r
mellifin
bu eserin d e tab i-
a tiy le y e r b u lam y aca iin biz b u rad a A n ad o lu ya ait en nem li a r a tr

m alar hakknda k sa ca m al m at v erm e i fay d al bulduk.
Bugn A n ad o lu da tarih n cesi m ed en iyetlerin in eski ta m edeniyeti
(p a le o litik ) ile b alad n a rtk kesin o larak biliyoruz. A n ad o lu da bu eski
t a m edeniyetini m ezolitik ad verilen bir intikal m ed en iyeti ve onu da
cill
v e y a yeni t a
etm e k te d ir.
m ed en iyeti (neolitik ) ve kalkolitik m ed en iy et takip
Bu m ed en iy etlerd en
a m ed en iy etleri
bugnk klsik
gelm ek ted ir.
so n ra tam b ak r,
tu n
ve dem ir (H itit)
A nadolunun eski ta m ed en iy etlerin e ait
istasy o n larm z, A n k a ra
civ arn d a E tiyok u u , M a la ty a da
A d y a m a n , ve s p a r ta d a Bozann m a ra s , m ezolitik m ed en iy et iin B u r

d u r civ a rn d a B arad iz, Sam su n civ arn d a T ek eky, neolitik m ed en iyet iin
M ersin (Y u m u k tep e), S iv as civ arn d a H afik tir .
K alkolitik v e tam b ak r m ed en iy etleri ile m teakip m ed en iy etler iin
A lacah y k (Y o z g a t), E tiyok u u (A n k a ra ), A h latlb el (A n k a ra ), K arao lan
(A n k a ra ), D n d artep e (S am su n ), K a ra s (E rzu ru m ) istasy o n ve hyklerine
i a re t e d ece iz. Bu istasy o n lard ak i a l m a la r Trk T arih Kurum unun
yard m ve him ayesi altn d a icra ed ilm ilerd ir. T rk iy edeki bu son 10 yl
iindeki p reh isto rik A rk eo lo ji ve
A n trop o lo ji alm alarn n genel
ta b lo
lar D ok tor K . B itte lin P raehistorische F o rs ch u n g in Kleinasien

ve M . P fan n en stielin D ie A ltsteinzeitlichen K ulturen Anatoliens
(1 9 3 4 )
(1 9 4 2 )
2 20
D O U N U N P R E H tS T O R Y A S I
lk siyah m ahsuller renklerini kilin iinde serb est bir halde

bulunan km rden alm lardr. Bunun iindir ki bu keram ie
kmrl ad taklm tr. F a k a t bu kmrl keram ik d ah a ba
langtan itibaren krm zm trak keram ik ile birlikte bulunmu
tur 60. Siyah kenarl M sr vazolar gibi i taraf ve az k e
nar siyah, d taraf krmz iki renkli (b icolo re) vazolar birok
m ahallerde grlm tr. B at Anadolu ekilleri b akrd an veya
su kaban d an prototiplere d ayanrlar. En karakteristikleri ve
k olaylkla tanlanlar o k d efa bir g ag a ile nihayetlenen uzun
boyunlu srahilerdir ve ok iyi yaplm kulplu kadehler ve
k seler serisid ir. D ekorasyon skeiom orfik,, tir. Bunlar, b ak r
dan kaplarn dikilerini taklit eden kabartm a dam arlar, veya
su kabaklarnn tand klar, ottan iplerin tasvirleridirler. D ek o
rasyon izgilidir veya ince beyaz bir b o y a ile yaplm tr.
En zel ekiller ve d ekorasyonlarn bu sanann bat ucuna
inhisar ettii grlyor. B at (A nadolu) iin tesb it edilen dier
zellikler, hi olm azsa duvar tem elleri ve M ezopotam yada ol
duu gibi kap mili yuvalar iin ta kullanlm as, ilknce sade
bklm bal yahut da piramid veya koni biim inde kk
dm elerle nihayetlenen inelerin madenden yaplm as ve Me
rim de de olduu gibi cill ta g aletalard an yaplan tatan
b altalar, armut biimi topuzlar, kadn figrinlerinin imali ve
kpler iine gm m edirler. B alan g ta tatan veya madenden
yaplm delikli baltalar yoktur, fakat tatan sav a b altalar
bat A nadolud a 01 ve K ap p ad ok y ad a 02 nc binyl esnasnda
e s e rle rin d i b ulun m ak tad r. A n ad o lu nun
preh istorik A n trop o lo ji ve A rk e
olojisi bakm ndan Trk a ra trcla rn n ( ev k et A ziz K ansu, K l

te n , Tahsin z g , H . K o a y , R . O . A rk
M. enyrek v. s ),
K k
y ay n lar
b ir ta ra fta n Trk T arih Kurum unun k azlarn a ait rap o rlarn d a, d i er t a

ra fta n ayni Kurum un yay n lad iki a y d a bir kan Belleten dergisin ^
de T rk Tarih K o ngresi zabtlarnda ve n ih ay et A n ka ra niversitesi
D il ve Tarih - C o ra fy a Fakltesi D ergisin d e , T rk Antropoloji D ergisi

A rkeologiya ve
ile Milli E itim B ak an l tarafn d an y ay n lan an T rk

E tno gra fya D ergisin d e b ulun m ak tad r. ( . A . K .)
60 D r. F ra n k f o rtun siy ah keram iin krm z k eram ik ten nce
g eld i
i dncesi Therm i k azlary le reddedilm ie b enzer ra p o r, ayn e s e r s. 18.

61 A nual o f British Sehool at A thens, X X X , sa. 1 52.
62 S chm idt, A n ato lia throu gh the A g e s , Oriental nstitute o f C hi

cago Com munications , IX , 1931.
R A N V E S U R Y E
221
m eydana k arlrk en geyik boynuzlarndan ek iler veya d e

likli mzrak saplar D ouda ta am ram altya kadar bulunur
la r 63. T atan vazolar ve inciler A nadoluda asla imal edilm e
m ilerdir ve mhrler y a v a yav a kabul olunm ulardr64.
G enel olarak, nc binin olduka ileri bir anna kadar,
btn A nadoluda basit b ir kyl ekonomisinin hkm srd
anlalyor. K ylerin, ticaret her ne k ad ar o k erkend en geli
mi ise de, kendi yalar ile kavrulduklar grlyor. Endstri
tipleri o k ad ar salam yerlem ilerdi ki, tesiri silahlandrm ay d e
itirm i olan o k daha y ksek bir m edeniyetin sadm esine bile
m ukavem et edebildiler. Sm er tesiri m add donatm n az mte
kmil d ier taraflarna da sirayet etm i ve m teakip bahiste g
r lecei zere tesiri ruh h ayatta bile kendisini gsterm itir.
Bugn, keram ik dnda A nadolunun dou kom ularna
yapt yardm larn neler olduunu tasrih etm ek gtr. M ese
l, Uruk ve Anadolu arasnd aki keram ik benzerlikleri bile tam
olm aktan uzaktrlar. G erek te, A nadolunun arkayik anak
m lei btn M ezopotam ya mahsulnden ok M srn Merim
de ve Am rati keram iine o k ad ar y aklayor ki, kuzey A frika
ile Anadolu arasnda o k eski m nasebetler faraziyesini ciddi
olarak nazar dikk ate alm ak lzmdr. D ier taraftan M ezopo
tam ya ve A nadoluya m terek olan keram ik teknii nisbeten
basit ve ilkeldir. H akikaten zellemi bir avadanlk tahmin e t
tiren gri keram ik A nadoluda Minyan keram ii,, v astasiy le,
ancak nc binin tam sonunda yani Uruk v eya Mohenjod arodaki zuhurundan bir ka yz yl sonra m eydana kar.
ekillerde, benzerlikler, A nav IUten ve H isar lllten iti
baren
dou
Anadolu
ve
Suriye yoluyla K appad okya
ve G irite kad ar yan ibikli testi yardm i l e 6, yeniden tesb it
olunabilirler. F a k at bu seride dou rnekleri daha doru d
rst tarihlenm em ilerdir ve G iritte bile, yksek d ereced e zel
lem esine ram en bu tip, beyz yl veya daha fazla bir md
d et itibar grm tr.
63 P Z , X IX , s . 297 sq.
64 A nnual o f B ritish School at Athets, X X X
1-52.
65 F ra n k fo rt, A rc h . and Sa m , Problem , s, 5 9 -6 2 S a m a rr a nn kadeh
biim indeki v azo lar malm olduktan so n ra, k ad eh leri ayn kom pleks kl
t r b ir ) iine sokm ak ta rtm a y m ucip g r lm ek ted ir.
O N UN CU B LM
YAYILMANIN MEKANZMASI
Bu eserde, insan m edeniyeti tarihinde iki byk devrimin
vukua geldii tesb it edilmitir. nsan bir taraftan besinini aram aa
m ecbur olduu m erhaleden, besinini yaratm aa m uktedir olduu
m erhaleye gem itir ve dier tararaftan, endstri v e ticarete
dayanan bir ehir ekonom isinin doduuna ahir olduk. B
lm 11de, bu devrim lerin ilkinden nceki dou dnyas hakkn
da genel bir gr verm eye altk. Bu dnya avc ve balk
mnferid topluluklardan teek kl etm ekle b eraber, birbirleriyle
tem asa geebiliyorlard . B irin ci devrim den sonra,
arkeolojik
b elgeler bize, bu avc v e b alk topluluklar byk n e
hirlerin
yaknnda, vadiler boyunca,
gllerin ve kk
gllerin kylarnda delta batak lk lar arasnda, m stakar,
yerleik kasab a veya kylerd e yaayan iftilerin takip ey le
diini g steriy orlar. Bu tablo tamam deildir. Muhtelif kyler
mnferit birlikler deildirler. K aynaklarn lokalize etm ek mm
kn olan malzemenin dal, hem en balan gtan itibaren,
muazzam sahalar arasn d a irtibat ve m nasebetlerin vukua g el
mi olduklarn isbat etm ektedir. Fayum gl kolonlar, oktan,
K zldenizin ve A kdenizin kavklarn alyorlard. O bsidiyen
(ihtim al dou A nadoludan k an) Sm erde El-U beyd sakinleri
tarafndan kullanlyordu. Lapis-lazuli Su sa ve Sam arrann
en eski m ezarlarnda bulunmutur. M sra gerzeen,, devrinde
T rk istan a A nav II devrinde ve Blcistana ise in celeyebil
diimiz nisbette erken ulam tr.
M ajik veya faydal deeri olan m addelerin uzun m esa
felerden ok erkenden intikali yannda komu b lg eler arasn
daki m nasebetler o k ad ar sk idiler ki, vazolar bile m ba
dele edilm itir. Suriye keram ik paralar D icle zerindeki Sam arrada o k erkenden bulunmulardr. Buna karlk ayn devrin
A su rlu an ak m lei de T eli H alefe ulayordu.
Blm IX da, bu m nasebetlerin mekanizmas hakknd a
m esel bugnk hayat tarzlarndan, transhm anstan veya y er
Y A Y IL M A N IN M E K A N Z M A SI
223
leik topluluklarn dnda oban veya avclarn bulunmas

gibi hallerden elde edilen neticelere d ayan arak baz izahlarda
bulunduk. A vclar bahsinde, arkeolojinin dorudan doruya
ok sayd a deliller temin etmesini beklem em elidir. F ak at
bu boluk feraziyeyi cerhetm ez. V e h atta ikinci devrim den nce
bu insanlardan bazlar kendilerini nakil v e ticaret iine h as
retm enin iyi ve kazanl olduuna hkm etm ilerdir. Modern
A frik a da o k m tevazi bir ekonom ik pln zerinde m tehas
ss olmu t ccarlara tesad f olunur.
kinci devrim , M srda, B abilonyada ve H indistanda
vukua geldii zaman muhit ite bu halde idi. ay et ikinci
devrimin etkilerini incelersek, birinci devrimin intiarn daha
iyi anlyacaz.
M eneinin tem elinde, M srda ve B ab ilo n y ada grlen
ve bir kral veya bir ruhban snfnn elleri altnda, ilknce
besin m addesi olm ak zere bir servet fazlasnn toplanmas
gibi ekonom ik artlar tahmin etm ek gerektir. Bu fazlann bir
ksm , dorudan doruya besin m addesi m stahsilleri olm a
yan ziraat erbabn , tccarlar ve askerleri idare etm ek iin
topluluun iind e sa rf olunuyor ve yahut da ham m addelerle
m badele iin ihra ediliyordu. Byk B ritan yann endstri
devrim inde olduu gibi bu suretle doan yeni h ay at artlan
bir ii snfnn oalm asna m ncer oluyordu. Bu artlar
a ltn d a , i istem ek hususunda halkn ok fzla sayda bulun
mu ve g e m ecbur kalm olm as da mmkndr. Genileme,
yaylm a vetiresini hzlandrm aya kfi gelir.
Ham m addeler iin yeni ihtiyalar yaylm ann (d iffu sio n )
revi ve hatta m ekanizm as zerine bile ok daha derinden
tesir icra ederler. Msr, Smer ve ndus ehirleri, tapnaklarn,
mezarlarn ve umum binalarn d ekorasyonu ve ihtiyalar iin
olduu kad ar zanaat erbabn n ve askerlerin donatm iin,
ok m iktarda tahta, yap ta ve m aden cevheri, baharat ve
kym etli talar aram ak durumuna gelm ilerdi. Y an i endstri
ehirleri birinci devrimde domu olan kyl topluluklar dn
yas ile ok daha sk m nasebetlere girm ek zorunda idiler.
Bu yeni talebi tatmin ederken, ifti veya avc baz fakir
topluluklarn nne yeni frsatlar, yeni yaam a artlar kyor
ve mahall nfuzun oalm asn mucip oluyorlard. M srn tah
224
taya ihtiyac olduu iindir ki B y b lo s bir ehir haline gelmitir.

M srllarla G iblitler 1 arasndaki m nasebetlerin tamamen
d o sta olduu anlalyor. M srllar kendilerini, F a tih ler, isti
lclar gibi deil, t ccar gibi tantyorlar, alb trdan v a
zolar, bezekler, bozulacak tica ret eyas getiriyorlar ve m uka
bilinde Lbnann sedir aac tahtalarn alyorlard. Bazlar da
ihtimal burada yerleiyorlar veya hi olmazsa, uzun mddet
ikam et
e d iy o rla r d . G ib litlere M srn hiyeroglif yazsn
retiy o rlar ve tanrlarnd an bazlarnn kltn sokuyorlard.
H atta M srl heykeltralarn m ahalli tapm ak iin kabartm alar
yapmak zere geldikleri de olmutur. Bu suretle B y b lo sta ma
d enler ve nadir talar isteyen endstri ve ticaret hayat iin
yeni bir merkez olmutur. Bu ihtiyalarn tatmini yeni bir inti
ar merkezinin dom asna sebep oluyordu. Bu suretle yaratlan
yeni m edeniyet yerli unsurlar muhafaza ediyor ve M srl te
lkk ilere bilhassa A sya'l olan unsurlar sokuyordu. M srllar
tarafndan bezenm i olan bir tapnan altna M srl dnce
lere yabanc ve fakat tipik olarak B ab ilo n yal bir dete uyula
rak bir temel deposu konmutur.
G iritte ehir medeniyetinin erkenden m eydana km as,
herhalde ayn soydan etkilerden ileri gelm itir. Bu halde, Msr l ve A sy a l kolonlar neolitik,, bir kltrn istihalesine
yardm etmi olacaklard r. Ayn soydan bir olay, A nadoluda,
B asra krfezi kylarnda ve daha uzakta dou istikm etinde
de vukua gelim i olabilir. K appad okyada, S a rg o n un sefer
lerinden nce bile, grnte A su rlu veya B ab ilo n yal t ccar
larn M ezopotam ya ile m aden ticareti yapan bir koloni tesis
ettiklerini biliyoruz 2.
Bununla beraber, kyller daima uysal deildirler. lk
Firavunlar arazilerinde altn m adenleri bulunan sefil Nubiy allar cezalandrdklarn,, iftiharla s ylerler 3. S in aideki bakr
m adenlerindeki sefer heyetlerini him aye iin ordular gn d eri
yorlard ; bunlar, kayalard a bed ev iyi cezalandrm ak,, zere
olan halleriyle tasv ir edilm ilerdir. Sm er medeniyetinin douu
m eselesini incelediimiz zaman, ordunun m dahalesinin, Su riyeli
1 M ontet, Byblos et l'E g y p te s . 272.
2 S m ith , E a rly H istory o f A ssyrio s. 83.
3 M o re t, D es Clans au x E m pires.
225
ve E lam llarn y eter d ereced e odun veya m aden tem ininden

gsterd ikleri nefreti bertaraf etm ek iin g erekli olabileceini
grm tk. F a k a t ask er tecavz, ekonom ik nfuzun ne v a
kit takip eylediini kestirm ek karan lk kalm aktadr. S a rg o n un
savalarn d a ekonom ik mil inkr edilemez ve her vakada
S a rg o n un san ca, sulhu kerv an larn izmi olduklar yolu
takip ediyordu. K a p p ad o k y aya ordu oktan yerlem i olan
tccarlarn taleb in e cev ap verm ek iin gitm itir.
Y aztlar
gm dalarndan,, ve sedir orm anlarndan,, b ahsederler.Sonrak i m etinler onun savalariyle, maden cevherleri zerine yaplan
b ir incelem eye g re O m an d iyarn d a bulunan ve diorit ve b a
kr bakm ndan bir m erkez olan Magan ve belki de A kdeniz
dnyasnda bulunan bir K alay memleketi,, arasnda da bir
m nasebet tesis ediyorlar.
Em peryalist ticaretin neticeleri bir d ereceye kad ar, ok
dah a sulhu bir ticaretin neticeleri ile m terafk olabiliyordu.
Sarg o n , kendisinden sonra gelenler ve belki de selefleri,
A su rda ehir hayatnn dom asnda, ehirlerin kurulm asnda,
kendi y alar ile kavrulan topluluklarn endstri v e ticaret
m erkezleri haline inklp etm esinde by ke b ir sorumluluk sa
hibidirler. N inivada S a r g o n un torunu olan M anisptousou, her
halde lokal bir tapm an yerine gem ek zre b ir sh tar tapm a
ina ettirm itir. A su rda shtar tapnann tesisi ok eski bir
Sum erli fatihin eseri olm aldr. M ezopotam yada, tapm an
daima, servetlerin topland ve end strinin gelitii bir merkez
olduunu unutmyalm. shtar tapnaklarn ina etm ek ve beze
m ek olay, bir servet fazlasnn kul edilmi, berektli bir ii
snfnn beslenm esi iin sarfolunduunu gsterm ektedir. Bu hal
ayn zam anda daha o k bakr, daha o k tahta ve lapis-lazuliye
ih tiya duyuruyordu. Bu suretle yeni siteler de kendiliklerinden
B y b lo sta olduu gibi, nufusu ve ihtiyalar oalan intiar
m erkezleri haline inklp ed iyorlard. M teakiben, bu -ehirler
tabiatiy le B a b ilo n y a l tiran lara kar b irer isyan oca ve
nihayet, ih tiraslar o k daha geni bir m ikyasta ve daha ok
y ak c, lzumsuz i harplerini B abilonya ehirlerinde krkleyen
devlet m erkezleri halini aldlar. D oduklar ehri bir im parator
luun devlet m erkezi seviyesine karan btn fatihler im para
torluklarn, vergi top lay an ve belki de yarattn d an ok serP r e h is t o r y a , F .
15
226
veti harap eden veya toplayam ayan bir m akine gibi gr

yorlard.
En sonunda, ikinci devrimin harp hadiseleri g lere
sebep oldular. Gney G iritteki eski minoen m edeniyetinde
M sr ilham o kadar derin ve genitir ki, bunu ancak Merimd elilere ak rab a olabilen
G irit neolitikleri arasn a Msrl
hakiki bir koloninin yerlem esi izah edebilir. E v a n s 4 M enesin
istils nnde kaan D elta halknn A daya sndklar faraziyesini ileri srmtr. Bunun gibi nc binde erkenden,
K iklad larda, balk iareti sallandran gemi tasvirlerine tesadf
ediyoruz. A yn iraet, gerzeen vazolar zerinde tasvir edilmi
olan D elta kayklarna da dikilmiti. F akat bu iaret Nilde tarihin
balangcndan n ce kaybolm utur. O halde E ge gemileri,
k orsan veya t ccar, adalarda yerleen dier D elta m ltecilerine
ait olabilirlerdi.
A yn zam anda adalardaki ve (belki de daha sonra) K b
rstak i kolonlar bilhassa ehir medeniyetinin birinci ve ikinci
m erkezlerinde byyp giden ih tiyalara cevap verm ek iin
hayatlarn kazanm ak midinde olan A sy a llar idiler. G iritte
bile bu A sy a l unsur hkim idi.
T icaret, fetih ve g gibi vetirelerin kltrn intiarn
hakikaten nasl temin eylediklerini ve kltrn hakiki gelim e
tarzn gsterm ek iin, mahhas rneklerle b ir istitrat yapmak
enteresan olacaktr. B y b lo staki yaz tipik bir v a k a d r5. G iblitler tarafndan kabul edilen yaz, ilk firavunlar zamannda
yaplm , b ilh assa M srl olan hiyeroglifler sistemi idi. G iblitler
onlarn srlarna fevkalde bir su rette altlar. F akat sistemi
slah etm ei asla tecrbe etm ediler. M srda yaznn ekli
alar boyunca deiti. B y b lo sun hiyeroglif yazs hemen bin
y la yakn bir zaman eski im paratorluun btn eskiliklerini
muhafaza etti.
tvane (silindir) B abilonyadan itibaren intiar g ste r
m ee yardm edebilir. stvane Uruk devrinde icad edilmi
ve A su ra, S u riy eye ve K ap p ad ok y aya yaylm tr. Bu sonuncu
b lged e bu unsurlarn sokulm as herhalde S arg o n tarafndan
him aye grm ve barbarlarn arasn d a yerlem i olan bu
4 E v a n s, Palace o f Minos, II. s. 22. sq.
M ontet, ad g een e s e r , s. 67.
227
tccarlarn atalarna aittir. O halde m ahall ilk mhr kazy

clar pre-sargonid bir gelenei takip ed iyorlard. nc binin
sonunda, K appad okya
tabletleri bize, dorudan doruya
Sm erden itikak eden ve fakat ayn devirde Sm er -A k kad daki Sm er sanatndan daha az deim i bir san at,,
gsterir'*. M esel, U r kral m ezarlar devrinde rev ata bir
konu olan ve sonra M ezopotam yada moda olm aktan kan,
fakat b arb ar bir tarzda yaplan ve Su m erli olm ayan baz
unsuriarla imtiza eden Sym posion, K appadokyada yaam aa
devam etm itir. lk M srl stvanelerin C em det N asr devri
Babilonya slbunu tasvir ettiklerine, fakat ilk slle zamannda
muamelenin tam am en nilotiklem i olduununa, tezad gsterm ek
bakm ndan iaret ediyoruz.
B y b lo sta hieroglif yaznn ve K appad okyada glip tikin
tarihine ait bu rn ekler, yalnz intiarn inkr edilmez delil
lerini tekil ettiklerinden deil, fakat ayn zamanda, tara
blgelerinin arkayizan tem ayl gibi prehistorik usulde ok
nem li bir ilkeyi aydnlatm ak bakm ndan da faydaldrlar.
Bir dnce veya bir teknik alnm tr. F ak at bunu alanlar
onu icad ed enler kad ar abu k a gelitirm eye m uktedir d eil
dirler.
Sum erli maden ekillerin yaylm as ile yine ayn ilkeler
ve keza sava tesirleri tesb it edilm ektedir. Bahis konusu olan
tipler ve bilhassa sap delikli balta, yalnz b ir sah ay a mnha
sr kalm ak art ile nc binin
balangcnda, byk
bir
ra b ete mazhar olurlar. Sap delikli b a ltalara Elam d, Luristan da, A surda, dou A nadoluda ve Su riy ede ve hanerlere
bat istikam etinde ihtimal K appadokya v astasiyle intikal ed e
rek, T u rov ay a kadar tesad f ediyoruz. Bunlarn, L uristan da 7
bulunan eya, Su riy edeki st v an e-m h rler8 ile itiraki
btn serinin B abilonya meneini teyid etm ektedir. Mey
dana
ktklar saha, genel olarak , S a r g o n un seferleri
nin istikam eti ile uygun dm ektedir. Bu d evirde madenin son
d ereced e o k kullanlm asnn, Sm er ve A kkad saldrm ala
rna kar bir tepkiden mlhem olmu olm as o k muhtemeldir. Bu
6 C o n ten au , Manuel, III, s. 1161.
7 Illustrated London N ew s, 29 O cto b re 1932.
* L . A A A , V I. s. 90.
228
hadiselerden o k zam an n ce m aden A su r ve Su riyede bilini

yorsa da,kullanlm as ok mahdut idi. T eli H alef sakinlerinin kolay
lkla ve ucuzca elde ettikleri obsidiyen ve tala iktifa ettikleri
anlalyordu. A su rda T ep e G av rada Niniva 111 v e y a IV dev
rinde zengin hem erilerin m ezarlar biliniyor. Bu m ezarlarda
altn ve lapis-lazuliden bezekler bulunduu halde b akrd an
bezekler bulunmamtr. Mreffeh insanlar bile, obsidiyen , ta
ve kem ikten letlerini kfi gryorlard. Bu malzeme ayn su
retle donanm kom ulara kar kullanlan silhlar yapm aa
kfi geliyordu. Madenden m iferler ve m adenden silhlar
tayan B abilonya ordularna kar koym ak iin, ok daha te
sirli birey bulm ak g erek ti.
Y erliler yeni silh kabul etm ee ve maden ilem ee cid
diyetle koyulm aa m ecbur kald lar. T ecr b eli sanat erb ab , ya
savata veya kervanlard an alnan m ahpuslar veya Babilonya
esaretinden kaan ve orad a zorla m adencilie altrlm olan
esir v atan d alar arasndan seiliyorlard.
Silh yapm ak iin maden kabul edildikten sonra ( bu
tenbih
bir
k ere
olduktan
sonra
madenin kullanlm as
artk yalnz silhlara inhisar etm iyordu) yeni
yeni en
dstri m erkezlerinin yeni intiar ocaklarnn iskn yerleri
husule geliyordu. E skid en lks eyas m stesna, ham m adde
lerle yetinen A sur ve Suriye halklar da, muntazam b ir kul
lanma iin m adene ih tiya duyuyorlard. O nlarn isteklerine
cev ap v erm ek iin bir ehir ve endstri h ayatn kabule ok
defa m ecbur kalyorlard .
Bizzat M srn, S m erin ve H in d istan n talebin d en hasl
olan bu ikinci d ereced ek i m erkezlerde malzeme aratrm as iin
o k daha v asi b ir sah ay g erekli klan yeni ihtiyalar dou
ruyorlard. Blcistan, Elam , Asur, Suriye ve G irit birinci
d ereced eki m erkezlerin rollerini tekrarlyarak E g e ad alar gibi
nc d ereced ek i m erkezlerin dom asna sebep oldular. E n
dstri ve ticarete dayanan muntazam bir ekonomi, iftilik ve
b alk l a dayanan ve kendi ya ile kavrulan bir m edeniye
tin yerini ald vakit, kltrn yaylm as, daim a artan bir
abuklukla husule geliyordu. Maden bahsinde, eski kayn akla
rn sath kk dam arlar olabileceklerini hatrlatm ak lzmdr.
Byk d erinlikte laam teknii ve buradan elde edilen yan
Y A Y IL M A N IN M EK A N Z M A SI
229
mam maden cevherlerinin izabesi, phesiz daha iptidai b ir e

kilde idi. G elien iddetli ihtiyalar sath dam arlar sratle tke
tiyorlard . O halde m aden aram asn tekiltlandrm ak g ere k i
yordu. A yn m lhaza tabiatiyle, nadir ve kym etli talara da
kabili tatb ik tir ki, bunlar da gzelliklerinden o k m ajik hassalar iin ra b et gr yorlar ve cenaze ritlerinde ve ib ad et ser
vislerinde o k lzumlu addolunuyorlard.
Y aylm ann bu tesirleri, bununla b eraber, ilerlem enin
daima kay n a olm am tr. Sargon id devirde nce Sm er
ler, tun yapm ak iin yeter d ereced e kalay alyorlard. S a r
gonid devirden itibaren, halita nadirleti, o kadar ki, saf
b akrd an dvlm fen a b altalar, dklm tuntan baltalarn
yerin e gem ilerdir. B elki de bu maddenin istihsalindeki
inkta, em peryalist sald rm aya kar bir tepkiden m tevellittir.
nhisarc nasyonalizm kurbanlar arasnda, tribal bir tesa
nt ruhu, tekiltl b ir mukavemet tevlit etm i o la b ilir9 ; b el
ki de H indistan ve M ezopotam ya arasndaki m nasebetlerin
kesilm esi, m utavasst blgelerin ayn bir tepkisi neticesi olmu
tur. V e tabiatiyle, barbarlarn m ukavem eti, zek ve maddi
kayn aklarla d esteklendii zaman, baz anlarda m edenilerin
saldrna kar muzaffer olabilir. Sm er tarihi, Guti v e Marilerin esaretine girm ek gibi durgunluk devirleri ile kesilm itir.
kinci devrim den sonra icad ve keiflerin yaylm asna
yardm eden m ekanizm alarn rasy onel bir tablosunu, yukarda
ki izahlarn izdiini zannediyorum . Bunlar keza A vrupaya da
tatb ik olunabilir. F ak at, yaylm ann en eski m erhalesini m esel,
sadan n ce 3000 ylda Msr, Sm er ve Hint arasn d a m ev
cut olan m nasebetleri izah etm ezler. H atta m adencilii ele
alalm . Bu devirde, M sr Sm er ve Hint m ektepleri tamamen
ayr idiler. M esel baltalar, keserler, b aklar, hanerler ve
pensler gibi b asit eyann a y r ekilleri vard. M srl ve
Su m erli tipler G irite ulam lardr. H intli tipler Blcistan
arasnd an g eerek yaylm lar ve A nava, ulam lardr. Sum erli tipler m utavasst blged e hkim dirler. Nil, F rat ve tndus
arasnd aki altta bulunan m terek b a izah edilm eden kalyor.
M srl ve Su m erli gelen ekler, belki de, C em d et N asr devrinde
9 C f. S m ith, O p . C it. s. 5 0.
230
ayrlm aya balyorlar. Hint ve Sm er arasnd aki ballk, her

iki blged e kullanlan ve fakat daha Msrda kullanlm yan
tuncun icadna kadar devam etmie benzeyor. a y e t ndus
ile Nil arasnd aki m adencilik bilgilerinin ilk intiar yukarda
tahlil edilen ikinci intiarn ayn tarzda izah olunabilirse, ndus
havzas, makul tek m erkez olarak ortaya kar. F a k a t ihtimal,
dier b ir m ekanizm ay h esab a katm ak lzm gelm ektedir.
Mhrlerde ayn bir problem ortaya koyuyorlar. Mhr
telkkisinin yaylm olduuna hi phe yoktur. nk phr
-d am galar srekli, fakat mahdut bir saha zerinde dalm lar
dr. Y aylm a, ikinci devrimin Sm er veya M srda vukuundan
n ce balam tr. En eski tarihli silindirler, muhtemel olarak Su sa
I aya aittirler. F a k a t baz A sur nmuneleri b elki de o kad ar
eskid irler ve bu teknik keza, U rukta da hemen kendisini g s
terir. Hindte, arkeolojik tarihin balangcndan n ce teess s
etm itir. M srda dam galar, stvanelerle b eraber proto-dinastik
zam anlarda m eydana k arlar.G iritt e , 10 dnce takriben sa dan
n ce 3000 ylda kk tu tar ve ihtimal, yu karda sylediimiz
gibi, ticar gelim e ile birlikte vukua gelen A sy a l kolonizasy o n dan doar.
Bu telkkinin Anadoluda yaylm as ayn vetiriye b a lan a
bilir. Turova ve L esb o sta 11 rneklerin nc binin son y a r
sn tarihledikleri. grlyor ki, bu devirde Sm er h anerleri o k
tan A nadolunun bat kylarna ulam lard. F ak at T e sa ly a d a 12
baz mnferit rneklerin daha nce olm alar mmkndr. Bu
nunla b era b er ok daha eski devirlerde btn ark dnyasn
da ta Hinde kadar yab anc olm yan m ajik jeom etrik m otiflerle
sslenm i olduklarndan, A sy a l seriferden domu olm alarn
m nakaa mmkndr. O rta A vrupada bile, ayn ailenin nihai
depolarn tekil ettiklerinde phe olm ayan kilden baz mhr
ler kefolunmutur.
Bu mhrler incelendii zaman aklda iki n oktay tutmak
lzm dr. B a la n g ta bunlar, ihtim al tlsm idiler. im al Suriyede ve gerzeen,, M srda olduu gibi, inciyi m ajik sem bol ha
10 B ilh assa balcnz : M atz, D ie fr h k re iis c h e S ieg el.
11 Brit. School, A th. A n n . , X X X . s . 3 8 .
12 W a c e ve Th om p son. Prehistoric T hessaly , s . 149. M atz. ad g e
en e se r, L evh a X X V I.
Y A Y IL M A N IN M EK A N Z M A SI
231
linde y on tacak y erd e (muska), sem bol, onun yzne hkediliyordu. H erhalde sonrad an bu incinin mhr gibi kullanldn
da phe yoktur. Bu d et Hindte tesbit edilmemitir. G iritte,
k eza B ab ilo n yada Elam da, Suriye ve M srda tesb it olunmu
tur. Buna mukabil ne T u o v a da ve ne de A vrupada muhak
k ak olarak b y le deildir.
kinci nokta olarak, bu tlsm larn kop ya edilmeleri kolayd.
T u rov a ve k ta A vrupasnda ve T rk istan da A navdaki bir
o k rnekler kilden yaplm lardr. Bu taklitleri yapm ak iin,
iilerin gzleri nnde tatan orijinal bir mhrn bulunmas
kfi idi. Bu i maden iiliinde olduu gibi, batan bir almay
g erekli klm yordu. T atan bir mhr yapm ak iin, burgu ve
kalem ilerine alm ak belki de zarur olan tek eydi. Mhr
leri mkemmel bir ekild e yapm olan G iritlilerin, alnm
v ey a alnm rn ekleri taklit ettiklerini tasavvu r etm ek g
tr. F ak at heyeti umumiyesi ile m talea edilirse, mhrn tic a
rete VII. blmde atfettiim iz zel manada olmak zere, ticaret
v astas ile yaylm olm as muhtemeldir.
T ek erlek li tat vatalarnda gn byk bir rol oyna
m olm as lzmdr.- Bu tekniin tesirleri mutlak surette ink
lpdrlar. T ek erlek li bir araba, yalnzca nakil ve ticareti
o k kolaylatrm akla kalmaz, fakat ayn zamanda sahiplerinin
h areket im knjarn o altr. G erek te nomadizmann yeni bir
cinsine sebep olur. A rab alarla ham allara, eeklere ve hatta
develere yklem ek g olan eya yklerini (an ak m lek
dahil) nakletm ek kabildir.
sadan nce drdnc binin sonundan ok evvel, tek er
lekli a ra b a la r ndustan ta Akdeniz kylarna k ad ar kulla
nlyordu. O ndan sonra, bunlar G irite ulatlar fakat bu usul
M srda takriben tsadan nce 1700 de A sy a l H yksoslar
tarafndan kabul ettirildikten sonra benim sendi. cadn yayl
m olduunda hi phe yoktur. En eski Sm er antlarnda
tasvir edilm i olan zel tipteki tekerleklerin, bugn bile Hind
arab alarn d a bulunanlarla olan tam benzerlii buna en kesin
bir delildir. A yn d evirde yani nc binin balangcnda
G irit, A sur, B abilonya, T rkistan v e Hind m odellerinde, tat
vastalarnn inasn d aki btn ayrlklar m eydana kar. A n
cak bu tat vatalarnn, yani tekerlekli arabalarn ilkesi bu
232
m uhtelif m erkezlerde uzun zamandan b eri malm olm as mahall

farklam ann sebebini tekil edebilir.
m leki tornasn da, grnte, arab aya balam ak lzm
dr. E rek, A nav ve M ohenjo-daroda bu ayn icadn iki tasviri
b elki de ayn zam anda grlm tr. F a k a t G iritte ve kuzey
Su riy ede tekerlekli ara b a ihtimal ki m leki tornasndan nce
benim senm itir. Halbuki M srda iki icat arasndaki bu m na
sebet ters idi.
u halde birinci devrimin doduu ky dnyas oktan ,
ikinci devrim vukua ^gelmeden n ce, bir
yaylm a tiyatrosu
idi. Nilden ta ndusa kad ar srekli bir halde bir avclar
ve b alk lar zincirinin, kendiliinden ve kendi teebbs ile
ayn trden n eb atlar ekm eye, k ap lar yapm aya ve eirm eye
ve dokum aya balam asn tasavvu r etm ek hayal birey olacak.
Bu b ilh assa, gdalarn aram akla yetinenlerin ilk m uakkipleri
arasn d ak i m nasebetlerin skl imdi daha iyi anlaldn
dan daha da m anaszlaacaktr. B irin ci inkilba bal olan
fikirler, ya b ir kolonizatr hareket veya uzun, srekli ve te
kerrr eden sk m nasebetler sayesin d e de yaylm , d a l
m lardr.
Basit m nasebetlerin ve gn m tekabil olarak oynadk
la r rol tayin edebilir miyiz ? Eski bir g IV. blm de etraf
ile anlatlm tr. Dou ran kltrn tayanlar,- belki de Su sa
ve Sa m a rra a rasn d a bulunan bir m erkezden itibaren Seistan
yolu ile Blcistana doru o k yaya olarak yaylm lardr.
F a k a t bunlarn yurtlarn terketm edikleri anlalyor. n
k onlara o k yaknd an benzeyen bir halk, deim i olarak
Su sa II ve Niniva V te tek ra r m eydana k ar. O halde g,
b ir halk tabakasn n fazla d ereced e oalm asndan mtevellit
yav a bir genilem e ile olmutur. Sm erde El-U beyd sakinleri,
A su rda her ne kadar saf bat Iranllar takip etm i gibi
g r n y orlarsa da, belki de ayn kte dahildirler. Bundan
bak a m esel, gd a istihsaline dayanan ekonom inin Hinde
ulam asna sebep olan kanal gibi, dou ran medeniyetinin
birinci olduunu sylem ek kabil deildir. Birinci inkilba bal
olan telkk iler m uhaceretim izden ncedirler.
G m enler B lcistan o k tan zel ve kendilerininkine
deer bir kltrle igal edilm i bulmulardr. Dou Iran kltr,
233
g ere k te , g d a istihsaline bal telkkileri, ferd iletirerek kendi

iine alm tr. A sy a da bile, o kuzey Suriye, Niniva I ve A nav
m edeniyetlerine ve keza Hindte kendisinden nceki kltre
ka r durabilir.
Bununla b erab er, sylediim iz btn kltrler, A frik al
ve A n ad olu lu fam ilyalara kar, a k ra b a ve asiyanik b ir familya
tekil ed er g ib i gzkyorlar. Bunlar baz m terek unsurlara
sahiptirler. G enel o la ra k boyal beyazm trak keram ik, armut
biim i topuz, madenin bilinm esi, tuladan mimari, hububat,
belki de koyunun ve srn evcilletirilm esi. Y aln z N iniva I ve
A nav I, btn fam ilyann b ir atas bulunaca farzedilirse, ata
ola b ilecek k ad ar olduka iptidat gzkm ektedirler. in i de
incelediim iz vakit, iyi yerde olduu hissini veren A nav,
tablom uzda bilhassa M srn yeri bilindiine g re o k m erkez
d kalm aktadr.
A ncak bu suretle tarif edilen asyanik m edeniyetin y ayl
m as M srdaki G erzeen kltrn izah edebilir. P erry nin
istedii ta rz d a 13 vetireyi tersine evirm ek, bugn artk kabil
deildir. Muntazaman kullanlm as, M srda, an cak gerzeen,,
devirde kabul edilen la p is-la z u li ve obsidiyen A sy a'l mahsul
lerdir. Boyal beyaz keram ik, ibikli vazolar, tuladan mimar,
m uskalar, E l-U beyd devrinden itibaren A sy a da bulunduklar
grlr. H atta, B ab ilo n y a kronolojisini ksaltarak Cemdet
N asr, proto-d in astik M srn muasr y ap sak bile, S m erde
E l-U beyd safhas, M srn gerzeeni kad ar hi olm azsa e sk i
dir. nk E l-U beyd v ey a S u sa I kltrlerinin nilotik g e rzeenden doduklarn dnmee y er olm ad gibi Niniva
I gibi farazi ncleri de gerzeenden getirm ek kab il d e
ildir.
Lkin gerzeen,, safhasndan nce M srdan am ratiyen,
b ad ariyen ve tasiyen safh alar gelip gem ilerdir. Bu arkayik
devirlerd e M srn ve A sy a nn nisb paylar hakknda ne dn
mek g e re k tir? N ilotik (Nilli) ilk m ed eniyetlerle A sy a d a, m esel
Sm er gibi, bilinen en eski m edeniyet arasndaki b ir k y a s
lama, tesadfn glkle eseri o lab ilecek benzerlikler m eydana
karm aktadr. Bununla b era b er, bu benzerlikler, ok m cerred
13 The Growth o f Civilization.
234
bir k arak terd ed irler ve ihmal edilem iyecek

m ezliklerle denk gelm ekted irler.
m ahhas
benze
H er iki sahada da hububat alviyonlu arazide ekilm ilerdi.

F ak at A frik ada, bud ay, kzlca bud ay, A sy a da ise ihtimal
adi buday, ( A nav ve C em det N asrda olduu gibi ) idi.
A ntik M sr arpas da A sy a l variyetelerden a y r lr 14. Her
iki b lged e baaklar testere dili akm ak talar ile b iiliy o r
du. A frik a d a kabza dz, A sy a da ise, bugn de olduu gibi,
bkk idi. Her iki sah a da hayvanlar evcilletiriyordu. Koyunun
ise menei ihtimal A sy a dr. H er iki b lged e, topuz, yay ve
sapan kullanlyordu. M srn esk i ok ular taban larn d a u
kurdular, A sy a l ularn ise yap rak eklindedirler (Fayum daki
ok daha muahhar tipler g ib i) K am hasrdan evler her iki
sah aya da m terektir. A sy a d a bunlar tuladan evlerle birlikte
bulunuyorlard. H er iki b lg ed e de cill tatan b a lta b alar
kullanlyordu. F a k a t balan gtan itibaren ekiller hafife a y r
lrlar v e B abilonyada sap delii d ah a b alan g ta tespit edil
mitir. O bsid iyen erkenden yksek A sy a da kullanlm tr.
F a k a t obsid iyen in stnlne ram en, ii, M srn ilk akm ak
talarnn kalitesini asla elde edem em itir. B akr her iki
sahada d a o k erkenden tannd. Merimde, Fayum ve T a s a
A syada tannm ayan belki sa f bir neolitik kltr g steriy or
lar. H er iki b lged e sepet ve kaplar yaplyordu. M srda keramik gelenei siyah sonra krmz m onokrom b ir keram ikle
balarken, A sya paras a k , o k defa boyal keram ie balanr.
H eykelcikler, takm a salar (peruka) burun ve dudak bezekleri
iin de ayndr.
A rkeolojik belgelerin uzlamayan iki m edeniyet ile b era
b er balad grlm ektedir. st paleolitikte bile ayrlm
olan blgelerle bu iki m edeniyet bir d erecey e kad ar tevafuk
ederler. B elki de, kendilerini saklam olan kltr ayrlklar
birin ci inklptan so nra da yaam aya devam etm ilerdir. D o
rudan doruya delillerle, bu iki mefruz b lged en h angisine bu
devrimi atfetm ek lzm geleceini tayin im knszdr. Bu konu da
nazari dnceler bilim sahasn aarlar.
14 N ature. 6 m ai 1933.
235
A vrup ada batd a tam labilen ilk neolitik kltrler, hayvan

derisinden mlhem keram ii, anaklar, yass akl talarndan
b a lta la n , domuz azlarndan bezekleri ile M sr D eltasndaki
Merimde kltrne bazen o kad ar yakndrlar ki, bunlar kuzey
A frika istepi boyunca ve ihtimal Ispanyadan g eerek A kd enizin tesine, o k yava bir g le yaylm muahhar bir intiar
gibi kabul lzm dr. O rta Avrupanm en eski kltrnde, Msr
ile akrabal batan m nakaa edilmi olan G irit ve Anadolu
m edeniyetleri ile az aikr olm ayan benzerlikler gsterir. D ier
taraftan T esa ly a nm B ulgarya, U krayna ve T ran silv an yann
boyal keram ik m edeniyetleri, bizim A sya blgesinin medeni
yetlerine, yalnz keram ikleri bakm ndan deil, fakat dam gamhrler, b ak r, kullanma ve ihtimal tuladan mimari (hi
olm azsa T e sa ly a da) ve genel ekonom i bakm larndan da
benzerler.
A vrupaya neolitik kltrn yaylm as, bununla beraber,
byk bir ksm itibariyle ikinci devrim in tesirlerin e b al
olduu
phesizdir
ve bu
etdmzn snrlar
dnda
kalan tal m erkezlerden mlhem olmutur. neler, kulak kpe
leri, sa halkalar, pandantifler ve keza kolyeler gibi Su m erli
tiplerin T u rov a vastasiyle Tuna vadisi boyunca ve sap delikli
baltann orta Rusya yoluyla intiar, bununla b era b e r Avrupada m adenciliin bilvasta da olsa, A sya tarafndan ilham edil
mi olduunu isbat eder.
Bu eserin am ac evvel, proto-h istorik dounun iyi tarihlenmi ve o k zengin m alzemesine m racaat etm esi yerinde
olacak A vrupa prehistoryas tetkikind e tatb iki gereken ilkeleri
ortaya koym ak ve mmkn ise m dafaa etm ekti. ay et, bunu
yaparken, A vrupa sah asn d a alan lara, zel problem lerini ok
daha ak bir perspektif altnda grm elerine yardm etmi ve
ayet m edeniyetin yaylm as genel doktrinini hakl karm
isek, gayem ize ulamz dem ektir.
KISALTMALAR
D e rg ile r
A fO ., A rc h iv f r O rien tforsch u n g , W ien.

A J A ., A m e r ica n Jo u r n a l o f A rch a eo lo g y .
A n c. E g., A n cien t E gypt, London.
A nt. J . , A n tiq u a ries
quaries).
Jo u r n a l,
London
(S o ciety of A n ti
L 'A n th r., L 'A n th rop olog ie, P aris.

A n tiqu ity, A n tiqu ity .Southampton.
A rch ., A r c h a e lo g ia , London (So ciety of A ntiquaries).
A Z ., Z e its c h r ift f r g y p tisch e S p r a c h e , usw., Berlin.
J E A ., J o u r n a l o f E g y p tia n A r c h a e o lo g y , London.
J R A I ., J o u r n a l
London.
of
th e
R o y a l A n th r o p o lo g ica l
In stitu te,
J R A S ., Jo u r n a l o f th e R o y a l A s ia tic S o ciety , London.

L A A A ., L iv e r p o o l A n n a ls o f
p olog y .
M A G W ., M itteilu n gen d er
in W ien.
A r c h a e o lo g y
a n d A n th ro
a n th ro p o lo g isch en
G e s e lls c h a ft
M an, M an (R o y a l A n th r o p o lo g ic a l In stitu te), London.

M D O G ., M itteilu ngen
Berlin.
der
d eu tsch en
M em . A rch . S u rv . In d ., M em oirs
S u rv ey o f In d ia .
of
O rien t-G esellsc h a ft,

th e
A r c h a e o lo g ic a l
M us. J . , M useum J o u r n a l, Philadelphia.

O L Z ., O r ie n ta lisc h e L iteratu r-Z eitu n g , Berlin.
P Z ., P r a e h is to r isc h e Z e its c h r ift, Berlin.
R ec. C onst., R e c u eil d e s n o tices et M m oires

arch o lo g iq u e d e C on stan tin e.
d e la S o cit
R e v . A rch ., R ev u e a rch o lo g iq u e, P aris.

R e v . /Iss., R ev u e d a s sy rio lo g ie, P aris.
ZD M G ., Z e its ch r ift d er d eu tsch en M o rg en l n d .-G esellsc h a ft,
Leipzig.
K o lle k t if e s e r le r
C A H ., C a m b rid g e A n cien t H istory .

M m . D l. P e rse, M m oire d e la D lg ation en P erse,
Paris (M inistre de lInstruction publique).
R e a l., E b e rts R e a lle x ik o n d er V org esch ich te, Berlin.
M e llifle r
B R U N T O N a n d C aton -T H O M P S O N . T h e B a d a r ia n C iv i
lization , London. 1928.
C A P A R T . L e s D buts d e l'A rt en E gypte.
C H IL D E . D aw n o f E u ro p ea n C iv iliza tio n , London, 1925.
C O N TEN A U ,
1924-9.
G.
M an u el
E V A N S. T h e P a la c e
1918-28.
of
d 'a r c h o lo g ie
M inos
at
o rien ta le,
K n o sso s,
P aris,
London,
F R A N K F O R T . S tu d ies in th e E a r ly P ottery o f th e N ea r
E a st (O ccasion al Papers of R oy al A nthropological
Institute, 6 and 8), London, 1925-7.
A r c h a e o lo g y a n d th e S u m eria n P ro b lem (O riental Insti
tute of C hicago, Stu d ies 4), C h icag o , 1932.
H A LL and W O O L L E Y . E x ca v a tio n s
London, 1927.
a t Ur,
I, a l'U b a id ,
M A C K A Y . E xcav ation s in the A C em etery at K ish

and at Jem d et Nasr (Field Museum of Natural
H istory, A n th ro p o lo g y M em oirs, I ), C h icago 19261931).
239
K IS A L T M A L A R
M A RSH A LL, M A C K A Y , and O thers. M o h en jo -d a ro a n d

th e In d u s C iv iliz a tio n , London, 1932.
MENGHIN, W eltg esch ich te d e r S tein z eit, W ien, 1931.
M O R E T. F r o m
T ribe to E m p ire, London, 1925.
T he N ile a n d E g y p tian C iv iliz a tio n , London, 1927.

P E T R IE . P r e h is to r ic E gypt, London, 1920.
T ools a n d W eap on s, London, 1917, also.
N a q a d a a n d B a lia s , D io sp o lis P a rv a , R o y a l Tom bs,
A b y d o s, H ie r a k o n p o lis (E gyptian Exploration So ciety ).
T a rk h a n , T he L a b y rin th , G erz eh a n d M azg h u n eh , etc.
(B ritish Sch o o l of A rch aeology in Egypt).
SC H A RFF.
G ru n d z g e d e r g y p tisch en
(M orgen lan d , X II), Leipzig, 1927.
V org esch ich te
SM TH , Sidney, A n cien t H isto ry o f A ssy ria , London, 1927.

S P E IS E R . M esop otam ian O rigin s, Philadelphia, 1930.
W O O L L E Y . Ur E x ca v a tio n s,
London 1934.
II,
The
R oyal
C em etery ,
K onu hakknda nem li olan baka eserler de blm ler

iinde iaret edilm i old uklarnd an burada onlardan b ah set
miyoruz.
NDEKS
A
A tla n tik , 20.

A te riy e n , 28.
A fra sie (A frik a - A s y a ) , 17, 3 5, 39.
A te ria u lar, 24.
A ra k , 4 9 , 109.
A u rel S tein , 215.
A kdeniz tipi, 140, 164.
A v clk , 51, 7 4 ,
A kk ad, 14, 100, 101, 113,
1 2 9 , 162,
83,
108, 116,
129,
146, 183, 197, 2 2 2 , 232.
177, 181, 222.
A k ak , 14.
A ltn , 21 4 , 224.
A lb a tr, 214.
Babil, 131, 134.

B ab ilon ya, 11-14,
A lp li, 164.
A m ri, 169, 17 7 , 178, 211, 214.
101-130,
143-148, 1 5 8 -1 6 8 ,
190-195, 208.
A m on it, 101.
134-139.
1 7 0 -1 8 1 . 188.
A m o rit, 11, 139.
B ad ari, 2 , 10, 4 2, 5 0 -5 6 . 6 4, 6 7, 8 3 .
A m ra ti, 4 9 , 52, 68 , 72, 83, 8 5.
B ak r, 145, 166, 170, 1 7 3 ,
A n a v , 21 7 , 21 8 , 22 1, 2 2 9 , 2 3 1 ,
233.
232,
174, 183,
197, 203, 212 , 218, 224, 234.

B alk , 2 2 2 , 228, 232.
A n a ta n ra , 55.
A n d ra e , 106.
B a lta ( ta ) 4 2, 4 6, 4 8 , 50, 7 6, 8 7, 8 9.
1 0 9 ,1 2 6 ,1 5 7 , 2 1 4 , 2 1 7 , 218, 229.
A n tilo p , 170.
(S ap delikli b alta, 9 9 , 147, 157,
A n tro p o m etri b ak . b rak isefal, 30, 45,

5 0 , 5 2 , 55, 9 8 ,
1 6 4 , 172.
112,
123,
140,
A n zti, 6 .
A rp a , 3 7 , 4 6 , 1 6 \ 217, 223.
A rk a y k S m er, 193, 210.
A rk ay k m hr, ( 189, bak m hr).
186,
198,
2 2 7 , 235;
b alta, 198,
bal
ifte ta
202, 214; cill ta
b alta, 8 3 ,
183, 2 0 1 . 234;
Y ass b alta, 148, 1 6 6 ,2 1 2 , 216;

B a lta k eser, 2 0 9 ; M u staraz b al
ta ,
207;
C ill ta
b alta, 50,
196, 197).
A rp a ch iy a h , 195, 198, 2 0 1 , 202, 217.

A rm e n o id , 99, 140, 164.
Bezek, 73, 110,

204,
2 2 8 . ( K a y ta n izli
A su r, 13, 100, 112, 1 1 7 , 133, 144,

173, 179, 20 3 , 224 , 228, 230.
168;
110;
T arak ile kazm a Bezek,

T rn ak la yaplm Bezek;
A sy an ik m ed en iyet, 2 3 3 .
A s ta r , 168, 172. 178, 186, 191, 213,
A ss e la r, 30.
A s y a muflonu 3 8 .
A lle e n . 21, 22.
A tm a (frla tm a ) odu nlar, (b ak . boom eran g ).
A t, 165,
151, 165,
174, 184,
Bezek,
110: B ak r Bezek , 228).

Bak , 6 9 , 75, 76, 8 1 -8 9 , 92, 9 5, 126,
136, 166, 196, 2 1 6 , 229; (M aden
B ak , 2 1 8 ; B ak r Bak , 214 ;
O bsidiyen B a k ,197).
Bilezik, (Fild ii) 55, 6 4, 66 .
Bindirm e kubbe (tu la ) (e n co rb e lle
m en t) , 8 5 , 8 6 , 133, 134, 199.
F.
16
2 42
Bin icilik , 187.

Bitum ( z i f t ) , 106, 112, 156.
a rk , 130, 176, 1 8 8 , 191, 2 0 3 .

a ta l, 2 0 8 .
a p a , 8 8 , 106, 126.
B iz , 109.
B o y al re sim ler, 3 0 .
a p a kltr (b ak b ostan k lt.), 3 5 .
Boynuzlu b oa
a ta l trn ak l b ay v an , 3 8 .
120, 170.
B o o m e ra n g , 3 3 , 8 9 , 149.
ak m ak ta a le tle r, 76, 170.
B o sta n kltr, 1 7 9 .
eltik z ira a ti, 165.
B o y al K eram ik (b ak k eram ik ), 191.
ek i (b o y n u zd an ), 221.
B ra k ise fa l, 172.
B re a ste d , 6.
izgili ssl b eyaz keram ik (b k . m o
B ru n ton , 11, 5 5.
B u d a y , 3 7 , 4 1 , 165, 2 1 7 , 2 3 4 .
izgili siy ah k eram ik , 6 3.

ifte dzgn k adehi, 189.
B u d ay (k z lca ) 3 7 , 4 6 , 5 2.
ifti, 195, 2 2 2 , 2 2 3 , 2 2 8 .
Byk daneli b u d ay , 3 7.
iftilik,
35,
36,
73.
8 2,
105,
tif ) 6 2, 7 0 .
Bren (a k v ey a k alem ), 23, 24, 2 5.

(m ik ro -b ren , 2 6 ).
B y b lo s, 6 , 11, 171.
3 7 -4 2 , 5 1 -5 6 ,
107,
116,
67,
123,
142-146, 158, 165, 180, 183.

ivi (kild en) , 120.
o b an , 222.
m lekilik, 1 1 4 , 119, 122, 126, 129,

131,
C am u z, 165, 170.
132, 134,
145,
151, 173,
174, 177, 178, 189, 2 1 2 .
C am , 21 2 .
C am p b ell-T h om p son , 104, 182.
C a n a v a r, 9 5 , 119, 121, 1 3 6 , 174.

C ap sien , 2 5 -3 4 , 3 9 , 4 1,
66, 67.
4 6 -5 0 ,
61,
D a b a r-k o t, 209, 2 1 1 , 212.
C e m d e t N asr, 15. 104, 113, 118, 122,

137,
140,
153,
176, 177, 178,
189, 190. 193, 2 0 5 , 2 1 4 . 227.

C en aze kpleri, 204.
C en aze ritle ri, 6 9, 9 7, 132, 1 3 3 , 134,
183, 21 7 , 229.
D am g a-m h r, 2 3 0 . ( B a k -m h r ).
D a m g a , 170, 206.
D alg al izgi, 5 3 , 191.
D alg al kulp, 7 2, 79.
D efin riti, 190, 194, 199.
D efne y ap ra biimi u,
2 4 , 5 2.
( b ak. u )
C en aze resm i, 9 2, 133, 183.

C h e rry , 35.
D ek o rasyo n , 8 0 . 110, 117,
169, 197,
C o m b e -C a p e lle, 3 0 .
200, 2 0 5 , 206, 2 1 3 , 21 6 [ta ra m a l
C o n ten au G . 162.
nak, 169.
C ro-M ag n o n , 3 0.
C ce ak m ak ta la r , 26, 129. (K k
e r it, 169, ta ra m a l gen ve

yarm d airelerin im tizac, 169.
ay,
T ra p e z eklinde
26;
geo m etrik m in ik ta,
m ik rolit,
2 8 ).
ta ra m a l
m u av v e
(b ak . m o tif). ]
D ekor, (siy ah sulu ta ra m a ) 213.
D ek o rasyo n (sk e im o rfik ), 220.
D elikli in e, 19 2 ( b ak. in e).
Delinm i y u v arlak ta la r , 3 2 .
an ak , m lek , 43, 4 6 -5 0 , 5 3, 6 1 -7 1 ,
9 0 , 109,
235.
1 1 0-112, 1 9 7 , 2 1 2 -2 2 1 ,
D elinm i kavk, 4 5, 4 7. (b ak . k avk )

D e ste re dili ak m ak ta
3 9, 234.
y o n g a la r,
N D EK S
Dini sem bolizm a, 192.
E s c a rg o tie r e ,
D in v e y a majik sem b o ller, 175,

E tn ik
D evekuu y u m u rtalar kabu klarnd an

oyulm u inciler, 47.
E u rafricain
D z-dbkey tu la ( p lan -C o n v eze )

ve
( A v ru p a - A frik a l) tip,
1 0 6 , 164, 189.
D m e biim mhr (b ak . m hr), 89.

dam
tip le r 3 0 , 9 8 , 9 9 , 1 4 0 , 162,
164, 165, 178, 2 1 1 . ( b ak. Di
n a stik ).
D eve (e v c il) 2 0 , 165, 2 1 8 . 231

D e v le t m erk ezleri, 2 2 5 .
D okum a, 46, 4 9 , 1 0 9 , 176, 2 3 2 .
( b ak.
( saly an g o z k abu klar
y n la r ) 3 2.
D in astik rk , 9 8 , 9 9 .
132.
243
E v a n s , 226.
E v cille tirm e , 3 4, 3 6, 3 7 , 3 8 , 108,
165, 169, 170, 376, 2 1 8 , 234.
bindirm e
kubbe, 8 6 , 133, 1 3 4 ) .
F a llu s,
174.
F allisizm , 175.
E d u a rd M eyer, 14.
E e r eklinde cill ta b lok/ 39, 46.
F a y a n s , 1 7 0 - 1 7 6 , 1 8 3 - 1 8 5 , 216.
F a y um, 45 - 5 2 , 6 1, 8 9, 101, 107.
E g e , 2 0 1 , 22 8 .
F ezzan , 20.
Ekonom ik site, 2 0 7 .
Ekonom ik b irlik, 209.
F le u re , 10.
F ig rin, 6 5 - 6 9 , 9 5 , 9 6 , 1 0 9 -1 1 2 , 165,
170, 175, 177, 198,
(b a k . h eyk elcik )
E ko n o m i, 2 2 1 , 2 2 3 , 228, 232.
Ekonom ik a r tla r , 223.
Ekonom ik E m p e ry alism a,
159.
144,
158,
Fildii ta ra k , 174.
F ra n k fo rt, 105, 184, 186,
212, 220.
191,
214,
217, 218.
Ekonom ik nfuz, 225.

E la m , 14, 1 0 4 , 1 1 0 , 121, 143, 151,
1 7 5 , 18 0 . 1 8 0-185, 1 9 0 -1 9 4 , 2 2 8 .
F ra z e r , I, 7.
F ritz , 120.
E l b a lta la r (b a k . b a l t a ) , 2 1 .
E l-U b ty d , 15, 104 - 132, 141 - 158,

178, 1 8 3 - 186, 197, 2 0 3 , 2 2 2 ,
23 3 .
G a g a , 168.
G erd an lk , 171.
E m p e ry a list tic a r e t, 225.
G em i, 58, 95.
Em zikli s rah i,
G erze en, 65 , 6 8 , 69 , 73,
187.
78,
80-8 8 ,
202.
Em zikli (siv ri) ibrik, 187, 192.

Em zikli te s ti, 191.
G irit, 164, 228.
E n d stri, 2 3 , 2 5 , 101, 112, 123, 1301 4 7 , 161, 166, 176.
G d a istih sali, 3 5 , 36, 3 9 , 51.

G lg am , 9 5 , 155.
E n d stri m erk ezleri, 228.
G lip tik , 182, 192, 2 0 4 , 2 2 7 .
E n d stri e h irle ri, 223.

E n d stri tip leri, 2 2 1 .
G rav r 29, 3 0 , 3 3 , 6 6, 154,

(b ak . m a a ra sa n 'a t).
E p ig ra fi, 15.
Gl ev leri, 3 8 , 232.
E rid u , 13, 14. 18, 1 0 2 , 104, 113, 144,

1 61. 182, 185.
E re k , 1 0 3 - 142, 1 3 9 , 1 5 6 ,
189,
232.
E ek 97, 125, 142, 154, 231.
193,
155,
H
H ath o r, 8 , 77.
H a ra p p a , 2, 161, 162, 165, 167, 169,
172, 175, 177, 178.
244
DOUNUN
H arp o n , 8 0 , 8 1 , 108, 109, 149.

H a n e r, 6 1 , 6 9 , 7 6, 8 8 , 148, 166, 176,
2 1 8 , 2 27 , 2 2 9 , 230.
H am m urabi, 100, 149.
d e v r i ) , 19, 104, (g la s iy e d e v ri)

17, 18, 19.
nci, ( kemik ve kavkdan )
4 9,
154,
H a m a m , 165, 173, 2 0 4 .
172,
2 3 0 ; A ltn inci,
H am it, 7.
H ail, 9 9 , 132.
171; F a y a n s inci, 171; T a inci,
H a lita
(bale
a r s e n ik ,
166;
Tun,
1 48, 166, 2 0 8 , 2 1 2 , 2 1 8 , 2 2 9 ).
H ak e tm e (b a k . t a s v ir ), 218.
212 ) .
nci g erd an lk , 6 4 , 1 8 5 ].
nd ra, 175.
172, 173, 1 7 4 , 176, 2 1 1 .
H eyk elcik (kad n , ad ak , insan veya

h ayvan h e y k e lc ik le ri), 5 5 - 5 8 ,
6 4 - 6 7 , 7 3, 1 0 8 - 1 1 2 , 1 4 0 ,
185,
201,
144,
216
2 1 8 , 2 34.
H eyk el, 164.
n tiar m erk ezleri, 2 2 4 , 225, 228stilizasyon, 2 0 5 .

s tr a tig ra f i, 125.
i snf, 211, 2 2 3 , 225.
Iska kltr, 3 5 , 116, 145, 160, 161,
165.
H elio p o lis, 4, 81.

H e sa p , 121.
H e rz f e ld , 197.
Je o m e trik m otif, 191, 193.

Je o m e trik sem bol, 186.
H iy e ro g lif. 6, 9 2 , 97, 224, 226.

H isa r, 20 9 , 218, 221.
Jo rd a n , 119, 1 2 3 , 132, 182.
H in t kz, 195.
H in t m ed en iyeti, 160, 176.
Ju n k er, 4 9 , 5 5.
Hindu b erek et klt. 174.
H om o N ean d erth alen sis, 22, 23.

H o ru s, 6 , 8 , 8 1 .
K a b a rtm a , 120, 1 2 1 , 122, 126.
H om o sap ien s, 2 0 , 23.
K ab za, 2 3 4 .
H u b u b at, 165, 234.
K a z y c,
H yk sos, 100.
K alkolitik , 8 3 .
K arm a iletm e
la r ), 3 6 .
b d e t, 174. 22 9.
167,
207,
( iftile r ve o b a n
K a sa b a ve ky h arab eleri, 180, 204.
Ib erom au ru siyen , 2 8 , 3 4.
150,
4 6, 6 1 , 8 8 .
K analizasyon sistem i, 164.
n e, 7 5 ,
170,
ndus m ed en iyeti, 1 6 2 , 164, 169, 170,
H a (e it k ollu), 184, 218.
15 5 , 1 6 4 , 1 7 4 ,
198, 2 2 1 ,
167,
54,
112, 127, 146,
K a p ita list, 1 4 1 .
208,
212,
2 2 0 . (K em ik ten , o lta inesi, 42,
K av k , 6 6 , 9 3, 128, 141. 151, 1 5 3 ,

155, 166, 185, 188, 199, 2 0 1 -2 1 6 ,
4 8 ; boynuz o lta inesi, 4 8 , 50,

126; Kem ik in e, 4 8, 109, 127,
K avk y n la r, 3 4, 4 2, 5 3.
19 8 ; F ild ii toplu
i n e , 5 4 , 58,
K avk gerd an lk , 5 4 . ( D elinm i k a v
in eleri, 73; B ak r
k, 4 5 , 4 7 ).
K s e , 4 3 , 4 6, 5 3 -7 2 , 9 0 , 9 1 , 1 1 0 ,1 1 1
64, 66; S a
ine, 8 8 , 197, 203, 2 1 8 ; Delikli

i n e , 192).
klim, 17, 21 (b ak . k u rak lk ), 3 6, 41,
4 2 , 5 1 , 104
ve
( bak.
y a m u r
220.
115, 127, 168, 176, 184, 187,

197, [ bikli 2 1 8 ; an ak (g o b e le t) 4 3, 4 6, 183; Kil ve t a k
N D EK S
se, 6 4 , 7 0 ; B ak ra, 4 3; O m urgal
k se, 53, 184; A y ak l bodur k
245
Ki, 12, 13. 14, 15,
1 0 2 -1 1 3 ,
122 -
145, 151 - 156, 1 6 1 , 164, 192.
se , 5 3 , 172, 184; Y k sek gv

d eli k se , 176; Em zikli k se,
K joekkenm oedding ( m u tbak k aln t

lar km eleri) 1.
184, 1 9 7 ,
K o llek tif alm a, 116.

K o ly e, 198, 212.
208, 215, 220; A lak
ay ak l k se,
201;
D erin
k se,
19 1 ; D a r tab an l k se, 2 1 4 ; T a
ban y u v arlak ,
k se, 2 0 5 ],
gvdesi
konik
K em ikten yontulm u p an d elo k lar, 33

K em ik kabza, 3 9 .
K em ik le t, 187, 228.
172,
K ronoloji, 3 , 12, 167, 176,

K neiform , 193.
K lli, 212, 2 1 3 , 214.
185,
192, 208.
K ubbeli m ezar (b ak . m e z a r ) , 190.

K ubbeli d am , 199.
K ulp, 4 9 , 6 4.
K e se r, 8 7 , 109, 229.
K eski lam lt ok, 6 9.
K em erli kalem , 25.
K eram ik , ( P olikrom
keram ik ,
190,
191;
126,
K eram ik
b oya s sleri 127; Boyal k e ra

mik, 16 8 , 171, 176, 182, 199,
2 04, 2 09, 2 3 5 ; K eram ik p erd ah lk,
K oyun, 165, 176, 234.

K ornalin gerd an lk , 171,
198, 2 1 8 .
K e i, 2 18.
16 8 , 169,
K olon (s tu n ), 106, 107, 156.
1 7 4 ; Ssl
keram ik ,
177;
K lrenk keram ik , 168; K rm zm tra k v ey a pem be siyah de
K ulplu kadeh ,
K urban , 175.
187.
K ulak k , 49.
K lt r ta b a k a la r (sq u en ce) , 11, 72.
K ltrn in ti a r, 2 2 6 , 2 3 5 .
K ltr stra tig ra fisi, 195.
K lt objesi, 6 2.
Kp iine gm m e
204.
( B ak .
senli keram ik 2 1 3 ; G ri keram ik,

20 3 , 2 08, 2 1 1 , 2 2 1 ; P em b e ve
gm m e, kp, 7 2, 9 1 , 132, 168,

172, 184; (Byk kp, 172, 191;
a s ta rs z
D alg al
2 0 5 ).
ren g i
keram ik ,
k eram ik ,
215;
D eve
5 3; Solu k g ri
kulplu
kp,
7 2, 79,
v ey a sam an ren g i izgili k era
mik, 2 0 5 ; izgili keram ik , 196,

2 0 6 ; ptida siyah keram ik , 201;
a rk ta y ap lm keram ik , 208;
S a d e siyah veya esm erim trak
k rm z resim le ssl boyal
k eram ik , 196;
mik, 2 2 0 ;
Km rl
S iy ah v ey a
L a g a , 12, 13, 1 0 2 -1 0 4 , 113, 131, 145.

Langdon , 182.
k e ra
Lam (y a p ra k ), 23, 2 4 , 4 6 , 4 8, 6 1, 69,

7 6, 8 8 , 126, 170.
monok-
L ap is-lazu li, 166, 176, 185, 192, 198,
rom keram ik , 233, 2 3 4 ).

K pek, 20. 5 9 , 6 7, 7 3. 95.
K ilm ah ru t, 155.
K ilden ivi, 1 0 6 , 120.
2 0 3 , 2 1 2 , 216 , 218,
228, 233.
222,
225,
L a rs a , 13.
K zl T a p n a k , 121, 124.
K irem it, 108.

K zlca b u d a y , 233.
K sm y ak m a,
190.
(b ak .
M a ck a y , 177.
l
g m m e ),
M aden (b ak . b akr, tu n , dem ir, altn ,

( 9 9 , 126, 1 6 1 ,1 3 1 ,1 3 9 , 143-158,
246
DOUNUN
1 6 6 ,1 7 6 , 180, 2 1 2 , 2 1 7 , 2 2 4 -2 2 7 ;
M ikro-bren,
B a k r,
M zrak, 46, 6 1 , 8 8 , 2 2 1 .
M ohen je-d aro, 2, 1 60-170,
109,
116,
145.;
T u n ,
14 7 , 148, 1 5 1 , 164, 166; D em ir,

147, 1 4 8 , 151, 166; A ltn , 151,
131,
187,
207, 228,
2 2 9 , 23 0 , 2 3 1 , 235.
M aden tica re ti,
224.
M agan, 2 2 5 .
M a a ra sa n a t,
29,
30, 6 6. ( bak.
184,
185,
187,
197,
217.
Majik jeom etrik m otif (b ak . m o t), 2 3 0 .
M alakit (dzgn), 64.
M alta k a re si ( bak. m o t), 197, 215.
M allow an, 195, 202.
127,
191,
205.
1 8 4 ,2 0 0 , 2 0 5 ; T a n ra m ot. 111;
K eram ik
bezek m ot.
200,
127, 169;
213;
S tilize n eb ati
m ot.
169; S ig m a, 178; G lbezek, hur

ma m ot. 169; K iri m ot. 169;
H a
veya T v ey a
k a rk
m ot.
m ot.
169;
yrek gibi
Je o m e trik
170, 1 8 4 , 186,
T a ra m a l
M alta h a , 20 0, 216.
m u avve
200, 216;
m ot, 213;
S iv astik a, 197, 2 0 0 , 2 1 6 ; M alta

h a, 2 0 0 , 2 1 6 ; N ok tal d aire,
M anethon, 3.
M au er, 21, 23.
2 0 0 ; P olikrom m o t. 199; S tilize
M arshall, 174.
h ayvan
Mehi 2 0 9 , 2 1 2 , 214. 218.

8 2 , 8 8 , 8 9,
9 5 , 9 7 , 9 9, 162, 226.
M erim de, 4 7 , 5 0, 51, 5 2, 6 8 .
M ezar, 10, 4 2 -5 2 , 5 5 -6 0 ,
123,
197,
200,
m ot. - yldz ve
205;
ro
z e t - , 200, 2 13).
M en es, 5, 6 , 10, 6 8, 7 7,
8 3 -8 8 ,
m ot.
M erdiven
M enghin, 26, 3 6, 134.
119,
122,
189,
izg ili m o t. 152. 177, 1 8 4 ,1 9 6 ,

2 0 1 ; G irift d aire le r m o t. 177,
Majik, 7, 184, 2 2 2 , 2 2 9 .
7 5 -8 1 ,
120,
157, 177, 184,
197, 2 0 0 ; ifte b a lta m otif, 177,
s a n a t).
M aden! vazo (b ak . v a z o ), 192.
M ajik sem bol,
M otif, 8 3, 9 7 , 110,
(D am al ken seri, 178, 200,

2 1 4 ; S ep etilik m otif, 110, 152,
M aden a le tle r , 177.
6 4 , 6 8 , 73,
9 1 -9 8 ,
1 0 3 -1 1 0 ,
126,
1 3 2 -1 4 6 ,
15 2 , 172, 1 7 5 ,1 8 2 ,1 9 0 - 1 9 2 , 199,
2 0 6 , 2 0 7 , 2 1 4 , 2 1 7 , 222, 2 2 8 .
M ezar e y a s, 1 7 2 , 183; ( M astab a ,
8 5 , 8 6 , 8 7, 9 6, 9 7; E hram m e
z a r, 8 7 , 8 8 ; K ral m e z a rla r, 99,
108,
172, 175,
177, 178, 2 1 1 , 2 1 6 , 2 3 2 .
M ongol, 165.
1 67).
M aden iilig',
113,
126.
1 3 2 - 1 3 9 , 156,
171,
172;
T u la kubbeli m ezar, 2 0 6 ).
M ezolitik, 2 6 -3 1 , 3 2 -3 9 (b a k . N atu fiy en , 32, 1 1 3 ).
M ezo p o tam y a, 1, 1 1 -1 9 , 2 8 , 4 7, 92 1 0 1 , 1 0 7 -1 1 0 , 1 1 5-118, 136, 143,
1 4 6 ,1 6 0 ,1 6 4 , 1 7 0 ,1 7 1 , 178, 181.
M o rg an , J . 1 0, 18, 181.
M ozaik, 120, 156.
M uska, 55,
56. 6 4 ,
7 0 -8 1 ,
118, 1 3 6 , 150, 172,

202, 217, 230, 233.
M ussian,
186,
9 1,
92.
198,
201,
192,
200,
b a lta ) ,
187,
190, 1 9 1 ,
2 0 2 , 205, 214.
Musiki letleri, 154.
M usson, 17.
M u staraz b alta
192.
( bak
M u steriyen , 22, 23. 2 4 , 2 8, 3 4 .

M u steriy en u , 2 3 , 2 4, 2 5.
Mhr, 9 7, 115, 1 1 8-128, 131, 136,
144-151, 1 6 5-177, 1 8 2 -1 9 0 , 192,
193,
194,
206, 208,
2 1 2 , 214,
2 1 5 -2 1 8 , 221, 2 3 0 . ( nci m hr,

185, 189, 2 3 1 ; D m e biim m-
N D EK S
hur, 187, 189;
D am g a - mhr
( b ak . d am g a ), 2 0 2 , 2 3 5 ).
247
gm m e,
190; m nferit gm m e,
182; E tle rin dklm esinden son

ra gm m e, 182, 183, 190; Tam
M nferit topluluk, 2 2 2 .
M n aseb etler m ek an izm as, 222.
gm m e,
215;
C esed in
uzunla
m asn a v e y a d izler bkk g m

m e, 182, 2 1 4 ).
k z k afas sem bol, 2 0 2 .

N atu fiy en , 3 2 , 3 3 , 3 4 , 3 9, 4 6 , 4 8 , 50.
k z b alar, 176, 202, 2 1 8 .
N e w b e rry , 8 0 .
N ean tro p ik , 2 3 , 2 4.
N ek rop o l, 18 5 , 186.
N eolitik, 24, 2 7 . 2 8 , 5 0, 5 1, 8 3 ,
86,
P a le t, 4 4, 4 7, 4 9 , 5 4, 60, 64, 6 6 , 73,
10 1 , 2 2 4 , 2 2 5 , 2 3 4 .
N inive, 103, 18 6 , 1 9 5 , 197, 198, 201.
P aleo litik , 2 2, 26 - 2 9, 3 0 - 3 4, 3 8 ,4 1 ,
202 , 203,
203,
204,
2 0 5 , 206,
2 0 8 , 20 9 , 2 1 4 , 2 2 8 , 2 3 2 , 2 3 3 .
8 2 , 8 8, 91 - 9 9 , 121.
5 0 , 59 , 8 3 , 102, 112.
P ale a n tro p ik , 23.
N om , 7 4 , 7 5 , 8 0 .
P e r r y , 3 5, 4 1 , 133, 136, 2 3 3 .
N om ad (g e b e ) ve n om adism a, 101,
P e trie ( F l i n d e r s ) , 9, 10, 11, 56 , 58,

7 2, 7 9, 8 1 , 98, 9 9.
135, 162, 23 1.
P eak e, 10.
Pedonkl, 2 4 , 5 1.
P e rd a h aleti, 4 8, 168, 176.
O b sid iy en ,
2 01, 2 0 3 , 2 0 4 , 222, 2 2 8 ,
233, 234.
P eru k a,
3 3 , 6 4. 6 7 , 106, 112, 167.
P ik to g rafik , 13, 117, 121, 124.
O k , 4 6 , 48, 5 2 , 8 1 . 108, (b ak . ok ucu)

O k ucu 5 1 . 6 1 . 6 7 . 6 9 , 8 9, 108, 146,
148, 167, 2 0 8 , 2 1 2 , 234.
Piltdow n, 2 1, 2 3.
P iy e d e sta l, 4 6, 4 8, 152. (b ak . k se)
P ro to n eg ro id . 5 6 .
P red in astik M sr, 10, 45, 56 - 5 9, 61,
[Y a p ra k biimi ok u cu. 183.

Dili ak m ak ta ok ucu. 183.
6 3 - 6 7,
a ta l biimi ok ucu 192].
7 2 - 8 0 , 8 1 - 9 0 , 93 - 99,
O ra k 4 6 , 5 2 , 6 1 . 8 8 , 126, 147.
112, 114, 126.

P reh isto rik y e rle m e , 103, 104, 106,
108, 1 5 4 , 162, 164, 165, 166.
O rin y asiy en , 2 4 , 2 5, 3 1 , 3 2, 50.
P reh isto rik m im ar, 1 0 6 ,1 1 0 , 1 2 2 -1 3 2 ,
O ppenheim , 198.
O ra n iy e n , 2 8 , 3 3 , 3 9.
O stra lo id , 146.
136, 138,
173, 176.
O ziris, 6 , 7 , 8 0 .
4 9, 5 0 , 55, 5 9, 7 3,
7 8 , 1 1 1 , 123, 132, 134, 172,

1 7 5 . ( l g m m e, t a r z l a r , 172;
yakm a,
172,
yakm a,
180;
172,
175, 199,
gm m e,
165,
P u m p elley , 217.
l gm m e 3 4 ,
157, 158, 161,
17 2,
175, 2 1 2 ;
K sm
K sm i
gm m e,
2 1 5 ; kp iine
2 2 0 ; b ir
a ra y a
S a k a l, 4 0 , 112, 164.
S arg o n
( A gade ),
144, 145,
226, 227.
147,
12, 14, 1 3 8 , 139,

158,
181,
206,
Sam i, 129, 130, 1 3 9 , 178, 208.

S a m a rra , 197, 198, 2 0 2 .
S ap an , 48, 7 0 , 183, 197, 2 1 6 , 234.
248
DOUNUN
S a y m a sistem i, 118, 121, 190.
S m er
S a n a t, 123, 131, 161, 227.
1 3 9 , 153, 161.
S rahi (g a g a l) 1 7 2 , 2 2 0 .
S b a y k a u cu, 2 3.
S ch a rff, 5 5 , 7 9.
m ed en iyeti,
(A rk a y ik ) 131,
S rah i, 5 4, 6 2 , 172.
Sym posion, 2 2 7 .
S e p e tilik , 4 6 , 185.
S e p e t, 2 3 4 .
S e rv e t k ayn ak lar , 3 4 , 3 5, 5 1 , 87,
223, 225,
2 2 6 . (b a k . k ap ital)
S e rm a y e , 116,
117, 127, 146, 162.
( b ak.
S e rv e t k ay . )
ef, 11. 142.

eh ir ekonom isi, 2 0 3 , 2 2 2 .
eh ir m ed en iyeti, 9 3, 130, 134, 176,
S e rp an tin , 2()8.
2 2 4 , 2 2 5 , 226, 228,
S eb iliy en , 28.
K ltrel b irlem e, 179.

T ica r ve en d striy el eh ir ek on o
S eb il, 4 1 .
S h em so u -H o r, 6 7 , 8 0, 8 1 , 8 2.
m isi, 164, 185.
S h ah i-tu m p , 214, 215.

S ilindir, 4 5 , 5 0, 8 0 , 92 , 9 7, 1 18-121,
12 7 , 129,
145, 158,
130, 1 3 6 , 141,
166, 172, 189,
144,
193,
2 0 6 , 2 1 5 , 230.
elleen , 21, 2 2 .
urup pak (F a r a h ), 13, 14, 103, 104,
131, 133, 1 4 1 , 142, 151, 152,
153, 154, 176,
S igm a, 111, 2 1 4 , 2 1 6 . (b ak . rao t.)

S iv a stik a , 2 1 5 . (b a k . m o t.)
S ih ri - dini sem bolizm a, 2 0 2 .
S ilh , 6 9 , 8 8 , 7 4 . 1 3 9 ,1 4 1 , 161, 166.
17 0 , 192.
11, 12,
117,
121,
124-126,
170, 171, 174, 190, 2 2 7 .

T a h ta iili i, 154 , 225.
T ah l kltr, 3 6, 105, 146, 176, 179,
T ak vim , 3, 4, 5, 7, 8 1.
S iv a, 174, 175.
S iv astik a ve h a, 1 8 4 , 185.
T a n r, 1 1 6 , 1 1 7 , 118, 123, 141, 142,

157, 174, 175, 2 0 2 . 2 2 4 .
Silo, 4 7 , 199.
S ir A u re l S te in , 2 0 0 .
S is tr a ,
T a b le t,
T a n r a , 112, 175, 185, 212.
136.
S o th is, 4.
T an r sem bol (H itit-T e sh o u b ) 2 0 1 .
S o th iy ak siki 4 , 5, 8 1.
T an r ta p c la r , 99.
T an r k ra tla r, 8 .
S o lu tre e n , 2 4 .
S o u k ta g e n -d o r,
T ap m ak , 77, 93, 103, 111, 114, 117-
212.
124, 138, 139, 141, 143-146, 154,

155, 156, 162, 163, 189, 195,
S o sy a l o rg a n iz a sy o n , 6 8 , 6 9.
S p e ise r, 15, 1 0 4 , 181.
S u b a rla r, 14, 105, 144.
199, 204, 2 0 6 ,
S u la m a , 2 1 7 .
S u sa , 103, 127, 1 5 2 , 173,
1 8 5 , 186,
190,
181, 182,
1 9 2 , 193,
4 9 ,9 1 ,
T a s v ir , 101, 121, 122, 131, 141, 142,

143, 155, 1 6 0 , 1 6 1 , 1 6 9 , 170,
1 3 6 -1 4 0 , 141-
(B ak . friz, 154, 1 5 5 );(ln san tasv iri,

184; N a tu ra list ta sv ir, 184, 186,
S m er y azs, 193.
171, 174, 175, 1 84-187, 189, 2 1 4 .
S m e r, 1 3 -1 7 , 9 8 -1 3 3 ,
1 51, 1 55,
T as
194,
2 0 8 , 2 0 9 , 232.
158,
179, 1 8 1 -187,
207, 2 2 5 . ( b ak.
ib ad et ve B e y a z T ap n ak . 118,
119 ).
S um erli tip , 193, 2 2 9 .
1 6 0-168,
192.
171-
2 0 0 , 2 1 4 ; nsan ve h ayv an t a s
N D EK S
v irle ri, 169, 175, 184, 191, 193,
20 0 , 203, 2 1 4 , 2 2 0 ; Y a b a n kz
249
T u n , 2 1 2 , 2 2 9 , 3 3 0 (b ak . m aden)
T u tak , (o d u n v ey a kemik k a b z a ) .
2 6 , 4 9.
leri ta sv iri, 2 1 6 ).
T a s a , 11, 4 2 , 4 6 , 4 9 , 5 5 , 6 3 , 8 3 .
T asiy en , 4 3 -4 8 , 50, 5 1 , 5 2 , 101, 109.
T a t v a s ta la r, 99, 130, 143, 158,
166, 173, 2 1 8 , 231,
T u fan , 1 2, 13, 14, 103, 1 0 4 ,1 1 3 , 114.

T u ro v a , 1, 145, 146, 1 7 1 , 2 2 7 , 2 3 0 ,
231.
T u v alet- aleti, 9 1, 153, 166, 167,
T a , 16 5 .
T a iilii, 8 3 , 199.
T u v a le t e y a s, 174, 185.
T cca r, 2 2 3 , 235, 2 2 7 . (b ak . tic a r e t)
T a tu a j, 64, 11 2 .
T azy ik ile y o n tm a, 23, 24.
T e z y in a t,
62. 63,
modeli, 6 3 ;
170,
191.
G am al
(S e p e t
ha,
170;
Y a rm d aire , 1 90).
U , 24, 4 9, 4 8, 6 1 , 7 3, 148.
U r,
T ek e rle k , 130, 143, 173, 2 0 1 , 212,

T e k e rle k li a ra b a , 142. 177, 2 3 2 .
T e ll-H a le f, 130, 186, 198,
201,
202,
2 0 8 , 21 7 , 2 28.
T e llo , 12.
T e ll-B illa , 20 4 , 205, 207.
13, 15, 9 7 ,
127, 131,
148,
157,
152,
201.
U ru k, 13, 15, 114, 1 1 6 ,1 2 2 ,- 1 3 0 , 136,
158, 168, 176, - 1 8 2 ,
186, 190,
191, 203, 2 0 6 , 226.
T e p e g a v ra , 20 3 , 228.
T e p e -H is a r, 2 0 8 .
T e s ti, 168,
172, 1 9 9 ,
221. (G a g a l
st v an e, (silin d ir) 1 9 2 ,2 2 6 , 2 2 7 ,2 3 4 .
te s ti, 110, 126, 1 5 2 .1 5 6 ; O m u r

g al te s ti, 126, 127).
T h eriom orph e. (h ay v an biim i) 7 2, 201.
T h erm i, 2 19.
T ic a r e t, 9 8 ,1 1 2 , 146, 168,
183,
211,
21 2 , 2 2 1 , 22 2, 2 2 4 , 225.
T ica r m n asebet
1 4 1 , 142,
171, 192, 193,
(b a k .
T cca r
ve
V
V a z o , 58, 7 4, 7 5, 7 9 , 8 1, 8 5 , 8 9. 90,
93, 151,
158. 167, 174, 183,
189, 193, 194, 195, 2 0 2 , 216.
( t a v azo ,
137, 146,
153, 170,
en d striy el m ed en iy et, 9 8 , 101,
1 8 7 ,2 1 5 .
14 3 , 144, 1 4 6 , 162, 176, 2 0 6 ).
v azo , 158; brik vazo. 2 3 3 ; E m
Topuz, 3 3 , 4 2 , 4 6 , 48, 50, 6 1 , 6 9 , 7 9,

8 1 , 8 9 . 108, 126, 170. (K re bi
im top u z.
170; A rm u t
biim
2 1 7 , 218, 2 2 1 ; G agal
zikli v a z o , 185, 2 0 8 ; Boyal

vazo , 199, 197, 2 0 1 , 2 2 0 ).
V a v ilo f, 3 7 .
topuz, 9 6 , 157, 183, 185, 2 1 6 ,

2 2 0 , 2 3 4 . Disk biim topuz, 197).
T o tem ik k lt r, 5 6 , 7 4 , 7 5.
T o rn a , 2 1 2 , 21 8 , 2 3 2 .
T ok m ak , 4 6 .
Togan, 6 , 8.
w . B rem er, 185,

W o o lley ,
13, 9 7, 103, 106, 109, 112,
131, 132', 138.
T ran sh u m an s, 22 3 .
T r a etm ek , 112, 164.
T u la kubbe, 190.
T n la , 8 6 . 106, 1 20, 132, 165, 203.
Y ab an i a rp a , 37.
T u la m im ari, 233, 2 3 4 , 2 3 5 .
Y ay lm an n m ek an izm as, 222.
DOUNUN
250
Y a y lm a (d iffusion), 223.
Y e rleik ifti, 180.
Y a y , 3 3 , 4 4 ,4 6 , 197, 234.
Y e rle ik h a y a t, 100.
Y a p , 1 17, 119,
Yonga
123,
125, 356, 163,
1 65, 2 0 4 . (T u la y ap , 106, 110,

132, 138, 157, 1 5 8 , 176, 1 77).
Y a z ,
124, 131, 157,
1 5 9 , 162, 107.
( e c la t ) ,
2 2, 2 3, 45, 8 8 , 8 9 ,
1 0 7 , 126.
Yzk ( kemik, dom uz azlarn d an ),
49, 5 5, 6 4, 66.
185, 21 1, 226.
(b a k . id eo g ram , 121, 126).

Y a z t, 9 2 , 9 7, 139, 144, 170, 2 2 5 .
Z am an birlii (sy n ch ro n ism e), 2 0 8 .
Y a z l belge .3 ,1 0 1 , 105, 126, 181, 190.

Y a z siste m i, 130, 158.
Z a r oyunu, 171.
Y a r - p ik to g rafik , 190, 193.
Zpkn, 3 2 , 4 6, 4 8 , 58, 6 1 , 8 8 .
y a ss m hr, 189.
Z ira a t, 2 2 3 .
Y e r d eitirm e (g eb elik ), 34, 35.
Z o ser, 99.
Z ik k u rat, 1 1 7 , 118, 119, 158.

Gordon Childe - Doğunun Prehistoryası (Çev. Şevket Aziz Kansu) - TTK, 2. Basım, 1971

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gordon Childe - Doğunun Prehistoryası (Çev. Şevket Aziz Kansu) - TTK, 2. Basım, 1971

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bu eser 1935de Pariste Payot Kitabevi

tarafndan baslan nshadan dilimize evrilmitir.

Metin dndaki harita ve levhalarn l i s t e s i ......................................

Mellifin eserin ngilizce aslna yazd

BRNC B L M : Ta rih ten p r e h i s t o r y a y a ......................................

M srn ilk i f t i l e r i ......................................4 0 67

B L M : sadan nce nc binylda Hint

Ya ylm ann m e k a n i z m a s ................................

METN N D EK RESM LERN L ST E S

3 Capsien a kmak ta ; devekuu yum urlarndan

4 C a p s ie n in son sa fhas ndan (Getulien) ak mak

5 a k m a k tandan letle r ( Natufiyen )

6 H in distan da Vindhya Hie llde bulunmu minik

nevinin kaya zerinde t a s v i r i ......................................

9 Bir k aya snann (abri sous r o ch e ) duvarlarna

(B) ok ucu ve (C 1 yan vurm a

Kemik letl e r, b alta ve m u s k a ...........................

P red in astik v azola r zerine izilmi d esenler .

E sk i predinastik devir a kmak ta l etleri

Balk biimi ist p a l e t .............................................

eden izgi bezekli

A n tro p o m o rf tutakl k p l e r ....................................

Kilden leen v e y a sunum m a s a l a r ...............

haner, ustura, mzrak ucu .

Birinci S u sa devrine ait vazo p a ra la r

Gri t a ta n konik bir v a z o ....................................

Bak rd an ve t a ta n enine b a l t a l a r .....................

H ayv an eklinde, A l b a t r dan kk v azola r . .

A l b a t r dan ikiz v a zo la r................................................

H ayv an biiminde mhr ve y a a r l k ..........

Pimi tuladan (kerpi) m e z a r l a r ....................

Krmz ve siyah desenlerle bezenmi zahire kp

Boyal k adek le r ve k s e l e r ...................................

toplu ine, balta, ine,

Resim 101 Boyal k a d e h ............................................

Resim 102 Billa v a z o l a r ............................................................................

M ETN DIIN DAK H A R TA V E LEV H A LA RIN L S T E S

a. Muflon kou, b. U r k o u ..................................................

b. Siyah kenarl v azola r

bir ksenin i i .............................................................................

a. b. Mezar e y a s. Diospolis P a r v a .................................

a. b. Mezar eyas. Diospolis P a r v a .................................

a. T a t a n v azola r ve keram ikten k op yala r, b. D al

a. P re din astik model.

predinastik bir ev m o d e l i ....................................................

E !-U b e y d 'd e n salalk ,

b. S a m a r r a dan kap, c. El-

a. Bir ara b ay t a s v ir eden k a b a r tm a ( Ur ), b. g

a. Lapis kabzal altn haner ile klf ( U r ) , b. T u

a. K ra lie S h o u b - A d n arab a sn a ait dizginlik ile

a. b. c. M cevher at. U r m e z a r l a r n d a n ...........................

mten kayk. K ra l mezarlar, U

v ale t takm ve mahfaza ( U r ) ..............................................

Boyal vazo. M o h e n j o - d a r o ......................................................

K se ii. Susal. N ekropol,, u ..............................................

Tel H ale f. V a z o l a r ..............................

a. b. Bi r a r a b a ile sslenmi Tel H a le f vazosu .

a. Kap. Mehi. b. Polikrom vazo. N a l ........................

eray yem ani

M etinde geen Niniva,, ve Ninev,, ad Ninive,, olarak

M ed e n iy et-eh ir hayat, yaz, kanun, m atem atik byk

su b sta n tia l p op u lation o f cra ftsm en , m erch an ts, c le r k s a n d o f f i

TERCME EDENN NSZ

P rofesr G. Childe m ektubunda iaret eyledii zere