Behice Boran-Toplumsal Yapı Araştırmaları

SARMAL YAYINEVI
Bamusahip Sok. Talas Han.
16/6 caaaoou - lstanbul
Behice Boran
Btn Yaptlar ili
Birinci Bask: Ekim 1992
-
Birinci Bask:
Ankara vinersitesi Dil ve Tarih -CoQrafya Fakltesi
Felsefe Enstits Sosyoloji Serisi : 3
Trk Tarih Kurumu Basmevi -ANKARA 1945
Kapak
Dizgi
Bask
Erdin zkyl
Sarmal Dizgievi
: Yaz Ofset
:
522 45 78
BEHiCE BORAN
BTN YAPITLARI
III
TOPLUMSAL YAPI
ARATIRMALARI
(iki Ky eidinin Mukayeseli Tetkiki)
iiNDEKiLER
Sahife
-
Problem ve Metod
Ky Tipleri
......
.....
.....................................................................
..
...................................
..........................
...29
.............
35
51
. .. . . . . . .. . . . . . .............. ..........
69
BlgeninTarihi
.........................................................................
Nfus Durumu
......
.. .
.
.................................. . . . .........
Kylerin Toprak zerinde Taazzuvu

Ekonomik Durum
Dla Mnasebetler
Aile
.. .
.
........................................ ............................
Sosyal Tabakalanma
.............
. .
. ...
........
. .
..
........................
...................
. .
.. ........... ....
............ ..........
Szlk
.......
. ... ...
.
.......
....
143
......... . . . . . . ..................................... ......
Genel Neticelerin Hulsas
:95
.. .;.171
................................................. .............................. . .........
Kylerin ehirlemesi
189
219
. . 249
....................... . . . .................... .
...
.... ........................................ .............
265
PROBLEM VE METOD
Bu yazda baz Anadoluda iki ky eidinden bahsediliyor,

ama bu tetkik, umumiyetle anlald ekilde bir "ky tetkiki de
ildir. incelemek, aydnlatmak istediimiz konu, bir kyki ha
yat artlar ve tarz deil, sosyolojik bir problemdir. Bu problem
ky iin de, ehir iin de; Trkiye iin olduu kadar Amerika ve
in iin de varittir. Bu problem nedir? Bir topluluunun sosyal
yapsnn farkllat fonksiyonel ksmlar arasndaki, bilhassa iki
esas ksm arasndaki, mnasebetleri aydnlatmaktr. "Sosyal
yap ve yapnn "fonksiyonel Rsmlar veya birimleri" dediimiz
gerekler nelerdir? Bu birimlerin ayrlna iaret ettiimiz iki
esas ksm, birbirinden hangi miyara, llere gre ayrt edilebi
lir?. Bu iki sosyal birimler gurubu arasnda ne gibi bir mnase
betler sistemi vardr? Bat Anadolu'da mahhas ky topluluklar
zerinde topladm malzemenin teferruat tahliline girimeden
nce, bu sualleri ilkin umumi olarak cevaplandrmak, sonra bu
cevaplarn mahhas topluluklarn tetkikine nasl tatbik edilebe
leceini belirtmek gerekiyor. Her tetkik, metodolojik bir grten
hareket eder, daha dorusu etmesi lazm gelir; tetkikin verimli
ve neticelerin doru olup olmamas dayand metodun shhati
ne baldr.
Gerek sosyolojik yazlarda, gerek gnlk szlerimizde, cemi
yet kelimesini adeta byk harf le Cemiyet eklinde kullanrz,
sanki bu kavram bircinsten (mtecanis) tek bir realiteyi ifade
ediyormu gibi... Bu kelimeyle ifade ettiimiz realite, bir btn
olarak baz ayrt edilebilen vasflar gsterdii nisbette kelimenin
bu ekilde kullanlmas doru olabilirse de, unutulmamas gere
ken nokta u ki, Fransz Cemiyeti, Trk Cemiyeti derken, bu ifa
delerde C emiyet kelimesiyle kastettiimiz realite, i yaps itiba-
Toplumsal Yap Aratmnalart
riyle bircinsten deOildir; daha kk, farkllam fakat birbirine

bal birimlerin meydana getirdii bir btndr. Gerekte her ce
miyet bir messeseler topluluudur. Sosyal yapdan anladmz
mana, messeselerin birbirlerile az ok btnleerek tekil ettii
sosyal dzendir. Messeselerin btnleme (integration) dere
cesi ve ekli cemiyetten cemiyete veya ayn cemiyetin muhtelif
devirlerinde deiik olabilir; bilhassa sosyal zl ve yeniden
kurulu devirlerinde btnleme gever, sosyal gerginlikler, sr
tmeler meydana gelir.
Cemiyetin yapsn tekil eden fonksiyonel birimleri, yani m
esseseler, insanlar arasnda yerlemi, tekerrr eden, az ok
devaml olan mnasebetler ekli veya mnasebetler sistemidir.
Messeseler, grdkleri fonksiyonlara gre birbirlerinden ayrt
edilip snflandrlr; mesela, din, devlet, aile messeseleri dedii
miz zaman bu eit bir snflandrma yapm oluyoruz. Fakat
messeseler, sosyal realitenin dier realite safhalaryla, biyolo
jik ve fiziki realiteyle, olan mnasebeti bakmndan ikiye ayrlr
lar.
Messeseler insan mnasebetleri sistemleridir, insan mna
sebetleri ise, hangi cemiyette, hangi mekan ve zaman artlar
altnda olursa olsun, daima iki eide irca edilebilirler: (1) cemi
yet-tabiat evresi mnasebetinin insanlar arasnda dourduu
mnasebetler sistemi , (2) dorudan doruya cemiyet-tabiat m
nasebetinden domyan insanlar-aras-mnasebetler-sistemleri.
Birincisi, insann tabiat kendi ihtiyalar nn tatmini yolunda ilet
mesinden insanlar arasnda doan mnasebetlerdir; ikincisi de,
tabiat iletme faaliyetlerinden ayr , ama bu faaliyetlerle dolayi Bununla beraber , her "yerleik, tekerrr eden mnasebet
ler sistemi" bir messese deildir, Mesela , bir muaeret kaidesi
de o kaidenin cari olduu cemiyetteki insanlar arasnda yerleik,
tekerrr eden bir mnasebet eklini ifade eder, fakat muaere
te ait bir kaide burada kullandmz mana da bir messese de
ildir. Mevzuumuza dorudan dorudan doruya girmedii iin
sosyal messeselerin ay rc vasflarn mnakaa etmeyi burada
lzumsuz buluyoruz.
Problem ve Metod
siyle ilgili olarak, dier sosyal amillerle giriilen insan mnase

betleri sistemini ifade eder. Bu iki mnasebetler sistemi, birlikte
bir cemiyet yaps tekil ettiklerinden birbirlerinden mstekil de
Qildirler. Sosyal yapsnn farkllatQ fonksiyonel birimler arasn
danki mnasebetlerin ve btnlemenin ne mahiyet ve ekilde
oldu{lu bahsinde, ite bu iki eit mnasebetler sisteminin birbi
riyle ba{llant derecesi bir mesele olarak karmza kyor. Sos
yal olgular aras ndaki illi mnasebetleri meselesinin ve sosyal
de{lime srecinin (processus) ne oldu{lu meselesinin d{lm
noktas, merkezi buradadr. Her ne kadar genel sosyal evrimde
( evolution) bu iki esas mnasebetler nizam arasndaki ba{llant
lar n ne o ldu{lu ana hatlar itibariyle biliniyorsa da, sosyolojik
aratrmalarn baarmas gereken i muhtelif cemiyet tiplerinde,
muhtelif zaman ve mekn artlar altnda, bu esas mnasebetin
mahhasta gsterdi{li eitlenmeleri (variations) meydana
karmak, sosyal de{lime vetiresinde messeselerin deime
seyrinin ve nizamnn ne olduunu teferruatiyle belirtmektedir.
Her insan cemiyetinde mutlaka mahede edilen bu iki eit
mnasebetler sisteminden birincisi, yani tabiat iletme faaliyet
lerinden do{lrudan do{lruya do{lan messeseler, dierlerinden
daha mhimdir, daha kktedir. Bu noktada, byle de{lerlendirici
bir ayrt etme, ilmin objektifliine aykr deil midir, sualini soran
lar olabilir. Ne hakla iki eit messeseler dzeninden birine
"daha esas. daha kktedir" diyoruz?
Olaylar de{lerlendirmek, kendi ba na ne ilme uygun, ne de
ilme aykr olarak vasflandrlamaz. lime uygunlu{lun veya aykr
ln mihengi, verilen hkmn, yaplan tefrikin, olaylarn kendi
sinden olan artlara, vasflara dayanp dayanmaddr. Eer de
{ler bierken verdiimiz hkm, olaylarn artlar na, vasflarna
uygunsa, gerein bir ifadesidir ve bunun iin de ilmidir; deil
se, yapt mz i ilim zihniyetine ve metoduna aykrdr. iki mayi
in hararetini termometreyle lp, biri dierinden daha scakt r,
diye hk m verdiimiz zaman ne kadar ilim metodundan ayrl
mam oluyorsa, sosyal olaylar alannda olaylarn kendi vasflar
na gre verdiimiz deerlendirme hkmleri de o derece ilim
9
Toplumsal Yap Aratmnalafl
metod ve zihniyetine uygundur. Sosyal ilimlerle megul olanlar

da grlen "hadiseleri deerlendirmekten ekinmek" hali asln
da lzumsuz ve birok hallerde de tehlikeli olabilen sahte bir ih
tiyatkarlktr. Burada zerinde durulmas gereken nokta, birinci
snftan messeseler iin "ikincilerden daha kkte olan messe
selerdir" derken bunu hangi faktrlere dayandryor, bu hkm
ne gibi delillerle destekliyoruz, sualidir. Biz bu hkm, gerein
kendisinden mevcut mahede edilebilir, gsterilebilir, hatta l
lebilir farklara dayanarak veriyoruz.
Herhangi bir insan topluluunun ilettii tabiat parasyla
olan mnasebetini cepheden mtalaa edebiliriz : (1) tabiat i
letme iinde ku llanlan vastalar-aletler, teknikler, aletlere tatbik
edilen enerji eidi ve miktar; (2) tabiat iletme faaliyetlerinin
topluluu tekil eden insanlar arasnda nasl blnd ve teki
latland-istihsal organizasyonu ekilleri , i blm sistemi ; (3)
kullanlan tabii kaynaklarn ve iletme vastalarnn topluluu te
kil eden i nsanlar arasnda nasl dald- mlkiyet mnasebetle
ri. Bu cepheden birincisi bir cemiyetin teknolojisini, ikincisi ve
ncs de tabiat iletme faaliyetlerinden doan insan mna
sebetleri ekillerini ifade eder. Tabiatla olan mnasebetler ve
bundan doan insanlar-aras mnasebet ekilleri, bir messese
ler sistemi olarak anladmz "sosyal yap" nn kk, temel mes
seseleridir; nk bu m nasebet ekilleri insann esas biyolojik
ihtiyalar n tatmin iin giritii faaliyetlerden, hayatn devam
iin zaruri olan faaliyetlerden, domutur. ikincisi, bu faaliyetler
insan alemini en esas, evrensel realite olann maddi, fiziki reali
tenin bir parasyle tabiatla kar karya getirir, insan sosyal re
alitesiyle maddi - fiziki realite arasnda karlkl mnasebetler,
tesirler sisteminin kuru lmasna amil olur.
Maddi fiziki realite en mull, evrensel realitedir, btn var
lklar iine alr. Fiziki tabiat iine, gayri uzvi maddeyle birlikte
uzvi madde ve bunun bir paras olarak insan alemi de girer.
Proton ve elektronlardan mteekkil varlklar olmak sfatyle ve
tabiata kendi el emeini tatbik ederek meydana getirdii maddi
techizatyle (binalar , kprleri, yollar , tat vastalar, elbiseleri,
10
Problem ve Metod
ilh.) insan da fizikii realite alanna girer.

Biyolojik realite madde a.eminin daha dar bir alann kaplar,
gayri uzvi varlklar biyolojik gerek a.eminin dnda kalr. Biyolo
ji; gayri u zvi, fiziki realite ve olaylarla ancak uzviyetler a.emini
meydane getiren malzeme, bu a.emin zerine kurulmu olduu
temel olarak megul olur. Uzviyetiyle insan, biyolojik gerek ala
nna da girer. Biyolojik bir varlk olarak insann dier biyolojik
varlklarla, yani nebat ve hayvanlarla mterek esas vasflar
vardr; her ne eittte n, her ne tekaml derecesinden olursa ol
sun, btn hayat ekillerinin devam iin baz esas ihtiyalarn
karlanmas gereklidir; bunlarn ba nda da gda, cinsiyet, re
me, korunma ve mdafaa gelir. Bu saydmz ihtiyalar biyolojik
olduklar, sosyal, kltrel artlarn mahsul olmadklar iin onla
r daha esasl , daha mhim diye vasflandrabiliriz. Bu ihtiyalar,
sosyal gerek alann aan, daha mull ve sosyal gerein
zerinde kurulduu bir gerek alanna, yani , biyolojik realite ala
nna aittir. Bu ihtiyalarn tatmin edilmesi faaliyetlerinden doan
insanlar arasndaki sosyal mnasebetler ekillerine bunun iin
dier sosyal mnasebetler ekillerinden daha esasl, daha kk
tedir diyoruz.
Sosyal, veya baz etnologlarn tercih ettikleri terimle "kltrel"
realite ise biyolojik realiteden daha dar, ok daha az mull
dr, yalnz insan a.emine aittir. Biyolojik realitte, gayri uzvi, fizi
k realite zerine ykseldii gibi, sosyal veya kltrel realite de
fiziki ve biyolojik realittte rerinde ykselir. Btn cemiyet sis Baz hayvan cinslerinde de alet yapm ya ve kullanm ya
benzer faaliyetler grlyor, fakat bu olaylar keyfiyet itibariyle in
san aleminde grlenle ayn deildir. Aradaki farkn uzun boylu
burada mnakaasna girmeden una iaret edelim ki, hayvan
lar n alet yapma ve kullanma faaliyetlerine benzer faaliyetleri b
yk mikyasta biyolojik irsiyetlerinin tayin ettii ettii, nesilden ne
sile deimiyen, olduu gibi tekerrr eden faaliyetleridir. Halbuki
insan alet yapma ve kullanma faaliyetlerinde bir birikme ve ge
Hme vard r. insandan baka hibir uzviyetin hayatnda byle bi
riken ve gelien bir ekilde alet yapma ve kullanma yoktur.
11
Toplumsal Yap Aratnnalar

temleri, hangi mekAn ve zaman artlar altnda olursa olsun bi
yolojik zaruretlerden doan ihtiyalarn tatmini hi deilse asgari
derecede salamak zorundadr. Bu biyolojik ihtiyalar tatmin
iin insanlarn tabiat kaynaklarndan faydalanmak faaliyetine gi
rimedikleri hibir cemiyet olmamtr ve olmaz da ... Vastalar
henz fazla gelimemi cemiyetlerde, etnologlarn tesbit edebil
dikleri en aa seviyedeki cemiyetlerde, tabiattan faydalanma
ve tabii kaynaklar iletme faaliyetleri esas biyolojik ihtiyalar
asgari derecede karlayacak kadardr, bu cemiyetlerde hayat
standard, ancak sa kalabilmeyi temin edecek derecededir, bu
na "biyolojik hayat standard" diyebiliriz. Bununla beraber unu
hatrda tutmak gerekir ki bu en iptidai cemiyetlerde bile, ancak
sa kalabilmeyi temin eden bu hayat standard dahi, gerek ma
nada biyolojik deildir, nk bu cemiyetlerde de insann tabiat
la mnasebeti aletler ve tekniklerin tatbiki yoluyla olur ve istihla
ki sosyal normlar ayarlar. Cemiyetler tekaml ettike gda, su ,
korunma ve barnma ihtiyalar lmiyecek kadar karlanmakla

kalmyor, fakat cemiyetin erimi olduu evrim seviyesine uy
gun olarak, daha iyi yaamay istihdaf eden belirli tketim (istih
lak) normlaryla karlanmya gayret ediliyor. Yemek, imek, gi
yinmek, ev yapmak, demek, snmak.hastalklardan ve
has mlardan korunmak faaliyetlerinde belirli bir seviyeye eri
mek gayretini ifade eden sosyal deerler, ller meydana geli
yor ve bu "seviyeye" gre bu ihtiyalar karlanmaya allyor.
Bu esas biyolojik ihtiyalarn tatmin edilme ekilleri byle dei
tii gibi, bu esas ihtiyalara eklenerek ve onlardan ayr "mtak"
ihtiyalar da beliriyor ve insan topluluumun tabiatla olan mna
sebetleri gittike gelierek daha eitli, daha karmak (comp
lex) bir hal alyor. Cemiyetlerin evriminde esas biyolojik ihtiya
lar n tatmini ilk ve temel bir zaruret olarak devam ediyor, fakat
bu ihtiyalarn tatmin edilme ekilleri cemiyetin evrim seviyesi
ne, teknolojik ve iktisadi durumuna, sosyal organizasyonun ta
d deerlere gre deiiyor Sosyolojinin fonksiyonu insan m
nasebetlerinin ve faaliyetlerinin sistemlemesini, bu sistemlerin
deime seyrini ve artlarn incelemektir.
12
Problem ve Metod
Biyolojik ihtiyalarn tatmin edilme ekillerinin, hayat seviye
lerinin deQimesi, yine insann tabiatla olan mnasebetlerinin bir
hususiyetinden ileri geliyor. insanlar diOer btn hayat ekilleriy
le, bilhassa daha mtektlmil hayat ekilleriyle mterek olan bi
yolojik ihtiyalarn tabii everenin imktlnlarndan faydalanarak

karlar, fakat tabii kaynaklardan faydalanma iinde insan taplu
luklaryle dier uzviyetler arasnda kkten bir keyfiyet fark var
dr. Dier uzviyetler tabii everenin imknlarndan dorudan
doruya kendi uzviyetleri vastasyla faydalanrlar; halbuki in
sanlar tabiat kaynaklarn iletmede uzviyet-d vastalar (tllet
ler, sembolletirilmi usuller, enerji kaynaklar) kullanrlar. Bu
uzviyet-d vastalar arasna bir nc unsurun -teknolojinin gi
rii ve bunun deien daha mhimi, geliip biriken bir faktr olu
u, insann tabiat iletme faaliyetini nesilden nesile ayn ekilde
tekerrr eden bir olay olmaktan karyor. Belirli nebat ve hay
van cinslerinin tabiatla mnasebetleri alar boyunca ayn ekil
de devam edip giderken, bu amilin ie karmas neticesi, insan
cinsinin blnd sosyal topluluklarn tabiatla mnasebeti e
itlenmeler ve gelimeler gsteriyor. Bu suretle istihsal organi
zasyonunda, mlkiyet ekli ve mnasebetlerinde i blm sis
teminde, sosyal deimeler meydana geliyor, istihsal artyor,
vasati hayat seviyesi ykseliyor ve bu sahalardaki deimelerin
cemiyet yapsnn dier cephelerinde mhim sonular oluyor.
Yerleik, tekerrr eden, az ok devaml, ekillemi mnase
betler sistemleri olarak tecrit edip vasflandrdmz sosyal m
esseselerin deiik derecelerde btnleerek meydana getirdii
genel yap mahhasta, belirli bir toprak parasn iskan eden
belirli bir nfus topluluunun sosyal yapsdr. Bu yapy tekil
eden ayr ayr messeseleri de mahhasta bu topluluun bt
n veya baz ksmlar temsil eder. Baz messeselerin ifade et
tikleri mnasebetler sistemi btn topluluu iine alr, devlet te
kilat, mlkiyet mnasebetleri gibi. .. Dier baz messeseler ise
topluluun kk bir ksmna mnhasrdr, goH, yat kulpleri gi
bi ... Bir nc eit messeseler de btn toplulukta yaygndr
lar, fakat topluluun btnn ek bir sistem iinde ekilletire-
13
Toplumsal Yap Aratmnalan

mezler, ok adette kk kk nfus birimlerinin temsil ettikleri
sistemler olarak belirirler, mesela aile messesesi gibi. .. Byle
ce sosyolojiik yazlarda " cemiyet" kelimesi bir, nfus temelin
den tecrit edilmi bir messeseler sistemi manasnda, bir de, bu
sistemin mahhasta taycs olan ve ona gre tekilatlanan
nfus toplulu{Ju manasnda kullanlr. Ekseriyetle kelimenin bu
iki manas birbirine kartrlarak kullanlr, ve farkna varlmadan
birinden dierine geilir. Mnasebetler sistemi, mahhasta dai
ma belirli bir topluluun gnlk, gerek hayatnda kendisini gs
terdii iin, topluluun mahedesinden tecrit yoluyla sosyal sis
teme gemek, dier taraftan da sistemi canl, mahhas
ileyiinde yakalayp mahede etmek doru bir metottur; yal
nz, sosyal olgularn getiimiz mahede noktasna gre byle
ayr iki cepheden grlebileceini ve muayyen bir anda kendimi
zin hangi mahede noktasnda bulunduumuzu bilmemiz lazm
gelir.
Yukardaki paragraflarda yaptmz tahlillerde, cemiyet
tabiat mnasebetinden do{Jan messeselerin, yani mlkiyet ve
ona ba{ll olarak i blm sistemlerinin di{Jer sosyal messese
lerden daha mhim olduklarn, sosyal yapnn temelinde bulun
duklarn belirttik. Bu messeseler, dier bir bakndan da, nfus
topluluunda hasl ettikleri neticeler itibariyle de, dier messe
selerden ayrlrlar. Mlkiyet ve ona bal olarak da i blm sis
temi, topluluun btnne amildir. Mlkiyet ekli, en hayati bir
konu olan tabiat kaynaklarnn ve iletme vastalrnn toplulu{Jun
iinde da{Jln, mlkiyet mnasebetlerine gre nfusun tabaka
lap tabakalamyacan ve tabakalama halinde, bunun ne
eit olacan tayin eder. Serf-senyr, reaya-sipahi, kasaba el
sanayiindeki usta-kalfa-rak farkllamalar ve bugnk cemi
yetlerdeki patron-ii ayrl birinci derecede mlkiyet durumla
rndaki farkll ifade eder, fonksiyon farkll buna bal olarak
belirir. Mlkiyet ekline ve mnasebetlerine gre topluluun b
tn iten farkllar ve ekilleir. Nfus zmrelerinin mlkiyet
durumlarndaki farklar; servet farklar, tketim, hayat standard
farklar dourur, yani topluluk tabakalar. Tabakalama ile siya-
14
Problem ve Metod
si kudret ve tekilt arasnda korelasyon vardr ve aile, din, ter

biye gibi messeseler ve sosyal kaideler, inanlar, deerler ta
bakalamya gre bir deiim (variations) gsterir; Aristokrasiyle
ser1 snrnn, byk sermayedarla, fabrikasnda alan iinin
aile mnasebetleri, dini kymetleri, giyinileri, terbiye usulleri ilh.
ayn deildir. Cemiyet-tabiat mnasebetlerinden hareket ederek
bu mnasebetten doaan messeselere, aradan da bu messe
selerin meydana getirdii sosyal tabakalamaya gemek ve on
dan sonra di{ler messeseleri bu izafet erevesine nisbetle ele
almak metodolojik bir kaide olarak beliriyor.
Burada yle bir itiraz sesi ykselebilir: cemiyet yapsnn
tekil eden messeseler birbirlerini az ok tamamlyan bir tarz
da birbirleriyle bal oldu{luan gre, bunlar arasnda bir karlkl
- tesirler - mnasebeti mevcut olduuna gre, cemiyet yapsnn
her hangi bir noktasndan balyarak dierlerine gemek ayn
derecede mmkn ve metodoloji bakmndan ayn derecede isa
betli bir hareket olmaz m? Cemiyet yapsnn ekillemi bir b
tn tekil etmesi, btnn paralar arasnda karlkl tesirler ba
nn olmas, paralarn hepsinin ayn arlkta, ayn
ehemmiyette olmas demek deildir. Cemiyet yapsnn ekille
mi organik bir btn olmas hakikatinden, hi bir faktr dierin
den daha mhim deildir, dierlerine takaddm edemez, gibi bir
netice karld vardr; byle bir netice cemiyetin organik bir b
tn olduu kaziyesinden zaruri olarak kan bir netice deildir.
Her eyden nce, bu tarz muhakemede mantk hatas vardr; b
rakn ki byle bir hkm geree de uygun deildir. Karlat
mz mesele udur; bir btn tetkik etmek iin ele aldmz za
man, hangi noktadan hareket ederek ilerlersek, tetkikimiz bize
bu gerein kendi tabiatna en uygun, en sadk, birbirini tutar
(consistent) bilgisini verecektir? ve bu bilgiye dayanarak aksiyo
na getiimiz takdirde baarl neticeler elde etmek ihtimaliyeti
nedir? Aratrmamzn verimlilii, varaca{lmz neticelerin shhati,
do{lruluu, ve tetkike geince baarlar elde etmek imkan hare
ket noktamzn dorulu{luna ve aldmz istikamete ba{lldr; B
yk fizik bilgini Einstein, bir meselenin do{lru olarak konuluu
15
Toplumsal Yap Arattrrnalart

oOu zaman o meselenin hallinden daha g ve daha ehemmi
yetli bir itir, der.
Buraya kadar sosyal yap hakknda sylediklerimizden sos
yolojik aratrmalar iin kan mhim metodolojik netice, sosyal
yap aratrmalarnda, ele alnan topluluun tabiatla olan mna
sebetleri cephesinden balyarak ilerlemek icap ettiidir. Aratr
mamzn banda, verilmi (donne) olarak alacamz eit ol
gu vardr: (1) belirli mekan ve zaman artlar altnda yayan,
snrlar , kemmiyet ve keyfiyet belirli bir nfus topluluu, yani de
mografik artlar; (2) bu nfus biriminin kendi hayat ihtiyalar
iin ilettii, faydaland tabii kaynaklar ve zerinde oturduu
toprak parasnn corafi artlar; (3) bu nfus topluluunun bu
tabiat kaynaklarn iletmekte, evresinin tabii imkanlarndan
faydalanmakta kulland vastalar, yani taknolojik durum. Ara
trmada yaplacak ilk i bu eit olay tesbit, tasvir ve tahlil et
mektir. Sonra, bu belirli nfus biriminin, bu belirli kaynaklar elin
deki vastalarla iletmesi srasnda meydana gelen istihsal, i
organizasyonunu belirtmek icabeder. Bu ksma topluluun bal
ca iktisadi faaliyetleri, bunlarn nasl tekilatland, tabii kaynak
larn ve vastalarn mlkiyetinin topluluktaki dal, iblm
durumu bahisleri girer. Bundan sonra nfusun ayrld balca
farkllam birimler sosyal tabakalar ele alnabilir. Dier sosyal
messeseler ve sosyal deerler ancak bu esas tabakalanma
erevesine gre mtalaa edilebilir, zira, biraz nce de iaret et
tiimiz gibi, bunlar sosyal tabakadan sosyal tabakaya az veya
ok deimeler gsterirler.
Belirli bir nfus topluluunun sosyal yaps zerinde yapla
cak sosyolojik bir aratrmann ele almas gereken konular ve
bunlarn sralannn ana hatlarn bylece belirtmi olduk. Yal
nz, topluluun iktisadi temeli bahsinde, daha teferruatla aydn
latlmasna lzum grdmz bir nakta daha vardr: Ele ald
mz her hangi bir nfus topluluu, kendi bana mevcut olan,
dier topluluklardan tecerrt etmi, itimai bir bolukta yayan
bir varlk deildir. Topluluklar " kendinsine yeterlik" vasfn muh
telif derecelerde gsterebilirler. Btn mahhas topluluklar de-
16
Problem ve Metod
{liik derecelerde tam kapallk ve tam aklk kutuplar arasnda,

yer alrlar. Feodal cemiyetler ve o nlarn iindeki birimler "daha
kapal" idi; bugnn cemiyetleri ise "ok daha ak"tr.
ite bu durumdan dolaydr ki , tetkik konusu olarak ele ald
mz nfus birliinin mevkiini ve iktisadi temelini tesbit ederken
di{ler topluluklarla olan mnasebetini ve bu daha geni mnase
betler sistemindeki mevkiini tesbit etmek gerekir. Hele bahsi ge
en topluluk daha geni bir cemiyet erevesinin iinde mevcut
kk bir biri m ise - bir ky, bir kasaba, bir ehir- dier topluluk
larla olan mnasebetler byk mikyasta o toplululu{Jun tetkiki
iine girer. Mesela, bir ticaret ehrinin iktisadi temelini, o ehir
halknn elindeki teknolojik vastalarla hemen zerinde oturduk
lar toprak parasnn kaynaklarn iletmek faaliyetleri olarak
tesbit edemeyiz. O ehir halk iin zerinde yerlemi olduklar
toprak esas itibaryla sadece igal ettikleri bir mekandr, toplulu
un geimini salyan bir tabii kaynaklar varl deildir. ehrin
muhakkak hinterland'n, hintertand'n mevcut vastalarla iletil
mesini, yol ve haberleme (communication) sistemlerini, tat
vastalar durumunu dikkate almak zarureti vardr. ehir ne ka
dar bykse, onu o kadar geni bir evre iinde, hatta icabnda
btn memleket geniliinde ve d memleketlerle olan mna
sebetler sisteminde ele almak icabeder. Modern cemiyetler f eo
dal cemiyetlerden ok daha "ak" birimler olduklarndan ve i
yaplar, birbirinden fonksiyonel olarak farkllam fakat birbirine
bal birimlerden teekkl etmi bulunduundan, toplu luklar
aras mnasebetler ve ancak bu mnasebetler sistemine oturta
rak belirli bir toplulu{Jun tetkik edilebilecei hakikati, bu cemiyet
lerin yaplar nn tetkikinde ok daha ehemmiyetli bir yer alr.
Topluluklar aras mnasebetlerin bir topluluun iktisadi
sosyal durumu zerine olan byk tesirinden dolaydr ki baz
sosyologlar insan ekolojisi mensuplar-topluluklarn iki eit
mevkii olduunu ileri sryorlar: corafi mevki, yani arz ve tul
dairelerine, drt cihete, arz sathnn arzalarna gre tesbit edi
len mevki (location) ; dieri de , bir topluluun dier topluluklarla
olan mnasebetinin keyfiyet ve kemmiyetine gre ald mevki17
Toplumsal Yap Aratrma/an
dir (ecological postition). phesiz bir topluluun corafi mevki

iyle ekolojik mevkii arasnda az ok bir ballk vardr. Mesela,
byk denizlere alan, corafi artlar elverili limanlar, mna
kale kolaylklarndan dolay yollarn topland ve getii noktalar
haline gelebilirler: bu noktalardaki nfusun dier topluluklarla
mnasebetleri fazla olabilir; buna mukabil arzal bir mntkada,
dalar arasnda kaybolmu bir topluluun dla ball az olabi
lir. Fakat corafi artlar ekolojik mevki iin nihayet imkanlar ta
yin eder, fakat dorudan doruya ekolojik mevkiin kendisini ta
yin etmez. Byk ticaret merkezi olmya elverili bir limann
gerekte byle bir merkez olup olamyaca o topraklara yerle
mi olan nfusun teknolojik ve iktisadi inkiaf seviyesine ve ci
var mntkalarla olan mnasebetlerinin mahiyetine baldr. Bu
nun iin ekolojik mevkii tesbit ve tavsif ederken corafi
artlardan ve mevkiden balayp ta ma ve haberleme sistemi
ne, yollarn durumuna ve o topluluun da olan iktisadi mna
sebetlerinin vasflarna gemek gerekir.
Bir zaman blm iinde belirli bir cemiyetin genel iktisadi ve
teknik seviyesini verilmi (donrie) olarak alrsak, o cemiyetteki
her hangi mahhas bir nfus topluluunun (ky, kasaba, b
yk ehir) iktisadi temeliyle, yani geimini salyan iktisadi faali
yetlerle ekolojiik mevkii arasnda karlkl tesirler, bal l klar var
dr. Mesela, bir topluluun iktisadi temelinin ziraat, mamul eya
sanayii, madencilik veya kerestecilik olmasna gre o topluluun
dla mnasebetleri birbirinden farkl olur. Topluluun iktisadi te
melinin genilemesi ve gelimesi neticesinde dla mnasebet
ler hem artar, hem eitlenir. Dier taraftan, topiuluun dla
olan mnasebetlerine tesir eden bir amil, bu mnasebetlerde
vuku bulan bir deime, iktisadi temelde de deimelere sebep
olur; mesela, o topluluun yeni bir yolla yeni -pazarlara balan
mas, veya mevcut tat vastalarnn sratlendirilmesi ve ucuzla
t lmas , kara yollarna bir de kanallar aarak su yollarnn, veya
hava yollar nn eklenmesi gibi haller, topluluun iktisadi temeli
ne tesir eder; onun genilemesine ve faaliyetlerin eitlenmesi
ne sebep olabilir; veya aksine, topluluun yollar ve tat vasta18
Problem ve Metod
lar sitemine nispetle mevkii menfii bir surette deiirse, bu halin

iktisadi temel zerinde zararl tesirleri olur. Bunun iin, iktisadi
temel ve ekolojik mevki bahislerini birbiriyle ilgili olarak ele al
mak lmd r.
Daha geni bir sosyal toplulu{lun iinde tetkik konusu olarak
ele aldmz zaman, bu nfus topluluklarnn iktisadi ekolojik
mevki bakmndan balca iki eite ayrld grlr: Ky ve e
hir (kasaba ehir mefhumu iine girer) . ehirle ky birbirinden
asl nfus adedine gre deil, fonksiyonel farklara gre ayrlr.
Ky, geimi, balca iktisadi dayana , zirai istihsal olan toplu
luktur; ehrin geimi, iktisadi temeli ise ziraattan gayri istihsal ve
iktisadi faaliyetlerdir; bu "ziraattan gayri" faaliyetler bilhassa ti
caret ve senayidir. Her hangi bir ehir kendi bana ele alnd
zaman onu n iktisadi temelinin ticaret ve senayi olmad grle
bilir: mesel otuz be bin nfuslu bir kasabay olduu yerde tu
tan ve yaatan amil, eski, byk bir niversitenin mevcudiyeti
olabilir; dier baz ehirler de shhat, elence merkezleri olarak
cemiyet iinde yer alabilirler. Ama, bu eit ehirlerin mevcudi
yeti de, daha geni cemiyet erevesi iinde, di{ler ehirlerde ti
caret ve sanayiin belirmi ve gelimi olmasyla mmkndr;
aksi taktirde ehir balangc gsteren topluluklar balangtan
ileri gidemezler. Hele byk mevcudiyeti ve oalmas ticaret ve
senayile mebsuten mtenasiptir.
iktisadi temellerine gre ayrt ettiimiz ky ve ehir topluluk
lar , ekolojik mevki bakmndan da, yani di{ler topluluklarla olan
mnasebetler ve bu mnasebettler sisteminde oynadklar rol
bakmndan da byk farklar gsterirler. Bir memlekette yollar
sistemine, tama ve haberleme vastalarnn en cok nereler
den getiine haritada bir bakmak, ehir ve kylerin ekolojik
mevkileri arasndaki byk farklar hemen belli eder. ehirler
yollarn. tama ve haberleme vastalarnn topland merkez
lerdir. ehirler byklkleri nisbetinde bu "toplanma merkezi" ol
mak vasfn gsterirler. Bunun iin ehirler, i sosyal hareketle
rin (nfus, eya, haberler, modalar, fikir cereyanlar ilh.)
topland veya belirdii ve oradan etrafa dald "toplama ve
19
Toplumsal Yap Aratlfmalan
datma" merkezlerdir. Memleketin muhtelif mntkalarndaki n

fus topluluklar birbirleriyle ehirler vastasyla temasa gelirler; fi
lan mntkadaki zirai toplu lukllarn dier bir mntkadaki zirai n
fusla o lan iktisadi mnasebetleri dorudan doruya olmaz:
ehrin tama ve haberleme vastalar , ticari ve mali messe
seleri ikisi arasnda mutavasst roln oynar. i hareketlerde ol
duu kadar, d, yabanc cemiyetlerle olan mnasebetlerde de
ehirler balama noktalardr. Dla mnasebetleri idare eden si
yasi teekkller zaten ehirlerde yer olmtr; iktisadi ve kltrel
mnasebetlerde de ehirler, bilhassa byk ehirler mutavasst
roln oynarlar; ehirler ihracaat ve ithalat merkezleridir; hari
ten gelen sosyal tesirler (modalar, kitaplarn dergilerin tadklar
fikirler, grler, sanat telakkileri ilh.) ilkin ehirlerde ve byk
ehirlerde tutunur: daha geni cemiyet erevesinin dar a l
m pencereleridir.
Yollarn, haberleme sisteminin, iktisadi-sosyal, demografik
i hareketlerin, dla mnasebetlerin topland merkezler olan
ehirler, topluluklar aras mnasebetler sisteminde hakim bir yer
alrlar. Cemiyetlerin mekanda aldklar ekil, cemiyet yapsnn
tayc olan nfusun mekanda dal ve ekillenii ehirler et
raf nda ve ehirlere ynelmi kmelenmeler halindedir. ehirle
rin byklne gre, deiik genilikte blgeler ehirlerin etra
fnda ve ehirlerin hakimiyetinde tekilatlanr, ekilleir.
Metropolden orta apta ehirlere, kasabalara ve nihayet kylere
doru bir nfus topluluklar hiyerarisi vardr: ayn zamanda top
luluklarn daha geni cemiyet e revesinde aldklar yerin iktisa
di-sosyal ehemmiyetine gre derecelenmesinin de ifadesidir.
Daha ileri istihsal ubelerinin ve i hareketlerin merkezi olan
ehirler, sosyal deimenin, yeniliklerin, keif ve icatlarn yer al
d noktalar olarak da beliriyorlar. Nfus kalabal ve iktisadi
sosyal hareketlerin fazla oluu ehir hayatnda fertler arasndaki
kar lkl tesirleri, mnasebetleri, ksacas fertlerin ve zmrelerin
maruz kaldklar sosyal tenbihleri fazlalatryor. Sosyal tenbihle
rin iddetlenmesi ve ok eitli olmas, sosyal deimelerin, ye
niliklerin, icat ve keiflerin belirmesinde bir amil olarak beliriyor:
20
Problem ve Metod
byk sanat eserleri, fikir cereyanlar, siyasi, sosyal cereyanlar

ehirlerde belirip geliiyor ve byk merkezlerden dier merkez
lere, nihayet zirai mntkalara kadar yaylyor.
Mahhas bir topluluu aratrma konusu olarak setiimiz
de, topluluklar- aras mnasebetler sistemini, bu sistemdeki ikti
sadi-sosyal hiyerariyi gz nnde tutmak ve ona gre setii
miz toplu luun yerini tesbit etmek laz m gelir. Bu toplulua ait
yapt mz mahedelerin tahlil ve izah nda da onun kendi ba
na mstakil bir birim tekil etmediini hatrda tutarak olaylar
manalandr lmas ve izahnda mracaat edebileceimiz nihai
nisbet ve mukayese noktas , tetkik birimimizi tekil eden toplulu
{Jun iinde bulundu{Ju daha geni cemiyet erevesi ve toplulu
{Jun o ereveyle olan nisbeti, mnasebetleridir.
Cemiyet messeselerinin mahhasta taycs olan nfusun
mekanda da l, ald ekil ve meydana gelen topluluklar ara
sndaki mnasebetler sistemi ve hiyerarisi, genel cemiyet yap
snn gelime seviyesine, genel teknolojik- iktisadi artlarna g
re deiir. Mesela, Amerika Birliik Devletleri Cumhuriyetleri gibi
ileri teknikli kapitalist bir cemiyetin ehir-ky mnasebetleri, me
kanda nfusun ald ekil bizim memleketimizdeki ehir-ky du
rumundan ve mnasebetlerinde, nfusun mekandaki taazzu
vundan farkld r. u halde tetkik birimimizi tekil eden bir
toplulu{Ju , topluluklar-aras mnasebetler sistemi iine oturtmak
ve ona izafetle ele almak zarureti bizi genel cemiyet yapsnn
durumuna, gelime safhasna gtryor. Daha geni cemiyet
yapsnn genel, esas hatlarn belirtmeden ve bunlar tahlil ve
tefsirlerde daima hatrda tutmadan bir ky , bir kasabay , bir
ehri kendi bana ele alabilmeye imkan yoktur. Biz bu aratr
mada, Trkiye'nin bugnk genel teknik, iktisadi, sosyal duru
munun ana hatlariyle bilindiini kabul etmekle baladk, onun
Ky ve ehir arasndaki farklar ky ve ehrin kendi mahi
yetlerinden mndemi deQildir. Sosyal evrimin seyri, kapitalist
cemiyet sisteminin teekkl kyle ehrin arasnda bu farklar,
kyn ehrin hakimiyetine g iriin i doQurmutur. Cem iyet yap s
n n deQimes iyle bu ayr l klar da ortadan kalkar.
21
iin yazmzn bana bu konuya dair bir fasl koymadk; fakat

ky kopluluklarnn anlatlmasnda icap ettii kadar genel bnye
deiikliinden gelen amilleri belirtik ve izahlarmzda genel du
rumu hi hatrdan karmadk; o durumun tesirleri ve ehemmiye
ti anlattklarmzda daima zmnen mevcuttur. Yine bu dncey
ledir ki, memleketin son otuz sene zarfnda geirdii sosyal
de{limiye muvazi olarak bu devrede kylerin kaydettii dei
me seyrinin ksa, genel cemiyet yapsnn durumu ve seviyesi,
aratrma problemimiz ne olursa olsun, olaylarn mahedesin
den yaptmz istidlallerde daima dncemizin hareket noktas
ve izah ve tefsirlerimizin dayand nihai nisbet ve mukayese
erevesidir. Bu noktan n metodolojik ehemmiyeti zerinde ne
kadar durulsa azd r.
En son iaret edilmesi gereken metodolojik nokta, sosyolojik
tetkiklerde ve literatrde yaplan "sosyal statik" "sosyal dinamik"
veya daha yeni terimleriyle sosyal strktr ve sosyal deime
tefriklerinin . izafi ve itibari bir tefrik olduu ihtiyatla kullanlmas
gerektii noktasdr. Cemiyetlerde esas olan hadise "olu" tur,
deimedir; bunun iin btn sosyolojik aratrmalar az ok "di
namik" olmak zorundadr; Cemiyetin "statik" bir strktr" yok
tur; aratrmamz daraltmak ve baz meseleleri daha inceden,
teferruatyla inceliyebilmek iin "daha ziyade sosyal yap" veya
"daha ziyade sosyal deime" vetireleri zerinde durabiliriz; fa
kat u nutulmamas icap eden mhim metodolojik nokta u ki,
herhangi bir zaman blm iinde aldmz bir sosyal yap "sta
tik" bir gerek deildir ve o zaman blm iindeki vaziyeti dahi
ancak deime seyri iindeki sosyal yapda, donduru lmu gibi
ald mz sosyal yapda, gemiten gelen artklar ve temayller
ve gelecee ynelmi yenilikler, gelimeler vardr. Esas olay,
zamanda sreklilik ve deimedir, her hangi bir zaman bl
mnde ele al nan bir sosyal yap bir mnhaninin bir blmdr,
ancak o mnhaninin vasflarna gre bir mana kazanr. Dier ta
raftan sosyal deime olaylar ancak o deimelelerin iinde yer
ald sosyal yapya nisbetle anlalp izah edilebilir.
Buraya kadar sylediklerimizin en can alc noktasn hlasa
22
Problem ve Metod
edivermek icap ederse, diyebiliriz ki, tetkik konusu olarak ele al

dmz sosyal birimler hem mekan, hem zaman mnasebetiyle
daha byk bir btnn paralardr. Tetkik birimi, daima ilgili ol
du{lu dier olaylar1a bir1ikte, bir mnasebetler sistemi iinde ele
alnmaldr. Bu metodolojik hkm, yalnz mahhas nfus top
luluklarnn "saha aratrmasyle" yaplan sosyal yap tetkikleri
iin varit deildir; bu hk m btn aratrma problemleri iin
dorudur, tetkik birimimiz ister bir ky topluluunun sosyal ol
sun, isterse belirli yalar aras nndaki gen neslin ahlak veya sa
nat deerleri zerinde olsun . . . Yalnz, "btn" mefhumunun sos
yolojik yazlarda bazan rastlad{lmz yanl anlamndan dolay
iaret edelim ki, btn ve para mefhumlar izafi mefhumlardr;
hibir sosyal btn mutlak ve nihai olarak kendine yeter, nevi
ahsna mnhasr, kapal bir birim deildir.
Bu yazda birka defa kullandmz "saha arat rmas" terimi
nin manas ve sosyolojik tetkiklerdeki yeri hakknda da birka
sz sylemek lzumu vardr. "Saha arat rmas" terimi tarihi ve
sikalara dayanarak yaplan aratrmalardan gayri aratrmalar
ifade etmek iin kullanl r. "Saha arat rmas" da, aratrc, tetkik
etmek istedii sosyal olayn mahhasta taycs olan fertlerle,
zmre lerle, topluluklarla dorudan doruya temasa gelir. Ara
trmada toplad malzemenin byk ksm dorudan doruya
mahheden ve ahslar ve muhtelif tekniklerle, muhtelif yollar
dan sorguya ekerek elde edilir. "Saha aratrcs" mevcut yazl
kaytlardan, mesela mahkeme, mektep, hapishane kaytlarn
dan, neredilmi veye edilmemi istatistiklerden, icabnda gaze
te ve dergilerde kan yazlardan basl konusunun icaplarna g
re her eit malumat kaynaklarndan istifade edebilir ve eder
de ... Fakat "saha aratrmas"nn arlk mekezini dorudan do
ruya mahade ve ahslarla konuma tekil eder. Aydnlatl
mak ve izah edilmek istenen sosyal o lay, mahhas canlln
da, topluluun gnlk hayat nda fiilen kendini gsterdii saha
iinde, o sahayla dorudan doruya temasa gelinerek tetkik edi
lir.
Memleketimizde hakim olan Durkheim sosyolojisinin gr23
Toplumsal Yap Aratrmalar
ne uygun olarak, "saha aratrmalar"n kmsemek, bunlarn

"sosyojik" tetkikler telakki etmemek temayl vardr. Bu gre
gre, sosyal messeselerin tetkiki, belirli bir zaman ve mekan
blm iinde mevcut bir nfus toplulu(lunun sosyal hayatn
mahade ederek tetkik edilmemelidir; fakat o messesesinin
kanunlarda, gelenek ve adetlerde belirli akidelerde ifadesini bu
lan eklini incelemelidir. Fertlere sorarak, veya tetkik konusu
olarak seilen mahhas vaziyetlerdeki ferdi .belirtilerini ma
hede ederek sosyal olayn kendisi incelenmi olmaz, ancak sos
yal o layn ferdi, hususi bir belirtisi tetkik edilmi olur.
Halbuki bu tarz dn, mhim bir noktay gzden kar
yor: Messeselerin kanunlarda, yazl nizamlarda, veya herkesin
benzer surette tarif ettikleri kaide ve geleneklerde ifadesini bu
lan ekilleriyle cemiyette bilfiil iliyen ekilleri arasnda byk
farklar bulunabilir ve hemen her zaman da, bilhassa bugnn
suratle de(lien cemiyetlerinde, u veya bu derecede bir ayrlk
vardr. Bugnn cemiyetlerinde bu ayrlk o(lu zaman, yalnz
"nazari" olarak ka(lt zerinde veya klie halinde tekrarlanan ifa
delerde tarnamyle yanl olmasn inta edecek kadar byktr.
Messesenin fiilen ald ekil ve ileyi tarzyle, kanun ve ni
zamlarda ifadesini bulduu ekil, veya topluluun o messese
hakknda doru diye kabul ettii deerler arasndaki ayrlk, bir
zddiyet halini bile alm olabilir. Kanunlarda, nizamlarda, yaz
larda ataszlerinde beliren ifadeler, ele alnan messese hak
knda ancak ilk toplanacak materyeli tekil eder; asl mhimmi,
gerekte messesenin nasl ilediidir, bu da ancak saha ara
trmasyla incelenebilir. Saha aratrmasnda bile, bu "olmas la
zm gelen ekille" filen mevcut ekli birbirine kartrmak tehlike
si vardr; zira ilgili ahslar da filen olmakta olann pek farknda
olmyabilirler, ve kendilerine yerlemi olan sosyal deerlere g
re olan de(lil olmas gerekeni anlatrlar.
"Saha aratrmas"n monografileri kmseyen zihniyetin iti
raz aslnda, sosyolojik tamimlerin nasl yaplmas gerektii me
selesine dayanyor ve bu itiraz, mahhastaki belirtilerden-ki
bunlar tabiatlar icab husus , ferdi belirtilerdir- hataya dme-
24
Problem ve Metod
den tamimlere geilemiyecei korkusunu ifade ediyor. Halbuki

sosyolojik tetkiklerde karlalan vaziyet, btn ilimlerin kar
lat meseledir. Mahhas olaylar daima hususi, ferdi vaslf laf
'
gsterirler, bunlardan, hataya sapmadan genel neticelere nasl
eriilir? Bu indks)yon meselesidir; ve her ilim ubesinin bu yol
daki almalarda hatay nlemek iin dier ilimlerle mtereken
kabul ettii bir metodu ve kendi hadiselerinin tabiatna uygun
hususi tetkik teknikleri vardr. Sosyal hadiselerin tabiat icab,
mahhas olaylar n mahedesinden indksiyon yoluyla tamim
leri erimek sosyolojide tabiat ilimleri nde olduundan daha zor,
daha tehlikeli olabilir; ama bu vaziyette yaplacak daha titiz, m
teyakkz davranmaktr, yoksa mahhas gereklerin mahade
si demek olan saha aratrmalarna yz evirmek deildir.
Sosyolojide laloratuvar tecrbelerinin yani kontroll mahe
deni n mmkn olamaynn tamim iini gletirdii daima tek
rar edilen bir hakikatt r. Ama ii bu kadarla brakmayp ta labora
tuvar tecrbesinin esas vasfnn ne olduunu aratrrsak
sosyolojik tetkikler iin de ehemmiyeti olan bir nokta belirir. La
boratuvar tecrbesi "kontroll mahede" dir; yani tetkik etmek
istediimiz olaya mdahele eden, durumu kartran artlar
kontrol altna alrz, ve yalnz ilgilendiimiz olaylar ortada braka
rak onlar arasndaki ballklar aratr rz. Mdahele edici artla
rn kontrol altna alnmas baz halledde bunlarn filen artadan
kaldrlmasyla olur; mesela, bir olay zerine ziyann mevcudiyeti
mdahele edici bir tesir yapyorsa, o olay ziyasz, karanlk bir
yerde meydana getirerek n mdahele edici tesirini bertaraf
ederiz. Ama bir ok hallerde mdahele edici amilleri filen orta
dan kaldrmak mmkn olmaz: o zaman o amilleri tecrbe md
detince "sabit" bir hale getirmenin yollarn ararz ve bu mdahe
ie edici artlar sabitletirdiimiz takdirde, onlarn mdahalesini
metodolojik olarak bertaraf etmi oluruz.
imdi bu son sylenenlerden sosyolojik mahedeler iin
ehemmiyetli bir netice kyor. Sosyal olaylar laboratuvara geti
remiyoruz, ama, tetkik iin setiimiz bir sosyal olay , ona
ehemmiyetle mdahele eden artlarn az ok sabit kald birim25
lerde tetkik edebilirsek, tetkik birimlerimizi , bu mdahele edici

artlarn kabil oldu{lu kadar sabit kald{l hallere gre seebilir
sek, laboratuvardaki kontroll mahedeye yakn bir vaziyet el
de etmi oluruz; hatta mdahele edici artlar temamiyle sabit ol
sa, vaziyet laboratuvar artlaryla ayn olacaktr. u halde
sosyolojik aratrmalarda dikkat edilmesi gereken en do{lruya il
gilendiren olaylar hangileridir, bunlara mdahele eden di{ler
olaylar hangileridir?N Buna tesbit etmek ve mahede birimlerini
buna gre semektir.
Sosyal yaplar bu sahifelerde anlatlan kyleri seerken bu
noktay gz nnde bulundurduk. Ayn genel co{lrafi ve idari
blge iinde iki ky gurubu setik. Sekiz kylk ilk gurup, ehre
yakn, byk yollar gzergah ndayd ; be kylk ikinci grup,
ovann imal snrndaki dalarda, ehre uzak, yolsuz, sapa bir
yerdeydi. Her iki ky grubu arasnda gerek tabii artlardan ge
len, gerek yollar vaziyetinden gelen iktisadi temel ve ekolojik
mevki farklar vard. Tetkikimizin konusu iktisadi temel ve ekolo
jik mevki farklarn incelemek ve bu farklara mterafk olarak
sosyal yapsn ve hayatn dier sahalarnda ne farkl haller m
ahade ediliyor bunlar belirmekti. Kylerin kltrel meselelerin
deki farklardan, her birinin zel tarihi artlarndan gelebilmesi
melhuz olan mdahele edici amilleri bertaraf edebilmek, kyle
rin mukayese edilebilirliini temin edebilmek iin, seti{limiz ky
lerin, gmen ky, kzlba olmak gibi hususiyetler gsterme
mesine, hepsinin "yerli" denen kylerden olmasna dikkat ettik.
Yaplan mahedelerin daha "kontroll" olabilmesi, laboratu
var tecrbesi artlarna daha yaklaabilmesi iin bir de iktisadi
temeli ve ekolojik mevkii sabit tutup, kltrel menei, tarihi birbi
rinden farl ky birimleri tetkik edilmelidir. Mesela, bu etdde ele
ald!)mz ova kyleriyle ayn sahada, ayni iktisadi, teknolojik
artlar altnda yayan gmen kyleri ve son bir asr zarfnda
yerlemi olan airet kyleri vardr. Bunu da ileride yapmay ve
btn bu kyler blgesini yllar boyunca mahede alt nda tut
may tasarlyoruz.
26
Problem ve Metod
ilerideki sahifeler, ova ve da kylerinin mukayeseli tahlilini

veriyor. Bat Anadolu ovalarndan birinde, M anisa ovasnda, se
kiz kylk bir sahay ve ovann cenup eteklerini evreliyen da
larda da be kylk bir grubu tetkik birimleri olarak setik. Ova
kylerinde otuz gn, da kylerinde yirmi be gn kaldk.
Seti{limiz sahann az ok ortasndaki bir kye merkez yapp, di
er civar kylerde de birer ikier gn kaldk. Dier kylere yapt
mz bir iki gnlk ziyaretler, asl kald mz kyde {lrendiklerimzn shhatini tahkik etmiye, o kyn kendisinde'
renemiyece{limizin baz eyleri, mesel baz olaylarn "i y
z" n {lrenmiye ve o blgede yayg n olan sosyal mahsulleri
tesbit etmiye yaryordu. Sahaya kmadan nce o blgeyi bilen
ky retmenleri, tahsildarlar ve ziraat memurlar gibi kimseler
le konuarak, tetkikimizin problemi bakmndan gerekli vasflar
tad{lna kanaat getirdi{limiz kyleri ve sahay setik. Gnlk
olaylar dorudan do{lruya mahededen ve kyllerle konu
malardan mMa bir de, kalmzn sonuna doru ky ev ev do
lap nfus, aile ve ksmen de iktisadi bahislere dair baz sualle
rin cevaplar n anket eklinde tesbit ettik. ehre dndkten
sonra da, resmi makamlardan tetkik etti{limiz kylere ait malu
mat topladk; hususi muhasebe ve maliye ubelerinden arazi,
hayvan, bina ve kazan vergileri kaytlar ; kyclk ubesinden
kylerin mukayeseli btelerini , mahkemelerden, gr len dava
larn be buuk senelik karar kaytlarn, sat ve kredi kooperati
finden de ortaklara ait cetvelleri aldk. Kyh:rde de muhtarlarn
tutmya mecbur olduklar defterlerden evlenme, doum, lm,
nfus, salma fky vergisi) kaytlarndan faydalandksa da bu ka
ytlar muntazam tutulmu olmad iin bu kaynaklardan edindi
{limiz malumat pek gvenilir mahiyette de{lildi.
Bylece muhtelif yollardan g iderek topladmz malzemeyi
bu problem ve metod ksmnda izah ettimiz anlaya ve metoda
uygun olarak tasnif ve tahlil ettik. Bu tetkiklerde zaruri olarak da
ha ziyade nfus, iktisadi organizasyon, tabakalama, aile ve
ky hayatnn genel ehirlemesi bahisleri zerinde durduk;
inanlarn, zihniyetlerin sosyal deerlerin tetkiki kendi bana bir
27
problem ol<;ty.aup,t.n p, 9r:tLJJap,,eirleme bahsinde dolaysy

la lslSqCa ere aralrdik.' - '. L'. - - .
_.....,r:
'
Yukarda bahsettiQim kylere 1 941 ve 1 942 yazlarnda tale

bem Fatma Takngl'le birlikte gittik . Gerek kylerde, gerek vi
layet merkezindeki almalarmda; materyalin. toplanmas nda
ve tasnifinde Fatma Takngl'n byk emeQi gemitir; bu hu
susta kendisine pek ok teekkr borluyum.
28
KY TPLER
Setiimiz kyler zerinde durmadan evvel bu kylerin bu

lunduu kazadaki (kaza ayn zamanda bir corafi mntka "regi
on" tekil ediyor) balca ky tiplerini gzden geinnek istiyo
rum. Bu suretle, asl inceleyeceimiz kyleri daha geni bir
ereve iine oturtmu, daha geni bir gr kazanm oluruz.
Olaylar kendi balarna manidar deildirler; ancak baka olay
larla mnasebete getirilerek bir mana kazanrlar.
Mntkann kyleri balca iki byk s nfa ayrlyor: (1 ) ova
kyleri, (2) da kyleri. Bu iki ky tipi birbirinden ok farkl vasf
lar gsteriyor. Bunlar, iktisadi temel, nfus adedi, mekanda ol
dklar ekil, sosyal taazzuv ve hayat seviyesi itibariyle birbirle
rinden ayrlyorlar.
Ova kyleri edid "intense" ziraatle geinir. Ovay arktan
garba kesen byke bir nehrin getirdi mil ile zenginleen
mnbit topraklarda eitli, piyasada yksek fiyat tutan mahsuller
yetitirilir. Bunun iin ova kyleri zengincedir. Ovadan iki byk
tren yolunun geii, kylerin kasabaya yakn oluu, lzmir ehri
ne de bir ka saatlik bulunuu bu kylerin harile mnasebetle
rini geniletiyor; daha geni tesirlere kap aarak nisbeten daha
ileri bir vaziyettte almalarn mmkn kl yor. Bu artlar tesirini
ova kylerinin sosyal hayat ve tekilatnda da gsteriyor. Bu
kyler "kasabalam" tr.
Da kyleri ise daha fazla kendi ilerine kapanm topluluk
lardr. Bunlar ovadan geen geni mnasebetler sistemin dn
dadrlar. iktisadi temelleri de zayftr; kk ziraatle ve hayvanc
lkla geiniyorlar. Ancak az miktarda ekin yetitirebiliyorlar. Ova
kylerinin eitli, para eder mahsulleri buralarda yetiemiyor.
29
Hayvanlar iin de zengin meralar yoktur. Dil}er geim vastalan

palamut. itlenbek ve ksmen de kmrclktr (mangal km
r) . Ovaya yakn da kylerinden yazn bal}larda ilemek iin bir
ksm nfus i ner. zm mevsiminde balarda gndelikle alr
lar. Dal} kyleri fakirdir; hayat seviyeleri dk, ok iptidaidir. Bu
kyler umumiyetle, piyasa iin deil, kendi geimleri iin istihsal
de bulu nuyorlar. iktisadi duru mlarnn iyi olmayndan ve yok
sulluktan dolay dla mnasebetleri, ova kylerine nisbetle ok
daha azd r. Ksacas ova kyleri daha ileri istihsal durumunda
olan, daha "ak"; da kyleri ise daha geri durumda, daha "ka
pal" topluluklardr.
iki kutup tekil eden bu iki eit ky arasnda bir de orta bir
tip olan, dalarn ovaya bakan cephelerindeki kyler vardr.
Dalarn hemen etek lerinde olan kylerin aal}da ovada arazisi
vardr. Ova kyleri gibi topra iliyerek geinirler. Ky evleri
toplu bir halde tepededir; arazi de hemen etekte, ovaya doru
uzanr. Yazn halk ovaya iner, balarda tek odal dam" larda ve
ya ardaklarda oturur. ilenen arazi kyn merkezine, evlerin
topland tepeye yakndr; tepeden ovada kyn arazisi temadi
eder. Daha ierlek kylerden bir ksm d a yazn ovann muayyen
mntakalarna, satn aldklar araziye inerler. Bu nlarn arazisi ev
lerin topland dalk mntakadan uzaktr. Ky adeta ikiye b
lnmtr; yukarda dalarda kyn kendisi, ayada oavda ise
yaz n gtkleri saha. Bu orta tip kylere "snf" veya "gei"
kyleri de denebilir. iktisadi bakmdan olduu kadar sosyal ba
kmdan da bu kyler iki esas tipin arasnda olan kyledir. Bunlar
ayn zamanda "gei" (transition) halinde kylerdir. Ova tipinde
k i ky artlar ovadan da eteklerine doru yaylyor, gittike bu
kyler ova kylerine benziyorlar; ova ile, kasaba ile mnasebet
leri artyor.
Bu eit ky esas ky tipleridir: nk bu ayrl yaama
artlarna, sosyal tekilat farklarna gre bir ayrltr. Bu ayrl
ilk bakta corafi artlara gre gibi grnr; gerekte byle de
l}ildir. Sosyal farklar corafi farklarla muvazi gittii iin bu le
me tasnif corafi gibi grnyor; arada sosyal farklar olmasa
30
Ky Tipleri
idi, corafi artlar ne olursa olsun, sosyal bakmdan benzer ky

leri bir araya koyardk. Aradaki farklar dorudan doruya corafi
artlardan mtevellit deildir, demir yollar yaplmadan, ve paha
l mahsuller yetitirmee balanmadan evvel ova kylerinin va
ziyeti bugnknden ok baka imi. Dalara yollar yaplsn, oto
bsler ilesin, tneller alsn, hayvanclk, orman iletilmesi ve
madencilik para getirir bir hale gelsin o zaman da kylerinin de
vaziyeti deiir. Kyler arasndaki sosyal farklar douran amil
corafi artlar deil, ekolojik mevkidir, iktisadi temel farkdr. Bi
rincisi, ancak bu ikinciye tesir ettii nisbette ehemmiyetlidir.
Corafi artlar, ancak mevcut teknolojik ve iktisadi artlarn s
nrlar iinde topluluklarn duru muna tesir eder; bu artlar dei
irse, corafi artlar ayn kald halde topluluklarn durumu ve
hayat da deiir.
Kyleri bir de tarihi bakmdan, menelerine gre ayrmak
mmkndr; fakat, menelerdeki fark kylerin bugnk vaziye
tinde bir fark dourmuyorsa, bugnk vaziyetin izah iin luzum
lu deilse, menelerin ne olduu sosyolojik bir tetkiki alakadar
etmez. M esela, bu mntakadaki kyleri bilen ve ky meseleleri
ele ilgilenen bir eski maarif mfettiinin ve bir retmenin temin
ettiine gre, kurulu bakmndan eit ky vardr: ( 1 ) yerin
den hi kprdamam en eski kyler, (2) Selukiler zamannda
kurulan kyler; (3) Osmanllar zamannda kurulmu kyler. (Bu
kylerin haz lar iin sultanlar tarafndan verilmi olan beratlar
mevcutmu) Biz bu kyleri tetkik etmedik. fakat hepsi o kadar
eski kyler ki eer muayyen airetlerden gelmi olmak gibi ba
ka sosyal sebepler yoksa, bu kurulu tarihindeki farklarn bu
gn iin bir fark douracan pek zannetmiyorum. Buna karlk,
daha yakn zamanlarda kurulmu kyler var ki bunlarn mene
lerindeki farklar bugn de tesirini gsteriyor. Bu kyleri de yine
snfa ayrmak mmkndr: ( 1 ) yerli kyler, (2) airet kyleri,
(3) gmen kyleri.
"Yerli kyler" hakiki manada yerli yani uzun zamandan beri
devam ede gelmi, nfusu mtecanis kyler deillerdir. Bizim
tetkik sahamzdaki sekiz kyden alts "yerli" idi; ama bunlardan
-
31
baz larnn menei ok yenidir; ancak bir ka nesil geri gidiyor;

halk muhtelif blgelerden gelmi kark bir nfustur. Bunlar,
airet ve gmen kylerinden ayrd etmek zere, "yerli" deniyor;
nk bunlarn nfusu dier iki eit kyde olduu gibi hep bir
yerden kitle halinde gelip yerlemi deildir. "Yerli" kylere g
menler muhtelif yerlerden, faslalarla, "sznt" halinde olmutur.
Ayr ayr yerlerden sznt halinde gelen nfus mevcut ky cemi
yeti iinde erimi, onu kalbna girmitir; halbuki gmen bilhas
sa airet kyleri bilakis kendi sosyal kalplarn bu m ntakada
kurduklar kylere vermilerdir; o kyler, nfusun sosyal mene
inin bir damgasn ta r.
Airet kyleri, yz yldan daha az zaman nce (80 yl nce
kadar tahmin ediliyor) o zamanki idarenin emrile yerleen be
airetin kurduu kyledir. Bunlar ovann kenarna, ova ile dala
rn birletii noktalara yerlemilerdir. Dalarda da airet kyleri
vardr, fakat bu airetlerin ve kurduklar kylerin adedi bilinmi
yor.
Bize anlatlanlara gre : airet kyleri ova ile dalar: birleti
i noktalarda kurulmu olduklarndan bu kyler ayn zamanda
yukarki tasnifte "orta tip" kyler dediimiz snfa giriyor: evleri
epede, arazileri aada olan kyler. Hele Karayac kyleri,
evleri ile arazileri birbirinden uzak o lan, evleri sadece bir tepede
dei l fakat daha ierde dalarda olan kylerdir. Bunlar yazn
ovann cenup batsna inerler, ovann ortalarna kadar yaylrlar,
fakat ovay doudan batya keserek imal ve cenup ksmlarna
blen nehrin tesine, ovann imal blgesine geemezlermi.
Cumhuriyetin kuruluundan nce ovan n sekiz byk ky
Rum ky imi; dier kylerden bazlarnda da bir ka Rum aile
bulu nurmu. (Asl kaldmz Adiloba kynde eskiden bir tek
Rum aile varm) . istiklal harbinden sonra Rum kyleri boaln
ca, hkmetin yer vermesi ile buralara Balkanlardan gelen g
menler yerlemi. Rum kylerinden baka gmenlerin yerle
tikleri "yerli" kyler de var. Grdmz ve iittiimiz her kyde
hi deilse bir ka gmen ailesi var, ama bazlarnda gmen32
Ky Tipleri
lerin adedi o kyden "gmen ky" olarak bahsettirecek kadar

fazladr. Bizim sahamzdaki sekiz kyden ikisinde gmen fazla
idi. M ntkamzdaki Hac Rahmanl ky gibi gmenlerin o{lu
eski (93 gmenleri) olan kyler yerli kylere benziyorlar. Bura
larda gmenler gibi yerli halk arasna karp erimi veya eri
mek zeredir. Hac Rahmanl kynde eski gmenler cemaatin
yerli ksmn tekil ediyor, yeni gelenlerden bu eskiler Rmuhacir"
olarak bahsediyorlar; yeniler kyn dou cenubunda az ok b
lnm bir mahalle tekil ediyorlar. Bununla beraber, gmenler
yerlileri n arasnda karp erirken mevcut cemiyete arkada brak
tklar cemiyetlerin getirdikleri baz eyler de veriyorlar (misalleri
ne ileride rastlyacaz.) Yerli ky ile gmen ky arasndaki
fark, bu ikisi ile airet ky aras ndaki fark kadar keskin grn
myor. Gmenler, yerlilerle karyorlar; karlkl "sosyal alp
verme" neticesinde her iki taraftan da unsurlar tayan mrek
kep ve mterek bir kltr teekkl ediyor. phesiz temamile,
veya byk bir ekseriyeti yak nda gelmi gmenlerden mte
ekkil olan kyler nfusun, arkada braktklar cemiyetten bera
berlerinde getirdikleri sosyal vasflar daha uzun zaman taya
caktr. Fakat gmen kyleri airet kylerinin aksine olarak,
ovann orta ks mlarndadr; mnakale yollar zerinde, harile
mnasebetleri fazla olan kylerdir; hayat seviyesi ve artlar yer
li kylerinkine benzer. Bu sebepten erge gmen kyleri ile
yerli kyler arasndaki ayrlklarn ortadan kalkmas beklenebilir.
Yukardaka iaret ettiimiz gibi, airet kylerini de ova ky tipine
yaklatran amiller vardr; ovadan dalara doru bir Mkltr yay
m" vetiresinin belirtileri grlyor.
Bu anlattklarmzdan baka, ovada bir ka alevi ky de var
gibi . . . Biz bu hususta kesin malumat edinemedik.
33
BLGEN N TARH
Tetkikimiz tarihi olmad iin mnt kann tarihini vesikalardan

ve dier ilk menbalardan tahkik etmee teebbs etmedik. Ks
men kasabada halkevi taraf ndan neredilen bir tarih kitabn
dan , fakat daha ziyade kylerde konutuumuz bir kadn iki er
kek kiiden faydaland k. Eski rejimin yklmas ancak bir nesil
eveline kadar gittiinden, eski artlar ocukluundan veya dede
ve ninesinden iiterek bilenlere tek tk tesadf ediliyor. kii
nin anlattklar ve kitaptaki bizi alakadar eden ksmlar birbirini
tuttuu iin aada anlatlanlar -teferruatta yanllar varsa bile
umumiyetinde doru olarak kabul edilebilir:
Mntakann umumi tarihi hakknda edindiklerimiz, bize, ova
kylerinin, hi deilse tetkikimize giren sekiz ova kynn, nis
beten yeni olduklar kanaatini verdi. phesiz ok eskiden beri
Anadolunun bu ksm mesku ndu, fakat bugnk kyler, eskiden
beri devam edip gelen topluluklar olmaktan ziyade muhtelif se
beplerle eski kyler da ldktan sonra yeni mevkilerde kurulan
kyler, veya iftliklerin da lmas ile kurulan veya byyen ky
ler olarak gzkyor. Kylerin yer deitirmelirinin, yeni kurul
mu olmalarnn ve nfuslarnn artmalarnn amilleri aadaki
noktalarda toplanyor:
Osmanl imparatorluunun 1 8 nci asrdan itibaren dt
. Uluoy ve 1. Gken, Mariisa Tarihi, 1 939.
35
zaaf ve i kargaal bu mtakada kylerin istikrar ve emniyetini

bozuyor. 1 8 nci asrn ortasndan 19 ncu asrn ortalanna kadar
bu mntakaya Kara Osman O{Jullar Mkim oluyor. 1 9 ncu asrn
ikinci yarsndan itibaren mntakay dorudan doruya merkeze,
l stunbul'a balamak teebbsleri yaplyor. Kara Osman oulla
rnn nfuzu krlp zayflyarak, fakat mhim derecede kendini
his ettirerek Osmanl imparatorluunun sonuna kadar devam
ediyor.
Bu inhitat devrinin emniyetsizlii ve sari hastalklarn yayl
mas kylerin hayatn tehlikeye sokuyor; kendilerini korumak
iin yer deitirmeye mecbur oluyorlar. Bizim sekiz kyden Ke
penekli ve Sar am ekyalar yznden, Adiloba'da hastalk y
znden yer deitirmiler. Bu kyler, eskiden baka mevkilerde
baka isimlerle mevcut kylerin da lmas ile yeni mevkilerde
yeni adlarla teekkl etmi kylerdir. Cumhuriyet idaresinde ka
dar ekyalk kylerin ba belas imi ; ekyalk vakalar , hikaye
leri hala haftzalarda canl olarak yayor.
Bir, bir buuk as r eveline nisbetle bugn ovada ky saysnn
daha fazla olduu , bilhassa ky topluluklarnn nfusunun daha
byk olduu anlalyor. Evelce ovada zengin aalarn,
"ayan"n itlikleri varm. Eski feodal rejimin zlmesi ile bu
iftlikler de dalmlar. Bunlarn arazisini bu m ntkaya Balkan
lardan ve Anadolunun dier yerlerinden gelen nfus alm, bu
suretle yeni kyler kurulmu. Veya eskileri by m. Seksen
sene eveline kadar yar gebe airetler halinde yayan nfu
sun o zamanki hkmetin emri ile yerlemesi de ky saysn
arttrmtr.
M ntakan nn iktisadi temelinin, yani geimi temin eden iktisa
di faaliyetlerin mnasebetlerin deimesi de kylerin durumu na
tesir etmitir. Bu deime kasabamnn mevkiinin sarsm, eski
ehemmiyetini kaybettirmitir. Eski kasaba-ekonomi tekilat ve
feodal siyasi rejim iinde mntakann mhim siyasi ve iktisadi
merkezi iolan kasaba, imdi memleket ehirleri iinde nc,
drdnc planda bir yer almtr. Fakat bu iktisadi temel deii
mi kyler iin daha hayrl olmutur. iki koldan gelen demir yolu
36
Blgenin Tarihi
ile mntaka dorudan doruya lzmir'e ba{llanyor; d piyasalar

iin istihsalde bulunan, balca bir iki mahsuln istihsaline daya
nan bir mntaka haline geliyor. Kyler mahalli olan kasaba ikti
sadiyatnn dar erevesinden kurtularak, dnya piyasas iin
kar getiren mahsuller yetitirerek, dnya genili{lindeki iktisadi
mnasebetlere tabi oluyorlar. Bunun iini ova kyleri, Orta Ana
dolu - faraza Ankara kylerinden- daha fazla d tesirlere aktr.
Kendi ilerine kapal birimler olmaktan daha fazla kurtu lmu,
"ehirlemi" sosyal hayatlar sratle de{lien topluluklardr. Yi
ne yan amil dnya piyasas iin, istihsal - bu kyleri para eko
nomisine sokmutur; aynen tediye ve mbadele hemen hemen
kalmamtr. Di{ler taraftan harici piyasa iin istihsal bu kylerin
iktisadi vaziyetinin garptaki iktisadi sistemlerin buhran ile ilikili
bir hale getirmitir. 1 929 buhran tesirini bu mntakada kuvvetle
hissettirmitir. zm fiyatlar 1 930 larn ilk senelerinde be kuru
ya kadar dmtr. Sonra biraz ykselmise de 1 940 ylna ka
dar dk olmakta devam etmitir. 1 941 de fiyatlarn birden yk
selii -bu ykseli devam ederse- mntaka kylerinin hayat
seviyesini daha da ykselterek sosyal de{litirmeyi hzlandra
caktr. Eski feodal rejimin zlerek hr kylerin teekklnn
mmkn olmas, ova mntakasnn iktisadi vaziyetinin de{lime
si, dalardan ovaya do{lru bir nfus akn do{lurmutur. Bilhassa
1 91 4 harbi sralarnda da{lld sylenen kyler bu aknn belirti
leridir. Nfusun ovaya doru hareketi bugn de tlevam ediyor.
93 ve Balkan harplerinde ve daha sonralar gmenlerin gelii,
Rum kylerinin dal da kylerde nfus de{liiklikleri dour
mutur.
Mhim noktal rn belirttiimiz ova mntakasndaki bu sosyal
deime ve nfus hareketlerini biraz daha teferruat ile tesbit
edelim:
Feodal rejim: 1 91 4 harbinden biraz eveline kadar sekiz k
yn bulunduu ova ksmnda ok muhtemel ki btn ovada bir
nevi derebeylik sistemi cari imi. Sekiz kyden Sar amda
(da eteindedir) Sarmsakclar denilen bir bey ailesi varm. Bu
kyde beyin meclis kurduu yer hala "konak" beyin evinin se37
laml imi, orada bir hizmetkar gelenlere hizmet eder, bey de

meclis kurarm. Sar am ve Kepenekli'ye civar kylerde olan
ihtilaflar vakalar beyin meclisi tarafndan halledilirmi. Yalnz ka
til vakalar kasabaya, hkmete, haber verilirmi. Kepeneklide
de Sar am beyinin sa!;'Jdc olan "ikinci derecede bir bey gibi
olan" bir aa daha varm. ( ihtimal dier kylerde de Sar am
beyinin nfuzu altnda, onun adam olan aalar vard). Sulular
icab ederse bey bir mddet iftliine gnderir, altrrm. O
zaman ovann bu ksmnda iftlikler varm.
Sarmsaklar ailesinden son bey Birinci cihan harbinden bi
raz ewel ( 1 9 1 1 - 1 9 1 2 tahmin ediliyor) lm; ocuklar kasaba
ya gitmiler, kyledeki mallarn satmla. "Seferberlik" zama
nnda Sar am ky bozulmu ve ksmen dalm. Ewelce
300 hane kadarken 1 50-200 hameye inmi. (bize daha da k
k grnd) erkekler harpten dnmemi ; nfusun bir ksm ka
sabaya gm.
iftliklerin dalmas ile kylerin teekkl: Ovada mevcut
olup da dalan iftliklerin hepsini tesbit edebildiimizi sanmyo
rum, fakat ounu ve mhimlerini her halde elde ettik. Kylerin
teekkln ve bymelerini aydnlatt iin iftliklerin vaziyetini
ksaca gzden geirelim.
1 . iftlii vaktile Kara Osman oullarna aitmi; sonra bir
Rum satn alm. 1 932'den sonra hkumet bu iftliin arazisini
civardaki kylere datm. Kylerden biri bugn de iftliin adn
tayor. Sekiz kyden Hac Rahmanl da bu iftliin arazisinden
faydalanan drt kyden biridir.
2. Karaaal iftlii. Evvelce bir Rum iftlii imi (daha n
ce?) imdi kasabadan yksek mevkili bir ailenin elindedir. iftli
in ismini tayan bir ky de var; ewelce Rum ky imi, imdi
gmen kydr. iftlik arazisinin bir ksm Karaaal'ya ve di
er kylere gemi. Daha bir ka yl nce bizim sekiz kyden
Ylmaz kylleri iftliin sahiplerinden biri ile o rtak olarak 2000
dnp araziyi ba yapmlar; bylece bir dnm toprak iftlikten
Ylmaz kyne gemi. iftlik sahibi kendi hissesine den
38
Blgenin Tarihi
000 dnme iyi bakamam; o balar bozulmu, Y lmaz k
ynkler devam ediyor.
3. Koldere iftlii. Eskiden sultan Hamid'in iftlii imi. imdi
Koldere adnda byk bir ky vardr.
4. Nuriye kye e skiden iftlikmi. Balkan harbinde gelen g
menler iftlii paralar ile satn alarak ky kurmular.
5. Selim ahlar Vezirolu ve Kapaklpnar kyleri de ewece
iftlikmi. Onlar da Balkan harbi gmenleri tarafndan satn al
narak ky haline konmu1 ar. Selimahlar iftlii de hala kl
m olarak mevcut.
6. Tilki ky eski bir iftliJ< mi ; 93 gmenleri paralar ile satn
almlar.
7. Mtevelli eski bir Rum iftliidir. 1 932'den sonra arazisi
kylye da tlyor.
8. Cihan paa iftlii. Evvelce lzmi(den bir ecnebiye aitmi.
Sonra bir Trkn eline, daha sonra da hkmete geiyor. iki se
nedir hkmet tarafndan reme iftlii, rnek iftlik ve iftlik
mektebi haline konmutur.
1 932'de vilayetin nerettii bir mecmuada ovada dokuz iftlik
yaz ldr. Bunladan yukarda kylye dat ld n syledii
miz iftliklerdir; biri de reme iftlii haline konan Cihan Paa
iftliidir. Geriye be iftlik kalyor; bunlarn sahas, o vilayetin
neriyatna nazaran yledir:
avuolu iflii
Byk Cihanpaa iflii
ullu
Karaaal
Palamut
0,000 dnm
25,000
1 5,000
4,000
1 ,500
Toplam
55,000
Dalan ve birleen kyler. Ksaca anlattmz sosyal, iktisa39
di deiimler, Rumlarn gitmesi, gmenlerin gelmesi gibi nfus

hareketleri baz kylerin da lmasn, baz kylerin de birleme
lerini mucip oluyo r.
Daha evelce asayisizlik ve emniyetsizlik, imdi de iktisadi
sebeplerle kk kyler dalyo r. Nfus hareketleri hakknda
bildiimiz umumi bir vetireye, kk kylerin dalmas hadisesi
uygundur. Nfusun saysnn artt hallerde nfus ayn zaman
da daha byk topluluklar halinde taazzuv eder. Tetkik sahamz
olan ovaya d ardan nfus akn vardr: mntka teknolojik ve ikti
sadi inkiaf gstermitir; sosyal deime seyri ve hayat seviyesi
ykselmitir. Bunun iin nfusunun daha byk birlikler halinde
toplanmas beklenebilir bir hadisedir.
1 9 1 4 harbi iinde ayn mntakada bulunan, her biri 8-1 0 ha
nelik dokuz ky dalyo r ve hemen hepsi yaknlarnda olan G
mlceli kyne tanyor: ancak birka hane dier kye gidi
yor. Yine harp senelerinde Emiler dalp iki ova kyne iniyor.
iki ky birleerek Saralan ky oluyorlar. Arapl ky de imdi
dalyor; baka zengince bir ky bu kyn arazisini sat n alyor.
Dalardaki Aydnlar ky de hemen tamam ile dalm; yirmi
hane bile kalmad , diyorlar. Bu ky bizim kald mz Adiloba'ya
iniyor: bu uzun ve tedrici bir daltr.
Gebelikten yerleik hayata gei. Be airet 80 sene ka
dar evvel hkmetin emri ile yerlemiler. Bunlar, yazn yaylada
yaarlar kn imdiki kylerinin bulunduu yerlerde kalrlarm.
Be airetten Akkoyunlar aireti kyleri sekiz kyn bitiiin
dedir; imal dousundadr. Bu airetin yerletikken sonraki tarihi
civar kyleri de ilgilendiriyor; hem de iktisadi temelin deime
sinden, hele birden deimesinden doan zorluklarn bir rnei
ni tekil ediyor.
Akkoyunlu aireti kn imdiki mevkilerinde oturur, yazn Sn
drl yaylasna karm. Eskiden kei, sr yetitirdikleri zaman
airet halk civar kylerden daha zenginmi; ovaya indikleri za
man civar kylerden airet mntakasna hrszla gidilirmi. Yer
letikten sonra vaziyet deiiyor. Anszn bir emirle yerleince
40
Blgenin Tarihi
ziraat hayatna intibak edemiyorlar. Arazileri ova topraO kadar

mnbit deOil; fakir dyorlar. DiOer taraftan ova kyleri ilerliyor,
beylik sistemi zlyor, iftlikler daOlyor. Bu vaziyette airet
kyleri ekiyalOa balyorlar. ( Umumi harp balangc) Ekiyalk
o kadar ilerliyor ki airet kyleri arasnda bile tesant kalmyo r,
birbirlerini soyuyorlar. Cumhuriyet devrine kadar, hatta biraz
sonraya kadar bu vaziyet devam ediyor. Nihayet hkmetin al
dO tedbirlerle ekiyalar tenkil ediliyorlar. Kyler de yava yava
iktisadi vaziyetlerini dzeltiyorlar, muvazene yeniden teesss
ediyor. imdi zm ve ttn yetitiriyorlar; bunlar para eden
mahsullrdir; br kylerde airet kylerinin artk zenginletiOin
den bahsediliyor.
Sekiz kyn tarihi: Sekiz kyn hepsinin tarihi bilinmiyor. Bili
nen bir ka da efsaneye karyor. Bununla beraber kylerin ta
rihine ait bu eksik malumat bile yukarda ayr ayr bahsettiOimiz
amillerin kark tesirini gstermesi itibari ile dikkate deOer.
Eskiden bu mnt ka beyinin oturduu yer olan Sar am k
ynn tarihine biraz evvel dokunduk. Saram ky daha ier
lerde bir da{! kynn da{llmas zerine emniyetsizlik iinde ku
rulmu, konutu{lumuzu 60 yanlarnda bir kadn, kyn ilk
kuruluundaki vaziyeti "ninelerimiz anlatrd" diyor. Buna gre
ky 1 9 ncu asrn ilk yarsnda kurulmu olmas gerekir. O za
manlar (?) asayi iyi deilmi. Yeniceriler kye gelir, evlere taa
ruz ederlermi. Yukarda dalarda ky dalm; hane Sa
ram mevkiine gelip birbirinden olduka uzak, aalar arasna
sakl evler yapmlar. Bir evden diOerine atla g idilirmi. Yenieri
lerin taaruzundaki herkes karsn, kzn saklamaa mecbur olur
mu. Vilayetin tarihini veren, bahsettiim kitapta da bu ve civar
vilayetlere o zaman hkmeden Kara Osman Oullarnn, yenie
rilerin da lmasnda lstanbula yardm ettiklerini yazyor. ihtiyar
kadnn bahsettii zamanlar i htimal yenierilerin dat lmas se
nelerindeki kargaal{la aittir. 300 haneye kadar kan Saram
ky 1 91 4 harbi iinde tekrar bozuluyor ve ksmen datl yor;
beylik tekilat ndan eser kalmyor.
Kepenekli ky de Saram ky gibi bir tepenin zerindedir.
41
Onun da kurulmas , zamann emniyetsiz artlar ile ilgilidir. Ko

nutuumuz kyn bilgini Ali Bey n inesinin ninesi zamannda
kyn imdiki mevkie tandn syliyor. Dedesi 1 272 do{umlu
imi (88 sene ewel). Bir seksen sene de onun karsnn ninesi
ne kadar korsak, ky aa yukar 1 60 sene ewel kurulmu olu
yor. Ondan nce ky tepenin bat eteinden imi. Ekyalardan
ok bizar olmular. Tepede bir oban yaarm, "dere beyi gibi
bir eymi". Ekyalarn bile gzn yldrrm. Kyller obana
s nmaa karar veriyorlar. hane tepeye tanyor. Sonra ky
hariten gelenler ile byyor. Nfusun bir ksm dalan bir da{!
kynden, brleri de "oradan bu radan" geliyorlar. Ali beyin
de'
desinin babas da Antalyadan gelmimi.
Hac Rahmanl kynn menei bilinmiyor. Mezarlkta bulu
nan bir ta 1 50 sene evveline aitmi. Eskiden (?) on hane ka
darm ve iki aile varm. Bu iki ailenin imdi nesli kalmam. 93
gmenleri ile ky bym. Bu gmenler arasndan imdi k
yn ileri gelenleri km. Balkan harbi gmenleri ve daha da
sonra gelenlerle kyn nfusu bsbtn artm.
Ylmaz kynn eski ad Tatar ky imi : halk arasnda hala
bu adla anlyor. Demir yolunun inasndan evvel imalden ce
nuba, kasabaya giden byk kervan yolu zerinde durak yeri
imi. Bu kye de bol miktarda gmen yerlemi. Ky, civarn
daki Karaaal , iftlii hesabna arazisini bytm,
Kaldmz Adiloba ky , eitmeninin dediine gre 300 se
ne evvel ku ru lmu. Adiloba kynn cenubundan, imdi bir ku
yu bulunan yerde evelce bir ky varma: bat imalinde de T
ky varm. (Bu ikinci kyn mezarl hala mevcut olduuna
gre kurulu 300 seneden ok daha sonra oluu muhtemeldir).
"Kran" hastal km, iki kyn nfusu ok azalm. Kylerin
yerlerini deitirmeye ve birletirmee karar vermiler. imdiki
mevkide Adiloba ky kurulmu.Kyde hemen herkesin dedii
ne gre ky son zamanlarda sur'atle bykm. Krk, elli sene
evvel "hemen yle bir ka hane imi" On iki sene evvel bile ha
ne adedinin 50-65 aras olduunu sylyorlar. Bizim sayma g
re 1 941 yaznda Adiloba ky 1 26 evdi. Adiloba kynde Ru42
Blgenin Tarihi
meli gmenleri ok az; da(llan da(l ky Aydnlardan gelenler

epeyce ok. Sznt halinde Anadolunun baka blgelerinden ge
len nfus da olmu.
Sekiz kyn bugnk durumu: Hac Rahmanl, Ylmaz, Saru
hanl ve Adiloba kyleri ve belki de Paa ky inkiaf halinde
grnyorlar. Tepecik, Sar am, Kepenekli kyleri klmekte
veya durmakta olan kylerdir. Kepenekli ve Sar am tepe ze
rindedirler. Her ikisinin de topra daha kurak ve verimsizdir.
Gmenler ve dardan gelen dier nfus Kepenekliye rabet
etmiyorlarm. Sar am da ayn vaziyettedir. "Toprak bol ama
srecek adam nerede? diyorlar. Sar am umumi harpte dal
dktan sonra bir daha kendisini topl yamam grnyor. Tepe
cik ky zengin bir kydr. Nfus bana den toprak Adilo
ba'da olduundan daha fazladr. Kye nfus gelmesi
isteniyormu, gmenlere toprak veriliyor, fakat yine de nfus
artmyor. Eskidenberi "bu ky 50 haneyi amaz" derlermi ve
hakikaten de amyormu. Tepecik nfusu , Hac Rahmanl ms
tesna, dier kylerden daha ehirlemi grnyor ( Bizi gezdi
ren 1 4- 1 5 yalarnda bir kz orapsz, ksa entarili, ba ak ola
rak sokaa kt. Byle bir sokaa ka br kylerde
rastlamadk. Dier bir evde de gen kzn sa ehir biimi kesil
mi ve taranmt) . Anlalan nfus kabaya kat iin kyn n
fusu gelen gmenlere ramen artmyor. Kyn zengin ve yerli
sinden bir "denk getirseler elleri biraz para tutsa kyn hepsi
ehre gider'' diyordu. iini yoluna koyabilen kendisini kasabada
buluyormu. Biz orada iken de gitmee hazrlanan birka aile
saydlar.
Grlyor ki tetkik iin ele aldmz ky tipinin yaygn olduu
bu Bat Anadolu ovas , sosyal ve iktisadi deime ve nfus ha
reketleri bak mndan ok hareketli bir mntakadr. Tetkik ettiimiz
da kyleri ise bu ova kylerine zt bir durumdadrlar. Bu kyle
rin istihal durumu ve yollar sistemindeki mevkii onlarn daha is
tikrarl , daha durgun bir halde kalmalarna amil oluyor.
43
DAG K YLERi*
Yunt da kyleri, hi deilse bizim tetkik mntakamzdaki
kyler, yukarda bahsettiimiz baz da etei kyleri gibi airet
hayatndan yerleik hayata geme neticesinde meydana gelen
kylerdir. Bugn bu kyleden bazlarna Mla airet kye denili
yor ve hangi airete mensup olduklar da biliniyor. Bizim mnta
kada iki ky yukarda ad geen bir airetindi. Dier baz kyle
rin vaktiyle airet ky olduklar biliniyor, fakat hangi airet nasl,
ne zaman, niin gelip buralarda yerlemi, bilinmiyor. Bizim kal
dmz Siyetli ve yaknndaki dier iki kye yerli ky deniliyor,
fakat bunlarn da eskiden airet ky olduu muhakkak. Siyet
li'de airet zaman ndan kalm gibi grnen baz hususiyetler
Mla devam ediyor; mesela civar kyler bir esrar havas iinde
Siyetli'lerin birbirlerini pek tuttuklarn, yabanclara kar pek ka
pal olduklarn , yabanclara sylemedikleri bir takm adetleri ol
duunu anlatyorlar: gerek Siyetli'de gerek yerli diye tannan di
er kylerde ovada rastlamad mz bir iek yetitirme hevesi
ve iek takarak sslenme ve "koku s r nme" merak var ki bi
zim asl mslman geleneine hi uygun gelmiyor. Burada ze
rinde du rduumuz sosyolojik mesele, iktisadi temelde deiikli
e ve ehirden uzakla gre ky sosyal yapsnda ve hayatna
mahede edilen farklar olduu iin, tetkik mevzuu olarak da
kylerini seerken bunlarn "yerli" ky olmasna bilhassa itina et
mitik. nk meseleyi vazh olarak grebilmek ve tetkik edebil
mek iin, airet ky , gmen ky, alevi ky olmak gibi dier
faktrlerin bertaraf edilmesi lazmd ; gerek ovada, gerek dada
"yerli" ky ele alnnca, iktisadi temel deiikliine ve ehirden
uzakla gre ky sosyal hayatn ve yapsn tetkik etmek mm
kn olurdu. Fakat bizim yerli diye setiimiz kyler airet men
eli kt . Bununla beraber bu kylerin yerlemeleri, o nlarn yerli
sayacak kadar eskidir: kyller kendilerini airet mensuplar ola
rak grmyorlard ve kye "airet ky" de denmiyor. Bugn kDa kylerinin tarihi meneleri hakkndaki malumat ayn
kylerden olan balca be kiiden edindik.
44
Blgenin Tarihi
yn sosyal hayatna tesir eden, airet tekiltndan kalma m

him sosyal messeseler, Adetler yoktur; dier kylerin "kapal
lk" ile ittiham ettikleri Siyetli de bile sosyal hayatn gnlk ak,
sosyal tabakalama, muhtarlk tekilt ve kyde oynad rol, ik
tisadi durum, ailenin durumu , dini hayat dier kylerden farkl
deildir.
Ele aldm z da kylerinden tarihi en fazla bilenen, Yayla
ky ile K la kydr. Kla kynde ilk yaplan cami bugn de
Mla mevcut ve caminin yapl tarihi kapsnn zerinde yazldr:
1 1 72 hicri senesi. Cami , ky kurulduu sene deilse bile her
halde yine ilk zamanlarda yap lmtr. Yapt ran, Yayla i le K
la'n n ku rucular olarak tannan Dombay oullarndan Hac Meh
met aa imi ; bu aann mezar bellidir: zerinde 1 1 74 lm ta
rihi yazldr. Bu hesaba gre bu yerli kyler en az iki yz sene
evvel kurulmulardr. Bu blgede yaygn rivayetlere gre, Yayla
ve Kla kylerinin bulunduklar mevkiler vaktiyle ayn airetin
yaz ve k otlaklar imi; airetin banda erkek karde var
m. iki byk evli, en kk de bekarm. Byn kars kk
bekar kardee gnl vermi. Fakat olandan yz bulmam. Hr
sndan kaynn kocas na ekitirmi. "Kk kardein beni ku
caklad" demi. Bunu n zerine iki evli kerde bir olup k l
drmler. ldrlenin sadlar varp ortancaya vaziyeti
anlatmlar. Ortanca aabeyi ile kavga etmi; neticede kerde
lerden biri Yayla'da, biri de Kla'da kalm, bu suretle airet iki
ye blnm. Bu phesiz, tarihi bir hakikat olmaktan ziyade
baka yerlerde de rastland eitten bir "mene efsanesi" dir;
fakat airetin blnmesinin sebebi ne olursa olsun, Yayla ky
ile Kla kynn ayni kkten geldii umumiyetle kabul olunu
yor; her iki kyde de en eski aile olarak Dombay oullar gstte
riliyor ve ailenin slalesi bugn her ikisinde de mevcuttur. Bizim
asl kald mz Siyetlinin de vaktiyle "adrl" olduu syleniyor,
fakat tarihi hakknda baka bir ey bilinmiyor; bu kyn ad nn
"Seyit" kelimesinden geldiini syliyenler varsa da bu pek p
heli grnyor. Menelere dair hikaye ve rivayetlerin ve ky ad
larnn bu eit izahlarnn nasl uydurulup yayld misaline Daz45
yurt kynde rastladk. Kyn okur yazar, ak gz muhtarndan

kyn tarihine ve ad nn manasna dair bir ey bilip belmediini
sorduumuz zaman muhtar kyn adnn Yaz-yurt kelimelerin
den geldiini; airet zamannda bu ky mevkiinin yaz otla ola
rak kullan lmasndan dolay bu adn verilmi olduunu syledi.
Hakikater kqyn ad ile Yaz-yurt arasna yakn bir benzerlik var
d, ve bu k ler blgesinde vakti ile hakikaten gebe airetler
yaam oldtjU iin muhtarn izah akla yakn geliyordu. Dazyurt
muhtar akgz ve zeki olduu kadar da dobra, ekinmeden,
hakikatlar olduu gibi syleyiveren, kydeki otorite ve kudretin
den emin bir adamd . Konumamz koyulanca muhtar kyn
adna dair verdii izah kendisinin uydurduunu syledi. Kye
arasra ehirden gelen misafirler arasnda kyn ad n merak
edenler olmu ve bu konumalardan byle muhtemel bir izah
meydana karm.
Byle mphem bir surette bilinen gebe airet devrinden
sonra, yine mphem bir tarzda anlatlan ikinci devir, "mdr
lk"lerin mevcut olduu zamandr. Bu, yerleen kylerin Os
manl idare sistemine tabi oluudur. Tetkik ettiimiz da kyleri
iinde Siyetli ve Yayla mdrlklermi. Hkmetten mdrl
almak iin iki ky rekabet halinde imiler. Siyetlide son md
rn kz hala sa; aile dalm; kyde artk ad san gemiyor.
Yayla, kynn son mdr imdiki muhtarn (1 942'de 56 ya
nda olduunu sylyordu days imi. Muhtar daysn ve o
cukluundaki vaziyeti ksmen hatrlyor; o zamanlar mdrn
nfuzu artk azalmm) mdrn bir "zaptiye"si varm ve ica
bnda civar kylerden de adam toplarm; aar toplamak da m
dr n zerinde imi. Yayla kynn son mdr Birinci Cihan
Harbinde ekyalar tarafndan vurularak lm. Harp yllar bu
da kylerinde de ova kylerinde olduu gibi bir kargaalk dev
ri olmu; ekyalar oalm. Yunan zaman nda etecilik tre
mi; etecileri ihbar edenler, muhtarn deyii ile "muhbirlik eden
ler" de olurmu. U mumi asayi bozulduundan, kyn etrafnda
istihkam kazp sra ile nbet beklerlermi.
Bu da kyleri ova kylerinden ok daha istikrarl grnyor
46
BtJlgenin Tarihi
lar. Muhtelif kylerde muhtelif nesilden kimselere .sordu!:)umuz

suallere cevaplar bu kylerin son yirmi, yirmi be hatta otuz,
otuz be sene zarfnda fazla deimemi olduu kanaatini ver
di. Deien topluluklarda ihtiyarlar, kendiliklerinden, yaadklar
zaman ile genlikleri arasnda mukayeseler yaparlar, gemie
ait hikayeler anlatrlar, gemiin hasretini duyarlar. Halbuki bu
kylerde konutu{lumuz ihtiyarlar da byle bir hal yoktu, byk
bir deime olduunun farknda de{lildiler. Hatta kyler umumi
yetle byyor mu , klyor mu, onun hakknda bile vazh bir fi
kirleri yok. Halbuki ova kylerinde kylerin bymekte oldu{lu
nun herkes farknda idi; suallere tereddtsz, ak cevaplar
alyorduk. Bu vaziyet bize bu kylerin umumiyetle istikrar halin
de oldu{lu, sosyal de{limenin ova kylerinden ok daha a{lr ol
du{lu , ve kylerin nfus itibari ile de belli bir art veya eksili
gstermedii kanaatini verdi. Yalnz Siyetli'de bir erkek eski de
rebeylik zamannda Siyetli kynn ok daha byk oldu{lunu,
o zamanlar zorba olanlarn arazi gasbettiklerini ve bu suretle Si
yetlinin ta uzaklardaki arazilerine kadar uzandn syledi. Son
ra, 1 0- 1 2 yl nce, hudutlar dzeltilmi ve Siyetlinin arazisi k
lm. imdi kyler arasnda arazi kavgalar oluyormu. Dier
anlatt klar doru olmasa bile, bu son noktann doru olduunu
tahkik ettik. Kyler arasndaki arazi kavgalarn daha sonraki ba
hislerde ele alaca z.
Kuru kynde Siyetli'nin baka kyler hesabna genilediini
sylediler. Siyetliler ok alkanm, birbirlerini tutarlarm, Ku
rulular ise tenbelmi, arazilerin Siyetlilere satyorlarm. Kuruky
bu blgede , dalmakta olan bir kydr, sratle olmasa da fakat
her halde azalma halindedir. Sebep olarak geim darl gsteri
liyor; ehre gidip rgat oluyorlarm. Nesillerden beri ky idare
eden bir aileye mensup olan imdiki muhtarn bile gz kasaba
da; kyde oturmaktan memnun deil. Siyetlide de kasabaya git
meyi tasarlayan birka aileye rastladk. Fakat kasabada geimi
temin etmek meselesi ve akrabasz, komusuz, yabanc bir mu
hitte yaamak endiesi onlar dndryor. Hi phe yok ki
bttn bu mntka kylerinin arazisi az ve gayet verimsiz; bun47
dan doan geim darl nfus zerinde tazyikini hissettiriyor.

Bu kylerin nfusu artyor mu artmyor mu, bilmiyoruz. Siyet
li'nin durumu nfusun eksilme temayln gsteriyor. Nfus art
t takdirde o nisbette tazyik oalacak ve kasabaya g ba
gsterecektir. Fakat nfus istikrarl kald takdirde de sosyal
kymetlerde deime neticesinde veya kasabada sanayiin geli
mesiyle yine g ba gsterebilir. Ova kyleri kadar olmasa bi
le, bu kyler de kasaba ile temastadrlar ve bu kylere de kasa
badan yeni kymetler giriyor, daha iyi, daha yksek bir hayat
seviyesi yapamak arzusu beliriyor. Netekim, kasabaya gitmek
istiyenler bir taraftan kyde geimi temin edemiyenler ise dier
taraftan belki daha bariz bir surette, hali vakti yerinde olanlardr.
Bunlar kyn duru munu, ky hayatn beenmez oluyorlar ve
geimleri iyi olduu iin kasabaya gidiyorlar, kydeki topraklarn
ileterek ehirdeki masraflar n karyorlar. bunlar istihsal bak
mndann kyl , istihlak bak_ mndan ehirli oluyorlar.
Bu mntaka kylerinin eskiden ok daha iyi durumda olduu
nu syliyen yalnz Yayla muhtaryla kardeine rastladk. Bunla
rn dediklerine gre eskiden, yani kendi ocukluk ve genlikle
rinde ky ok daha mreffeh imi. Renberlik mhim deilmi,
palamut ok para edermi, istihlak eyas ise ucuz mu; krk
be okkalk bir kantar palamut mecidiye edermi, en iye pa
buu ise sekizlie (alt kurua) alrlarm. imdi palamutun fi
yat dk, istihlak eyas ise ok pahaldr. Eskiden ehirden
fazla al veri te etmezlermi; giydiklerinin yn koyunlardan
gelir, dokunmasn, dikmesini de kadnlar yaparm; imdi ise
hem bu eyay kasabadan alyorlar, hem de eskiye nisbetle ok
yksek fiyattan alyorlar. iki karde, topran veriminin de azald
n sylediler. Muhtarn kardeine gre, eskiden 1 00 kile veren
toprak imdi 20-25 kile veriyormu : topraklar fakirlemi, kz
ler ufalm, "bir eyin bereketi kalmam". Muhtarla kardeinin
anlattklar geree uygun mu, yoksa sadece onlarn gemie
hasretini mi ifade ediyor? Kyn umumi durumundan bir dei
iklik olmasa bile, muhtarla kardeinin durumunda ktlemee
doru bir deime olduu kuvvetle tahmin edilebilir. Civar ky48
Blgenin Tarihi
lerden aar toplyan, zabtiyesi ile etraf haraca kesen mdr ai

lesinin durumu her nalde imdiki muhtarn durumundan daha
mreffehti: muhtar birka yl ncesine kadar gelinceye kadar ai
lesinden gelen gelene{i yeni artlara uydurarak azok devam
ettirmi. Yayla ky muhtarnn bir zamanlar jandarma onbas
ile birleerek "kylye ok eziyet etti{i" civar kylerde anlatlp
duruyor.
Yolsuzluk ve tat vastalarnn eksizli{i bu blge kylerini ka
sabadan ve aradan gelecek tesirlerden uzak tutuyor. Bu kyler
de tek bir at arabas yok; kyllerinin tavsiye ettikleri bozuk bir
da{ yolu, Siyetli'den geerek, bu blge kylerini ovaya balyo r.
Bu yol da anca 1 0- 1 2 yl nce, kyller tarandan yaplm: on
dan evel patikalardan giderlermi. Ova ve da kylerinin tarihi
lerinin bu ksa ve noksan tetkikinden kan genel netice, gerek
nfus hareketlerinin, gerek sosyal deimenin ova kylerinde
ok daha sratli olduudur.
Ova ve da kyleri yakn bir zamana kadar, aa yukar bi
rinci Cihan Harbi'ne kadar, derebeyilik rejimi altnda idare edil
milerdi. Harp yllar nda ve Yunan igali zamannda ova kyleri
de, da kyleri de bir kargaalk devri geirmi, her ky kendi
bann aresine bakar bir vaziyete dmtr. Tekrar sulhun ve
asayn tesisinden sonra ova kyleri sratli bir gelime gster
milerdir; bu kyler imdi gelime halindedirler, byk mikyasta
yaaylar kasabalam tr; da kyleri ise istikrarl bir haldedir;
kyler u mumiyetle ne byyor, ne de klyor, hayat tarz az
deimi ve pek az ehirleiyor ve gmee doru bir temayl
beliriyor. Ova ve da kylerinin mukayesile iktisadi ve sosyal
yaps ve duru munu, ve zamanda husule gelen deiiklikleri s
ras ile gelecek ksmlarda ele alacaz.
49
NFUS DURUMU
Topluluklarn iktisadi temellerine ve mnakale ve muhabere

sistemindeki mevkilerine g(e - ekolojik mevkilerine gre - en
hassas bir surette deien vaka nfus miktardr. ( 1 ) Nfusun
iktisadi seviyesi ne kadar yksek olursa nfus o kadar fazla
olur; (2) Topluluk mnkale ve muhabere sistemile ne derece
bal olursa, dier bir tabirle, ne derece "yol stnde" olursa n
fus o kadar fazla olur. Nfus miktarn tayin eden bu iki amil bir
birile ilikilidir. Muayyen teknolojik ve iktisadi artlar altnda, yol
stnde olan topluluklar hem nfusun, hem iktisadi faaliyetlerin
topland noktalardr. iktisadi temel ve harile mnasebetler ba
kmndan iki tipe ayrlan kyler, da ve ova kyleri (etekte olan
kylerde iktisadi temel ve sosyal taazzuv bakmndan ova kyle
ri tipindedir demitik) nfus durumuna gre de bariz farklar gs
teriyor.
1 935 nfus say mnda verilen kyleri, bu kyleri tanyanlara
ova ve da olmak zere ikiye tasnif ettirdik. Evel ihtiyatl davra
narak etek kyleri ayr bir ksma koyduk, fakat nfus cihetinden
de bunlarn ova kyleri ile ayn s nftan olduklar meydana kt.
Kazada 55 ova ve 1 1 9 da ky vardr; fakat 55 ova ky nn
toplam nfus 36644; 1 1 9 da kynn nfusu ise 23469 dr.
Ova kylerinden yalnz ikisinin nfusu yzden aadr; bunlar
dan biri de da larak baka bir kyle birleen Arapl kydr. 26
ova kynn nfusu 1 00 ile 500 arasndadr; 1 4 nn nfusu
500 ile 1 000, 1 1 inin nfusu 1 000 ile 2000 arasdr; bir tanesinin
ki de 3000 den fazladr. 1 1 9 da kynden ise yalnz birinin n
fusu 765 dir; ikisinin de 500 den aadr. 72 da kynn ( %
60,5) den az nfusu vardr. Ova ve da kyleri aras ndaki farkla
r vasatilerle ifade edersek, ova kylerinin vasatisi 676,25; da
51
Toplumsal Yap Aratrn7alan
kylerininki ise 1 97, 1 0 dir. Da kyleri ile ova kyleri arasndaki

bu nfus fark o kadar byk ki bunu istatistiki manada " tesad
fi" amiller"e atfedemeyiz. Bu fark ancak iki tip ky arasndaki
sosyal bir amilin tahavv l ile izah edilebilir; bu amil ise kylerin
ekolojik durumudur. i ktisadi temelde ve harile olan mnase
betlerde olan farklar kendini nfusun miktarnda, toplanma dere
cesinde de gsteriyor.
Da ve ova kylerinin nfus vaziyeti, baka etdlerin bize
retmi olduu bir vakay da teyid ediyor. Muayyen teknolojik
ve iktisadi artlar altnda, nfusun fazla olduu mntkalarda bu
nfus nisbeten byk topluluklar halinde taazzuv ediyor. Bizim
mntakamzda da, ova nfusu da nfusundan daha fazladr ve
ovada nfus daha byk topluluklar (kyler) halinde taazzuv et
mitir. Nfusun toprak stnde yayn, derece derece byklk
teki topluluklarn en byk topluluk etrafnda kmenlenmesi ek
Nfusun bu . .suretle kmelenmesi bilhassa
linnde oluyor.
makine teknolojisinin ve metropoller nfus topluluklarnn mev
cut olduu cemiyetlerde bariz bir surettte kendini gsteriyor. B
yk metropollerin etrafnda, Meta onlarn peykleri olarak, daha
kk apta ehirlerin, kasabalarnn kmelendiini gryoruz.
Bizim m ntakamzda en .byk nfus topluluu 30 bin ksur n
fuslu bir kasabadr; buras mahalli ticaretin ve kk mikyasta el
sanatlarnnn topland mntaka merkezidir. Bugnk artlar al
tnda kasabann etrafnda baka ehirlerin, kasabalarn kme
lenmesi beklenemez. Kasaba etrafndaki nfus kmelenmesi
byk kyler eklindedir. Tam ova kyleri etek kylerden, etek
kyleri da kylerinden daha byktr. Da ile ova kyleri ara
sndaki nfus topluluu farkna yukarda iaret ettik. Etek kyleri
esas binden fazla nfusu olan 1 2 kyden ikisi etektedir; dier
1 O u tam ova kydr. 3000 den fazla nfusu olan Muradiye k
y de ovada ve lzmir tiren yolu zerindedir.
Erkek-kad n nispetleri de ova ve da kylerinde farkldr. Ova
kylerinde nfusun yzde 51 ,41 i erkek, 48,59 u kadndr. Da
kylerinin ise nispetler aksine olarak yzde 47,85 erkek, 5 1 , 1 5
kad ndr. Nispetlerdeki bu farkll izah edecek amillerin ne o ldu52
Nfus Durumu
{!unu bilmiyorum. Da{! kylerinin harice gidiyorlarsa, kadn nis

petinin fazlal{l bu amil ile izah edilebilir. Bizim tetkik etti{limiz
da{! kylerinde byle bir olay mahede etmedik.
Resmi istatistiklerden kylerin nfus durumu hakknda yuka
rdakinden daha fazla malmat edinilemiyor. Ya terekkb,
lm ve do{lumlar hakknda malumat yoktur. Bunlar ancak biz
zat kylere giderek tespit etmek gerekiyor. Biz ova ve da{! ky
lerinden yalnz birer tanesinin etraf ile tetkik etti{limizden, bura
da ancak o kylerin durumunu verebileceiz.
OVA, ETEK, ve DAG K YLERiNiN N FUSA
G R E TASN i F i
Ky says
Nfus says
Ova kyleri
Says
Etek kyleri
says
Da kyleri
Says
1 00 den aa
. . 2 ... .. ............ . . .... ... 2 . ............... 30 .......
1 00 - 1 99 . . . ....... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... 1 . . . . . . . . . ................. 3 . ............... 43 .......
?
.
6 . .. .... . . ....... 2 1
200 - 299
300 - 399
3 . . . . . . . . . ....... .......... 2 . ............... 15 .......
400 - 499 .......... ....... ..... . . . . . . . .... 4 . . . . . ............. .. ...... ............... 7 .........
500 - 599 .. ............... . ... . . .. ... . .... 6
1
2 . .. .... . .
600 - 699
700 - 799 .......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 .. . . . .. . . ... .. . . .. . .. .. .. . . ............... 1 .........
800 - 899 ............ ... . . . . . . . . . . . ....... 1 .......................... 1
900 - 999
1
2 ...............
1 000 - 1 999
1o
1 ...............
2000 - 2999
.
3000 - 3999 ........... .................. 1 ..
..... ..............
....
. . ...... . . . . .....................
....
. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .
.......... . . . . . .. ....... . . .......
.................................
.. ........................
................
. . . . . .. . . .................
..........
........
............... ..............
........................
. . . . . . .. . . . . . ................
... .. .. ..... .. ... . . .. . ..
Toplam
38
53
................
............
18
. ..
119
TETKiK EDiLEN OVA ve DA KYLERININ

1 935 SAYIMINA G RE NFS DURUMU
Da Kyleri
Ova Kyleri
Kylerin ad
Adiloba
Hac Rahmanl
Kepenekli
Paaky
Sar am
Saruhanl
Tepecik
Ylmaz
270
269
539
565
545
1 1 10
1 26
1 32
258
370
367
737
290 303
593
520 464
984
1 27
1 21
248
600
588
1 1 88
Kylerin ad
Dazyurt
Kla
Kuruky
Siyetli
Yayla
1 23
1 25 248
1 08
1 20 228
1 05
1 22 22.7
20 1
244 445
92
1 1 9 221
OVA K Y
Adiloba ky nn nfusu 61 5 dir; ova kylerinin vasatisinden
biraz aadr. 6 1 5 kiiden 3 1 4 (yzde 5 1 ,06) kadndr. Bu k
yn erkek-kadn nispeti ova kylerinin umumi duru mu na aykr
dr; ova kylerinin vasatisinde erkeklerin fazla olduunu gr
mtk. Kad n erkek nispetlerini yalara gre sralarsak, bu
nispetin ayn kalmayp deitiini grrz. Mesel Adiloba k
ynde nfusun yzde 51 "i kadndr, fakat nfusun 45 yana ka
dar olan ksmn ele alrsak, bu yalarda erkekler kadnlardan
fazladr; 1 00 kadna kar 1 05,6 erkek vardr. 45 yandan sonra
ise nispetler aksine evriliyor, 1 00 kadna 60,3 erkek dyor.
45 ya ndan daha byk erkeklerin bu kadar az oluu umumi
vasatiye de tesir ediyor; kadnlar lehine bir nispet meydana k
yor. Nispetlerin 45 den sonra bu kadar dmesi eski nesil er
keklerinin harpler dolays ile azalm olmasndan mtevellit ola
54
Nfus Durumu
bilir. Bu amil diQer ova kyleri iin de varittir; fakat ova kylerinden bir ksmna byk miktarda gmen yerlemitir. GOmenler aras nda erkekler fazla ise, bunun tesiri ile ova kylerinin vasatisinde erkek says kadndan fazla kar. Halbuki Adiloba
"yerli" kydr, gmeni azdr; bunun iin eski nesil harpler dolaysiyle azalm olmas bu iin muhtemeldir.
Bununla beraber, harplerin tesiri olmasayd bile, lm nispetOVA K Y N FUS DURUMU
lmler:
1 - 1 - 1 936 dan
Nfusun Yalara gOre
1 Vlll 1 941 e kadar
DaQ l 1 941
-
Yalar
44
34
38
40
28
19
23
22
24
18
11
11
15
12
4
14
78
79
80
50
40
36
50
54
36
20
16
24
17
8
21
19
1
10
29
1
1
2
1
1
2
2
2
0-4
5-9
1 o - 14
15 - 19
20 - 24
25 - 29
30 - 34
35 - 39
40 - 44
45 - 49
50 - 54
55 - 59
60 - 64
65 - 69
70 +
21
16
28
30
18
9
5
9
5
4
. 7
Ya
mehul
Toplam
41
40
22
301 314
1
2
2
1
2
2
5
2
1
3
3
8
39
18
57
3
61 5
55
lerine gre ihtiyarlk yalarnda erkeklerin kadnlardan daha az

olmas beklenebilir. Demografik tetkikler umumiyetle erkek lm
nispetlerinin kadnlarnkinden yksek olduunu gstermitir,
Yalnz dourma a nn (1 5-45 yalar) ilk ksmlarnda kadn
lmleri fazlalayor. lm nispetlerindeki farktan dolay ihtiyar
lk yalarnda kadnlarn says erkeklerinkinden fazla oluyor. Er
kek lm nispetlerinin neden yksek olduunun sebepleri bu
lunmu deildir. Erkek iin hayat artlarnn daha ypratc oluu
ve iki, sefahat gibi amilleri n erkeklerin hayatnda daha byk
bir rol oynad ortaya s r lyorsa da bunlar amiyane izahlar ol
maktan ileri gidemiyor. Adiloba'da erkek lm nispetlerinin ka
dn lm nispetlerinden daha fazla olduu grlyor; halbuki ka
dnlarn hayat artlar erkeklerinden daha ypratcdr. Hem
yukarki amillerin tesirini gsteremiyecei en kk yalarda bi
le, olan ocuk lmleri kz ocuk lmlerinden ok daha fazla
dr. 1 936 senesinin bandan 1 941 senesinin Ayustos'una kadar
olan lmleri kyn kayt defterinden kardk. 57 lmden 29 u
5 den aa yalardad r; bu 29 lmn 1 9 u da olan ocuktur.
Bu cetvelden, tam doru olmasa bile hata nispeti her halde ar
olmyan, lm nispetleri hesap ettik. Son be sene zarfnda do
up len ocuk saysn 0-5 yalar arasndaki sa!) ocuk adedi
ne ilave ederek be senelik doumlar elde ettik. Bu hesaba g
re 64 erkek, 43 kz olmak zere 1 07 ocuk domutur;
bunlardan 1 3 erkek, 5 kz lmtr. Bir yandan kk ocukla
rn lm nispetleri, bir sene zarfnda lmlerin doumlara nispeti
olarak hesap edilir. lm kaytlarna nazaran son be sene zar
fnda bir ya ndan aa ocuklarn lm says 9 erkek iki kzdr.
Bu rakkamlara gre Adiloba'nn senelik vasati doum ve bir ya
ndann kk ocuk lm says ve nispetleri unlardr:
Vasati senelik Vasati senelik
Vasati lm nisbeti
doum
lm
2,2
21 ,4
1 000 doumdan 1 0,3 lm
Adetler ok kk oldu!)undan kz erkek ocuklarn lm nis56
Nfus Durumu
betlerini ayr ayr hesap etmedik, fakat erkek ocuklarn hem

lm, hem doum nisbetlerininn daha yksek olduu grlyor.
Bir senede vasati 1 2,8 ocuk douyor, bunlarn 1 ,8 i bir yana
erimden lyor; vasati 8,6 kz ocuk douyor, 0 ,4 O bir yana
erimeden lyor. Buna ramen, erkek doumlarn fazlal, 0,5
yalar arasndaki erkek ocuk saysn kabartacak kadar fazla
dr.
Son be senelik, yalara gre lm saysn Austos 1 941 de
ky nfusunun yaa gre yaymna nisbet ederek dier yalar
iin de yine takribi lm nisbetleri hesap ettik. Doru olarak
lm nisbetleri, bir sene zarfndaki lmlerin o senenin ortasn
daki nfus saysnna nisbetidir. Gereken saylar elde etmek
mmkn olmay nca, biz, kyn ya terekkbnn son be sene
zarf nda mhim derecede deimediini farz ederek ve be se
nelik lmlerin senelik vasatisini alarak takribi nisbetleri elde
ederiz. lm says az olduundan birer ya ara ile lm nisbet
leri hesap etmee kalkmak manaszd r. Yalnz lmlerin en ok
topland 0-4 yalarnn, 5-49 yalar nn ve 50 yukar yalar nn
Ya
gruplar
0-4
5 - 49
50
Nfus says lm Says Senelik V. lm lm nisbetleri

E K T
E K T E K T
E K T
44
34
78 1 9
10
29
3.4
1 ,8
5,2
7,6
5,2
6,5
1 ,4
0, 5
1 ,9
0,6
0,2
0.4
86 1 2
17
2,1
0,9
3,0
7, 1
1 ,6
3,4
3 1 3 6 1 2 39
18
57
6,9
3,2
1 0 , 1 2,3
1 ,0
1 ,6
225 223 448

30
Toplam 299
56
nisbetlerini hesap ettik:

Grlyorki btn yalarda erkek lm nisbetleri kadn lm
nisbetlerinden ok daha yksektir. Erkek lm nisbetlerinin yk
sek olmasna ramen 45 yandan aa nfusta erkek saysn n
fazla oluu ya dardan erkek nfusun kye muhaceretinden do
laydr yahut da erkek doum nisbetlerinin yksek oluundan
mtevellittir. Kye gelen gmenler arasnda erkek nisbetinin
57
yksek olup olmadQnl tetkik etmedik; byle bir fark varsa bile
bu her halde kk olmaldr, byk olsa idi dikkatimize arpar
d. Esasen kye olan glerde, byk sanayi merkezlerine olan
glerde grld{l zere i aramya gelen gen beAr erkek
kalabal{l yoktur; tek tk bekAr erkek gelse bile ok gemeden o
da evlenir. u halde 45 ya ndan aa{l nfusta erkeklerin fazla
l{l do{lum nisbetlerindeki farka izah edilebilir. Bugnk do{lum
nisbetlerinde erkek ocuklar lehine bir fark var; fakat bugnk
nfus duru munun do{lum nisbetlerindeki bu farkla izah edilebil
mesi iin do{lum nisbetlerindeki farkn uzun zamandan, nesiller
den beri devam etmi olmas IAzmdr. EQer uzun senelerdir er
kek ocuk doumlar kz ocuk do{lumlardan fazla olarak devam
ediyorsa ve Adiloba'daki durum ova kyleri iin tipik ise, o za
man tetkik ve izah edilmesi icab eden mhim bir demografik ha
dise ile karlayoruz, demektir.
Yukardaki rakamlar kullanarak Adiloba iin do{lum nisbetleri
ve tabii art nisbetleri de hesap edebiliriz. 1 936 senesinin ba
ndan 1 941 in A{lustos ayna kadar Adiloba'da 43 kz, 64 erkek
ocuk domutur. Sarih do{lum nisbetleri, doumlar dourma
yanda olan kadn saysna nisbetleridir. Sarih nisbetleri elde et
mek iin doumlar annelerin ya na gre tasnif etmek ve her bir
yata olan doum miktarn o yataki kadn nfusa nisbet etmek
lazmd r. Adiloba iinn bu rakkamlar mevcut olmaynca, be se
nelik doumlarnn senelik vasatini 1 5-45 yalarndaki kadn say
sna nisbett ederek takribi doum nisbetleri e lde edebiliriz.
1 5 45 Yalarnda kadn
says
Vasati senelik
do{lumlar
E
1 34
Do{lum nisbetleri
( 1 00 de larak )
E
1 1 ,31 7,60 1 8,91 84,44 56,71
58
T
41 ,1
Nfus Durumu
lm ve doum nisbetleri elde olunca bir topluluun tabii ar

tn hesap edebiliriz. Tabii art nisbeti doQum ve lm nisbet
leri arasndaki lm mikttar 1 0,07 dir. O senelerdeki nfus mik
tarn bilmediimizden bu lm miktarn 1 941 senesindeki
vasati doum 1 8,91 dir. Bunu ky nfusuna (61 5) nisbet eder
sek gayri sarih doum nisbetinin 1 000 de 37,07 olduum gr
lr. lm ve doum nisbetleri arasndaki fark 1 3,86 dr. u hal
de, Adiloba takriben 1 000 de 1 4 nisbetinde artyor demektir.
uras dikkate deer ki, 5 yadan aa ocuklarda lmn
fazlalna ramen, umumi lm nisbeti ( 1 000 de 1 6,21 ) yksek
deildir. Kyn iptidai artlarndan lm nisbetinin daha yksek
olmas beklenirdi. 1 920-1 930 seneleri arasnnda dnya medeni
memleketlerindeki lm nisbetleri ile mukayese, Adiloba'nn du
rumunun iyi olduunu gsteriyor. Bu seneler zarfnda Fransa'da
lm nisbeti 1 5 ile 20 arasnda, lngiltere , Wales ve l sve'te 1 O
ile 1 5 arasnda, l rlanda'da binde 1 5 etrafnda dalgalanyordu (*).
1 958 den evel ise, yani bu memleketler kuvvetle senayileme
den evel ise, l ngiltere, Fransa ve lsve'te lm nisbetleri binde
20-25 arasnda idi. Doum nisbetleri 1 920- 1 930 da Fransa'da
1 5-20 arasnda, l rlanda'da 20-25 arasnda idi. 1 930 da Amerika
Birleik Cumhuriyetleri doum nisbeti binde 55 idi. Adiloba'nn
doum nisbeti ise binde 30,07 dir. lngiltere ile Wales'te 1 920-22
senelerinde 1 5-45 yalar arasndaki bin evli kadna 1 78,9 o
cuk, 1 930 ,-32 de ise 1 22,4 ocuk douyordu*. Adiloba'da 1 5-45
yalar arasndaki bin kadna 1 41 , 1 doum dyor. Grlyor
ki Adiloba'nn doum vaziyeti dnyann en senayilemi ve halk
ehirlemi memleketlerinden biri olan l ngilttere'nin bundan ksa
bir zaman evelki doum vaziyetine uyuyor. Garp senayi memle
ketlerinde doum nisbetleri dmtr. Halbuki , aradaki sosyal
farlardan dolay , lm nisbetinin olduu gibi doum nisbetinin
de daha yksek olmas beklenirdi.
Adilobann nfusunun binde 14 artttn grdk. Bu iyi bir ar
t gibi grnyor. Fakat bu vaziyete aldanarak nfusun mstak
Carr Saunders, World Population, 1 937, pp. 6 1 , 73, 88, 90, 94.
59
bel seyrinin iyi olduu neticesi olduu karlmamaldr. Nfusun

ya terekkb dolays ile, doumlar l mleri at ve tabii art
vaki olduu halde, nfus bir mddet sonra istikrara eriip niha
yet azalmaa balyabilir. Nfusun vaziyeti gayri sarih lm ve
doum nisbetleri arasndaki farka gre deil, "saf tekessr nis
betleri" denilen nisbetlere gre hesap edilir. Bu nisbetler doan
kz ocuklarn 1 5-45 yalar aras ndaki kad n saysna nisbetidir.
E!;)er muayyen bir zamanda 1 5-45 yalar ndaki bin kadnn do
urduu kzlardan bin tanesi 45 ya na kadar yayorsa -lm
ve doum nisbetleri ayn kalmak art ile- nfus istikrardadr;
binden fazlas 45 yana eriiyorsa nfus azalyor demektir. Bu
nisbetleri hesap edebilmek iin annelerin yana gre doum ve
yaa gre lm nisbetlerinin mevcut olmas lazmdr ve uzun he
saplar icap ettirir. Biz burada yalnz, yanl bir tefsire meydan
vermemek iin, tabii art nisbetinin nfusun hakiki seyrini gs
termediine iaret etmek istiyoruz.
Adilobann lm, doum vaziyeti dikkate dier iki mesele or
taya atyor. Erkek ocuk doumlarnn ve erkek lmlerinin yk
sek olmasnn sebepleri nelerdir? l kincisi, " lm ve doum nis
betleri en senayilemi ve ehirlemi, iktisadi ve shhi artlar
bizim kylerinkinden ok stn olan memleketlerin nisbetleri i le
mukayese edilecek kadar kktr. Halbuki kyn iktisadi
sosyal artlar dolaysyla nisbetlerinin de lm nisbetlerinin de
ok daha yksek olmas beklerirdi. Akla ilk gelen ihtimal verdii
miz nisbetlerin takribi olarak dahi realiteyi ifade etmedii, hata
nisbetinin ok byk olduu fikridir. Filvaki bir taraftan ky kayt
lar tam tutu lmamtr, dier taraftan tam gereken demografik
materyeli e lde edemediimiz iin vasatilerle, takribi olarak nis
betleri hesap edebildik; bunun ii elde edile neticeleri ve bunlar
dan yapt mz istidallere ok ihtiyatla telakki etmek gerektir. B
tn bunlar doru olmakla beraber, dier bir demografik
mahede de ova kynde nfusun tabii art nisbetinin dt
n ve bunun ok byk bir ihti m alle doum nisbetlerinin d
nden dolay meydana geldiini gsteriyor. Nfusun yalara
gre daln gsteren cetvele baktmz zaman ilk ya gru60
Nfus Durumu
bunun kkten bye doru fazlalatn gryoruz: 0-4 ya

larnda 78 ocuk, 5-9 yalarnda 79 ocuk, 1 0- 1 4 yalarnda ise
80 ocuk vardr. Eer tabii art nisbeti ykselseydi veya dei
meden ayn kalsayd adetler kk ya guruplar ndan byne
LEN COCUKLARIN YAI
OAG KY
Cinsiyet
Toplam
Ya
1 den
aa
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1 0- 1 9
20 +
Erkek
Kadn
39
32
71
7
8
3
3
2
2
2
3
5
2
1
3
1
12
10
4
6
3
2
2
4
3
7
5
1
3
5
1
2
4
Cinsiyet
ve ya
mehul
12
Olen ocuklarn toplam
141
ocuu lmemi anneler says:

ocuu olmam
61
35
7
doru azalrd. 1 0- 1 4 yalarndaki nesil, doduklarnndan beri

lmlerle saylar azala azala 80 ocuk kalmlardr; 1 941 'de 0-4
yalarnda olan 78 ocuk 1 0-1 4 yalarna geldikleri aman say
lar phesiz ki 80'den ok daha az olacaktr. u halde hi de{il
se 1 0-1 5 seneden beri bu ova kynn tabii art dmektedir
ve byle g iderse bir zaman gelecek, nfusun toplam da eksil
me gsterecektir. Seneden seneye yeni nesillerin saysnn bu
ekilde azal lm nisbetlerinin ykseliinden olamaz, zira
lm nisbetlerinin ykselmesini icap ettirecek yaama artlarn
da bir deQime olmamtr; kylerin kasabayla mnasebetlerinin
art ve iktisadi seviyenin ykselii lm nisbetlerinin olsa olsa
dmesine sebep olabilir, artna deil. yleyse bu azalma do
umlarn azalmasyla izah edilebilir. Bu rakkamlara bakarak bu
ova kynde doum nisbetlerinin seneden seneye ddQn
syliyebiliriz. Bu noktada beliren sual, acaba dier ova kylerin-
de de vaziyet ayn mdr? sualidir. Bu vaziyet, "tipik" bir vaziyet
im ifade ediyor, yoksa geici, tesadfi amillerin muvakkat bir be
lirtisi midir? Dier ova kylerini teferruatl olarak tetkik etmediQi
mizden nfus durumlar hususunda elimizde materyel yok, fakat
daQ kynde de benzer bir hali mahede etmi olmamz, bu
vaziyetin tesadfi o lmad fikrini veriyor.
DA G KYLERi
Tetkik birimi olarak setiQin:iz Siyetli kynn nfusu 1 935
saymna gre 201 i erkek 244 kadn olmak zere 445 dir. Ye
di. sene sonra 1 942 de bizim yapt mz saysn da bu adedi te
yit eder bir netice verdi, kyn nfusunun 2 1 6 s erek, 238 i ka
d n olmak zere 454 olduunu tesbit ettik. Yedi senede dokuz
saylk bir fark mhim deildir, kyn gerek tabii art bak mn
dan, gerek nfus hareketleri bakmndan istikrarda olduu anla
lyor. Bu mntakadan ehre giden ana yol zerinde bulunan ci
var kyler iin az ok bir ihracat merkezi vazifesi gren
Siyetli'nin nfus (454) da kylerinin ortalama nfusundan
62
Nfus Durumu
DA K Y N FUSUNUN YALARA G R E DA I LII

1 942
Yalar
E .
0-4
5-9
1o 14
15 - 19
20 - 24
25 - 29
30 - 34
35 - 39
40 - 44
45 - 49
50 - 54
55 - 59
60 - 64
65 - 69
70 +
Mehul
22
28
31
25
12
17
10
8
13
12
6
4
8
45
59
67
50
20
29
26
26
23
3
17
23
31
36
25
8
12
16
18
10
10
12
7
10
3
6
11
21 6
238
454
Toplama
22
18
11
18
3
9
28
( 1 97, 1 ) ok daha yksektir. Tetkik sahamza giren dier drt k
yn de nfustan yksekse de ortalamadan bu inhiraf pek fazla

deildir; halbuki Siyetli 454 saysyla dierlerinden keskin suret
te ayrlyor. Siyetli'nin vaziyeti de yine nfusun iktisat ve mnka
le artlarna ne kadar hassas olduunun teyit eden bir haldir.
Tetkik sahamza giren be da kynn beinde de kadnlar
erkeklerden daha fazladr. 1 935 saym neticesine gre Siyet
li'de nfusun yzde 54,8 i kadn, 45,2 i ise erkektir. Mamafi,
adetler kk olduundan aradaki fark yzde olarak ifade et63
mek bu fark mbalalandryor; nitekim, bizim sayma gre n

fus toplamnn dokuz adet fazla oluu kadn adedinin ise alt
adet az oluu kadnn yzdesini 52,4 e dryor, erkek yzde
sini de 47,6 ya ykseltiyor; adetlerin kk olduu hallerde yz
deler byle mutlak adetlerin biraz deimesiyle ehemmiyetli de
imeler gsterir. Rakamlarn yzdeye evirerek tahlil ve
tefsirlerde bulunurken bu noktay daima hatrda tutmak gerekir.
Erkek ve kadn nfus arasndaki adet fark ne olursa olsun,
uras muhakkak ki da kylerinde umumiyetle kad nlar erkek
lerden adete fazladr, ve aldmz be ky de bu vaziyete istis
na tekil etmiyorlar. Bu kadar yayg n olan bu nfus vaziyetini te
sadfi amillere atfetmek gtr, iki cins arasnda adet farkn
dduran srekli, esasl bir amil olmas icap eder. Siyetli kynde
yapt mz say mn neticelerinni yalara gre s nflandrd mz
da, ova kyde olduu gibi, kadn erkek nisbetinin 45 den aa
ve yukar yalarda deimedii, her iki halde de kadn nisbetinin
daha yksek olduu beliriyor. Erkek nisbetinin dk oluunu
ne muhecerete, ne de harplerin yapm olduu tahribatla izah
etmiye imkan yoktur. Birincisi, bu kylerden erkeklerin i ara
mak zeri gmesi diye bir vaziyet yoktur; ikincisi, erkek nisbeti
nin dkl muhaceret veya harplerden mtevellit olsayd, bu
dkln ancak muayyen ya guruplarnda topland grlr
d; byle bir ey de mahede edilmiyor. Olsa olsa erkek kadn
lmlerine tesir eden bir amil neticesinde bu fark meydana gele
bilir.
Siyetli kynn lm vaziyetine baktmz zaman, erkek
lmlerinin gerekten kadn lmlerinden daha fazla olduunu
gryoruz. (Ova kynde de ayni hali mahede etmitik) Siyet
li iin ova kynde olduu gibi doum lm rakamlarn doru
dan doruya elde edemedik. Siyetli muhtarnda da doum ve
lm kaytlar vard, fakat bunlar takribi bir netice karmya bile
imkan veremiyecek derecede hatal ve eksikti. phesiz ova k
ynde de kaytlarn tam hatasz olduu iddia edilemez, fakat hi
deilse biz o kaytlarda alp kullanmay faydasz, hatta zararl k
lacak hata ve eksikliklere rastlamadk: hatalar ve eksiklikleri
64
Nfus Durumu
muayyen yalar zerinde veya iki cinsten bilhassa biri zerinde

teksif eden "muayyen bir istikamette devaml hata veya eksiklik"
temayl grmedik; bunun iin hatalarn gelii gzel az ok b
tn yalara datlm olduunu kabul ettik. Halbuki Siyetli'de
byle bir vaziyet, yani muayyen istikametlerde srekli hata vazi
yeti bariz bir surette kendini gsterdi. Kk yalardaki ocuklar
byklerden ayr bir mezarla gmlyorlar ve bunlarn dou
mu ve lm deftere kaydedilmiyor. i kincisi, kaydedilenlerin def
terde gsterilen yalaryla hakiki yalar arasnnda byk fark
var ve fark btn nfus ii az ok sabit bir fark ta deil, yani "sa
bit bir hata" vasfn da tamyor. Doum kaytlarn tetkik eder
ken doum tarihleri ayni olan kardelerin okluu dikkatimizi
ekti, bu kyde ne de ok ikiz var dedik, halbuki gnlk temas
larmzda bir defa ikiz kardelere rastlamtk; doum tarihlerini
biraz daha inceleyince grdk ki ayni ailede on aydan daha az
arayla kaydedilen ocuklar var. ocuunu nfusa kaydettirmeyi
ihmal eden baba ikinci ocuu olduu zaman, birincisi iin ceza
vermemek maksadiyle ikincisini de ayni tarihle, ikizmiler gibi
kaydettiriyor; veya st ste olan ocuklar ayr ayr kaydedilse bi
le, kylnn zaman blmlerini doru olarak tasrih etmekteki la
kaytlii yznden (zamann tam tasrihinin ky sosyal hayatnda
hayati bir fonksiyonu yoktur) byle bir senede iki doum gibi
acaiplikler meydana geliyor. (Bu nfus kaytlar bahsinde ova
ky ile da ky nn farkl durumlar da iki ky arasndaki sos
yal seviye farknn bir neticesi olarak telakki edilebilir.)
lm ve doum kaytlarn kullanmaynca, lmler hakknda
dolaysyle bir fikir edinebilmek iin anketi yaparken her evli ve
ya dul kadnn ka ocuk dourmu, dourduklarndan kann
hangi yalarda lm olduunu tesbite altk. Elde edilen ra
kamlar nesiller boyunca lm vaziyetini verdii iin lm ocuk
larn yalar doru olarak hatrlanmadndan lmlerin ya te
vezznde az ok bir hata vardr. nc bir hata amili de len
ocuklarrnn adedini saklamak te:nayldr. Ankette 35 anne
hi ocuu lmediini syledi; kylerde ocuk lmlerinin kk
yalarda ok yksek olduu hakikati gz n nde tutulursa, 1 5
65
yandan byk kadn says 1 48 olan bir kyde 35 annenin hi

ocuu lmemi olmas n gerek olarak kabul etmek gtr.
Kyllerin ankete u mu miyetinde gsterdikleri phe ve cevap
vermekteki ekingenlikleri, bu naho vaziyeti ksa kesmek iin
onlar , "hi lmedi" eklinde cevap vermiye sevketmi olabilir;
veya kar kocannn akrabal bahsinde olduu gibi, len ocuk
lar yznden kendilerinin u veya bu ekilde cezalandrlacakla
r, zarara sokulacaklar kanaati domu olabilir; her halde mu
hakkak olan u ki baz anneler _ len ocuklarnn adedini
eksilttiler veya bsbtn inkar ettttiler. Bu sebepten, nesiller bo
yunca devam etmi olan lm vakalar hakknda elde etmi ol
duumuz rakamlar eksiktir. Bununla beraber, lmlerin muay
yen yalarda veya erek-kad n iki cinsten bilhassa birinde
toplanmasnn inta edecek "muayyen bir istikamette hata" oldu
unu zannetmiyorum; hatalar gelii gzel dalmtr, bunun
iinde elde edilen tablonun ana hatlarn deitirmemi olmas
icap eder.
Cinsiyetini ve yan tesbit edebildiimiz 1 29 lmden 75 i er
kek 54 kadndr; yzde olarak, yzde 58, 1 i erkek 41 ,9 u ise
kad ndr. lmler en fazla bir yana gelmeden olmutur (71
lm) ; bir yanda lm says birden 1 2 ye dyor, iki yanda
aa yukar ayn devam ediyor, yanda tekrar bir miktar d
yor, le on ya aras nda 2-6 arasnda dalgalanyor, on yan
dan sonra ise tekrar kati bir d kaydediyor ( 1 0 ile 1 9 ya
arasnda 7 lm) . Erkek lmlerinin neden fazla olduu mesele
sini da kyleri iin de izah edebilmiye imkan yoktur. Erkekler
kolayca lme sebep olacak tehlikeli ilerde almyorlar, bila
kis kad nlarn hayat daha y pratcdr. Esasen O- 2 yalarnda da
erkek ocuk l mlerinin faz la oluu sosyal bir amilin messir ol
mas ihtimalini ortadan kaldryor; zira bu yalarda kz erkek o
cuklarn hayat artlar ayndr, cinsiyete gre bir farkllk gster
mez ; ocuk bakm vaziyetinde olanlar aleyhine kaydedecek
artlar yoktur, olan ocuk daha kymetli addedildiinden onla
rn kzlardan daha iyi baklmalar ihtimali vardr, fakat aksi her
halde varit deildir. Akla yle bir ihtimal geliyor: elde edilen
66
Nfus Durumu
lmler mutlak rakkamlardr, halbuki mhim olan lm nisbetle

ridir; belki erkek ve kz ocuk lm nisbetleri arasnda mAnidar
bir fark yoktur da sadece erkek doumlar fazla olduu iin mut
lak adet olarak erkek ocuk l mleri de fazla grnmektedir.
Byle bir ihtimal bize katiyyen varit grnmyor. Doumlar hak
knda malumata sahip olmadmz iin erkek doumlarn kzlar
dan fazla olmas ihtimalini dorudan doruya reddedemeyiz ; fa
kat, erkek doumlar kzlardan fazla ise erkek-kz lm nisbetleri
arasnda mAnidar bir fark yoksa o .zaman sa kalan erkek ocuk
adedinin kzlardan fazla olmas gerekir; halbuki yukarda iaret
ettiimiz gibi da kyleri u mumiyetle, hemen btn ya gurupla
rnda kadn fazlal gsteriyor. Siyetli ve dier be ky de bu
vaziyete bir istisna tekil etmiyorlar. Da kylerinin cinsiyete ve
ya guruplarna gre nfuslarnn ayr lna bakarak, yaln z mut
lak lm adetlerinin deil, fakat lm nisbetinin de erkekler iin
kad nlardan daha yksek olduunu kabul edebiliriz. Ova kyle
rinde de da kylerinde de erkek lmlerinin fazla oluu , bu ha
lin "tesadfi" olmad fikrini kuvvetlendiriyor, fakat bu kylerde
yaptmz mahedeler hangi amil veya amillerin bu fark mey
dana getirmekte messir olduu hususunda bize bir ip ucu ver
medi.
Doum lm nisbetlerini takribi olarak dahi hesap etmek da
kyleri iin mmkn olmadndan, tabii art hakknda adetle
ifade edilen bir ey sylenemez. Yalnz , Siyetli mfusunun ya
gruplarnn vaziyeti ky nfusu nun tabii art nisbetinin (lm
nisbeti ile doum nisbeti arasndaki fark) dmekte olduunu,
bu temayl devam ederse ky nfsunun mutlak adedinin de
ileride daha kk olacan gsteriyor. Siyetli ky nfusunun
1 935 de 445, 1 942 ise 454 oluu nfusun ne artma ne de eksil
me gstermedii zehabn veriyor, halbuki gen yalarda nfu
sun dal ky nfusunun azalmya doru gittiini ak bir su
rette gsteriyor. Yalara gre dal ta, en kabark say 1 0- 1 4
yalar gurubunun saysdr (67) ; 5-9 yalarnda 59 , 0-4 yalarn
da ise 45 ocuk vardr. 1 5-1 9 yalar arasndaki nfus adedi
(50) bile 0-4 yalar arasndaki nfus adedinden (45) daha fazla67
dr. 1 5-1 9 yalarndaki gurup, kk yalarda lm nisbetlerinin

yksek olmas dolaysyla kk yalarda lm nisbetlerinin yk
sek olmas dolaysyla ar kurbanlar verdikten, on be - yirmi
sene zarfnda lmlerle say lar azaldktan sonra 1 942 de 50 kii
kalmlar: ya 1 942"de 45 kii olan 0-4 yalarndaki gurup, on
be yirmi sene lmle saylar baltalandktan sonra hangi sayya
decektir, ilerinden ka 1 5- 1 9 yalarna eriecektir? On be
yana kadar olan ya gurubunda saylar bir gruptan dierine
ykseldii:)ine gre (45, 59, 67) , ancak on beten sonra ya gu
ruplarnda nfus says tedricen dtne gre nfusun azal
ma tamaylnn hi deilse on be seneden beri kendini gs
terdiine hkmedebiliriz. Byle bir temayl ova kynde de
grmtk, fakat oradaki temayl da kyndekine nisbetle da
ha azdr; halbuki Siyetlide ilk ya gurubu arasndaki say far
knn daha byk oluu , 1 5-1 9 ya furubunu n bile 0-4 ya guru
bundan daha kalabalk bulunuu azalma temaylnn Siyetli'de
ok daha keskin ve sratli olduuna iaret eder. Bu kyden mu
haceret olmadna ve lm nisbetlerinin gittike ykselmesine
sebep olacak bir hal de bulunmadna gre bu nfus azalnn
dou mlarn azalmasyla meydana geldii neticesini karabiliriz.
Birinde daha az, birinde daha kesin olarak her iki ky eidinde
de grdmz bu eksilme temaylnn sebepleri, erkek- ka
dn lm nisbeteri arasndaki fark gibi, aydnlatlm deildir. De
mografik hadiseler zerine tesir eden amiller o kadar eitllidir
ki imdiye kadar yaplan tetkikler nfusun artnn, eksiliinin
umumi sebeplerini temamiyle ayd nlatm deildir; her hangi hu
susi bir halde, bir topluluunn demogratik tetkikinde, bu sebep
leri meydana karmaa teebbs etmek ise ayrca kendi ba
na bir aratrma tekil eder. Her iki ky eidinde de nfusun
mevcut vastalarla elde edilen istihsale nisbetle istikrara ermi
olmas ihtimali, veya bir baka deyimle, geim kaynaklaryla n
fus arasnda muvazenenin teesss etmi olmas ihtimali umumi
bir hipotez olarak ileri srlebilir.
KYLERN TOPRAK ZERNDE TAAZZUVU

OVA KYLERI
Kylerin toprak zerinde dal. Setiimiz sekiz ky dalga

sz, dp dz uzanan ovan n imal dousunda az ok toplu bir
grup tekil eder. As l kald mz Adiloba ky bu gurubun aa
yukar merkezindedir, kasabadan 20-25 kilometre mesafededir.
Kyler birbirine ok yakndr. Kyn eitmeni kyler arasndaki
mesafeyi 3-5 kilometre olarak tahmin etti. Adiloba kynden di
er yedi kye tek atl araba ile 45 dakika ile bir buuk saat ara
snda gidilebiliyor. Bunlardan Adiloba'ya en yakn olan Ylmaz
ky, en uzak olan Sar am kydr. Y lmaz kynden geen
bir ky yolu Adiloba'y kasabaya giden oseye balar; Ylmaz
kooparatif merkezidir. Saru hanl ky , Adiloba'ya en yakn ky
leden bir, tiren yolu zerindedir; Adiloba'nn bal olduu koope
ratifin merkezidir; m ntaka jandarma karakolu da aradadr, pazar
gnleri Saruhanl'da pazar kurulu r. Demir yolu zerinde olma
sndan dolay bu ky kasaba olmaa doru bir istikamet almtr.
Depolar, motorla iliyen bir deirmeni vardr. Adiloba'ya tek atl
araba ile bir saaten fazla mesafede olan Hac Rahmanl bin k
sur nfuslu byk bir kydr. Cuma gnleri burada pazar kuru
lur, Kasabadan ve civar kylerden satc ve btn civar kyler
den ve eteklerden alc eker. Kepenekli ve Sar am kyleri
Adiloba'nn daha imalinde birer kk tepe zerindedir; kepe
nekli dousuna; Sar am, batsna der.
Kyn yaknndaki aylar ilkbaharda taar, bu kylerin arazi
sinin bir ksmn kaplar, mahsllere zarar verir. Bu su tamalar
dan zara gren bilhassa Adiloba, Ylmaz, Saruhanl ve Hac
Rahmanl kylerdir. Paa ky, Tepecik, Kepenekli ve Sar am
69
e', l"' ..
_ ...
""
,n ..
/...
o ,
Z' .,. , :_.)' /u

'$) ,. 3 r
...;/;>- o .t
I .,
l"
.'.'.. <; n "'-
z ( :? I ....... ,
70
Kyllerin Toprak zerinde Taazzuvu
kyleri daha imalde, ksmen daha yksek bir arazide oldukla

rndan sular o ralara kadar yaylmaz.
Kylerin ekli. Bu kylerin hepsi "toplu" nvelenmi kyleri
dir. Evler birbirinden ayr , tarlalara dalm, veya be hanelik
guruplar halinde ayrlm deilidirler. Btn evler bir arada bir
topluluk tekil ederler. Etrafndaki arazi de kyn meras, tarlala
r ve ba{llardr. Kyler toplu olmakla beraber y{ln halinde de{lil
dirler. Tepede kurulmu olan Kepenekli ve San am kylerinde
bile evler birbirinden ayr avlular iindedir, aralarnda sokak vazi
fesini gren boluklar vardr, Ankara kylerinde olduu gibi ya
macn aasndaki evlerin damlar yukarsndaki sokakla ayn
seviyede de{lildir. Kyn evleri ve sokaklar merdiven basamak
lar gibi tepeye doru ykselmez.
Kylerin toplu ekilde olmalarnda eski siyasi ve iktisadi art
larn tesiri grlyor. Asayi ve inzibatn temin edilemedii hal
lerde, mdafaa ihtiyacndan dolay kyler toplu olarak teekkl
eder. Osmanl imparratorluunun inhitat devrinde bu kyler asa
yisizlikten ok mteessir olmulardr. Esasen asayisizlik ve
mdafaa zarureti feodal tip cemiyetlerin bariz bir vasfdr, Kepe
nekli ve Sar am kynn kurulularna ait hikiyelerde bu un
sur aka beliriyor. Son harplar mddetince de kylerin durumu
tehlikeli idi. Ancak Cumhuriyetin tesisinden sonra bu kyler em
niyete kavumulardr. Ekyalk hikayeleri hala kyn orta yal
lar tarafndan anlatlp duruyor. Bu kylerin eskiden balca faa
liyeti olan hububat ziraati de kylerin toplu olmas na msaitti.
Kyl gndz tarlas nda alp gece kyne dnyordu . Cum
huriyetin tesisinden beri asayiin temini ve hububat ziraati yeri
ne bacln ehemmiyet kazanmas kylerde hi deilse mevsi
me gre da{llma temayl belirtmitir. zmleri gece de
beklemek icap ediyor. Bunun iin balarda dam denilen bir iki
gz odal evcikler veya ardaklar vardr. Kyl ailelerinin bir o
u yaz n hi deilse drt ayn balarda geiriyorlar. Hele
etekte olan Sar am ve Kepenekli kyleri hemen tamamiyle
boalyor. Eyll'de Kepenekli'ye gittiimizde bakkal ve bir kahve
kilitli idi ; br kahvenin de alal iki gn olmutu. Misafir gittii71
miz aile o gn baQdan tanmt. Kepenekli ky tepeden aa

Qya tanmak istiyor, fakat eski tecrbelerin verdiQi korku ile bu
harp zamannda cesaret edemiyorlar.
Toprak stnde taazzuvda farkllama: Kyler nvelenmee
balamtr. "Nvelenmek", ky topluluunun btnne hizmet
eden teekkllerin nfusun yerletiQi mekann merkezinde top
lanmasdr. Bir sahann her tarafna msavi derecede en yakn
nokta, binaenaleyh herkes tarafndan kolayca ve en ksa bir za
manda erielecek nokta, o sahann merkezi olduuna gre, b
tn toplulua hizmet eden, farkl lam fonksiyonlar gren te
ekkller topluluun kapladQ sahann merkezinde toplan r.
phesiz bu merkezde toplan, uurlu bir vetirenin, kararn ne
ticesi deQildir; kendiliinden meydana gelir. Kylerde bu suretle
merkezde toplanan teekkller cami, kahve, bakkal dkkan,
berber, kalayc, demirci, arabac ve frndr. Toplanma hadisesi
ne mektep ksmen bir istisna tekil diyor. Eskiden beri mektebi
olan kylerde mektep de kyn merkezinde, camiin yanndadr.
Lakin mektebi yeni olan veya eski mektebi yeter gelmediinden
yeni mektep yaptran kylerde mektep binas kyn hemen d
ndr. Bunu n sebebi, bir taraftan kyn merkezinde bo yer ol
may, dier taraftan ky kk bir sahada toplanm olduun
dan mektebin hemen kyn dnda oluunun byk bir zorluk
doumamasndandr. Eer ky daha geni olsayd , bir ucundan
dierine kolay gidilmeseydi, o zaman kyn merkezinden bir iki
ev yklr, yerine mektep yaplrd . Nitekim daha byk topluluk
larda -kasaba, ehirde- yeni teekkller topluluun kaplad sa
hann kenar na eklenmezler, merkezdeki eski binalar n, evlerin,
dkkanlarn yerini alarak topluluun merkezdeki eski binalarn,
evlerin, dkkanlarn yerini olarak topluluun merkezden muhite
doru yaylmasna sebep olurlar.
Kyde grdmz bu nvelenme vetiresi topluluk bydk
e artar ve nvelenme daima 'topluluun btnne hizmet eden
teekkllerin merkezde toplanmas" kaidesine uygundur. Toplu
luk bydke cami gibi dini teekkller, mektepler artk mer
kezde toplanmaz, zira bunlar n adedi artar ve her biri topluluun
72
btnne deQil, bir parasna hizmet eder; bunun iin her biri
hizmet ettiQi nfus parasnn ortasnda yer alr; kasaba ve eh
rin muhtelif semtlerine, mahallelerine dalrlar. Ticari ve snai
teekkller toplulu{lun merkezinde yer almakta devam ederler;
kasaba veya ehirde tali ticari merkezler de belirir; lkin toplulu
{lun btnne hizmet eden mhim teekkller merkezde birikir
ler.
Nvelenme bir taraftan bir cemiyetin u mu mi teknolojik ve ikti
sadi durumu ile di{ler taraftan her bir topluluun kendi hususi ik
tisadi durumu ve nfus adedi ile ilgilidir. Hangi teknolojik ve ikti
sadi artlarn altnda ilk nvelenme belirmitir? ihtimal ilk
topraa yerlemelerde reisin oturduu ev ve cemaatin topland
mabet topluluun kapladQ sahann ortasnda idi ; fakat tam
nvelenme , yani meknda farklma olabilmesi iin hi phesiz
i blm neticesinde baz fonksiyonlarn farkllaarak aileden
ayrlmas ve bunlarn ticarilemesi gerekti; ksacas ; ticaret ba
lamadan topluluklar nveleemezdi. Umumiyetle ayn teknolojik
ve iktisadi durumda olan topluluklar ele olduumuz zaman,
bunlarn nfus adedi ile nvelenme derecesi arasnda bir bal
lk olduu meydana kyor. Setiimiz sekiz ky u mu mi durum
lar itibar ile bir mntaka tekil ediyorlar; aa yukar ayn du
rumda olan bu kylerde nvelenme derecesi hassas bir surette
nfus adedi ile ilikili grlyor. Dier taraftan ayn denecek ka
dar yakn adette nfusu olan Ankara kylerinde nvelenmee
rastlamyoruz; aradaki farkn izah, Ankara kylerinin iktisadi ve
teknolojik durumlarnn bu kylerin durumundan farkl oluun
dandr.
Nvelenme kyn merkezinde , u mumiyetle aklk bir saha
da, Rmeydan" da balyor (Hac Rahmanl ky); teekkller
meydann etrafna sralanyor; veya Adiloba ve Kepenekli kyle
rinde olduu gibi balca yollar merkezde birbirini kestii nokta
da balyor. Teekkller fazlalatkca bu merkez, meydan veya
yol azndan kyn en ilek sokana tayor ve o sokan iki
73
Toplumsa/ Yap Aratmnalar
c:J
74
.. :11.t. j
zzuvu
Kyllerin Toprak zerinde Taa
75
Toplumsal Yap Aratrma/af/
boyunca merkezden muhite doQru yaylmak temayln gsteri

yor. Burada hemen btn topluluklarn nvelenmesinde ma
hede edilen u mu mi bir hadise ile karlayoruz. Modern ehir
lerde yaplan tetkikler, ticari teekkllerin ehrin merkezinde, en
ilek, gidi geliin en fazla olduQu noktalarda toplandn ve yi
ne en ilek caddeler boyuca sralandQn gsteriyor: yle ki bu
teekkllerin iktisadi ehemmiyet ve kudretini igal ettikleri yere
gre tasnif etmek mmkndr. ehir iinde gnlk nfus hare
ketleri ile bu teekkllerin mevkileri arasnda sk bir ballk var
dr. Bu kaide phesiz daha gevek, fakat ayn derecede aikr
bir surette, kydeki teekklerin dalnda da grlyor. Ky
deki teekkleri mevkilerine gre tasnif edemeyiz; nk ky
iinde gnlk nfus hareketleri ehemmiyetsizdir; daha dorusu
byle bir ey yoktur ve bu teekkller hepsi ayn iktisadi kudret
te -daha dorusu kudretsiz- kk i gren dkkanclardr. Bu
nunla beraber, bu teekkllerin merkez noktadan da doru ya
ylmas , kyn harile mnasebetleri bakmndan en ilek olan
sokaa doru oluyor. Bu sokak ky ehre veya ehir tarafnda
ki kylere balyan yol ile birleir. Kydeki en mhim nfus ha
reketi ehre gidi gelitir. Bu kylerin hepsinin otobs veya pos
ta arabas olduundan, bu eit g nlk nfus hareketleri sk sk,
yaz n her gn, vaki olur. ite yeni yeni ilave edilen kahve ve
dkkanlar ehre giden soka n iki tarafna sralanyor. Bu kokak
lar, kylerin ehre doru alm a zlardr. Baz nebatlarn g
ne na doru "tropism" mi vard r: kyler, yzlerini ehre
doru evirmilerdir.
i blm ilerledike ve teekkllerin adedi oaldka mer
kezden ayrlan dier sokaklarn da farkllaan teekkller tarafn
dan istila edildi{i grlyorr. Teekkller meydanda ve meyda
na a lan sokaklarn aznda toplanyor. Bunun iyi bir misali
Hac Rahmanl kynde grlyor. Hac Rahmanl kynde
farkllaan teekkllerin adedi daha fazladr.
Nfusun mekanda blnmesi. Nfusun mekanda taazzuvun
da grlen i farkllamalar, yalnz nvelenmeden ibaret deil
dir. Nvenin etrafnda nfusun oturduu saha, evler mnt kas da
76
farkllar; blnm (segregatted) sahalar meydana gelir. B

lnmenin (segregation) en keskin belirdii cemiyetler kapitalist
cemiyetlerdir. Fakat en basit cemiyetlerde bile nfusun ayrld
sosyal mekAnda ayn ayr blgelere yerletikleri grlr.
M ntakalarn bu suretle farrkllap ayrlmas, cemiyettin yap
sndaki blmlerin mekAnda da birbirinden ayrlmlardr. Sosyal
snf farklarnn keskin olduu cemiyetlerde mekAnda blnme-
/lrlL 11e; ---r.::zr

f'""- "../
#t
ler de keskindir. Sosyal snflardan moda, rk, din, itimai mene

farklarndan doan itimai blmler de mekanda ayr ayr yer
olrlar. Ksacas diyebilir ki, gerek iktisadi, gerek dier sosyal se
beplerle bir cemiyetin nfusu birbirinden farkl , her biri az ok
kendi iinde kapanm guruplara ayrlmsa, bu nfus birlikleri
77
Toplumsal Yap Aratrma/afi
mekanda ayr kmelemeler tekil ederler. Nurusun mekaida

farkllamas en keskin surette modern kapitalist memleketlerde
grlr.
Kyler, ok kk, ok basit, az farkllam topluluklar ol
makla beraber, bunlarda bile nfusun az ok blnd ma
hede ediliyor. Aile balar ve bu balardan doan birlikler kyde
ehirden daha mhimdir. Kyn eski aileleri muayyen bir yeri
nesilden nesile igal etmekte devam ederler ve bu yere adlarn
verirler. Bizi sekiz kyde de vaktile belli bal birka aile varm;
imdi bu kyler daha byk, nfusu kark, hayat artlar ehir
lemi (kasabalam) topluluklardr. En eski byk aileler an
cak rivayet halinde biliniyor, bunlardan bazlarnn artk hi azas
kalmam veya azasnn says azalm ve kyde mhim mevki
igal etmiyorlar. Eski ailelerden gelenler bugn bile ailenin vak
tiyle yerletii yerde o turmakta devam ediyorlar. Aileler kl
dke veya fakirletike yerlerinden bir ksmn baka ailelere b
rakmlar, fakat yine eski yerin bir ksm bugnk neslin
elindedir. Adiloba kynde sokak ve mahalle adlar yoktur, fakat
konuurken kyn muhtelif ksmlarn bu eski ailelerin oturduk
lar yere gre adland ryorlar. Ayn kkten aile hemen iki nesilde
bir lakap deitirdiinden, bunlarn oturduu ksm da ailenin ta
rihindeki bu muhtelif lakaplarla adlandrlyor; mesela ayn soka
a hem K. ler (ailenin en eski lakab) hem (D. ler veya . ler (ai
lenin sonraki lakaplar) diyorlar. Bir de, kyn ksmlarna,
otaranlarn menelerine gre ad takmak temayl vardr. Adilo
ba kynn cenup ksmna Aydnl lar mahallesi deniyor. Bu k
s mda Ayd nlar da kynden gelenler oturuyorlar. Hac Rah
manl kynde yeni gelen gmenler adeta ayr bir mahalle
tekil ediyorlar; Saru hanl kynde de yle . . . Hariten gelen n
fusun mekanda yar oturmas ancak dla mnasebetleri fazla
olan, nisbeten "ak" kyler de kendisini gsterir. Kapal ve aile
birliklerinin kuwetli olduu kylerde, ehirlerde, hariten gelen
lerin, bilhassa iktisadi seviyesi dk gmenlerin, ayr mahalle
lerde oturmas bu nfus gruplar ile ehrin daha yksek tabaka
lar arasndaki "sosyal uzakla" delalet eder. itimai
78
hayatlarnda birbirine karmyan zmreler, mekanda da yar ay

r yer alrlar. Acaba kylerde gmenlerin kyn d tarafnda bir
sahaya toplanmalar, asl ky halk ile yeni gelenler arasndaki
ayrla m iarettir, yoksa sadece merkezde yer olmad iin ye
ni gelenler tabii olarak kyn d ksmna m ekleniyorlar? Asl
sebep kanaatimce ikincisidir; yerli kyllerle yeni gelenler ara
snnda sosyal uzaklk vardr; yerliler gmenleri az ok yabanc
layorlar ve onlarn kendilerininkine benzemiyen adetlerlni garip
buluyorlar; fakat aradaki uzaklk, gmenlerle bir arada oturma
y istemiyecek, mekanda ayrlk douracak kadar kuvvetli deil,
sanmyorum. Halbuki ehirlerde sosyal tabakalarn ehrin ayn
mntakalarnnda yer almalar, tabakalar arasndaki "sosyal uzak
lk. n, ayrln ifadesidir.
Farkllaan fonksiyanlarn zamanda sralan. Nvelenen te
ekkllerin zamanda belirme sras , fonksiyonlarn farkl lamas ,
i blm hadisesini aydnlatt ndan dolay mhimdir. Zirai bir
topluluktu (topraa ilk yerleen nfus zirai idi) ilk farkllaarak
ayrlan fonksiyonlar hangileridir? ilk beliren meslek zmreleri
hangileridir? Teekkllerin belirmesi ve merkezde yer olmas
dolays ile bu suallerre cevap veriyor.
Bir toplulukta beliren teekkllerin nevi , adedi ve sras hi
phesiz o topluluun kendi hususi, mahalli artlarna gre de
iecektir. Bu tenevve ramen teekklerin belirmesi srasnda
baz umumi hatlar mevcut olabilir. Mevcut malumatta gre den
nilebilir ki merkezde ilk yer olann teekkl dini fonksiyonu g
rendir. Hatta nfusun gebelii brakp ta ilk topraa yerleme
si bahsinde bu yerlemenin bir dini mevki veya mabet etrafnda
olduu da ileri sr lr. Btn ye rTemelerde deilse bile baz la
rnda bir mabet etrafnda yerleildii kabul olunabilir. Asl mhim
olan nokta, ister ilk yerleirken olsun, ister yerletikten sonra ilk
nveleirken olsun, merkezde ilk beliren teekkllerden birinin
dini messese olduudur. imdiye kadar yaplan mahdut ma
hedelere nazaran memleketimizde de vaziyet byledir. Hi n
velenmemi Ankara kylerinde cami merkezdedir. Giresu n hav
zasndaki dier bir talebenin mahedeleri de bu hkm teyit
79
ediyor. Cami -ve ky nvelenmee balad zaman yaplmsa,

mektep- merkezde yer alyor. ikinci olarak kahve beliriyor ve
onunla beraber veya biraz sonra bakkal dkkan geliyor. Kahve
nin ilk beliren teekkllerden oluu kyn sosyal hayat ve bu
hayatta husule gelen deiiklikle alakadardr.
Kahve belirmeden ewel, kahvenin grd fonksiyonu ky
odalar gryordu. ky odalar umumiyetle aalar tarafndan
yaptrlp devam ettirilen, ticari mahiyette olmyan teekkllerdi.
Bunun iin de aan n kendi evinin yannda, ayrca yaplm bir
veya iki odadan ibaretti. Yalnz Adiloba kynde, otuz sene ev
vel ina edilen mektep binas ile birlikte bir de ''yal lar'' iin bir
ky odas yaplm. (Bu oda imdi mektebin bir dersanesidir).
Ky odalar ticari mahiyette olmadka, yani mevcudiyetleri ve
devamlar , masraf korumak, bir de bir kar nisbeti brakmak ar
tna bal olmadka, bunlarn adedi ve ky sahas iindeki yerle
ri aalarn adedine, cmertliine, keyfine, oturduu yee gre de
iebilirdi. Ky odalar kalknca, odalarn grd fonksiyonu
olan kahve beliriyor, fakat kahve ticari bir teekkldr. Bir kyde
kahvelerin adet ve mevkiini iktisadi artlar tayin eder; kahvenin
tutunabilmesi iin masrafn korumas ve kahveciye ksmen ge
im temin etmesi (ksmen diyorum, zira kahveciler ayni zaman
da iftilerdirler de) gerektir. Bunun iin, ancak ky cemaatinin
besliyebilecei miktarda kahve mevcut olabilir. Ayni sebepten
dolay -ticari teekkl olduklarndan dolay- ky odalar gibi k
yn oras na burasna dalmazlar, merkezde toplanrlar.
Kahve bizim cemiyetimizin bir hususiyetidir, fakat kahvenin
karlad ihtiya, ky cemaatinde grd fonksiyon umumidir:
Bo vakitleri hoa geirmek, dier fertlerle temas etmek ky
amme hayatnn merkezi olmak, cemaat meselelerinin konuul
duu , ky "efkar umumiyesinin" belirdii yer olmak. Eskiden bu
fonksiyonlar ky odalar ve ksmen cami grrd. Garpta bu ii
birahane, meyhane, dans salonu ve kilise gr r. Amerikan zirai
topluluklar nvelenirken ilk bu teekkllerinn belirdii mahe
de edilmitir. Demek ki bu bu noktalarda fonksiyonlarn belirme
sinde olduka umumi bir sralanma ile kar layoruz.
80
Nvelenmede nc beliren teekkl bakkal dkkandr.

Bakkal dkkan kahve ile beraber mi, yoksa biraz sonra m beli
riyor, pek belli deildir. Fakat nvelenmede kahveler, bakkal
dkkanlarndan daha abuk artma nisbeti gsteriyor. En az n
velenmi olan Kepenekli kynde bir bakkal iki kahve vardr.
Adiloba'da iki bakkal , kahve; Hac Rahmanl'da bakkal,
yedi kahve, Saram'da iki bakkal, iki kahve, fakat Paaky'de
drt bakkal iki kahve vardr.
Berber dkkan da nvelenmede erken beliren teekkller
dendir; fakat kahve ve bakkal kadar deil. Berber evvela ayr bir
teekkl olarak deil, kahvenin bir paras olarak beliriyor. Bu
sahada bu teekkl ayrca tutunacak kadar kuvvetli deildir, ky
nfusu bir berber dkkann besliyebilecek hale gelince, kahve
den ayrlyor. Kahvenin bir paras olarak belirmeden evvel ky
lerde seyyar berber vard r.
Demirci ile eskici de (ayakkab tamircisi) kahve ve bakkaldan
sonra ilk beliren teekkllerdendir. Demirci eskiciden daha ev
vel, daha iyi tutunuyor. Adiloba'da Eskicinin ayr dkkan yoktur.
Biri evinde tamir eder, biri de sokaa kurduu tezgahnda. Hal
buki demircinin byke bir dkkan vardr. Sebebi, demircinin
iinin araba ve ziraat aletlerini tamir etmek gibi mhim bir i ol
masnda arayabiliriz. Saram'da bir demirci dkkan var, fakat
eskici yoktur. Biraz daha nvelenmi olan Paaky'de bir eskici
ve bir demirci vardr. Hac Rahmanl'da be eskici iki demirci
saydk, ama eskicilerden bir ksm kapal idi.
Arabac, hele frn, nvelenmede bu saydklarmzdan ok da
ha ge beliriyor. Sekiz kyden Hac Rahmanl'da bir arabac ve
bir frn, Saruhanl'da bir frn var. Bununla beraber, iki kyde f
rn bulunmas dikkate deer. Ekmek yapmak kyl ailenin en
esas ileriden biridir; daha kasabada bile "yerli" ailelerin bir o
u ekmeklerinni evden yaparlarken, bu kylerde imdiden f rnn
belirmesi, ekmek yapmak iinin aileden ayrlmaa, aile d i
blmne eklenmee balad na delildir. Kasap bu kylerden
daha hi birinde belirmemi. Hac Rahmanl'da her Cuma, pazar
81
Toplumsal Yap Aratmalar
kurulduu zaman, Adiloba'da bir iki haftada bir, bir hayvan kesi
lerek satla karlyor. Kasap daha ge ve g tutunan bir te
ekkl olarak grlyor. Bunu bir sebebi kylnn az et yiyii
ise, dier bir sebebi de kasabn tutunabilmesi iin daha byk
bir nfus topluluuna lzum oluudur. Kasabn mal bakkalnki
gibi uzun mddet duramyacandan, derhal satlabilmesi iin
mstehlik gurubunun byke olmas icap ediyor. Halk ehirli
olan, binaenaleyh kylden ok daha fazla et istihlak eden An
kara'nn Keiren ve Eset balar gibi topluluklannda da kasap
1 941 de belirmemiti. Keiren'de bakkal, kahveci, ekmekci ol
duu halde, kasap yoktu. Eset balarnda ise yalnz bir bakkal
vard.
Yukarda saydmz teekklerin mterek vasflarn belirt
mek icap ederse, nvelenmede ilk beliren teekkller, gnlk,
yerinde tatmin edilmesi gereken ihtiyalara cevap veren teek
kllerdir, denilebilir. Eya satm ihtisaslam deildir, ancak
her zaman lazm olan, u mum tarafndan talep edilen eya satlr.
Mesela bakkal dkkanda ayni zamada ip, takunya, makara, fir
kete de bulunu r. Hatta bir bakkal dkkan nda birka metre ku
ma, basma ve dokuma da grdk. Ky toplu luu, mterisi az
olan, hususi hallerde talep edilen, veya pahalca eya satan te
ekkllerin tutunabilmesine msait deildir. Bu teekklleri ky
topluluu besliyebilecek kudrette deildir. Ky nfusu arttkca,
bilhassa refah seviyesi ykseldike, kyde daha eitli, daha
"ihtisaslam" teekkllerde belirebilir. imdiki halde, kylnn
en basit, en umumi, en gnlk ihtiyalar n ky dkkanlar temin
eder; daha faslal olan ihtiyalar iin -kuma , kaplarn kalaylan
mas, hayvanlarn nallanmas , faslalarla kye yymc, kalac
nalbant urar. Daha hususi ihtiyalar karlamak ii Hac Rah
manldaki pazara gidilir. En hususi, en itinal , en pahal eya sa
tn almak iin de kasabaya gidilir. iktisadi teekkllerin ve fank
siyonlarn bu suretle muhtelif aptaki topluluklar arasnda
tevezz umumi bir kaide olarak beliriyor. Amerika'da yaplan
ekolojik tetkikler, en ihtisaslam teekkllerin en byk nfus
topluluklarnda; en mahalli, en umumi, gndelik ihtiyalarn da;
82
en kk nfus topluluklarndaki te ekkller tarafndan karlan

dn gsteriyor. nfus toplu luklarnn itimai inkiaf ya , farkl
laan teekklerin nevi ve adedi ile llebilir, demek hata ol
maz.
Evlerin ekli. Ky topluluunun bir btn o larak meknda
asl taazzi ettiin grdk. imdi, ky topluluunu tekil eden da
ha kk birlikleri -ailelerin- i yaplarnn meknda tezahr ola
rak addedebilece{limiz ev ekillerini nasl oldu{lunu gzden ge
irelim. Ky umumi ekli ve ksmlar nasl kyn itimai
yapsnn baz cephelerini aksettiriyorsa, o yapnnn bir ifadesi
ise, evleri ekli de aile m nasebetlerinin ve aile hayatnn baz
cephelerinin bir ifadesidir. Ewel evlerin eklinin, sonra bu ek
lin ailenin iindeki geen ilerle ve mnasebetlerle olan ilgisini
ele alalm:
Evler Ankara kylerindeki gibi kerpitendir, fakat di{ler cihet
lerden temamiyle farkldr. Damlar dz deil , kelidir; kiremitle
rtldr. Kepenekli kynde rendiklerimiz bu kylerin de
vaktile Ankara kyleri gibi dz daml olduu ihtimalini veriyor.
Fakat bu deime o kadar eskide olmu ki imdi artk hatrlan
myor. Yalnz Kepenekli'de Ali bey (44 yanda) ocukluunda
kyde tane toprak daml ev bulunduunu syledi. Bunlardan
bir tanesinin hala damnn ortas toprak, etraf kiremittir, ve dz
dr. Dier btn kylerdeki btn binalar n damlar keli ve ki
remitlidir. i duvarlar badanaldr. Pencereler adete ok ve b
yktr; camlar sabit deil, alr, kapanr. Tepe kyleri olan Sar
am ve k smen de Kepenekli kynde binalarn alt ksm tatan,
st kerpite rlyor. istisnai olmakla beraber, odalarnn zemi
ni tahtadan evler de var. Hatta odalarn nndeki hayat denilen
n ak sofams yerleri imento ile svamak adeti bile balam.
Evler, kasaban n fakirce mahallelerindeki evlerin biimidedir,
yalnz samanlk, ahr gibi ky hayatnn icap ettirdii ilaveler var
dr.
Evler daima byk avlular iindedir; bir. ev tek bir bina deil,
bir avlu iinde toplam binalar yeknudur. Kepenekli ve Sar
83
am'n avlularn arazinin msadesizliinden daha kktr, bil

hassa Sar am'da itle evrilmi avlulara raslanyor (kerpii te
penin aasnda karp yukar tamak gl{lden dolay ola
cak) . Dier kylerde avlular geni, yksek, kerpi duvarlarla
evrilmi. Avluya ifte kanatl byk bir kapdan girilir. Fakat bu
kap asl araba ve hayvanlar iindir. Ekseriyetle, kap kanatlarn
dan biri oyularak byk kapnn iinde daha kk bir kap yapl
mtr. Sazan da kk kap, bynn yannda, ayr olarak du
vara alm o lur. Geni kapnn i taraf, avluya do{lru, geni bir
saakla rtlr. Araba ekseriyetle hemen kapnn yannda bra
kld{lnda, bu saak ya{lmurdan korur. Avluda hemen istisnasz,
tulumba vardr; eskiden kuyu kazdrlrm. imdi de tulu mbay
eski kuyusuna indiren evler vardr. Avlunu n etrafna ahrlar, am
barlar, odalar s ralanyor. Evler, yani oturulan ksm, tek katl
odalardr. iki katl evler azdr; Adiloba'da yalnz bir tane vard.
Mamafih odalar teker teker ve dorudan doruya avluya al
maz. Bir hayat zerinde ikisi, bir arada topla r. Hayat ve
odalar avlu ile ayn seviyede deildir; bir iki basamak yksektir;
bu ykseklik, avlunun tozunun toprann odalara yaylmasna
mani olur. Bir arada oturan aileler ayn avlu iinde fakat ayr ayr
hayatlar olan oda kmelerinde oturuyorlar.
Avlularn -evlerin- eskiden daha byk olduu anla lyor.
"Eskiden bitiikle buras birdi; ortadaki u duvar yoktu" szlerini
sk sk iittik. Baba ldkten sonra miraslar avluyu blerek ayr
ayr ev kuruyorlar. Klen, paralanan aile ile beraber evler de
paralan yor, klyor. Bu yzden evlerin garip ekiller ald
da grlyor. Mesela , Zeynep teyzenin kocasnn salnda iki
elti bir arada otururlarm; sonradan ayrlmlar, avluyu blm
ler; imdi Zeynep teyzenin avlusu garip bir ekle girmi.
Evlerin malzeme ve yap itibari ile Ankara kylerinden farkl
oluu, daha zengin ve daha ehirlemi olmalar ile izah edilebi
lir. Bunlar daha ileri bir teknik gsteren evlerdir. Ellerin avlu iin
de yaplmasna gelince, bu da ihtimal kasabalaman n bir ifade
sidir. Kasabann "yerli" mahallelerinde, eski tarz evlerin de avlu
veya bahe iindedir; etraf duvarla evrilidir. Fakirce evler tek
84
katldr, odalar avlu etrafna dizilmitir. Dier sosyal mahsuller

gibi ev yapmak tarz da ehirden bu kylere yaylm olabilir. Fa
kat vaziyet byle de olsa, bu tarz evlerin kylerde tutunabilmesi
iin ky hayatna uygun olmas icab eder. Bu kylerde araba ve
at -Kepenekli de eek- oktur. Avlular arabann korunmas , ko
ulmas. yklenmesi, boaltlmas iine yarar. Ttn dizmek ve
kurutmak, pekmez yapmak, zeytin ya karmak gibi istihsal fa
aliyetleri de avluda yaplr. amar y kamak, ekmek piirmek gi
bi ev faaliyetleri iin mterek amarlk ve frn yoktur; bu iler
de avluda grlr. Sonuncu ve belki de en m him amil, kadnla
rn evde i grrken d gzlerden kanmalar mecburiyetidir.
Ankara kylerinde ve da kylerinde de ka g vardr, fakat
kadnlar n ev ve sokak kyafetleri ayndr. Davar samak, su ta
mak vesair faaliyetler iin mtemadiyen ve kolayca evden soka
a, sokaktan eve girer karlar. Halbuki bu bat Anadolu ova
kylerinde kadnlarn ev ve sokak kyafetleri ayrdr; sokaa
karken kvrak (batan rtlen bir nevi yeldirme) rtnrler veya
"manto" ve ba rts kullanrlar. Onun iin kad nlarn evde i
grrken darda grnmemeleri lazmdr; avlular ve yksek du
varlar bu kanmay mmkn klar.
Avlu etraf nda kk binalar s ralamak, aile yeni blmlere
ayrld zaman hasl olan vaziyeti karlamaa da elverili geli
yor. Ou l evlendirilecei zaman, avlu nun bir kesine bir hayat
zerine iki oda yaplyor ve bu, yeni ailenin "evi" oluyor. Bu su
retle bir avlunun etrafnda toplanarak hem aile birlii, hem de
ayr oda k melerine ayrlarak ailenin blnmesi ifade edilmi
oluyur.
eitli mahsu l yetitiren, hayvan ve arabalar bol olan bu
kylerde evin mtemilat fazla oluyor. Avlu olmasa ev dank,
para para olacaktr. Avlu evin ve ailenin birliini meydana ge
tiriyor.
Ova ky evlerinin ekli aile hayatn artlarna faaliyetlerine,
hususiyetlerine iyi intibak etmi grnyor.
85
DAG K YLERi
Topra verimli, iktisadi seviyesi daha yksek, sosyal hayat
daha ileri olan ova kylerinin mekanda aldklar ekli de, bu du
rumlarnn neticesi olarak, belirmi izgiler, vasflar, ve nfusa
gre deimeler gsteriyor. istihsali az, nfusu az, kasabadan
uzak, geri ve fakir da kylerinin toprak zerinde aldklar ekil
ise, bu kylerin sosyal yapsnn dier her cephesi gibi basittir.
Tetkik etttiimiz kyler blgesi vilayet merkezine hayvanla
yedi sekiz saatlik mesafededir. Bu kyleri yer ald Yunt dalar
ovan n cenup batsn evreler. Ovann bir ksmnda, Muradiye
kyne kadar, yol osedir: ayn kye kadar istenilirse trenle de
gidilebilir. Oradan te, balar arasda kvrla kvrla uzanan ok
kumlu patikalar vardr. Gediz, batak olmyan, sca bir yerinden
geilir; kpr yoktur. Nehir geildikten biraz sonra dalar balar;
kyller tarafdan tesviye edilmi, sellerle yer yer oyulmu kaya
lkl, bir araba geecek kadar geni bir yol dalara t rmanr. Gi
derken, bir yk arabasna bindik. Dalarda baz ksmlarda ara
b adan inmek icap etti. Arabac at geminde tutarak ve bir hayli
de kfrederek kye kadar arabay zor vardrd. Gelirken at ve
merkeple dndk. Kyllerin kullad vasta merkeptir; yaz n
zm kesmee yryerek gideler vardr; yolda mola vere vere,
hatta geceliyerek yol alrlar.
Ovadan ayr lnca ilk trmanlan dan tepesine var ldnda
byke bir yaylan n cenuba ve hafifce arka doru azad g
rlr. Platonun etraf yine tepelerle evrilmitir. Bu dzlk geil
dikten sonra yol alak tepelerin arasndan uzanr; ilk tepenin ar
dnda ukurda, yine bir tepenin ark yamacna dayanm Siyetli
ky , tetkik mntkamzn merkezi yaptmz ky vardr. Yayla
ky, alan ilk tepenin imal cephesindedir; Dazyurt ky Yay
la'nn daha da arkas na, batsna der, ykseke bir tepenin
stndedir; Kla ky Siyetli'nin batsndadr; Kuruky de Siyet
li'nin arkndadr. Dazyurt kynn cenup batsnda iki airet k
y vardr.
86
Bu blgeyi ovaya ve kasabaya balyan yol Siyetlinin zerin

de olduu, yukarda ksaca tasvir ettiimiz yoldur. ismi geen ci
vardaki dier kOylere nisbetle Siyetli daha byktr. Bu blge
kylerinin merkezi olmaa namzet grnyor. imdiki halde bu
blgede pazar kurulan kyler yoktur, fakat ileride, ova kylerin
de olduu gibi da kylerinde de yer yer pazar kurulmaa ba
lan rsa, bu civar iin pazar ky her halde Siyetli olur. Bugn bi
le Siyetlinin bakkallar civar kylerin bakkallarndan daha mhim
yer tutuyor: mesela Yayla ky bakkalndan sabun bulamyan
bir kadn Siyetli de vardr diye oraya geliyor. Palamut ve itlen
bek sat iinde de Siyetli ksmen ihra merkezi vazifesi gr
yor. Bu civarda mektebi olan yegane ky de Siyetli'dir. Hem de
eitmenli deil, retmenli bir mektebi vard r.
Kylerin ekli: Da kylerini mekanda alduklar ekil ve evle
rinin ekli, ova kylerininkinin daha basit, daha iptidai bir eidi
dir. Bu kyler de toplu olmakla beraber, evler birbirinden ayrdr.
Arazinin dalgal , kylerin tepe yamalarnda oluu kylerin "y
l" bir ekil almasna masit ise de, ova ky ekli bu dalk bl
gede de devam ediyor.
Ba yetitirmek bu kylere kadar girmi: bunlarn balar
ovalarnki ile mukayese edilebilecek gibi deil, fakat Siyetli'de
ve civarndaki kyde iki, dnmlk balardan mteekkil
balk bir ksm vardr. Balar tepelerin aras ndaki sel yataklar
yannda, fakat dzlk arazidedir. Siyetli kynn balarnda ku
yular vardr: "orada kar su var" diye kyl kadnlar balardan
vnerek bahsederler. Balar civarnda hububat yetitirdikleri
kk tarlalar vardr. Arazinin kalan ksm, kyn mterek me
ras ve hususi mlk olan hayvan "avlu"lard r. Bu tal verimsiz
arazide bol miktarda itlenbek ve palamut aalar vardr. Me
zarlk da kyn d nda olduka uzaktr. Siyetli'de bir yandan
kk ocuklarn mezarl ayrdr, kyn hemen dndadr.
Hayvan "avlu"larnn etraf da alak ta setlerle evrilmitir. Avlu
larda koyunlar iin tabii sahibinin koyun srs varsa, kyllerin
ardak dedikleri stleri rtl allar vardr. Srlar da kn bu
avlulara kapatlr.
87
Kyn i ekline gelince, bu farkllamam bir btndr. Si

yetli'de belki nvelenmee doru bir temaylden bahsedilebilir.
Cami kyn kasabadan gelen yol tarafnda, ark u cundadr. Ca
miin byke bir avlusu vard ve heyet odas ile hem dardan
gelen yolcularn misafir edildii, hem de ky erkeklerinin gece
toplandklar oda da oradadr. Yaz n cami n erkeklerin oturup
konutuklar yer olur. Arada dardan gelen bir testici veya bir
baka satc da mallarn cami nnde serer. Sivri bir zaviye te
kil edecek surette birlemi sokak caminin nnden ky ie
risine doru uzanr. Bu sokaklarn bir buuk , iki metre kadar or
tas ndaki bir ksm muntazam ta delidir.( Bu kaldrmlar imdi
bozulmutur, fakat kalan ks mlar evelce salam ve muntazam
bir suratta denmi olduklarn gsteriyor.)
Kyde iki bakkal, itlenbek ya karan iki yahane vardr.
Mevsimi gelince de, palamutlarn dlp aykland "maa
za"lar ve ilkbaharda da st toplayp peynir yapmak iin mandra
lar alr. Bakkallarla yahaneler, kyn orta ksmnda olmakla
beraber, danktr bir araya toplanm deildir. Bu hal ilk bakta
ova kylerindeki vaziyeti incelerken ortaya attmz ipotezi, tica
rilemi fonksiyonlarn merkezde yer ald hkmn yalanlyor
gibi grnyor. Halbuki hakikatte da kylerinin bu durumu n
velenmenin balangc n, ilk safhasn daha iyi aydnlatm olu
yor.
yle grlyor ki ilerin farkllamas ve bu i farkllnn me
kanda kendini gstermesi, yani nvelenmenin balamas tam
ayn zamanda balamyor. Aile dnda i blm ve i blm
zmreleri nce zayf belirtiler olarak balyor; bu noktaya daha
ncede iaret etmi, mesela kyde i blm zmrelerinin ol
mad n, kyde berber. bakkal, kahveci vesairenin esas itibar
ile hala topraa bal, topra iliyen kimseler olduklarn syle
mitik. Daha iptidai bir durumda olan da kylerinde aile i bl
m daha da zayf bir safhadr. Bu kylerde nalbant, demirci, ka
layc, kahveci yoktur. Yalnz bakkal vardr, Siyetli'de bir de
berber vardr. Bir fonksiyonun nvelenmede ve kendi bana yer
almas iin, o fonksiyonun muayyen bir iktisadi kudrette olmas,
88
yani, mevcut yaama ve kazan llerine gre o fonksiyonu

gren muayyen bir kazan temin etmesi gerekiyor. Ova kyler
rindeki vaziyette, berberlerin nvede yer aldn, fakat kendi ba
na bir dkkan aacak vaziyette olmayp, berberin kahvenin bir
kesine sndn grmtk. Da kylerinde ise daha bakkal
lar bile mstakil birer dkkan olarak merkezde yer alabilecek bir
duru mda deildir. Bu kylerde bakkaldan bahsederken "bakkal
dkkan" hatra gelmemelidir. Siyetli"de iki bakkal oturduklar
evin birer odasn dkkan haline koymulard; bu odalarn doru
dan doruya sokaa a lan kaplar yoktur; evin kapsndan ve
avlusundan geilir. Bakkallar, "dkkan ileten" kimseler olmak
tan ziyade, evinde biraz teberi bulundurupta istiyen komular
na satan kimselerdir. Siyetli'den baka b r kylerde de vaziyet
temamiyle byledir. Siyetli'de bakkallar daha kuwettli bir mevki
dedirler; daha fazla mal bulundu rurlar; civar ky bakkallarndan
farkl olarak manifatura eyas da bulundururlar; birinde basma,
amerikan, patiska, yemeni ve krep, hatta ipekli emprime grdk.
Bundan baka kyn ehirde ald balca maddeler bulunu r;
eker, kahve, ay, gaz, sabun. Bununla beraber Siyetli'deki
bakkallar da 'dkkan eklinde deildir. Halbuki ova kylerinde
nvelemede yer alan bakkallar 'dkkan" d r, hatta kapsnn s
tnde hevhas bile vard r. Da kylerinde bakkallar belki ova
kylerinde olduundan daha fazla ky topluluunda sosyal
mevki, nfuz kazanyor gibidirler. Bilhassa Siyetli'de bakkallar
kydeki bu kuvvetlenen mevkii hissediliyor; fakat ky toplulu
unda edindikleri bu nfuz bakkal olmalarndan ziyade, ayn za
manda ticaret, komisyoculuk etmelerinden geliyor. Bakkallar k
yn ayn zamanda ihracattlardr; palamut, itlenbek, st
toplayp harice satarlar.
Ova kylerinnden bahsederken, bakkal ile kahvede hangisi
nin daha nce belirdiini belli olmadn sylemitik. Da kyle
rindeki vaziyete gre hkm vermek icap ederse, bakkaln kah
veden daha evel belirdiini kabul etmek lazm. Grdmz
da kylerin hi birinde kahveye rastlamadk; ve baka hi bir
kyde mevcut olduunu da iitmedik. Ky odalar bu glgede
89
bsbtn ortada kalkmamsa da, kalkmak yolundadr. Eskiden

zengilerin atklar hususi odalar kalmam, yalnz, camiin yann
da, hem kye gelen yolcularn yatrldklar , hem de ky erkekle
rin akamlar toplandklar bir oda var. Siyetli'de delikanllarn da
mahalle arasnda ayr bir odalar vardr. Yazn da caminin avlusu
Siyetli erkeklerinin toplant yeri oluyor: Aralarnda para toplayp
cami odasnda ay, kahve piirdikleri de olurmu. Bu kylerde
kahvenin yaknda belinnesi beklenebilir, imdiye kadar belirme
diinin sebebi belki de bu kylerin iktisadi durumu, kahve, ay,
gazoz v.s. parasnn halka fazla gelmesindedir. Kahve amak
kahveciyi korumyaca iin almamaktadr.
Nvelenme zerine kasaba ile gnlk mnasebetler, gidip
gelmeler derecesini kasabaya doru aldn, yzlerini o tarafa
evirmi olduklarna iaret etmitik. Bu civardaki kylerin yol va
ziyeti ktdr: yalnz Siyetli dorudan doruya ovaya giden ana
yol zerindedir, o da araba, otobs ilemesine msait bir yol de
ildir. Kasaba i le temaslar seyrektir. Onun iin bu kylerde ka
sabaya a lma hali grlmiyor. ikincisi, ky ile kasaba aras nda
nfus ve emtia hareketi ile, iktisadi mnasebet derecesi ile, ky
iinde emtiann hareketi, al veri derecesi birbirine ilikili olma
s icap eder; zira her topluluun i durumu , d la olan mnase
betleriyle skdan ilgilidir. En son ve mhim nokta, nveleme,
her eyden nce topluluu iktisadi vaziyetiyle ve sonra nfus
miktar ile ilgilidir: ( 1 ) istihsali daha ileri safhada olan, (2) hayat
seviyesi dahaa yksek, daha mreffeh olan , (3) nfusu daha
fazla olan topluluklarda i blm dier topluluklardan daha faz
la gelimi, nvelenme daha ilerlemi bir safhada olur.
Da kylerinde nvelenme olmad gibi, nfusun mekanda
blnmesi de (segregation) mevcut deildir. Daha ileri ve zegin
ova kylerinde de nfusun ayrld sosyal tabakalarn mekanda
kendini gstermediini sylemitik. Daha fakir ve iptidai da
kylerinde byle bir ayr ln olmas zaten beklenemezdi. Da
kylerinde dtan gelen gme guruplar da olmaddan, nfu
sun mekanda da l tam mtecanis bir btn tekil ediyor; p
hesiz bu nfusta nisbeten daha zengin, daha fakir aileler mev90
cut olduundan, bu ailelerin oturduklar evler arasnda mahe

de edilebilir baz farklar var; lakin evler kark bir surette yer al
mtr, zengin evleri bir tarafa, fakir evleri bir tarafa ayrlm de
ildir.
Ova kylerinde olduu gibi, da kylerinde de ewelce ayn
slalede olan ailelerin kyn ayn ksmnda topladn gsteren
emareler vard r. Saymda evleri dolarken, ayn ailenin bln
d birimlerin bir araya toplandn mahede ettik. Fakat Si
yettli kynde ovadaki Adiloba kynde olduu gibi, kyn k
s mlar eski aileleri lakaplarna gre adlandrlmyor. Zaten
kyde, aa ve yukar mahalle tefrikinden baka bir yer ayrma
s yaplmyor.
Evlerin ekli. Kerpi deil, tatandr. Tam ovada olan kyler
de evler tamamile kerpiten, Kepenekli , ve Saram gibi dala
rn eteklerindeki alak tepelerde yer alanlarda, a lt ksm tatan,
st kerpitendi; da kylerinde ise tamamile tatandr. Buna
mukabil, ova ve etek kylerinin damlar dz ve toprakt r. Yalnz
bu harici vasf itibar ile da kyleri Ankara kylerine benzer; ta
bii her ikisinde de damlarn toprak oluu iptidailik ve fakirlikleri
nin alametidir. Zaten iktisadi ve sosyal seviye bakmndan, An
kara'nn yaknndaki kylerle Manisa'n n uzak da kyleri ayn
veya yakn seviyede grnyor. Bu da kylerinin damlar ze
rinde byke bir ta stvane durur; yamurdan sonra damlar
bu talarla dzeltilir, bir daha yad zaman akmas n diye . . . Da
mn etrafnda baka bir mntakadan getirilen yass , byke ka
ya paralarndan saak vardr. Pencereler gayet kktr; bu
nun iin odalarn ii ilk girite etraf grlmiyecek kadar
karanlktr. Oda hava ve yaz k ak duran kapdan alr. Si
yetli kynde zengin ailelere ait olmak zere drt tane iki kat
l ev vardr. Yalnz bunlarn pencereleri bykce caml , st oda
lar nnn yeri ve tavan tahta ve damlar kiremitlidir. Bu iki kat
evler zengin veya hali vakti iyi ailelere ait olmakla beraber, her
zengin iki katl ev yapmak hevesinde deildir. Kyn iki bakkal
nn evleri dierleri gibi tek katl , toprak damldr; kyn tannm
zengini ve ayn zamanda cimrisi olan yaln ayak Arif'in evleri de
91
yledir. Kyde kiremit daml olarak bir de cami ile mektep vard r.
Mektep yksekte, tepe zerinde olduu iin rzgar kiremitleri
uuruyor, fakat kasabadan izin kmad iin, mektebin kiremitli
olmas art koulduu iin damn toprak yapamyorlar. Bununla
beraber, mektebin kiremitlerinin umas nda kyl nn de ihmali
var gibi grnyor.
Evler birbirine bitiiktir; 3-5 evlik guruplar halindedir. Damlar
birbirine eklenerek devam ediyor, kap lar ve "harim"leri (avlula
r) vardr. Evlerin ekli esas itibariyle ova kylerinin ayndr, yal
nz daha basit, yahut daha dorusu daha az "ekillemi" bir e
ididir. Baz hallerde soka avluda, avlular da birbirinden ay rt
etmek gtr: ova kylerinde avlular yksek kerpi duvarlarlar
evrilmi olmasna mukabil bu da kyleride avlular, kendi de
yimleri ile "harim"ler, har kullanmadan st ste ylm, alak
setlerle evrilidir. Bu avlu duvarlar nn kaps yoktur, duvarn m
nasip bir ksmnda a k bir mesafe braklr, buras avlunun "kap
s" olur. Ev sahipleri evde olmadklar zaman, bu "kap' duvaarn
bir ak ucundan dierine kaln bir srk uzatlarak kapatlr. Ova
kylerinde evler snrlar belli, birbirinden ak bir surette ayrlm
birimlerdir; da kylerinnde ise evlerin snrlar her zaman ak
bir surette belirmi deildir. Ova kylerinde temayl, haneler ay
rlnca hemen duvar ekerek evleri de birbirinden ay rmaktr.
Da kylerinde ise ayn harim iinde ayr hanelerin oturduu ay
r "evler" vardr. Ova kylerinde bazan iki aile veya hane bir ara
da otursa bile, bu iki hanenin oturduklar ksmlar birbirinden bel
li bir surette ayrlmtr. Avlunun bir baka tarafnda, ayr bir
"hayat" (oda nnde ak sofa) zerinde kendi bana bir oda
gurubu tekil eder; halbuki Siyetli kynde ayn "hayat" zerin
de yanyana iki odadan birini "ite bu da onun evi diye" gsteri
yorlard. Adiloba kynde her ev hi deilse bir oda ve avludan,
umumiyetle ahr, samanlk veya anbar, mutbak vazifesini gren
baka ks mlardan mteekkildi. Bu muhtelif ksmlar yksek
kerpi duvarlar ve byk tahta kaplar dier evlerden ayrlmtr.
Da kylerinde avlularn belirmemi ekli ve ayn sofa zerinde
ki iki odann icabnda ayr "ev" tekil edebilmesi, ev mefhumunu
92
bulank bir hale getiriyor.

Ova kylerinin toprak stnde ald ekilden ve evlerin ek
linden bahsederken, bunlarn ky toplu luunun sosyal hayatn
ve aile yapsn aksettirdiini sylemitik. Bu ipotezi da kyle
rindeki vaziyet de teyit ediyor. Siyetli kynde ve civar kylerde
ki evlerin bu ak olarak belirmemi ekli, bu kylerdeki hem aile
iindeki faaliyetleri hem de ailenin yapsn aksettiriyor. Da ky
lerinde hane ve aile birlikleri ve onlar arasndaki mnasebetler,
bilhassa iktisadi mnasebetler ova kylerindeki kadar vazh ola
rak tarif edilmi deildir. Hane ve aile birimleri birbirinden vazh,
keskin izgilerle ayr lm birimler olmaynca, bunlar n mekandaki
ifadeleri de vazh, belli bir ekil almyor. ikincisi bu alak duvar
larla evrilen avlularn da kylerindeki ailelerin ekonomik faali
yetlerinde, ova kylerindeki avlularn oynad fonksiyon yoktur.
Ovada avlu, yukarda teferruat ile anlattmz gibi, o kylerin
eitli mahsulnn araba ile evin yanndaki anbarlara konmak
zere tand, mahsullerin arabadan indirilip, sonra tekrar ka
sabaya gtrlmek zere yklendii 'tahmil ve tahliye yerleri"
dir. Kullan lmad zaman da araba avlunun bir kenarna ekili
durur. Duvarlar ve byk kaplar, evi ve anbarlardaki mal , ml
k d ar nn taaruzundan korur. Bu ndan baka, ova kylerindeki
topk kasabalarda olduu gibi, kad nlar erkekten kaar. Kadnn
ev sokak kyafeti ayrdr. Yksek duvarlar ev iinde i gren ka
dnlar darnn erkek baklarndan saklar. Da kylerinde ise
her ne kadar kadnlar tam bir serbestlikle erkeklerle karmazsa
da, erkekten kamak iin hususi bir kyafete ihtiya yoktur. Bu
nokta da Yunt da kyleri Ankara kylerine benzer. Ankara
kylerinde de kadnn ev ve sokak kyafeti birbirinden ayr deil
dir, ve bu kylerde evler doruca sokaa alr, avlular yoktur.
Yunt da kylerinde de kadnlar evden ieri, dar , kyafet de
itirmeden kolayca girip karlar; bu evlerin szde avlusu var
dr, fakat yukarda grdmz gibi bunlar ova kylerinin avlula
r ile mukayese edilemezler ve ayn fonksiyonu da grmezler.
Belki bir "kltr yaylmas" vetiresi ile, yani ayn eit ev ina et
me tarznn muayyen bir mntakada bu tarzn icat edildii veya
93
tutulduu bir merkezden yaylmas neticesinde da kyleri de

"avlu iinde evler" ekilini almtr, fakat bu avlularn da{! kyle
rinde imdilik grd bir fonksiyon, bir ie yararl yoktur. u
ras dikkate deer ki , Siyetli kynde de zengin ailelerden birka
yksek duvar ve ova biimi byk tahta kap yaptrtmaa
balamlar. Bunun amili, bir dorudan doruya, bir dolays ile
o lmak zere, iki koldan zenginliin tesiri olabilir. Bir kere duvar
yaptracak kudreti vardr ve muhafaza etme istedii mal vardr;
ikincisi, "ehirleme" kylerde umumiyetle st zengin tabakada
grlr; da kyleri iin taklit ve takip edilecek rnek ova kyle
ridir, bu rnee uygun olarak bu zengin aileler avlularn etrafna
duvar ektirmi olabilirler.
Bu ksmda, ky topluluklarnn faaliyetleri aras ndaki ball
belirtmee altk. Sosyal yap ve faaliyetlerle mekndaki ekil
arasndaki bu ballk, daha umumi bir mnasebet olan bnye
ile fonksiyon arasndaki balln hususi bir halidir. Topluluun
maddi ekillerinin grd fonksiyon; topluluun farkllaan k
smlarna "kap" veya "zarf" vazifesini grmek, onlar iinde ba
rnd rmak ve buna bal olarak topluluun "routine" faaliyetleri
nin, hareketlE: rinin akt mecralar olmaktr. Bir topluluun
mekanda beliren taazuvunu tetkik etmek, o topluluun farklla
t sosyal tabakalar, i blm zmreleri, farkllam messe
seleri. nfus hareketleri, hatta aile hayat aydnlatc bilgi verir.
Bir topluluk ne kadar ileri bir safhada ise mekanda taazzuv o
kadar belli , vazh bir ekil al r. Sosyal olgularn mekandaki belir
tilerinin m ahedesi, birbirile mukayesesi , hatta llebilmesi
nisbeten kolay o laylar olduundan bilhassa daha ileri cemiyet ti
pindeki topluluklarn mekandaki eklini ve belirtilerin tetkik et
mek ok verimli bir tetkik kolu olabilir. Nitekim Amerika'da yap
lan birok tetkiklerde nce tetkik edilen hadiselerin mekanda
yaymn (distribution) tesbtt etmek adeta bir teaml haline gel
mitir. Bununla beraber bizim burada zerinde durduumuz
nokta, hadiselerin sadece mekanda yay lmas deil fakat sosyal
yap ve faaliyetlerle, mekandaki ekil aras ndaki uygunluk dere
cesidir.
94
EKONOMK DURUM
OVA
KYLERi
Teknoloji. Teknik durumlar itibariyle ova ve da kyleri el

aletleri ve hayvanla ekilen aletler sayesindedir; makine ve gay
ri u zvi enerji (buhar, elektirk, benzin, mazot gibi) kullanma saf
hasna henz girememilerdir. Hac Rahmanl kynde zengin
toprak sahiplerinden birinin ziraatte makine kulland sylendi
ise de bu istisnai bir haldir.
Bununla beraber ova ve da kyleri arasnda teknolojik fark
lar yok demek deildir. Teknolojik farkllklar muhtelif eitten
olabilir. En mhimi , kullanlan enerji eidinden olan farkllktr;
mesela teknolojik tekamlde meydana gelen en mhim dei
me, uzvi enerjiden (insan ve hayvan enerjisi) gayri uzvi enerjiye
gei olmutur. Fakat kullanlan enerji ayn kalmakla beraber,
aletler eitlenip oalabilir, hatta ayn alet, mesela apa, muh
telif fonksiyonlara gre eitlenebilir, byk apa, el apa, pa
muk apas gibi. . . Veya ayn eit aletin daha iyi daha kt, yani
bir alet icat olunduktan sonra o alet ayni ekilde kalmaz, gittike
daha iyi bir ekle konur, grd fonksiyon iin gittike daha uygun bir vasta haline gelir. Bundan baka, aletlerin kullanlma
derecesi, yaygnl, farklar gsterebilir; muayyen tip aletlerin ne
derece yaygn olduu dikkate alnmas gereken mhim noktalar
dan biridir. Bir topluluun uzunca bir zaman blm iindeki tek
nolojik evrimi incelenir veya bir zaman noktas nda iki topluluun
teknolojik durumlarnn mukayesesi yaplrken yukarda ksaca
iaret ettiimiz noktalar gz nnde bulundurmak gerekir.
Tatbik edilen enerji ve kullanlan aletlerden mada dikkate
alnmas icap eden dier mhim bir noktada da tekniklerde, uz
sullerde olan farkllklardr. Toprak ziraatinde, hayvanc lkta, sa-
95
Toplumsal Yap Arattrrnalan
nai faaliyetlerde kullanlan btn usuller topluluun teknolojik

durumuna dahildir; kullanlan enerji ve aletlerde bir deime,
farkllama olmadan da usullerde az ok ehemmiyeti olan fark
lar, yenilikler belirebilir. phesiz enerji eidi, fetlerin tipi ve
usuller birbirlerinden mstakil olaylar deildirler, birbirlerine ba
ldrlar; enerji eidi deimedike, aletlerin deimesi ve farkl
lamas muayyen hudutlar iinde mmkndr, o hudutlar aa
maz. Enerji eidi ve aletler sabit olduka, usullerin
eitlenmesi ve farkllamas da snrlanm demektir; fakat bu
muayyen snrlanmalar iinde de aletler ve usller az ok farkl
lklar gsterir ve bunlarn genel sosyal seviye zerinde tesirleri
olur.
Ova ve da kyleri ayni enerji ve umumiyetle ayni tip alet
kullanma vaziyetinde olmakla beraber yukarda iaret ettiimiz
ikinci derecedeki farkllklar gsteriyor. Her iki ky gurubunda
da uzvi enerji kullan lmakla beraber, daha ileride teferruatyle
greceimiz gibi, ova kylerinde at ok .daha fazla kullanlyor;
kz, manda, eek yerine atn kullanlmas ise daha ileri bir du
rumun ifadesidir. Alet bakm ndan en mhim fark ovada pulluk
kullanlmasdr. Sapan hemen ortadan kalkmtr, yeni nesiller
sapan bilmezler bile . . . Tepecikte krkn gemi birisi bize sapa
nn muhtelif ksmlar n anlatrken yeenleri olan iki delikanl da
verilen izah dikkatle dinliyorlard ; onlar amcalarn anlatt tafsi
lat bilmiyorlard . Buday alkalayan, ayklyan elle mteharrik
bir alet de bu kylerde olduka yaygn olarak kullanlyor; bu alet
muayyen bir mddet iin parayla kiralanyor. Dier ziraat aletleri
de olduka eitlidir. M esela drt eit apa vardr: demir ksm
enli ve ksa olan ba apas veya byk apa, orta boyda pa
muk apas , kk apa veya el apas , kazma apas veya gk
apa. Bu vaziyet ayn aletin, apann grd fonksiyonlara g
re farkllamasn gsteriyor. Balarn derince apalanmas b
yk apa ile, erkekler tarafndan yaplr; orta ve kk apalar
daha sathi apalama vastalard r, kadnlar kullanr. Keza e
it trmk vardr: dileri demirden , kk el trm , harmanda yer
de dalan ekinleri toplamak iin kullanlr; yine elle kullanlan fa96
Ekonomik Durum
kat daha byk ve uzunca sapl trmk, ekinleri arabaya ykler

ken veya tnaz yaparken salan ekinleri topa topa olan topra
Qn ufalar. Yine, grdkleri ie gre farkllaan iki eit yaba
vardr, harman tnaz (y{ln) iinde kullanlan byk yaba ve
ekinleri savurmya yaryan be dili kk yaba. Ekinler orakla
deil "kosa"yla biilir. Kosa. oraktan daha mtekamil bir alettir;
kosa bir vuruta daha ok miktarda ekin bier ve daha sratle
kullanlabilir. El ora{l ekin iyi yetimedi{li, ksa kaldQ zaman kul
lanlr, bunun iin de ovadan ziyade dalarda kullanlr.
Grlyor ki ova kyleri el aletleri saftasnda olmakla bera
ber, bu tip aletleri kullanmakta olduka ileri bir duru m gsteriyor
lar. Aletler fonksiyon farklarna gre eitlenmi ve yani tipin s
nrlar iinde olduka tekemml ettirilmitir. Toprak ileri
aletlerinde grdmz bu n isbi ileri duruma mukabil "snai faa
liyetler" dediimiz ilerde kullanlan aletler umumiyetle ok geri
durumdadr, hatta bu hususta ova kyleri da kyerinden daha
geri bir haldedirler. Bu vaziyet ik bakta beklenmedik, hatta m
tenaks bir vaziyet gibi grnrse de, neden byle olduunu
izah gayet kolaydr. Snai faaliyetler dediimiz iler ova kylerin
de kadnlar tarafndan, sadece kendi ailelerinin istihlaki iin giri
ilen faaliyetlerdendir; bu , piyasa iin istihsal deildir. Pekmez
yapmak, zeytin ya{l karmak, yn eirmek bu kabildendir; bu
faaliyetler ky topluluunun iktisadi temelinde mhim yer olmaz
lar; onun iin de bu ileri yapmakta kullanlan aletler gayet basit
tir. Mesela pekmezi kad nlar evlerinin avlularnda yaktklar b
yke bir ate zerinde, amar kazannda kaynat verirler;
halbuki da kylerinde hususi pekmez kaynatma ocaklar yap
lr, pekmezi ezme vastalar da daha farkllam aletlerdir. Yn
ilemede de ova kylerinin yn el iQisiyle bkt , da kyle
rinde ise krkla bkmenin de mevcut oldu{lu grlyor. "Ev sa
nayii" faaliyetlerindeki bu vaziyet ova kylerin da{! kylerinden
ok daha ileri bir durumda olduklar hakknda vermi old.i{l umuz
hkm nakzetmez; mukayese, iki toplulu{lun iktisadi temelini
tekil eden faaliyetler arasnda yaplmaldr. Ova kyleri daQ
kylerinden daha iler safhada oldu{lu, ehirlemi olduQu iindir
97
Toplumsal Yap AratmJalan
ki, ev snai faaliyetleri ehemmiyetin kaybetmitir. s nai faaliyetle

rin icqriletii" hallerde, mesela kiremitilikte, aletler, evde ya
plan snai faaliyetlerde kullanlan aletlerden daha gelimi bir
durum gsteriyor. Kiremitilikte kullanlan aletler yine el aletleri
olmakla beraber, tulalar ve kiremitler muntazam kalplara d
klerek ve byke frnlarda piirilerek yaplr, bu suretle imal
edilen tulalar, gnete kurutularak yaplan kerpi kalplarndan
elbette ki daha ileri ihtisa ekilin temisil ediyor.
Teknikler, usulller bahsinde de ova kyleri nisbi o larak ileri
bir duru mdadrlar. Gayet mnbit olan topran yetitirebilecei
ok eitli mahsullerin yetitirme usullerini biliyorlar: ileride gre
eimiz zere, ova kyelerinin istihsali gayet mtenewidir; istih
salin tenevv zirai usullerin tenevv demektir. Blgenin esas
faaliyetini tekil eden baclkta, ve ikinci derecede olan ttnc
lkte olduka rasyonel, ileri usuller kullanlyor. Bu blgede yl
lardr bir fidanln mevcudiyeti, mahsullerin dnya piyasasna
sevketilmesi ve mahsuln rengi, irilii, kalnl, incelii gibi va
sflarn fiyat tesbitinde mhim rol oynamas , ttnde ambalaj hu
susunda konan kaideler, tccarlarn baz muayyen vasflar talep
etmesi nevinden amiller zm ve ttn mahsllerinin yetitiril
mesinde mevcut vastalarn imkan dahilinde, azami itinay gs
tenniye kyly mecbur ediyor.
istihsal vastalar ve usuller bahsinde olduu gibi tat vasta
larnda da ova ve da kyleri aras nda keskin farklar vardr; bu
noktay baka sahifelerde ele aldmz iin burada yalnz iaret
etmekle iktifa ediyoruz.
Toprak vaziyeti. Sekiz ky, nehrin ovay bld iki ksmdan
imal ksmndadr. Nehrin imalinden da eteklerine kadar uza
nan bir sahadadr. Ovadan dalara doru kyler yle sralanr:
Saruhanl, Ylmaz, Hac Rahmanl
Adiloba
Tepecik, Paaky
Kepenekli, Sar am
Adiloba ky bu sahann Meta merkezindedir. Ovay dou98
Ekonomik Durum
dan batya kesen nehir ilkbaharda taar, mil getirir. Bundan do

lay ovann topra ok mnbittir; fakat imalde dalardan gelip
nehirle birleen iki ayn tamas zararldr; mil deil kum getirir
ler. Su tam hububat ziraati iin zararldr, bytmez. 1 941 se
nesinde su tamas yznden ekinler harap olmu ve kyl ken
di. ihtiyacna yetecek kadar bile mahsul elde edememitir.
Toprak balca iki nevidir: ( 1 ) taban, (2) kr. Taban yumuak
topraktr; rutubeti fazladr. Ya olduu iin "tav" g gelir. Fakat
daha kuvvetli, verimli bir topraktr. Kr toprakta akl ve ta nis
beti fazla olur; kurudur, suyu daha derindedir. Biz de kylnn
"geren toprak" dedii klor sodyumlu toprak vardr. Ziraat iin el
verili de{lildir; iyi mera olur. Geren toprak mlekilik iin de
msaittir; bunun iin kylerin bazlar nda kiremit ocaklar vardr.
Sekiz ky mntakasnda geren toprak azdr. Para para tarla ve
balarn ortasnda bulunuyor; oralarn ekmeden ak brakyor
lar. Bu sahada ovaya -cenuba- doru gidildike taban toprak
fazlalayor, kylerin toprak zenginlii yukardaki s ralana gre
deiiyor.
topran kalitesi hakknda kylden ve sekiz ky mntakas
nn yannda iki senedir devlet tarafndan kurulmu olan ' reme
iftlii ziraat retmeninden sorduk. Kylnn toprak tefriki ile
ziraatcinin anlattklar birbirini tutuyo r, yalnz tabirler deiiyor.
Kyl, tabii, geren topran klor sodyumlu olduunu , sularn
hammzyet kesbettii iin ekinlere zarar verdiini bilmiyor, fakat
bu hadiselerden doan pratik neticeleri biliyor.
Sular n tamasn kontrol edecek kanal, bent gibi tesisat yok
tur. aylarn ve nehrin su lar tarla sulamasnda da kullan lmyor.
Halbuki tesisat yap lsa, pamuk tarlalar iin su kullan labilir, ve
pamuklar 1 941 senesinde olduu gibi kuraklktan yanmazd .
Ky nfusunun s u ihtiyacn esas itibariyle kuyu v e tulumbalar
temin ediyor. eme nadirdir, ancak Sar am ve Hac Rah
manl'la grdk.
Kylerin altsnda da hemen her evde kuyu veya tulumba
vardr; Sar am ve Kepenekli'de evlerde su yoktur. Bu yzden
99
sknt ekiyorlar. Bu kylerin kadnlar su meselesinde dier

kylerden gpta ile bahsediyorlar. Su derdinden San am yava
yava aaya, ovaya doru iniyor. On, on ik sene ewel ilk aile
kyn aasnda ev yaptrm; dier aileler taklit etmiler. imdi
kyn en st ksm braklm; evlerin harabeleri hal duruyor;
yeni evler de kyn aft ucuna ekleniyor. imdi kyde eme
var. Eskiden su merkeple aadan tanrm. Kepenekli'de te
peden aaya i nmek temayl var, fakat cesaret edemiyorlar.
Kepenekli'nin derdi daha byk; kyde hi eme yok ; bir tane
etekte var onun da suyu ac olduundan iilmiyor. u aada
kuyularda; merkeplerle getirilyor. Byk iki taraf kulplu su kp
lerini merkebin iki tarafna yklyorlar; btn su ihtiyac bu su
retle temin ediliyor.
Kyler arasmda toprak mnasebeti. Her ky tam bir arazi b
tnl gstermiyor; kylerin arazileri birbirine girmi bir vazi
yettedir. Adiloba kylerin arazileri birbirine girmi bir vaziyette
dir. Adiloba kynn dier civar kyler tmarnda, o kylerin de
Adiloba tmarnda arazileri vardr. Bu kyler birbirlerile kz alp
verdiklerinden, ve kadnlara mirasta topraktan da hisse dt
nden, toprak alm satm da mmkn olduundan, bir kyl
kendi ky nn tmar dnda arazi sahibi olabiliyor. On sene ka
dar evel bu toprak vaziyetinden dolay kyler arasnda ihtilaf k
m. Saruhanl, Ylmaz, Paaky Kepenekli adamlar Adiloba
toplanmlar. ehirden resmi bir heyet gelmi, s nrlar tesbit et
miler. ihtilaf beki paras yznden km. Baka kyn tma
rnda arazisi olandan o ky beki paras olmaa kalkm. Halbu
ki ayn ahslar kendi kylerinde de beki paras verdiklerinden
itirazlar balam. N eticede herkesin kendi ky bekisine para
vermesine, ve kylerin arazs birbirine kart iin karlkl
deme olduuna karar verilmi.
Adiloba kyllerinin dier ky tmarlarnda 90 para topra
vardr:
Aadaki cetvelde "Dier yedi kyde" bal alt nda veri
len rakamlar toprak vargisi cetvellerinden; "Daha uzak kyler"
iin verilen rakkamlar ise anket cevaplar ndan karlm tr.
1 00
Ekonomik Durum
Dier yedi kyde

Kepenekli
Yaaky
Saruhanl
Ylmaz
Tepecik
Sar am
Hac Rahmnl
Daha uzak kylerde

Aydnlar
Azml
H rkr
16
32
31
2
3
2
1
Topran iletilmesi. Kylerin birbirlerine olan yaknlklarn

dan anlalaca zere, ky tmarlar byk arazi birlikleri deil
dir. Arazisi en byk olan Saruhanl kynn t mar 13 kilometre
murabbana yakndr; en kk ky de 4 kilometre murabban
dan biraz fazla arazisi olan Tepecik kydr. Dier alt kyn
arazileri bu iki snr arasndadr. Ky arazisinin kendi bana b
ykl veya kkl{l bir ey ifade etmez ; mhim olan arazi
nin verimi ve nfusa olan nisbetidir. Bu kylerde en mhim istih
sal ubesi zmclkte bata geliyor. En az zm yetitiren
Saram kydr; t marnn ancak %22'si ba olarak, zmc
lkte bata geliyor. En az zm etitiren Saram kydr; t
marnn ancak %1 'i badr.
Bacln yaym ile kylerin toprak stndeki yaymnda bir
beraberl ik vardr. Ovann ortalarna doru olan kylerde ba
miktar fazladr. Dalara doru yaklatka ba miktar da azal
yor. Bu kaideye yalnz Ylmaz ky bir istisna tekil ediyor. Yl
maz ovaya doru o lduu halde ba nisbeti %9'dur. Bunu n se
bebi ya rakkamlarda bir yanllktr, (bize verilen rakkamlarda
baz ufak tefek yanllar bulduk) yahut da Y lmaz kynn husu
si vaziyetinden dolaydr. Bu kyn araz isinin kk olduunu
ve civar iftliklerden ortaklama ve satn yeniden toprak edindik
lerini sylediler. Eer bu doru ise, elde edilen yeni arazinin bir
ksm henz ba haline konmam olabilir. Ovaya doru dier
kyde ba nisbeti %22-20'dir. Dalara doru % 1 4 , 1 :!, 1 1 ve ni-
101
hayet bire dyor. Balarn ekilmi araziye olan nisbeti haki

katta bu rakkamlarn ifade ettiinden daha yksektir; zira ky
arazisinin bir ksm meradr; o ksm kararak yalnz ekilen arazi
miktarn elde etmek mmk n olsa, o zaman nisbetler daha yk
sek olacaktr. Bacln ovann kenarlarna doru azalmasnn
iki sebebi olabilir. Birincisi topra n kalitesidir. Ovaya doru ta
ban toprak, dalara doru kr toprak fazladr. Balar ise en iyi
taban toprakta yetiir. ikinci sebep, baclk bu mntakada yeni
dir. Kyllerin anlattna gre baclk son on seneden beri
ehemmiyet kazanmtr. Eskiden tek tk yerli balar (Amerikan
ubuu alanmam balar) varm. Bacln yaym merkezi
kasab.a ve kasaban n etrafndaki sahadr. Gittie balar ovay is
tila etmi, tarlalarn yerini almtr. Bu yaylma vetiresinde yaym
merkezine yakn olan kyler -ovann ortalalarna doru olan ky
ler- bu yeni faaliyeti daha evel kabullenmilerdir, ttn de para
eder mahsul olduunda bu kyler ttncle ehemmiyet veri
yorlar.
M ntkada yeni olan ve zmle ttn gibi para eden dier bir
mahsl de pamuktur. Pamuk evvelce de ekilirmi. Sonra pa
muku luk bir inhitat devresi geirmi. Yerli pamuk ekilir, ve bun
lar el ile ayklanrm. Hkmet akala denilen pamuk cinsinin to
humlarn datt ndan beri pamuk istihsali fazlalamt r.
Pamuklar imdi kasabada fabrikada ayklanyor. Para eder dr
dnc mahsul susamdr. Susam kolay yetiiyor; zm, ttn,
pamuk gibi iklim artlarndaki tahavllerinden fazla mteessir ol
muyor. Araziyi su baspta baka mahsuller iin ge kal nd m
kyl susam ekiyor. Tarlay susam ekimi iin hazrlamak fazla
emek istemiyor ve mahsul ksa bir zamanda, hi bir bakm iste
meden eriiyor. Adiloba kynden bir mstahsil susam iin,
'kylnn tayyare piyangosu" dedi; br mahsuller zarar grse,
susam olur, vaziyeti kurtarrm. Kooperatif cetvellerine gre bu
kylerde dier 'balca istihsal maddeleri" bizim sekiz kyde hu
bubat ziraatinin yerini son on sene zarfnda yukarda saydmz
maddelerin yetitirilmesi almtr. Bugnk cereyan devam eder
se, hububat ziraatinin ovada gayet az miktarda, ancak kylnn
1 02
Ekonomik Durum
kendi ihtiyac na yetecek derecede kalaca tahmin edilebilir.

Ova kylerinde bir miktar zeytincilik varsa da bu istihsal ubesi
dierleriyle mukayese edilecek kadar mhim deildir.
Ova kylerinde hayvanclk yoktur; yetitirilen hayvanlar an
cak kylnn ihtiyacn karlar.1 936'dan ewel koyun olduka
yetitirilmi. Arazi darlndan dolay hk metin emrile srler
kaldrlm. Hayvanclk mhim mikyasta mevcut almay nca, tabii
bununla ilgili dier istihsal ubeleri, stlk, peynircilik, yaclk
da mhim deildir. Birazda arclk vardr. Hayvan vaziyeti bak
mndan en mhim olan nokta, bu kylerde beygirin ok oluu
dur. Beygirin okluu kylerin iktisadi refah seviyesinin bir belir
tisidir: Z ira beygirin, bakm kzn bakmndan ok daha
masrafldr. Beygir, balar srmek ve arabaya koularak tat
iine yarar. Balarda asmalarn aras dar olduundan kz kul
lanlamaz, asmalar krar. Bu m ntaka kylerinde sapann tama
mile yerini alan pullua koularak, beygir topran srm iini
ok daha abuk bitirir. Beygirin arabaya koularak tat vastala
r o larak kullanlmas, nfusun hareketli olmas demektir.
iktisadi temel deiiklii. Hububat ziraati yerine ovaya zm,
pamuk, ve ttn ziraatinin yay lmas, sosyal sonular itibari ile
mhim bir hadisedir. Bu mntakan n iktisadi temelinde bir dei
ikliktir. Topluluklarn iktisadi temelinde, yani o topluluun gei
mini temin eden esas iktisadi faaliyetlerde, deime olunca, bu
hadise kendisini nfusun miktarnda, terekkbnde, sosyal m
esseselerin nevinde, saysnda ve durumunda da gsterir. Her
topluluktaki iktisadi faaliyetleri temel ve tamamlayc olarak ikiye
ayrabiliriz. Mesela, madenler etrafndaki teekkl eden bir ka
saban n iktisadi temeli madenciliktir. Orada toplanan nfusu n ih
tiyalarn temin iin beliren bakkal, kahve , lokanta, sinema, ka
sap
g ibi
teekkller
ise
tamamlayc
mahiyettedir.
Mntakamzdaki kylerde topran ilenmesi iktisadi temeli tekil
ediyor; ky kahvesi, bakkal, hayvanclk, arclk, ise mtemmim
iktisadi faaliyetleri tekil ediyor. iktisadi temel deiiklii, toprak
istihsalinden hayvancla, veya bunlardan senayie, ticarete de
olabilir; veya ayn istihsal ubesinde bir maddenin istihsalinden
1 03
bir diQerine olabilir. Birinci eitten deQimeler sosyal sonular

itibari ile daha mhimdir. ikinci eit deQimede, eQer bir mad
denin istihsali diQerininkinden ok farkl teknik ve aletlere daya
nyorsa, bilhassa, iktisadi kymeti daha dk veya yksek ise,
o zaman bu deQime de nfusta ve sosyal yapda deQiiklikler
doQuru r. Tetkik mntakamzdaki ova kylerindeki iktisadi temel
deQiikliQi bu sonuncu eittendir. BaQclk, pamukuluk ve t
tncl{ln tekni{li hububat ziraatinden farkldr; daha ok bilgi
ye, topra{l n daha edit ilenmesine, daha fazla itinaya muhta
tr. En mhimi, normal zamanlarda bu maddelerin piyasa
kymeti hububatnkinden daha yksektir. Ve bunlar ihra mad
deleri, dnya piyasasna tbi olan maddelerdir. Bu vaziyet hem
hayat seviyesinin ykselmesi, hem de bu kylerin para ekono
misine girmesi demektir; her iki hadisenin de kyn sosyal art
lar zerinde byk tesiri vardr.
Topram dal. iktisadi temelin ykselmesine veya alalSEKiZ KYN ARAZI VAZiYETi ( 1 )
( 1 94 1 )
Kyler
Nfus
Mesaha m2 BaQ : % Mkellef Mkellef
says bana bana (2)
arazi
arazi
Hac Rah.
Saruhanl
Ylmaz
Adiloba
Paaky
Tepecik
Kepenekli
Sar am
10
12
10
5
11
4
4
12
232
860
042
1 56
824
307
590
659
280
920
650
050
535
480
402
560
479
441
468
246
797
118
239
520
22
20
9
20
13
14
11
1
1 Vilayet resmi kaytlarndan.

2 1 935 nJus saymna gre.
1 04
21
29
21
20
14
36
20
24
362
1 63
459
960
836
504
961
345
9
13
8
9
16
17
17
21
218
273
453
565
044
368
896
348
Ekonomik Durum
masna kar nfus gayet hassastr. Birincisi, nfusun artmas n,

ikincisi, eksilmesini mucip olur. Hububat ziraatinden bacla,
pamukculua, ttncle gei, daha fazla nfusun ayn mik
tar toprakla beslenebilmesini mmkn klar. Nfus mu vazenesi
(geim membalar ile nfus miktar aras nda muvazene) nfu
sun lehine o larak deiir. Sekiz kyn sahalarn1 935 saymna
gre nfuslarna taksim edince zmcln fazla olduu ova
ya doru kylerde nfus bana den arazinin ok daha az ol
duu grlyor. Ova tarafndaki drt kyde nfus bana den
toprak 9 ile 1 3 bin metre karedir. Da tarafna den drt kyde
ise toprak nfus bana 1 6 ile 21 bin metre murabba arasnda
dr. Nfus bana den toprak bac ova kylerinde daha az ol
makla beraber bunlar, hayat seviyesi, yksek zengin kylerdir.
Kylerin arazisi ferdi iletmeler halinde ilenir. Kyde aileler
geimlerini, fertlerinin bir meslekte bir gelir mukabili almas ile
deil, topra ileyerek temin ettiklerinden, ky sahasnn hane
adedine taksimi iletmelerin vasati bykln takribi olarak
verir. Yalnz, hane adedinden, topra olmayp ta yevmiye ile ge
inen hanelerin veya balca geimleri kahvecilik, seyyar satc
lk ilh. olanlarn saysn karmak gerekir. Bu rakkamlar ancak
Adiloba ky iin, yaptmz saym dolays ile mevcuttur. Kendi
topran, veya ortalama bakasnn topran iliyerek geinen
1 06 hane vardr. Kyn 5 kilometre murabban 1 06 ya taksim
edersek, hane bana 4881 1 metre kare dyor. Demek ki or
talama iletme birimi 50 dnm kadardr.
Topran iletmelere ayrl ile mlkiyet birlikleri ayrl ayn
deildir. iletmelerin bir ksm ortaklama veya icardr: yle iken,
mlkiyet birliklerine parcalanma, iletmelerin yani bir hanenin
geimini temin eden ve o hane halk tarafndan beraberce ile
nen topran mlkiyeti, o hene halk tarafndan veye dier kyl
lerden birka kiide olabiliyor. Ana baba ile oullar n beraber
oturduu hallerde iletme bakmndan 1 06 ya, mlkiyet bakmn
dan 246 ya blnyor. Mlkiyet adedi {vergi mkellefiyetine g
re ve toprak mlkiyetinin vasati bykl ilgili tabloda gsteril
mitir. En byk vasati toprak mlkiyeti Tepekciktedir. (36 504
1 05
metre kare) ; en k de Paa kyndedir. ( 1 4 836)

iletme ekilleri. Yukarki rakkamlar kylerdeki iletme ve
mlkiyetin kk olduunu gsterdi. Hariten ii ile ilenen b
yk iletmeler yoktur. Mevcut olanlar, kk aile iletmeleridir.
Toprak dorudan doruya sahibi ve ailesi taraf ndan, veya or
taklama ve icar sureti ile ilenir. Para ile icar eklinin mevcudi
yeti, bu kylerin para ekonomisine g irdiklerinin bir belirtisidir.
Bununla beraber icar, ortakcla nazaran daha az tesadf edi
len bir eklidir. Bir ok hallerde de kark ekillere rastlanyor:
hem kendi topran ilemek hem de bir bakas ile ortak olmak
gibi. .. Ortakla verilen toprak u mumiyetle tarladr; balar daha
ok mal sahibinin kendisi tarafndan ileniyor. Bunun sebebi
balar ortaa vermenin mal sahibi iin zararl oluudur. Asma
lar budanrken dallar uzun braklrsa o sene zm bol olur, fakat
bu usul bir iki sene tekrar edilirse ondan sonraki seneler ba za
yflar, az mahsul verir. Ba ortakya verildii zaman ortak an
cak o seneki verimli ilgili olduundan asmalar uzun budar, mal
sahibi zarar grr. Bunun icin zora gelmedike balar ortaa
vermiyorlar.
Adiloba kynde rastladnz ekiller gre alt snfa ayrmak
mmkndr: ( 1 ) yalnz kendi topran iliyor. (2) kendi topra n
iliyor ve bir ksmn ortaa veriyor. (3) Kendi topran iliyor ve
bir ksm ortak alyor. (4) Yalnz ortak veya icarla iliyor. (5) Yal
nz ortak ve icara vererek geiniyor. (6) Kendi topran geliri ile
geinin ailelerin dal yledir:
1 - Yalnz kendi topran iliyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2- Kendi topran iliyor ve ortaa veriyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
3- Kendi topran iliyor ve ortak alyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
4- Yalnz ortaklama ve icar iliyor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 1 2
5 - Yalnz ortak ve icara veriyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2
6- Kendi topran iliyor, ortaa veriyor ve icar alyor . . . . . . . 2
.
..
1 06
Ekonomik Durum
Grlyorki 46 hane ya ksmen ya tamamen ortak veya icar

iliyor. Sadece ortak ileyenlerin topra yok demektir. Ksmen
ortak veya icarla iliyenlerin ya topra kafi gelmiyor veya daha
fazla iliyerek zenginlemek niyetindedirler. uras dikkate de
er bir nokta ki, kendi topran veya ortaklama bakasnnn
topran iliyenler arasnda yevmiyeye gidenler var. Yevmiyeye
gitmek geimin darlna iaret eder. Kendi topran ileyenler
den 1 7, 4 nc snftan 5 ve beinci snftan iki aile yevmiyeye
de gidiyorlar. Yalnz yevmiye ile geinin 1 1 aile vardr, fakat
bunlarn asl geim vastas bakalarna cretle almaktr. Bun
lardan baka Adiloba kynde 23 ailenin arabaclk kahvecilik
srtmalk ilh. nevinden taprak ilemekten gayri kaynaklar var
dr.
Kk iletmelere ayrlan toprak btn aile fertleri tarafndan
ilenmekle beraber, zm zaman aile fertleri ve bu kyden te
darik edilen yevmiyeciler kafi gelmiyor. Ba zaman da kyle
rinden ovaya ii akn oluyor. Bunlar kasaba civarndaki bala
ra varmadan evvel bu kylerdeki ba sahipleri tarafndan
evriliyorlar. Bu mevsimde ii yetmiyor ve ba sahipleri arasn
da keskin bir rekabet balyor. Da kylerine adam gnderip
oradan ii peyliyorlar. 1 941 yaznda ii cretleri ykselmee
baylam. Ba sahiplerinden bazlar creti biraz daha ykselte
rek brlerinin elinden ii al yorlarm. Bunun zerine Adiloba
kynn hatr saylr ba sahiplerinden baz lar creti artran
ba sahiplerinde birine dayak atyorlar. ve yevmiyeleri ykselt
memee aralarnda karar veriyorlar. Bu suretle iler dzeliyor.
Mlkiyet ekilleri. Kyde toprak ve binalarn mlkiyeti ikiye
ayrlmtr: ky cemaatine ait toprak ve binalar; ahslara ait
olanlar. Kye ait o lan ksmn hepsi "mterek mlkiyet" deildir;
yani banlardan kyl mtereken faydalanmaz; kyde mera
mterek m lk o larak kullanlr. Topran kalan ksm ky sand
namna ahslara satlr veya kiralanr; kahve, berber dkkan
ve kiremit oca da ahslara kiralanarak, hususi iletmeler ha
linde iletilir.
1 07
ahslara ait mlkiyet kark ekillerde grlyor. Adiloba'da

topran hepsinin tapusu olduunu sylediler; fakat topra n ta
pu sahipleri ile bilfiil ileyip vergisini verenler ayn ahs olmya
biliyor. Kyl toprak ve ev alm satmn, miras meselelerini res
miyete dkmeden kendi aralarnda hallediyor; bunu iin bir ok
hallerde kanuni mlkiyete fiili mlkiyet ayr ellerde oluyor. Ortak
lama ba yetitirildii zaman da ban yars orta n oluyor, fa
kat resmen kaydettirilmiyor. Tarla ve ba n mlkiyeti ile bu top
rak paralar zerindeki aalarn mlkiyeti birbirinden
ayrlabiliyor; toprak ve aalar ayr ayr alnp satlabiliyor.
Bu kark vaziyet hakszl{Ja, zorbal{Ja yol ayor. Kyn es
ki zenginlerinden S. A. kendi topraklannnn tapusunun dedesi
zerinde olduunu syledi; 1 3 sene kadar evel S. A. kasabaya
tanrken bir ban 55 liraya bir kadna satm. Bir ka sene
sonra tekrar kyde ba iletmee karar verince ayn ba kadn
dan on be liraya satn alm. Kad na satt{J zaman bir senet
vermimi ama kadn senedi kaybetmi. Tapu kendisinde oldu
u iin S. A. kadna, isterse topra zorla, hi para vermeden
alabileceini sylemi; kadn da 1 5 liraya ba memnuniyetle (?)
geri vermi. Hadiseyi S.A. kendisi anlatt, bedavadan alabilecei
toprak iin 1 5 lira verdiinden dolay kendisini pek insafl da ad
dediyordu. S.A. imdi dedesinden br akrabalara dp te on
larn satt araziyi de kendisinde olan tapulara dayanarak geri
alacan syledi. Adiloba kynn muhtar da bir tarla alm;
iindeki zeytin aalar bir bakasnn imi; muhtar kendi tarla
s nda bakasnn aalarnn bulu nmasn istemediinden, ada
m aalar satmaa mecbur etmi; bu hadiseyi de muhtar kendi
anlatt. lbrahim avu babasna ortaklama ba yetitirmi; kendi
hissesine den ksmn vergisini veriyor; fakat topra n btnn
taposu babasnda olduu iin lbrahim avu "isterse beni kovup
karabilir: o zaman i mahkemeye der" diyor.
Miras meseleleri kanuna mracaat edilmeden hallediliyor.
Muhtara sorduumuz zaman, kendisinin ve azann delaleti ile
ve alakadarlarn rzas ile miras blldn syledi. Fakat bi
zim Adiloba'daki mahedelerimize gre, miras yalnz alakadar1 08
Ekonomik Durum
lar arasnda, kendi bildiklerine gre bllyor gibi. Kyn aa

s Ahmet aa ile kardei H. biz orada iken evi blmee hazrla
nyorlard. Ahmet aa hem yaa hem de zorbal olduundan
tarla ve balarn blmnde iyi paralar kendi alm ; imdide
evi kendi bildiine blme{le kalkyordu ; H. nn kars buna raz ol
mad{l ndan, kocasn mukavemet etmesi iin kkrtyord. Yine
Adiloba'da erkek karde biz kyde iken dedelerinden kalan
evi bltler; blme kendi aralarnda halledildi. Sekiz kye
ait tetkik ettiimiz mahkeme sicillerine gre miras taksiminden
doan ihtilaflarn ehirde mahkemeye aksetmesi pek ender hal
lerden de deildir.
Mirasta kadnn hakk tam olarak veriliyor: baz Ankara kyle
rinde olduu gibi kadnn hissesini azaltmak veya ona toprak ye
rine ev vermek iin hiylelere saplmyor. Ankara kylerinden ba
zlarnda mlk, erkek taraf ndan akraba olan aile grubu iinde
devam ettirmek temay l var. Kza tam hisse, hele toprak veril
mek istenmiyor, zira kzn hissesi aileden km, yabancya git
mi olacaktr. Kyde karnn mal ile geinen, veya kadnn mal
yznden kocann kynde oturmayp Adiloba'da oturan alileler
var. Bununla beraber, kadnla erkek arasnda evlilik ba{l devam
ettii mddete erkek, kadnn maln kendininmi gibi kullanyor;
mlkn iletilmesi ve geliri erkein elindedir. Kadn mlkn sahi
bi olduu halde erkein hakimiyetine tabi bir haldedir. Topra n
mlkiyetini erkee veya kadna ait olmak zere tesbit edemedik;
phe uyandrca ndan ekindik; fakat evlerin mlkiyetine ait
saymda sual sorduk. Mlkiyetini tesbit edebildiimiz 1 32 ailenin
oturdu{lu evlerin 72 sinin mlkiyeti erkee, 36 snnki kadna ait
tir. Kadnn mlkiyet hakk tam olarak tannmadndan, m lk, er
kek tarafndan akraba olan gurubun iinde kalmyor: aile iinde
nesilden nesile devam etmiyor. Kadna ait olan 36 evden 1 1 i
babadan, 1 8 i kocadan miras kalm; 5 ev de erkee karsndan
miras kalm.
Ky kapal , kendine yeter bir birlik olsayd , kyde mlk ne
silden nesile mirasla intikal eder; alm, sat m, kiraya vermek hal
leri vaki olmazd r. Mlk aile iinde kalr, el deitirmezdi. Halbu1 09
ki bu kyler byk mikyasta kapallklarn kaybetmilerdir. Ha

riten nfus akn hal devam ediyor; istihsal vaziyetleri dolays
ile para ekonomisine girmilerdir. Bunun iin koprak ve ev alm
satm olduka yaygndr. 25 aile oturduklar evi satn almlar. 8'i
kendileri yaptrm, 13 aile de yar satn alm, yar yaptrmt r.
Topra{ iletme bahsinde, ortaklama ve icarn geni mikyasta
mevcut oldu{unu grdk. icar, ky ekonomisinde ortaklama i
lemekten ok daha yeni bir eydir; ky ancak para ekonomisine
girince icar ekli belirir. Kiraya vermek, evlerin kullannda da
var. Adiloba'da sekiz aile kira evinde oturuyor.
iletme sermayesi temini: Kredi . 1 929- 1 930 senelerinde bu
mntakann zm pamuk mahsulleri iin sat ve krede koopera
tifleri ku rulmutur. i lk seneler kooperatiflerin itibari iyice dm.
N ihayet iki yl nce kadroda kkl deiiklikler yaplm ve
zamandan beri iler dzelmitir. Kooperatifler zm ve pamuk
iin olmakla beraber di{er mahsu ller iin de daha az hisbetle
kredi veriliyr ve mstahsile gereken istihsal vastalar da temin
ediliyor. Artk bu kyler, zm ve pamuklarn satmak ve kredi
temin edebilmek iin byk mikyasta kooperatiflere dayanyor
lar. Kooperatiflerin mevcudiyeti murahabacya ve hususi ahs
lara borlanmay hi deilse bu kyler iin ordadan kaldrm gTETKIK M I NTIKASINDAKI OVA K YLERi
KOOPERATiFLERiNiN VAZiYETi *
Ko. Ad
Bal
Ky
Says
Ortak Says
Yalnz
Yalnz Uzm ve Toplam Serbest
zm o. oamuk o pam uk o.
ortk.
Saruhanl Kop.
1 06
21
Ylmaz Kop.
70
1 97
12
1 48
Hac Rah. Kop
60
215
202
38
72
312
Toplam
24
456
66
202
724
18
S. Kooperatifinin resmi kc:ytlarndan.

110
Ekonomik Durum
runuyor. Kyllere sorduumuz zaman , o eskidendi, diyorlar.

imdi varsa yoksa kooperatif. Bizim sekiz ky ayr kooperati
fe baldr. Bu kooperatiflere bal ky ve aza adedi aadaki
tabloda gsterilmitir. Sekiz kooperatifte ortak adedi yle yaylKOOPERATiF O RTAKLARININ SEKiZ K YDE DAG ILII
Kyler
Saruhanl
Ylmaz
Hac Rahmanl
Adiloba
Kepenekli
Paa ky
Tepecik
Sar am
Kop. ortak
95
82
131
53
21
20
17
Kop. harici
ortak
9
3
2
1
yor:
Grlyor ki tam ova ky , kooperatif merkezi ve 1 940 say
mna gre 1 000 nfuslu ky s nfnda olan Saruhanl, Yl
maz.Hac Rahmanl kylerinde ortak miktar en fazladr. Dalara
doru yaklatka ortak says dmektedir. Bunu n bir sebebi
zmcln azalmas ise, dier bir sebebi de dalara doru
yaklaldka, dier cihetlerden olduu gibi bu cihetten de kyle
rin daha az ehirlemi olmasdr. Kooperatife ortak olmak; para
ekonomisine girmek, o ekonominin messeselerine, usullerine
tabi olmak demektir. Burada kyl , modern kredi muameleleri
ile karlayor. "Gayri ahsi" bir mnasebetler sistemi iinde pi
yasann temevvlerine gre "yzde u kadar" hesaplar yapa
rak para alp vermeyi reniyor. Bu iktisadi evre iinde al
mak hi phe yok ki kyl zihniyetinde byk bir deime
yapyor. Tamamen ahsi mnasebetlere dayanan, senedsiz, ya
zs, yalvarp yakararak tandk bir tccardan veya kyn aala
rndan bor almakla, kooperatiften taahht mukabilinde para al
mak arasnda, orta zaman iktisadi sistemi ile modem iktisadi
111
sistem arasndaki fark vardr. Yarm gn gidip biz Saruhanl koo

peratifinde oturduk; mallarn teslim edip para alan kylleri gr
dk, muhaverelerini dinledik. Bu mahadelerde bahsetti{Jim
geiin, de{Jimenin bariz izleri vard.
Adiloba'dan tandQm Dursun geldi. YatrdQ zm miktarn
katibe syledi. Katip, zmler satldktan sonra tediye edilecek
olan %20 yi kardktan sonra, yz ksur lira alabileceQini syle
di. Dursun be{Jenmedi. Ev yaptraca{Jm, ahr tamir ettirece{Jim,
bu yetmez, dedi. Katip sabrla tekrar izah etti. Bu sefer Dursun
pazarl{Ja kalkt. Bu da ie yaramaynca, tpk maln yok paha
sna elinden alan bir murahabacya kyormu gibi ac ac sy
lendi: Ben 300, 400 liralk mal veriyorum, sen elime 1 50 kaQt s
ktryorsun , dedi. Bu srada kooperatif ilerinde daha pikin
olan bir iki kyl ie kart, Dursun'a kendi dilleri ile vaziyeti an
lattlar. Dursun yine kanmad : vaz getim yle ise, diyerek hzla
kt gitti. Bir zaman sonra Dursun tekrar Kooperatifin kapsnda
grnd, kasketi arkaya itilmi, aln buruktu . ekingen masaya
yaklat. Paralar alrken yz gld ; katibe ahbapa bir tehdit
savurd. "Bu sefer senin dediQin oldu amma, gelecek sefere iki
yz kattan aa almam ha!. .. O zaman benim dediim olacak
ev yaptraca m dedi. Dursun'un kafasnda ha.la bu mnasebet
ahsi bir mnasebetti. Vaziyeti eski mnasebetler kadrosu iin
gryordu. Karlat{J zorlukta bu eskiden yeniye gemenin do
urduu bir zorluktu.
Yukarda ki yaymda, kasabaya yakn ve daha ehirlemi
byk kylerde kooperatif ortaklarnn saysn fazla saysnn
fazla olduunu grdk. Bir de bir ky iinde hangi kyllerin ve
ne miktarnn ortak olduu meselesi vardr. Kredi kooperatifine
ortak alabilmek iin topra olmak arttr. Adiloba'da toprak sahi
bi 95 hane vardr. ilgili tabloda Adiloba'l kooperatif o rta{J 55 ola
rak gsterilmitir. Fakat bunlardan alt snn Adilobada topra{J ol
makla beraber, kendileri bu kyden deildir; bunu iin ortak
saysn 47 saymak gerekiyor. u halde 95, hanenin % 55,8 i ko
operatiften faydalanyor demektir. Kredi, mstahsilin istihsal ka
biliyetine gre yzde yz alyor: bu vaziyette byk toprak sa112
Ekonomik Durum
hipleri daha para alabiliyor. Adiloba 47 ortan iktisadi durumu

incelenirse, bunlarn daha ziyade zengince kyller arasnda ol
duklar grlr. Ky ihtiyar heyeti salma denilen ky vergisini
veren haneleri drt snfa ayrm: ok fakir, kimsesiz, veya o se
ne askerlik ilh. dolasys ile kyde olmyanlarn ailelerini de sal
ma d tutmu. Adiloba da senede 1 6 lira veren 24 hane, 1 3 er
lira veren 22 hane, 9 ar lira veren 39 hane, 5 lira veren 27 hane,
salma d kalan 22 hane vardr. 1 inci snf salma veren 24 ha
neden 1 4 , il nci snf 22 haneden 13 , 1 1 1 nc snf 39 hane
den 13 , iV nc snf 27 haneden 4 kooperatif ortadr. Or
taklardan ikisi salma d kalmlardr: fakat bunlarn salmaya
dahil olmalarnn sebebi fakirlik deil, o sene kyde olmamalar
dr.
Adilobann 41 orta nndan bir, 1 941 senesinde kooperatiften
hi para almamtr.Dierleri a r teahtlere girerek borlanm
lar sonrada o y l mahs ller iyi olmad ndan borlarn deyeme
milerdir. Ortak, elinde olmyan sebeplerden dolay borcunu
deyemezse, bu yeni yla eklenir. 1 940 da da mahsul iyi olmad
ndan ortaklarn borcu daha da fazlalamtr. 1 941 ylnda 47
ortan bor yekn 1 971 5 lirayd: buna gre ortak bana vasa
ti bor 407 liradr; fakat bu vasati bor vaziyetini iyi ifade etmi
yor; zira 47 ortaktan 34 nn borcu 300 liradan aadr; bir ka
tane byk borcun mevcudiyeti ( 1 000 ve binden yukar drt
bor) vesatiyi ykseltiyor. En kk bor 75, en by 2635 li
radr.
1 942 senesinde zm fiyatlar nn ykselii bu kyler halknn
yzn gldrd ; yalnz mahsul az olduundan yksek fiyatlar
dan pek faydalanamad lar; bunun iin bor vaziyetinin bir sene
de pek deimemi olmas icap eder.
i Blm: Kylerin mekanda aldklar ekil ve nvelenmeleri
bahsinde grdmz gibi, bu kylerde aile dnda i blm
balam ve kendi artlarna gre olduka gelimitir de . . . Kahve
bakkal, berber, demirci, ilk iktisadi teekkllerin mevcudiyeti aile
d i blmnn ifadeleridir; fakat bu ileri grenler hnz tam
113
bir i blm-zmresi tekil etmiyorlar, yani toprakla ziraatla

ala.kalan kesilmi veya balca meguliyetleri olmaktan km
deildir, ziraatla ziratten gayri megul olunan iin nisbi ehemmi
yeti kylerin ve ahslarn hususi durumlarna gre az ok dei
im (variation) gsterir. Ky istihsalinde hakim i blm ekli
cinsiyete ve ksmen de yalara gredir; en mhimi, cinsiyete g
re olan i blmdr. i blmnde kadnn ald mevki, kadn
sosyal mevkii ile yakndan ilgilidir. Btn ev ileri ve Rev sanayii
faaliyetleri" diyebileceimiz: pekmez yapmak, zeytin ya kar
ma, domates salas , tarhana ilh. yapmak gibi iler kadnn vazi
feleridir. Kadn tarla ve ba{J ilerine de itirak eder. zm kes
mek, zmleri sermek, sergi yerini sprmek, zmler
kuruduktan sonra kara bceklerini (rengi kararm fena zmle
ri) ayklamak kadnlarn iidir. zmleri sepetlerle tamak ve
bandrmak, kuruyunca savurmak, uvala basmak erkeklerin ii
dir. Kadnlar pamuk toplar, ttn, dar (msr) krar, msr koan
larn soyar, taneleri ayrmak iin der; kadnlar kk apay
da yapar, fakat byk apa bellemek, budamak, aralama, ift
srmek, gk ta almak erkeklere der. Kadrlar ba{llara kkrt
atmak iine de kar rlar; asmalarn filizlerini k rarlar. Hububat
yetitirmenin asl ii erkektedir: topra srer, tohum eker, mah
sul olunca bier, arabalara ykler ve naklederler. Kadnlar yalnz
harman derler, fakat dlen mahsul savurmak yine erkein
iidir.
ilerin erkekle kadn arasnda bu suretle taksimi mutad vazi
yete gredir; icabnda kadn ve erkek birbirlerinin iini yapabilir
ler; bu, bilhassa kadnn erkek ilerin zerine olmas eklindedir.
Erkek olmazsa, kadn erkein yapt bir ii de yapabilir. Erkekle
kadn arsndaki i blm hakknda yle u mumi bir netice
karmak mmkndr: ( 1 ) routine eklinde, uzun, skc, fazla ma
haret istemiyen iler kad nlarn, daha fazla kol kuvveti veya me
haret ve kafasn kullanmak istiyen iler erkeklerindir. (2)
Kadnlarn ileri ev, tarla ve baa mnhasrdr; harile temas isti
yen iler, deirmene gtrmek, ehre nakletmek, satmak erker
lerin iidir. Meslek halinde farkllaan fonksiyonlar da temamen
1 14
Ekonomik Durum
erkekler tarafndan yaplr. Yalnz Adiloba da bakkallardan biri

1 2 yalarndaki kzn dkkanda altryordu.
ilerin kadn ve erkek arasnda yukarda anlattmz ekilde
taksimi, kadn amme hayatndan, daha geni temaslardan, mu
hitten muhrum etmek oluyor. Kadnn iktisadi hayattaki mevkii
ve fonksiyonu ile itimai mevkii arasnda bir korelasyonu olup
olmad mnakaa edilen bir meseledir. Arada bir ba olduu
nu ileri srenler u mumiyetle meseleyi yle koyuyorlar: Kadnn
istisadi hayat, istihsale itirak ettii cemiyetlerde kadn sosyal
mevkii yksektir: kadnn ekonomide mhim bir yer tutamad
cemiyetlerde ise mevkii dktr. Halbuki, mesele byle konu
lunca, iktisadi fonksiyonlar sosyal mevki arasndaki ba aka
meydana kmyor. Kadn ok alt , kadn emeinin kymetli
olduu cemiyetlerde de sosyal mevkiinin dk olduu grl
yor. Bizdeki ky topluluklarndaki vaziyet de byledir. Kadn er
kekten fazla alyor, hi deilse daha az almyor. Daha
uzun saatler iliyor ve daha eitli iler gryor. Buna ramen
gerek cemiyette, gerek ailede sadece, sarfedilen emek miktar,
istihsale itirak hissesi deildir. i stihsal organizasyonunda kad
na hangi ileri grd meselesi zerinde durmak icap eder.
Kadnlar kyde erkeklerden fazla alyorlar. Fakat grdkleri
iler -ve faaliyetleri deil, esas istihsal faaliyetlerinde grdkleri
iler- erkeinkine nisbetle daha az meharet istiyen "routine" faa
liyetlerdir; harile temas ettiren ilerde deil, evle tarlann ve ba
n snrlarn amyan ilerde alyorlar. Aileyi , iktisadi cephe
sinde bir iletme telakki edersek, istihsali tanzim, kontrol ve
idare fonksiyonlar , bu hususta karar vermek selahiyeti erkekte
dir, kadn sadece el emeini temin eder, yani amelelik eder. e
hirde fabrikalarda alan ameleler, filen istihsalde bulunduklar
halde nasl aa sosyal mevkide (status) iseler, fabrikalar idare
ve kontrol edenlerin mevkii de yksek ise, ky istihsal organi
zasyonunda da, vaziyet yledir. Ky istihsal orgarizasyonunda
erkein grd fonksiyonlar ona istihsalde fiili mlkiyet haklar
n ve fonksiyonlar n veriyor.
Yaa gre i blmnde ocuklar, kendi cinsiyetlerine ayr115
lan ilerde kendi kudretleri dahilinde olanlar yaparlar; hayvanla

ra bakmak, daha byynce araba srmek, bada zm bekle
mek erkek ocuklarn ve delikanllarn iidir. K zlar daha kck
ken ok daha fazla ilere itirak ediyorlar. Yazn kadn baa,
tarlaya gidince ev ilerini grmek, kk k z kardelerine bak
mak kz ocuklarnn vazifesidir. On, on iki yalarnda kz ocuk
lar yemek piirirler ve byk kad nlar gibi "iki ocuk" ocuk
byttm" diye dert yanarlar. Adiloba bekisinin on iki yalarn
daki kz anasna " ocuk byttm, bir tane daha dorursan
bakmam gayri" diye kyordu. Ayn yata bir baka kk kz
da, "Bizimkiler byd gayri, eziyetlerini unuttum, geceleri ben
kalkar bakardm, baka ocuk istemem" diyordu ; en kk ker
dei be yana gelmite kendisi de biraz rahat etmiye bala
m.
Hlasa hangi yata olursu olsun, ky i blm sistemi ka
dnlar n aleyhine , erkeklerin lehinedir. Bu vaziyetin kadnn ve
erkein ky cemiyetinde ald mevkiyle yakndan ilgisi vardr.
DAG KYLERi
Teknolojik durum. Ova kylerinin durumunu anlatrken da
kylerininkini de dolaysyla belli bal vasflar itibariyle belirtmi
olduk. Da kyleri de yalnz uzvi enerji kullanr, fakat at da
kylerinde ovadaki gibi mhim bir yer tutmaz. Dalarda yar ya
bani yetien atlar harman zaman taneleri saplardan ayrmakta
kullan lr; alt tal d{len yerine, yere serilen baaklar zerinde
atlar koturulur. Tat vastas olarak da at yerine eek kullanl r.
Da kynde pulluk kullanlmaz Siyetli muhtarnn ifadesine
gre pulluu denemiler, fakat toprak sert olduundan kuvvetli
hayvan lazmm, kuvvetli hayvan ise kylde yokmu. Tekrar
kara sapana dnmler.
Dier aletler umumiyetiyle ova kylerindekilere ayndr. Yal
nz, da{l kynde grdmz fonksiyonlara gre eitlenme
ayni derecede yoktur. Ova kynn drt eit apasna muka116
Ekonomik Durum
bil, da kynde bir eit apa kullanrlar. Bel denilen alet ve

bel bellemek usul yoktur. Baclk ehemmiyetsiz olduu iin
tekni{li de ovadaki gibi gelimi de{lildir. Ttn, pamuk, dier e
itli mahsuller da{llarn verimsiz topraklarnda yetimez ; onun
iin zirai teknikler bak mdan da kyleri ok geri bir durumdadr.
Da kylerinin piyasaya sevkettii itlenbek ve palamut ise
kendi kendine yetiir; bak m ve itina istemez. Buna mukabil pek
mez, peynir yapmak, yn ilii ilemek piyasa iin yaplan faali
yetler olduklar ndan ova kylerine nisbetle daha gelimi bir du
rumdadr. Bu faaliyetleri daha tafsilatl olarak iktisadi durum
bahsinde anlataca{lz.
Toprak durumu ve toprak mahsulleri. Bu kyler, Manisa mer
kezinden sekiz saat uzakta Yunt dalar ortasndadr. Arazi, faz
la yksek olmyan tepelerden ve tepeler arasnda skm ok
dar vadilerden, kk dere yataklar nn yan nda teekkl etmi
kk dzlklerden mteekkildir. Kyler tepelerin stnde ve
ya yetitirdikleri balar ise aada, ay kylarnda, dzlklerdir.
Topran kalitesi ktdr, bunun iin de btn bu kylerin gei
mi dardr, hayat seviyesi ova kylerine nisbetle ok daha dk
tr.
Siyetli kyndeki renberlerin dediklerine gre drt eit top
rak vardr: ( 1 ) kara toprak; kalp gibidir. ilenmesi ok zordur. (2)
al" veya "ilen" toprak, akll dr. (3) Sar , boz toprak, bun
da ttn yetiir, fakat byk yaprakl olur. tccar rabet etmez;
bundan dolay ttn yetitirmezler. (4) Ayt toprak, ayt otunun
yetitii topraktr, en verimli olan budur. ay boyunda vardr
ama azdr. Ayt topraktan mada dier topraklar hep gbre ile
mahsul verir; srlmeden nce tarlalara tezek atarlar.
Hububat yalnz sonbaharda ekilir, ilkbaharda ekilmez. i lkba
harda gk mahsuller (msr, kavun, karpuz , sebze) ekilir. Mama
fih, da kylerinde ovada olduu gibi sebze , kavun karpuz yetiti
ren byk bostanlar yoktur;
ba{llarda az bir miktar
yetitiriyorlar. Topra n ilenme zaman gayet ksadr, sonbahar
da yamurlar beklenir. Toprak biraz yumuar yumuamaz ile1 17
me balarlar. ite bu bir iki hafta zarfnda ne kadar toprak iliye

bilirlerse hepsi o kadardr; fazla slanp amur olunca toprak yi
ne ilenemez. ilkbaharda da ekim devresi gayet ksad r. Ekinler
ktktan sonra da hastalk tehlikesi vardr 1 928 de tohumlar gz
tana bandktan sonra ekmeleri tenbih ediliyor, fakat bu tedbirin
de bir faydas olmuyor, hastalk yine ba gsteriyor.
Tabloda da grld zere balk arazi azdr; 3 - 4 dnm
lk kk balara ayrlmtr. ekirdeksiz gayet azdr, ekirdekli
kara ve beyaz zm yetiir. Ailenin kendi ihtiyac iin biraz kuru
turlar, esas ksm pekmez yaparlar. dnmlk iyi, bakml bir
ba{ldan y lna gre 20-40 teneke arasnda pekmez kar, deni
yor. 5-8 teneke aras ailenin istihlaki iin al konur, kalan satl{la
karlrm. 1 942 sonbaharnda pekmezin kilosu bir lira idi.
zmlerden bir miktar ya olarak ta satyorlar. Tandmz bir
kyl 20 kfeyi kilosunu be kurutan sattn syledi.
Bu kyler darya bir de palamut ve itlenbek satarak geini
yorlar. Yayla kynn muhtarnn ve kardeinin anlattklarna
gre palamut eskiden daha ra{lbette imi, para edermi. Onlarn
ocuklu{lunda renberlik mhim deilmi, palamut gayet iyi fi
yatla satl rm. "45 okkalk bir kantar palamut mecidiye idi,
en iyi pabuu ise 6 kurua alyorduk" dediler. imdi ise kyller
palamutun her sene satlmadn sylyorlar. Sat lmad sene
ler palamutlar yakarlarm. Eyll sonunda palamutlarn hala sa
tlmam olmasndan endie gsteriyorlard ; terin balarnda biz
kyden ayrl madan sat balamt , ky bakkalarndan biri pala
mudu kilosu be kuru tan alp bir maazada kabuklarn kar
mak zeri ddryordu.
itlenbekten ya karlyor, darya, tccara da satyorlar.
1 94 1 de kilosunu 1 O kurutan vermiler. itlenbek o sene ok
rabette imi, gelen tccarla arasnda kavga, grlt bile olmu.
Kyde gerek scak gerek so{luk yemekler iin sadece itlenbek
ya kullanlyor.
Hayvanclk da kylerinde ova kylerinde olduunda daha
mhim bir yer tutuyor. Buralarda koyun yetitirme yasa yok1 18
Ekonomik Durum
tur.Srlemeyen arazi mera olarak kullanlyor. Kyn bir m

terek meras vardr, bir de herkesin kendi hayvan iin hususi ot
laklar vardr, bunlarn etraf alak, harsz, ta duvarlarla evril
mitir; "avlu" denir. Yazn buralarda byyen otlar hayvanlara
yedirilmez, olduu gibi, braklr. Kn hayvanlar avlulara kapat
lr, braklan otla beslenirler. Hayvanlar avlularda btn k kendi
balarna
brakrlar, sahipleri arasra gidip yoklarlar. Hayvanlar
iaretlidir, herkesinki bilinir. Yalnz 8-1 O sene nce bir defa hayvan hrszl olmutur. Harman zaman den iini grmek iin
yetitirilen beygirler de kn dalarda ba bo braklr. Harman
zaman kyller gurup halinde gidip beygirleri bir geide doru
Hayvan
eidi
Koyun
kl kei
deve
sr
manda
eek
at
Hayvan says
Mkellef says
Mkellef
bana ortalama
hayvan says
Ova
ky
Da
ky
Ova
ky
Da
ky
Ova
ky
Da
ky
1 41
3
1 324
1 65
14
331
4
3
32
2
8
86
32,25
1
41 ,38
82,50
1 ,75
3,85
1 82
59
28
1 04
70
31
21
62
72
63
65
30
2,60
1 ,90
1 ,33
1 ,68
1 ,1 1
2,1
srrler ve orada yakalarlar, harman yerine getirirler. Da ky

olan Siyetli ile ova ky olan Adiloba'nn hayvan durumu yle
gzkyor:
Adiloba'da koyunun az oluu devletin koyduu kanuni ya
saktan dolaydr; 1 41 koyunun 1 22 si kanundan kaman n bir
yolunu bulan kyn zorba aasndadr. Siyetli'de koyun toplar.
daha yksek olmakla beraber ancak bir kiide 78 koyun, 6 kii
de de 60-69 aras koyun vardr. Yukardaki rakkamlar da k
ynde hayvancln daha fazla olduunu gsteriyor, fakat rak
kamlar arasndaki fark byk deildir: yalnz koyun yetitirmekle
1 19
belli bir fark vardr ki onun da sebebi ova kylerinde koyun bes
lemenin menedilmi olmasdr. Byle bir yasak olmasyd ova
kylerinin koyun yetitirmek bakmndan da da kylerine stn
olabilecekleri tahmin edilir: nitekim da ky Siyetli'de en byk
sr 78 koyunluk iken ova ky Adiloba'da kaak olarak bir kii
nin 1 22 , bir dierinin de 1 7 koyunu vardr. Hayvancln da
kylerinde daha mhim olmas, yetitirilen hayvan miktarnn
fazla olmasndan deil, fakat baclk, ttnclk, pamukculuk
gibi bir istihsal faaliyeti bulunmadndan da kylerinin geimle
ri iin hayvancla daha fazla bel balamalarndandr.
DAG K YLERiNiN TOPRAK DURUMU

Ba
Mesaha
M2
Siyetli
Yayla
Kuru ky
Dazyurt
Kla
3852800
2656960
1 584700
2553695
1 829785
O/o
0,22
0,40
0,28
0,29
0,70
Arazinin Mkellef Mkellef

kymeti
says
bana
(lira)
arazi M2
25.91 4
20.991
9.401
1 6.978
1 1 .073
215
1 76
1 20
1 78
117
1 7.920
1 5.097
1 3.206
1 4.347
1 5.639
Nfus
bana
arazi M2
8658,00
1 2592,2
6985,5
1 0281 , 00
7378,5
Toprak iletimi ve mlkiyeti. i lgili toblolarda grld zere

da kylerinin tmarlar ova kylerininkinden daha azdr. Nfus
bana arazi alnd zaman ova kyleri ile da kyleri arasnda
ki byk bir fark grlmyor. Mesela, tetkik sahamzn merkez
leri olan da ky Siyetli ile ova ky Adiloba'da nfus bana
den arazi hemen hemen ayndr. Fakat da kylerinin topra
ok daha verimsiz olduundan, nfus bana den arazi he
men hemen ayn almakla beraber, da kylerinin geimi ok da
ha dardr; bu kylerde nfus bana daha fazla arazinin dmesi
gerekiyor. Da kylerinin arazisinin iyi olmad bu topraklara bi
ilen deerde de kendini gsteriyor. Sekiz ova kynden altsn1 20
Ekonomik Durum
da 1 000 metre kare arazinin (toparlak hesap bir dnm) vasati

de{leri 1 O liradan yksektir, da ete{linde olan Sar am'da ve
Kepenekli'de 1 O liradan aadr; ama bu kylerde de nfus ba
na den arazi da kylerinde olduundan ok daha fazladr.
Dal) kylerinde ise hem nfus bana toprak azdr; hem de ara
zisi verimsizdir, be dal) kyn n beinde de 1 000 metre kare
topra{ln vasati del)eri 1 0 liradan aa{l dr. (Vergi cetvellerindeki
tahmin edilmi de{lerlere gre)
Dal) kylerinde iletmeler ovaya nisbete daha kktr.
Toprak vergisi veren her bir mkellefin bir iletmeyi temsil ettil)i
ni kabul edersek, ova kylerinde mkellef bana den arazi,
yani vasati iletmelerin vasati bykl{l dal) kylerinde oldu
undan fazladr. Ova kylerinde iletmeler ortalama olarak 20
bin metre kareden yani aa{l yukar 20 dnmden aaya d
myor, dal) kylerinde ise, hepsinde ortalama iletmeler yirmi
dnmden aal)dr.
Gerek ova kylerinde, gerek da{! kylerinde bal ca servet
ekli topraktr; ova kylerinde "para zenginlii" de balamtr;
"falancann topra o kadar fazla deildir ama, o para zenginidir"
gibi sfatlandrmala yaplyor. Da kylerinde de bakkallk ve ko
misyonculuk yapanlarn zenginliklerinin bir ksm ticaretten geldi
l)i iin onlar nda servetini yalnz toprak mlkiyeti ile lmek do
ru olmaz. Bununla beraber, esas servet kylerde topraktr ve
toprak mlkiyetinin mkellefler arasnda tevez bir sosyal taba
kalama belirtisi olarak ele alnabilir. Ova ky Adiloba 'da 1 1
ailenin topra olmayp veya pek az olup yevmiye ile geindikle
rini, 1 2 ailenin ortak ve icar ilediklerini, 23 ailenin de arabaclk,
kahvecilik ilh. gibi faaliyetlerle geimlerini tamamladklarn gr
mtk. Dal) ky Siyetli iin yalnz yevmiye ile geinenleri ve
yalnz ortak ve icar iliyenleri tesbit edemedik; bu ky ova k
ynden daha "kapal" bir topluluk olduundan bizi daha fazla bir
phe ile karladlar ve biz kylleri kukulandrmamak iin ve
dol)ru cevap vermiyeceklerini tahmin ettiimiz iin, topral)n ile
tilmesine, ailenin geimine ait olan suali bu kyde ev ve dolaa
rak yaptmz anketten kardk, o suali sormadk. Yalnz Siyetli
121
Toplumsal Yap Aratrma/art
muhtarnn bize verdii defterler ve dier vesikalar arasnda dev

lete mahsul vermei tekeffl edenlerin bir listesi vard ; 61 hubu
bat mkelefinden 24 nn, yani % 39,3 nn, ortak iledii kay
dedilmiti. Muhtarn ve dier birka kylnn mterek
ifadelerine gre kyn yars ortak ilermi. Siyetli'de iki eit or
taklamak vardr; baz hallerde tohumu toprak sahibi verir, o za
man orak iine karmaz, bu ii ortak tutan yapar; bazan ise to
hum da ortaklama olur, o zaman toprak sahibi orak iinde
yardm eder, tarlaya gbreyi toprak sahibi atar, ift hayvann ve
aletleri ise ortak tutan temin eder. Siyetli'de tarla, ba{J icarlamak
yoktur; 1 942 de ilk defa bir kyl tarlasn senelii 5 liraya kiraya
vermi, "siftah ettik, bakalm ne olacak?" diyordu.
Siyetli de topran mlkiyeti tapuya gre deildir; tapu mua
melesi uzun srer ve masrafldr. Konutuumuz kyllerden bi
ri 300 liraya bir tarla aldn, nce tapuya kaydettirmeyi dn
dn fakat, 40 lira masraf gideceini renince vaz getiini
syledi. Tapu noterden 600 liralk bir senet yapmlar; mal sahi
binin, 300 liraya satt tarla iin 600 liralk senet vermesi ileride
tarlay geri alamamasn salamak iindir. Ova kylerindeki va
ziyetten bahsederken, byle tapusuz yaplan satlarn ne gibi
suiistimallere yol atn belirtmi, toprak kymetinin ykseklii
bu senelerde, vaktiyle senetle sat lan topraklarn ilk sahipleri ta
rafndan, senedin bu vaziyeti nlemek iin, senetleri, sat fiya
tndan daha yksek yapyorlar.
Vergi cetvellerine gre, da ky Siyetli'de en byk toprak
mlkiyeti 1 38-180 metre karedir, yani aa yukar 1 40 dnm
kadardr; yz dnmden fazla topra olan yalnz bu bir kiidir,
dierlerinki 80 dnmden aadr; 1 3 kylnn de bir dnm
den az topra vardr. Ova ky Adiloba ile mukayese edilince,
Siyetli'de topran daha kk mlkiyet birliklerine ayrld ve
1 40 dnmlk o tek kii bir tarafa braklrsa, topra fazla en st
tabaka ile en alt tabaka arasndaki farkn daha az olduu grl
yor. Ama dier taraftan, arazisi en az olan tabaka yani 1 O dn
me kadar arazisi olan gurup, Siyetli de daha kalabalktr, toprak
sahiplerin yzde 40.8'i bu guruba girer. Ova ky Adiloba'da ise
1 22
Ekonomik Durum
bu gurubun yzde nisbeti 35.6 dr. En az topraQ olan gurup Si

yetli'de Adiloba'da olduundan daha kalabalktePI, on dnmden
fazla arazisi olanlar ise ova kynda daha fazladr. B4 iki nokta-
TOPRAK V E R G i S i
HAYVAN VERGiLERiNiN DAG I L I I

( her cins hayvan dahil )
Mkellef Says
Verginin
k ymeti
1 liradan
Ova ky
aa . . . . . . . 77 .
1
4 lira . . . . 1 4
. 14
5- 9
1 0 - 14
111
56,6
18,1
43
2 1 ,9
23
12,2
26
1 3 ,3
. . .
. . 16
22
11,7
10
5,1
300 . 399
400 - 499
13
6,9
1 ,0
500 - 599
11
5,9
600 - 699
3,7
1 ,5
-.o
25 - 29
. . . . .. 2
30 - 34
. . . . . . . . . . . . . . 3
35 - 39
. . . . . . . . . . . . . . 7
40 - 44
. . .
45 - 49
. . . .
50 - 54
. . . . . . . . . . .
55 - 59
. . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . .
2 1 ,8
34
200 - 299
. . . . . . . . . . . . . . 2
41
1 00 . 1 99
. . . 38
. . 1 . . . .
says
1 . 99
Mkellef
. .
. . . . . .. . . . . .
15- 19
20 . 24
. . .1 5
. . 5
. . . . . .
700 - 799
2,7
-.o
800 - 899
0,5
0,5
900 - 999
3,7
1 000 - 1099
2,7
1 1 00 - 1 1 99
1 ,6
1 200 - 1 299
1,1
1300 - 1 399
1 400 - 1 499
1 500 - 1 599
1 600 - 1699
2,7
0,5
60 - 64
. . . . . . . . . . . .
65 - 69
. . . . . . . . .
70 - 74
. . . . . . . . . . .
75 - 79
. . . . . . . . . . . .
1 800 - 1 899
C,5
1 900 - 1999
0,5
. . . . . . . . .
2000 - 2099
80 -
. .1
1 700 - 1 799
84
85 - 89
2200 - 2299
. . . . . 1
0,5
1,1
-
.O
-.o
-
2 1 00 - 21 99
90 - 94
95 . 99
Mkellef
Mkellef says c;o
olarak
says
Mkellef
saylSI O/o
olarak
Kuru
Da ky
Siyatli ky
Adilobe ky
1,1
2300 - 2399
2400 - 2499
2500 - 2599
2600 - 2699
2700 - 2799
2800 . 2899
2900 . 2999
1 23
0,5
dan bu iki eit kydeki tabakalanma haknda u neticeler istid

a edilebilir. : Bir, ova kynde tabakalanma daha kesindir, yani
st tabakalarla en aa tabakalar arasndaki mesafe; iktisadi
fark, daha fazladr. ikincisi, ova kynn ortalama refah seviyesi
da{! kyndekinden daha yksektir. Bu iki netice, topra{Jn yay
mn de{Jil de, topra{Jn kymetinin yaymn inceleyince daha ak
olarak meydana kyor. Toprak hep ayn kalitede olmad{J iin
dnm miktan tam do{Jru bir mukayese zemini tekil etmiyor:
ayn byklkte iki toprak paras , ayn kalitede deillerse ayn
refah temin etmiyorlar. Toprak mlkiyetinin bu refah seviyesi ve
tabakalanma iin tad{J manay sosyal tabakalanma bahsinde
ele alacaz. urada dier bir noktaya da iaret edelim ki, yalnz
TOPRAK M LKiYETi
Adiloba ky
1 000 m2
1 -9
1 0- 1 9
20 - 29
30 - 39
40 - 49
50 - 59
60 - 69
70 - 79
80 - 89
90 - 99
1 00 - 1 09
1 10 - 119
1 20 - 1 29
1 30 - 1 39
Mlkiyet
sahibi
says
67
55
13
7
6
3
3
4
2
1
1
Mlkiyet
sahibi
% olarak
35.6
29.3
1 3.8
6.99
3.7
3.2
1 .6
2.1
1 .1
0.5
0.5
Siyetli ky
Mlkiyet
sahibi
says
80
48
24
19
11
8
3
2
Mlkiyet
sahibi
% olarak
40. 8
24.5
1 2.
9.7
5.6
4. 1
1 .5
1 .0
0.5
1 24
Ekonomik Durum
toprak mlkiyetinin dal vaziyetinden kardmz bu netice

lerden birincisini ksmen tadil eden baka amiller de var: da
kylerinde zengilikleri ve nfuzlar ticaret sermayesinden gelen
kk bir zmre tabii kendisini gstermiyor. Ticari zmrenin bu
kylerdeki durumunu biraz ilerde anlatacaz.
Yukarda da iaret ettiimiz gibi, da ky Siyetli'de topra n
iletilmesine ait olan suali soramadk, bunun iin de b u kyde
topraksz olanlarn saysn renemedik. Eer her hanenin ile
dii toprak bir tek mlkiyet tekil etseydi, o zaman, kyde topra
olanlarn saysn hane says ile mukayese ederek topraksz
kyl olup olmad , ve toprakszlarn says hakk nda dolaysyla
bir bilgi elde ederdik. Halbuki hanelerin iledii topraklarn ml
kiyeti hane azasndan muhtelif kimselerin aras nda dalm ola
biliyor: bunu iin topra olanlarn says hane saysndan ok
daha yksektir: Siyetli'de 94 hane, 1 96 toprak mkellefi vardr.
Salma cetvelinin bu hususta aydnlatc bir ey verebilecei akla
gelebilir; ova ky Adiloba'da 21 ailenin fakirliklerinden dolay
salma d braklm olduklarn grdk; Siyetli'de salma d ka
lanlar ne kadardr? Bu kyde salma d kalanlar yoktur. Siyet
li'de salma be snftr. 1 7 hane ylda 575 ku ru salma verir; 22
hane 425 kuru: 21 hane 350 ku ru: 15 hane 275 ku ru: 21 ha
ne de 1 75 kuru salma verir: toplam 96 hane eder. Biz yukar
da, Siyetli kynde 94 hane olduunu sylemitik; salma cetve
liyle bizim anketten kardmz rakkam arasndaki bu fark
"hane" saylyor. Yeni evlenen bir itften bir yl salma alnmyor,
yln sonunda yeni evliler ayr ev amasalar, kocann ailesiyle
birlikte oturmakta devam etseler bile yine onlar ayr "hane" say
lp salma cetveline konuluyor. Ova kynde ise hane bir "geim
birlii" dir. Hanenin bir geim birlii olarak tarifini biz daha ma
nal, sosyolojik bakmdan daha uygun bulduk, zira bu fonksiyo
nel bir tariftir. Dier taraftan, ova ky ile da ky arasnda
mukayese yapabilmek iin hane kelimesini her iki halde de ayn
anlarnd kullanmak mecburiyeti vard.Bu sebeplerden, da k
y Siyetli iin de bir "Hane"yi "geim birlii" olarak kabul ettik ve
yaptmz ankette bu tarife uygun olarak haneleri tesbit etmee
1 25
altk ve Siyetli'de bu anlamda 94 hane olduunu grdk. Bi

zim yaptmz ankete gre 1 942 sonbaharnda Siyetli'de 95 evli
ift, drt paralanm aile (kar kocadan biri lm olan aileler)
ve 1 1 yaln z yayan kadn vard. Siyetli'de yalnz yayan kadn
larn durumu, ova ky Adiloba'da yalnz yayan kadnlarn du
rumundan farkldr.Adiloba'da yalnz yaayp maln mlkn i
leten, kendi bana bir hane tekil edip salma veren kadnlar
vardr; Siyetli'de yalnz yayan kadnlar geimleri bakmndan
oul veya kzlarnn yannda snt vaziyetindedirler, iktisaden
mstakil deillerdir; bunun iin, yalnz yayan kadnlar bir hane
saymaktan vazgeebiliriz. Geriye ; paralanm aile kalyor ki Si
yetli'deki hane tarifine gre 95 ift ve drt paralanm aila daha
99 hane eder. 96 dan salma alndna gre, nden alnmyor
demektir. Fakat bu noktada una iaret edelim ki salma cetveli
ne giren alilelerin adedi bir yldan tekine deiebilir; salma cet
veli 1 941 e aitti. biz ise anketi 1 942 sonbaharnda yaptk; bina
enaleyh, aradaki hanelik fark hakiki bir fark olmyabilir.
Bu vaziyetten, Siyetli'de hi tooraksz, salma veremiyecek
kadar fakir haneler olmadna m hkmedeceiz, yoksa esasen
kyn hayat seviyesi ok dk ve ailelerin ekseriyetinin geimi
dar olduundan, baz aileleri salmadan hari b rakmak gibi bir
vaziyetin mmk n olmad neticesini mi karmalyz? Bize ikin
ci netice daha doru geliyor. Siyetli'de 1 3 kiinin bir dnmden
az arazisi olduunu grdk, bu topraksz kyl demektir; 1 1 1
mkellefin de 1 O dnmden az topra vardr, ki bu da gein
mek iin gayet azdr. Bu vaziyette , topra{l olmyan veya pek az
olanlardan salma alnmamaya kalk lsa kyn belki ekseriyetinin
salma d kalmas gerekecektir.
Toprak mlkiyetine ait dier bir ilgilendirici nokta da, da{! k
y Siyetli'de toprak sahibi kadnlarn fazla oluudur. Ova ky
Adiloba'da toprak vergisi veren mkelleflerin yzde 36,2 si ( 1 88
den 68 i) kad ndr, Siyetli'de ise yzde 49 u ( 1 96 dan 96 s) ka
dndr. Acaba bu fark tesadfi midir, yani birbirlerile ilgisi olm
yan birok amillerin neticesi midir, yoksa belirli bir sosyal sebe
bin neticesi midir? Cevab kat'i bilmemekle beraber, Siyetli'de
1 26
Ekonomik Durum
-gr mz, Adiloba'da ise mevcut olmyan bir duruma iaret

ec.e: ,1. Siyetli'nin kzlar hemen hi darya gelin gitmiyorlar; bu
ky ok byk mikyasta iten evleniyor. Bu sebepten, kyde
kzlara miras den topraklar yine kyn mkellefleri listesinde
kalyor; halbuki kzlar baka kylere gelin gitselerdi, onlara d
en hisseler.baka kyde oturanlara ait olarak gsterilirdi. Bu
durum, Siyetli'de kadn mkelleflerin-saysnn daha yksek ol
masnda bir amil olabilir.
Gerek ova kynde, gerek da kynde toprak sahibi kadn
larn oduka bir yekn tutmalar ilk bakta insana aldatc bir ta
km fikirler verip, yanl istidlallere yol aabilir. Kadnn mlkiyet
sahibi olmas demek manasnda tefsir edilebilir ve bunun netice
sinde, bu kylerde kadnn sosyal mevkiinin fazla dk olmad
, erkein tahakkm altna ok fazla girmemi olduu istidlal
edilebilir. Halbuki baka sosyal amiller mlkiyete sahip olmann
douraca bu sosyal neticeleri nliyor; kadnn kylerdeki ml
kiyet hakk yalnz nazaridir; fiilen kadn sahip olduu toprak ze
rinde hibir hakka malik deildir; topran iletilmesi, gelirin har
canmas tamami ile kocasnn elindedir; topran iletilmesi,
gelirin harcanmas tamami ile kocasnn elindedir; kocas yoksa,
olunun, damadnn idaresindedir, onlar ne kadar mnasip g
rrlerse o kadarn kadna kendi geimi iin verirler. Bunun iin,
kadn mlkiyet hakknn kanunen tannmasnn ky topluluklarn
da hemen hi bir sosyal ehemmiyeti yoktur; ailenin geimini te
min eden topra n kocasnn deil de kadnn stne yazl olusu
ancak boanma ve lm hallerinde farkl bir durum meydana
getirir.
Kyler Arasnda Toprak Mnasebetleri: Ova kylerinde oldu
u gibi bu da kylerinde de her ky, yalnz kendi halk tarafn
dan iletilen bir toprak btnl gstermez. Siyetlilerin dier
ky tmarlarnda, onlarn da Siyetli tmarnda topraklar vard r.
Kendileri Siyetli'de oturan ve topraklar da Siyetli tmarnda olan
1 96 mlkiyet sahibi vardr. Siyetli t marnda topraklar olup ken
dileri dier kylerde oturanlarn says ise 1 4 dr. Siyetli'de tab
lo, Adiloba ve Siyetli'de de toprak nmlkiyetinin ky tmarlarna
1 27
gre mukayesesini veriyor. Bu tabloya gre, ova ky Adilo

ba'da topran mlkiyeti muhtelif kyler aras nda daha fazla ka
rmtr; Siyetli ise mtecanis bir manzara gstermektedir. Ova
da topra n muhtelif kyler aras nda daha dank olduu lahde
kyler arasnda toprak kavgalar yoktur. On yl kadar nce hudut
meselesi ihtilaf dourmu fakat bu da fazla atmalara meydan
vermeden halledilmitir. Da kylerinde ise kyler aras nda ve
baka baka kylerden olan kimseler arasnda toprak kavgalar
nn hatr saylr derecede olduu anlalyor.
1 927-28 ylnda Siyetli ile komusu Kla ky arasnda hu
dudud nereden getii hakknda anlamazlk kyor, i mahke
meye dyor; mahkeme de bu tepenin Kla'ya ait olduuna
karar veriyor; fakat ky kanununun bir maddesi, eskiden beri
mterek olarak kullan lan yerlerin yine mterek olarak kullan
lacan kaydeder; bunun iin Siyetli'nin de tepeyi kullanmak
hakk olduu tesbit ediliyor. Fakat Siyetliler kanunun bu madde
sinin farknda olmuyorlar ve kendilerine tannan bu haktan fay
dalanmyorlar. 1 939 da yine hududun arazinin hangi noktas n
dan getii hususunda bir ihtilaf kyor ve ehirden keif
getiriliyor ve bu arada tepenin mterek olarak kullanlaca
noktas da meydana kyor. Bunun zerine Siyetli'ler bu mte
rek tepenin aalarndan birer sene mnavebe ile faydalanmay
KY TIMARLARINA GRE TOPRAKLARIN
YAYIMI
Siyeli ky
Adiloba ky
Tapr'1klan Adiloba kynde
olan mkellefler says : 188
Toprakl;r Siyetli'de olan

mUkellefler say5 : 1 96
Tapr'1klan dier
ky trnarlarnda
olan mkellefler
Ylmaz'da topra olanlar
Saruhanl'da
Tepecik'te
Kepenekli'de
Sar am'da
Pa.:ky"de
78
2
31
6
2
27
Topraklan dier ky marlannda

olan miJkellefler
llyasla(da topra olanlar
Kuru ky"de
Yayla'da
Kla'da
AAa ky'de
Hac Rahmanl'da
Topra Adilobada olup
Topra Syetde olup
kendilerin a kylerde
veya kasabada Olurank1.r : 14
veya kasabada Oluranlar : 58
kendilerin b11.ka kylerde
1 28
53
9
4
22
5
3
Ekonomik Durum
teklif ediyarlar ve o sene a{Jalardan mahsul topluyorlar. Kla

ky bunu kabul etmek istemiyor ve o zamandan beri bu iki k
yn aras eker rengi oluyor.
K la ky Yayla ky ile de atyor. Yayla hududunda da
K la kyllerinin arazileri var, bunun yzde yetmi kadar ortak
m. K la kylleri yazn birka ay gidip mahsllerini topluyor
lar, dier zamanlarda bu topraklar Yayla ky kendi hayvanlar
iin otlak olarak kullanyor. Birka yl nce Klallar bu toprakla
;a yine mahsl toplamaa gittiklerinde hayvanlarn da beraber
gtryorlar. Kla ile Yayla kylleri arasnda kavga kyor;
K la ky muhtar hadiseyi haber alnca bir ka kii ile birlikte
vaka yerine geliyor. Yaylallar Kla muhtar aleyhine taarruz ve
bak ekme davas ayorlar, muhtar beraat ediyor. Yaylallar,
muhtarn ifadesine gre gelip yalvaryorlar ve aalar kesme
mek, zarar vermemek art ile Yaylal larn bu topraklardan fay
dalanmalarna terkar msaade ediliyor.
iki ky byle atrken, bu duru mdan zarar gren bir nc
ky de Kla ile bozuuyor. Dazyurt kynn hayvanlar da ayn
araziden faydalanrm ; Yayla ile ihtilaf devam ederken Kla k
y Dazyurt'lulara sz de hayvanlarnz bir mddet bu araziye
sokmay n, diyorlar; Dazyurtlular da bundan gceniyorlar.
Kyler arasndaki bu toprak, hudut mcadeleleri 1 935 de bir
baka belirti daha veriyor. Siyetli ile Yayla yeni yaplacak kara
kol binasnn kendi kylerinde olmas iin ekiiyorlar. Siyetli'ler
iki katl bir karakol binas yapyorlar; sonradan bunun mektep
olarak kullan lmas ve karakolun Yayla'da yer almas karlatr
lyor. Siyetli'ler binalarnn mektep yaplmasna raz olmyorlar,
karakol o lmasnda srar ediyorlar. Nihayet vali kye geliyor, ka
rakol istemelerinin sebebini soruyor; Siyetli'ler kyn daha iyi
muhafaza edilmesi iin karakolun kyde olmasn istediklerini
sylyorlar, vali bunu makul bir sebep olarak kabul etmiyor; Si
yetli"nin yapt bina mektep oluyor ve vali Siyetli muhtarna i
ten el ektiriyor. Karakol hangi kyde olursa, orann byklerinin
azok tesiri altna giriyor. Yayla'nn zorba muhtar Jandarma on1 29
bas ile birleerek senelerce dier kyleri hrpalam; bu muh

tar. kendine para karmak iin, kyler arasndaki ihtilaf kundak
larm. Yayla ky muhtarnn bu zorbalndan ikayette ittifak
vard; hatta kylnn nihayet dayanamayp jandarma onbasn
mahkemeye verdiini mahkeme kaytlarndan rendik. Anla
lan Siyetli'ler, Yayla kynn bu tahakkmne bir son vermek
ve karakolun otoritesini lehlerine kullanmak istiyorlard.
Kyde snai faaliyetler. Snai faaliyetler Siyetli'de ova ky
Adiloba olduundan daha belirli bir hal gsteriyor; bununla bera
ber snai faaliyetler o kadar iptidai bir seviydedir ki kyn umumi
iktisadi durumu zerinde mhim bir tesir icra etmiyorlar.
Siyetli'de itlenbek ya karan iki yahane vardr; civar ky
lerde de bu eit yahanelere sk sk rastlan yor. Yahane sahi
bi yahanede yalnz bir kadn ii bulunduruyor; bu kadn ya
karlmak zere getirilen itlenbekleri atete kavuruyor.
itlenbekleri yarmak ve ezmek iin iki eit alet vardr; bu ileri
yapmak itlenbek sahibine aittir. Kavru lan itlenbekler nce ya
rl yor, sonra kl bir torba iine doldurulup mengene altna konu
yor; mengene sktka, alt tarafna bir oluktan ya azar azar bir
kovann iine akyor. Yahane sahibine iki teneke yada bir ku
pa (byke bir bardak kadar ya veriliyor; bu hisse itlenbek
leri kavuran kad nla yahane sahibi arasnda yar yarya payla
lyor. Siyetli'de grtmz bir yahane sahibi yahaneyi
birka ay nce atn, itlenbein bol olduu yllada itlenbek
alp kendi hesabna ya karmay , kasabaya piyasaya sevket
meyi tasarladn syledi. 1 941 de itlenbein kilosu 1 5 kuru
tan gitmi, itlenbek ya nn kilosu ise 1 00 kurutan . . . Drt kilo
itlenbekten bir kilo ya kt na gre -yahane sahibinin ifade
si- itlenbeklerin yan kararak yap lacak karn bykl
aka beliriyor. Yar.anede iliyen kadnn teneke ve kupa l
leri ile anlatt meseleyi yahaneci sekiz kiloda yarm kilo ya
alyorum onun da yarsn alan kadna veriyorum diye anlatt.
Bu grtmz yahaneci yahaneyi yaptral bir iki ay ol
mu, "makineler" altm liraya km; bina ise daha nce koyun
dam imi.
1 30
Ekonomik Durum
Palamutlarn toplanmas sona e rmiye balad zaman, Eyll

sonlarnda, kyde palamut dvmek iin "maaza"lar alr. Pala
mutlar alan tccar veya komisyoncu bo bir binaya palamutlar
doldurur ve gndeliki tutarak dvdrr. Biz kyde iken bakkal
lardan biri byle bir maaza amt. Palamutlar nce kalburdan
geiliyor, sonra kaln sopalarla dvlyor, iinin "aac" n kadn
lar ivi ile karyorlar, d "trna " ii krlarak ayrlyor: ie yar
yan bu d "trnak" dr: bu tarnaklar da daha ince bir kalburdan
geiriliyor. " i aac" hayvanlara verilirmi veya yaklrm, o se
ne bu ie yaramyan iler iin de Konya'dan talep vaki olduunu
ekmee katacaklarn sylediler. Palamutlar kyde dvdrp,
yalnz piyasas olan "trnak" ks mlarn nakletme ile nakliye mas
rafndan yzde 20 tasarruf ediliyormu. Dier taraftan ii creti
nin kyde dk olmasndan da faydalanyorlar; palamut ticareti
yapan bakkallardan birinin ifadesine gre, lzmir'de o mevsim er
kek iiler iki liraya, kadn iiler de bir liraya altryorlarm,
halbuki kyde bu bakkal erkeklere bir lira, kadnlara 30-40 kuru
veriyordu .
ilkbaharda da kyde "mand ra" alrm. Palamutlar alp
dvdren bakkal ilkbaharda st toplar ve yine bo bir binay bu
seferde mandra haline koyup peynir yaparm. Byle muvakkat
peynirhaneler dier kylerde de kurulumu.
Palamutun haz rlanmas , itlenbek ya kar lmas ve peynir
cilik ky n balca s nai faaliyetlerini tekil ediyor. Aile dnda
yaplan bu faaliyetlerden mada bir de aile iinde yaplan ev sa
nayii faaliyetleri vardr. Bu kylerde ev sanayii de ova kylerinde
olduundan fazladr ve bu , hakiki ev sanayiidir, yani, yalnz aile
nin ihtiyaclarn karlamak iin deil, piyasa iin yaplan faaliyet
lerdir. Bunlarn banda yn ipliini ilemek geliyor. Bu kylerde
yn ve biraz da pamuk bklp dokunuyor. ilkbaharda krplan
yne "yapa " diyorlar. Yapandan hal yaplr, ynden ise o
rap, fanila ve kilim yapyorlar. Hal ve kilim ihra edilmez, nadi
ren dardan sipari gelir. oraplar kendileri ryorlar, bir iki
zengin kimse ehirde fanila (rme hrka rdryorlar. Yn ve
yapann bir ksmn da bkp iplik olarak Manisaya satyorlar.
1 31
Kendi hayvanlar: olmyanlar aras nda da Manisadan krplm

yn alp, taray p, bkp tekrar Manisaya satanlar var. Bir kad
nn dediine gre 1 942 de yn bir buuk, be liradan satm
lar; biz orada iken bklm ynlerin kilosunun 3 lira oldu{lu
syleniyordu.
Pamuk ve ynleri ii ile deil krk ile bkyorlar; bu daha
sratli bkme demektir. Hemen her evde bir "aa" (gayet basit
ve kaba bir eit tezgah) vardr. iplikler iki kaln ve dzgn kesil
memi aa parasna tutturularak gerilir ve aalardan biri
desteklerle yukar kaldrlr, dieri ise aa sarkan ipleri tutar.
Bu suretle gerilen boy ipler arasndan yan ipler el ile geirilir,
mekik yoktur, bu tarzda dokumak tabii yava ilerler ve dokuma
dzgn olmaz. Torbalk pamuklu bezler ve kilimler byle doku
nur. Dz izgili kilimleri hemen her kadn dokurmu, hal doku
makta ise ancak drt kii usta saylabilirmi, bir kac da usta ya
nnda dokuyabilirlermi. Evelce halclk kyde yayg nm.
Halnn ynn haly dokutan boyayp, hazrlayp veriyor, doku
yan yalnz emeini veriyor. Halclk ticari bir ekil olmamtr; tek
tk ustalar, eyiz iin smarlanan hallar dokurlar.
zm inemek iin kullanlan pamuk torbalar kadnlar ken
dileri, yukarda anlattmz tezgahlarda dokuyorlar. Pamuu d
ardan satn alyo rlar, kendileri temizleyip bkyorlar. Pamuklu
kuma dokunmyor. Daha ierlek kylerde giyecek iin pamuklu
dokuyanlar da varm. Patiska ve Amerikan bezlerinin pahalan
mas zerine bu kylerde pamuk alp bkmek ve dokumacl
hala mevcut olan kylere yollayp dokutturmak adeti balam.
Harp duru mu , milletler arasndaki ticarete sekte verdii, milli bir
likleri daha kapal bir hale getirdii gibi daha geni cemiyet er
evesi iindeki bu kk topluluklar da daha kapal , daha kendi
lerine yeter bir hale getirmi; bu hal iktisadi ve sosyal gelimede
muvakkat bir gerileme demektir. iktisadi mnasebetlerin sekte
ye urad buhranl zamanlarda byle otariye doru bir gerile
me,y iktisadi kriz zamanlarnda daha ileri iktisadi yaplarda ken
dini gsteriyor.
Bunun belirtilerine Amerika Birleik
Cumhuriyetlerinde 1 929'u takip eden buhran yllar nda rastlan1 32
Ekonomik Durum
mtr: orada d a baz ev snai faaliyetlerinin nisbi bir canlanmas

belirmitir.
Balardan bahsederken iaret ettiimiz gibi, yetitirilen
zmler ovada olduu gibi kurutulmuyor, pekmez yaplyor.
Ovada ise pekmez yalnz ailenin ihtiyacn karlayacak miktarda
yaplyor. Pekmezciliin iki eit kydeki farkl durumuna uygun
olarak, da kylerinde pekmez yapma aletleri ovaya nisbetle
daha iyidir. Pekmez yaplaca zaman komu olan birka aile
birlikte balara gidip birka gn kalrlar. Pekmez kaynatmak iin
yaklan ocaklar byke birer frn gibi kapal ocaklardr: stlerin
de bir leen oturtulacak kadar birer delik vardr. Tpk frn gibi
bir menfezden odun konularak yaklr ve leen frnn iin gm
lr. zm ineme tekneleri de tatandr, yalnz bu i iin kulla
nlr; zmler kadnlarn dokuduklar pamuk torbalarda inen
dikten sonra, zm sularnn akabilmesi iin hususi bir ekilde
oyulmu bir tan zerine torba konuyor ve mengene ile sktr
larak cibrelerden inemekle karlamyan usare de son damla
sna kadar karlyor. zmleri kad nlar keser, erkekler tar ve
iner, kadnlar da kaynatr.
Kn evlerde ya ve peynir de yaplrm, fakat as l peynirci
lik mand ralarda yapl yor.
Da Kylerinde Ticaret. Ticaret de da kylerinde ova kyle
rindekinden farkl bir durum gsteriyor. Da kylerinde ticaret,
kyn dla iktisadi mnasebetleri, birka elde toplanmtr. Ova
kylerinde de bakkallara vardr ve onlarn ii iyidir; kyn iktisa
di duru mlar iyi olan tabakasna mensupturlar, fakat da kyle
rindeki bakkallarn oynad rol oynamazlar, kydeki ehemmi
yetleri o derece byk deildir. Da kylerinde bakkallar, kyn
iktisadi hayatna ve dar ile olan iktisadi mnasebetlerine ha
kim olmak temayln gsteriyorlar. imdiki halde bu hakimiyet
bakkallarn ve komisyonculuk, hayvan ticareti yapan kyn eski
nfuzlu ailelerinden birka kiinin elindedir. Bakkallarn mevkii
kyden kye deiebilir; bazan kylerde, bakkallar, evlerinde bir
iki satacak madde bulunduran kimselerden baka bir ey deil1 33
Toplumsal Yap Arattrmalan
dirler. Bu civarn en byk ky olan, ve ana yol stnde yerle

mi Siyetli'de ise bakkallar mhim bir yer tutarlar ve kyn ikti
sati hayatnda ve dla mnasebetlerinde hakim binol oynarlar.
Siyetli'de iki bakkal vardr: birisi daha yeni tredilerdendir:
alayii, gsterii seven adamdr. Dieri daha geriye ekilmi,
daha az gze arpar bir yer olmtr, ama baz kyilerin ifadesi
ne gre kyde as l nfuzu olan odur: dierininki kuru grltdr.
Her toplulukta yeni zenginlere "sonradan grmelere" eskiden
beri nfuzlu olanlar kadar itibar edilmez : fakat fiili vaziyetlerde,
iktisadi mnasebetlerde rol oynamada bu durum, yeni tredinin
daha messir olmasna mani deildir: Siyetli'de iki bakkaln du
rumu da byle grlyor: birinin kyde itibar daha fazla, dieri
nin ise iktisadi kudreti daha yksek. . . Bununla beraber her ikisi
de kyde ayn ii yaparlar ve kyn ticareti, dla mnasebetleri
bu iki bakkalda, hayvan ticareti yapan dier bir iki kiide ve ko
misyonculuk eden birkac kimsede toplanmtr.
Yeni zengin bakkal, kendi ifadesine gre 1 2- 1 3 yl ncesine
kadar ttn kaakl yaparm. Sonra ii ticarete dk
m.Hem Siyetli'den, hem civar kyleden palamut, itenbek ve
st satn alyor. Palumutlar dvdryor: stlerden yepnir yap
yor. Biz orada iken yaknlarda kmr yapmak iin orman oldu
unu , 1 00 ton kmr karacan sylyordu .
. Civar kylerin bakkallar Siyetli'ninkiler kadar eitli emtia
satmyor. Onlarda manifatura bulunmuyor: Siyetli"dekilerde ise
var. Bu bakkaln d_kkannda dokuma, basma, patikka, Ameri
kan bezi hatta ipekli emprime kuma vard . Sabun, eker, kah
ve, ay ocuklar iin renkli akide ekeri , gaz ya da satlan ey
ler aras ndadr.
Bylece Siyetli, etrafndaki kyler iin ksmen ihracat ve itha
lat merkezi vazifesini gryor: palamut, itlenbek ve stler Si
yetli'ye gnderiliyor. Mesela, Yayla kynn de bakkal palamut
alrm fakat kendi hesabna dvdrp d piyasaya gndermez,
Siyetli kyne gnderirmi. Dier taraftan ehirden gelen mad
deleri ksmen kendi bakkallarndan temin ediyorlarsa da daha
1 34
Ekonomik Durum
mhim eyler iin Siyetli bakkallarna geliyo rlar. Bir gn raslad

mz Yayla'l ihtiyar bir kadn kendi bakkallarnda sabun bula
mad iin Siyetli'ye geldiini syledi. Yahanesi olmyan kyler
de bu i iin Siyetli'ye geliyorlar.
Siyetli'de iki bakkaldan baka sr, at ve koyun ticareti ki
i vardr. Kyn zenginlerinden ve nfuzlularndan Molla M eh
met asl ticaretle geinirmi. Hayvan ticareti yapan iki kii Akse
kilidirler; bunlar ayn zamanda ayakkabclk yaparlar, dkkanlar
vardr; ayakkablar Manisa'dan almazlar, bu yolsuz, talk da
larda giymee uygun ayakkab ve izmeleri kendileri yaparlar.
Civardaki Kla kynde de byle bir ayakkabc varsa da Siyet
li'dekiler daha iyi olmakla mehur. Dier iki kii de -bunlar da
kyn zenginlerinden ve nfuzlularndan- ehirli tccarlar nam
na komisyonculuk yaparlar.
itlenbein bir alcs lzmir'de Turan ya fabrikasdr. Peynir
yapmak iin st almaa d ardan da tccar gelir. St satn ala
cak olanla pazarl, ky namna ky n nfuzlu bir kimsesi ya
par; kyller yaplan pazarl kabul ederler ve stlerini o alcya,
tesbit edilen fiayattan verirler. St satn alacak olan, daha st
zaman gelmeden kylye mahsuben para da tr; bu suretle
kylnn taahht ettiini zaman gelince vermesi temin olunu r;
st zaman piyasaya nisbetle verilen fiyat dk olsa bile, daha
yksek fiyatla alacak bakalar bulunsa bile, kyl nceden
borlanm olduundan st pazarla uygun olarak teslim et
mek mecburiyetindedir. Palamut iin de ayn ey yaplyor; pala
mut toplanmadan nce kylye bor veriliyor ve palamut zama
n kyl satn alann bitii fiyattan palamudunu itiraz etmeden
veriyor. 1 942 sonbaharnda bir Siyetli'de iken yeni zengin bak
kal palamudu kilosu be kurutan satn alacan kyde ilan etti.
Kendisi o gnlerde palamudun kilosunun lzmir'de 9-1 O kurua
sat ldn bize syledi. Ondan nceki yl, palamutlarn fiyatlar k
n daha da ykselmi, onun iin bu bakkal be kurutan ald
palamutlar bekletip, kn daha da yksek karla satmay tasarla
yordu. Biz dkkanda iken gelen ihtiyar bir kadn fiyatn be ku
ru o lduu nu duyunca tereddt etti: bakkal, "piyasa bu, belki al1 35
atr, beki ykselir, imdi be kurua. veremiyecek mi?" diyordu.

ihtiyar kad n elden ne gelir gibi bir tavrla "verecem, oul, vere
cem,"dedi ve palamutlar bastrmak iin birka uval alp gitti.
Bu kylerde kooperatif olmad iin kredi hususi ahslar ta
rafndan temin ediliyor. Yukarda grdmz gibi balca kredi
kayna , palamut ve st alan tccarlar ve ky bakkallardr. Si
yetli'de bor ya konu komudan, veya yeni zengin bakkaldan
alnrm. Borlar n, alacaklarn hesabn tutan da yine bakkal n
kendisidir.
Tat vastalar ve durumu: Palamutlar eskiden yani, harp yl
larndan nce, kamyonla tanrm; kyllerin ylesine tesviye
ettikleri da yolundan kamyonlar kye kadar gelirmi; kilosu krk
paradan mahsulleri Manisa'ya ta rlarm. imdi ise deve ile ta
ycla dmler. Grlyor ki bu sahada da -dokumaclk
bahsinde iaret ettiimiz gibi- bir gerileme durumu ile karla
yoruz. Tat zorluunun kyn dar ile m nasebetlerine nisbi
bir sekte verdi anlalyor. Yukarda ad geen Molla Mehmet
daha nceleri hayvan ticaretinden baka palamut ticareti de ya
parm, fakat, tat zorluundan bu son yllarda vaz gemi, Ta
t durumundaku bu gerileme de yine kyn evvelkine nisbetle
daha kapal, d evrelerden daha uzak bir hale dnmesi de
mektir.
Siyetli'de devecilik bir ailenin elinde toplanmtr. Kyde de
vecilik yapan be kiiden drd akrabad r; , yeni zengin bak
kal n kardeidir, biri de daysnn oludur. Biz kyde iken bu bak
kal n kardelerinde biri bir deve daha ald, yz lirasn bakkaldan
bor alm ; bakkal bir 300 lira daha verip bir deve daha almasn
kardeine teklif etmi. Deve ile tama hem ok daha a rdr,
hem de tat tarifesi fiyatlarn umumi ykseliine uyarak, yksel
mitir.Harpten nce kamyonla kilosu 40 paradan tatlrken,
imdi ovadaki tren dura olan bir kye kilosu 60 parada gt
rlyor. Bergama ve Manisa'ya olan tamalarda ise fiyat kilo
bana 3-4 kurua kadar ykseliyormu.
i blm ve farkllamas. Da kyleri, hemen her montada
1 36
Ekonomik Durum
ova kylerinden daha geri bir duru mda olmakla beraber, bu ky

lerde de aile d i blm, fonksiyonlarn farkllamas eklinde
belirmitir. Kyn, nveleme bahsinde iaret ettiimiz gibi, iki
bakkal vardr. Dier kylerde de birer bakkal bulunur. Peynirci
liin, itlenbek ya karmann, ksmen aile d , farkllam faa
liyetler olduunu grdk. Bunlar, ticaret- s nai faalitlerde farkl
lamann belirtileridir. Dier farllaan fonksiyonlar, terbiye, din,
ve topluluun emniyetinin koru nmas ileridir; kyde bir imam,
bir retmen bir de beki vardr. Biz orada iken retmen aske
re alnm olduundan kyde deildi. Siyetli'de imam senede 90
lira beki 70 lira muhtar ise 1 50 lira al r. imam ve beki "ge
zek'1en yer; yani her aile nbetlee imam, beki ve ky odas na
gelen yolcular iin akam yemei hazrlar. imamn ailesi bu ye
mekten faydalanmaz.
Ticari-s nai olmyan fonksiyonlardan muhtarlk, retmenlik,
ve belki de bekilik kyn kendi bnyesinden gelen deil, dar
dan sokulan, daha geni cemiyet yapsnn kabul ettirdii birer
fonksiyondur. imamlk ise yle deildir; kyn kendi sosyal art
lar nn neticesidir: kyller kendi istekleri ile imam tutarlar. Ova
kynde de bu fonksiyonlar dardan sokulmu olmakla bera
ber, ova kyleri bunlar daha benimsemi kendi yapsna geir
mi bir durumda grnyor. Bu bilhassa terbiye fonksiyonu nun
durumunda belli oluyor; ocuklarn okutmak, iyi bir retmene
sahip olmak arzusu ova kylerinde belirmiti; Siyetli'de ise mek
tebe kar tam bir lakaydi vard .Muhtarlk da da kylerinde ova
kylerinde ald ahemmiyetli mevkii almyor; bununla beraber
da kylerinde de mu htarl k almalar baz kylerde belirmitir.
Bu kylerde de hakim i blm ekli iinde, kadnla erkek
arasnda oland r. Kzlar, ova ky Adiloba'daki kadar ev ilerine
itirak etmiyor grnyorlar; esasen kad nlarn ileri , erkeklerin
kinden ok ve a r ise de, ova kylerinde olduu kadar ok ve
eitli deildir; nk bu kylerin istihsali eitli deildir. Sonba
harda itlenbek ve palamut ileri bittikter: sonra ok eitli deil
dir; nk bu kylerin istihsali ok eitli deildir; Sonbaharda
1 37
Toplumsal Yap Aratlfmalar
itlenbek ve yapalam ileri bittikten sonra btn k yn, yapa

eirirler ve biraz da orap rerler.
Erkein balca ii flt srmek ve deirmene, kasabaya pa
zara gitmektir. Erkeklerden baz lar ovaya zm band rmaa da
gidiyorlar veya kyn palumuthanesinde alyorlar. Harmanda
kadn, erkek birlikte alrlar; orak ii mterektir. Erkek destek
yapar, kadn destekleri arkasnda tar (destek eker) . ocuklar
den derler; kadn den yerini sprr taneleri den alt
na srer; taneleri savurma kadn da yapar, erkek de. Savrulan
mahsul erek hayvanla kye nakleder.
itlenbekle palamudu kadnlar toplar. itlenbek aaca k la
rak elle toplanr; palamut toplarken ise aaca klp uzun sopa
larla vurulur. Toplanan mahsul srtta veya hayvanla kye tanr.
Kadn, srtnda tar, erkek hayvanla tar. Eyann tanmas nda
bu bir kaide gibi grnyor; kn al rpy da kadnlar birka
saatlik yerlerden srtlarnda tayorlar, erkek odu na gittii zaman
daha kaln dallar kesiyor ve hayvana yklyor. Byk, ar su
destilerini de, ikisini st ste srtlar na koyup, ellerine de daha
kke bir desti alarak, kadnlar tayorlar.
itlenebek yan kadnlar karr, erkekler de yardm eder.
Palamudun dvlmesini erkekler, ivi ile ilerinin "aac"n kar
may kad nlar yapar.
Balar kadnlara apalar; asmalar n filizlerini de onlar krar;
fakat asmalarn verimine tesir eden budama iini erkekler grr.
Pekmez yapmak iin zmleri erkekler iner, kad nlar da ray
kaynatrlar.
Koyunlar erkekler krpar; krp lan ynleri kadnlar ykar, tarar,
bker. Bu yn ipliklerden bir ksmn erkek Manisa'ya gtrr sa
tar; bir ksmndan ise ihtiyaca gre orap rlr, kilim hal doku
nur. Dardan alnn pamuklar hazrlamak ve ipliinden bez do
kumak kadnn vazifeleri arasndadr. Tarhana bulgur gibi ailenin
gdasn salamak faaliyetleri de kadnn iidir.
Tarla, ba ve koyun krpmak ilerinde kyller arasnda kar
lkl yardm vardr. Siyetli kyn bu hususta, ova ky Adiloba
1 38
Ekonomik Durum
kadar ferdiyeti deildir. Koyun krpmak, zm kesmek ilerinde

birbirlerine dn ilerler. Adam olmyanlarn da tarlalar dier
lerinin yardm ile ilenir. ift srmek zaman kim arkada kal rsa
bir gn sekiz, on kii toplanr, onun tarlasn srerler. Tarla sahi
bi o akam alanlara yemek verir, gndelik cret vermez. Sos
yal tesandn da kynde ova kynden daha fazla oluu ,
ova ky kadar kapitalist istihsale, para ekonomisine girmemi
olmasdr.
Erkekle kadn aras nda ilerin blnme tarz, ova kylerinde
ki vaziyeti incelerken ileri srdmz hipotezi teyit ediyor. Yal
nz bir noktada iki eit kydeki iblm durumunda bir fark
var grnyor, o da eyann tanmas bahsinde . . . Ova kyn
de, a r iler, fazla kol kuvveti istiyen ilerin erkekler tarafndan
yapldn grdk, mesela zm sepetlerini tamak, zmleri
savurmak gibi. Da kylerinde ise tamak ii kadnlara dyor
ve kadnlar bunu srtlanarak yapyorlar. Ama u cihet te dikkate
al nmal ki, ta nacak ey fazla a r oldu mu, erkek tarafndan
hayvanla tanyor (kaln odunlarn kesilip tanmas gibi) . iki ky
arasndaki fark belki yle izah edilebilir: ovada tat ii temami
le hayvana ykletilmitir; mahsuln tarla ve balardan kye ta
nmas hayvan srtnda da deildir, araba iledir; araba srmek
ise umu miyetle erkek iidir. Da kynde araba hi kullanlmaz,
harman zaman biraz kan ile tama olurmu. Yk tamak
umumiyetle srtta ve hayvanlad r. Da blgesinde suyun kyle
rin d ndaki haznelerinden tanmas mecburiyeti ve bu iin ka
dn ii oluu ve kadnlarn suyu byk, ar destilerle srtlarnda
ta malar kadn, "yk taycs" olarak bir kere damgalam olu
yor. Dier taraftan, yk tamak "routine" bir faaliyet, "erefsiz"
bir i: byle iler umumiyetle erkekden ziyade kadna dyor.
ite kadnla erkein i b lmndeki bu vaziyetidir ki -i bl
mndeki vaziyet, istihsal organizasyonundaki vaziyet demektir
erkei daha hakim bir mevkie koyuyor, kadn ise daha dk
bir mevkie . . . Fonksiyonlarn kadnla erkek arasnda bu suretle
ayrl, mlkiyete sahip olmann verdii selahiyetleri, istilzam et
tii ileri fiili olarak erkein eline veriyor ve kadn m lkiyete sa1 39
hip oluu sadece nazari kalyor. Ova kynde olduu gibi da

kynde de istihsali tanzim ve kontrol etmek, mahsulleri satmak
ve gelire sahip olmak hep erkein selahiyetindedir. Hatta bu
noktada kadnla erkek arasndaki fark da kylerinde daha belir
lidir; ova kynde, kendi topran ileterek kendi bana, baka
larna muhta olmadan yayan yalnz kadnlar vardr, halbuki
da kynde yalnz yayan kadnlarn hepsi oullarnn veya
kzlarnn yard mna s nmlardr. Ova kylerinde kadnlar da
erkekler kadar olmamakla beraber, ehirle temastadrlar, grg
leri daha genitir: da kylerinde ise kadnlarn hayat kyn s
nrlar iine mnhasrdr.
Hlasa: Ova kyleriyle da kylerinin iktisadi durumlar ara
snda baz mhim farklar ve baz hususlarda da benzerlikler
meydana kyor. Ova kyleri ehre yakndr ve topraklar ok
verimlidir; da kyleri uzaktr, yolsuzdur: toprak ak ll , ilenmesi
g, verimsizdir. Ova kylerinin balca iktisadi faaliyetleri ba
clk, pamukuluk, ttnclk gibi dnya piyasasna sat lan, fi
yatlar yldan y la dalgalanmalar gstermekle beraber, umumi
yetle habubatlar ok daha fazla para eden mahsullerdir. Da
kynn balca geimi ise o verimsiz topraklarda yaplan hubu
bat ziraatidir, ve bunu tamamlayc olarak, hayvanclk, baclk,
itlenbek ve palamut satdr: bu faaliyetlerinden hi biri okca
para getirecek mikyasta deildir. Yunt da kyleri de kendi is
tihsallerini kendileri istihlak eden tam manada kapal birimler de
iller. St, palamut, itlenbek, pekmez, yn iplii d piyasaya
satlr. Demek da kyleri de d piyasa iin istihsalde bulunu
yorlar, fakat ova kyleriyle aralarnda u mhim fark var. Ova
kylerinin d piyasa iin istihsali daha byk mikyastadr; ova
kylerinin istihsali artk, ailenin asgari hayat seviyesinde geimi
ni salamak iin istihsal deil, "kar iin istihsal", yani kapitalist
istihsaldr. Halbuki da kynde u mumi vaziyet ailenin, ok d
k olan hayat seviyesinde geimini salamaktr: onun iin da
kynn istihsal ekli -mahsul ky dnda satlsa da- yine ge
im iin istihsaldir. Da kynde u mumi seviyenin zerine yk
selmi olan birka aile bile byk mstahsiller vaziyetinde deil1 40
Ekonomik Durum
dirler; onlar, kyn ve bu yoldan kazan elde eden tccar veya

komisyoncu u nsurlardr. Ova kylerindeki durumu kar iin istih
sal", da kyndekini geim iin istihsal" diye vasfland rrken
unu da hatrda tutmaldr ki bu verdiimiz hkmler izafidir,
yoksa ova kylerinde dahi yzlerce veya binlerce dnm araziyi
modern makinelerle' ileri teknik, rasyonel tekilatla ileten, "aza
mi kar", gden byk arazi sahipleri yoktur; mesela Ameri
ka'daki bu eit kapitalist zirai iletmelerle mukayese edilince
ova kylerinin kapitalist istihsali tabii ok yaya kalr.
Bu saydmz farklara bal olarak ova kyleri kasabayla
gnlk temastadr. Kasabayla temas, dla olan mnasebetlerin
tanzimi birka elde toplanm ta deildir. Ky tekil eden nfus
zmreleri arasnda dla temas bakmndan farklar olmakla bera
ber, ova kyleri btnlklerinde da almtr denilebilir. Da
kylerinde ise dla mnasebetleri ellerinde tutan birka kiidir;
dier mstahsiller iin hemen btn faaliyetler kyn snrn pek
amaz: da kyleri btnlklerinde da almamtr. Bu durum
toprak mlkiyetinin dal tarz nda da eklenerek, ova kynde,
muhtelif tabakalarn hayat artlar nda daha tedrici bir farkl la
ma, da kynde ise kyn mahsullerinin ticaretini yapan kk
bir zmreyle topraksz veya yok denecek kadar az topra olan
ekseriyet arasnda daha keskin bir farkllama meydana getiri
yor.
Da kylerinde ziraat geimi temin edecek durumda olmad
iin ve arazi hayvancla nisbeten elverili olduu iin bura
larda hayvan yetitirme ve bunu neticesi olarak ya ve peynirci
lik, yn iplii ilemek, kilim, hal dukumak faaliyetleri vardr; yani
snai faaliyetler ova kynden daha fazladr. Palamut ve itlen
bein kendiliinden bu dalarda yetimesi de palamut ticaretine
ve itlenbek ya karmaa yol ayor. Balarn nisbi bir ehem
miyet kazanmasna sebep oluyor. Ova kylerinde ise ticari mik
yasta ancak kiremit imali vard , dier snai faaliyetler ailenin ihti
yacn karlamak iindir, piyasaya sevkedilmez.
Muhtelif faaliyetlerin gelime derecesine uyun olarak, ova
141
ky i le da ky arasnda alet ve teknikler bakmndan farklar

vardr. Ova kylerinde pulluk kullanlr ve toprak ilerinde kullan
lan el aletleri ok eitlidir. Buna mukabil pekmez, peynir, yn
iplii yapmak ancak aile faaliyeti olduu iin da kyne nisbet
le daha basittir. Her iki kyde hayvan enerjisi kullanlr; fakat atn
kullanlmas ova kynde daha fazladr; hele tat vastas olarak
ova kynde yalnz hayvan enerjisi ku llanlr.
Her iki ky tipinde de aile d i blm sistemi balamtr,
fakat ova kynde aile dnda fonksiyonlar adete daha oktur;
demek ki bu kylerde i blm daha ilerlemitir. Daimi ticari bir
messese olarak da kynde yalnz bakkal vardr; ova kyn
de ise kahve, berber, demirci, hele baz byke kylerde ka
sap ve frnc bile vardr. Aile iindeki i blmne gelince, iki
ky eidinin durumunda bir benzerlik, kadnla erkek arasnda
belirli bir i blm vardr. i blm vaziyetinde mhim ve m
terek olan nokta, kadnn daha ziyade "routine" uzun zaman
alan faaliyetleri yapmas erkein ise istihsali tanzim ve kontrol
fonksiyonlar n ve mahsuln piyasaya se-vki ve geliri kul lpnmak
fonksiyonlarn elinde toplumasdr ki kad nla erkein istihsal or
ganizasyonundaki bu farkl mevkii, sosyal mevkilerinin neden
farkl olduu bahsinde izah edici prensibi veriyor.
1 42
SOSYAL TABAKALAMA
OVA KYLERi
Bu kylerde mlkiyetin kk parcalara ayrlm olduunu

grdk. Kyl kitlelerinden kuvvetle ayrlan byk mlk sahipleri
kalmamtr. Bunun iin sosyal snflarn keskin kutuplamas va
ziyeti yoktur. Topra n iletilmesi bakmndan aileleri "ortak al
yor", "ortak veriyor" gibi snflara ayrdk amma, servete gre ta
bakalanma bakmndan bu ayr l pek mhim deildir. Ortaa
vermek mu hakkak surette toprak fazlalana, zenginlie delalet
etmiyor. Topra tamam ile ortaa vererek ileten aileler, kendi
leri al madan yan gelip yatan, zengin aileler deillerdir. Bun
lar, kimsesiz dul kadnlar, veya oullar askere gitmi ihtiyar ana
babalardr; kendileri alamadndan mecburen ortaa veriyor
lar. i lgili tabloda "ortaa veren" snfna giren on bir aileden ikisi
geinebilmek iin kyde yevmiyeye gitmee mecbur oluyorlar.
Bunun iin. "kendi topran iliyor ve ortaa veriyor;, "kendi top
ran iliyor ve ortak alyor", "yalnz kendi topran iliyor" s nf
lar birletirilebilir. Asl blnme bunlarla, hi topra olmyan ve
ya pek az olan ve geinmek iin yevmiyeye gitmek
mecburiyetinde olan aileler arasndadr. Bu sonuncularn says
42 dir; kydeki hanelerin % 31 ,5 dir.
Ailenin geimine gre tayin edilen "Salma" vergisine gre
Adiloba kyndeki ailelerin az ok msavi drt snfa ayrldn
ve 21 ailenin de salma d brakldn grdk. Bu be blm
ky topluluunun tabakalanmas olarak telakki edecek olsak
kyde tepesi dar, kaidesi geni bir hiyerari olmadn kabul et
memiz lazm gelecektir. Halbuki byle bir netice karmak yanl
1 43
olur; salma vergisi bakmndan buraya konulan mkellefler ara

snda da servet farklar vardr; salma vergisinin ayr kfi dere
cede esas servet durumundan ziyade o ylki mahsulnn duru
muna gre kesilir. Bir ahsn salma vergisi ve her gurup iin
tesbit edilen miktar bir yldan dierine deiebilir. Bu sebepler
dolays ile, salma vergisi cetveli mevcut durumu belirtmee ye
ter deildir.
ahslarn servetini toprak yerine para ile lmek ekli belir
mitir. Konuulurken, "filanca para zenginidir" deniliyor. i stihsal
edilen maddeler dnya piyasas iin, para eder mahsu ller oldu
undan dolay, fertlerin birden zengin oluvermeleri mmkndr.
1 941 gibi zmn para ettii bir ylda, zmlerine zarar gelmi
yen biri iyi zm kaldrd m, birden birka yz lira sahibi oluyor.
Adiloba kynde S. Ali byle bir vakay yana yakla anlatyordu.:
"daha birka yl nce benim hizmetkarmd , dedi. Birde geen
gn grdm, ba edinmi, iyi zm kaldrm, 600 liray kvrm.
Bizde gine 600 lira yok". Bunun iin yeni tremi zenginler var.
Kyn imdi ileri gelenleri, bir iki nesil nce dardan gelmi ai
lelerdir. Adiloba ky ilk defa bugnk mevkiinde kurulduu za
man hangi ailelerin mevcut olduu bilinmiyor. Kyn en eskile
rinden olarak birka aile saylyor, fakat bunlardan hangisi ilk
zamanlardan beri mevcuttu, tesbit edilemiyor. Sorduklarmz iki
ailenin en eskilerden olduunda ittifak ediyorlard ; halbuki bunla
rn lakabna nazaran bunlar da ya hariten gelmi veya hariten
gelen unsurlarn karm olduu ailelerdir. Bu iki ailenin bugn
kyde mevkii yoktu r; birisine mensup iki ahs para zengini ola
rak tanlyor, fakat aileden gelen bir servet olmaktan ziyade bu
ahslarn kendi kazanlarnn neticesidir. Btn kyn ileri gele
ni saylan iki ahsn dedeleri kye dardan gelmilerdir. imdi
bunlar kyn eskisi, yerlisi gibi saylyorlar.
Kyde mevki sahibi sahibi olmak servete dayanyor, fakat
yalnz servet kafi gelmiyor. Zenginliin hi deilse bir iki nesil
devam etmesi, servet sahibinin artk kyn yerlisi say lmas ge
rekiyor: yani ailenin ky cemiyetinde yerleik bir mevki alm, bu
yeri cemaatin tanm olmas gerekiyor. Mevki temin eden ve yi1 44
Sosyal Tabakalanma
ne servet ile ilikili olan nc amil de ky ilerinde "kontrol"

mevkiinde olmaktr.
Ky ilerini kontrol meselesinde kyn ehirle, daha geni
cemiyet erevesinin idari tekilat ile olan mnasebetini gz
nnde tutmak lazmdr. Muhtarlk neden kontrol mevkiidir?
nk muhtarlk, ehirden gelen tekilat zincirinin kye kadar
dayanan son halkasdr; bu idarenin dayand otoriteyi kyde
temsil eder; ehrin istedii ileri kyde grd rr; kyn ehirle
olan resmi mnasebetlerinin tanzim eder. Kyn ehirden uzak
ve ehirle m nasebetinin az olduu , ky kendi ilerini kendi hal
lettii hallerde muhtar eklen harici otoriteye dayanmakla bera
ber fiilen cemaatin tayin ve kontrolne tabi olu r; muhtarn kendi
mevkiine dayanarak ileri istedii gibi grmesi pek mmkn ol
maz. Halbuki kyn ehirle mnasebetlerinin sk olduu haller
de, muhtarlk mevkii kendi bana kyde hkm geen bir kuv
vettir. Bu hallerde ky cemaatinin muhtar ve azalar zerine olan
tazyk daha azdr. Bunlar daha ziyade ehrin kendilerine verdii
otoriteye dayanarak i grrler.
ehirle olan mnasebetleri tanzim edebilmek bu eit kyler
de o kadar mhimdir ki, muhtar olmyan, fakat baka sebepler
yznden ehirle ve ehir ve ehir idare tekilat ile kolayca te
masta bu lunabilen ve ehirde kyn ilerini grdrebilen ahs
lar kyde kontrol ve mevki sahibidirler. Kyde bu nevi adamlar
mevcut ise, bunlar ya dorudan doruya muhtar olarak, veya
muhtarl kendi adamlarn setirerek, veya seilen muhtar el
de ederek ky ilerinde hakim bir rol oynarlar. Bu nevi kuvvetli
ahslarn mevcut olmad hallerde muhtarlk yegane kontrol
vastasdr; bu mevkii elde edenler, ky ilerine hakim olurlar ve
bu idari mevkii kendi iktisadi vaziyetlerini kuvvetlendirmek iin
vasta olarak kullan rlar. Adiloba ve Tepecik kyleri bu iki vazi
yetin misallerine verir. Tepecik, evvelce de iaret ettiimiz gibi,
da lma alametleri gsteren bir kydr. Kyn en zengini M eh
met aa lnce topra 9- 1 0 miras arasnda blnyor. Byk
olu evvelce mu htarm, ama imdi ekilmi, ilere karmyor;
dier oullar henz pek gen, kendilerinin ifadesine gre bir
1 45
ey yapamyorlar.Bunun iin imam, muhtar, katip gibi yeni tre

diler ileri ellerine almlar. Muhtarlk, azal k, katiplik mevkileri
kyde ykselmek emelinde olanlarn elde etmek iin ekitikleri
post olmu. Bu mevkilerde olanlar, imamla da anlaarak, ky
gelirin kendi ceplerini doldurmak iin kullanyorlarm. Adilo
ba'da en stn mevkii olan, kimse engel olmadan borusunu t
tren, Ahmet aad r. Ahmet aann dedesi kye dardan gel
medir. Aile kyde ok mlk edinmi, kyn sokaklarndan biri bu
ailenin lakab ile adlanyor; evvece bu sokaktaki btn binalar
bu aileye aitmi. imdi bu ailenin iki olu Ahmet ile Hasan ml
k idare edememiler. Ahmet aa ok msrif, sefahata dkn
bir adamdr; serveti tehlikeye girmitir. Buna ramen kyde im
di kendisinden daha zengin olanlardan stndr; zira Ahmet
aa ehirle olan mnasebetlerde mhim bir rol oynar; kendisi
ehirlemitir; tecrbelidir; ailesi kn kasabada otu rur; en mhi
mi kayn biradesi kasabada eski bir memurdur. Kyn ehirle
olan ilerini byk mikyasta Ahmet aa tanzim eder, kye gelen
misafirleri a rlar; kyde ba skan Ahmet aaya koar. Yeni
evlenen bir iftin ayrlmamas iin olann kasabada askerliini
yapmasn temin eden odur. imam efendi hastalannca arabas
ile kasabaya hastaneye gtrr; biz orada iken bir cebren kz
kacrma vakas n "rzas ile karma" ekline koyan ve ka ran
genleri kylnn kendi tabiri ile "yedi sene hapis yemekten"
kurtaran odur.
Ahmet aann yardmclar da vardr: lbrahim avu kyn
zenginlerinden deildir, fakat hali vakti yerindedir. Askerlik dola
ys ile ok yer grm, akll, konukan, girgin bir adamdr. Bu
nun iin ehirle olan mnasebetlerde o da ikinci derecede m
him bir rol oynar. Kye gelen memur ve ehirlilerle nasl
konuulaca n, sorulan suallere nasl cevap verilmesi lazm gel
diini gayet iyi bilir. Kooparatif itimalarnda dier kyllerin kal
kp anlatamadklar eyi o mnasip bir lisanla anlatverir. Kyde
cam yapld zaman ileri tekilatlandrmak vazifesi l brahim a
vua dmtr. Biz kye gelince de l brahim avu bizi tart
mak, hakkmzda hkm vermek ii ile megul o ldu. ;arkamzdan
1 46
Sosyal Tabakalanma
tahtikat yaptn rendik. Muhtar olmad halde kyn filen

muhtar1n o eder. Muhtar da kyn yerli, eski ailelerindendir;
geimi iyidir. Muhtar, Ahmet aa ve lbrahim avu bir grup
tandr. Bu kadeh ve elence arkadadr. Muhtarda hakiki
otorite yoktur; ileri dier iki ahs idare eder; ama bu bir
gruptan olduklar iin, kyde hakiki ve ekli otorite bir arada, birleik olarak yr r.
Kyn ikinci ileri gelenlerinden Seyit Ahmet'in vaziyeti Ahmet
aannkine benzer; o da eski ve zengin bir ailedendir, fakat im
di borca batm bir vaziyettedir. O da kyn en "ehirlemi"
adamlarndandr; 1 O ;1 2 senedir kasabada oturur, yazlar kyde
ki bana gelir. Kasabaya gmeden nce kyde faal bir rol
varm; muhtarm, kye genleri o yerletirmi: satlan arsala
rn paras ile bir kahve ve berber dkkan yaptrm. Kye radyo
al nmasna sebep olan da kendisi imi. imdi kyde bir1ik kal
madndan, ilerin ihmal edildiinden ikayet ediyor. Kasabaya
ekildiinden beri ky ilerine pek karmyor; onun iin Ahmet
aa ile aralarnda belli bir rekabet yoktur; beraber iki ve elen
ce arkadal ediyorlar. Dier resmi mevkii olanlardan imam,
kye gelmi bir rumeli gmenidir; kyde hi mevki yoktur. Ky
azalarnn ismi bile gemiyor; eitmen, fakir bir adamdr; muhta
rn akrabalarndan ve yukarki grubun adamlar ndandr.
Yedi sekiz sene kadar nce Ahmet aann grubunun otorite
sine meydan okuyan bir hareket beliriyor. Bu civar kylerinden
hkmet emri ile koyun srleri kaldrlyor. Ahmet aa sr lerin
saklyor; kyden ihbar ediyorlar; aa srlerin kendi arazisinde
otlatacam sylyor ve kaynbiraderinin yardm ile srlerini
muhafaza ediyor. Ahmet aaya kar koyan grubun ba nda
gen bir adam bulunuyor. Onun kyde mevkii yoktur; zenginler
den, byklerden deildir; amma anlatldna gre okur yazar,
akll, gen, cesur emelleri olan bir kimse imi. Arkadalarndan
biri onun yazd uzun bir iiri bize okudu. Kyn genlerinden
ve honutsuzlarndan bir grubu bana topluyor. Ahmet aaya
muhalif olan dier zenginler ve bykler de galiba onu tutuyor
lar. Kyde park, okuma odas, genlik tekilat yapmak istiyor,
1 47
ama i aslnda iktisadi amillere dayanyor. Bu iin kahramanla

rndan olan Tekelilerin Hseyin'n anlattna gre, muhtar ve
"kyn bykleri", "bata olanlar" (tasrih etmedi) kyn araz isini
dardan gelenlere satp paralar i ediyorlarm ; genler de bu
na ierliyorlarm. Bir gn Hseyin'in kafas kzm, kyn dn
da bo arazinin bir parasna bir kazk akm, bu ras park ola
cak demiler, ama maksat herkes gibi kendilerine bir yer
edinmek imi. Muhtar ve azalar Hseyin'i aryorlar, kyden
bir kadnn evine zorla girmisin diye iftira ediyorlar, kfr savu
ruyorlar, Hseyin'de kzyor, bak ekiyor. i mahkemeye akse
diyor. Batakilerin her halde aa vuru lmasn istemedikleri ile
ri vard ki, Hseyin'i davadan vaz geirmee kand ryorlar, "i
Ankaraya yazlacak" ky rezil olacak, yakr m?" diyorlar; H
seyin de davadan vaz geiyor. Bize anlatrken "onlar gine kyn
bykleri" diyordu, ben neyim ki? Bir misafir, dardan bir byk
geldi mi onlara iner, onlar arlar; kyn erefi var''. Hseyin'in
bu szlerinden de ehirle olan mnasebetlerde rol oynamsnn
kyde nasl itibar ve mevki temin ettii anlalyor. Koyun mese
lesinde, eleba olan gen Ahmet aay hkmete haber veri
yor; fakat Ahmet aa daha kuvvetli basyor; koyunlar muhafaza
ediyor. Nihayet eleba gen kyde tutunamyor; baka bir kye
gidiyor; orada lyor. Bu suretle Ahmet aaya kar muhalefet
snyor. Biz kyde aa dnne geldi, engi oynatt . Hseyin
yerleik otoriteye boyun emi, bu otorite de onun genlik isya
nn unutmu grnyor. Ahmet aan n muhalifleri sinmiler, bir
ey yapmyorlar.
Ahmet aa hem ehirde nfuzu olan, i grdrebilen bir kim
se, hem de kendi menfaatine dokunmad zaman ky ilerini
zerine alp dierlerine yardm eden bir adamdr. Kyl onun
geceleri ky merasnda otlyan srlerine ses karmyor; Ahmet
aa da kyde ba skanlarn ilerine bakyor; iki, kadn alem
leri ile kendi gurubunu elendiriyor.
Paa kynde vaziyet, iki kuvvetli grup arasnda atma ha
lidir. erif Ali ile Ali Bey kyn ileri gelenlerinden ve zenginlerin
dendir. Bundan dokuz sene kadar evvel erif Alinin yldz parla1 48
Sosyal Tabakalanma
m; muhtarrn; kye hakimmi. erif Ali, o zamanlar kasabada

belediye ilerini ellerinde tutan eski Kara Osman oullar ailesin
den iki zatn adam imi. Kasaba intihabnda ikilik belirmi. Kara
Osman aallarna muhalif bir namzet varm ve halk onu tutu
yormu. ehirdeki iki zat erif Aliye krk, elli atl ile intihap gn
kasabaya gelmesi iin haber gnderiyor; erif Ali de gidiyor. Ka
sabada bir ey yapmyorlar(?) , sade dolayorlar amma, o inti
hap sonradan fesedilip o iki zat iktidardan dnce erif Ali de
kyde mevkiini kaybediyor; mntehibi sani olmaktan karyor
lar. Rakibi Ali Bey muhtar oluyor. Ali Bey kyde pek az oturur,
hovarda bir adamdr; bu hususta Adiloba'nn Ahmet aasndan
da stndr, deniliyor. Kyden partiye, hk mete (her halde e
rif Ali'nin kkrtmas ile) muhtar aleyhine ikayetler oluyor. imdi
erif Ali ehirde kuvvetli yeni hamiler aramakla meguldr; An
kara'dan geldiimiz iin bizden bir ey kacak sand ; alakadar
oldu ; evinde misafir etti ; civar kyleri gezdirdi. Gelecek intihapta
yine mtehibi sani kmaa ura yor. Paakynde muhtarlk
kavgalar adam ldrmee ve ldrmekle ithama kadar varyor.
1 927- 28 de bir dnde iki tarafn adamlar arasnda kavga
k yor; bir gen vuruluyor, Paa kynde dnlerde davul al
mak o zamadan beri yasak ediliyor. iki sene evvel de bir taraf
dier taraf bir hizmetkar ldrmekle itham ediyorlar; itham edi
lenler hizmetkar geri gittii memleketinden bulup getiriyorlar; bu
sefer itham edenler tevkif ediyorlar.
Dier bir ky hakknda iittiklerimiz de yukarki vaziyetlere
benzer bir hale iaret ediyor. O kyn muhtar da ileri kendi bil
diine ve kendi menfaatine gre idare edermi. Nihayet yle bir
hal olmu ki, kasabadan tefti iin memur gndermek gerekmi;
fakat muhtarn ky brosundaki "ahbab" muhtara vaziyeti haber
vermi; o da defterleri ona gre dzeltmi. M emur geldiinde
"defterlere yle bir bakm", sonra muhtarla beraber rak ime
e gitmiler.
Bu haller kyn, ehrin idari tekilat ile nasl balandn , bu
balanmada mutavasst rol oynyanlarn kyde nasl nfuz ve
mevki kazand klarn gsteriyor. Kyde ilerin kontroln elleri1 49
ne alanlar, ky cemaatinin kontro lnden hemen hemen kurtul

mu ve vaziyette, ehirdeki nfuzlu ahbaplar na dayanarak ky
ilerine hakim oluyorlar. Bu vaziyet ky itimai dzeninde bir ya
rlma douruyor. Ky cemaati kendi tanzim etmiyor. Rakip grup
lar a rasnda veya idare mevkiinde olanlarla ky halk arasnda
geimsizlik, mcadele douruyor ve bu ihtilaflarn halli iin eh
rin mdahalesine mracaat ediliyor. Ky cemiyetinin kendi m
esseseleri fertler ve gruplar arasnda kan ayrlklar halletmee
yeter gelmiyor. Bu vaziyette bir taraftan ehirdeki ahbaplarn,
akrabalarn ndahalesine mracaat ediliyor; dier taraftan bir
tahkir, bir iftira, bir dme bahane edilerek dava a lyor, i
mahkemeye dyor.
Kyller bu atma ve ekime vaziyetinden, muhtarlar n
keyfi hareketinden ikayetidirler. Vaziyetin mesuliyetini hep Pa
a kyne yklyorlar; bu hal orada dodu , sonra br kylere
de yayld diyorlar. Halbuki bu sahadan uzak dier ova kylerine
ait muhtarlk mcadeleleri de anlat lyor. atmalar n ilk Paa
kynde belirmesi bir tesadftr; orada almayp da baka bir
ky de balyabilirdi. imdiki vaziyetin douu eski ky dze
nin yklmasndand r. Eskiden aalk, aile mevkii, yal lk, ky ce
maatinde itibar temin ederdi; bunlar, ky efkar umumiyesinin de
tasvibi ile ky ilerini tanzim ediyorlard. imdi eski manasnda
aalk kalmamtr. Eskiden aa oda aar, yardm istiyenlere
yardm eder, faizsiz bor verirmi. Hatta Sar am, Kepenekli
kylerinde olduu gibi meclis kurar, mahkeme edermi. Harp
seneleri, kargaalk seneleri, daha evvelki ks mlarda anlatt
mz deimeler eski dzeni alp gtrm ; neticede eski aileler
zayflam, dardan yabanclar gelmi, yeni zenginler tremitir.
Ksacas , ky eski kapal halini, istikrarn kaybetmitir; sosyal
deime halindedir. Bu kark vaziyette mu htarl k, kyde nfuz
kazanmak ve ky ilerini kontrol etmek vastasdr. Ky cemiye
tinde ykselme emelleri besliyen fertler, bu vastay elde etmek
iin ekiiyorlar. Eskiden idare ve kontrol fonksiyonlar kyn
eskisi ve zengini olan aalarda imi; aal k bu kimselerin ky
cemaati tarafndan tan nan vasflar imi. Bu gnk kyn aal k
1 50
Sosyal Tabakalanma
mevkiinde olanlar ehir idare sisteminin kye girmesi ile aalk

tan gayr bir mevkie - muhtarlk mevkiine - verilen kontrol ve ida
re fonksiyonlarn, bu mevkie dorudan doruya veya dolays ile
sahip olarak elde etmek istiyorlar. Burada mhim olan dier bir
nokta, iktisadi kudretle, idari kuvvetin birarada gidiidir. Evelce
bu iki kuvve1 aal k, beylik messesesihde tabii olarak birle
miler; imdi ise eklen ayrlmlardr, fakat fiilen beraber gidi
yorlar. Kyn eski zenginleri olanlar, eski dzende aa olabile
cekler, muhtarl e lde ediyorlar veya muhtar nfuzlar altna
alyorlar. Dier taraftan siyasi fonksiyon -muhtarlk- iktisadi kud
reti arttrmaa yaryor. Muhtarlk, azalk, hatta katiplik bu mevki
de o lanlar n kendi ceplerini iirmee yaryor. M esela tepecik
kynde kyn merasn kasabadan bir yourtunu n srlerine
kiralyorlar; yourtcu ile anlaarak meran n kirasn olduundan
daha az gstermitirler. Aa dikimi iin bteye altm lira kon
mu, fakat dikim, imece denilen cretsiz sai ile yapld nda, bu
para fiilen harcanm. Adiloba'da be alt sene evel paras ve
ksmen malzemesi kylden toplanarak bir cami yaptrlm; bu,
para entrikalarna yol am. Adiloba'daki atmann da ky ge
lirini "batakiler"in kendi menfaatleri iin kullanlmasndan kt
n grdk. Ky toplu luunun, bata olanlarn ve tutulan hesapla
rn zerine bir kontrol yoktur. lntihaplar evelceden
hesaplanm. Kararlatrlmtr. Geen intihapta byke bir
ova kynde yolsuzluktan ikayet edilmi ; kasabadan bir me
mur gnderilmi; memur canndan korkmu, bir eye yapama
dan dnm.
Tetkik mevzuumuz olan sekiz ky ve bu mntakadaki btn
ova kyleri sosyal deime halindedir. Eski nizam zlmtr;
Hakiki, iktisadi ve sosyal otorite ile siyasi-idari otorite birbirin
den eklen ayrlmtr; fakat gerekte beraber gitmektedirler. Es
ki ky aasnn yerini kasaba burjuvasna benzeyen, rekabete
dayanan bir siste m iinde sosyal mevkiinde tutunmaa uraan
bir nevi "zirai burjuva" almaktadr.
Sosyal yapda ya gruplar. Adiloba'da rendiklerimize g
re, eskiden ky cemaati, sn rlar az ok belli drt ya grubuna
1 51
ayrlm imi. Erkekler; kzanlar (bekMar) . kk kseler (gen

evliler) , byk kseler, ihtiyarlar olarak drt grupta ayrlmlar
m. Bunlar, ayr ayr odalarda toplanrlarm. ihtiyarlar imdi
mektebin bir dersanesi olan odada toparlanrlarm. Herkes ken
di kahvesini getirirmi, ocak banda bekliyen bekiye atar, piir
tirmi. Adiloba bekisi o zaman da beki imi. Onun anlattklar
na gre bu oda 1 927-28 senelerine kadar devam etmitir. br
gruplar, baka odalarda toplanrlarm. byk ya grubunun
muayyen bir tekilat olmad anlalyor, fakat kzanlar bir
genlik tekilat manzaras gsteriyor. Bugn byk grup or
tadan kalkmtr: artk bu tefrik kullan lmyor. Kzanlarn tekilat
zayflam, ehemmiye!ini kaybetmi bir tarzda hala devam edi
yor. Kzanlarn bir bayraklar vardr. Bu kyn zengin ve eski ai
lelerden deilse bile, iyice ailelerden birinin oludur; dierlerine
sz dinletebilen kavga olduu zaman ayrabilen , biraz zorbal bir
gentir. Eskiden (yedi, sekiz sene evveline kadar) kzanlarn
bayra da varm. Bayrak tayarak dn alaylarna itirak
ederlermi. Baka kylerden gelenlerin de topraklar ile gidilir
mi ; baka kylerden gelenlerin de bayraklar yere aklr. oyun
lar oynanrm. Kzanlarn dn iin kye gelenlerden ayakbas
t paras ve dn evinde de para almak haklar vardr. Eskiden
kzanlarn nfuzu fazla imi. "be, on kat" koparrlarm. imdi
bir iki liraya, hatta be on kurua raz oluyorlar. Kzanlar iin d
nde serho olmak adettir. Serholuk, ayplamak yle dur
sun, bilakis erkekliin anndan addediliyor. Biz orada iken yap
lan dnde kzanlar ieleri azlarna dikerek, iki gn iki gece
bol bol itiler. Serholuklar hakiki olmakla beraber biraz gste
ri te iin iine karyordu . Biz resim alrken nareler. eilip eilip
kalkmalar fazlalayordu. Gelin, olan evine ayak basar bas
maz da da ld lar. Meydanda serhotan eser kalmad. Ky adet
lerine gre artk dn bitmiti ; davul, raks ve serholua m
saade edilmiyordu.
Kzanlar gurubuna muayyen bir yata girilmiyor. On be ya
ndan sonra gencin ahsna gre herhangi bir dnde kzan
lar arasna katmaa arlyor. Bu arlma, gruba girmeyi ia1 52
Sosyal Tabakalanma
retliyor. arlan gen, kzanlara tavuk, sair yiyecekler hediye

getiriyor. Serho genler arasnda bir vaka kmasna mani ol
mak, misafirlerden, dn evinden para almak, kzanlara rak
temin etmek, bayraktarn vazifesidir. Kzanlar sokakta davulun
yannda yere oturur ierler ve sra ile kalkp oynarlar; bayraktar
elindeki denekle iaret ederek veya drterek genleri sra ile
oyuna kald rr.
Kadnlar aras nda mukabil bir gruplama ne eskiden ne de
imdi mevcut de{Jildir. Gen kzlar arasnda kzanlarnkine ben
zer bir tekilat yoktur. Yalnz, "manto giymek" eskiden ehirler
de arafa girmenin mukabili ocukluu gen kzlktan ayryor.
M anto giymenin bulua erime ile tam bir iliii yoktur; kz,
uzunca boylu, iri yar olursa daha gen yata manto giyiyor.
Manto giyen kzlar kendi aralarnda toplanr, dmbek alarlar,
rakseder, oyunlar oynarlar. Manto giymemi kzlar bu toplantla
ra armazlar.
Ya gruplar dalm olmakla beraber, yal olmann hala
kyde sayg edilen bir mevkii vardr. Yalya sayg bilhassa er
kekler arasnda daha kuvvetle mevcuttur. Kad nlar arasnda,
kaynanas ile veya baka ihtiyar kadnlarla bakalarnn yannda
ekienlere tesadf ediliyor. Umumiyetle, yal kadnlara sayg
edildiini grmedik. Halbuki erkekler arasnda bykleri saymak
olduka kuvvetlidir; bu ihtimal, eski ya gruplar zamanndan
kalma bir vaziyetin devamdr. Eitmene akrabas olan lbrahim
avu yan nda sigara ikram edince, eitmen hem sigaray alma
d , hem de sonradan bana "aman ne ettiniz?" dedi. Genlerden
Hasan kahvede olan bir mnakaay anlat rken, "onlarn dedik
leri bana doru gelmedi ama, byklerin yannda fazla sz et
mek istemedim" dedi. Dnde kzanlar, lbrahim avutan e
kiniyorlar, onun dediinden kmyorlard.
Devam ede gelmekte olan byk saygsna ramen nesiller
arasnda atmalarda mevcuttur. Bir ka yl nce Adiloba'da
becerikli bir gencin nasl dierlerini bana topluyarak Ahmet
aaya kafa tutuuna iaret etmitik. O zamanki harakete itirak
1 53
edenlerden ikisi hala kyn halinden ikayetidirler. Seyit Ah

met muhtarl zamanndaki ilerden bahsederken, yaptklarna
kyn ihtiyarlarnn mani olmaa altn syledi; 'onlar (ihti
yarlar) ky hep bize kalsn, baka kimse gelmesin, diyorlard"
dedi. Paa kynde erif Ali pazar kurmak, kye dardan n
fus kabul etmek taraftar olduu iin kyn ihtiyarlarnn kendisi
. ni sevmediklerini syledi . Bu gn kylerde nfuzlu zmre, ihti
yarlar veya genler deil mstahsil ada olan orta yal lard r.
Etnik gruplar mnasebeti: Bu kylerin nfusu hakikatte ok
kark olmakla beraber, kendilerini yerli addeden grupla kye
dardan gelen gruplar aras nda az ok bir ayr lk var. Mekanda
taazzuv bahsinde, gmen gruplarnn kylerde ayr kmelen
meler tekil ettiklerine iaret etmitim; fakat mekanda blnme
nin, dardan ge lenlere kar duyulan uzaklktan domad n,
gruplar arasnda byle yer stnde ayr l icap ettirecek kadar
kuvvetli sosyal ve pisikolojik ayr lklar olmadn syledim. Bu
nunla beraber, ky n yerlisi olanlarla yabanclar aras nda hibir
fark grlmyor da demek deildir. Muhtelit etnik gruplarn ka
rt her yerde olduu gibi burada da gruplar aras nda az ok
birbirini beenmemek, her birinin kendisini stn grmesi hali
vardr. Mesela, Adilbo'da, Ayd nlar da kynden gelenlerin
oturduu dal lar mahallesinden bahsedilirken, bu adlandrma
da kmse ve tepelen bakma edas vardr. Adiloba'da bir g
men ailesine baka bir kyden yine gmen bir gelin gelii, Adi
loba da alayla kark bir tecesss uyandrd ; gmen dn ile
yerli dn aras ndaki farklara iaret edildi. Gelin olan evine
geldikten sonra, gen kadn ve kzlar aras nda gelinin stn
baan gstererek glenler, alay edenler vard. Bununla bera
ber, zamanla gmenlerin, yayl araba, evi badana etmek, eit
li yemekler gibi yerli artlara nazaran stn kltr unsurlar getir
dii olmu.
Yeni gelen gmenleri kar gsterilen soukluun kynde
toprak meseleleri olduu grlyor. Adiloba'da Aydnlar da k
ynde gelenler parayla arsa satn alarak yerleiyorlar; bunun
iin bunlarn gelii, ilk defa biraz mukavemete uram grn1 54
Sosyal Tabakalanma
yorsa da artk tabii karlanyor. Halbuki yeni Rumeli gmenle

rine toprak vermee ky hkmet mecbur ediyor. Bylece be
davadan kyn en iyi topra olan mterek meray tekil eden
yerden gmenlere hisse vermek kylnn houna gitmiyor.
Adiloba arazisinin darln ne srerek kye gmen ailesinden
bahsedilirken, "Topra nfuz bana vermitik; imdi biri Kon
ya'ya gitti, onun hissesini geri almal" diye konuuldu.
Hkmet bu kylere birer tane de arktan srlen ailelere
vermitir. Adiloba kylleri krt diye adlandrdklar Musa'nn k
ye yerlemesine kar kuwetli bir mukavemet gstermilerdir.
Kyn arazi darl ortaya srlerek, kasabadan keif heyeti ge
tirtilerek, Musa'ya verilen toprak geri alnmtr. imdi Musa top
raksz, geimini temin edemeden, hazr parasn yiyerek oturu
yor. iddiasna nazaran muhtar ortaklama ba tutmasna da mani
olmutur. Musa kyde ev yapm olduundan -belki biraz da i
inada bindiinden- baka bir kye gitmek istemiyor. M ahkeme
dosyalarna nazaran Musa ile muhtar aras ndaki atma mahte
meye de aksetmitir.
Adiloba, istenmiyen bu unsuru kyden atmak iin, resmi ve
hususi, elden gelen tazyk kullanyor. Bizim kyden ayrlmamza
yakn Musann kz nianl s taraf ndan karld. Kyn ba nda
olanlar kzn ka rlaca ndan nceden karld. Kyn banda
olanlar kzn kar laca ndan nceden haberdard ; karan
genlerden bir ksm araba ile beraber kyn ileri gelenlerinden,
Ahmet aann ve muhtarn ahbab , lbrahim avuun bana sak
lanarak kzn gemesini beklemiler. Kz akam st karld ; o
gece tahkikat iin kye gnderilen iki candarmay kyl oyalad;
kimsenin ifadesi alnamad , civarda arat rmalar yaplamad . lb
rahim avu ve birka ki5i ".!aha Krt Musa'ya elilie gittiler,
onu bol para ve ba vaitlerf le kand rdlar. Ka rma gn hadi
seden birka saat ewel Musa muhtara gelip, evinin kapsnn ki
lidi krldndan, alt nlar al ndndan ikayet etmi. Arada ta
vassut edenler bu alnan parann bir ksmn da demeyi
vadediyorlar. Musa'dan dava amayacana dair sz ald ktan
sonra, ertesi gn kyn otoritesi Ahmet aa atna binip kz ve
1 55
karanlar aramaa gitti ve tabii bulup getirdi. Kz da bei

biryerde vaitleri, nasihatlarla kand rarak davadan vaz geirdiler;
kz, "babam nianlma vermiyordu, askere gidecekti, rzamla
kat m" diye ifade verdi. Bu iler olurken kyller, "bei biryer
deler, balar verilecek, kpry geinciye kadar ayya day de
nir" diye kendi aralarnda konuuyorlard. i kapandktan sonra
kza ne ba, ne altn verildi; ne de dn yapld. Olan asker ol
du gitti. Hadise kapanmadan bir kyden ayrldmz iin Musa
bu vaziyette ne yapt, hala kyde midir, bilmiyorum.
DAG K YLERi
Kylerin iktisadi durumunu incelerken toprak mlkiyeti ve
mlkiyetin ky nfusu arasndaki dal zerinde durduk. Ml
kiyet mnesebetleri duru mu dorudan doruya tabakalanma
olayn ifade eder. Her iki kyde de topra n dalnn bir pira
mit tekil ettiini grdk, topra az o lanlar piramidin kaidesini,
ok olanlar tepesini tekil ediyor. Ova ky Adiloba'nn piramidi
daha dar ve uzun, Siyetli kyndeki ise daha geni ve basktr.
Topran dnm miktar n deil de kymetini alrsak piramitlerin
bu vasflar daha keskin olarak beliryor; mesela 1 O dnmden
az arazisi o lan mkellefler Adiloba'da yzde 35,6, Siyetli de ise
yzde 40,8 dir; iki ky arasnda belirli bir fark olmakla beraber
bu fark o kadar keskin deildir. Halbuki dnm yerine arazinin
kymetini alnca gryoruz ki Adiloba kynde bir liradan az top
rak vergisi verenlerin nisbeti yzde 21 ,8 Siyetli kynde ise yz
de 56,6 d ; Adiloba'dan en yksek toprak vergisi 29 lira Siyet
li'de 8 liradr. Tabakalanma bak mndan toprak kymetinin
dal, toprak miktarnn dalndan daha mhimdir, nk
toprak verimlilik itibar ile deiir ve vergi iin takdir edilen ky
met topran kalitesini aksettirir. Mesela Siyetli'de mkellefler
den birinin 9 bin metre kare, bir dierinin de 1 7 bin metre kare
topra var; toprak miktarna bakarak ikinci mkellefin geiminin,
baka mtemmim geim kayna yoksa, birinciden olduka s1 56
Sosyal Tabakalanma
tn o lduuna hkmedilir ve bu ikisi iki ayr gruba konur; halbuki

vergilerine baktmz zaman , birincinin 71 . ikincinin de 72 kuru
vergi verdiini gryoruz; bu durumun tesbit edince iki mkelle
fin geimi hakknda verdiimiz hkm deitirmek icap eder;
vergilerin eit oluu, 1 7 bin mertre karenin 5 bin metre kareden
daha verimli olmadn, geim kayna olarak her iki topran
eit olduunu gsterir, her iki mkellef ayn snfa girer. Toprak
kymetini gsteren toprak vergisinin dal ekli (vergi topraa
takdir edilen kymetin yzde birine muadildir) da ky Siyet
li'nin hayat seviyesinin ne kadar dk o lduunu aka gsteri
yor. Siyetli'de mkellefin yzde %96,9 u drt liradan aa vergi
veriyor, Adiloba'da ise bu miktar vergi verenlerin nisbeti yzde
63,8 dir. Siyetli muhtar konumamzda, kyde ancak 8-1 O kii
nin geiminin olduunu, dierlerinin hep fakir olduklarn syle
mitir; bu rakkamlar onun ifadesinin teyid eder grnyor. p
hesiz Siyetli'de toprak yegane geim kayna deildir,
hayvanclk da vardr, fakat kyllerin kendi ifadelerine gre
esas geim kayna toprak ziraatidir. Hem hayvan adetlerinin
kyller aras ndaki dalnda grdk ki ancak 32 mkellefin
koyunu vardr, toprak mkellefi says ise 1 96 dr; hane says ile
mukayese edersek, Siyetli'de 96 haneden 32 tanesinin koyunun
var demektir. Mevcut koyun srleri de byk deildir, yalnz bir
kiinin 78 koyunu vardr; 20 mkellefin koyunu 50 den azdr; iki
kiide de, birininki 1 0 1 dierininki 64 olmak zere kl keisi var
dr. Bununla beraber, yalnz hayvan adedini gzden geirerek
hayvancln ehemmiyeti hakknda hkm vermek pek doru
deildir; hayvan adedine baknca, hepsinin kk srler olu
undan, hayvancln geimde fazla bir ehemmiyeti olmad
hissi doabilir; halbuki hayvan vergisi cetvellerine baknca du
rum baka bir manzara gsteriyor. En zengini 8 liradan fazla
toprak vergisi vermiyen Siyetli'de 82 lira hayvan vergisi veren
var. Hayvan vergisi cetvellerini ilave edince, Siyetli'nin iktisadi
durumu baka bir renk alyor ve s rf hayvan vergisi cetvellerine
bakarak insann, Siyetli'nin ova kyn Adiloba'dan daha iyi bir
durumda olduuna, hi deilse Siyetli'de muayyen bir zmrenin
1 57
byle bir durumda olduuna hkmedecei geliyor. Ova ky

Adiloba'da ve da ky Siyetli'de hayvan vergisi yle bir da
l gsteriyor:
Siyetli'de daha yksek vergi veren mkelleflerin bulunuu,
koyun srlerinin mevcudiyetindedir. Adiloba'da ki hayvan ver
gileri dk bir durum gsteriyor. Siyetli'deki 1 O liradan fazla
olan vergi veren 30 mkellef var, bunlardan 23 tanesi 30 liradan
fazla vergi veriyor; Adiloba'da en yksek toprak vergisi ise 29 li
radr. imdi, Adiloba'da hayvanclk mhim olmadna, geim
kaynan toprak ziraati tekil ettiine gre, Siyetli'de ise toprak
ziraati verimsiz olup, hayvanclk da geim ehemmiyetli bir kay
nak olduuna gre , toprak ve hayvan vergileri arasndaki bu b
yk fark, dadaki hayvancln ovadaki toprak iletiminden da
ha karl olduu eklinde mi tefsir etmek lazmdr? Eer bu netice
zaruret ise, o zaman da kyndeki hayvancln, hayvan sahi
bi zmre iin, ki bunlar kydeki hanelerin te birini tekil edi
yor, ovadaki en zengin toprak sahiplerinkinden daha stn bir
hayat seviyesi saladn kabul etmek gerekir, ve da kyleri
nin ova kylerinden daha fakir olduu hakknda verdiimiz h
km nakzedilmi olur. Toprak vergisi ile hayvan vergisi arasn
daki farkn byle bir mana tad bize hi muhtemel
grnmyor. Bu , iki istihsal ubesinin verimliliini deil, vergi
skalasndaki farll gsteriyor; vergi sistemleri her eit mlki
yeti ayn mkellefiyete tabii tutmaz : baz mlkiyet eitleri ze
rinde vergi daha ar, baz lar zerinde ise daha hafif olu r. Hay
van vergileri toprak vergilerinden daha a r gzkyor. Birka
misal alalm: Adiloba kynden bahsederken kyn aas ola
rak mdeaddit defa ad geen Ahmet aann vergi kaytlarna
gre 1 1 O dnm kadar arazisi vardr; Adiloba'nn topra gayet
verimlidir, yle iken bu 1 1 O dnmn vergisi 1 O lira 58 kurutur,
halbuki ayn aa 1 22 koyunu iin 98 lira vergi veriyor. Yine Adi
loba'da dier bir mkellef 80 dnm iin 1 5 lira 25 kuru veriyor;
eer 80 koyunu olsa idi 64 lira vergi verecekti. Adiloba'nn topra
hem verimlidir, hem de bu toprak hububat deil, piyasas yk
sek olan z m, incir, ttn yetitirmek iin kullanlyor, yani ye1 58
Sosyal Tabakalanma
titirilen mahsuln cinsinden dolay topra n kymeti artm olu

yor. ; yle iken toprak vergisi ile hayvan vergisi arasnda bu ka
dar byk bir fark oluu , topra n daha hafif, hayvancln ise
daha a r vergiye tabi tutulduu hakknda phe brakmyor. Bu
mlahazalarla, da kyn n verdii hayvan vergilerinin ova k
ynn verdii toprak vergilerinden fazla oluunun, da kynn
geiminin daha iyi, refahl o lduuna delalet etmediini kabul edi
yoruz.
Bununla beraber, yksek hayvan vergisi veren 30 mkellefin
bulunuu , Siyetli kynn iktisadi duru mu hakknda yalnz top
rak veziyetine bakarak hkm vermenin doru olmadna delil
dir; hayvan vergilerinin yksek olduunu kabul ettikten sonra
da, yine bu kadar vergi veren mkelleflerin bulunuu, onlarn
geim seviyesinin nisbi yksekliini gsterir; demek toprak ver
gisine nisbetle ar olan bu vergileri verdikten sonra da hayvan
yetitirmek kurtaryor, kar getiriyor ki hayvan yetitirmekte de
vam ediyorlar.
Ziraat ve hayvanclktan baka, geim seviyesine ve tabaka
durumuna tesir eden dier bir iktisadi faaliyet de ticarettir. Siyet
li'de itlenbek, palamut, st hayvan ticaretinin mhim yer tuttu
unu , bu faaliyetlerin birka kiinin elinde toplandn grm
tk. Bu faaliyetleri elinde toplyan zmrenin mevkii toprak ve
hayvan zengini olan zmrenin mevkiinden daha stndr diye
biliriz. Birincis, ticaret ziraat ve hayvanc lktan daha ileri bir ikti
sadi faaliyettir; gelitii yerlerde ticaret, ziraatten daha mhim
bir rol oynar. ikincisi, bu tccar ve komisyoncu zmresi kyn
harile mnasebetini kontrol ediyorlar; mstakil kyl itlenbek,
palamut, st gibi mahsullerini kendisi dorudan doruya piyasa
sevkedemiyor, bu tccar ve komisyonculara satyor, onlar piya
saya sevkediyorlar; bu suretle mstahsil, geliri iin bu zmreye
bal bir duruma giriyor; halbuki ova kylerinde vaziyet byle
deildir; kyn istihsal ettii maddelerin piyasaya sevki kck
bir zmrenin inhisarna girmemitir. Her mstahsil ya kasabaya,
ya civar kydeki sat kooperatifine mahsuln kendi gtrr.
Bunu iin ova kylerinde btn ky iktisaden Mkimiyetleri al1 59
tnda tutan bir zmre yoktur; oradaki stn z mre de kyn zen
ginidir ve kyn d la, yani ehirle olan mnasebetlerinde nfuz
lu olan kimselerdir, fakat onlarn nfuzu siyasi - idari mnase
betleridir; halbuki Siyetli'deki zmre kyn ehirle olan idari
siyasi mnasebetlerinde ayn derecede mhim bir rol oynamaz,
zaten, daha sonra greceimiz zere bu da kylerinin ehirle
fazla mnasebetleri yoktur; ehirde nfuzlu ahbab , akrabas ol
mak bu kylerde byk bir ehemmiyet ifade etmez; bu kyler
ova kylerine nispetle daha kapaldr, daha geni mikyasta ken
di meselelerini kendileri hallederler. Buna mukabil d la iktisadi
mnasebetleri kontrol altna almak mhim bir rol oynar.
Da kylerinde aalk messesesi ova kylerindekine nispet
le daha kuvvetle devam eder grnyor. Ziyaret ettiimiz 7 ky
den beinde eski bir aa veya bey ailesinin otoritesi hala devam
edip gidiyor; iki tanesinde, btn kye rakipsiz otoritesini kabul
ettirmi bir aile yok ve bunlarda otorite mevkii iin mcadele
balam; fakat bu iki kyde de daha bir nesil ncesine kadar
byle otoriteyi elinde toplam aileler varm, bu ailelerin erkek
fizas kalmam ve baka bir kimse de kp btn ky nfusu
nu kabul ettirmiye muvaffak olamam.
Da kylerinin dla olan iktisadi mnasebetleri, yani ticareti,
ya nfuzunu devam ettiren ve kye hakim olan eski aa ailesi
nin bugnk mmessilinde yahut da kyn sonradan belirmi,
ticaret veya komisyonuculuk yapan zengininde toplanyor. Daz
yurt ky birinci halin, Siyetli ky de ikinci halin birer rneini
veriyorlar. Dazyu rt da Molla Haclar ailesi hakimdir; imdi muh
tar bu ailedendir. Biz o rada iken ( 1 942) buuk yldr muhtarlk
yapt n syledi. Fakat muhtar olmasa da kyn fiilen hakimi
kendisi imi. Bu muhtar palamut ticareti ve komisyonuculuu
yapyor; kendi ifadesine gre 7-8 yl nce palamudu kendi hesa
bna satn alr, dvdrrm, fakat bu ii ar gelmi, hesaplar
becerememi. imdi ii komisyonculua dkm, kiloda yirmi
para olyormu. O yl da ( 1 942) 20-30 gnlk bir alma ile 300
lira alm. Stlere de komisyonculuk ediyor, fakat bu iten pa
ra almyormu. itlenbekte de komisyon varm; 'Stten de al1 60
Sosyal Tabakalanma
nr ama, ben almyorum" diyordu. Ky namna stlerle pazarl

C bu muhtar yapyor, onun kabul ettii fiyattan diCer kyl de
stn o tccara satyor. Rakip stler, "Hadi sana yz lira ve
reyim de senin ky st bana satsn" derlermi ama muhtar mu
tabk kald tccar namna daha stlerin teslimi balamadan
kylye bor para datyor. Btn bu iler, mukaveleler, bor
alp vermeler senetsiz, kaytsz yaplyor. Anlamazlk, ihtilaf k. mazm, kyl otoriteyi tanr sesini rakmazm; icabnda zrlt
edene dayak da atlrm. Muhtar glerek. "kylerde iler orman
kanunu kullanlmadan dnmezu diyordu. Orman kanunundan
kasdettii dayakt.
Siyetli'de bu ileri iktisadi durum bahsinde grdmz gibi,
iki bakkal ve birka komisyoncu yapyor. Siyetli'deki bu adamlar
yalnz o kyn deil, civar kylerin mahs lu iin de mutavasst
vazifesini gryorlar. Ve bu grdkleri ilere bal olarak bu
adamlarn Siyetli'nin ileri gelenleri arasnda mevkileri vardr. Fa
kat yeni tredilerden olduklar iin Dazyurt muhtar gibi otorite
sahibi deiller.
Kyde mutavasst roln gren bu zmrenin kyfy nasl is
tismar ettiini bize K la'dan Osman avu gayet ak anlatt.
Osman avu bu kylerde grdmz ve mnevver kimsedir;
do{lru mahedeleri vard r ve bildiklerini , dndklerini olduu
gibi sylemekten ekinmez. Osman avu vaziyeti yle h lasa
etti:
Kye iki tccar pazarla gelir; kyn sz-geen adam ile
pazarla giriirler. Nihayet tccarlardan biri biraz daha yksek
bir fiyat verir; o alc olur, dieri de ekilir gider. Tccardan bir ta
nesi dierini uzaklatrmak iin kilo ba na on para, yirmi para
fazla vermitir, fakat bunun asnn sonra kar r. Evvela kyde
mahsuln kayma n toplar; sonra tccardan kydeki adamna
bir mektup gelir, piyasnn dtn bildirir, kyde de fiyat d
er. Biraz sonra bir mektup daha gelir, fiyat biraz daha der.
Derken sonbahar yamurlar balar, kyl tccarn adamndan
uval istemee gelir, mahsulleri yamurdan korumak iin .. Fa1 61
Topjmsal 'rap Aratrmalar
kat tccarn adam piyasa durmu, kalsn der. Kyl artk fiyata
filan bakmaz. Ya(Jmurlardan sonra zaten tarla iine balyacaktr
(topra ilemek mevsiminin gayet ksa olduunu iktisadi durum
bahsinde sylemitik) ; mahsuln iyisini toplam bulunduu iin
tccar kalan almakta istina gsterir; ortada satabilecei baka
tccar da olmad(Jndan kyl yok bahasna maln elinden ka
rr. Tccarla, ky namna pazarl(Ja girien, kyde sz-geen
adam aras nda hususi anlamalar da olur: tccar sz-geen
adama komisyon verir, veya onu n maln daha pahalyo sat n
alr; kyl yannda sureta bir pazarlk yaplr; sz- geen
adama kyly ucuzdan satmaa raz eder, fakat kendi mahsu
ln gizliden daha yksek fiyatla satar. Bu eit dalaverelerle ve
kylye nceden bor verip bal yarak, ticarette tavussut eden
zmre kyn iktisadi ve amme hayatnda nfuzlu, kontrol edici
bir mevki edinir.
Da kyleri ehirden uzak ve ehirle mnasebetleri az oldu
undan, ehirle olan mnasebetlerde nfuz ve kudret sahibi
olabilmenin ehirde nfuzlu akraba ve ahbap edinmenin ova
kylerinde olduu kadar mhim bir rol oynamadna iaret ettik.
Bir baka ekilde, dolays ile, ehirle olan mnesebet, daha
dorusu kyn itimai snrlarn aan ve daha geni cemiyet
erevesini temsil eden kuwet ve messeselerle olan mnase
bet bu kylerde de mhim bir amil olarak beliriyor. Kyn dn
da olan ve ky topluluunun kendi meyyedelerinden daha kuv
vetli bir otoriteyi temsil eden messese karakoldur. Kyller
arasnda ve kyler arasnda nihai otorite karakol ve en kuvvetli
meyyede de onbann kararlar ve icraatdr. Kyller arasn
daki kavga ve dlerde, alacak verecek meselelerinde, arazi
kavgalarnda, ina veya tamir edilecek yollarn kyler arasnda
taksimi meselesinde karakol , hakem vazifesini grr.
Bize her gn su tayan kyl kza "Sence dnyada en b
yk kimdir?" diye sorduumuzda, "Ne bilem ben", bilemem ki. . .
Onba m ki?" diye cevap vermiti. Bizi gldren bu cevap kzn
kendi dnyasnn gereklerine uygun bir cevapt . Ky n byk
lerinin, muhtarnn dnda, bir baka otoritenin daha nfuzlu ol1 62
Sosyal Tabakalanma
duunu biliyordu ve "hkmet" ad nda, hakknda ancak mp

hem bir fikir edindii realitenin ky iin mahhas, tesirli m
messili karakol ve orada hkmeden onbayd. Tetkik ettiimiz
kylerin bal olduklar karakol Yayla kyndeydi. Ora muhtar
Koca Mehmedin, bir ka yl nce, karakolun onbas yla birlee
rek gerek kendi kyn gerek civar kyleri adeta haraca kesdi
i, hemen her kyde tekrarlandn iittiiniz bir hikyeydi. Ka
rakolun otoritesinden faydalanmak sadece Yayla kyne
mahsus bir hal de deildi. K lann eski muhtar Osman avu
her kyn muhtarnn karakolla birlik ettiini ve buna dayanarak
muhtarlarn kydeki ileri kendi bildiklerine idare ettiklerini, ky
lnn ses karmad{n uzun uzun anlatt. ok realist bir adam
olan ve ilerin nasl dndn rtbas etmeden aka anlatan
Dazyurt muhtar hatip Nazmi, kydeki ileri herkese gz da
vererek nasl idare ettiini anlatrken sorduum, "kyl itiraz et
mez mi? mesela gidip karakola ikayet etse?" sualine kar
"Muhtar bir kolayn bulur" diye cevap verdi. Kyde kimse muh
tarn aieyhine ehadet etmiye cesaret edemezmi, bunu iin de
ikayeti davasn isbat edemezmi. Karakolun ve kydeki yer
leik kuvvetlerin kendi menfaatlerine uygun olarak ileri idare et
mensine kafa tutan Osman avu da her ne kadar mcadelesin
de ksmen muvaffak olmu, muhtarl elde etmise de nihayet
her eyden bizar olarak, muhtarlktan ekilmitir. Biz kendisiyle ,,
konutuumuzda kyne ksknd, ahbaplk etmek iin civar
kylerdeki tandklarna gidiyordu . Karakolun ky topluluu iin
yle bir ehemmiyeti var ki 1 935 de Yayla ile Siyetli ky arasn
da karakolun hangi kyde kurulaca hususunda ihtilaf kyor
ve i daha nceki fas lda anlatt mz gibi valilie kadar aksedi
yor.
Yerleik kuvvetlerin zorbalna kar bu kylerde ba kaldr
ma balamtr. Kla kynden Osman avu muhtarlndan
evvel ve muhtarl zaman nda karakolun keyfi idaresi ile mca
dele ediyor. Onun ifadesine gre kylerde para ihtilaflar yle
hall ediliyormu: zengince taraf onbaya para yediriyor: karakol
da kar tarafa dayak atlyor ve hakl olan haksz karak ky1 63
n dnyor. Ky kanununu hemen hemen ezber bilen Osman

avu alacak verecek ilerinde hakemlik etmek, karakolun sala
hiyetleri arasnda deildir diye srar ediyor; ky kanununa gre
elli liraya kadar olan para ihtilaflarnn ky muhtar taraf ndan da
ha ykseklerinin ise ehirde mahkeme tarafndan halledilebile
ceini ileri sryor. dier hallerde fakir olup ta ehirde mahke
mede iini takip edemiyecekler dayakla karakoldan geri
eviriliyorlarm. Osman avu davasn mnferit vakalarda ka
zanyorsa da umumiyetinde kaybediyor, yani ilerin kurulmu
dzenini kknden dzeltemiyor. Btn reformistler gibi o da
kurulmu sisteme galebe alamyor.
Yayla ky muhtar Koca Mehmetle onba Adil nihayet ii
yle aztyorlar ki bir ka kyden bir ka ikayeti birleip onba
Adil aleyhine dava ayorlar ve davay kazanyorlar. Onba Adil
tas tara topluyor, Koca Mehmet de bir mddet mu htarlktan
ekiliyor (Ama 1 942 sonbaharnda, biz oradayken Koca M eh
met yine muhtard ve grne gre sistem yine ilemekte de
vam ediyordu) Bu da kylerinde kyl ile jandarma arasndaki
ihtilaf olduu mahkeme kaytlarnda da kendini gsteriyordu . T
t n kaakl davalarna ve Jandarmnn iftira ettii iddialarna
o lduka sk rasladk; ova kylerinde ise bu hal grlmyordu.
Tetkik ettiimiz da kylerinin eski sosyal nizam nda kyler
de iktisadi ve siyasi kudreti ve sosyal prestij kendilerinde topla
m olan zmrenin ayn zamanda dini otoriteyi ellerinde tuttuk
lar, iktisadi, siyasi dini otoritelerin birbirlerine sk skya ve bir
ok hallerde dorudan doruya bal olduklarn anlalyor. Eski
nfuzlu ailelerin mevcut oluduu ve nfuzlarn devam ettirdikleri
kylerde dini . otoritelerinin iktisadi ve siyasi otoriteyle birleip
ayn ellerde topland aka grlyor. Dazyurt'un mu htar
Nazmi, Mollalar slalesindenmi, babas hatipmi, kendisi de
hatip, cuma ve bayram namazlarn kyde o kldryor; 1 942 ra
mazannda yakndaki Otmanlar kyne de her gece teravih kl
dmaya gidiyordu . imdiki imamn babasn N azminin babas
kye getirtmi, ikisi ok yakn arkadamlar. Kuru kydeki muh
tarn ailesine de Mollalar deniyor. Muttar Almet'ten nce baba1 64
Sosyal Tabakalanma
s, ondan ewelde dedesi kyn by imi. Ahmet ocukken

senelerce Manisa'da medrese okumu. Dizlen'de uzun seneler
muhtarlk etmi olan imdi ekilmi olduu halde yine kyn tek
hakiki otoritesi saylan Yusuf aa da hocasym. Eski "mdr"
ailesinden gelen Yayla muhtar Koca Mehmet de iki kzn ima- '
mn iki oluna vermi. Kaldmz Siyetli kynden grnen, te
pe zerindeki Aka ky vaktiyle dini bir merkezmi, medrese
leri varm , tabii o fonksiyonunun artk kaybetmi. Bugn bu
kylerde din kendi bana bir otorite tekil etmiyor; ky hayatn
da hakim rol oynyan ahslar hakimiyetlerini kabul ettirmekte di
ni otoriteden istifade etmiyorlar; yukarda saydmz misallerde
olduu gibi kyde otorite sahibi olan ahs eer artlara malikse
bu ona ancak olsa o lsa bir prestij veriyor, hakknda "derin oku
mutur'' deniliyor. Trkiyenin umumi itimai bnyesinde grlen
hal, dinin sosyal kudretini kaybedii, bu kylerde de mahede
ediliyor.
Ova kylerindeki vaziyetin tahlili, kapal , istikrarl cemiyetler
de muhtarlkla (ekli siyasi otorite ile) eski sosyal organizasyo
nun devam o larak gelen otoritenin (aaln) daha dorudan
doruya birleecei ipatezini belirtmiti!. Tetkik ettiimiz da
kylerindeki vaziyet bu ipotezi teyit ediyor. phesiz bu kyler
de eski kapal, feodal vaziyetten kmlar, eski sosyal organi
zasyon bu kylerde de zlm ve deimi. Fakat grd
mz kylerin ekseriyetinde eski aileler nfuzlu mevkilerini mu
hafaza ederek devam ediyorlar. Btn bu kylerde de muhtarlk
nfuzlu ailelerden gelenlerin elinde bulunuyor, veya arada bir
bakasnn eline gese bile muhtar sadace bir kukla vaziyeti'n
de o luyor. Eski ailelerinin belirdii kylerde muhtarlk mcadele
leri, kylelerin kendi tabirlerince "fkraclk" kendini gstermiye
balamtr. Dazyurt , Yayla, Otmanlar, Dzlen, Kuru ky birinci
vaziyetin, Siyetli ve Kla ise ikinci vaziyetin rnekleridir. Otman
larda ve Kuru kyde mu htarl k nesilden beri Dazyurt ve Dz
len'de iki nesilden beri ayn ailede devam ediyor. Yayla mu htar
Koca Mehmet eski "mdr" ailesinden, ocukluunda takriben
elli sene kadar nce, days "mdr" m ve kyn son mdr
1 65
olmu. Karakol meselesinden dolay muhtarlktan bir ara ekifl

miye mecbur kalnca kendisininkinden daha da eski fakat mev
kiini kaybetmi bir aileden gelen ve ahlakszlyla hret bul
mu birisini, rivayete gre kyl daha beterini grp te piman
olsun diye, muvakkaten muhtar yapyor. Dazyurt muhtar N azmi
devaml surette muhtarlk etmemi ama, muhtar olmad za
man da otoritesini azaltmadan devam ettirmi. Dzlen'de Hac
Yusuf ihtiyarlad{l iin mu htarl brakm kendi yerini alacak
olu veya kardei bulunmad iin de fakir bir adam muhtar
yaptrm, fakat hakiki otorite yine kendisindeymi. imdiki muh
tar iin "fakirin biri . . yorgan yok, yiyecei yok, ne olacak?" Si
yeUi"de eski nfuzlu aile veya inkiraz etmi.Orada da "mdr"
ailesi varm, aileden imdi yalnz ok ihtiyar iki kadn kalm.
Kyn son nfuzlu a{las Koca Kulak diye tannan biriymi, on
be sene muhtarlk yapm, lnce yerini alacak kuvvetli bir
muhtar kmam. Bundan evvelki bahislerde anlattmz gibi
Siyetli bu mntakan n en byk ve belki en zengin ky ; ehirle
mnasebetleri dierininkinden daha fazla ve dier kyler iin bir
ihra merkezi vazifesini gryor. Siyetli'de t:caret komisyoncu
luk yaparak zenginleen yeni aileler belirmi. Bunlar arasnda
az ok muvazene olduu anlalyor. iki bakkaldan birisi bilhas
sa kyn nfuzlusu olarak syleniyorsa da dier kylerde gr
d mz ekilde btn ky eli iinde tutabilecek bir tek ahs
Siyetli'de belirmemi ve bugnk artlar altnda belki bir d aha
da belirmiyecek, nfuz bir ka zegin ahsn arasnda paylala
caktr.
Rakip kuvvetler arasnda bir muvazene olduundan dolay
muhtarl zararsz, sessiz, fakir bir adama vermiler. 1 942 de
muhtar olan ahs daha evvelce de muhtarlk etmi, fakat 1 935
de karakol meselesinden dolay muhtarlktan ekilmek zorunda
kalm. iki arada atlgan ve biraz da zorbaca olan Hseyin a
vu muhtar oluyor. Hseyin yumuak bal olmad, icabnda
herkese kafa tutabildii iin muhtarlkta tutunamyor. Eski muh
tar tekrar yerine geliyor. Kyde yeni zenginlerden ve genler
den, henz otorite tesis edememi olan iki kii, bakkal Ahmet ve
1 66
Sosyal Tabakalanma
ticaret yapan Molla Mehmet iin biz oradayken "Muhtara ayk n

gidiyorlar" deniyordu, hatta bakkal Ahmet muhtarla mahkemeli
olmutu.
Bakkal Ahmnet zengin fakat daha pek yeni : eskiden kaak
lk yaparm, imdi de kyn en ehirlemi insan ve yegane iki
karl erkei; belki btn bu sebepler dolaysyla kyde saylan
insanlardan deil. Rakibi bakkal ise bazlanca kyn hakiki oto
ritesidir: phe yok ki Ahmet'e nazaran ky topluluundan ok
daha saylan bir ahst r; Ahmed'in aslnda sessiz ve fakir bir
adam olan muhtara atmas belki bu iki bakkal arasndaki reka
betin bir tezahrdr.
K la kynde de eski nfuzlu aile inkiraz etmi. Ad yazmz
da sk sk geen islahat Osman avu ana tarafndan bu aile
ye mensupmu: karsnn babas da ayn ailedenmi ve kyn
son mtevellisi imi. Osman'n kaynpederi ldkten ve mtevel
lilikler kaldrlp muhtar tekilat yapldktan sonra kla kynde
de vaziyete rakipsiz hakim olabilen bir aile kmam. Osman
avu kendi kendine eski yazy ren_mi, sonra yeni yazdan
da imtihan vermi, kendisine imtihanda yazdrlan cmleyi ez
berlemi, hala tekrarlyor. Askerlikte jandarma mektebine gitmi.
Karakol kumandanl yapm, 928 de kye dnm. Osman
avu ky kanununu da hemen hemen ezberlemi ve onun b
tn maddelerine iten inanm. Kye gelince yukarda bir iki mi
salini verdiimiz ekilde ky ilerine karmya ve ilerin kanuna
uygun bir ekilde grlmesini temin etmiye alm. Nihayet
muhtar olmu, fakat kanun kyn rf ve adetine uygun gelmedi
i iin inthabndan onbe gn sonra kyde kendisine kar kuv
vetli bir muhalefet balam. Eski vaziyette kyn aalar , nfuz
lular salma vermezlermi, halbuki ky kanu nuna gre herkesin
salma vermesi ve zenginlerin daha fazla vermesi icabediyor.
Osman avu kanunu tatbike kalknca bu unsurlar kendisine
kar ceple alyorlar. Eski muhtar ve taraftarlar mnhal olan ky
azalklarna intihap yaplmasn nlemek istiyorlar ve kimsenin
azal kabul etmemesi iin faaliyete geiyorlar. Bunun zerine
Osman avu kendi akrabalarn kand ryor, onlar azalklara
1 67
s.etiriyor. Fakat, salma meselesi knca akrabalan da dirsek

eviriyorlar, "Biz akrabasyz, hem de onu mu htar setirdik, yar
dm ettik, bize salma yazmamalyd", diyorlar. Bu vaziyeti realist
bir politikac olmyan Osman avu'un kafas almyor; "halbuki
onlar herkesten nce salmalarn vermeliler, beni tutmallar, r
nek olmal lard" diyor. Kyl arasndaki ihtilaflarda Osman a
vu hangi tarafn zengini, nfuzlu olduuna bakmadan, hakl ta
raf tutuyor, bu da tabii dman kazandryor. Fakir kyl ise bir
gn aann, nfuzlu kimsenin c alacandan korktuu iin ses
karmyor. Dier taraftan Osman avu, ehirdeki idari ma
kamlarla olan temaslarndan da memnun kalmyor. K rtasiyecilik
ilerin gr lmesindeki lakaydi ve dzensizlik onu bezdiriyor; bu
sahada da boyun emiyor, mcadele ediyor ama inkisara da
uruyor.
Kuru kyde nesilden beri nfuzu ve muhtarl{l elinde top
lam ailenin olu bugn de muhtar olmakta devam etmekle be
raber, iki karde arasnda rekabet olduu anlalyor. Siyetli'de,
Kuru kyde muhtarlk iin ekimeler olduu ve bunun hala da
devam ettii, ekimelerin akraba arasnda vuku bulduu ova
kylerinde keskin bir surette grdmz "frkaclk", muhtarlk
mcadeleleri, ky toplu luuna hakim olabilmek iin rekabet, bu
kylerde de yer alacaktr. Bugn bu kylerde kuvvetli mevki
edinmi olanlar zengin , kyn iktisadi mnasebetlerinde kontrol
edici bir rol oynyan, hi deilse bir ka nesilden beri kyde n
fuz kazanm ailelere mensup, muhtarl elleri alt nda tutan ve
karakolla elbirlii eden kimselerdir. iktisadi kudret ve karakolun
otoritesi kydeki kuvvetlerin gerek dayanaklardr. Bu gerek
kuvvet kaynaklarn elde edebilen ahs, ayna zamanda eski,
kyde nfuzunu tantm bir aileden olursa i daha kolaylayor,
kyde otoritesini kolayca yrtebiliyor; eer yeni tredi zengin
ise, rakipleriyle ve eskilerle mcadele etmek zorunda kalyor,
ky topluluu tarafndan "kyn nfuzlusu" olarak tannmakta
az ok mukavemete uruyor ve bu atma bilhassa muhtarlk
meselesinde kendini gsteriyor. ikincisi, sadece ahsi malik ol
maktan ziyade, kyn dla iktisadi mnasebetlerinde itlenbek,
1 68
Sosyal Tabakalanma
palamut. st satlarnda karar veren, kontrol edici bir rol ser

veti olmyan, fakir bir adam oynyamaz. ncs, ahsi serveti
olan kimse, sosyal hayatta bir rol oynayabilbilmek iin, veya top
lulu{Junda itibar kazanabilmek iin servetinin icap ettirdi{Ji sosyal
mevkie uygun bir tarzda yaamas IAzm geliyor. Aksi halde ser
vetinin mmkn kld{J sosyal itibar tam kazanamyor. M esela,
Siyetli'de Yal n Ayak lakabyla maruf Arif ismindeki kyl iin k
yn en zengini diyenler vard, serveti hakknda adeta efsanele
mi rivayetler dolayordu. Ama bu adan erkek kardeleriyle bir
likte servetiyle mtenasip olmyan bir hayat sryor.
Ayakkablar eskimesin diye elinde tar, yaln ayak gezermi;
fevkalade cimriymi. Yaln Ayak Arif'ten bunun iin kyde alayla
bahsediliyor. Di{Jer taraftan Ali efendi namyla anlan kimse, hali
vakti yerinde olmakla beraber, Yaln Ayak Arif kadar zengin de
{Jildir; fakat iki katl , temiz bir evde oturu r; evi de Manisa usul
denmitir. Olunu Manisa orta mektebine gnderiyor, kendisi
de okuma yazma biliyor; sz sohbeti yerinde, hali vekarl bir
adamdr, tccarlara komisyonculuk yapar. Ali efendi'nin lakabn
dan anlalaca{J zere kyde oldukca itibar vardr; vaka kyn
Nnfuzlusu", "aas" mevkiinde deildir, ama kyde saylan kim
seler a(asndadr. ite burada gerek artlarla sosyal deerler
arasndaki mnasebetlere dokunmu oluyoruz. Tabakalanma
nn gerek artlar mlkiyet mnasebetlerindeki durur, servet ve
buna eklenen siyasi kuvvettir. Fakat gerek hayat artlarndaki
duruma gre meydana gelen tabakalama etrafnda toplulu{Jun
sosyal deerler sistemi de ekilleir, deerler de "tabakala r".
Sosyal deerler mahhas tezahrlerinde tabakadan tabakaya
farkl vaziyetler gsterir. Her aile ve ahs, servet durumu itiba
ryla girdii tabakaya tam intisap edebilmek, o tabakan n men
subu olarak tannabilmek iin o tabakan n hayat tarzna, sosyal
deerlerine uymak mecburiyetindedir. Bunu yopmazsa, tabaka
mevkiinin kendisi iin mmkn kld sosyal itibar tam olarak el
de edemez.
Ya gruplar Da kylerinde de yaa gre bir ayrlama var
dr, fakat bu , ova kylerinde bir nesil nceye kadar devam etmi
-
1 69
olan ya gruplamalar kadar eklilemi bir halde deildir.

Genlerin toplanp elendii bir oda vardr; fakat genler arasn
da ne imdi, ne de eskiden belirli bir tekilat yokmu. Gen evli
erkeklerden mteekkil orta bir grup da yok ve hi bir zaman da
olmam. imdi, kyn genleri istedikleri zaman bo, bakmsz
bir odada toplanyorlar, evli barkl lar da camiin yamdaki oda da
toplanyorlar, kye gelen tanr misafirleri de orada kalyor; yaz n
cami avlusunda, talar zerinde oturuyorlar. Yayla kynde Ko
ca Mehmed'in anlatt na gre, Birinci Cihan harbinden nceye
kadar "Mdrler" ve n>ombaylar" ailelerinin birer odalar varm;
gnde krk misafir geldii zaman oda sahibi bir kurban keser
mi, memnun olurmu. imdi byklerin topland cami yann
da bir oda var, bir de delikanllar odas. .. Delikanl larn bir nefe"si
bir de bayraklar vardr. Eskiden, mdrlk zamannda, sakmal,
saakl renkli bayraklar varm, imdi bayraklar krmz bir bez
paras. Ova kylerinde olduu gibi burada da delikanl tekilat
asl dnlerde meydana kyor. Kyde dn olduu zaman
gelenler snrda tabanca, mavzer atarlar, delikanllar karlamya
kar, ayak bast paras alrlarm. Gerek ova kylerinde gerek
da kylerinde ya guruplamalarnn mevcudiyeti bu halin hi
deilse memlekinin bu blgesinde olduka yaygn bir olay o ldu
unu gsteriyor. Eski sosyal nizammn kmesiyle beraber ya
guruplamalar da ehemmiyetin kaybetmekte , ortadan kalkmak
yolunu tutmu bulunmaktadr. Her ne kadar ya gruplamalar
eski feodal nizamla birlikte kyorsa da eski feodal sosyal or
ganizasyona has bir vasf oldunu zannetmiyoruz. Zira dnya
nn baka yerlerindeki cemiyetlerde ve henz feodal safhaya
erimemi, daha iptidai durumdaki cemiyetlerde ya gurupla
malarna rastl yoruz. Bu yalara gre tekilatlanmann daha eski
bir menei o lmas ve feodal nizam teekkl ettikten sonra da,
bu nizamn zaruretleriyle dorudan doruya arpmayan dier
adet ve ananelerle birlikte bu tekilatn da feodal nizam iinde
kylerde tutunup devam etmi olmas daha muhtemeldir.
1 70
DILA MNASEBETLER
OVA KYLERI
Ky-ehir Btnlemesi (lntegration). Ova kyleri ile mnta

kann merkezi olan kasaba sk surette btnlemitir. Bunu ne
ticesi olarak ova kyleri ok ehirlemi -kasabalam- bir du
rumdadr. Bizim sekiz ky, bilhassa Hac Rahmanl , Saruhanl,
Y lmaz ve Adiloba kyleri hayat seviyesi ev hayat tarz bakmn
dan kasabann -yerli" mahallerine ok benziyor. Denilebilir ki
asl fark, bu kylerle kasaba arasnda olmaktan ziyade, kasaba
nn yerli ve memur ksmlar arasndadr. M ntakann merkezini
tekil eden kasaba ancak 30 binden biraz fazla nfuzlu oldu{Ju
halde, ova kylerinin ehirleme derecesi, 1 40 bin nfuslu ve
ok daha "modern" Ankara ehrinin civarndaki 1 940 senesinde
mhade ettiim ehirleme derecesinden ok daha fazladr. ilk
bakta bu vaziyet garip grnyor: fakat kasabann ve Anka
ra'nn kendi hinterlandlarna olan mnasebetleri dikkate alnrsa
vaziyet kolayca izah olunabiliyor. Tetkik sahamzdaki kylerin
ehirlemi olmas bir taraftan bu kylerin iktisadi seviyesinin
daha yksek oluundandr: dier bir sebep de kylerin merkezle
olan btnleme derecesidir. Bizim kasabann nfusu ve sosyal
durumu kendi hinterlandnn ekonomik durumunun neticesidir.
Kasaban n ekolojik mevkii, hinterland mahsullerinin harice sevki
iin bir toplama merkezi ve mntakann hariten gelen maddele
rinin tevzi merkezi oluudur. Hinterland dnya payasas iin iyi
para getirir mahsuller yetitirdiinden ve bunun iin de hariten
daha bol miktarda eya satn alabildiinden, kasaba, hinterlan
dna sk bir surette baldr. Kasaba ve hinterland ayn iktisadi
1 71
Toplumsal Yap Aratmnaar
temele dayanyorlar. Kasabada kazanl ilerde alan nfusun

% 42.6 s toprak ilerile meguldr. Kasaba da civar kOyler gibi
zm yetitirir. Hakikatte ziraatle uraanlarn miktar daha faz
ladr; ahsi mhahedelerimden biliyorum, kasabada esnaflkla
veya bir el sanat ile geinenlerin bir ksm, hatta baz memurlar
bile ayn zamanda ba{J sahibidirler. Kasabada ticari ve snai
zmreler mhim de{Jildir. Dtan gelen mamul eya kullanld{J
iin kasaba, hinterlandnn ihtiyalarn temin eden bir el sanayii
merkezi olmaktan kmtr. imdi sadece bir toplama ve tevzi
merkezidir. Fakat bu fonksiyonlar bakmndan da kasabann ile
ride mhim bir ticaret ehri olmas pek muhtemel grnmyor:
lzmir'e yakn oldu{Jundan o ehrin ekolojik hakimiyeti altndadr.
Halbuki Ankara'nin hinterland ile olan mnasebetlerini ele
ald{Jmz zaman vaziyetin baka trl oldu{Ju grlyor. Ankara
kyleri hububattan baka harice bir ey sevketmezler; bu da d
piyasalar iin olmaktan ziyade, memleket istihlAki iindir; zm,
pamuk, ttn gibi mahsuller nisbetle ok daha az para getirir.
Ankara kylerinde dorudan doruya ehir nfusunun istihlAki
iin istihsAI de azdr (stlk, sebzecilik, meyvecilik gibi) . Bun
dan dolay kylerin ehirle mnasebetleri azdr. Ankara, hinter
landn iktisadi ve sosyal merkezi olarak bugnk durumuna
erimemitir. Ankaradaki nfus temerkzn do{Juran amiller
mntakann iktisadi faaliyetleri deildi. Eer Ankara hinterland
iin bir sanayi ve ticaret merkezi olarak bugnk duru muna eri
se idi, hinterland ile mnasebetleri, btnleme derecesi bs
btn baka olurdu . ehir ile ehrin burnunun dibindeki kyler
arasnda bu kadar byk farklar, tezatlarlar karlalmazd. e
hirle kyler, daha tevazn halinde olurlard. Ankara'n n yannda
ki kylerin ehirle olan mnasebetleri oz oldu{Ju gibi , bu mna
sebetler ehrin 'eski' veya "kasaba" ksm iledir. Kasaba olan
Ankara'nn kylerle az ok btnlemesi vardr: "yeni Ankara,
hinterlandndan kopmu vaziyettedir.
Ankara'nn durumu nda grdmz hal , az ok dier kasa
balarmzda da belirmek temayln gsteriyor. Tetkik sahamz
daki kasabada da yerli ksmla memurlarn oturdu{Ju ksm farkl
lmtr ve asl fark kylerle kasaba arasnda olmaktan ziyade
1 72
Dla Mnasebetler
kasabann bu iki ksm arasndadr. ehirlerimize grCnte M

kim vasfla. gittike bu ikinci ksm ve ikinci zmrenin hayat ve
riyor. Bu suretle ehirlerimiz ikiye blnmek temayln gsteri
yor: yeni ehir, eski ehir. Eskiden bu ikilik vard, fakat imdi
daha keskinleiyor. Yeni ksm byk mikyasta idareci zmre
den, ksmen yeni beliren ticaret ve sanayi zmrelerinden, ks
rpen de modernleen eski kasaba erafndan, vaziyetini dzel
ten kasaba esnaf ndan mteekkildir. Yeni ehir harici
manzaras , vasflar ve hayat seviyesi itibar ile "modem" bir e
hir hali gsterir; eski ehir ise hala kasaba iktisadi teekkllerini,
hayat tarzn devam ettiriyor. Eer zirai ve snai kalknma baa
rlmayacak olsa, ehirlerimizin bu iki ksmi ve byle ehir arasn
daki ayrl k fazlalaacaktr. O zaman ehirlerimizin bir ksmnn
modern bir yz olsa bile, bu ehirlerimiz hinterlandlar ile sk
btnleme halinde olmyacaklar ndan, memleket yapsnda bi
rer yama gibi kalacaklardr. Nitekim nfusu, ekseriyetinde Payat
seviyesi dk zrra'dan ve idareci kk bir st tabakadan iba
ret olan cemiyetlerde ehirler bu vaziyettedirler. (Merkezi ve ce
nubi Amerika ve uzak ark memleketlerinde olduu gibi) .
Mnakale ve muhabere. Sekiz ky, bilhassa Saruhanl , Yl
maz Hac Rahmanl , Adiloba kyleri kasaba ile gnlk temas
halindedirler. Adiloba ve Hac Rahmanl kylerinin pazardan
mada her sabah kasabaya gitip akam dnen otobsleri vardr.
Bunlar kylerin deil ahslarndr. Adiloba kynden kasabaya
gidip gelme 1 941 yaz nda 80 kurutu. Evelce Kepenekli'nin de
bir otobs varm. Adiloba ile Kepenekli otobsleri birbirleriyle
rekabet ederlermi. ikisi de sabahlar Kepenekli kynn arka
sndaki dzlk sahaya gelir, mteri beklermi. Bu rekabette
Kepenekli ky otobs kaybetmi, artk ilemiyor. Adiloba oto
bs de Kepenekliye kadar gelmekten vaz gemi. Sabahlar
Adiloba'dan kalkyor, yol zerinde o lduu iin Ylmaz kyne
uruyor. Dier civar kyler ve da eteklerindeki kyler Adiloba
otobusunu kullanyorlar. Saruhanl'nn dorudan doruya demir
yolu zerinde, istasyonu var.
Paaky ve Tepecik ehirle irtibat, een denilen st kapal
payta arabalar ile temin ediyor. Tepecik kynnk askere git1 73
tikten sonra arabay baka biri iletmemi. Saram kynn de

posta arabas var, fakat st kapal deil ve her g kasabaya
inmez.
Bu mterek tat vastalarndan mMa kyller kendi araba
lar ile de kasabaya gidiyorlar. Kylerde at arabas bol olduun
dan bu suretle de sk sk ehre gidilir.
Adiloba'da yaptmz saymda sorduumuz suallerden biri
"kasabaya gider misiniz?" idi. ok kk yataki ocuklardan
mada kasabaya gitmeyen kimse yoktu. Kasabaya o kadar ok
gidiliyor ki sorduklarmz bu ne biim sual der gibi bir tavr alyor
lard. Kasabadan tirenle 2-3 saat olan lzmir'e bile ou gitmitir.
1 5 yasndan byk 1 76 erkein 1 1 4 , ve 202 kadnn 58 i lz
mir'i de grmtr. lzmir'e olduu gibi kasabaya da erkekler ka
dnlardan daha ok gidiyorlar. Kasabaya gidip gelmeler, gitmeyi
icap ettiren g nlk iktisadi faaliyetlerden dolay d deildir (her
gn st, veya pazara sebze , yumurta gtrmek gibi). Sekiz ky
de bu nevi faaliy etler yoktur. Kaldrdklar senelik mahsul sat
mak iin bile muhakkak kasabaya gitmek mecburiyeti yoktu r;
kooperatifte aza olanlar mahsullerini Saru hanl'daki kooperatife
teslim ederler. Kasabada misafirlie, arda al verie, mahke
me ilerini veya dier resmi ilerini takibe gidilir. Adiloba'da 61
hanenin kasabada akrabas, 5 inin de ahbab vardr; bu da, k
yn ehirle olan sk mnasebetlerinin, bir ifadesidir.
Sekiz kyn sekizinin de telefon ve radyosu vard. imdi pil
yokluundan telefon ve radyolarn bir ksm iliyemiyor. Telefon
kyler aras nda hususi iler iin de kullanlyor. Bir kyde dieri
ne misafir gidilirken telefonla haber veriliyor. Paaky'de bir ka
dn baka bir kydeki ahbaplarndan, "Geleceiz diye telefon
saldlar da haz rlanp bekledim, gelmediler", diye ikayet etti. lz
mir'de snnet dnne davet edilen Adiloba'da ihtiyar bir ka
dn, Saruhanl'ya gittiimde verdii adrese telefon etmem iin
bana ricaya gelmiti.
. Biz orada iken Adiloba'nn radyosu ilemiyordu. Kyllerin
dediklerine gre radyo iledii zamanlar kadn erkek herkes ka
p nlerine kar dinlermi. Kasabaya gidenler gazete getiriyor1 74
Dla Mnasebetler
lar, yksek sesle kahvede okuyorlar. Otobsn sahibi ve fr

vastas ile Adiloba harile posta mnasebetini de devam ettiri
yor. Kyden mektuplar fre veriliyor, ve kye mektuplar fr
elile diye yazlyor.
Kylerin kasaba ile gnlk irtibatlar mevsime gre deiiyor.
Kn yollar ok zaman su bastndan veya yollar ok amur ol
duundan otobs ancak sede ileyebiliyor, kye kadar gele
miyor. Kn baz zamanlar ancak atla gidip gelmek mmkn ol
duunu sylediler. Kn kasaba ile mnasebeti icap ettiren
iktisadi faaliyetler de az olduundan veya bsbtn durduun
dan, kyler daha kendi ilerine kapal bir hayat sryorlar.
Otobsten evvel ehre posta arabas servisi varm; yukar
da iaret ettiimiz gibi baz kyler hala ehre araba ile gidip geli
yorlar. Atl posta arabas 20- 25 sene evvel balam; daha ev
vel de, demir yolu yaplmadan evvel, kasabaya kervanlarla
gidilirmi. Otobsn bir buuk saatte yapt kasaba yolunu bir
akam tek atl ba arabas ile saatte yaptk; kervann araba
dan da daha iki misli ar olacan farzederek, imdiki vastann
ky ehre ne kadar yaklatrm olduu meydana kar. Munta
zam postalar, kylerin ehirle mnasebetinde ve kylerin ehir
lemesinde mhim bir rol oynuyorlar. Otuz sene kadar evvel
Adiloba'da yalnz drt kiinin arabas varm, onlar da yaysz
m. Yayl arabay , 93 de gelen Rumeli gmenleri getirmi ;
sonradan yay iki byk tekerlekli arabaya konarak b u mntaka
ya mahsus olan ba arabalar ortaya km. Yayl arabann ky
de bu kadar yeni o luu, otuz sene yaysz arabadan otobse ge
i, sosyal deimenin bu mntakada ne kadar hzla yol ald nn
bir belirtisidir.
ehir-ky nfus hareketleri. Kylerden kasabaya doru hafif
bir hareket seziliyor. Bu hareket bilhassa Tepecik ve Saram
kylerinde grlyor. Nfusun kasabaya gitmesi, kylerde tutu
namyan, topraksz kalan ahslarn i bulmak iin ehre gidii
deildir. Kasaba bir ticaret ve sanayi merkezi olmad iin zira
ati mntakalarndan ii ekecek durumda deildir. Bunun iin
nfusun kasabaya ak, garpta ehirler byd zaman orala1 75
ra o lan nfus akn kadar ok ve o neviden c;te{lildir. Ticaret ve

sanayi merkezi olup da nfus eken ehirlere umumiyetle bekr
e rkekle ve kadnlar gider; halbuki bizim kylerden kasabaya
olan nfus aknndan kasabaya gen ailelerdir. Bunlar ehirde
i bulmak iin de{lil, ehrin nimetlerinden istifade etmek iin g
erler; hali vakti iyi ailelerdir. Tepecik kynden bahsederken
dedi{limiz gibi ancak "iini denk getiren, eli para tutan" aileler
kasabaya gider. Bunlar kasabada ev alyorlar; kydeki toprakla
rn orta{la vererek, veya yazlar gelip kendileri ileyerek geini
yorlar. Byle kn kasabada yazn Adiloba'da oturan aile var
dr. Saram da ocuklar mektepte okutmak, kasabaya gitmenin
sebeplerinden biri olarak ortaya srld . Geimi iyi gen bir dul,
o{llunu okutmak iin kasabaya gitmeyi tasarl yordu; yalca ky
llerde tevik ediyorlar, "git , olan okutursun" diyorlard. Tepe
cikte Saime hanm iki kzn klar kasabada a{labeyinin yannda
brakyor; kzlar ilk mektebe gidiyorlar. Hac Rahmanl'da kasa
bada orta mektepte okuyan talebeler oldu{lunu {lrendik, hatta
gittiimiz bir evin olu lstanbul'da niversitede okuyordu (Bu ai
le aslnda kasabal idi).
Kasabadan kylere do{lru da tek tk gelenler var. Kyden
ehire muvaffak olan, halini dzeltmi aileler gidiyorsa, ehirden
kye aksine, ehirde tutu namyan, fakir aileler geliyor. Garp
memleketlerinde de bu hranl zamanlarda ehirlerden kylere
nfus hareketi gr lr. Aile tesandnn daha fazla oldu{lu ve
ailenin az ok kendi ihtiyacn kendi temin etti{li kylerde gein
mek, hi de{lilse a ve akta kalmamak mmkndr. Onun iin
byle zamanlarda nfusun bir ksm ehirlerden kylere ger.
iktisadi buhranlardan mada harp gibi dier sarsntl zamanlarda
da ehirde geim zorlanca kylere doru nfusun benzer iki
akn beklenebilir. Yunan igali zaman nda baz aileler, ahemmi
yetsiz artlar yznden ehre snmlar. Harpten sonra da ka
sabada yerlerini kaybeden baz aileler kylere gelmiler. imdi
de ehirde i tutamyan kimseler kye -hele kyde aile ilikili{li
varsa- geliyorlar. Adiloba'da bu eitten aile grdk.
ehirle kz alp verme. ehirle olan evlenme mnasebetleri
de yukarda grd{lmz nfus hareketinin vasflarna uygun1 76
Dla Mnasebetler
dur. Kyde, ehre zengince ailelerin, aalarn kzlar gelin gidi

yor; bunlar belki daha ziyade zengince ve kyn yerlilerinden
alan fakat imdi vaziyeti sarslm, eski ailelerin kzlardr; kasa
bada bekiba gibi kk ayl k kimselere, veya arabac kasap
gibi esnaftan olanlara gidiyorlar. Kasabadan kylere de gelin
geliyor: hatta bunlarn says ehre gelin gidenlerden daha fazla
grnyor. Adiloba'da 1 30 evli iftten 1 6 snda kadn kasabal
dr. Kasabadan kye sosyal mevkii dk veya sarslm ailele
rin kzlar gelin geliyor. Kasabal olan her kadnn ailesinin tahkik
etmedik ama rendiklerimiz bize vaziyetin byle olduu kanaa
tini verdi. Paa kynde kasabadan geldii sylenen bir kadn
bir ailenin evlatl imi; aile kasabadan giderken kz, bu mnta
kadan ayrlmak istememi Paa kyne gelin etmiler. Adilo
ba'ya gelin edilen bir kadn da kzken kasabada aabeyinin eli
ne bakyormu; vey anas varm. Ahmet aann kars
kasabada bir memurun kardeidir. Aabeyi maa yksek olm
yan bir memurdur: babas lnce kadn baka bir kz kardei ve
anas ile beraber aabeylerinin yanna geliyorlar; aabeyin ya
nnda zaten erkek kardei oturuyor; kendi oluk ocuu da var.
Kzn ya da ilerlemi ; Adiloba'nn zengin ve aalarndan Ahmet
a(laya gelin ediyorlar.
ehirle iktisadi mnasebetler. Kasabaya sk sk gidildi(lin
den, Adiloba'ya hariten satc az geliyor. Biz orada iken bir ay
da iki yaymc (kuma satcs) geldi. Mallar n sokakta, kahvele
rin biraz tesine yayarak sattlar. Arada bohac kadn da
geliyor. Bohac kad nn kyllerle mnasebeti hem ticari hem
de ahbaplk nevindendir. Evlerde misafir kalr. Kredi ile mal satp
mahsul zaman alacaklarn toplar. Eyll'de bu i iin Adiloba'ya
gelmiti. Getirdi(li mallar, kadnlar tarafndan, bilhassa eyiz iin
talep edilen oyal yemeni, ilemeli yastk, mendil, kuma nevin
dendir.
Kyller kendi istihsal etmedikleri eyleri ky bakkal ndan,
orada bulanmyanlar Hac Rahmanl veya Saruhanl pazarndan
alyorlar; daha da mhim al veriler iin kasabaya gidiyorlar;
araba sat n almak iin daha da uzak olan baka bir kasabaya
gidildii oluyor.
1 77
Mahsuller Saru hanl kynde kooperatife yatrlarak, veya

kasabada borsaya gtrlerek satlyor. Yalnz ttn iih tccar
kylere geliyor.
ehir idare sistemi ile mnasebetleri. Kylerin resmi daireler
le olan mnasebetleri ky cemaatinin aklk-kapallk derecesini
gstermek bakmndan ok manaldr. Ky cemaati kapal o ldu
u nisbette kendi ilerini kendi tanzim eder: ileri tanzim iin
ehrin messeselerinin mdahalesine mracaat edilmez. Ky
cemaatinde rf Metlerle kanunlarn oynad nisbi rol bunun iin
mhimdir. Topluluk kapal istikrarl o lduu nisbette rf ve adetler
ky efkar u mumiyesinin yayg n meyyedesine dayanan kaide
ler ve topluluun kendi iinden tand otoritelerin ky aalar
nn, byklerinin kabul ettirdii kararlar kyde kan meseleleri,
kaidelerden inhiraflar dzeltmee kafi gelir. Byle hallerde k
yn ehirle ve ehrin idare mekanizmas ile olan mnasebetleri
asgari dereceye iner: ehrin idare mekanizmas kendiliinden
mdahale etmedikce, kyden mracaat vaki olmaz veya pek az
olur. Ancak, ky dtan gelen tesirlere ald , kapal bir btn
olmaktan kt, sosyal dzen istikrarn kaybedip deimiye ko
yulduu hallerde sosyal deime h.z lan r, ky efkar umumiyesi
rf ve adetleri yeter gelmez, kanunlara, kanunu temsil eden m
esseselere ba vurur. lte bu dhceerle, sekiz kyn kasa
bada mahkemede den ilerini tesbit etmee altk. Rakkam
larn bir mana ifade edebilmesi iin be buuk senelik bir
mddet aldk; bu senelere ait muhtelif mahkemelerin karar dos
yalar n tetki ederek sekiz kye ait olan davalar ay rdk, tasnif
ettik.
Senelere ve ky tipine gre alan dava eitlerini gsteren
iliik tabloda ilk dikkati eken nokta, ova kyleri davalarnn ka
bark bir yekn tuttuudur. Be sene yedi ay zarf nda bu kylere
ait 864 dava grlm ; yalnz yedi ayn ald mz 1 941 senesi
bir tarafa braklrsa, dava adedi hi bir yl 1 30 dan aa dm
yor; ky bana den senelik ortalama dava says da 1 6,8 ile
24,8 arasnda bir dalgalanma gsteriyor. Bu kylerin nfuslar
200-1 200 arasnda tahalf eden kk topluluklar olduklar ve
umumiyetle kylnn "mahkeme kaplar nda srnmek" ten
1 78
Dla Mnasebetler
duydu{lu korku gz nnde bulundurulursa, bu dava saylar,

nceden beklenilmiyecek kadar yksektir.
Davalarn muhtelif snflar arasnda da{ll da dikkate de{ler
noktalar belirtiyor. iki yz ellisekiz saysyla mlkiyet mnasebet
lerini ilgilendiren davalar bata geliyor: dava toplamnn yzde
29,9 unu tekil ediyor. Para ekonomisine girmi, piyasa iin is
tihsalde bulunan, d la mnasebetleri fazla ve iktisadi durumu
nisbeten ileri olan bu kylerde mlkiyeti ilgilendiren davalarn
fazlaca oluu sosyal olaylar arasndaki illi mnasebetlere dair
bilgimizin nda beklenir bir haldir. Bu 258 davadan da 1 07 si,
ekserisi kasaba esnaf ile kyl arasnda olan alacak davalar
dr.Kylerin kasabaya olan iktisadi mnasebetlerini ve bu mna
sebetlerin ne derece "ekli", "gayri ahsi'', mnasebetler haline
geldiini gstermesi bak.m ndan alacak davalar nn bu yksek
says dikkate deer bir olaydr. Mnasebetlerin byk mikyasta
ahsi "teklifsiz", olduu hallerde alacak verecek meseleleri se
netsiz sepetsiz, mahkemelere m racaat etmeden ilgili ahslar
arasnda halledilir: olsa olsa belki yakn konu komunun , toplu
luun byklerinin mdahalesi icap eder. Grlyor ki ova ky
lerinde alacak verecek mnasebetleri, bilhassa kyllerle kasa
ballar arasndaki bu eit mnasebetler, ilgililerin kendi
aralarnda hallediverdikleri ahsi mnasebetleri olduka km
tr. Bu bakmdan, miras davalar da ayn istikamette bir seyir
gsteriyor. Miras davalarnn da says olduka yksektir. De
mek ki miras meselelerini halletmekte de ky topluluu , bu top
luluun kendi mahalli otorite vastalar yeter olmaktan kmtr.
M iras davalarnn okluu, aile balarnn, tesandnn geve
mesinin de bir belirtisi olarak telakki o lunabilir.
Ky-ehir mnasebetlerini , ky topluluklarnn "aklk
kapal lk" durumlarnn aydnlatmak bakm ndan muhtelif eitten
davalarn tad mana ayrdr. Beinci s nfa koyduumuz
"Mevzuata aykr hareket etmek"ten doan davalar, ehirdeki
otoritesinin, daha geni cemiyet organizasyonu temsil eden m
esseselerin kylere kadar ne derece nfuz edebildiini, mda
hale edebildiini gsteren indekslerdir. Bu snfa giren vazifeyi
sui-istimal, sahtekarl k, msaadesiz silah tamak, kaak ttn
1 79
tamak, veya ttnlerin ambalajnda gereken kaidelere riayet

etmemek, yangna sebebiyet vermek gibi hadiselerden mtevel
lit davalar, kylden m racaat vaki olmadan da ehir otoritesi
nin ve messeselerinin kendiliklerinden mdahale ettii vakalar
dr; bunlar, haricin kye mdahalesinin ifadeleridir.
Drdnc snfa koyduQumuz "Mevzuata uymak" iin, aykr
hareket etmemek iin mahkemelere yaplan mracaatlar ise,
ky topluluunun, daha geni cemiyet erevesine ait kaideler
den hangilerini, ne nisbette ve nasl kendi bnyesine geirdii
bahsini aytnlatan vakalardr. Bu bak mdan "ya dzeltme" m
racaatlar bilhassa ilgilendiricidir. Be buuk senede sekiz ky
den ya dzeltilmesi iin 81 mracaat vaki olmutur; bir iki istis
na ile bunlarn hepsi kzlarn ya bytlmesidir. Bu hal, medeni
kanunun evlenmiye mteallik mevzuatn bu ky sosyal b nyele
ri taraf ndan nasl deitirilerek benimsendiini gsterir. Bu ky
ler evlenme bahsinde daha geni cemiyet erevesinin kaidele
rini benimsemilerdir; mahalli rt ve Metlere gre, veya imam
nikahyle evlenmeler hemen temamiyle ortadan kalkmtr. Fa
kat evlenme ya noktasnda kyler kanuna intibak etmiyorlar;
bu nokdaka ky sosyal yapsnn artlar aQ r basyor; aradaki in
tibakszlk kanunun verdii dier bir imkandan faydalanarak d
zeltiliyor; genler hem ky sosyal artlarnn gerektirdii yata
evleniyorlar, hem de kzlar n ya bytlmek suretiyle evlenme
kanununun talebi eklen yerine getirilmi oluyor. Ayn snfa gi
ren, evlenme izni iin yaplan mracaatlar da yine evlenme bah
sinde kyn mahalli kaidelerinin deil, daha geni cemiyet orga
nizasyonunun messir olduunun ifadesidir. Yine bu snftan
olan " nfusa yeniden kaydolma veya kaydn tehihi" davalar
da dolaysyla ayn noktay kuvvetlendiren delillerdir; evlenme,
kar-koca mnasebetleri, mal bllmesi, miras meseleleri k
yn kendi iinde kendi otoritesiyle halledilmekten kt iin n
fusa kaydolma ve doru olarak kaydolma mhim addediliyor.
En son olarak, bu snftan "vasi tayini" davalar, hemen tema
miyle mahkum olup hapse girenler iini tayin edilen vasilerdir.
Birinci, ikinci ve nc snftaki davalar drdnc ve beinci
snf davalardan ayr bir hususiyet gsteriyor. Bu davalar kyn
1 80
Dla Mnasebetler
iinde, kyller arasnda kan ihtilatlarn, atmalarn ne dere

ce ky topluluunun dndaki vastalarla halledildiinin indeks
leridir. nk bunlar yle hadiselere aittir ki, ancak bir kyl ta
rafndan dier bir kyl aleyhine mracaat vaki olduu taktirde
mahkemeye aksedebilir. Ky topluluu kendine yeter bir btn,
kyn gelenekleri, kaideleri, otorite makamlar yeter derecede
nfuzlu ve messir olduu hallerde bu eit mracaatlar az ola
caktr. Bu eit davalarn ova kylerinde, sayd mz senelerde,
553 bulmu olmas, bu kylerin iktisaden olduu kadar, o nun
la bal olarak, hukuk mnasebetleri bakm ndan da ne kadar
alm" olduklarn ifade eder.
Birinci snf iinde "Tahkir, tehdit, iftira" davalarnn kabark bir
yekun tutmas bilhassa zerinde durulmaya deer bir haldedir.
Tahkir, tehdit, iftira hadiseleri, katil, yaralama, miras, kz kar
ma, alacak ilh. gibi hadiselerle ayn derece ehemmiyetli addedi
lecek mahiyette deildir. Komusu kendisine kfretti diye kyl
nn iini gcn brakp ta ehre gelmesi, gnlerce mahkeme
koridorlarnda i takip etmesi ilk bakta hayret uyand ryor.
Halk, kyl arasndaki "mahkemelerde srnmek" korku ve y l
g nl gz nne getirilince tahkir ve iftira davalarnn bu fazlala
l bsbtn anlalmaz bir hal gibi grnyor. Halbuki hadise
ler biraz daha yakndan tahlil edilince bir kfr, bir dedikodu
yznden kyden ehire, mahkemeye m racaat edilmesi bir
baka ekilde, dolambal bir yoldan yine mahkameden, ehir
vastalarndan duyulan ekingenlii ifade etiyor. Birok hallerde
mahkemede alenen sylenen ikayet ve ittiham, ihtilafn hakiki
sebebi deildir. Kfr kyde bol sartedilen szlerdir; hatta sesin
tonuna ve kfrn eidine gre iltifat yerine de geer. Baka
hallerde nihayet birka laf attrmaktan iler gitmiyacak bir hadi
se, iki taraf arasnda dava mhim bir noktadan ihtilaf mevcut
olunca, bir taraf n dierini altetmesi iin bir frsat telakki ediliyor
ve hadise mahkemeye aksediyor. Davalarn alt nda esasl at
malarn gizlendii mahkeme kaytlarnda da yer yer beliriyor.
Mesela, kaldmz ova kynn olduka olduka ileri gelenlerin
den birine 1 939'da bir kadn tarafndan rza tecavz davas al
yor. Kyl mdafaas nda, kyde ikilik olduunu (hakikatten de
1 81
Toplumsal Yap Aratmnalart
vardr) ve dmanlar tarafndan kendisine byle iftira edilmek

istenildiini sylyor. ( Davay aan kadn da esasen iyi diye ta
nnmyan, damgalanm bir kadndr) . Dier kylerin dosyalarn
da da sosyal atmalardan doan ve bir tedit veya tahkiri ba
hane eden davalara rastladk. Daha nceki sahifelerde
anlattmz ky n genleriyle ileri gelen bykleri aras nda k
yn bo topraklarndan ve gelirinden .faydalanmak bahsinde
kan atma da mahkemeye bir "bak ekme" davas eklinde
aksetmiti.
ikincisi, ii gc brakp ehre gitmek, gnlerce mahkemeler
de i takip etmek klfeti ve bu makamlardan duyulan ekingen
lik her kyl iin ayn daildir. iktisadi vaziyeti iyi olan, ilerine
bakacak adam bulunan. ehir usullerine aina, tandklar bol
olan bir kimse "mahkemelerde srndrmek" tehdidini vaziyeti
daha az msait olan birisine kar kullanabiliyor. Gerek birinci
ekilde, gerek bu ikinci ekilde mahkeme, bir yldrma ve sindir
me vastas olarak kullanlyor. Kyl , ehir messese ve vasta
larnn icabnda kendi hususi gayeleri iin kullanmasn ren
mitir.
u halde mahkemelere yaplan mracaatlar iki mana tayor,
veya baka deyimle, mahkemeler birbirinden ayrt edilebilir iki
ayr fonksiyon gryor. Birincisi, ky topluluunun ve vastalar
nn yeter gelmedii, ihtilaflar halledemedii hallerde nihai ha
kem, otorite olarak mracaat edilen makamlardr, ihtilaflar hal
letmek vazifesini grrler. Mesela, bir miras blmnde
anlamazlk kar, araya giren muhtar ve bykler de sz gei
remezler, i mahkemeye akseder ve miras mahkeme karariyle
bllr. ikincisi, dava etmek "mahkemelerde srnd rmek"
ve neticede mahkum ettirmek bir yldrma ve sindirme vastas
olarak kullanlr; mahkemeda resmen grlen dava iki tarafn
arasn aan hakiki dava deildir, mahkemede sylenen hadise
nin alt nda gizli, esasl atmalar vardr; mahkeme kyl tarafn
dan bir meseleyi "halletmek" iin deil, bir tarafn dierini tazyik
etmesi, yola getirmesi iin bir vasta olarak kullan lr.
1 82
DACl KYLERi
Bundan nceki bahislerde birok noktalarda, kyn harile
olan mnasebetlerine, mevzuun icab temas ettik. Mesela., ky
lerin d piyasa iin olan istihsa.lleri harice nasl sevkediliyor?
Kimler ve nasl tavassut ediyorlar? Kullanlan nakil vastalar ne
lerdir? Bunlar kyde ticaret ve tabakalamadan bahsederken
Q_rdk. Bu ksmda harile olan mnasebetler bahsinde imdiye
kadar sylediimiz noktalar ksaca ele alacaz.
Da kylerinin kasaba ile gnlk, muntazam mnasebetleri
yok, haftann ve ayn muayyen zamanlarnda kyle kasaba ara
snda otobs, posta arabas gibi tat vastalar ilemez. Zaten
bu kylerden kasabaya dzgn yol olmadn sylemitik. Ky
llerin kendilerinin am olduklar bugnk yolda bugnk yk
arabas mkilatla iliyebiliyor., biz kyden kye byle gittik. lca
bettii zaman valinin veya jandarma kumandann otomobili de
buralara kadar gelebiliyor. nceden haber verilince, ktlerini
tesviye ediyorlar, otomobilin gecebilecei bir ekle sokuyorlar.
Bununla beraber harpten nceki yllarda tccarlar mallarn ky
den oaya kamyonla nakladelermi ; imdi tat iini mnhasran
develer gryor. Kyller kendiler, kasabaya ileri dt za
man, eeklerini ne srp gidiyorlar. Esasen kyde tek bir at
arabas bile yoktur. Bu kyler ovadakiler gibi telefon ve radyoyla
d dnyaya balanm deildirler; yalnz yayla kyndeki kara
kolda bir telefon vardr ve yalnz Kla kynde Osman avu
muhtarl zamannda kyne g bela bir radyo alabilmitir.
Kyn mahsullerinin satnn ve harice sevkedilmesinin bir
ka elde toplandn grdk. Bu kyler, ova kyleri gibi btn
lklerinde ehre, d mnasebetlere alm deildirler: ky, b
tnlnde, olduka kapal bir durum muhafaza ediyor, arada
mutavasst bir z mre kyn dla, ehirle iktisadi mnasebetleri-.
ni tanzim ediyor. Dtan kyn ihtiyalarn temin etmek, yani
dtan mal getirmek bahsinde de da kylerinde daha temerkz
1 83
etmi bir vaziyet gryoruz. Ky bakkalar kyn ihtiyalarn te

min etmekte ova kylerinde olduundan daha mhim bir yer al
yorlar, mesela. manifatura eyas Siyetli ky, bakkallarnda Adi
loba ky bakkalnda olduundan daha byk bir yer tutuyor.
ipekli krepler, patiska, ipekli empirme, dokumalar, yemeniler
bakkalda tedarik ediliyor. Kye dardan sebzeci, destici, bon
cukcu , kokucu, (bu kylerde lavanta, kolonya nevinden kokular
pek makbuldr) gelir. Bakkaldan ve kye gelen seyyar sat clar
dan temin edilmiyen eyler iin Muradiye ky pazarna (ovann
ve byk kyn) ve Manisa'ya gidilir. Bununla beraber pazarla
ra rabet azdr; dardan al veri bu kylerde mhim bir yer
tutmaz.
Siyetli kynde kasabay grmemi ergin insanlar var. Sor
"du{u muz 1 05 erkekten hepsi kasabay hi de{ilse bir defa ol
sun grm, fakat 1 20 kadndan 27 si kasabaya hi gitmemi,
48 kadn ise kasabann kendisine gitmi. Erkeklerden yalnz
33' lzmir'i grm, kadnlardan ise ancak oralara kadar gi
debilmi. Kap kap dolaarak yaptmz ankette, ancak yedi ai
lenin kasabada akrabas olduundan, birinin de bir ahbab bu
lundu{unu tesbit ettik.
Grlyor ki da{! ky ova kynden ok daha az harekeUi
ve da kar daha kapal bir durumdadr. Burada da ova kyle
rinde oldu{lu gibi kadn erkek arasnda hareketlilik bakmndan
keskin bir fark var. Kad nlar daha dar bir sahada daha az hare
ket ediyorlar. Ama da{! kylerinde erkeklerin hareketlilik (mobi
lite) duru mu da ova kyndeki durumdan farkldr. Kk bir
zmre (komisyoncu , tccar, bakkal) mstesna kyn erkekleri
iin dahi kasabaya gitmek ihtiyadi bir hal deildir. Mesela. erkek
lerden biri kasabay ancak askerlii dolaysile grm, bir di{leri
on be senedir bir ns de yirmi senedir kasabaya gitme
mi. Kasabaya gitmi olduunu syleyen 45 kadndan 1 6 s bir
defa, evlenirken doktora muayyene olmak zere gitmiler, ikisi
de hastalndklarnda birer kere doktora gitmiler. Evlenirken e
yiz dzmek iin bile kadnlarn kasabaya gitmeleri Adet deildir;
kadn eyasn dahi erkek alr getirir.
1 84
Dla Mnasebetler
Kyden harice daimi veya mevsimlik muhaceretler yoktur.

Yaz sonlarnda bir hafta on gn iin ovaya zm kesmiye gidilir;
daha nceleri ilk baharda ba budamaya da giderlermi; imdi
yalnz kesmiye gidiyorlar. Kyn iktisadi temeli dar olduQundan
nufuz zerinde tazyik hissediliyor. Buna raQmen daQ kylerin
den ovaya veya kasabaya belirli bir g etme hareketi grlm
yor. Siyetli'de kasabaya g etmekten bahseden aileye rast
ladk, hatta bunlardan biri kasabada bir hafta kalmlar, sonra
kz n nianls kyde kald bahanesiyle geri dnmler. Civar
kylerden de kasabaya tek tk inen olduu syleniyordu. Kuru
ky belki bu temayl en fazla gsteren kyd. Kladan Os
man avu'un ifadesine gre herkes kasabaya inmei dn
yormu ama orada tutunamyaca ndan endie ederek cesaret
edemiyormu.
Dtan kz alp verme. Kz alp verme bahsinde de Siyetli ka
pal bir hal gsteriyor. Hatta bu sahada kapallk ok daha kuv
vetli. Siyetli nadiren dtan kz alyor ve hi kz vermiyor,
1 942'de ilk defa olarak kyden bir kz yakndaki Yayla kyne
gelin vermiler, kyn btn kzlar alamlar. (Bu dtan kz
alp verme bahsinde Siyetli dier kylerden daha kapal grn
yor). Hele ehre kz vermek akla bile gelmez, byle bir vaziyet
hem fiilen vaki olmuyor, kimse da kynden kz almak istemi
yor, hem de da ky iin ehre kz gelin etmek pek havsalar
nn alaca bir ey deil; ehir ok uzak, ok yabanc grnyor.
ehirle hukuki mnasebetler. Hukuki bakmdan da da ky
ler ova kylerinden daha kapal bir vaziyet gsteriyorlar. Hatta
bu alanda iki ky tipi arasndaki kapallk aklk fark en bariz bir
surette beliriyor, diyebiliriz. On yedi kylk bir m ntakaya bakan
Y.ayla ky karakollarnn onbas, bu vazifeye geleli alt ay ol
duu halde mhim hi bir vaka ile karlamadn sylemiti; ka
sabaya dndkten sonra tetkik ettiimiz mahkeme kararlar da
bu ifadeyi teyit eden neticeler verdi. Bu da kylerinde hem da
ha az vaka kyor, hem de kan anlamazlklar daha byk
mikyasta kendi aralarnda hallediliyor. Karakola kadar akseden
bir atma bile, onba "mahkemeye veririm" deyince kendi ara1 85
larnda halledilirmi.
Ova kylerindeki durumla mukayese edebilmek ve istatistiki
nmunenin 'yeter' liini salyabilmek iin tetkik sahamza giren
be da kyne ilave olarak hemen civardan kOy daha se
tik; bylece dalk mntakadan da sekiz kyn 1 937- 1 941 sene
lerine ait mahkeme kaytlarn gzden geirmi .olduk. Sekiz ova
kynn bu seneler zarfndaki 864 davas na kar sekiz da k
ynn ayn senelerde ancak 1 49 davas olmutur: hi bir sene
de dava says krktan fazla olmamtr. Dava say lar nfusa nis
bet edildiinde, ova kylerinde yz nfus bana 1 5,3 dava;
da kylerinde ise yz nfusa 7,8 dava dyor: birincisi, ikinci
sinden hemen hemen iki misli fazladr.
Davalarn says ok daha az olduu gibi, dava eitlerine
gre dal ta da kylerinde farkl bir vaziyet gsteriyor. Ova
kylerinde mlkiyet mnasebetlerini ilgilendiren davalar, ahsa
kar ilenen c rmlerden dolay alan davalardan daha kaba
rik bir yeku n tuttuu halde (%23. 1 'e kar % 29'9) , da kylerin
de ahsa kar ilenen crmlerden mtevellit davalar yzde
26.2, mlkiyet mnasebetlerinden doan davalar ise yzde 1 1 .4
tutuyor. Bu hal, topluluklarn iktisadi durumlar ile hukuki durum
lar arasnda illi bir ballk olduu , iktisadi durumu daha ileri top
luluklarda mlkiyete ait davalarn da daha teferruatl dalna
baklnca, ova kylerinin bilhassa alacak ve miras davalarnn
okluu yznden da kylerinden kesin surette ayrldklar beli
riyor. Ova kylerinin 1 07 alacak davasna kar da kylerini 3
davas , 60 miras davasna kar da 5 miras davas olduu gr
lyor. Alacak davalarnn ova kylerinde bu kadar fazla, da
kylerinde ise bu kadar az oluu, bu iki eit ky grubunun e
hirle olan iktisadi mnasebetlerindeki farkla izah edilebilir. O\(a
kylerinin btnlklerinde ehre kapal olduklarn, ancak kk
bir zmrenin iktisadi mnasebetlerde mutavass t rol oynadkla
rn bir ka kere tekrar etmitir. Ova kylerindeki alacakl davala
rnn byk ksm kasabal esnafla, borca giren kyl arasnda
dr. M iras davalarnda grlen vaziyet ise, ova kylerinde aile
messesesinin i birliinin krlnn bir belirtisi olarak telakki
1 86
Dla Mnasebetler
edilebilir. Siyetli'de miras meselesinden dolay mahkeme kaytlar bu ifadeleri kuvvetlendiriyor.

Da{! kylerine ait en kabark dava says, devletin kuymu ol
du{lu mevzuata uymak zere mahkemeye yaplan mracaatlar
dan mtevellittir. Yz krk dokuz davann krk yedisi yani yzde
31 '5'i bu snf giriyor. Bu 47 mracaattan 40' da ya dzelmek
iin yaplan mracaatlardr. Ya dzelmelerin byk ekseriyetini
kzlarn yalarnn bytlmesi tekil ediyor. Bu hal de, kylerde
ki hakiki evlenme yayla kanunun talep ettii ya arasndaki
farktan do{lan bir haldir. (Kanunun daimesiyle bu son seneler
de bu vaziyetin deimi olmas tahmin edilebilir) Evlenebilmek
iin ya dzeltme mracaatlarnn fazla oluu, kanuni evlenme
eklinin bu da kylerinde de hakim evlenme ekli olduunu
gsteren bir belirti olarak telakki edilebilir. Bu demektir ki evlen
me iinin tanziminde ky topluluu , o nun adet ve gelenekleri,
otorite saylmaktan ve bu sosyal mnasebetler alannda ky ka
pal bir topluluk olmaktan kmtr.
Grlyor ki, gerek yollar, tama ve haberleme vastalar
bakmndan, gerek iktisadi mnasebetler, nfus hareketleri bak
mndan, gerek hukuki-idari bakmdan ova kyleri ile da kyleri
arasnda keskin farklar vardr; birinciler, hemen her cihetten b
yk mikyasta da alm topluluklar, ikinciler ise, byk mik
yasta kapal topluluklardr. Bununla beraber, kasabaya sekiz sa
atlik mesafedeki bu "kapal" da kyleri dahi, memleketimizin
baz mntakalarndaki ky topluluklarna kyasla yine nisbeten
ak topluluklardr; kapal topluluklar n tipik rnekleri deillerdir.
1 87
AiLE
OVA KYLERi
Cemiyetlerde grdmz mnasebet nevileri arasnda iki

nevi mnasebetler sistemi vardr ki, herhangi zaman, mekan, ve
tipte olursa olsun, her cemiyette bu iki mnasebetler sistemi
mevcut ola gelmitir. 1 - iktisadi organizasyon 2- akrabalk m
nasebetleri sistemi ( 1 ) . iktisadi organizasyon ve akrabalk m
nasebetleri sistemi ekilde deiir, fakat u veya bu ekilde dai
ma mevcuttur. Yalnz bu iki mnasebetler sisteminin itimai
tekamlde ald seyir, mhtelif tip cemiytelerdeki nisbi ehemmi
yetleri birbirinden farkldr. Akrabalk mnasebetleri cemiyetin ta
azzuvundan ok mhim bir yer tutmakla balad ; en iptidai ce
miyetlerde, kendilerine has messeseler douracak kadar
kuvvetli olmyon iktisadi mnasebetler, fonksiyonlar; akrabalk
mnasebet ve messeselerine eklendiler ve en batan aile ve
klan iktisadi birer teekkl mahiyetini ald. Daha sonra dini ve si
yasi fonksiyonlar, mlkiyet haklar da aileye eklendi. Cemiyetler
sosyal s nflara da ailelere ayrld . Ancak Rnesanstan sonra
Avrupa'da beliren yeni cemiyet tipinde, bilhassa on dokuzuncu
asrdan beri, aile, fQnksiyonlarn ve bunun iin de cemiyet taaz
zuvundaki eski ehemmiyetli mevkiini kaybetmee balad . Dier
taraftan iktisadi mnasebetler cemiyetlerin taazzuvuna gittike
daha kuvvetle, daha apak damgasn basmtr. iktisadi mna
sebetler bir taraftan ailenin ekline tesir eder ve ailelerin sosyal
s nf ve i blm blmlerine gre ayrlmasn inta ederken, di
er taraftan, aile dnda iktisadi messeselerin (mesela lonca
lar) domasna sebep oluyordu . Modern cemiyetlerin organizas1 Aile demiyorum, nk iptidailerdeki klan tekilatnn "aile"
olup olmad mnakaal bir mevzudur.
1 89
yonunda iktisadi messeselerin eidi ve says grdkleri fonk

siyonlar daha evelki cemiyet tipleriyle mukayese edilmeyecek
kadar oktur. ite bu mlahazalar dolaysiyledir ki, sosyal teka
ml ve sosyal de{lime tetkiklerinde iktisadi organizasyonla aile
arasndaki iliikli{li bulmak ve belirtmek en mhim meselelerden
biridir.
Ova kylerinin yksek iktisadi seviyesi, kylerin gittike
"ak" bir hale gelmesi, ehirlemesi tesirini ky aile yapsnda
da gsteriyor. Bir evlenme Met ve kaidelerinde deiiklikler ol
mutur. ikincisi, aile grupu "basitlemi", klm, akrabalk
mnasebetleri gevemitir. Adiloba'daki aile ekli baz vasflar
itibar ile o kadar "modern aile" dedi{limiz ekle benziyor ki, ne
kadar ehirlemi olsa kyde aile duru mu nun bu vasflar gste
receini daha evvelce savunmamtk.
Ailenin kuruluu: Evlenmede ananevi usul evlenmenin aile
taraf ndan tanzimi, kz ve erkein birbirini grmemeleridir. Fakat
filen delikanllarla kzlar birbirlerini gryorlar, mnasebetler te
sis ediyorlar ve bu mnasebetler evlenme ile de neticeleniyor.
Adiloba'da bir kadn, "bizim kzlar ehir kzlarndan asri" diyordu ,
"nianllarnn karsna dikiliveriyorlar" Bu szleri iiten baka
bir kadn da kyde grmek frsatnn kasabadan daha ok ol
duunu syledi. Bununla beraber kadn erkek m nasebetlerinin
eskidenberi bu kylerde mslmanln dar, sk kaidelerine pek
uymad anlalyor. Paa kynde gittiimiz bir kna gecesi
toplantsnda erkekler, misafirlerin, gelinin ve algclarn toplan
dklar avluya girmiler, kadn kmesinden be on adm geride
durarak gen gelinlerle kzlarn oyunlarn seyrediyorlard. Hatta
bir delikanl bana bir kvrk rterek kadnlarn arasna karm,
sevdii kz yakndan seyre dalmt. ihtiyarlar bu delikanl y ko
ruyordu. Zaten, byle szde kyafet deitirerek kadnlar aras
na karmak adet olduundan, herkes iin farknda olduu halde
grmemezlie geliyordu. Paakyl gen bir gelinin anlatt{lna
gre, o kyde kklkten her kzn bir gnl verdii olurmu.
Hatta kzlar, yavuklu ve sevgilileri kna gecesinde bulunmazlar
sa kalkp oynamazlarm. Bizim sekiz kyn dndaki baz ky1 90
Aile
lere ait anlatlan hikayelere gre aralarda kzlara kna gecesinde

tatala otundan bir iki yapp iirilir, kzlar kendilerinden geer, ne
yapt klarn bilmezlermi. Bu kna gecesi Adetleri ok eskiden
beri devam edip gelen bir ananenin izleri gibi grnyor, iptidai
lerinin cnblerini (orgies) hatrlatyor.
Kyler ehirletike bu adetler ortadan kalkyor. Bizim sekiz
kyde erkeklerin kna gecesine gelmeleri adeti ok zayflam:
Adiloba'da kalmam. Dier kyler bu hususta Adioba'y vyor
lar. 'Erkekler gelmiyor da kzlar, gelinler ssl ssl giyiniyorlar''
diyorlar. Kylerin ehirlemesi , kasabalamalar demek olduu
na gre, kasabann sk, kapal adetleri kylere de dalyor: ka
dn erkek hayatnn bsbtn ayrlmasna, kagn fazlalama
sna meydan veriyor. Ama dier taraftan, kasaba kendisi
deiiyor, kadnlar daha fazla serbestlie kavuuyor: eski ky
metler kasabada zayflyor. Kye giren eski kasaba kymetleri,
kuvvetlerini kaybetmi kymetlerdir. Bundan baka, kyn kk
ve ak havada almay icap ettiren muhitinde kadnlarla er
keklerin birbirlerile temasa gelmemeleri pek mmkn olmuyor.
Bu artlar altnda, eski kasaba sosyal kymetlerinin koymak iste
dii keskin kadn erkek ayrl kaidesine uymaz haller beliriyor.
Bylece, mevcut kymetlere gre olmas icap edenle fiilen mev
cut olan du rum birbirine uymuyor.
Evlenmeden evvel alakalarn, mnasebetlerin belirdiini bir
gen kzdari, bir yeni evli erkekten, iki kadndan ayr ayr dinle
dik. Yaz bilmeyen kzlar bilen arkadalarna gidip sevgililerine
mektup yazdryorlar; sevgililer gizli olarak buluuyorlar, hatta
kz sevgilisini eve bile alyor. Biz Adiloba'da iken evlenen bir
gen, evlenmeden evvelki mnasebetlerini anlatt. ilk nianlanp
ayrld kzla nasl bulutuklar n anlatrken kzn evine gittiini
syledi; ky adetlerine gre erkein kzn evine gidemiyeceini
bildiimden bunun nasl mmk n olduunu sordum. Delikanl
benim anlayszl ma adeta kzd, "duvardan atlad m diyoruum,
sen hala nasl giderdin diyorsun" diye kt. ihtiyar bir kadnn
teyit ettiine gre "kzn gnl olursa" kapy aral k brakmak gibi
bir tedbir alrm. Biz kyde iken ola_n kz karma vakasnda kz191
la nianls arasndaki mnasebet uzun uzadya anlatld, tahlil

edildi. iki nianlnn sk sk kolayca bulutuklar ve ky halknn
da bunu bildi{li sylenenlerden anlalyordu. Kyde gizli olan
vaziyetler gerekten gizli de{lildir; bu vaziyetlerin a{la vurulma
sna msaade edilmiyor, fakat gya gizli kaldklar mddete bi
lindi{li halde gz yumuluyordu .
Grlyor ki, sratle de{lien her cemiyette oldu{lu gibi Adilo
ba'da da sosyal de{lime kymetlerde ikilikler, ayrlklar douru
yor. Kymetlere gre nazari olarak anlat lan vaziyetler hakiki va
z iyet bir birine uymuyor. phesiz en kapal ve istikrarl
cemiyetlerde bile mevcut kaidelere, kymetlere temami ile uygun
bir hal grlmez ; daima kaideler krlabilir; ama de{lime halinde
olan cemiyetlerde kaideler ve kymetlerle fiiller arasnda uymaz
lk artar ve bir "ikilik" vaziyeti meydana gelir. Bunun iin ahsla
ra nasldr veya nasl olmaldr? diye sorduumuz suallere ald
mz cevaplarla ayn ahslarn mahhas vaziyetlerde aldklar
tav rlardan kard {lmz neticeler birbirine uymaz. M esela, ky
kzlarnn ehir kzlarndan daha asri olduklarn tasvip etmiyerek
syliyen kadn, gayri meru mnasebetlerini bize kendisinin an
latt{l bir kadnn kzn o{llan kardeine almakta t ereddt etmedi
ve bunda ahlaki addedilmiyecek bir eyin mevcut olduunun
farknda bile deildi.
Eski ekilde aile hakim surette "patrilocale" dir; evlenen ift
kocann kynde veya evinde oturur. i gveylii nadirdir ve
pek ho grlmez. Adiloba'da bu vaziyet olduka de{limitir.
Orada da aile u mumiyetle "patrilocale" dir, fakat i gveyliine
olduka sk rastlanr ve buna kar kuvvetli bir hogrmezlik de
mevcut deildir. Bugn kyde ttibarl mevkii o lan iki kii vakti ile
eski zengin ailelerin yann igveyi girmiler ve bu vaziyetten
faydalanarak bugnk mevkilerini elde etmilerdir. Yaptmz
sayma gre 1 1 4 aileden 78 inin oturduu ev erkee, 36 snn
oturduu ev kadna aittir. Evin kadna ait olduu haller igveyli
{li gibi sayabiliriz Grlyor ki, kadnn evinde oturan aileler, er
kein evinde oturan ailelerin hemen yarsna yakndr. Patriloca
le kaidenin krldn gsteren dier bir belirti de 1 29 evli iftten
1 92
Aile
1 4 nde kadnn kyden , e rkein dardan oluudur. Bununla
beraber i gveylii daha ziyade ikinci evlenmelerde gr lr.
Ky "ak" bir topluluk olduundan, "ierden" veya "dardan"
evlenmek bir kaide halinde belirmiyor. 1 29 iftten 30 unda hem
erkek hem kadn kydendir; 39 unda erkek kyden, kadn dar
dandr; 46 snda hem kadn, hem erkek dardandr. Kadnn d
ardan geldii 39 ailede; 1 O gelin kasabadan, bir lzmir'den, 1 1
lin de ova kylerinden gelmitir. Dier 1 7 gelin daha uzak
kylerden, da kylerinden gelmilerdir. Uzak da kylerinden
gelen gelinlerin yakn ova kylerinden gelenlerden daha fazla
oluu , nfusun dalk mntakalardan ovaya iniinin bir belirtisi
dir. Tepecik kynde bir kadn da bu hadiseye iaret etmi,
'uzak kyler bize vermek ister, biz de ehire" demiti . Da ky
leri ovaya, ova kyleri kasabaya yzlerini evirmilerdir.
Ailenin kurulmasnn balangc eve temeli olan nikah muka
velesi de temami ile ehirlemitir. imam nikah ile evli iftler
Adiloba'da mevcut deildir: yalnz Paaky'de imam nikah ol
mas muhtemel olan bir evlilik vaziyeti ile karltk. Birden fazla
kadnla evlenmek de temami ile ortadan kalkmtr. Adiloba da
iki karl yalnz bir adam var, o da medeni nikahdan evvel evlen
mi. Erkeklerin neden birden !azla evlenmedikleri konuu lurken
bir kadn "A imdi bir tanesini geindiremiyorlar" dedi. Medeni
nikahtan baka bir de imam nikah yaplyor mu? tesbit edeme
dik. lbrahim avu"un anlattna gre medeni nikah ilk tatbik
edildii senelerde nikahtan sonra imam bir de dua okurmu, zi
ra duasz nikah alabileceini kylelerin akl almam; yava ya
va almlar; artk duaya filan lzum kalmam. Bizim bulu ndu
umuz nikahta yegane dini unsur "Allan emri, Peygamberin
kavli ile" szle nikah kymalar idi.
Aile yapsndaki deimeler. Ailenin hacmine ve i yapsna
baktmz zaman bu messesenin klmekte ve basitlemek-
te olduu grlyor. Ailenin hacminin klmesinden, nfus
adedinin azaldn; basitlemesinden tek bir iftin mteekkil bir
hale geldiini kastediyorum. Birden fazla evli iftten ve onlarn
ocuklarndan mteekkil aileye mrekkep aile diyorum, zira bu
1 93
Toplu'!1sal Yap Aratrmalar
itflerin her biri ayrlarak birer btn aile tekil edebilirler. Halbu
ki tek iftli aile , aile olmak btnln kaybetmeden daha k
k bir birlie irca olunamaz. iftten biri lr veya boanrsa, o
cuklarla beraber ana veya babann tekil ettii birlie
"paralanm aile" diyorum. Ailenin nvesini evli ift tekil eder.
B irka iftin bir arada yaad{l aile birka nv'e lidir. "Modern ai
le" tek nveli, yani tek iftlidir. Bu nvenin etrafna dier akraba
lar da toplanabilir, aile birliine kat labilir: Teyze, hala, nine, ev
lenmemi kardeler gibi. . . Tek iftli olup da dier akrabalarn
kart aileye "kark aile" diyebiliriz. Nve ortadan kalktktan
sonra da -ana baba ldkten sonra- kardeler bir arada yaa
makta devam edebilirler; o zaman aile "paralanm" neviden
olur; fakat bu grup bir aile olmak vasfn yine balangta bir evli
iftin bulunmasndan alr. Kardeler byyp evlendikten sonra
da bir arada yaamakta devam ederlerse, o zaman paralanm
aile yeniden nvelenerek mrekkep bir aile ekli alyor demektir.
Kardeler evlendikten sonra ayrlrlarsa, paralanm aileden tek
nveli, mstakil aile birlikleri meydana gelir.
Kyde bir de "hane" tabiri vardr. Bir topluluun sosyal duru
munu tahlil bakmndan hane mefhumu ok farkldr. Hane, nfu
sun geim birlii bakm ndan tahlilidir; haneler, nfusun ayrld
"geim birlikleri" dir. Geimi bir olan fertler grupu bir hane'dir.
Hane tek bir fert de olur, eer o fert kendi geimini kendi temin
ediyor ve ayr yayorsa . . . Hane mefhumunda m him olan,
"grup" vasf, veya "akrabalk", "evlilik" vasflar deildir, bu vasf
lar ailenin tazammunu :a girer. Hane de mhim olan geim birli
i veya ayrl halidir. Bunun iin tek bir fert bir kazan ve geim
birlii ise ky defterine bir "hane" olarak geer. Hane ile aile ta
rifleri bakmndan birbirinden ayr iseler de, mahhasda birbiri
leri ile sk s kya ilikilidir. Her aile bir hanedir; yalnz her hane
bir aile deildir.Bir evde oturan bir akraba grupunun tek bir m
rekkep aile mi, yoksa tek -nveli bir ka aile mi tekil ettiini bu
hanelik vasfna gre ay ryoruz. Bir evde oturan ve akraba olan
evli iftlerin - mesela erkek kardelerin- kazan ve geimi birbi
rinden ayr ise , bunlar birer basit aile tekil ediyorlar; bir ise tek
1 94
Aile
mrekkep aile tekil ediyorlar demektir.

Aile veya hane durumu kadar olmamakla beraber, bu bir ev
de oturmak keyfiyetinin de sosyal bir ehemmiyeti vardr. Ayn ai
leler tekil eden evli iftler birarada oturuyorlarsa, ayr hane ol
malarna ramen bunlarn arasndaki mnasebetlerin ayr
evlerde oturan akraba ailelerinkinden daha sk o lmas ihtimali
fazladr. Bunu iin aile gruplar n bir evde oturmak bakmndan
da tasnif etmek manal dr. Bununla beraber, ilk ksmlarda ev e
killeri bahsinde iaret ettiim gibi, aileler blndke evler de
bl nyor. Fakat ailenin bl nmesiyle evlerin blnmesi hadise
si arasnda zaman itibariyle bir "gecikme" var. Bu iki hadise bir
biriyle iliiktir, fakat ikisi ayni zamanda vaki olmyor; biri gecike
rek dierini takip ediyor.
Aile, hane, ev bahislerinde ksaca ele ald m bu noktalar
gz nnde tutarak Adiloba ky ndeki durumu inceleyelim.
Adiloba kynde 1 26 ev, 1 34 hane var. Bunlardan 1 6 hane,
ikier hane bir arada olmak zere 8 evde oturuyor, dierleri tek
hane, tek evdir. Zamanla bu on alt hanenin de ayr evlere bl
neceini imdiden kestirebiliriz. Daha biz kydeyken iki ev b
lnmiye hazrlanyordu ; bu suretle birarada oturan hane adedi
1 2'ye inmi olacaktr.
ister bir evde, ister ayr evde olsun, hanelerin i yaplar bakHAN E VE AiLELERiN i DURUMU
Hanelerin i durumu
Ky
eidi
Ailenin i durumu
Yalnz
Yayan
ift
2
ift
3
ift
Paralanm
Aile
Ky
1 00
14
Dag
Ky
63
13
11
Ova
1 95
Yan
Dik
Murek Mrek
kep
k,ep
Basit
12
1 00
Toplumsal Yap Aratnnalar
mndan tasnifine gre, 1 34 hanenin 1 00' tek evli ift 1 4'i iki evli
ift, biri de 3 evil iftten mteekkildir; 9 hane paralanm aile,
9'u yalnz oturan tek kad n, biri de yalnz oturan bektlr e rkektir.
N FUSUN HANELERE GRE OAILIMI
Hane iinde
n fus says
1 2 3 4 5 6 7 8 9 O 1
Adiloba hane
1O 11
says
Siyetli hane
sav s
12
14 15
1 5 29 32 1 8 1 1 3 1 3 - - - 1
10 7 10 14 16
12
15 5 4 - 1
Onbe aileden 1 2'si "dikine mrekkep" tir, yani ana baba, ev

li bir oul ve ocuklardan mteekkildir: 3' de "yanlama mrek
kep" dir, yani evli kardelerden ve ocuklardan mteekkildir.
Eer mrekkep aile btn evli oullar iine alrsa, o zaman aile
olduu kadar yanlama da mrekkeptir. Ky ailesi yanlama m
rekkepfiini en evvel kaybetmi bulunuyor. yle grnyor ki
mrekkep aile paralanr, basitleirken, ewela evli ocuklardan
bir ksmn , byklerini kaybediyor; kk oul ana babann ya
nnda kalyor. Bu suretle aile yan ksmlarndan kaybediyor, diki
ne bir mrekkeplik kalyor. Patriyarkal mrekkep -aile eklinin
kuvvetle mevcut olduu hallerde de, iktisadi tazyik dolaysiyle
aile yan ksmlarndan kaybedebilir. Fakat bu hallerde aileden
kopan ksm gen ks mdr. Kk oullar ayrl r, ayr aileler te
kil ederler; byk oul ailenin baba ldkten sonra reisi ve de
vam ettiricisi olarak ana babann yannda kalr. Bu hallerde k
k oullar n ayrlmas , aile eklinin bozulmas , zlmesi
demek deildir; bilakis, aile mlknn paralanmamas , patri
yarkal aile messesesinin kuvvetle devam iin tatbik edilen bir
kaidedir. Halbuki Adiloba kyndeki vaziyette aileyi devam ettir
mesi laz m gelen byk oul aileden ve evvel ayrlyor. Bu ayrl
ma, patryarkal ailenin bozulmas , zayflamas demektir. Kk
1 96
Aile
olun ana baba ile kalmasna iki sebep vardr: Biri byk oullar
daha ewel geimlerini temin edip ayrlyorlar, ikincisi, kk
oul yetiip evleninceye kadar ana baba ihtiyarlyor, eskisi gibi
almyor. Hem kk ou da giderse ihtiyarlklarnda bsb
tn yalnz kalacaklardr. Onun iin kk olu yanlarnda alko
yuyorlar. M amafih, geimlerini temin edip te iktisadi istiklallerini
kazanabilecek hale geldikten sonra isterlerse kk aile durumu
bunu da mmkn klyor.
Ailenin klp paralanmasnn, akrabalk balar nn geve
mesinin en manal belirtilerinden biri de 9 kadnn kendi bana
yalnz yaamalardr. Bunlardan yalnz biri anormaldir ve geimi
. iin ky halknn yardmna muhtatr. Dierleri hem yalnz oturu
yorlar hem kendi geimlerini kendileri temin ediyorlar; bunlar, ya
topraklarn ortaa verip ileterek, yahut da - topraklar yeter de
ilse- ie gederek, kk hizmetler yaparak geiniyorlar. Bu ka
d nlarn kyde akrabalar vardr. Muhtarn annesi bunlardan biri
dir. Olu muhtar, hali vakti yerinde olduu halde ihtiyar kadn
ayr bir evde tek bana oturuyor: ba(llarn kasabada kk bir
memur olan gveyisine ileterek geiniyor. Muhtarn annesinin
byle ayr oturuu onu n haysiyetine dokunur, yakk almaz bir
hal telakki edilmiyor.
Ailenin mrekkep bir ekilden basit bir ekle gemesi, ayni
zamanda hacminin de klmesi demek oluyor. Fakat ailenin
hacmi, ailenin ekli deq imeden de, ocuklarn says azalarak
EVLERiN M LKiYETi
Evin
mlkiyeti
c:
"O
o
c:
111
::::::
::
::::::
Adiloba
Hane says
73
36
Siyetll
Hane says
69
22
:::E
J:
c:
:: - ::
>. 111
111 .:::
:::::: o
.:::
ID
u;.
::::
a5
v
v
1 97
c:
>.
o
c:
::
ID
"O
o
::;
.:::.
(.)o
ID
ID
c: 111
111 -
:::::: ....
:o
1 32
sa_
:::E
::
klebilir. Bu suretle de kyde ailenin klm olduu beliri

yor. Evvelce aile ba na ocuk says daha fazla m idi? Bilmiyo
ruz ; fakat bugnk halinde ailenin hacmi kktr. Hanelerin
nfus adedine gre tasnifi 1 ile 1 4 arasnda tahavvl ediyor. Fa
kat 1 33 haneden ancak 4' 9'dan daha fazla nfusludur. Hane
bana vasati nfus 4,62dir; demek ki umumiyetle tipik aile ola
rak al nan 5 kiilik - ana baba ve ocuk -aileden daha kk
t r. Hanelerin %72,2 i 5 ve daha az nfusludur, ve ky nfusu
nun %57.4 be ve daha az nfuslu hanelerde toplanyor. Tek
fertli haneler mstesna, dierleri ayn zamanda birer aile olduu
iin bu rakkamlar ailenin acmini de belirtmi oluyor. Ailenin bu
klm hacmi, ocuk doumlar nda grdmz vaziyete de
uyuyor. Yalnz ailenin paralanmas 'basitlemesi" deil, doum
nisbetinin dk oluu veya sa kalan ocuk saysnn az oluu
da ailenin hacmini kltyor.
N FUSUN HANELERE G RE DAGILIMI
K Y EiDi
Evin mlkiyeti
Evin menei:
Babadan miras
Anadan miras
nceki kar veya
kocasndan miras
Satn al nm
Yaptrlm
Yar satn, Yar yaptrlm
Satn ve miras
Miras ve yaptrlm
Mehul
Da ky
Ova ky
Kocann
ev says
Kadnn
ev say s
Kocann
Kadnn
ev says
50
8
1
ev says
20
1
11
-
5
22
6
18
3
2
1
5
6
11
1
13
1
1
5
1 98
3
1
Aile
Akrabalk ve aile mnasebetleri. Paralanp klmekte olan
patriyarkal aile ekli ile beraber, erkek taraf ndan akrabaln da
ehemmiyeti azalyor. Nazari olarak baba taraf ndan akrabalar
daha mhim, daha yakn addediliyor, fakat fiilen ana baba tara
fndan akrabalar ayn derecede, hatta bazlarnn iddiasna gre
daha fazla seviliyor. Bundan bahsederken ana tarafndan akra
balar iin, "ne de olsa ayn karndan" dediler. Kz olandan daha
hayrl karm, anasn brakmaz, gelir arar, hasta olunca or
basn piirirmi. Kocas mani olsa gizli gelir, olmazsa ayak direr
AAnamdan vaz gemem" dermi. oluk ocuk olduktan sonra
da adam ne yapsn? raz olurmu. Ama kzn ocuklar olun o
cuklar kadar yakn deilmi. Kznkiler iin "Elin ocuklar" diyor
lar. lm ve askere gitme gibi hallerde kadn ve cocuklar mu
hakkak kaynata ve kaynana ile beraber kalyorlar. lsmail
avu'un kznn kocas bir sene evel lm; kadn, kocasnn ai
lesi ayn kyde olduu halde, ocuu ile beraber babasnn evi
ne dnm. Erkek taraf ocua sahip kmyorlar. Kocas aske
re gitmi olan bir gelin kendi ninesi ile beraber oturuyor,
kaynatann yanna gelmemi. On iki yalarnda kk bir kzn
anas ile babas ayrlmlar, annesi tekrar evlenmi, kz anne an
nesi ile beraber oturuyor. Dier bir kz ocuu daysnn yannda
oturuyor.
Ailenin ekilde geirdii deiiklikleri anlatrken dolays ile ai
le mnasebetlerine de dokunmu olduk. Aile balar gevemi
tir, tesand azalmtr. itimai tekam l seyrinde aile, kuvvetli,
byk mikyasta kendine yeter, hacimce byk bir birim olmak
dan, balar gevemi, ferdid[lmi, kendine yeterliini kaybet
mi, kk bir birim olmaa doru bir seyir takip etmitir. Kye
yeni artlar girdike, kydeki aile da ayn istikamette deiiyor.
Kyde aile ehirdekine nisbetle hala kuvvetli iktisadi bir birliktir,
fakat tam patriyarkal aile tipine gre iktisadi birlik vasfndan ok
kaybetmitir. M lkiyette kadnn msavi haklarnn tan nmas,
mirasta kzlara msavi hisse verilmesi bu birliin zayflad nn
en birinci belirtisidir. Bu vaziyet m lkn ailede erkek tarafndan
devamna mani oluyor. Erkek ocuklarn babalarndan ayr imala-
1 99
mlkiyetin paralanmasn ve aile iktisadi birliinin zlmesi

nin dier bir belirtisidir. Aile tam bir istihsal birlii olmaktan k
m t r. Baba ile oul ayr ayr geimlerini temin ediyorlar; iktisa
di, mukavelevi n nasebetlere de giriiyorlar. M esela baban n
topran oul ortaklama ba haline getiriyor: yetien ban yar
s baban n, yars oulun oluyor (Adiloba'da lbrahim avu'la
babas aras ndaki anlama gibi) . Baba ile oullar arasnda mlk
kavgalar da kabiliyor; oullar baba lmeden mlk parala
mak veya idaresini ellerine almak istiyorlar. Bu yzden Hac Mu
rat ile oullarndan ikisinin aras aktr. iki oul babalarnn dile
rini dkncye kadar dvmler, i mahkemeye intikal etmi.
Oullardan birin anlattna gre birka yl nce bir iki uval z
m babasndan izinsiz satm. Babas dava etmi, olan mahke
mede, "bu zmleri ben al tm yetitirdim, babam bana hisse
ayrmad" demi ve berat etmi. Yine ayn ahsn ifadesine gre
ailelerin yetikin oullar zmler kururken gece bada sergiyi
beklerlermi. O zaman mnasip bir miktar zm gizlice ayrr
saklarlar ve bunu satarak kendilerine harlk ederlermi. Ky o
cuklarnn anlattklarna gre ana babadan gizlice, tarladan msr
da ar lrm. Delikanl lar msrlar uzun torbalar iinde, torbalar
da pantolonlarnn iinde sakl , .bakkala getirirler satarlarm. Da
ha kk olanlar msr kasketlerine doldururlarm. Bu vaziye
tin nne gemek iin muhtar kyn iki bakkalna byle getirilen
msrlar satn almamalarn tenbih etmi. Biraz nce anlatt mz,
kyde akrabalar h atta evli oullar olduu halde yalnz oturan
kad nlarn, ihtiyar ana babay yalnz brakarak ayr kan oulla
rn mevcudiyeti aile tesandnn zayflamasnn dier belirtileri
dir.
lstahsfil faaliyetlerinin eidi bak mndan da aile istihsf birli
i olmak vasfndan kaybetmitir. Yalnz gda maddelerinin istih
sali aile iindedir; ziraat aletlerinin giyecek eyasnn, ev eyas
nn imali , snai istihsal temami ile aileden ayrlmtr. Adiloba'da
yalnz bir ailenin bir sene evel len olu ziraat aletlerinin bir ks
mn kendi yaparm. Kyde ha.la onun ne kadar meharetli oldu
undan bahsediliyor. Dokumaclk hi mevcut deil, orap rr
200
Aile
mek de azalm; kad nlar hemen tamamen, erkekler ksmen ar

orab giyiyorlar. ark hi kalmam. Gda maddelerinin istih
salinde, piyasa iin yetitirilen maddelerin istihsali btn aile
fertleri tarafndan, ailenin istihlaki iin gda maddelerinin hazrla
n (pekmez, tarhana, bulgur, zeytin ya vs.) kadnlar tarafn
dan yapl yor.
Ailenin birliini yapan harici artlar (mlkiyet birlii, iktisadi
fonksiyonlar) ortadan kalktka ailenin fertleri arasndaki balar
geviyor, ana babann kuwetli otoritesine kar tabi fertler (oul
la, kzlar, gelinler) ba kaldrmaa balyorlar. Aile daha ferdiyet
i bir durumu geliyor. Oullar ana babaya kar geldikleri gibi
gelinler de kaynanaya kafa tutuyorlar. Adiloba'da aann anas
adeta bir ii gibidir; durmadan alr; kl kyafeti iyi de ildir;
oullar ile gelinler kasabaya veya lzmir'e gezmeye gittikleri za
man o arkada, kyde kalr. Gelinler istedikleri gibi hareket eder
ler, kaynanadan korkular yoktur. Bu ifrat bir vaziyettir, br kay
nanalarn otoritesi bu k?dar dk deildir. Fakat umumiyetle
gelin kaynanann geinmedii, en iyisi ayrlmak olduu syleni
yor. Dier bir misal: Gen gelin Fadime uykusunda ok dkn
dr; geceleri alt aylk ocuuna bakmaz : kaynanas kalkp bak
ma mecburiyetinde kalr; kaynanas bu vaziyetin bize anlatrken
Fadime de aldr etmeden g lyordu. Fadime kaynanas ile
kavga da eder, hi bir lakrdnn alt nda kalmaz. Kocas asker
den ona ayr mektup yazar, kaynana da bunu bilir. bir ey de
mez . Halbuki eski adetlere gre erkek karsna ayr mektup yaz
mak deil, ondan aka mektubunda bahs bile edemezdi.
phe yok ki, oul-baba, gelin-kaynana mnasebetleri aileden
aileye deiiyor. Ewece de iaret ettiimiz gibi byklerin otori
tesini tanmak kyde ehirden daha kuvvetlidir; fakat bu vaziyet
yeni artlar altnda gittike zayflamaktadr.
Kar koca mnabesetlerinde erkek kuwetle hakim bir mevki
dedir. Bu mnasebet sahasnda dier aile mnasebetlerinde ol
duu kadar deime grlmyor. Kadn erkek mnasbetleri aile
iin hala eskisi gibi devam ediyor. Erkek karsn debilir; kad n
erkein sznden kmaz; o n a temami ile tabidir. Kadnlar ger201
Toplumsal Yap Aratrma/afi
ekte kocalarndan ok dayak yemiyorlar; biz kyde iken hi bir

vak'a itimedik; fakat kocasnn karsn dmesi mmkndr ve
tabiidir de. Kansn medheden gen bir koca, karsna ne kadar
kymet verdiini anlatmak iin "ben ondan yle honutumdur ki
hani imdiyecek bir kerre el kaldrm deilim" diyordu.
Nesiller arasndaki mnasebetler sahasnda ana baba otori
tesi yklr, aile daha ferdiyeti bir hal alrken kadn erkek mna
sebetleri neden ayn derecede bir deime hali gstermiyor?
Evlatlarn ahsi istikballarinin kazanmalarnn iktisadi istiklallerini
kazanmalar ile beraber gittiini grdk. Geimini temin edebi
len veya edebiliceini akl kesen oul, babasna tabi olmak za
ruretini, ne de arzusunu his etmiyor. Topra n gayet verimli ol
mas, mahsullerin iyi para etmesi , kyde dkkan aabilmek
veya dier kylerde seyyar satclk etmek gibi imkanlar n mev
cudiyeti fertlere "iktisadi frsatlar" veriyor, fert ailenin saa ah
na snmadan iktisadi sistemde kendisine bir yer bulup tutuna
biliyor. Erkek evlatlar iin mevcut olan bu imkanlar kadn iin
mevcut deildir. Kyde kadn mhim ekonomik unsurdur, fakat
yeri sk surette aile istihsal sistemine baldr; onun haricinde,
iktisadi sistemde kendisine bir yer bulabilmesine imkan yoktur.
Aile istihsal sisteminde kadnn fonksiyonunu n sadece "emek te
min etmek" olduunu grdk. Kadn iidir: erkek ise istihsali
tanzim ve kontrol eden "managet" veya "entrepreneur" dr. Bu
nun iin mhim bir iktisadi fonksiyonla sosyal mevkiin iliikli ol
duunu kabu l etmek istemiyen baz sosyal antroploglar, kadnn
mhim istihsal unsuru olduu ciyetlerde de erkee tabi oldu
una iaret ediyorlar. Halbuki mhim olan nokta sadece istihsal
de bir unsur olmak deil, fakat istihsal sisteminde alnan mevki
dir. istihsale idare ve bilhassa kontrol mevkileri otorite ta r,
dier istihsal unsurlarna hakimdir. Yalnz kol kuvveti temin et
mek sosyal mevki vermez, kol kuvvetini temin eden zmre tabi
bir mevkidir: bu zmre ehirde ii, kyde de bilhassa kadn
zmresidir. Kadnn ii olarak alt iktisadi teekk lnn ide
recisi, patronu erkek olduu iin kadn erkee nispetle aa bir
mevkidedir: ona tabidir. lslam dininin telakkileri , kadna verdii
202
Aile
mevki iktisadi artlara dayanan bu vaziyeti daha da destekliyor.

Bununla beraber, iktisadi artlar de!)ise, ehirde olduu gibi
kyde de kadnn mevkii dinin tesirlerine ramen deiir.
Kadnn tabi ve aa bir mevkide olduu cinsi ahlak kaidele
rinde de kendini gsteriyor. Erkek ve kadn iin ayr ayr iki ahlak
miyar var: kadn iin sk bir sadakat, erkek iin tam bir hrriyet.
ehirde de ahlak kaidelerinde ikilik vardr, fakat bu rtbas edil
mee allr; evli erkek hi deilse karsndan aile d mnase
betlerini gizlemee alr; gayri meru mnasebetler nazari ola
rak tasvip edilmez, ayplanr. "O kad nlar" mahalleye, aileye
sokulmaz. Bu hususta erkek kendisi, herkesten ok "o uygun
suzlarn" aile muhitlerine girmesine muarzdr; kars hesabna
byk bir taassup gsterir. Halbuki kyde bu riyakar vaziyet
yoktur. Kars da dahil olmak zere btn ky erkein macerala
rn bilir. Erkein karsna sadakati diye bir mesele yoktur. Erkek
br kadn evine bile getirebilir ve kars mutbakta onlara meze
hazrlar. Bir kadn anlatyordu ; bundan be alt sene evvel koca
s eve bir engi getirmi, bir mddet sonra nedense engi ks
m, gitmi
. . Kadn mutbakta onlara tavuk piiriyormu. Bakm
kocas nn keyfi kak, bir surat bir surat.. Hemen mantosunu sr
tna takp sokaa frlam, ky dolap engiyi bulmu; yalvarp
yakarp gnln etmi, tekrar eve getirmi. Kad n bunu anlat
tktan sonra "A deli, diyordu, imdiki aklm olsa yapar m idim?"
Erkein bu hrriyetine itiraz etmek kadnn aklndan gemez.
Sorulduu zaman "Ne yapacaksn? Erkek o" diyorlar. Erkek
ayplanmad gibi engiler, gayri meru mnasebetleri olan ka
dnlar da ehirdeki kadar kt gr lmyor. ehrin "dm ka
dn" etiketi ile adlandrp cemiyet d brakt kadn kyde ce
maat d edilmiyor. Kyl kadnlar alg c ve engilere ykseklik
hissi ile tepeden muamele etmiyorlar; bilakis algclar, engiler
nazlanyorlar, taleplerde bulunuyorlar: getirten evin kadnlar da
onlara hizmet ediyorlar. algc ve engi grupu ile ky topluluu
arasnda adeta -beraber yaama (symbiotique) mnesebetleri
teess s etmi. Bu kylere muayyen algc ve engi geliyor. Se
nelerdir gele gide bunlarla kyller aras nda ahbaplk belirmi.
203
Biz Adiloba'da iken yaplan dne lzmir'den bir engi geldi. K

yn aalarndan birinin kars ieri giri nce engi yerinden frlad
aan n kars ile sarma dola oldular, hal hatr sordular. Kadn
o akam kocasnn bu engi ile elenecek erkekler arasnda ol
duunu ve evvelce de elendiini biliyor, yle iken engi sanki
oktandr grmedii bir ahbab imii gibi onun boynuna sarlyor
du. Ayn engi biraz sonra kyn efesi Ahmet aann on drt
yalarndaki kzna babasnn kyde olup olmadn sordu kz da
bunu gayet tabii karlayarak cevap verdi. Dn mddetince,
elenti olmad zamanlarda algc ve engiler dnevi halk
na karyor, herhangi bir kadn gibi muamele gryorlard.
Kyde gayri meru mnasebetler de oluyor. Bu mnasebet
ler de ehirde olduundan daha msamahal karlanyor. Bu
kad nlar kyde mevkilerini kaybetmiyorlar, cemaat d edilmi
yorlar. Adiloba'da bize byle birka kadn saydlar; hepsi de k
yn gnlk hayatna normal bir surette itirak ediyorlar. Btn
bu meselede ky gayet pratik bir zihniyet gsteriyor; bu nevi ha
diseleri daima olan tabii hadiseler gibi karlyor, zerinde fazla
durmyor. M amafi fazla apknlk pek ho grlmyor ve engi
oynatp elenenler daha ok muayyen bir zmredir; kyn zen
gince, hi deilse hali vakti yerinde hovardalar ve bir de bunla
rn oullar o lan delikanllardr. Adiloba'da bu evelce bahsetmi
olduumuz kumpanyadr. Kyn erkeklerinin ekseriyeti ii gc
ile uraan kimselerdir.
Kydeki bu msamahakar vaziyet iin iki amil gsterilebilir.
Biri, kasabal , islam zihniyetinin "zina"ya kar ald kuvvetli
cephe, gsterdii taassup kyde yoktu r; nk dini kymetler
kyde kasabada olduu kadar kuvvetle yerlememitir. ikincisi,
kadnn sosyal mevkii o kadar kati bir surette erkeinkinden aa
dr ve erkek o kadar sorgu gtrmez otoriteye sahiptir ki ahlaki
kaidelerdeki ikili rtbas edilmee lzum grlmiyor, bu vaziyet
gayet tabii karlanyor.
Kyn iktisadi refah seviyesi ykseldike ve ehirleme veti
resi ilerledike kadnn sosyal mevkii telakkisinde bir deiiklik
olmas muhtemeldir. Adiloba'da mahedelerimize gre kadnn
204
Aile
tarlaya gitmemesi temayl balamtr. Daha ileri teknik kul la

nlmas ve aile efradnn emei yerine cretli ii emeinin ika
mesi ile kadn tarla ve ba ilerinde ekilebilir. Buna bir de kad
na edilecek muamele hakkndaki kaideler ve ehrin yeni kadn
telakkisi kye girip eklenirse, kadnn sosyal mevkii deiebilir.
Birinci neviden deiiklilklerin daha uzun zaman alaca tahmin
edilebilir. M akinelemee doru sratli bir cerayan yoktur. e
hirden gelen kymetlerin bir rol oynama daha muhtemeldir, zi
ra bu kyler esasen ok ehirlemitir; kasabay adetlerde ve k
yafette takip ediyorlar. Yalnz bu kad n erkek mnasebetleri
meselesinde kasaban n yerli ksm deitii, "modemeletii"
nisbette kylere tesir edebilir. Evelce de sylediim gibi, kyler
ehrin "yeni" ksm ile deil "yerli" ksm ile sosyal mnasebette
dirler. M amafi kyn iktisadi organizasyonunda deiiklik olma
d mddete ehirden gelen tesirler ne dereceye kadar kad
nn mevkiini deitirir bilinemez. ihtiyar kadnlarn kendi
genliklerine dair anlattklarna gre e rkein eve baka kadn
getirmesi, kad na zulmetmesi gibi hallerin azald ve hafifledii
grlyor ama hala kadn erkee msavi bir duruma gelmekten
ok uzaktr.
DAG K YLERi
Evlenme ve aile bahsinde ova kyleriyle da kyleri arasn
da benzerlikler aykrlklardan daha ziyade dikkati ekiyor. Ev
lenme ve aile mnasebetleriyle ilgili adet ve kaidelerde benzer
likler hatta ayniyetler o luu kolayca izah edilebilir; her iki eit
ky kendi balarna birer cemiyet sistemi tekil etmiyorlar. Bun
lar daha geni bir cemiyet erevesinin ve k ltr birliini iinde
yer alan birimlerdir. Bu daha geni kltr ve cemiyet organizas
yonun geniliinde yayg n olan kltr vasflar (cultural traits)
her ikisinde de mtereken mevcuttur. Fakat ailenin hacim ve
iyap itibariyle de her iki eit kyde ayn esas vasflar gsterii
ilk bakta artc grnyor. Da kylerinin daha geri ve kapa
l durumundan dolay , patriyarkal aile eklinin azok bozulmu
205
ta olsa, bu kylerde daha kuvvetle devam etmek de olmas bek

lenirdi; halbuki aile hacim ve yap itibariyle de ova kylerindeki
vaziyete benzer bir hal gsteriyor.Bu benzerliin sebeplerinin
tafsilatl tahlilini bahsin sonuna brakarak da kylerindeki duru
m u ilkin hlasa edelim.
Evlenme: Ailenin kuruluu: Evlenme , kaide olarak kzla erke. in aileleri tarafndan tertip olu nur. Olanla kzn mstakbel ele
rini semek hususundaki haklar mahduttur. Burada da erkein
semek hrriyete kznkine nisbetle daha fazladr; ana baba bir
mahzur grmyorlarsa, oullarnn istedii kz almya teebbs
ederler. Kzlar da isteyip istemediklerini belli edebilirler ve baz
hallerde, hele aneyle kz bu hususta birleirlerse, babaya kar
da koyduklar olu r. Bize anlatlan bir vakada, babas kzn dv
d halde omm nianl sn kamul ettirememi, anas da kznn
tarafn tutmu olduundan nihayet nian bozulmu, geri gnde
rilmi.
Ky hayat genlerin birbirlerini grmelerine ve isterlerse bu
lumalar na msaittir; fakat fiilen genler arasnda ne derece
serbest bir mnasebet vardr, tesbit edemedik. Da kynde,
kyn i ilerini renmek ok daha zor oldu ve ne kadar dost
luk, ahbaplk ettikse de sr kaplarn zorlyamadk; belki vaziyet
hakikaten seyledikleri gibiydi; fakat bizde kalan intiba bize a l
mak ilemedikleri intiba olmutur. Civar kylerde, Siyetlilerin
kendi aralarnda muayyen gnlerde bulumalar vaki olduu, Si
yetli'lerin bu hususta pek ketm davrandklar hakknda rivayet
ler iittik. Her gn suyumuzu getirdii iin en fazla temasta bu
lunduumuz, muhtarn delimen kz da bir gn azndan bu
rivayetleri teyit eder szleri kard. Siyetli'lerin umumiyetle bir
birlerini pek tuttuklar tekrar edilen bir kanaatti ve kyn dan
dan kz alp verme hususunda gsterdii ekingenlik de bu ky
de, belki airet meneinden gelen bir gelenek olarak hususi bir
tesant mevcut olduu phesini uyandryor.
Kz istemiye olann ana veya babas deil, konu komudan,
tandklardan biri gelir. Kz taraf raz olursa, olan taraf yzk,
bilezik, yemeni getirir, kza sz kesilir. Daha sonra ayakkab , o206
Aile
rap ve dier kk hediyelerle, ailenin hali vaktine gre, bir ve

ya daha fazla altn taklr "erbet iilir" . Asl bu merasimden son
ra olanla kz yavuklu addedilirler. Dn kadar arada geen
bayramlarda hediye gnderilirse de kurban bayramnda ko
gndermek gibi pahal hediyeler verilmez.
Dn adetlerinin u mumi ekli ova kylerindekinin ayndr.
Yalnz daha ksaltlm, daha k lfetsiz bir eklidir. Davul gn
alar; Sal gn kekek dn : aramba gn kzn evinde
toplanl p elenilir, fakat gelin giyinip sslenmez, bu toplant "kz
dn" eklini almaz. Akam kna gecesi olu r, o zaman gelin
giydirilir, olan evi gelir. Erkekler de olan evinde toplanrlar,
meydanda iip davu l zurnayla oynarlar. Perembe gn , "duas
gn", gelin at stnde olann sadlarnn kasabadan pehli
van getirilir, erkekler arasnda oyunlar oynanr. Biz kye gelme
den biraz nce yaplan bir dne pehlivanlar gelmi: o gelin
den artk "pehlivanl gelin" diye bahsediliyordu. engi getirmek
adeti yoktur, nadiren getirtilir. engi getirmek, daha ziyade bir
eski kasaba adetinin kylere yaylmas hadisesi olarak beliriyor.
Dn adetlerine ova ile da kyleri arasnda dier' bir fark
da ova dnlerinin daha fazla "kasabalam" olmas, da ky
lerinin ise eski dn adetlerini devam ettirmesidir. Geline yap
lan eyiz batan baa don (alvar) ve zbndan, yemenilerden
ve birka pul ilemeli rtden ibarettir. Yalnz, gelin dn gn
itare don zerine ipekli bir elbise giyer. Civar kylerden nfus
a daha byk ve iktisadi durumu daha iyi olan ve kasaba ile
mnasebetleri daha fazla bulunan Siyetli'de eyiz eyas daha
basitleme temayl gsteriyor, fakat henz kasaba giyim eya
s eyize girmemi. Dazyurt'da muhtarn gelinlerinin her birinin
krkar don ve zbn vard (duvarda as l olanlar sayabildiimiz
kadar) , halbuki Siyetli'de zengin bir gelinin eyizinde 25-30 z bn
saydk. "Al tartma" denilen beyaz pul ilemeli ke al bezden
ba rdsnden Siyetli'de bir tane yapmak adettir ve yan ekil
de beyaz bezden yaplan 'beyaz serpme' pul pahallat diye ar
tk yaplmyor; halbuki Dazyurt'ta al rtden birka tane, beyaz
dan da mutlaka bir tane yaplmakta devam ediliyor. Kza altn
207
takma bahsinde de, Siyetli'de hi bir kzda, en zenginleri de da

hil olmak zere , birden fazla altn grmedik, halbuki Dazyurt'ta
boynuna birden fazla altn takm kzlara sk rastlanyordu. Siyet
li'de eyiz eyas basitleiyor gibi; kasaba giyim eyas bir iki
yerden biraz girmise de henz eyiz eyas arasnda yer alm
yor.
Hediye teatisi daima bir eit eya mbadelesi mahiyetinde
dir, fakat Siyetli'de hediye alp vermenin bir iktisadi mbadele
mahiyetinde oluu daha aka belli oluyor. Esasen, bu kylerin
geimi dar, fakir olduundan sosyal mnasebetlerin her saha
snda iktisadi mlahazalar ok daha ak, rtbas edilmeden ken
dini gsteriyor. iki ailenin dnlerde birbirlerine verdikleri hedi
yelerin muadil olmasna ok dikkat ediliyor, bu muadelet
deimez, inhiraf etmez bir kaide halinde beliriyor. M esela ms
takbel gelinin ka yorgan olacan hesaplyan bir kadn, "iki t a
ne ben veririm, bir tanede filancalar getirir, onlarn dnnde
ben bir yorgan vermitim etti . . . " diyordu. Bir nian bozulunca
da kz t.araf yalnz olan evinin verdii hediyeleri deil, olan
evinin misafiri olarak gelenlerin hediyelerini de olan n ailesine
hediye ediyor. Olan bir bakasiyle nianland zaman o misa
firler artk baka bir hediye vermiyeceklerdir; ilk nianlya verdik
leri ve onun da iade ettii hediyeler ikinci nianlya ciro edilecek
tir. Mu htelif eitten eyay kimlerin hediye edecei nceden
bilinir. Bakr kaplar hsm akraba ve sadlar tarafndan temin
edilir; sadlar bir sandkta getirirler; kzn "yaren"leri kattan
"iek" hediye ederler; bunlar kvck renkli katlardan yaplm
tezyinattr; yapma iek deildir. Olan tarafnn verdii bir hal,
iki sili (kilim) bir ka yatak ve yorgan ve kz n dzd eyiz yeni
evlilere laz m olan ev ve giyim eyas tamamlanm olur. Bu e
yalar araS'gda iktisadi kymeti en fazla olan hal ve kilimlerdir.
Her ne k ifuar bunlar olan evi verir deniyorsa da, kz evi de
masrafa ksmen itirak ettiriliyor. Yn olan evi kz evine gn
derir; orada ynler taran r, bklr, boyanr ve dokunur. Boya
ma parasn ve dokuma parasnn olan taraf verir. Bu nunla be
raber, hal ve kilimleri olan evinin kendi bana hazrlad da
208
A/18
olur.
Yeni evlenen ift umumiyetle olannn evinde oturur. Aile
da kylerinde de hakim surette patriyarkaldir. Bununla bera
ber, erkein karsnn evinde oturmasna kar kuwetli menfi bir
vaziyet al nmyor. Siyetli muhtar ailesi kadnn evinde oturuyor
lard. Oturduklar evlerin kime ait olduunu tesbit edebildiimiz
93 haneden 69 unun oturduu eve erkee, 22'sininki de kadna
aitti. iki aile oe kirayla oturuyordu. Olann ana babas sasa,
yeni ift mutlaka olann evinde otu ruyor, olan i gveysi girmi
yor. Kadnn evinde oturan aileler daha ziyade ikinci evlenmeler
le kurulan ailelerdir. Evin kadna ait olduu yirmi iki aileden on
birinde ev kad na daha nceki kocasndan miras kalmtr; seki
zinde ev kadna babasndan, birinde de anasndan miras kal
mtr; ancak iki vakada kadn evi kendisi yaptrm veya satn
almt r.
Siyetli ky iinden evlenmeyi tercih ediyor, dtan kz alp
verme hususunda byk bir hassasiyet gsteriyor. Uzun yllardr
kyde dtan evlenn1'e olmam, bizim gittiimiz 1 942 sonbaha
rnda bir kz yaylaya gelin vermiler; bundan istisnai, mhim bir
hadise gibi bahsediyorlard . Denildiine gre, kzn anas huyu
dolaysyla "bir tuhaf" tanndndan kz kyden kimse almak is
tememi, onun iin cfar gelin gitmi. Nereli olduunu sorup
tesbit ettiimiz 1 1 5 evli veya dul kad ndan 96 s ayn kydendir
ve drd yakn civar kylerden, bei de daha uzak kylerdendir.
Doksan alt evli veya dul erkekten ise 93 kyden, de
uzak mntakalardandr. Nfusun menei itibariyle da ky ova
kynden ok daha mtecanis bir hal gsteriyor. Bunun bir se
bebi dardan kz alp vermemek ise , dier daha mhim sebebi
de nfus hareketlerinin, muhaceretin az oluundandr. Bu ky
ler, doduklar yerde len, hareketsiz (immobile) nfus topluluk
lar tekil ediyorlar.
Bundan nceki, davalarn tahlili de temamiyle kanunu h
kmleri iin girmitir. Aile messesesi hakim bir surette mono
gamdr ve kanuni nikah mukavalesiyle kurulur. Siyeti'de iki kar
s olduu sylenen tek kii, yeni zengin bakkal Almet'ti; o da
209
alenen deil, fsldanarak syleniyordu. Dullarn, yal larn ikinci

evlenilerinde tek tk imam nikahyla birlemiye rastlanyor. Ev
lenmeyi tanzim hususunda ky topluluu kendine yeter bir b
tn, bir otorite kayna olmaktan kmtr. i mam nikah ve ky
topluluunun bir ifti "evli" olarak tanyp kubul etmesi, evliliin
devam, ailenin istikrar iin yeter bir garanti tekil etmiyor. Siyet
li'de ocuklu, dul bir erkee varan bir kadnn hikayesini kendin
den dinledik. Erkek kad n mahsullerin yetitirilip toplanmasnda
altrd ktan sonra bir bahane ile hi bir ey vermeden evden
kovmu karm; kimsesi ve mal mlk de olmyan kadn bir
komunun yanna snm; erkein kanuni nikahls olmad
iin hi bir hak iddia edemiyor, alayp, dvnp duruyordu. Ky
topluluunun, efkar umumiyesinin, rf ve adetlerinin erkek ze
rine tazyik icra eden bir tepkisi yoktu. Bunun iin evlenmeler, bil
hassa genlerin ilk evlenmeleri, kanuna uygun olarak yaplyo r,
salama balanyor. Bu suretle ocuklarn meruluu ve miras
hakk salanm oluyor.
Ailenin i - yaps ve aile mnasebetleri. Da kynde aile
iyaps ve hacmi itibaryla da ovadakine benzer bir duru m gs
teriyor. Babann otoritesi altnda toplanan , evli erkek ocuklar
da iin alan kalabalk, tesand kuvvetli, patriyarkal aileye da
kynde de rastlanmyor. Akraba gruplar, tek ift ve ocuklar
dan mrekkep birimlere ayrlmt r. Bu kylerde de hakim ekil
monogam, klm aile eklidir. Bununla beraber, daha yakn
dan tahlil edince ova kylerinde ailenin basitlemesi ve kl
mesiyle, da kylerinde ailenin blnmesi arasnda baz manal
farklar beliriyor ve bu farklar ayn zamanda, da kylerinde bek
lenilmiyecek bir hal gibi grnen bu ailenin bln olayn
izah iin bir anahtar veriyor.
Yeni evli bir ift, evlendikten bir sene sonra ayr bir hane ad
diliyor ve salmaya dahil oluyor. Da kylerinde "hane" ayr,
mstakil bir geim birlii deildir. Ayr bir hane saylp salmaya
dahil edilen evli iftin geimi olann ailesiyle bir olmakta devam
edebilir. O lan geim bakmndan babasndan ayrlmamakla
beraber, babasndan ayr otu rur, ayr sofra kurar. Bylece, ana
21 0
Aile
babadan ve evli ouldan mteekkil byk aile gurupu, istihsf

bakmndan bir birim , istihlak bakmndan ise iki ayr birim tekil
eder. Bu vaziyette u ygun olarak, Siyetli'de "ift" tabiri kullanl
yor. Bir ift bir iletmedir; ovada bir hane bir geim birlii, bir i
letme olduu gibi. .. Fakat ovada bir "hane" ayn zamanda bera
ber oturan birlikte istihlak eden bir g ruptur, halbuki bir "ift"
istihlak bak mndan birka aile gurupuna ayr labilir. Bir "ift"in
ayrld aile gruplar ya bir harimde (avlu iinde) ayr ayr evler
de yani odalarda, veya oda gruplarnda otururlar: yahut geim
sizlik fazla olursa gen evli iftler yar karlar. Bir arada otur
duklar mddete, sofralar ayr almakla beraber, gnlk ilerde
birbirlerine yardm ederler, mterek alrlar.
Da kyn hanelere, aile birimlerine gre ayrp tahlil eder
ken, ova kyyle mukayese edilebilir olmas iin da kyndeki
vaziyete hane mefhumunu ova kylerinde kullanld ekilde
tatbik ettik; yani geimi bir olan fakat ayr oturup ayr sofra kuran
akraba aile birbirlerini bir "hane", bir aile saydk; halbuki bunlar
yukarda gsterdiimiz gibi, tam ovada kullanld manada bir
"hane" deildirler ve da kyne ait , hane ve aile durumunu
gsteren cetveldeki rakkamlara gre hanelerin yzde 67.7 sinin
tek evli iftten, yzde 1 6.1 i de iki veya daha fazla evli iftten
mteekkildir. Halbuki hakikatte bu yzden onalt iinde, ayr ev
de oturan. ayr istihlak eden, kydeki tarife gre ayr "hane" te
kil eden iftler de vardr; hatta bekli hepsi bu durumdadr, anketi
uzatmamak, zaten cevap vermekte ekingen davranan kyly
bsbtn rktp zihinlerini elmemek iin anketimizde yalnz
geim birlii zerinde durduk. Sofralarn ayr olup olmadn
aratrdk. Da kyndeki aileleri de nce i duru mlarna gre
"mrekkep" ve "basit" olmak zere snflandrdk, fakat "hane"
aile mefhumlarnn da kynde iaret ettiimiz vuzuhsuzluun
dan dolay tasnifte glkler belirdi ve neticelerin gvenilir olma
yacana hkmederek bu tasnifi vermekten vazgetik.
Geim iyi olursa, baba oul, hep beraber olurlarm; baba,
oullarnn salmasn da, yol vergisini de verirmi ; ama oullar
babay dinlemezlerse, hele geim dar olursa, drlt karm, ba21 1
Toplumsal Yap Arattrmalart
ba da oullar ay r rm. Bu ifadeyi veren Yayla muhtar geim

geniliinin veya darlnn en mhim rol oynad zerinde du
ruyordu. imdi babalarn, oullarn umumuyetle ayrdklarn
sylyordu. Baba, isterse ve hali vakti msaitse olana biraz
toprak ve hayvan verir ayrrm; yahut da hi bir ey vermez,
olan ortakc ilermi. Kendisi iki oluna krkar dnmlk birer
avlu vermi. Bir ka da hayvan. Her birine birer de oda ay rm;
karsyla kendi iin yeni bir oda yaptracakm. Yeni evlendirdii
olu , geline takt altn babasna iade etmi, yerine babasndan
bir iki davar alm.
Babann olunu ay rmad, birlikte altklar hallerde, elde
edilen mahsul oulla baba arasnda msavi olarak taksim edil
miyor; hatta olann ailesinin geimini tam temin edecek kadar
mahsulden vermek mecburiyetini de baba her zaman yklenmi
yor. Denildiine gre baba oluna mahsulden mnasip grd
miktarda verirmi, olan asla itiraz edemezmi. Babann verdii,
olann ailesini geindirmeye kafi gelmezse olan kendi ba na
gelir menbalar bu larak geimini salarm. u halde , olan ayn
bir ev amakla beraber babasyla ilemekte devam edebilir, fa
kat bu tam bir istihsal birlii tekil etmeleri demek deildir. Eer
istihsf kaynaklar ve e lde edilen istihsal hem babamn hem de
olann evini geindirmeye yetecek kadar verimli ve bolsa o za
man istihsal ve geim bakmndan iki eve bir birlik tekil ediyor,
ama istihsal iki evi de geindirmeye kafi ,gelmiyorsa, o zaman
baban n istihsal zerindeki hakk olunkine takaddm ediyor,
baba kendi ihtiyalar iin lazm o lan ayryor ve oluna ancak
mnasip grd bir miktar veriyor; ve olan ortaklama ile
mek, karsna yn iletmek, st satmak giti faaliyetlerle kendi
geimini dzenlemiye abalyor.
Bu tahlilden kan netice, da kylerinde aile gurupunun b
lnnn ve klnn ova kyndeki vaziyetten farkl oldu
u ve farkl sebeplerden neet ettiidir. Ovada byk - aile gru
pu blnd zaman kesin, przsz, iliikler brakmadan
blnyor; istihsal bakmndan da istihlak bakmndan da iki ayr
grupa ayrlyor. Ova kylerinin iktisadi artlar oullarn babala21 2
Aile
rndan ayr i tutarak geimlerini salamalarna msaittir, toprak

verimlidir, az bir toprak yeni evli bir iftin geimini salyabilir;
esnaflk, seyyar satclk, celeplik gibi tamamlayac ilere girip
gelirini artrmak kolayca mmkn oluyor. Halbuki da kylerinde
vaziyet bunun tam aksidir: toprak gayet verimsizdir, bunun iin
nfus bana gereken toprak miktar ok daha fazladr; dier ta
raftan "extensif" ziraat iin bol miktarda geni topraklar da mev
cut deildir. Hayat seviyesi dk, fakir, dla mnasebetler az,
kasabadan uzak olan bu kylerde esnaflk iin ak imkanlar
yoktur. Bu vaziyette baba oluna yeter miktarda toprak verip
ayramyor, fakat tam manasyle yannda da alkoyamyor, nk
o zaman olann ailesinin geimininin de mesuliyetini yklenmi
olacaktr. Mahsulden mnasip bir miktar verip istihlak bakkrnn
dan olan ayrmak, iki taraftan da mahzurlu olan bu mkil va
ziyete en uygun gelen bir hal aresi oluyor. Bu suretle baba ( 1 )
istihsalde olunun ve ailesinin emeinden faydalanm oluyor,
(2) iktisadi imkanlarn ok dar olduu ky hayat artlar iinde
olu nu bsbtn yz st b rakmam, (3) ama olu nun ailesi
nin geiminin mesuliyetini de yklenmemi, o mesuliyetten ken
dini kurtarm oluyor. Olu bu vaziyete itiraz edemiyor, nk
dar iktisadi imkanlar iinde ternamiyle kendi bana i tutmas
ok g, hatta bekli imkanszdr; babasnn verdii, emeine te
kabl etmese bile hi yoktan iyidir, babasnn verdiine karsnn
ve kendisinin dier yollardan edindiklerini ekliyerek kt kana
geinebilir. Babann o lunu bsbtn ay rrnasyle yar yarya
ayrmas hallerinin ne derece yaygn olduu tesbit edilmi deil
dir.
Bylece, ova kylerinde aile iktisadi ge lime ve dla mna
sebetlerin artmas neticesi olarak blnyor ve klyor; ayr
lan aile guruplar arasna mnasebetler sarihtir, iliiksizdir. Hal
buki da kylerinde aile iktisadi tazyik ve darlk neticesi
blnyor, fakat bu blnme bir ok hallerde tan, przsz, ili
iksiz meydana gelmiyor; iktisadi artlar bir taraftan aileyi para
lanrnya zorlarken, dier taraftan istihsal mnasebetlerinde ba
l l devam ettiriyor.
21 3
Aile fertleri arasnda "status'', karlkl sayg , alaka, ballk

mnasebetlerine gelince, kadnn mevkiinin da kylerinde de
erkeinkinden ok daha aa olduu grlyor. Erkein tahak
km ovadakinden de daha fazladr. Erkein kadn dmesi
gayet tabii grlen, erkek taraf ndan da, kad n taraf ndan da iti
razsz kabul edilen bir hadisedir. Kadnlarn da mevcut olduu
bir konumada erkekler karlarn ddklerini aka glerek
sylediler. Dinliyen kadnlar da glyorlard. Erkeklerden birine
niin dvdklerini sorduumuzda, "Eve gelirsin yemek hazr ol
maz, dedi. Ya da iler denk gitmez, cann sklr, dversin", "hem
elle deil, uzun bir sopayla" dverlermi. i blm bahsinde
anlatt mz gibi, da kylerinde de kad nlar erkeklerden daha
fazla alrlar; bt n "routine" iler onlardadr; uvalla yk ta
mak gibi ar ileri bile grrler. Kadnn kanuni mlkiyet hakk
vardr, fakat evlilik hali devam ettii mddete fiili mlkiyet ka
dndad r. Aile iinde "senin benim olmaz" diyorlar; kadnn ml
kn de erkek idare ve gelirine tesahp ediyor. Gelirden kadna
bir hisse bile verilmez. Kadnn ihtiyac olan ahsi eyay dahi er
k ek gider alr, kadn al veri iin kasabaya gtrmez. lstihstll
faaliyetlerinde yalnz kol kuvvetini temin eden. istihsalin kontrol
ve tanzimine itirak etmiyen, meydana gelen gelire tesahp
edemiyen, btn hayat kyn dar hudutlar iinde geen, daha
geni hayat mnasebetleriyle temasa gelmiyen kadnn ailede
ve cemiyette mevkii e rkeinkinden aadr ve verilen kararlar
da onun bir diyecei yoktur. phesiz erkein kadna tahakkm
derecesi her ailede ayn deildir; ferdi farklar vardr. Her yerde
olduu gibi kyde de klb k kocalar, eeron. mtahakkim tabi
atl kadnlar bulunabilir; ama bu farklar nihayet esas kad n erke
mnasebeti eklinde derecelenmeler meydana getirir, o ekli
kknden deitiremez.
Kadnla erkein sosyal mevkileri arasndaki fark yle keskin
dir ki , bu yalnz kocann karsna tahakkm eklinde tecelli et
mez, olanlar da annelerine tahakkm ederler ve hatta dver
ler. Oullardan dayak yediklerini iki kadnn kendi azlarndan
dinledim. Bunlardan birine, "Babas karmaz m?" dedim. " O
214
Aile
daha da vur der" diye cevap verdi. Komularnn anlatt na g

re bu kadnn byle kocasndan ve kocasnn tevikiyle olundan
da dayak yemesinin sebebi, kocasyla kar-koca hayat yaama
y reddetmesinden dolaym. Bu vaziyette kadnn pasif muka
vemeti dayak yemesinin sebebi mi, yoksa erkein haksz taha
kmne kar bir mukavemet ve mukabele silah mdr,
mnakaa edilebilir.
iktisadi artlarn darl ocuklara kar al nan tavrda da ken
dini gsteriyor. Olan babasna yardm ettii, kz ise byynce
ele gittii iin, olan daha kymetlidir; olanlarn gece sr gt
meleri grdkleri en mhim fonksiyondur. Birka olan olmak
artyla bir kz evlat da isteniyor. olu bir kz olan bir kadn,
oullarndan birini evlatla vermiye raz idi , ama kzn "bir tane
cik" diye vermiye kyamyordu. Bu misalde grld zere , o
lan da olsa, ok ocuk istenmiyor. Ziyaret ettiimiz evlerde, ana
larn ocuklarndan birini gsterip "Al bunu ehre gtr"
dediklerini sk sk iittik. Hali vakti iyi grnen bize komu bir ai
lede de ayn vaziyetle karlatk. Kadnn drt kz vard . Konu
urken sz kzlarna getirdi, her birini birer bire r methetmiye
balad . Hazr bulunan dier komu "E syle syle bunlar satlk
gayri" diye kad na takld lar. Biz kadnn telmihlerini anlamamaz
la gelip "ok iyi, Allah balasn" deyince, kadn iini dkt ,
"Allah balasn, balasn ama drt tene kz ne yapaym?
Oturup duru rlar. Varsn gitsinler" dedi. ocuklar fazla olunca,
lmleri bile lakaydi ile kar lanabiliyor. Drt ocuklu bir ailenin
en kk bir buuk yandaki olu hastalkl idi, yryemiyordu ;
"Babas kasabaya gittiinde bunu da bir doktora gtrse" de
dim. Bu szm iiden bir komu kz "A onu ls n diye bakyor
lar, onlar'' dedi. Bu sze anne kzacak, kz tersliyecek, "Allah
koru sun" filan gibi eyler syliyecek sandm; halbuki kad n hi
itiraz etmedi, sustu . Mamafi kadnn bu tavr .umumiyetle kk
ocuk lmnn fazla oluunun bu eit lmlere kar dour
duu daha lakayt, hadiseyi tevekklle ve daha tabii surette kar
lama tavrn n (attitude) bir ifadesi olabilir. len kk ocuklar
byklerden ayr bir mezarla, hemen kyn yaknna gml215
veriyor; ocuun ilk yalarda elden gitmesi ihtimalinin kuvvetli

olmas, bu hadisenin sk sk vuku bulmas, ocuklara ilk yalarla
fazla balanmamay, onlar kuvvetle benimsememeyi inta et
mi olabilir.
Siyetli'de on bir tane tek bana yayan ihtiyar kadn var.
Bunlarn baz lar temamiyle mstakil, bazlar ise yar tabi halde
yayorlar. Bu noktada da ailenin bln przsz, tam deil
dir; bu ihtiyarlardan biri kyn ayr bir ksmnda, ayr bir evde
oturuyor fakat gndzleri kznn evine gidiyordu. Dier bir ihti
yar, kzndan ayr bir "evde" ama bitiiinde oturuyordu (ayr
"ev" dedikleri ayn avluya alan yan yana iki oda, birinden kz
kocasyla, dierinde anas oturuyor) Anket iin biz nce ihtiyar
anann odasna girmi bulunduk; kadn inliyerek yatyordu , konu
acak halde deildi. Sonra bitiik odaya girip de orada oturana
nn ihtiyarn kz olduunu renince anas nn pek hasta olduu
nu syledik; kz bunu mutat bir hal olarak karlad , bir gidip
anasna bakmad bile .. Dier bir ihtiyar kadn oulun yannda fa
kat ayr bir "evde" oturuyordu, yani ayn avluya a lan odalardan
yeni edindikleri torunu ile gen karsnn, dieri oluyla dier ka
lan ocuklarinn, ncs de kendinindi. Bu kadnn tarlalar
vard, onlar oluna ortaklama srdryor, onunla geiniyordu.
Ama bu ortaklkta olan hakim bir mevkideydi, mahsulden ne
kadarn nnasip grrse o kadar n annesine veriyordu. Gelini
ve yetimi kz torunlar bitiik odalarda oturduklar halde, bu ih
tiyar kadn btn iini kendi yapyor, yemeini kendi piiriyor,
hatta amar n kendi ykyormu ; gelinlerden ve gen kzlardan
yardm grmezmi. Dul ihtiyar kadnlar n sosyal mevkii ok aa
, kk ocuklar bile onlar saymyorlar, alay ediyorlar ve b
ykeri ocuklarn bu hareketine mdahele etmiyorlar. Bu tek
balarna yayan on bir kadna mukabil ayn surette yayan tek
bir i htiyar erkee ratlamadk. Halbuki kyde ya altmtan yuka
r olan 1 9 kadn, 30 e rkek vardr. Kadnn esasen kocasnn ve
oullarnn yannda ok dk olan mevkii, kocas ldkten, ken
disi ihtiyarladktan sonra bsbtn dyor.
216
Aile
..
Aile messeesesnn iktisadi temele ve topluluun aklk

kapallk derecesine gre gsterdii deiim, bu messese mu
dilesinin btn cephelerinde ayn nisbette belirmiyor. Ailenin ku
rulmasn perinleyen sosyal mukavele deimiye daha hassas
grnyor; her iki eit kyde de bu mukavele ky topluluun
otoritesinden kmtr. Buna mukabil dn adetleri , bilhassa
giyim daha a r bir deime temayl gsteriyor, ova kyyle
da ky arasndaki iktisadi temel ve aklk derecesi farklarna
muvazi olarak bu hususlarda bariz farklar vardr. Ailenin hacmi,
i yaps ise, aklk-kapal lk mnasebetlerine, yani dardan ge
len tesirlere gre olmaktan ziyade daha dorudan doruya ikti
sadi temelin durumuna bal grnyor. i lk bakta ova kyyle
da ky arasnda ailenin klmesi paralanmas bak mndan
grlen benzerlik, daha inceden tahlil edince manal farklar gs
teriyor ve bu benzer iki vaziyetin farklr iktisadi artlar n, sebeple
rin neticesinde meydana geldii, ve deime istikameti ayn ol
.
makla beraber deimenin her iki eit kyde ayn ekilde
belirmedii meydana kyor.
Aile messesesinin ova ve da kynde byle benzer bir du
rum gstermesi, bir taraftan da kylerinin dahi tam kapal top
luluklar olmamalar ve deimelere meydan verecek kadar al
m bulunmalarndan, dier taraftan da farkl iktisadi artlarn
farkl bir ekilde fakat ayn istikamette {ailenin klmesi, para
lanmas istikametinde) bir tesir icra etmesinden ileri geliyor.
Benzerlii meydana getiren nc mhim amil, bu kylerin
kendi balarna birer btn tekil etmemeleridir; daha geni bir
cemiyet yapsnda yer alan birimler olduklar iin, ancak bu daha
geni cemiyet bnyesinin artlar na bal olan, ancak onlarn
deimesiyle deiecek olan vaziyetler her iki ky eidinde de,
deiik derecelerde de olsa, mtereken beliriyor. Dier bir de
yimle, teknolojik ve iktisadi seviye, istihsal organizasyonu bak21 7
mndan ova ve da kyleri iki ayr tip tekil etmiyor; nihayet her
ikisi de yan umumi, vasati seviye etraf nda, biri daha ileri, dieri
daha geri istikametlerde muayyen bir inhiraf gsteriyorlar. Mesela, kadnn istihsaldeki mevkiinin ve sosyal durumunun , az bir
derece fark ile, iki ky tipinde de ayn olmas bu esas bnye
artlar ndaki itiraktan geliyor. Benzerlii meydana getiren bu
nc aille ilgili olarak gsterebileceimiz bir drdnc amil
de, baz kltr vasflarnn dar mahalli bir mahiyet tamayp,
memleketimizin geni blgelerinde mahade edilebilen yaygn
hadiseler olduklarndan, bunlar her iki ky eidinde de buluyo
ruz ; dn adetlerinin esas eklinin (pattern) ayn olmas bu ka
bildendir. Grlyyor ki aile messesesinin muhtelif cephelerinin
deiik derecelerde benzerlikler ve farklar gstermesi, iktisadi
temel ve aklk kapallk vaziyetindeki itiraka ve ayrlklara gre
ayarlanyor.
218
KYLERN EH RLEMES
OVA KYLERi
ehirleme sresi: (vetiresi). Bundan nceki ks mlarda ky

lerin ehirle olan mnasebetlerini ve ehirlemenin ky iktisadi
ve sosyal yapsnda meydana getirdii deiiklikleri gzden ge
irdi. Bu ksnda ehirlemenin ky hayatnn dier cepheleri
zerindeki tesirlerin ele alaca m. Kltr birimlerinin bir cemiyet
ten dierine gemesine veya baz merkezlerden ayn cemiyet
iince yay lmasna "kltr yaylmas" diyoruz. Kltrn yaylmas
baz merkezlerden balar va mani olan artlar yoksa az ok dai
revi bir ekilde merkezin etrafndaki blgede yaylr. Bir kltr bi
rimi merkezden uzaklatkca eklini ve vasflarn az ok deiti
rir ve kesreti azal r, nihayet snr bir blgeye gelinir ki o rada
eitli yaym merkezlerinden gelen kltr birimleri bir arada bu
lunur. Etnologlar taraf ndan ileri srlen, kltrn bu ekilde ya
yld iddias bilhassa modern tat ve haberleme vas talarnn
belirmedii zaman ve yerler iin dorudur. Bugnk vastalarla
kltr birimlerinin yaym merkezinden uzak bir blgeye srad
da Problemi vazettiimiz ilk ksmda da sylediimiz gibi, bugn
k artlar alt nda yaym merkezleri ehirlerdir. Yeni beliren bir
kltr birimi, belirdii ehirden dairevi ekilde civar blgeye ya
ylacana, dier byk ehirlere, sonra daha kklerine yaylr;
ehirler aras ndaki zirai blgelerde yeni kltr birimi uzun zama
na, hatta hi bir zaman, grlmiyebilir. Nihayet, sosyal sebepler
den dolay k ltr biriminin yay lmas muayyen sn rlar iinde du
raklamazsa zirai topluluklarn sosyal durumu o kltr biri mini
temessl etmiye msaitse, o zaman ehirlerle mnasebetleri ve
iktisadi seviyelerinin ykseklii nisbetinde zirai topluluklar da
kltr yaym sahasna girer.
219
Kltr yaylmas otomatik, mihaniki bir sre deildir. Kltr

birimlerinin bir cemiyetten dierine, bir merkezden civar blgeye
yaylmas , suyun borular iinde akmasna benzemez; kltr ya
ymna maruz kalan topluluklar gelen hereyi top yekn, pasif
bir surette temessl etmezler. Kltr yayamnn ne ekil ve su
ratte olacan yaym merkezi ile yaylma sahasnn sosyal bn
yelerinin artlar tayin eder. Bunu iin ayn yaym merkezinin
muhtelif blgeler, cemiyetler zerindeki tesiri, o blge ve cemi
yetlerin farkl bnye artlar na gre farkl neticeler meydana geti
rebilir.
Kltr yaym iki cepheli bir manzara gsterir: ( 1 ) bir tarafta
yaylan birimler, girdikleri cemiyetin mevcut artlarna gre az
veya ok deiirler; (2) dier taraftan, girdikleri sosyal evreyi
deitirerek kendilerine uydururlar, fertler husule gelen yeni va
ziyete u veya bu ekilde intibak ederler. Bu kar lkl uyuma
srecinde (vetiresinde) ilk zamanlar aksaklklar olur, nihayet za
manla yay lma vetiresi tevazne eriir ve kltr birimi o cemiye
te yerlemi olur. ehirden gelen kltr mahsullerinin kye yer
lemesinde bu iki cephede gr lyor.
Sosyal deime ve ehirleme hali, ehirden ehire uzakla
ve ehirle olan mnasebetlerin sklna gre deiiyor. Ova
kyleri aras nda ehre daha yakn, ve otobs, tiren gibi irtibat
vastalar o lan kyler, daha gerideki ve bu vas talar olmyan
kylerden daha fazla ehirlemi grnyorlar. Da kyleri ise,
ehirleme bahsinde ova kylerinin hepsinden keskin bir surette
ayrlyor.
Kyleri, i yaplar bak mndan aldmz zaman, ky topluluk
lar nn birer btn olark tek-rnek (uniforme) deimedikleri g
rlyor. Ky tohluluu iinde, ehirle en fazla temasta ve iktisa
di vaziyeti iyi olanlar daha ehirlemitir. Mesela, kadnlardan
ziyade erkekler ve fakir kylden ziyade zengin kyl ehirle
mitir. Topluluun ayrld nfus zmrelerine, ve sosyal tabaka
lara gre ehirlemede farklar belirdii gibi, ayrca fertlerin hu
susi sosyal durumlarna gre de ehirlemede derecelenmeler
mahede ediliyor. Umumi bir hal olarak diyebiliriz ki, kendi
220
Kylerin ehirlemesi
ahsi hayat artlar dolaysiyle ky cemaatinden kopan ahslar

daha fazla ehirleiyorlar. Mesela, Adiloba'l l brahim avu orta
hallidir, fakat uzun seneler askerlik etmi. Rusya'da esir kalm
tr, hayat tecrbeleri geni ve eitli, felein enberinden gemi
bir adamdr. Adiloba muhalefet gurubunun ele baas olan gen
te okuma yazma renmi, askerlikte avu olmu uyank bir
genmi. ikiz olan Hasan'la Hseyin, babalrn kyce mehur
hasislii yznden gen yata ailelerinden ayrlmlar, kendi
balar nn aresine bakmlar. Hseyin bir kad n meselesinden
dolay hapse girmi. Orada kaaklkla biraz para edinmi, vak
tiyle genlerin byklere at isyanda o da mhim rol oynam,
muhtara kar gelmi ; btn bu sebeplerle, kyden kopmu, d
ar gitmek, seyahat etmek emelleri var. Kardei Hasan da ky
de maceral bir kadnla evlenmi, aile daha ziyade kadnn terzi
lik etmesiyle geiniyor. Hasan da ehirlemi, ky beenmiyor,
deitirmek istiyor. Ne zengin, ne fakir olmyan bu orta halli in
sanlar grlyor ki muhtelif sebeplerle ky topluluundan kopmu kimselerdir.
Kyafette deimeler. Evvelce kadnlar "kvrak" denilen bir
eit yeldirme giyerlermi; Adiloba'da ha.la birka ihtiyar kadn
giyiyor. Daha gerideki kylerde, Paaky, Sar am ve Kepe
nekli'de daha da fazla giyiliyor. 1 933-34 senelirinde kadnlarn
kyafetleri deimee balyor. Muhtar ve bekiler kvrak giyme
meleri iin tazyk ediyorlar. Kvran yerini manto almaa bal
yor; fakat bu manto, ky artlarna gre deiyor. Kvrak yeldir
me biimindedir. Giyilmez, yakas alnna gelmek ve kollar iki
yanda bo sarkmak zere batan rt lr. Bunun iin yakas al
ma bir kapak gibi geerek tarzda yaplmtr. Kadnlar evvelce
bir de "cppe" giyerlermi. Cppe bol bir yeldirmeye benzer.
1 934 den beri giren manto esas itibar ile daralm bir cppeden
baka bir ey deildir. Bunu giyip zerine kadn bir ba rts
rts rtyorlar. Ace le hallerde manto kvrak gibi kullanlyor.
Sokak kapsnn nne oturmaa kld zaman da kvrak gibi
batan at lyor. Kyller farknda deiller ama kyde iki eit
manto var. Biri astarsz, pamuklu kumatan dz biimde yapl
221
m, aslnda yeldirme olan fakat kylnn "manto" dedii ve ica

bnda kvrak gibi kullanlan, onun yerini olan sokak kyafeti: b
r, biz ehirlilerin de manto dediimiz hakiki mantolar. Bunlar
umumiyetle yeni gelenlerde ve hali vakti iyi olanlarda vardr. i n
ce ynlden, astarldr. Kasaba veya lzmir'den umumiyetle hazr
alnr. Biimleri, ehirlerde alt yedi sene ewel moda olan eit
tendir. Mantosunu giymi, e line "portmen"ini alm bir ky gelini,
ehrin kenar mahallelerinden say labilir.
ehir biimi mantonun, emsiyenin, portmenin ky hayat nda
pratik bir fonksiyonu yoktur. Manto yoktur. Manto giymek ancak
ehre giderken icap eder; o zaman da giyilmese, yeldirme boz
mas manto ile gidilse olur. Portmen ise hi bir ie yaramaz;
ama gelinin muhakkak bir portmeni olmas gerekir; dn gn
gelin, alk olmad portmeni smsk sap ndan yakalyarak kar
nnn zerinde sarktr. Manto , emsiye, portmen kyde "presti
ge", sosyal temayz alametleridir. Dnden evvel "telli kesilir
ken" -gelinin giyecekleri dzlrken- muhakkak bunlar da al nr.
Adiloba'nn en zenginlerinden, hasislii ile mehur Hac Murat,
kk olunu evlendirirken, gelin ve anas ile beraber kasabaya
telli kesmee gitmi. br eyay aldktan sonra artk portmen
almyacan, ok para gittiini sylemi. Kz anas ile Hac Mu
rat arda kavga etmee balamlar. Kz portmensiz gelin ol
maa raz olmam ; bu yzden az daha son dakikada dn ge
ri kalyor, i bozuluyormu. Komulardan biri kza dn
hediyesi olarak portmen alma vaadetmi de mesele halledil
mi. Portmensiz gelin olmak, kz tarafnn kabul edemiyecei,
haysiyete dokunur bir ey gibi telakki edilmi.
Kvrak ovann o rtasna doru olan kylerden bir daha gelme
mek zeri gitmi bulunuyor; fakat daha geri kylerde Paaky
ve Kepenekli'de kvrak hala mevkiini muhafaza ediyor. Paak
ynde "bekilerin kovalamas" azaldndan, kvraklar yine o{la
lyormu. Kvrak her gn iin mantodan daha pratik geliyor.
Mantoyu kollarn geirerek giymek, ayrca rt rtmek laz m.
Halbuki kvra balarna attndan seyirtiyorlar. Bununla bera
ber kvraklar ne kadar oalsa, artk manto ortadan kalkmaz,
222
Kylerin ehirlemesi
daha ziyade manto ile kvrakarasnda bir fonksiyon farkllamas

oluyor. M anto, bayram, dn, ehre gitmek gibi vesilelerle bil
hassa g iyinildii zaman, kvrak ise her gn i banda kullanlr.
Tam-ova kylerinde bu farkllama, yeldirme eklindeki manto
ile ehir biimindeki manto arasnda oluyor.
Terlik te kylere iyice girmitir; gayet rabettedir. Kzlar,
Ndmeli rugan terlikler"den zenerek bahsediyorlar. Ama terlik
te kyde kullann deitirmi. Evde her gn terlik giyilmiyor;
hususi giyinilip sslenildii zaman orapla beraber rugan terlik
ler de ayaa geiriliyor. Terlikle bahe hatta sokaa klyor;
ksmen ayakkabnn yerin alyor.
Az mikyasta kye moda mefhumunu bile girmitir. Bundan
yirmi sene kadar nce evlenmi olan, Paa kynden zengince
bir ailenin kz o zaman eyiz olarak yaplm elbiselerini gster
di. Bunlar, o zaman ehirlerde moda olan biimdeydiler; zama
nn moda olan pahal kumalarndan , 1 920'1erdeki modaya uy
gun olarak bel dikii dk, ksa ve dar etekli elbiselerdi.
Adiloba'da da dne giydiimiz elbiselerin biimine dikkatle,
evirip evirip bakt lar.
Erkek kyafetleri kad n kyafetlerinden daha ewel deimee
balam; ev eskiden hi bir iz kalmadan deimitir. Yalnz golf
pantalona benziyen -st bol , dizden aas dar- dz pantalon
tarla ve bada almaa golf pantalon kadar elverili deillir.
lr:: ab nda golf pantalonla izme de giyebiliyorlar. ehirlerde yk
sek z mrenin bo zamannda, spor faaleyetlerinde giydii pan
talon - ki ehirde muayyen bir itimai tabakaya delalet eder
kyde i pantalonu, g nlk kyafet haline gelmi.
Ev eyasnda deime. Evlerin eyas yazn toplanp kaldrl
ddan, evlerin demesini tam olarak gremedik. Yalnz baz
yeni gelin odalar grdk. Bunlarn denmesi kasaba tarznda
dr. Yerde hali ve kilimler. Duvarlardan birinin boyunca bir sedir;
zerinde beyaz, dantelli patiska rtler; kanavie ve kasnak i
lemeli ke yastklar ; zerlerinde ilemeli yastklarla birka tah
ta sandalya . . . Konsol, ayna karpuz lambalar, srahi ve bardak
takmlar odann eyasn tamamlyor. Biz orada iken evlenen
223
gelinin eyizinde t de vard. Ama t de kullanlmaktan ziya

de, "olmas lazmgelen eya" arasnda saylarak satn alnm;
zira sandktan kardklar elbiselerini tlemeden buruuk giyi
yorlar.
Ova kylerine atal da iyice girmi. Gitti(limiz her evde atal
vard, ama yalnz bir ehirlilerin nne konuyor, ev halk elleri i!e
yiyorlard. atal erkekler vastas ile kye girmi grnyor. Pa
a kynde sylediklerine gre misafir olmad(l zaman da sof
rada erkeklerin nne atal konurmu; kadn ve ocuklar e! ile
yerlermi.
Sandalya hemen her evde var; fakat karyola hemen hi g
rlmyor. Yalnz snnet dnnde ocuklar n yata siyah bo
yal demir karyolaya yaplmt. Ahmet alarn bir karyolas var,
ama odaya s madndan kald rmlar. Ahmet aann kardei
nin ocuklarnn snnet dnnde karyola kuracak olmular;
cibinlik demiri uzun gelmi, tavan delmek icabetmi, dnden
sonra tekrar kaldrmlar. Karyolann en g ve ge tutunacak
eyalardan olaca tahmin edilebilir. Ky evlerinde oda adedi
azd r; ayn odada hem .oturulur, hem yenilir, hem yatlr. stelik
odalar kktr; karyola ise yer kaplar, ortada kalabalk eder.
Aile ba na oda says artmadka ve odalar bymedike, kar
yola ancak prestige iin satn alnr, kullanlmayp kaldrl r. Bura
da yine ehirden gelen bir unsurun ky hayat artlarna uygun
olmad iin tutunamadn, ve hirlerde, hayat seviyesi yk
seldike, ailenin zaruri ihtiyalarndan olan karyolann kyde an
cak bir prestig alameti sosyal mevki alameti olduu grlyor.
Adetlerde ehirleme. Evlerinin biimi, eyas , kyafeti kasa
bann yerli ksmndakine benzeyen bu kylerde yaama tarz , in
sanlar aras ndaki mnasebetleri tanzim eden kaideler, adetler
de ehirdekine benziyor. i nsann davran {beh3vior) mneb
bihlere yap lan akslameller olduuna gre, harici, maddi art
lar insan mnasebetlerinin ald ekiller zerine tesir ediyor.
Ayrca, ehir adetleri birer kltr unsuru olarak ehirle olan sk
ve devaml mnasebetler neticesinde kylere yaylyor. Bu ky
ler, yaknlklar ve iktisadi mnasebetleri dolaysyla kasaba ile
224
Kylerin ehirlemesi
uzunca bir zamandan beri temasta olduklarndan, adetlerin b

yk bir ksm ehrin "yerli" ksm ile ayndr. Kasaba, yeni artlar
altnda de{Jiiyor; kasabada de{Jiip ortadan kalkan unsurlar,
kylerde daha bir zaman devam ediyor. Kasabann memur veya
yeni ksm en abuk de{Jiiyor; yerli ksm daha arkadan geliyor;
yakn kyler de kasabann yerli ksmn takip ediyor.
Aile bahsinde sosyal kymetlerde husule gelen ikili{Je iaret
etmitik. ehirleme, gnlk mnasebetleri tanzim eden adet
lerde de ikilikler do{Juruyor. Baz hallerde, kylnn ehirli ile te
masa geldi{Ji zaman tatbik etti{Ji kaidelerle, kendi aralarnda cari
olan kaideler ayn de{Jildir. Mesela, bizim kylere el skma Adeti
girmi. Gitti{Jimiz misafirliklerde birok defa biz el uzatmadan
gen kyller ellerini uzatyorlar, sonra hazr bulunan di{Jer ky
l misafirlerin de e llerini skyorlard : ama kendi aralarnda mu
tad selamlama tarz el s kmak deildir. Kahve piirmek adeti
de pek yaylm, ama kyl kadnlar birbirlerine misafir gittikleri
zaman kahve piirmek, ehirdeki gibi zaruri deildir. Kahve, e
hirdeki gibi, misafire edilecek "asgari ikram" telakki edilmiyor.
Baz evlerde tabakla eker de tuttular; kahveye nisbetle bu ok
daha nadir bir ikramdr; ok daha "ehirli" telakki ediliyor. Kyle
re has ikram, mevsime gre meyve veya kuru yemi kannak
tr.
Dn adetlerinde de ikili izleri grlyor. Kz ehre gelin git
ti{Ji zaman u mumiyetle kna yaklmyormu. Paakydeki grd
{Jmz dnde kz ehre gidiyordu, ama ellerine ve ayaklarna
kna yaklmtr. Bebarber gittiimiz kyl kadnlar, "ehre gidi
yor, nasl olur?" diye atlar. ehre giden gelinler ata da bindi
rilmiyor ve al duvak rtlmyor. Fayton arabas veya otomobil
ile ehre gtryorlar. Nadiren ky iindeki dnlerde de gelin
zengince ve "asri" olu rsa kasabadan araba getiriyorlar. Ata bin
mek adetinin artak bir ksur nfuslu Hac Rahmal kynde kal
mad{Jn sylediler.
Dn adetleri esas itibari ile kasabadaki gibidir. Arada baz
farklar vardr; fakat bunlar acaba kasaba ile ky rasnda bir
fark m gsteriyor, yoksa, deien kasaba adetleri ile kylerde
225
ha.la devam eden eski kasaba adetleri arasnda bir fark m? ...
Bunu tesbit edebilke iin durumu da tetkik etmek lazmdr. Ev
lenme adetleri ksalyor ve basitleiyor. Artk civar kylerinde i
tirak ettii byk dnler kalmam ; sekiz on sene eweline ka
dar bu eit dnler olurmu. Mevcut kymetlere gre evlenme
mteaddid merasimi, toplanty , hediyeler teatisini icap ettiriyor;
ama filen imdi bunlar ksaltlm ve hediyeler azalmtr. Gelin
kasabadaki gibi beyaz elbise giydirip, mum iei takyorlar; yal
nz olan evine gt r lrken, penbe veya krmz renkte , dall,
kal n bir ipekli kumatan duvak yapyorlar, zerine evre bala
yp, taze ieklerden bir ta rtyorlar. Gvey girinceye kadar
gelin o kaln duvakla oturuyor. Adiloba'da grdmz dnde
kzn anas olan evine varnca kaln duva karmamz bize s
k tenbih etti. Fakat gelin olan evinde attan inince bunun mna
kaas oldu, ve kadnlarn ou duva n kalmasna taraftar ol
duklarndan biz sesimizi karmad k . Bu mnakaa da artk eski
kalplarn k rld n gsteriyordu. Sosyal kymetlerin salam ve
yerlemi olduu hallerde, her vaziyet iin yaplmas icap eten
ey muayyen ve aktr; munaakaya yer kalmaz . Sonradan ge
linin anlatt na gre kaln duva n almasna taraftar olmyan
kadnlar da ldktan ve gelin, olan evinde birka akraba ile yal
nz kaldktan sonra, gvey gelmi ve gelinin duva ak olarak
beraber oturmular. Bu , mhim bir adetin krln gsteriyor;
yats namaz okunup ta gvey girme zaman ge lmeden, gndz
gveyinin gelini grmesi, hele beraber yalnz oturmalar , kyler
de kolay raslanlmyacak kadar "asri" bir harekettir.
Evlenmede olduu gibi lohusal k, krklama, ocuun t rnak
kesilmesi adetleri de ok zayflam, ortadan kalkma zeredir.
Yapldklar zaman da bu merasimler masrafl davetler eklini al
myorlar.
Zaman ve mekan llerinde de deimeler belirmi, fakat
bu sahada deime daha ar grnyor. Mekan lsnde ha
la hakim olan ller dnm ve zamana gre mesafenin tayini
dir. Adiloba'nn mu htar , imdi dekar filan diye lyorlar ya biz
onlar daha bilemiyoruz; biz dnm biliyoruz, dedi. Ayn kyn
226
Kylerin ehirlemesi
e{litmeni di{ler kylerin uzakl {ln anlatrken kilometre hesab ile

syledi; fakat mutat olan ekil, ba arabas ile ka saat tutu{lunu
sylemektir. Zaman llerinde dini aylar, ru mi aylar, kasm,
zemheri gibi halk taksimleri hepsi kullanlyor. Resmi aylardan
mada, di{ler ay taksimlerini bilhassa kadnlar biliyor. Bununla
beraber resmi aylar kadnlar arasnda bile yaylm; Adiloba'da
ihtiyar Cemile Abla aylar sras ile sayd. Saat kullanlmakla be
raber, hem alaturka hem alafranga saat mevcut. Saate bilhassa
ramazanda ihtiya his ediliyor; o zaman da alaturka olarak kul
lanlyor. yle grnyor ki, zaman ve mekan lleri bahsinde,
yeni ekiller daha ziyade erkekler aras nda, eski ekilleri ise da
ha ziyade kad nlar arasnda biliniyor.
ehirlemenin dikkate deer ber sonu verdii bir sahada
hastalk tedavileridir. Saram'da ve civar di{ler baz kylerde
eskiden beri devem edip gelen "ocaklar" vardr: Baz muayyen
hastalklar tedavi edebilmek srr muayyen bir ailede nesilden
.,. nesile geiyor. Kyller bu ocaklara hala rabet ediyorlar. Dier
taraftan kasaba yakn ve gidebilmek vastas da mevcut oldu
undan, kyller doktor ve hastane nedir onu da biliyorlar. A r
hastalk halinde doktoru kye getiriyorlar, ama daha ziyade ken
dileri kasabaya gidiyorlar. Bu kyler stmadan tekilatna tabi ol
duu ndan, muayyen faslalarla shhiye memuru gelip kinin da
tyor; hastala tutu lanlar shhiye memuru gelip kinin datyor;
hastala tutulanlar doktora muayeneye gtryorlar. Stma te
davisinde halk doktora ve kinine inanm. Stma iddetli olursa
kasabaya gidip "ine vurdu ruyorlar" (kinin enjeksiyonu). Stma
nn tedavisi iin artk sihhi usullere mracaat edilmiyor. Stma
tedavisinde "koca kar" tedavi usulleri o kadar unutulmu ki, su
ruturduumuzda bir ok kimse hi hatrlyamad , ancak parma
kanatarak bir ot balandndan bahsettiler. Halbuki br has
talklarn tedavisinde kyl hala ocaklara, koca kar ilalarna,
okuyup, flemee, kurun dkmee bel balyor.
Hastalklarn tedavisinde grlen bu ikilik, sihri usu llerin han
gi sosyal artlar alt nda tutunduuna dair ileri srlen sosyolojik
bir naziriyeyi, teyid ediyor. Tabiat st kuvvetlere mracaat (din
227
ve sihir) mevcut vastalarn (a.let ve usullerin) karlalan vazi

yetleri kontrol altna almakta kifayet etmedii hallerde geliir.
Yukarki vaziyette, s tma kontrol altna al nmtr: s tma mcade
le tekila.t, doktor ve kinin hastal ortadan kald rmamsa bile,
hastalananlarn tedavisinde sihri ve ampirik u su ller artk kullanl
myor. Halbuki dier hastalklarn tedavisinde stman nkinde olan
kolaylk ve katiyet yoktur. Stmada olduu gibi doktora bir gr
np, kinin alp veya ine vurdu rarak iyileilmiyor. Bir ka defa
doktora gitmek icap ediyor, her zaman doru tehis konulmyor,
verilen ila hemen tesirini gsterimiyor: stmada olduu gibi dok
tor ve shye memuru kendiliklerinden kye gelip parasz hasta
bakmyorlar. Bu artlar altnda dier hastalklarn tedavisinde
sihri ve ampirik usuller, ciddi tehlikeli hallerde doktora da mra
caat edilmekle beraber devam edip gidiyor.
Kylnn ehir karsmdaki tavr. Dnya piyasas iin istih
salde bulunan , gda maddelerinden mada dier ihtiyalarn e
hirden temin eden ky artk kapal iktisadi bir birlik deildir. Te
melde alan bu duruma, bir de ehirle sk temaslar, nfus
hareketleri, ehirden gelen kltr yaym da eklenince, ky ikti
sadi sosyal bakmdan kapal bir c e m J a t olmaktan kyor: daha
geni mnasebetler sisteminde fonksiyonel bir birlik haline geli
yor. phesiz ehirdeki vaziyete nisbetle bu ehirlemi ky da
hi daha kapal , daha kendine yeter bir vaziyettedir. Kapallk,
aklk nisbi durumlardr: hi bir topluluk ne yzde yz kapal, ne
de yzde yz aktr: bu iki kutup arasnda dereceler vardr. Top
luluk kendi hayatn kendi menbalar ile temin edebiliyorsa, hari
ce tabi deilse, o topluluk kapaldr: topluluk geimini teminde
harile mnasebetlere muhta olduu nisbette ve sosyal hayat
na hariten mdaheleler olduu nisbette aktr.
Topluluklarn aklk, kapal lk derecesi, pisikolojik safhada da
kendini gsterir. Topluluk kapal ve kendine yeter olduu nisbet
te gurup-ii ve gurup- d a tav rlar arasnda keskin farklar mev
cuttur. Gurup-d topluluklara ve onlarn sosyal kymetlerine
kar , husumet ve ykseklik hisleri vardr. Gurup kendisinden
emindir: kendi kymetleri , kendi rf ve adetleri, kendi sosyal ya228
Kylerin ehirlemesi
ps dierlerinkine stndr. iyi, gzel, doru, ahlaki, yksek, ilh.

s fatlarn kendine, ztlarn da gurup d topluluklara atfeder.
Topluluk, kapallk halini kaybedince , gurup-ii ve gurup-d ta
vrlarnda da deiiklik olur. Topluluk harile temasa iddetli m
cadele vaziyetinde girerse (-harp, iktisadi ve siyasi rekabet) gu
rup-ii kymetleri kuvvetlenir; fakat harile temas mcadele
vaziyetinde deilse kapal olan topluluk, sosyal seviyece daha
stn bir topluluun basks alyorsa, veya harpte malup olup
da tabi bir duruma girerse, o zaman gurup-ii kymetleri zlr,
zayflar ve eski stnlk hissi yerine aalk hissi, ekingenlik
ve korku belirir.
Bu tetkikde ele aldumz kyler, bu ikinci durumdadrlar.
Dnya piyasasna mahsuller yetitirdikleri iin geimlerinin aki
beti bu piyasann akibetine baldr. Daha hakim bir mevkide ve
kendi de deimekte olan ehirden gelen tesirler, yenilikler, ky
hayatn, sosyal yapsn deitiriyor. Dtan gelen yeni, yabanc
Metler, zevkler eskilerin yerini alyor. Bu vaziyet kylde, ehirli
yannda bir aalk hissi, ehirliye gpta, ayn zamanda ekin
genlik ve korku douruyor. Kyler eskiden beri siyasi ve askeri
hakimiyeti altnda idiler; fakat bu sahada hakimiyet, kyn birli
ini , kendi iin kapal halini bozmaz. Byle bir vaziyette kyl
ehirliden maddi manada korku duyar: cezaya arplmak, zara
ra girmek korkusu. Halbuki ehrin kltr basks altnda kalan
kyn bir de srf yeninin, yabancnn karsnda duyulan, vaziye
te intibak edememezlikten doan bir gvensizlik ve ekingenlik
hissi vardr. Kylnn kendi ky Metlerine, zevklerine, grle
rine olan itimad sarsl yor; ehir ve ehirli karsnda gvensizlik
duyuyor.
Kyde hala hem ehirliden zarar grmek korkusu, hem de
ehir kltr basksnn dourduu ekingenlik ve aalk hissi
var. Zarar grmek korkusu, biz kyde iken muhtelif ekillerde
belirdi. Kyde hi kimsemiz olmad halde mektep odasnda bir
ay kalmamz, kyl iin anlyamad bir vaziyet dourdu. Her
hangi bir toplu luk yeni, bilmedii, anlamad bir vaziyetle kar
la nca korkar, ekinir. Bu endie hali, dekikodulara, ayialara
229
meydan verir. ayialar, yeni ve yabanc olan vaziyeti tarif ve

izah etme teebbsleridir. Bunlar, vaziyete uygun grnd
nisbette yaylr ve tutunurlar, fakat vaziyette yeni u nsurlar belir
dike yeni izahlar-ayialar-doar.
Bizim casus olmamz ihtimali ortaya srld, ama bunun
zerinde pek durulmad . Kahvade baz erkekler, kad nlar bize
misafirlie gelirken a zlarn sk tutmalarn tenbih ettiklerini
sylemiler. Sonradan pek iyi ahbap olduumuz i htiyarca bir ka
dn, "ben sizin kye geldiinizi iittim ama gelmee korktum. Bir
eyler soruyor musunuz; yanl diyiveririm de zindana atarsnz
diye korktum, dedi. Kyn eski ailelerinden olan bir ihtiyardan
ailesinin eceresini sorduumuz zaman korktu, cevap vermedi,
"ben her eyden memnunum. Her ey iyi; ehirle ky birdir. Al
lah eksik etmesin" dedi ve badaki iini bahane ederek kalkt
gitti. Sonradan olunu grdmzde, bizim pederi pek korkut
musunuz" dedi. Saym yaparken de birok evlerde gvensizlii
gidermek iin ne iin saym yaptmz izah etmek icap etti.
Emniyet kazanmak iin kyn akllca, dnya grm ileri ge
lenleri vaziyeti anlatmaa, mektepte talebelere okutmak iin ky
hayatn renmek istediimize onlar inand rmaa altk. Kah
veci, kahvede toplananlara, kyn tarihini yazaca mz , kitapla
ra geeceklerini sylemi. Aile ecere!erini karmaa alt
mz zaman da ayn kahveci bunu "kim halis Trk, kim deil"
bulmak iin sorduumuzu sanm ve kahvesinde yle tefsir et
mi. Bir gencin ahrda bir Yunan paras bulup bize getirmesi ha
disesi, "bir kp altn bulmu, retmenler almlar, Ankara'ya
haber vermiler" eklinde girdi. Saymda len ocuklar sorma
m bsbtn hayret uyandrm, "iyi soruyorlar, ediyorlar, em
me, len ocuklar ne olacak? lleri rahat braksalar" demiler.
Bunlar sonradan bizim kula mza kadar gelen ayialar ve
dedikodular. Bizim iitmediklerimiz de her halde olnutur.
ehirliden zarar grmek korkusu yannda, ehirl iye nisbetle
aa olmak duygusu da var. Bu aalk hissi bir taraftan ky
artlar ve kymetleri iin zr dileyen bir tavr taknarak, dier
taraftan ehirli olan eyler iin gupta duymak ve zenmek, ayn
230
Kylerin ehirlemesi
zamanda da ekinmek eklini al yordu . Kadnlardan sk sk y

le szler iidiyorduk "size hep gelmek istedim ama yalnz gele
medim .. .'lerle beraber gidelim dedik" Al tktan sonra bizi hep al
ak gnll olmakla vyorlard. Eksiklerini duyduklar
vaziyetler iin "kyl bu ," "ky ii bu", ky yeri bu, ne yapalm?"
gibi szlerle zr dilemi oluyorlard.
ehir karsnda duyu lan aalk hissi bir de kendini ehirli
gibi olmak hevesinde gsteriyor. Bu bilhassa genlerde ve belki
de daha fazla kadnlarda beliriyor. Kyafet ve ev eyas bahsin
de baz ehir eyasnn nasl birer "prestige" alameti olduuna
iaret etmitik. ehirden gelen yeniliklere mukavemet gstermi
yorlar, kolaylkla kabul ediyorlar. i lk defa resim almaa balayn
ca bunun kyde phe ve honutsuzluk dourmasndan kork
mutuk; halbuki resim almam bize bilakis daha da dostluk
kazandrd. Herkes resim ektirmekten pek holanyordu ; evler
den hususi arlmaa balandk; yle ki nihayet filim kalmad
diye reddetmek mecburiyeti hasl oldu . Biz orada iken yaplan
dnde gelinin ban bize yaptrd lar. aramba gn kz d
n denilen elentide gelinin ban ehir usul yapt k; kvrck
salarn bukle tepesinde topladk. Bu ba yle beenildi ki ihti
yarlar geline zarar dememesi iin tavsiyelerde bulunmular. O
akam kna gecesi iin hazrlan rken gelinin iki eltisi, bir eltinin
kz kardei , bir misafir hanm da bize ba yaptrd lar. Pek ehir
lemi o lan byk elti "byle iyi ama ite biz beceremiyoruz" de
di. Bu kadn kyn terzisi idi ; giydiimiz elbiselere dikkatle bak
yor; dikecei elbiseler iin biimi aklnda tutmaa alyordu.
Kyde her gen kadnn ve kzn ehir biimi birman hi deilse
basma bir entarisi vard .
Daha evvelki bir ksmda, kye gelen ehir kltr unsurlarnn
ky hayat nda farkl bir yer aldn ksmen mana ve kullanlarn
deitirdiklerini gstermitik. Ky insanlar da hasl olan yeni va
ziyetlere uymak iin kendi ihtiyatlar n deitiriyorlar. ehirle
olan mnasebetler ve ehirleme vetiresi muvakkat aksaklklar,
uymazlklar douruyor; uymazlk, ekingenlik, aa lk hissi do
uruyor. Uymazln meydana getirdii ruhi gerginlik, nkteli hi23 1
kayelerde beliriyor. ehirle olan mnasebetlere dair kylnn

kendisinin anlatt komik hikayeler, bu gerginlii gevetmek
fonksiyonunu gryor. Bu hikayelerle kyl kendine glm,
herkesten evvel kendisi ile kendi alay etmi oluyor; bu suretle
onurunu kurtaryor; hadisenin ciddiyeti yumuuyor. Aadaki
fkralar kyller glerek anlatt lar. Bunlardan bazlar hakikatten
olmu vakalar; ahslar biliniyor; dierleri de "bir kadn" diye an
latlyor. Teferruat ile anlatlan ve dinliyenlerin kahkahalarla gl
dkleri bu hikayelerin mevzularn ksaca tesbit ettik:
1 . Kyl kadn ehirde misafirlikle sofraya oturduklar zaman
ehirli gibi nazik su istemee teebbs ediyor" zahmet olacak
amma" szlerini hatrlyamyor, "mnasibetsizsin amma" diyor.
2. Senelerce evve bir kadn ehirde ilk defa otomobil grn
ce telalanyor, tehlikeyi sokaktan geenlere haber vermek
iin . . . pampuru n (tirenin) sonu kopmu geliyor, kaln" diye ba
ryor.
3. ilk defa kasabada bir evde koltua oturan ve koltuk hi
grmemi olduu iin yayl olduunu bilmiyen bir kadn btn
arl ile knce arakaya devriliyor, ayaklar havaya kalkyor.
4. ehirde misafirlikte birisi, "barda verir misin" diyor. Ky
de emzikli destiye bardak denildiinden kyl kadn bir trl an
lamyor, nihayat anlaynca da ok utanyor.
5. ilk defa ehirde hamama giden safca bir kadna "ehirde
adettir, soyunduktan sonra ieri emekliyerek girilir, deniliyor; o
da inanarak emekliyor.
6. ilk defa ehirde misafirlie giden kadn, ev sahibi temenna
ederek hatr sorunca ayn suretle mukabele ediyor. Fakat ev sa
hibinin temenna etmek.l e ve hatr sormakta devam ettiini g
rnce o da temennay tekrarlyor. Ancak neden sonra ev sahibi
nin dier misafirlerin hatrn sorduunu fark ediyor utanyor.
7. M isafirlikte tabakla eker tutulan kadn, ekerin hepsinin
kendisine verildiini sanarak taba kucana boaltyor. Bu son
hikayeyi iiden kyl kadnlar "E ne bilsin? dediler, eskiden by
le adetler var m idi? yeni kt. reniyoruz gayr".
Gerek ehrin otoritesinden korktuu iin, gerek ehir usulleri232
K6ylerin ehirlemesi
nin, Adetlerini, ehirlinin hareketlerinin mant{l n alamad iin

kylde "belki bir ey yaparlar'' korkusu var. Bu bir eyin, ne
olabileceini kendi de pek kestiremiyor: yalnz kendisi iin zarar
l olaca{lna kanidir. ehir ve ehirliye kar "ehirli bu , ne yapa
ca kestirilemez, hikmetinden sual olunmaz" tavr var. Adiloba
kynn eitmeninde bile ayn anlamamazlktan doan ekin
genlii grdk. E{litmen 9 Eyll iin lzmir'e gidecekti; fakat arka
da bulamad{lndan vazgeti. Neden arkada arad{l n sorun
ca, "lzmir bu , korkulur, dedi. Bizim gibi kylleri hemen
tanyorlar, yanayorlar. Kyl akl bu , bilemeyiz, kanveririz," ve
birka doland rclk hikayesi anlatt . Kyn ehirle temas arttk
a ekingenlik hissi de deiiyor. Ky n erkeklerinde, bilhassa
genlerinde ekingenlik daha azdr; hatta baz genler, biz e
hirliyi anladklarn, kylnn "cehaletini" beenmediklerini gs
termek iin gayret gsterip bize malumat toplamakta yardm etti
ler. Bunlar, kylnn, cehaletinden , kapal fikirli oluundan
ikayetidirler; kyn deimesini istiyorlar. Onlarca ehirlinin
stnl okumu olmasna, kylnn gerilii ise cehaletinde
dir. Kyl iin kurtulu aresi ehirli gibi okuyup adam olmaktr;
bu zihniyet, ky deitirmekten ziyade , ehre gidip, okuyup
efendi olmak zihniyetidir. Okumu olmaa kar byk bir sayg
var. Hac Rahmanl ve Adiloba'da mektepsizlikten, gnderilen
retmenlerin iyi olmad{l ndan ac ac ikayetler iittik. Dier ta
raftan ky deitirmek, ilerletmek fikri de dank bir tarzda
mevcuttur. Paa kynde erif Ali kyde pazar kurulmasn isti
yor; ky o zaman enlenecektir; gmen gelmesine taraftardr;
ama ihtiyarlar mani oluyorlarm. Tepecik ky de nfusunu art
trmak istiyor. Hac Rahmanllar iyi retmen istiyorlar. Adilo
ba"da ise ileri dnenler vardr. Klar kasabadan oturan k
yn ileri gelenlerinden biri hayvan yetitiriciliine dair projelerini
anlatt ; dier biri de ilk defa olarak meyvecilie balam; ilek
bile yetitiriyor. Genlerden biri kyde genler kulub olmasn,
okuma odas a lmasn istiyor. Birka sene evel kyn genleri
byle bir teebbse girimiler, fakat iin iine maddi menfaat
ler de kartndan muvaffak olamamlar. Kylde, ehirlinin
233
kendisini aa grmesine kar bir akslamel de balam gibi.

Kyn iyi vasflarndan bahsederken, kadnlardan biri yar kina
yeli bir edayla "ehirde bir dkkana g irince, kyller geliyor, der
ler ama . . . " dedi. iyi ahbap olduumuz kahveci de bir gn, "ilk
gn ben sende bir i olduunu anladm. Ne gzel syledin,
ben kasabada halkevinde ... beyden kyl yledir, byledir diye
iitmitim, ok houma gitmiti," dedi.
DAG KYLER iNDE EHiRLEM E
imdiye kadar muhtelif ksmlarda da kyleri hakknda ver
diimiz malumattan bu kylerin yaaylarnda, giyinilerinde,
adetlerinde ok daha az ehirlemi olduklar neticesi kendiliin
den kyordu. Ova kylerinde hayat umumi grnnde kasa
badakine ne kadar benziyorsa, da kyleri de kyafeti, evleri,
eyas , adetleriyle daha ilk bakta kasabadan o kadar ayrlyor.
Bununla beraber da kyleleri de kasabannn tesirinden bsb
tn uzak kalm deildirler ve biraz eeleyince bu tesirler kendi
ni gsteriye balyor.
ehirleme vaziyetinin ova ve da kylerinde farkl oluu, bu
kyler arasnda sosyal deime bakmndan ok ayr bir vaziyet
meydana getiriyor. Ova kylerinin ehirlemesi bilhassa son yir
mi, yirmi be sene iinde meydana gelmitir, bu demektir ki bu
kyler bu seneler zarf nda sratli bir sosyal deime geirmi
lerdir; bu kylerin yakn mftzisiyle bugnk durumlar aras nda
keskin farklar vardr. Bu deimeler bir neslin hayatnda yer al
m olduu iin eskiyle yeni arasnda kolayca mukayeseler yap
lyor; "eskiden yleydi, imdi byle" diye anlatlan ok eyler
var. Halbuki da kylerinde "eskiden, sz fazla bir ey ifade et
miyor, eski zamanlardan laf at nz zaman konutuunuz kim
seler syliyecek ok ey bulamyorlar; genlik zamanlarna ait,
deiik vaizyetleri ifaden eden hikayelerle dolu olacaklarn san
dmz 60-70 yalarndaki ihtiyar kad nlar bile eskiye dair fazla
bir ey syliyemiyorlar. Konutuumuz erkek ve kad nlar eskiye
dair ne kadan konuturmaa altksa da fazla bir ey rene234
Kylerin ehirlemesi
medik. Da kynde yakn maziyle bugn ay ran byk dei

meler olmam, hayat ok daha yeknesak bir tarzda ayn macra
da akp gelmi; onun iin "eskiden" sz tedailerle dolu zengin
bir mana ifade etmiyor. Ak topluluklar haline gelmi ve gel
mekte olan ova kyleri sratle deimekte ve bu deimenin
mahiyeti ehirleme eklindedir. Da kylerinde sosyal deime
sahas daha dar, srati ok daha yavatr, fakat mevcut olan de
ime, olduu nisbette, yine ehirleme istikametindedir.
Kyafet. Kyafet bahsinde sosyolojik bir mana tayan iki nok
ta vardr. Birincisi ehirleme bqkmndan kadn erkek kyafetleri
arasndaki farkn da kylerinde, ova kylerinde olduundan
ok daha byk bir ayrlk gstermesidir. Ova kyleri iin erkek
kyafeti kad n kyafetinden daha abuk ve eskiden hi bir iz kal
madan deimi demitik. Da kylerindeki erkek kyafeti iin
de ayn eyi syliyebiliriz. Seferberlie kadar erkekler zeybek k
yafetine benzer tarzda giyinirlermi; son yirmi be, otuz sene
zarfnda deimi, bu gn erkekler pantalon, caket, kasket giyi
yorlar. Da kylerinin erkekleri gnlk kyafetlerinde ova kyleri
erkeklerinden pek ayrt edilemezler, farklar olsa olsa dn bay
ram gibi mnasebetlerle giyinildii zaman meydan kabilir; ova
kyl delikanl ehir biimi gmlei, dz pantalonu ve ftr ap
kasyla, da kynden gen ise, izmesi mintan ve kasketiyle
ayrlr, ama bu bile umumi, yaygn bir farkl lama deildir, ova
kylerinde dn bayram gnlerinde de golf pantalo n, kasket
yaygn kyafetlerdir.
Halbuki ova ky kad n kyafetiyle, da ky kadn kyafeti
birbirinden tamamiyle ayrdr. Ova kynde kad n kyafeti byk
mikyasta kasabalam olmasna mukabil da ky kadnlar es
ki kyafetlerini umu miyetle muhafaza ediyorlar. Ova kylerinde
entari giymek ok yayg ndr. da ky kadn ise, gelin olduu
gn mstesna, don zbndan baka bir ey giymez, ve ba dai
ma bir enesinin alt ndan, bir de alnndan dolanp balanan iki
yemeniyle sarldr. Da kylerinde erkein kyafeti tamamiyle
deimitir, kad n kyafeti ise pek az deiikl ikle eskisi gibi de
vam etmektedir. Kadn erkek kyafetleri arasnda grdmz
235
Toplumsal Yap Arat1rmalan
byk farka uygundur. Erkek, kasabayla kadna nispeten ok

daha sk ve yakndan temastadr. Kadn hem ehre gitmez, hem
nadiren gitse bile erkein himayesine snarak gider; kasaba
daki temaslar yapan erkektir; bunun iin mahkemelere, dairele
re, dkkanlara e rkek artk kasabada pek gze arpacak olan es
ki zeybek kyafetiyle gire mez. Kadn erkek kyafetleri arasndaki
fark, erkein hayat evresinin daha geni, kadnnkinin ise ok
daha dar, ky hudutlar iine mnhasr oluunun ve bunun neti
cesi olarak erkein daha ehirlemi, kadnn ise daha az ehir
lemi oluunun bir ifadesidir.
Da ky kadn kyaftinde sosyolojik bir mana tayan ikinci
hususiyet de, ev kyafetiyle sokak kyafeti arasnda bir fark ol
maydr; bundan dolay da da kylerinde kvrak, yeldirme,
manto giyilmez. Hususi bir kyafete girerek (araf, mant ilh) er
kekten kamak, ev ve sokak kyafetinin ayrlmas kasabaya has
bir adettir; bu adet da kylerine girmemitir. Da kynde de
kad n ve erkekler ky hayatna serbeste birlikte karmazlar;
kad nlarn hayatiyle erkeklerin hayat, baz noktalarda birbirini
katetmekle beraber, ayr daireler etraf nda dner. Fakat, msl
man kasaba ananesinde olduu gibi bir "erkekten kama" vazi
yeti yoktu r; don zbn ve yemenilerle kadn vcudu yeter derece
de rtlm addediliyor, kadn erkei grnce bucak bucak
kalmyor. Komular birbirlerini kadnlar n ve kzlarn zaruri ola
rak grrler ve gelip giderken icap ederse konuurlar, evlerin
ou yksek avlu duvarlaryla darya kapal deildir, sokaktan
geerken avlular n iin, odalarn n grnr. Halbuki ova ky
lerine "erkekten kama" adeti, eski kasabada olduu derecede
ve ekilde olmamakla beraber girmitir. Da ky kadn ancak
kasabaya gittii zaman kasaba manasnda ve eklinde erkekten
kamak ihtiyacn duyabilir ve yeldirme, kvrak rtnebilir, ama
bu da mutlaka uyulmas gereken bir zaruret deildir. Dazyurt'da
muhtarn iki gelinin ceyizinde siyah setenden yaplm yeldirme
ler grmtk, bunlar ehre gidildii takdirde giyilmek zere ya
plmt .
Da ky kadnn ilk bakta hi deimemi grnen kyafeti
236
Kylerin ehirlemesi
hakikatte az da olsa bir de{lime geirmitir. Kendi telkkilerince

"yeni" bir kyafettir. B irinci Cihan Harbi'ne kadar (kendi tabirlerin
ce seferberli{le kadar) kadnlar "paal don" denilen daha bol,
daha hantal bir alvar giyerlermi. imdi kadnlar "paal don"
dan glerek, alay ederek garip bir kyafet gibi bahsediyorlar.
Halbuki bize o zamandan kalma bir paral don gsterdiklerinde
biz aradaki fark o kadar byk bulmadk. Yemenilere oya yap
mak, yn orap rmek kye son yirmi be otuz sene zarfnda
girmi grnyor. Altmla yetmi arasnda bir ihtiyar kadnn ifa
desine gre genli{linde oya yapmak ve orap rmek bilinmez
mi. imdi de yeni oya rneklerinin kasabadan ve kasabayla te
mas olan kyden geldii anlalyor. Dazyurt'un gen kzlar,
ehre daha yakn ve ehirle temas daha fazla olan drt yz k
sr nfuslu Osmancal kynde bir dne gittikleri zaman geli
nin eyizinde bilmedikleri yeni oya rnekleri grdklenini, gizlice
bu oyalardan kesip rnek aldklarn anlatyorlard.
Da{! kynde yapt mz bu mahede, ova kylerindeki m
ahedelerimizin ehirleme vetiresi hakknda belirttii bir nokta
y teyit ediyor: kyler ehirleirken, kasabada o zaman noktasn
da yaygn olan ekilleri de{lil, kasabann az ok arkada brakt
ekilleri alarak kasabalayor. Ova kynde entari ve manto giy
mek yaymtr, fakat bunlarn biimleri artk kasabann yerli ks
m nda bile ortadan kalkm veya kalkmya balam olan eit
tendir. Yn orap rnek, yemeni oyas yapmak kasaba iin artk
bsbtn eski faaliyetleridir. Ova kylerinde bile bunlar gelimi
faaliyetler deildir; bunlar kasabadan satn alnr. Halbuki orap
rmek, hele oya yapmak da kyleri kzlarnn marifetleri arasn
dadr. Bu faaleyitlerin da{! kynde mhim bir yer almas, ova
kylerinde ve kasabada ise almamas ilk bakta bir kasaba-ky
fark gibi, da kylerinin kasabalamam olmalar nn belirtisi gi
bi grnr. Halbuki aslnda bu faaliyetlere da kynde has faa
liyetler deildir, da kylerinde bir nesilden beri mevcutturlar ve
kylerin da almalarnn, dtan gelen kasaba meneli tesirle
re maruz olmalarnn bir ifadesidirler; yani ehirlememenin de
il, ehirlemenin balangc nn, geten gece, yava ehirle237
menin belirtileridir. Bu ehirleme o kadar geten ve arkadan

gelerek oluyor ki, da kylerinde nisbeten yeni olarak beliren
ekiller (paal don yerine dz don, yemeni ovas ve yn orap)
ehrin eski kasaba ksmnn bile arkada brakt ekillerdir. Bu
nun iin aslnda eski kasaba ile yeni kasaba arasndaki farklarn
ifadesi olan ekiller imdi kasaba ky farklar imi gibi gr n
yor. Kyler ehirleirken, tam o zamanda revata o lan ekilleri
deil, az ok zaman gemi ekilleri benimseyerek ehre ayak
uyduruyorlar; kasabaya yakn ve onunla yakndan temasta olan
kylerde bu zaman mesafesi daha ksa, uzak, dla mnasebeti
az da kylerinde ise daha uzun oluyor, yani zaman faslas
kylerin aklk-kapallk durumu ile makusen mtenasip bir vazi
yet gsteriyor.
Yanl anla lmamak iin unu da ilave edelim ki, kylerin
gecikerek kasabay takip etmesi , kasabann geirdii btn de
ime safhalarn kylerin de birer birer geirecekleri manasna
gelmez. Baz safhalar atlanacanda bir taraftan kasabann de
ime srati ve seyri , dier, taraftan kylerde sosyal deime
nin genilii ve srati messir olur.
Evler ve ev eyas: Evlerin ve ev eyasnn deimiye kya
fetten daha da mukavemetli olduu grlyor. tane iki katl
ev mstesna, Siyetli"nin dier bt n evleri karanlk, bask, ufa
ck tek pencereleri olan odalardan ve ou da tek odadan iba
rettir. Odalarn bu ufack tek Pencereleri de umumiyetle kapatl
mtr, k kadece kapdan gelir. Ev eyas eni boyu adeta bir
olan ince yer iltelerinden, yn yastklardan, bir hal ve kilimden
ve duvar boyunca uzanan raflarda birka bakr kap kaaktan
ibarettir. Masa, sandalya, sedir, konsul, karyola gibi ova kyn
de grdmz kasaba eyas bu kylere girmemitir, denilebi
lir. Siyetli'de yalnz bir evde kasaba usu l dantelli beyaz rt l
bir sedir, konsol , ayna ve karpuz lambalar grdk; o aile de
oullarn kasabada orta mektebe gnderecek kadar kasabala
m, yalnz Siyetli iinde deil, civar kyler iin de bile istisnai
durumda olan bir ailenin eviydi. Yeni zenginlerden dier birinin
yeni yaptrm olduu iki katl evinde de bir saat grdk ve bize
238
Kylerin ehirlemesi
ay piirip ikram ettiler. Bundan evvelki ksmlarda ad geen ye

ni trdekilerden bakkal Ahmed'in evinde de gramafon vard ama
bu aile de istisnai hallerdir: Yine zengince ailelerden bir ks
mnn evlerinin etrafnda alak ta y nlar deil, hakiki duvarlar
vard ; avlu duvarndan be byk tahta kaps olup olmayndan
ailenin iktisadi duru mumun ve kydeki mevkiini az ok kestir
mek mmknd.
Adetlerde ehirleme: Evleri, eyas, kyafeti kasabadan bu
kadar farkl olan bu insanlarn bu d artlar iinden geen hayat
tarzlar da elbet te kasaban nkine benziyemez. Yalnz yenilen
yemekler bahsi, zerinde biraz durulmya deer bir hal gsteri
yor. Bu kadar geri ve fakir olan da kylerinde yemeklerin ova
kyleri ve kasabadan bsbtn baka manzara gsterecei
beklenirdi; halbuki esas ayndr ve umulduundan daha eitli
dir. Bayrama yakn nianl kzlarn ailesi olan evine akam ye
mei verir. Byle bir yemekte biz de bulunduk; bu , orbas, yap
rak dolmas , brei, pilav ve hamur tatl syla mkellef bir
ziyafetti. phesiz yemekleri piirme maharetinde ve kullanlan
materyelin kalitesinde farklar var. Btn yemekler iin itlenbek
ya ku llanlmas yemeklerin tadn bir hayli deitirdekten sonra
sa yal, zeytin yal tefrikini ortadan kaldryor, tatllar da e
kerle deil, pekmezle yaplyor, fakat yemeklerin esas eidi ve
yemek tarifi ayndr; kasabayla kylerin yemekleri bir "matbah"
dr; kasabadaki , ova kyndeki ve da kyndeki vaziyetler de
ayn olan matbahn mahalli artlara gre eitlenmesidir. Bu va
ziyeti izah iin denebilir ki matbah, mahalli deiimler (variation)
gstermekle beraber esas hatlar itibariyle btn bir cemiyet
erevesini, veya hi deilse bu erevenin byk blgelerini
vasfland ran daha yayg n bir kltr birimidir; kasaba, ova kyleri
ve da kyleri ayn corafi blgede ayn cemiyet erevesi iin
yer alan topluluklar olduklar iin dar mahalli artlara tabi olm
yan, daha u mumi, daha yayg n kltr birimleri -mahalli eitlen
meler ve farklar gstermekle beraber- her nde de bulunu r;
daha nce iaret etmi olduumuz dn adetlerinin esas ekli
ve imde ele aldmz matbah vaziyeti bu eit kltr birimlerin239
dendir.
Bu makul ve doru olmas muhtemel bir gr olmakla bera
ber, yemek bahsi bu suretle kapanm olmuyor. Yaptmz di
(Jer baz mahedeler, yemeklerin dtan gelen tesirlere olduka
hassas bir surette deitii fikrini verdi. Kahve ay ve bunlarn
misafirlere ikram adeti, bu kylerde de belirmitir, gittiimiz baz
evlerde bize ay ikram eddiler, o sene da kahve buhran mevcut
olduundan kahve ikram edilmemesi bulunmadndan m , yok
sa ayn daha mergup olmasndan m ileri geldiini pek kestire
medik; kyde umumiyetle ayn daha mhim bir yer tuttuu bel
liydi. Kzlar evde babalarna ay pitiini annelerinin ve
kendilerin imediklerini sylyorlard, bu kzlar arasnda hi ay
tatmam olanlar vard. phesiz bize yaplan ikram ehirli oldu
umuz iindi ve dier kadnlara verilen ay bizim yzmzden
di, fakat ne de olsa bu bir ehir tarznn ok mahdut derecede
de olsa kye girmi olduunu gsteriyordu. Yemeklerin eidini
tesbit ederken de patlcan imam bayldsyla, kzartmasnn yeni
renilen yemeklerden olduunu "ehirden iittiklerini" syledi
ler. Dier taze sebzeler de kyde pek yetimediinden, dtan
gelen seyyar satc lardan alndndan, bunlarn piirilmesinin de
dtan geldiine hkmedilebilir, hatta bakla, nohut, kuru fasulye
gibi k yiyecekleri de ehirden alnrm. Dardan alnan veya
yetitirilmesi dardan renilip kyde yetitirilmee balanan
g dalarn piirilmesi tarz da d topluluklardan reniliyor, diye
biliriz. Bu tamim daha da geni bir formle balanabilir, bir top
lulua giren yeni maddi eya (objet) ku llan tarzn da, bunu de
itiren hususi artlar yoksa, beraber getiriyor.
Yemek bahsini kapamadan una da iaret edelim k ova
kyleriyle da kyleri yemeklerin eidi ve kalitesi bakmndan
farklar gsteriyor, ova kylerinde itlenbek ya bilinmez ve et
da kylerine nisbetle daha ok yer alr, bilhassa misafire yap
lan yemeklerdir ... eit bakm ndan da ok fark vard ; ova k
ynde toplad mz yemek listesi uzundur, da kynnk ise
bir sahifede derlenip toplanverdi; ova kylerinde gmenlerin
getirip yayd yemekler vardr ki bunlar da kylerinde bilinmez.
240
Kylerin ehirlemesi
Bir cemiyet tipinde cari olan matbah umumi, yayg n kltr birim
leri snfndan olabilir, fakat ayn mutbah iinde olmakla beraber
yemekler kalite ve eitlenme bakmndan mahalli artlara gre
farklar, deimeler gsterir: bu farklarn ve deimelerin meyda
na gelmesinde topluluun iktisadi seviyesi , ehre uzakl ve e
hirle temas derecesi ve temasn cemiyet hayatnn hangi cephe
lerinde yer olduu messir bir rol oynar; ova ve da kylerinin
yemek vaziyeti bu neticeye iaret ediyor.
Ova ve da ky oluuna gre deiim gsteren dier bir
olay da hastalk tedavisidir. Evvelce anlatt mz gibi, doktora
gitmek, ila almak, bilhassa stma tedavisinde, ova kyleri iin
olduka yaygn bir haldedir. Da kylerinde ise hastalk tedavisi
ok ender istisnalarla, hep mahalli tedavi usulleriyle yapl r: ka
sabaya gitip gitmediklerini sorduumuz kadnlardan ikisi birer
defa doktora grnmiye gittiklerini sylemilerdi. Hastalk teda
visi ova kyleriyle mukayese edilemiyecek kadar eitlidir, gz
hastalndan ban karmaya, zatlcenbe kadar her hastalk
iin tedavi usulleri vard r. Baz ah slar hastalk tedavisinde di
erlerinden daha bilgili , maharetli olurlar, bunlar kyden kye
arlabilir ve kyl bunlardan "doktor" diye bahseder. Biz kye
geldiimiz gn len gen kza civar bir kyden byle bir doktor
getirmiler, fakat !ayda etmemi. Nr hastalklarda tedavi, bir
kuzu kesip cierlerini hastann bileklerine balamak gibi masraf
l bir ekil de olur. Hastal klarn tedavisinde byle ampirik ve sih
ri usullere mracaat etmek, doktoro ve ilaca olan itimatszlktan,
hastalklar bahsindeki kymet ve inanlarn kuvvetle devam et
mesinden ileri gelmiyor. phesiz kylde kendi bildii usullere
inan vardr, fakat hastane, doktor, ila kolayca eriebilir eyler
olsa, bu vasta ve imkanlardan istifade ky topluluunda yerle
ik tedavi usulleri kuvvetli bir mani tekil etmiyecektr. Aspirin,
nevrozin, bulunduu zaman kinin, gibi kullan sahas geni
olan hazr ilalar ky bakkallarna kadar girmitir. S tma tutan bir
kadna aspirin verdiim zaman kadn da, kocas da bilmedikleri
bu ilaca kar hi bir phe gstermeden, suknetle kabul etti
h::: L \:yln n ha alk karsnda gsterdii tavr bir tevekkl ve
241
Toplumsal Yap Arattrmalar
aresizlik tavr olarak beliriyor, nereden bir iyileme aresi beli

rirse onu deniyor.
Ova kynde de da kynde de zamann gnlere, aylara
mevsimlere gre bln ayn sistemdir ve bu sistem dini faali
yetlere iktisadi faaleyetlere gre bir blnme gsteriyor. Rumi
veya resmi aylar da kylerinde ova kylerinde olduundan da
ha az biliniyor, en kolaylkla tekrarlanan Austos, Temmuz, Ha
ziran, Eyll aylard r (iktisadi faaleyetlerin topland aylar) , fakat
bunlarn da sras pek doru olarak bilinmez, kart rlr. Senenin
dini aylara blnmesi de herkes taraf ndan bilinen ve kolayca
tekrarlanan bir ey deildir, amma yine de en iyi bilinendir. Bu
aylar, kasabada bilinen Arabi aylar deildir. O aylardan yalnz
ikisi Ramazan ve Sefer listeye dahildir; dierleri bayram, aralk,
kurban, aure, ilk mevlCt, ilk namaz, son namaz aylardr. Sene
yi bu eit dini ay blmlerine ayrmakta da ve ova kyleri ara
snda itirak vard r.
M sr ve sebze gibi "gk mahsul" denilen mahsullerin oluu
na gre de bir zaman blm vardr; bu mahsuller olmadan
evelki i lkbahar ayna da "gk ay" denir. Son bahar (kz) ilk kz
ay , orta kz ay, son kz ay olarak da e ayrlr. Btn bu za
man blmleri kati, yazl blmler deildirler. Ay taksimatnda
olan mphemlik haftann gnleri bahsinde azal r, bu blmler
umumiyetle vazh olarak bilinir. Pazartesiyle aramba'nn adla
r bakadr (hafta ortas ve dernek denir) perembeye de M ani
sa'da o gn pazar kurulmasndan tr "Pazar" denir, Cu marte
s inden sonra gelen Pazar gnn ayrt etmek iin de ona
"Menemen Pazar" ad verilir. Pazar kurulmasnn haftann gn
lere taksiminde mhim bir yer ald grlyor.
Geceleyin zaman, icap ederse, yldzlarla llyor. Ova ky
lerinde bilinen terazi, lker, tan , kervan kran yldzlar da k
ynde de biliniyor. Bu yldzlarlar bilhassa gecenin sabaha kar,
ikinci yarsnda, zaman llyor, senede bir defa ramazan gel
mesi ve bu ayda sahu ra kalkmak mecburiyeti, dier aylarda er
ken kalkp i tutmak mecburiyeti sabaha yakn zaman lcebil
meyi mhim klyor. Biz orada iken Ramanzand, beki terazi
242
Kylerin ehirlemesi
y ldzlar adam boyu ykseldi mi sahura kt!;in sylerdi. Tan

y ldz knca da sabah oldu diye kalklrm. Kyde saat pek az
evde var. Ova kynde oldu!;iu gibi burada da saat Ramazan'da
ehemmiyet kazanyor.
ehir ve ehirli karsnda alnan tavr: ehir karsnda al
nan tavr bahsinde da ky ile ova ky arasnda bariz farklar
mahede ettik. ahslarn ve topluluklarn muhtelif vaziyetler,
mnasebetler, meseleler karsnda aldklar tavrlarn incelen
mesi alanna girilince mahedeler daha kaypaklayor, bu tavr
lar kesin, ak bir surette belirtip tesbit etmek mahedeleri sa
y ya dkmek gleiyor. Psikolojik testlerin verilemedii,
teferruatl anketlerin yaplamad ky topluluklarnda sosyal psi
kolojik hadiselerin incelenmesi daha ziyade umumi mahede
lere dayanmak zorunda kalyor. Bu zorluklar ve eksiklikleri dik
kate olmakla beraber, iki ky tipi arasnda ehre kar alnan
tavr bahsinde kesin, ak farklar olduu kanaati bizde kuvvetle
hasl oldu.
Ova kylerinde bu bahsi incelerken, ehir karnda alnan
tavrn iki cephesi olduunu iaret etmitik; biri ehirden ve e
hirliden ekinmek, ikincisi, ehir karsnda aalk hissi duy
mak, ehirli gibi olmya zenmek. ehir karsnda alnan tavrn
iki cephesinde de da kyndeki vaziyeti farkl bulduk.
Kaldmz da ky Siyetli, bir bakma daha ekingeR bir ba
kma daha cretli grnyordu. Birbirine mtenakis grnen bu
iki vasf asl nda ayn hadisenin birbirine bal vasflardr. Bu iki
vasf, Siyetli'nin da, ehre kar ova kynden ok daha kapal
oluunu n ifadesidir. Siyetli'de ky hayatna ova kynde ki gibi
giremediimizi orada kaldmz mddete, ilk gnden son g ne
kadar gayet vazh olarak farkettik. Herhangi ak bir husu met
hareketiyle karlamad k, fakat kyllerle aramzda ova kyn
de olan kaynama hasl olmad, daima grnmez bir duvarn,
ayrc bir sn rn mevcudiyetini hissediyorduk. Bu ayrln bir se
bebi belki, ova kyleri fazla kasabalam, da kyleriyse kasa
balamam olduundan, ova kyleri halk ile biz muahitlerin
arasndaki farklarn daha az, da kylleriyle aramzdaki farkn
243
ise daha byk oluuydu ; bu ihtimal her ne kadar varitse de,

bizce farkn asl sebebi Siyetli'nin umumiyetle yabanclara, ya
banclklar derecesinde kapal oluudur.
Bu yabanclk ve kapallk tetkikimize gereken materyelin top
lanmas nda kendini gsterdi. Ova kylerinde de zevahiri muha
faza etmek kaygs vard, fakat biraz ahbaplk edince ou za
man ihtiyatlar unutuluveriyor ayn ahs, bazan ayn konuma
esnasnda, kendini kuyuveriyor, iin dorusunu syleyiveriyor
du. Sonra sonra baz kadn ve erkeklerlerle, onlardan ky haya
tnn iyzn renecek kadar sk ahbap olumutuk; halbuki
Siyetli'de kimsenin bu eit itimadn kazanamadk, bize gster
mek istedikleri vath zoruna kadar k rmadan muhafaza ettiler ve
biz ncak dtan mahade edebildiklerimizi tesbit ettik. lkameti
mizin son gnlerinde evleri dolap anketimize balaynca bu
ekingenlik ve sr vermemek temayl daha aka belirdi. Gn
lk temaslar mzda, kar kocann ekseriyetle akraba olduu inti
ba kati olarak has l olmutu. Bunu sayya dkmek iin anketimi
ze kar kocann akraba olup olmad hakkndaki suali koyunca,
gittiimiz evlerde bu suale hep menfi cevap almya baladk. Sa
zan bu akrabalk o kadar kati ve telal bir tarzda inkar ediliyor,
"1-h .. yok, bizim kymzde adet deildir" eklinde tamim edili
yordu ki cevaplarn doru olmad ndan phelenmemek mm
kn deildi. Birka evde bu vaziyetle karlatktan sonra dikkat
ettik ki tand mz gen kzlardan biri bizimle dolayor, biz bir
evde suallerin cevabn doldururken o bitiik eve giriyordu. Bu
vaziyet kyn btn br ksmnda devam etti; biz kyn aa
ksmna inince kyl kz kendi mahallesinden "uzak" olan aa
mahalleye gidemedi, ve o ksmda daha tabii cevaplar aldk. o
cuk lmleri bahsinde de lmlerin saklanm olduundan emi
niz ; bir defasnda bir kad nla konumamz bitirdikten sonra bir
kk kz arkamzdan oturduumuz mektebe kadar geldi; kendi
sini ninesi gndermi, konutuumuz kadnn komusuymu, o
kadn len ocuklar nn saysn saklam, ninesi dorusunu bize
bildirmek iin torununu yollam. Yine da kyllerinin bu ekin
genliklerinden dolay , onlar bsbtn kukulandrmamak iin,
244
Kylerin ehirlemesi
ortaklk vaziyetini renmek zere ankete koyduumuz, "kimin

topran iliyorsunuz?" sualini Slyetli'de sormadk. Bununla be
raber, yanl neticelere sapmamak iin bir ihtiyat kaydi o larak
una da iaret edelim ki Siyetli bu psikolojik alanda da kapal
lk vasfn dier grdmz da kylerinden daha fazla gsteri
yor gibiydi. Civar kylerde Siyetli'lerin birbirlerini pek tuttuklar,
dar sr vermedikleri hususunda mtalaalar iittiimizi daha n
ceki ksmlarda sylemitik; bu kylerin esasen hepsi airet
meneinden olduundan, Siyetli'nin belki bu meneden kalan
gelenekleri bu nisbi pisikolojik kapal l devam ettirmekte amil
oluyordu . Her ne kadar gittiimiz civar kylerde daha scak bir
kabul bulduumuz intiba bizde has l olduysa da, o kylerde de
haftalarca kalp teferruatl soruturmalara giriseydik vaziyet ne
olacakt kestirilemez.
Siyetli, kendi hususi tarihi artlarndan dolay dier civar ky
lerden biraz daha kapal bir manzara gsterse bile, bu da ky
lerinin umumiyetinde, iktisadi ve fiili mnasebetler bakmndan
olduu kadar, psikolojik mana da ova kylerinden daha kapal
olduklarndan phe edilemez. i-gurup d-grup ayrl , biz-siz
tefriki, bu kylerde daha bariz ve keskin olarak beliriyor, yle ki
nezaketen veya politika icab bunu rtbas etmek zarureti bile
hissedilmiyor. da kyn muhtarndan, ky-ehir mnase
betleri, idare meseleleri hususu nda ova kylerinde hi rastlama
dmz ekilde tahliller dinledik, hatta bazan kadnlardan bile
tenkit yollu , aradaki ayr l ifaden mtalaalar iitiyorduk. itiraz
olarak denebilir ki, ova kyleri kadar aa vurmuyorlard.Bu
mantki olarak mmkn ise de fiilen muhtemel deildir; yle olsa
bile , ova kylerinin ayrl rtbas etmek iin "politika yapmay'
renmi olmalar yine da kyleriyle ova kyleri arasnda sos
yal psikolojik vaziyetin farkl olduunu n, bu hususta da ova ky
lerinin da kylerinden daha fazla ehirlemi olduklar nn en
deksi saylabilir.
Siyetli'de ova kynde rastladmz "ehirli gibi olmak" arzu
su, zentisi de hemen hemen grlmyor; bu vaziyetin bal ya
can gsteren hafif belirtiler vardr, ama umumiyetinde kati ola245
rak ehirli gibi o lmya zenmek yoktur. M amafi bu noktada da

kad n- erkek fark olduu seziliyor. Kla'da Osman avu kom
ularn oullarna laciverd elbise olmak hususu nda birbiriyle ya
rtn, kendi olu na lacivert ynl kumatan bir elbise yerine
bez bir elbise ald zaman karsnn "Bizim olumuz komunun
olundan daha aa m?" diye ktn gitmek arzusu gster
diklerini iittik. Ama kadn aleminde giyim, ev eyas bahsinde
ehirli gibi olmak temayl yoktur; bu temayln balangcn bir
gen kzda grdk, fakat onun vaziyeti biraz hususiydi. Bu gen
kz, zamannn byk ksmn l zmir'de geiren, orada evlenip ev
atyla vnen yeni zengin bakkal Ahmet'in yeeniydi, amca
sn bir rnek olarak kabul etmiti. Bize daima amcas ndan bah
sediyor, onunla vnyordu; babasnn da hali vakti iyiydi ve ai
lenin biricik ocuu olduundan kendisi iin de baz ehirli
eyas aldrmaya muvaffak olmutu. Ayn mahaleden drt kz
arkada da "Emine'nin her eycii vardr, her eycii. .. " diye
gpteyle bahsediyorlar, fakat kendileri iin de ayn eyi arzula
may ve elde etmiye uramay henz akllarna getirmiyorlard.
Ayn zamanda bu Emine, kere nianlanp ayrlm veya ni
anls lm bir kzd , kz evlendirmek bahsi ana babas arasn
da ihtilaf mevzuu olmutu , rivayete gre Emine dayak bile ye
miti; ky normlarna gre ya az ok ilerlemi saylrd ; kendisi
on sekiz yalar nda olduu halde, on on drt yalarndaki ar
kadalar arasnda nianlananlar vard. Sonra Emine akll, ah
siyeti olan bir kzd ; btn bu faktrler bir araya gelerek onda
kyden dar kmak, baka yerleri grmek, ehirli gibi olmya
zenmek arzular douyordu. Eminenin vaziyeti istisnai bir vazi
yetti. Dier taraftan, oullar n kasabada orta mektebe gndere
cek kadar ehirlemi bulunan sedir, konsol, ayna grdmz
Ali efendinin kz , anas ehir biimi entari yaptrd halde giy
memi don z bnla gezmeyi tercih etmi. Bu hadise ehirli gibi
giyinmenin henz kyde msbet bir kymet tamadn, tema
yz etme vastas olmadn gsterir.Entarinin hi giyilmedii bu
kyde ilk olarak bu eit giyinmek grup standardndan ayrlmak,
saptmak, demekti, belki garip grlecek, alay edilecekti. Zaten
246
Kylerin ehirlemesi
her vaziyette, yeni beliren bir eyi ilk yapanlar "garip", "gln"
tellakki edilirler, gurup tarafndan menfi tepki grrler, hatta afa
roz edilebilirl er. Zamanla yeni giren u nsur tutunmaya baladk
tan, eski deerleri krdktan sonradr ki bu yeni unsuru benimse
mek temayz etmee, itibar kazanmazaya vesile olur ve
yenilie uymak hususunda fertler arasnda yarmaca balar; bu
vaziyet ova kylerinde vard , da kylerinde ise henz belirme
miti.
ehirleme ve deime sosyal yapnn hangi noktalardan

baltyor: Bu bahiste kylerinde yaptm mahedeler ova ky
lerinde mhedelerden kardmz neticeleri temamiyle teyit

ediyor. Da kylerinde de ehirleme, daha byk mikyasta ve
daha keskin olarak kadn-erkek fark gsteriyor. Erkekler, istih
sal organizasyonu ndaki mevkilerine, sosyal "status"lerine, dla
fazla temasta bulunmalarna uygun olarak kadnlardan daha e
hirlemilerdir. ikincisi, ehirleme st tabakalardan balayp ile
riliyor; yukarda ehirleme alemetlerini sayarken misal olarak
verdiimiz aileler ve fertler kyn hep ileri gelenlerinden, zen
gin, hi deilse hali vakti yerinde olanlarndand . ehirleme, hi
yerarinin st ksmndan balayp alta doru yaylyor. Yalnz u
na iaret edelim ki bu tamimi, kendi ba na ayakta durur,
mstakil bir hkm gibi telakki etmemelidir; bu . hkm n varit
olup olmyaca topluun iktisadi durumuna ve dla olan mna
sebetlerinin mahiyetine baldr. Mesela bu kylerden senayi
merkezlerine gler olsayd , erkekler i aramak zere ehre gi
dip bir mddet sonra dnseler veya oradan para gnderseler,
arada ziyarete gelselerdi, o zaman kyn alt tabakalrnn da de
itii, hatta belki o tabakalarda ehirlemenin daha hzland
mahede edilebilirdi. Halbuki ne ova kynde ne de da k
ynde byle bir vaziyet yok; dla mnasebetler kyn zenginle
rine inhisar ediyor, ehirli gibi ev yapmak, demek, giyinmek,
yemek imek hep para meselesi olduundan ancak iktisadi va
ziyeti msait olanlar yani st tabaka bunu yapabiliyor. Her ilmi
tamim g ibi bu tamim de muayyen artlarn mevcudiyetine bal
dr.
247
insan vasflarnn her alannda olduu gibi bu ehirleme

vasfnda da ferdi farklar vard. ehirlemeyi ferdi farklar bak
mndan ele ald mz zaman, bu bahiste de vaziyetin ova kyn
deki mahedelerimize uygun beliriyor. u veya bu sebeple
"topluluktan kopmu" olan fert ehirleme tesirlerine kar daha
hassas oluyorlar. Yukarda verdiimiz bir misalde Emine kzn
duru munun tahlilinde bu gen kzn nas l ky topluluunun stan
dartlarndan inhiraf etmi olduunu belirtmitik. Kyde, ehire
gitmiye hi deilse lafta raz olan, "kyde ne yapaym?" diyen
ikinci bir gen kz da bize su tayan kzd. Kyce bu kzn anne
si de, kendisi de "bir tuhaf" tannyordu, itibarlar yoktu, kendile
riyle alay edilirdi . Ya yine ky normlarna gre ilerlemi olduu
halde, ( 1 8- 1 9 yalarnda) kimse evlenmek iin talip kmamt;
bu da vasati seviyeden ve vaziyetten inhiraf etmi bir tipti. Siyet
li'nin en ehirlemi erkei bakkal Ahmet hem zengin, st taba
kadand, ama hem de kaaklk etmi, ticarete , ticarete o yol
dan girmi maceraperest bir tipti. Kla'da Osman avu st
tabakadan olmakla beraber, ehirleme vasfn dla iktisadi m
nasebetlerde kontrol edici bir rol oynamaktan ziyade, askerlikte
geirdii tecrbelere borluydu. Eski ve yeni harfler oku ma yaz
ma renmi, jandarma avuu olabilmek iin kurslara devam
etmi ve sonra da avuluk etmi bir kimseydi. Grlyor ki b
tn bu hallerde mterek vasf, bu fertlerin u veya bu sebeple
tupluluktan kopmu, normlarndan ayr lmak zorunda kalm kim
seler olu udur. phesiz ehirlemede ferdi farklar douran
amiller arasnda ahs n mizac gibi daha psikolojik amiller de
vardr, fakat bu amlillerin tetkikte bizi bilhassa ihgilendiren me
sele, ferdi farlar meydana getirmek hususu nda dahi sosya amil
lerin nas l ie kart meselesidir, yani ferdi farklar bir taraftan
ferdin kendi biyolojik yapsnn icab meydana gelen psikolojik
hususiyetlerden, micaz farklarndan douyorsa, dier taraftan
da fertlerin farkl sosyal tesirler alt nda kalmamalar, farkl artlar
altnda farkl tecrbeleri geirmeleri de ferdi farklarn meydana
gelmesinde rol oynyor ; yani ferdi farklar meselesinin de sosyal
amillerle sosyolojik bir izah vardr.
248
G ENEL NETCELERN HULASASI
Bundan nceki ks mlarda, olaylar sadece tasvir etmekle kal

mayp daima tahlil ederek sonular kardk. imdi burada, par
a para karm olduumuz neticelerin belli ballarn bir ara
da, paralarn birbirini tuttuu, destekledii bir btn halinde
vermek istiyorum. Bu nunla beraber bu ksm, daha nceki ksm
larn etrafl, teferruatl tahlillerinin yerini alamaz.
Tetkik ettiimiz ova ve da kylerini, aklk-kapallk derece
sine gre setiimiz ilk faslda sylemitik. Maksadmz, toplu
luklarn aklk- kapallk derecelerine gre sosyal organizasyon
larnda ne gibi farkllklar geldiini incelemekti. Aklk-kapallk
fark , zaruri olarak iktisadi temel fark da demekti, zira topluluk
larn aklk-kapallk hali iktisadi temele ve dla olan mnase
betler vastalarna (mevcut yollar sistemi ve tat ve haberleme
vastalar) ve bu mnasebetlerin tabiatna gre deiir. Bizim
setiimiz ova ve da kyleri arasnda bu bakmdan bariz fark
lar vardr, da kyleri ova kylerine nisbetle daha kapal toplu
luklardr, fakat da kyleri dahi olduka almtr. Bu bat Ana
dolu blgesinde kendi iin kapal denebilecek ky topluluklar
artk bu gn mevcut deildir. Bunun iin ihdas etmek istediimiz
eksperimantal vaziyet tamamiyle gerekleemedi. Dier taraf
tan genel iktisadi sistem ve teknolojik durum da esas vasflar iti
bariyle her iki ky grupunda ayn olduundan ikisinin arasnda
sosyal organizasyon ve sosyal hayat tarz farklar ancak nisbi
farklar olarak beliriyor, ve baz alanlarda da farkl lk deil, esas
artlardaki beraberlie uyun olarak, benzerlikler mahede
ediliyor. Aada verdiimizi mukayeseli sonular hakknda h
km verirken bu esas notlarlar daima hatrda tutmak lazmdr.
249
Her iki ky gurupunun tarihinde yani sosyal deime seyrin

de, Birinci Cihan Harbi dnm noktas olarak beliriyor. Olaylarn
zamanda sralan bakmndan "seferberlikten nce" ve "sefer
berlikten sonra" diye ayrt etmek en mhim bir snfland rmadr.
Her iki ky eidinde de olaylarn bu suratle snflandrlmasna
sk sk rastladk. Feodal rejim her iki blgede de Birinci Cihan
Harbine kadar, zayflayarak, kerek fakat her eye ramen tu
tunarak devam etmi. Kyler arasndaki sosyal deime alann
daki farkl lk o zamandan bu yana balam ve gelimi. Feodal
rejimden kurtulan ova kyleri, yeni tat ve haberleme vastala
ryla d dnyaya balanarak, ehirle mnasebetlerini artrarak,
sretle deimiler; ayn kolayl klardan faydalanamyan ve top
rann verimsizlii, teknolojisinin iptidailii yznden daha d
k bir hayat seviyesine mahkm kalan da kyleri ise bu de
ime kousunda arkada kalmlar, daha ar ve kasabann, ova
kylerninin ardnda braktklar n yeni diye be nimseyerek dei
milerdir. Bu sosyal deime seyrinde kasaba ile ova kyleri ve
her ikisiyle da kyleri arasnda ne kadar "sosyal mesafe" oldu
u katiyletle tayin edilemez. Daha nceki sahifelerdr; uzun uzun
teferruatiyle verdiimiz mahedeler, kasabayla ova kyleri ara
sndaki sosyal mahedeler, kasabayla ova kyleri arasndaki
sosyal mesafenin daha az olduu, bu her ikisiyle da kyleri
arasndaki mesafenin ise daha byk olduu fikrini veriyor; fa
kat ova kylerinin kasabaya olan bu sosyal, yaknl , kasabann
"eski kasab" ksmyladr. Hemen btn Anadolu ehirlerimizde
olduu gibi Manisa'da da bir ikilik, memurlar-yerliler, yeni ehir,
eski kasaba, ikilii vardr. phesiz bu iki ksm birbirinden ta
mamiyle tecerrt etmi bir halde deildir, "eski kasaba" ve kasa
bann yerlileri de yeni artlara uyarak deimektedirler. u hal
de ova kyleri sadece kasabalaarak" deimiyorlar, fakat,
kendisi de deimekte olan bir kasabadan gelen kltr yaym
nn tesiriyle deiiyorlar. Kyler, deien kasabaya ayak uydur
duklar nisbette, eski kasaba kltr birimlerini deil, az ok farkl
bir ekilde de olsa "modern ehir" k ltr vasflar n benimsemi
oluyorlar; mesela karyola, radyo, telefon ftr apka, gelinin be250
Genel Neticelerin Hulasas
yaz duvak ve mum iei takmas, sandalya ilh. kasaba deil,

modern ehir kltr birimleridir; buna mukabil beyaz patiska r
tl sedir, oyal yemeni, yeldirme giymek ilh. ise "eski kasaba"
kltr birimlerinin misalleridir. Kyler, bilhassa da kyleri, ne
dereceye kadar kasabann ardnda brakt ekilleri yeni olarak
benimseyip, deiiyorlar? Ne dereceye kadar, kasabada da ye
ni beliren ekilleri alarak deiiyorlar? Bu suallerin de cevab ke
sin olarak verilemez. Yalnz katiyetle syliyebiliriz ki kyler kasa
bann ardnda brakt ve geirdii safhalardan birer birer
geerek deimiyorlar (mesele kadn kyafeti deimesinde ar
af safhas atlanyor) . Kasabadaki deime srasn kyler ksal
tarak, atlamalar yaparak, geiriyorlar. Atlamalar hangi alanlarda
ve ne nisbette oluyor meselesi mhim ve merakl bir sosyal
arat rma problemi tekil eder.
Birinci Cihan Harbinden itibaren, feodalitenin temamiyle ykl
masyla iki ky eidi arasndaki sosyal deime bak mndan
meydana gelen farkllk bu iki ky eidinde farkl durumlarn ge
limesine sebep oluyor. ehre yak nl ve tat ve haberleme
vastalarnn ilerlemesi dolaysyla ova kyleri memleketin daha
geni cemiyet erevesinin, deime srecine daha yakndan
itirak ediyor, da kyleri ise daha infirat etmi bir durumda kal
yorlar. Bu msait artlar ova kylerinin esasen ok verimli olan
toprann iktisaden kymetlendirilmesine imkan veriyor, ova
kyleri ile da kyleri aras ndaki tabii kaynaklar bakmndan
mevcut farka kyleriyle ova kylerinde ok farkl iktisadi temelle
rin teekklne amil oluyor. Corafi artlardan dolay ova kyleri
ile d kylerinin iktisadi temellerinin feodal devirde de birbirin
den farkl olduu muhakkaktr; yalnz bu son yermi be, otuz
senelik gelimeler bu ayrl keskinletirmitir denebilir.
Corafi artlarn da bir oynad bu iktisadi temel ayrl ve
aklk- kapallk derecesindeki farklar, ova da kylerinin de
mografik dokusunda, nfusun toprak zerindeki taazzuvunda
gayet bariz olarak kendini gsteriyor. Ova blgesinin nfusu
da blgesinden ok daha kalabalk olan nfusu da blgesine
nisbetle daha byk birimler halinde taazzi etmitir; da kyleri251
nin az olan nfusunun kk sosyal birimler halinde taazzuvu

ise daha atomiktir; ok adette, kk birimler halinde toplanm
tr, ova kynn vasati nfusu 660, da kynk ise 1 97 dir.
( 1 935 saymna gre). Kadn-erkek nisbetleri de ova ve da ky
lerinde zt bir hal gsteriyor: ova kylerinde erke, da kylerinde
ise u mumiyetle kadn daha fazladr. Elimizdeki materyel, cinsi
yet n isbetlerindeki bu farkn izah hususunda bir ip ucu vermi
yor. Kadn erkek nisbetleri her iki ky eidinde byle zt bir hal
gstermesine ramen, erkek lmleri her !kisinde de kadn
lmlerinden fazla grnyor. Bunu katiyetle syliyemiyoruz
nk nfus kaytlar gvenilir bir ekilde tutulmu deildir. Ge
rek doumlar hakknda topladmz malumat, gerek da ve ova
kylerinin nfus piramitlerini incelenmesi bu kylerde doum
nisbetlerinin dmekte olduu neticesini beliriyor. Nfus pirami
dinin kaidesi daralyor; en kk yalardaki ocuk adedi daha
yukar yalardaki ocuk adedinden daha azdrA; bu demektir ki
en kk yalardaki ocuklar byynce, bir ksm bu byme
seneleri zarfnda lecei iin, gelecek senelerde ky topluluun
daha byk yalardaki ocuk adedi bugnknden daha az ola
cakt r. Bu temayl uzunca bir zaman kylerin nfus toplam da
bir azalma kaydedecektir. Da ky Siyetli'nin nfus piramidin
kaidesi Adiloba ky nnknden daha da dar olduuna gre,
da kynde doum nisbetleri daha sratle dyor demektir.
Nfus piramidinin kaidesinin daralmas doum nisbetlerinin d
nden deil, lm nisbetlerinin ykselmesinden olabilir, fa
kat kylerde son be sene zarfnda lmlerin fazlalamasn in
ta etmi olacak bir deiiklik mahede edilmiyor. Doumlarn
da kylerinde azalmas geimin darlndan, ova kylerinde ise
muayyen bir hayat seviyesi anlaynn belirmi olmas ve bu se
viyeyi muhafaza etmek endiesinden mtevellit olabilir; ama bu
tahkik edilmesi gereken bir ipotezdir.
Ova ve da kylerinin mekanda taazzi ekilleri de ekolojik te
mel (iktisadi temel ve ekolojik mevki) farklarna gre bariz farkl
lama gsteriyor. Ova kyleri sarih bir suretle "nvelenmi"tir.
Ova kyleri arasnda, nfus miktarna gre nvelenmede farkl252
klar mahede ediliyor; test sahamzdaki da kylerinden ise

hi biri asgari bir derecede bile nvelenmi deildir. Nvelen
me, aile d i blmnn ilerleme derecesinin bir ifadesidir.
Nvelenme ky meydannn etrafnda veya iki ana yolun birbirini
testii yol aznda yer almtr. Nvelenme bu noktalardan ba
layp, ehre gtren yol boyunca yaylyor; bu hal, sosyal toplu
luklarn dla mnasebetlere hassasiyetinin ifadesidir. "ite me
kezi" bu en iptidai safhasnda bile nfusun gnlk hareketleriyle
ilgidir. Bu mahede byk ehirlerde nvelenme zerine yap
lan tetkiklerin neticelerine uygundur ve nvelenmenin ok daha
ileri safhalarnda grlen bu vasfn daha balangtan kendini
gsteridiinin bir belirtisidir.
Nvelenme lik beliren iktisadi messeselerin eidi, Ameri
ka'da zirai topluluklar n nvelenmesinde ilk beliren messese
lerle fonksiyon bakm ndan ayndr, yaln z bu messeselerin n
ahhas ekilleri -iki cemiyetin umumi sosyal durum farkllklarn
uygun olarak- deiiktir; dini fonksiyonu orada gren messese
kilise, bizim kylerimizde ise camidir; aylak zaman messesesi
orada birahane, bizde kahvedir ilh . . . i blm srecini ve me
kanda taazzuvu aydnlatmas bakm ndan nvelenme tetkiklerini
sosyolojik ehemmiyeti vardr.
Da kylerinde de aile d i blm gayet zayf olarak ba
lamtr; Siyetli'de iki bakkal, iki yahane bir de evinde alan
berber vardr, fakat bunlar "nvelenme" gstermiyorlar. Yaha
neler perakende gnlk ticaret yapan messeseler olmadklar
gibi, tam manasiyle birer "snai" messese de deildirler; ufak
bir kira mukabilinde, ya karmak istiyen kimsenin bizzat gelip
kendi yan kard yerlerdir. Bakkallar da tam farkllam m
esseseler deildir, bakkal evinin bir tarafnda teberi satan bir
kimsedir; her zaman yerinde bulunmaz bile ; ova kynde ise
bakkallar daimi surette ak bulunan dkkanlar haline gelmiler
dir. Da kylerinde nvelenmenin hi balamam oluu bu ara
daki farkllklardan dolay olabilir, bu farklar ise da kylerinin ik
tisadi seviyesinin daha dk, d la mnasebetlerinin ok daha
az oluundan meydana gelmitir.
253
Mekandaki ekil bahsinde, sosyal hayat artlarn ifade et

mek bakmndan evlerin ekilleri de dikkate deer noktalar belir
tiyor. Evlerin plan esasnda ova ve da da ayndr, da kyleri
ninki ovann daha basit, daha fakir bir eklidir. Ova kylerindeki
evler, ok fakir ailelerin evleri mstesna, mutbak ve oda olarak
i plan itibariyle farkllamt r, da kylerinde bu ayrlma umu
miyetle yoktur. ikinci mhim fark, ova kylerinde evler yksek
duvarlarla evrili avlular iindedir. Da kylerinde ise sureta av
lu vardr, fakat birka zengin evi istisna edilirse, avlularn sokak
tan pek fark yoktur; etraf alak, harsz ta ynndan duvarla
evrilmitir ve kapanan tahta kaps yoktur. Ev planndaki bu
fark, hayat seviyesindeki fark, zenginlik-fakirlik derecesini ifade
ederse de, bir cihetten de avlularn bu hali iki kyn iktisadi faa
liyetlerindeki ve kadn itimai durumundaki farkl artlara uygun
luu ifade ediyor. Ova kynde avlu nun aile iindeki faaliyetler
de mhim fonksiyonu vardr ve "erkekten kaan" ky kadnn
evinin iindeki d baklardan ko rur. Da kynde byle faali
yetler yoktur ve kadnn kasaba ve ova kynde orduu tarzda
erkekten kamas varit deildir. Ev ekilleri bariz bir surette sos
yal hayat artlarn belirtiyor. Ev mimarisinde grlen dier fark
lar da -damn kiremitli olup olmay , pencerelerin ekli, o da
adedi ilh- iki kyn hayat seviyesi arasndaki ayrl sarih bir su
retle aa vuruyor.
Ova kylerinin ehre daha yakn ve yollar sisteminde daha
stratejik bir mevkide bulunuu , da kylerinin ise daha infirat et
mi, ana yollardan uzak bir blgede oluu ve da kyn ekono
misinin kapal l bu iki eit topluluun hareketlilik (mobilite) de
recesinde ve dla mnasebetlerinin ald ekilde de tesirlerini
belli ediyor. Ovada kyde ehir arasnda gidi geli ok daha
fazladr ve nfusun hareket dairesi daha genitir; da kynde
ise hem gidi geli ok daha azdr, hem de hareket dairesi daha
kktr. Ovada da dada da erkekler kadnlardan daha hare
ketlidir, fakat iki cins arasndaki bu hareketlilik fark da kynde
daha keskindir. Hareketliliin cinsiyete gre deimesi, erkekle
kadnn istihsal organizasyonundaki, i blm sistemindeki,
254
farkl duru mlarnn neticesidir.

Ky topluluunun da a l tarz veya ekli de ovada baka,
dada bakadr. Ova kyleri btnlklerinde da almtr.
Ovada her mstahsil kendisi maln kasabaya ve kooperatif mer
kezi olan kye gtrerek satar ve d piyasadan alaca eylerin
ounu da kendisi dorudan doruya byk ky pazarlarndan
veya kasabadan alr. Da kylerinde ise toplu luun dla olan
iktisadi mnasebetlerini ellerini toplam kk bir zmre, bazan
bir tek aile vardr. Da kyleri btnlklerinde kasabaya alm
deildirler. itlenbek, palamut, st gibi mhim rnler dorudan
doruya kasabaya gtrlerek deil, fakat kyn kendisinde ve
ya civar bir kyde mevcut olan bakkala, ticaret veya komisyon
culuk eden bir ahsa satlr. Bunlar, mahsul zaman gelmeden,
mahsule mahsuben bor para dattklarndan, dtan gelen tc
carla ky namna pazarlk ettiklerinden ve mahsulleri ta ma va
stalarna veya iktisadi kudrete sahip bulunduklarndan kyde ik
tisaden ok hakim olan kk bir zmre tekil ederler. Dtan
satn alma bahsinde de da ky bakkallar ova kynde o ldu
unda daha byk bir rol oynarlar; da ky bakkallarnda, hi
deilse Siyetli gibi byk kylerde, basma, patiska, ipekli, emp
rime gibi manifatura eyas da satlr.
Hukuki ve idari mnasebetler bakmndan da da kylerinin
durumu ova kylerinden farkldr. Ova kyleri idari mnasebetle
ri de ehirle dorudan doruya yapar, da kylerinde ise jandar
mann ok byk nfuzu ve prestiji vardr. Hukuki nnasebetler
ova kylerinde daha fazla ehirlemitir; kan ihtilaflar hal iin
ova kyleri ok daha sk ehir vastalarna, mahkemelere mra
caat ederler. Halbuki da kylerinde hem daha az ihtilaf kar
hem de kan ihtilaflar ky iinde kyn kendi otorite mekaniz
masyle veya olmazsa jandarmann uzlatrc mdahalesiyle
halledilir. Bu demektir ki idari ve hukuki bakmdan ova kyleri
daha ziyade ehre bal, da kyleri ise daha kendi iine kapal
ve kendine yeter bir vaziyettedirler. Ova kylerinde ky toplulu
u kendi ilerinde bir otorite olmaktan kmtr; da kylerinde
de bu otorite krlmsa da ova kylerine nisbetle ok daha kuv255
vetle bir surette devam ediyor. Bu bahiste, ova ve da{J kylerini

hukuk messeseleriyle olan mnasebetleri dikkate de{Jer farklar
gsteriyor. Da{J kylerinin ehirde at davalar hem adete,
hem eite ova kylerinin atklar davalardan daha azdr. Ova
kylerinde mlkiyete mteallik davalarn nisbeti daha yksektir,
da kylerinde ise ahslar arasn mnasebetleri ilgilendiren da
va nisbeti dierlerinde daha byktr. Dier dava eitleri de
ky tipine gre manal tahavller gsteriyor.
Ova kylerinin daha zengin, da kylerinin ise ok daha fakir
oluu sosyal tabakalama piramidinde belli oluyor. Kylerde
esas mlkiyet ekli toprak olduuna gre ve toprak vergileri de
topran kymetine gre biildii iin, toprak vergilerinin tevezz
n hayvanc ln nisbeten daha ehemmiyetli oluu bu tabloyu
biraz deitiriyorsa da esas ana hatlarn bozmuyor. Toprak ver
gilerinin dkm , ova ky Adiloba'nn sosyal tabakalama pira
midinin daha dik, da ky Siyetli'nin piramidinin ise daha yass
olduunu gsteriyor; yani Adiloba'da en zenginle en fakir mkel
lefler arasndaki iktisadi mesafeci da kynn en zenginiyle en
fakiri arasndaki mesafeden daha byktr, buna mukabil ova
kynn ortalama hayat seviyesi da ky nn ortalama hayat
seviyesinden daha yksektir. Da ky iin yalnz yle bir ihti
mal varittir: Ticaret ve komisyonculuk yapan bir iki ahs, kyn
toprak ve hayvan mlkiyeti ba mndan en zengini olanlarndan
stn olabilirler. Ticaret ve komisyonculuktan edilen kazan,
hakknda bir l tesbit edemediimizden bu noktay aydnlata
madk.
Ova kylerinde, hi deilse bizim grdklerimizde, btn k
ye tamamiyle hakim olan tek aa aileleri kalmamtr. Eski aa
ailelerinin mevkileri sarslmtr, kar larnda yeni rakipler belir
mitir; bununla beraber eski aa aileleri yeni artlara uyarak n
fuzlarn devam ettirmiye almakta ve hususta eskisi kadar de
ilse de yine muvaffak olmakta devam etmektedirler. Eski ky
organizasyonunun yklmas ve yeni imkanlarla yeni zenginlerin
t remesi , ortada birbiriyle ekien rekabet eden nfuzlular ba
rkm ve ova kylerinde muhtarlk mcadelelerine yol amtr.
256
Genel Neticelerin Hu/Asas
Kyde otorite ve kudret sahibi olanlar muhtarl dorudan do

ruya ele geirerek veya muhtarla kendi adamlarndan birin
setirerek ky ilerinde Mkim rol oynarlar; muhtarl elde et
mek tam nfuz sahibi olmak iin arttr. Eskidenberi devam edip
gelen aa ailelerinin inkraz etmi olduu kylerde ise yeni tre
diler aras nda muhtarlk, muhtara cebini duldurmak imkanlar
verdiinden, bir post kavgas mevzuu tekil ediyor.
Da kylerinde vaziyet farkldr. Orada da eski rejim para
lanmt r, fakat eski aa ailelerinin devam ettii kylerde bu aile
ler hala ova kynde grlmiyen bir nfuz ve kudrete maliktirler;
rakipleri yoktur, muhtarlk hakiki bir nfuz mevkii deildir, ekil
olarak mevcuttur ve gayet tabii olarak aa ailesinde babadan
oula intikal etmektedir; arada aa ailesi her hangi bir sebepten
dolay muhtarl bir bakasna braksa bile bu onun nfuzunu
asla azaltmaz ve muhtar bir kukla olarak kalr. Eski aa ailerinin
zrriyet brakmadan inkraz ettii kylerde ova kylerindekine
benzer bir durum belirmitir, fakat bu kylerde dahi ova kyleri
derecesinde rekabetler, ekimeler yoktur. Muhtarlk mcadele
leri bu kylerde henz yaygn ve keskin deildir.
Gerek ova, gerek da kynde sosyal kudret ve otoritenin
temeli iktisadi kudrettir. Kyde nfuz ve kudret sahibi olan k
yn zenginleridir, fakat nesillerden beri devam edip gelmi olan
servet, yani eski aa aileleri, yeni tremi zenginlerden daha
stn nfuza sahiptirler. Bununla beraber bu eski aileler bug n
servetlerini tamamen veya ksmen kaybetmiseler, o nisbette
kyde mevkileri de zayflar. Da alm, ehirlemi, eski kapa
l sosyal organizasyonunu kaybetmi olan ova kylerinde tam
tesirli bir rol oynyabilmek iin muhtarl , yani ehrin kye soktu
u idari-siyasi kudret mevkiini de ele geirmek lazmdr ve bu
nun iin de rakipler aras nda mcadele vardr. Da{! kylerinde
ise muhtarl k ekli bir surette mevcuttur ve aa ailesine doru
dan doruya, otomatik olarak baldr.
Ky topluluunda kudret ve nfuzun bir nc kayna da
topluluun dla, daha geni cemiyet erevesinin tekilatyla
olan mnasebetlerinde messir rol oynamaktr. Ova kylerinde,
257
Toplumsal Yap Aratnnalafl
ehirle mnasebetler dorudan doruya olduundan, ehirde

"arkas olmak" mhim bir kuvvet amilidir. Da kylerinde ise
"aa- muhtarlar jandarmay elde ediyorlar ve jandarman n tem
sil ettii meyyedeyi de kendi lehlerinde kullanarak kyde h
km sryorlar.
Nisbeten kapal da kylerinde Mkim ahs veya ahslarn
dier bir kudret kayna da kyn d la iktisari mnasebetlerinin
ve kredisinin kontroldr. Ova kyleri yukarda iaret ettiimiz
gibi da btnlklerinde almlardr, da kyleri ise mutavasst
bir zmrenin delaletiyle d piyasaya ihracatta bulunur. Bu dla
iktisadi mnasebetlerin tanzimi fonksiyonu varsa eski aa ailesi
nin elinde toplanr, yoksa veya ky ok kk olup di!:jer bir ky
vastasiylee i gryorsa, bu fonksiyon bakkal ve komisyoncu
lardad r.
Din ve dini meyyide kyde bir otoritenin hemen hi yeri yok
tur; da kylerinde zayflamdr, faka ova kylerine nisbetle da
ha ok yeri vardr ve dini otorite de dier otorite mevkilerini elle
rinde toplam olanlardad r. Eski aa aileleri "mtevelli'', "hatip"
miler. Ksacas , ova ve da kylerinde iktisadi, idari, siyasi ve
dini otorite ayn ellerde toplanyor; bugn din mhim bir messe
se olarak telakki edilemez ; idari-siyasi otoritenin, dla mnase
betleri kontrol edebilmenin ehemmiyeti artm ve kyler daha da
"ak", ehirlemi topluluklar haline geldike bu daha da artabi
lir. Bu otorite ekillerinin mahhasta gsterdii belirtiler ova ve
da kylerinin kendi sosyal artlarna gre farkl lklar gsteriyor.
Bu iki eit ky grupu nda yapt mz mahedelere gre aile
messesesi aklk-kapallk haline ve iktisadi temel artlar na
umulmayacak kadar hassas grnyor. Ailenin kuruluunu ia
retliyen evlenme mukavelesi her iki ky eidinde de hemen te
mamiyle kanuna uygundu r, yani bu noktada ky topluluu, daha
geni emiyet erevesinin gidiine ayak uydurmutur. Da!:j
kyleri bile art k kanuni nikahtan gayri evlenme mukavelelerine
yer verecek kadar kendi iine kapal , infirat etmi sosyal birimler
deildirler. Da kylerinin almas nisbetinde bir da-a lma, ai
lenin kuruluun ky topluluunun otoritesinden karmak iin ka258
Genel Neticelerin Hulsas
fi gelmitir.
Aile ovada da, dada da pek ender istisna ile monogamdr.
Kanunun talep ettii rnonogamll ky artlar da destekliyor.
Monoganlk ova kylerinde ehirlemenin ve daha geni cemi
yet erevesinin yeni dzenine ayak uydurm ann meticesiyse
bile, da{! kylerinde eskiden de ailenin ekseriyetle monogam o
du{lu ky hayat artlarnn bunu gerektirdii anlalyor. Ova ky
lerinde birden fazla kadn almak. istihsal faaliyetleri ok ve eit
li, kadnn da bu faaliyetlerde pay byk olduu iin, elverili
olabilirdi; fakat bu kyler modern iktisat sistemine girmi ve ok
ehirlemi olduu iin ve kanuni nikahla alnmyan kad nlardan
do{lacak ocuklar n durumu -artk ky topluluunun evlenmeyi
meru olarak tanmas kafi gelmediinden- karkl klar, ihtilaflar
do{lu raca , mirastan mahrum kalmalarn inta edecei iin bir
den fazla kadnle evlenmek ova kylerinde kalmamtr. Da
kylerinde ise, kadnn emei yine kymetli olmakla beraber, is
ihsal dar, istihsal kaynaklar az ve verimsiz olduundan ikinci,
nc kad nlarn emeini kullanacak faaliyet sahalar yoktur.
Burada da geim darl aileyi monogam olmya doru gtr
yor. Buna yukarda iaret ettiimiz kanuni zorluklar da eklenince
aile filen hakim bir surtatte monogam bir hal alyor.
Ailenin kuru luunun iaretliyen sosyal mukavele (nikah) top
luun da almasna ve iktisadi artlarna bu kadar hassas
iken, bu kurulu etrafnda teekkl etmi olan sosyal adetler
(dn adetleri ) ayn derecede bi hassasiyet gstermiyor ve
ova kyyle da ky arasndaki aklk-kapal lk farklarna mu
vazi olarak dn adetlerinde de farklar gryoruz. Bu farklar
bilhassa gelinin eyiz eyasnda, gelin gn kyafetinde ve e
lenti faaliyetlerinde kendini gsteriyor. Ovada gelin ehir usul
beyaz elbesi , duvak ve onun iei takyor, da kynde ise es
ki usul giydiriliyor, eyiz eyas da ayn suretle "ehirlilik" vasf
bakmndan farklar gsteriyor. Ova kynde elenti iin saz ta
km ve kek getiriliyor, da kylerinde ise bu ender vaki olur,
orada zengin dnleri hala eski usul pehlivan dleri, cirit
oyunlariyle yaplyor.
259
Aile i yaps, hacim itibariyle de ova ve daQ kylerinde ben

zer bir durumdadr. Da kylerinin kapall ve geriliQi gz On
ne getirilnce, ailenin oralarda ok daha kuvvetle patriyarkal ge
leneQi devam ettirdii sanlabilir, halbuki daQ kylerinde de aile
ekseriyetle kar koca ve ocuklarndan mteekkil basit bir hale
gelmitir. Aile hacim itibariyle kktr ve evli erkek kardelerin
babalarnn otoritesi alt nda toplanp byk bir aile gurupu tekil
etmeleri vaki deildir. Ailenin byle klp basitlemesi bu ky
tetkiklerinde tesbit ettiimiz en manal mahedelerden biridir.
Ailenin klmesi ova ve da kylerinde ayr ayr sosyal amiller
den aQmaktadr. Ova kylerin eski kendine yeter, kapal muhalli
iktisat sisteminden kp bugnn rekabeti, ferdiyeti sistemine
girii, dnya piyasalar iin istihsalde bulunan bir duruma gelme
li ailenin iktisadi btnln n paralanp klmesine, daha
ferdiyeti bir hal almasna amil olmutur. Da kylerinde ise ge
im darl, topran verimsiz oluu babay, evlendirdikten sonra
olunu ayr karmya sevkediyor. M evcut kaynaklar ve vastalar
yeter gelmediinden yeni kurulan aile kendi haline brak lyor ve
mmkn olursa babasndan da yardm grerek, oul kendisinin
ve karsnn gayretile geinmeye abalyor. Bylece, birbirinden
tamamyle ayr mahiyette olan artlar benzer bir netice, ailenin
klmesi ve basitlemesi neticesini douruyor; fakat amiller
baka olduu iin ailenin paralanma ve klme ekli de ova
ve da kylerinde farkl bir vetireyle meydana geliyor. Ova k
ynde aile birimleri gayet sarih izgilerle temamiyle birbirinden
ayrlyor, da kynde ayrlma ayn derecede sarih kesin izgi
lerle belirmiyor, bir takm ihtilall, takntl vaziyetler meydana ge
liyor.
Aile iinde kadnlar erkeQin sosyal mevkileri (status) birbirin
den ok farkld r; erkek hakim ve stn, kadn tabi ve aa ber
mevkidedir. Kad nler erkein sosyal mevkileri arasndaki bu kes
kin fark da kylerinde daha kuvvetle kendini hissettiriyor. Ge
rek ova. gerek daQ kynde beliren bu vaziyet kadnler erkein
istihsal organizasyonundaki mevkilerinden, grdkleri fonksi
yondan douyor. Uzun saatler alan, yeknesak, skc, "routine"
260
ileri kadnlar gryor; erkek baz istihsAI faaliyetlerine filen iti

rak etmekle beraber, asl mhimi, istihsAli tanzim ve kontrol et
mek fonksiyonunun gryor; gerek istihsAI faaliyetleri hakknda,
gerek elde edilen gelirin nasl harcanaca hakknda kara ver
mek selahiyeti erkektedir, bu hususta kadnn hi sz sylemek
hakk yoktur. Maln kanuni mlkiyeti kadnda olsa bile fiili mlki
yet haklar bu suretle erkein eline gemi oluyor. istihsalin ve
gelirin kontroln elinde tutan erkek hakim, kadn da ona tabi bir
mevki alyor.
Dtan gelen yabancya kar alnan tavr bahsinde de ova
ky daha ak, da ky daha kapal ve manzara gsteriyor.
Ova kylleriyle tam kaynaabildik, da kylleriyle aramzda
daima grnmez bir duvarn mevcutiyetini hissettik. Bu hususta
kaldmz Siyetli ky civardaki dier da kylerinden de daha
ekingen grnyordu ve Siyetli'lerin d ar sr vermediklerinden
civar kylerde de bahsediliyordu. Topluluklarn i-grup, d -grup
vaziyet- allarnn (attitudes) -yani topluluun kendisine, azalar
na kar alnan tavrlar- topluluun gerek artlarnda ve mna
sebetlerindeki aklk ve kapallk derecesine gre deitii , ka
pal topluluklarda bu i-grup, d- grup ayrlnn daha keskin ve
i-grupa balln daha kuvvetli olduu sosyolojide ve sosyal pi
sikolojide u mumiyetle kabul edilen bir olgudur. Ova va da ky
lerin yukarda iaret ettiimiz durumu bu hkmn doruluunu
teyit ediyor.
Ova kylerinin da alm olmalar ve hayat artlarnn e
hirlemesi, da kar duyulan yabanclk ve husumet hislerini
bsbtn ortadan kald rmamsa da azalmt r ve ova kylerin
de ehre, ehirliye zenmek, onlar gibi olmak arzular dour
mutur. Da kylerinde hem ehirliye kar duyulan yabanclk
daha fazladr, hem de ehirli gibi olmak zentisi, balang ema
releri olmakla beraber, henz belirli bir surette mevcut deildir.
Buna uygun olarak, ova kylerinin kyafeti, ev eyas , hatta ev
mimarisi kasabalam olmasna kar da kyleri bu alanlarda
eski artlar byk miksayta devam ettiriyorlar. Bununla bera
ber, da kylerinde deime vetiresi balam tr. Kyafet sosyal
261
Toplumsal Yap Araf/rmalan
deimiye, ev eyasndan ve ev mimarisinden daha hassast r

ve erkek kyafeti, ehirle temas az olan kadnlarn kyafetinden
daha nce ve daha tam olarak deiiktir. Dier dikkate deer bir
nokta da, yemek imek itiyatlarn dier baz sosyal itiyatlar veya
sosyal adetler alannda kolaylkta deitiidir. Ev eyas , kadn
kyafeti, dn adetleri, muaeret kaideleri bakmndan hala es
kiyi hemen olduu gibi devam ettiren da kylerinde , yeni gda
maddelerinin kye girip yayld ve yeni yemek ihtiyatlarnn be
lirdii mahede ediliyor
Ancak belli bal noktalar ksaca hlasa ettiim bu netice

baka etdlerle tahkik edilmesi gereken mhim sosyolojik h
kmleri ihtiva ediyor. Cemiyet yapsnn muhtelif ksmlar arasn
daki ballk derecesi ve bu balln mahiyeti sosyolojinin en
esas problemlerinden olmakla beraber sosyolojide bu bahsi ay
dnlatacak ettler pek yaplmam tr. Bir topluluun hayatn, kl
tr sistemini her cephesinden ele alp tetkik etmek daha ziyade
etnologlarn kullandklar bir metod o lmutur. 1 925 lerde Robert
Lynd'le Helen Lynd ayn ekilde kk bir Amerikan ehrini etd
etmilerdir. Fakat gerek etnologlarn yapt klar tetkikler gerek
Lynd'lerin tetkiki sosyal yapnn muhtelif cephelerini teferruaty
la, para para tasvir etmek olmutur ve sosyal yapy her cihet
ten teferruatyla tasvir etmekle bu yapnn ve cemiyet hayatnn
muhtelif ksmlar aras ndaki balln kendiliinden belirecei
sanlmtr. Lynd'ler bu hatay anlamlar ve 1 935 deki kitaplarn
da farkl bir gr ileri srmlerdir. Halbuki yaplmas gereken
ey, arat rma problemi olarak bu ballk zerinde durmak, bu
bahiste ipotezler ileri srmek ve onlar olaylarn incelenmesiyle
tahkik etmekti; problemsiz ve metodsuz, "hadiseler kendiliin
den belirtir" zehabyla yaplan tasviri (descriptive), parac ett
ler, tanelerin plerden samandan ayrlmad , bilakis ekseriya
kymetli tanelerin saman pleri arasnda gzden kaybolduu
bir olaylar yn verir.
Sosyal yapnn ve hayatn muhtelif ksmlar arasnda ballk
262
olup olmad!) ve bunun derece ve mahiyeti sosyolojide ve etno

lojide mnakaa edilen bir karara balanamam meselelerden
biridir. Etnologlardan bir ksm milhassa MAmerikan Tarihi Etno
loji Mektebi".d iye tannan gurup sosyal yapnn ksmlar arasn
da illi bir ballk oldu!)unu bunun bir determinizme tabi oldu!)u
nu inkar etmiye kadar gitmilerdir. Mesela Robert Lowie iin
cemiyet yaplarnn, k ltr sistemlerinin btnl!) bir yamal
boha manzaras gsterir. Sosyolojide balln ve beraberliin
mevcudiyeti kabul edilir fakat derecesi ve mahiyeti ne olduu
bahsi aydnlatlmamtr. Bu bahiste metodolojik problem de hal
ledilmi deildir. Sosyolojinin gelime seyrine tesir eden tarihi,
sosyal amiller dolaysyla, msbet ilim olmak yoluna giren sos
yoloji, mteferrik, dar snrlar iinde ele al nan mevzular tetkik
etmek, tetkik tekniklerini gelitirmekle uramak iine dalmtr.
Ancak son zamanlarda tekrar esas metodolojik problemlere
dnmek temayl seziliyor. Bu yaptmz mtevazi ky etdleri
nin bizce en byk ehemmiyeti sosyal yapnn muhtelif ksmlar
arasndaki, bilhassa giri ksm nda tahlil ettiimiz balca iki ks
m arasndaki, balln ve mterafik tahavllerin umumiyetle
zannedildiinden ok daha sk olduunu belirtmesidir. Ova ve
da kylerinin mukayesesi her cihetten bu hakikat belirtiyor.
ikincisi, iktisadi temel ve dla mnasebetler sisteminin, bu k
smlar eko lojik temele izafetle tahlil etmenin, sosyal olaylarn
tahlili ve izahnda verimli bir metod olduunu bir kere daha teyit
etmesidir. ncs, sosyal tabakalamann ve sosyal birliin,
ailenin, hukuki mnasebetlerin, kyafetin ilh. ekolojik temel art
larna ve deiimlerine olan mnasebeti ve bu mnasebetin
hassasiyeti hususunda teferruatl hkmler belirtiyor ki bunlar
da baka etdlerle tahkik edilmesi gereken aratrma ipotezleri
ortaya koymu oluyor.
263
SZLK
A
Addetmek : yle olduunu farzetmek, o ekilde dnmek,
saymak
Aksoame : Tepki ( dnsel ) , reaction

AttltOde : 1 ) Duru 2) Davran ( mecz. ). Toplumbilimsel ba
kmdan herhangi bir sosyal olay karsnda davran tarz ya da

davran tarzlar gelitirme durumu
.B.
Barz : Ak, seik, belli: grnr
Bizar : 1) Bkm 2) Kskn
-o-
Descrl ptlve : Betimlenmi, tasvir olunmu, tasviri
( M etinde, belli bir sosyal olayn betimlenmesi )

-E
Exsptrlmantel : Deneysel, deneye dayanan

Extanslflve : Uzatc, gerginletirici , yayc ( Metinde, geni
lde yaplan tarm, anlamnda )
-1ihdas ( etmek ) : Meydana karmak, ortaya getirmek

im : Nedensel, bir nedene dayanan
265

infirat : Yalnz olma, tek halde bulunma
inhiraf : Dnme, sapma, doru yoldan kma, bozulma, kr lma,
alm, declinasison
inhisar : Tekel. manopole
lntac ( etmek ) : Sonu vermek
lntihab : Seme, eilme, seim
inkisar : Kr lma, gcenme, ilen, refraction
lstigna : Tok gzllk, a r davranma
istidlal : Bir kanta dayanarak sonu karma
istihlak : Harcayarak (boa) tketme
istihsal : retim
lstilham : Madde ilham etme dileinde bulunma
istilzam : Gerektirme , gerekme
itham : Thmet altnda bulunma, sulu olma
.K.
Kesbetmek : alp kazanmak
Kesret : okluk
-MMebsuten : Yay lm, alm olarak . . .
Menfez : Nfz edecek yer, yark, delik, az
Mefhum : Kavram
Mucib : Olumlu, affimatif-ive
Mudile : G, etin, complex
Muadelet : Denklik, edeerlik
Muadil : Denk, edeer
Muhavere : Karlkl konuma
Murabba : Drtl
Mutad : Allm
Muvakkaten : Geici olarak.
Muvazi : Kout, paralel
Mdeaddit : Defalarca, devaml bir biimde
Mnhani : Eilen, eri, erili
266
Szlk
Mnebbih : Tenbih eden, uyandran, dalgnlktan kurtaran
Mnhasr : Snrlanm, evrili, yalnz birine zel olan (ey)
Mnakale : Tama, ulatrma, aktrma
Mnavebet : Nbetlee i grme
Mnteheb-1 san : ikinci bakan
Meyyide : Yaptrm
Mphem : Belirsiz
Mahade : Gzlem
Mahhas : Somut
Mteallik : Asl, bal , iliii olan
Mtecanis : Bir cinsten, homegen
Mtemmim : Tamamlayan, btnleyen, tmle
Mtenasip : Uygun, denk
Mtenakis : Akseden, yank layan
Mnenevvi : Trl , eH eH
Mteessir : zntl
Mterafk : Sakinlik, yumuaklk
Mteyakkz : Uyank bulunan, tetikte
Mtevelli : Bir vakf n idaresi kendisine verilmi olan (kimse)
Mtevvellid : ileri gelmi, domu
-
Neet et : (Bir yerden) domak, kmak

-p-
Pampur : Manisa yresinde trene verilen ad

-s-
Sarih : Ak bir biimde . . .
-edld : iddetli, sk gereksinim, ( metinde ) tarmla ilgili olarak
267

T
Taazl ( etmek ) : ekillenmek
Taazzuv (etmek) : Organ oluturmak, biimlenmek.
Tahallf (etmek) : Arkada brakmak, uygun gelmemek
Tahavvl : Deime, bakalama, bir durumdan dierine .
geme
Takaddm (etmek) : ileri geme, nce davranma

Tasnif : Snflandrma
Tesand : Dayanma (sosyal) solidarete
Tasviri : Betimlemeyle ilgili ( sosyal olaylar )
Tavassut : Araya girme, araclk etme
Tazammun : ilem
Tecesss : (Bilime ynelen) merak
Tecerrt : Soyunma, soyutlatma
Telmlh : Hatrlatma
Tekeffl : Kefil olma (birine)
Tekellf : Klfetli ie g irme , zenme, gsteri, yapmack
Tekessr : oalma, efzayi
Temerkz : Bir merkezde toplanma
Temessl : Benzeme, zmleme, assimilation
Temevvc : Dalgalanma
Tesahl : Kolay grerek (bir ii) savsaklama
Temadi (etmek) : Srp gitmek, uzamak
Tebih : Benzetme
Terin : Ekim (ay)
Tevazl : iki izginin birbirine demeden uzamas durumu
...
.v.
Vaki (olmak) : Korumak, saklamak, nlemek

Varit (olmak) : Eri mek
.z.
Zrra : iftiler
Zrriyet : Kuak, nesil, dl, soy

Behice Boran-Toplumsal Yapı Araştırmaları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Behice Boran-Toplumsal Yapı Araştırmaları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SARMAL YAYINEVI

Bamusahip Sok. Talas Han.

16/6 caaaoou - lstanbul

Kylerin Toprak zerinde Taazzuvu

......... . . . . . . ..................................... ......

Genel Neticelerin Hulsas

................................................. .............................. . .........

.... ........................................ .............

Bu yazda baz Anadoluda iki ky eidinden bahsediliyor,

Toplumsal Yap Aratmnalart

riyle bircinsten deOildir; daha kk, farkllam fakat birbirine

siyle ilgili olarak, dier sosyal amillerle giriilen insan mnase

Toplumsal Yap Aratmnalafl

metod ve zihniyetine uygundur. Sosyal ilimlerle megul olanlar

ilh.) insan da fizikii realite alanna girer.

Toplumsal Yap Aratnnalar

korunma ve barnma ihtiyalar lmiyecek kadar karlanmakla

yolojik ihtiyalarn tabii everenin imktlnlarndan faydalanarak

Toplumsal Yap Aratmnalan

si kudret ve tekilt arasnda korelasyon vardr ve aile, din, ter

Toplumsal Yap Arattrrnalart

{liik derecelerde tam kapallk ve tam aklk kutuplar arasnda,

Toplumsal Yap Aratrma/an

dir (ecological postition). phesiz bir topluluun corafi mevki

lar sitemine nispetle mevkii menfii bir surette deiirse, bu halin

Toplumsal Yap Aratlfmalan

datma" merkezlerdir. Memleketin muhtelif mntkalarndaki n

byk sanat eserleri, fikir cereyanlar, siyasi, sosyal cereyanlar

Toplumsal Yap Aratrma/an

iin yazmzn bana bu konuya dair bir fasl koymadk; fakat

edivermek icap ederse, diyebiliriz ki, tetkik konusu olarak ele al

Toplumsal Yap Aratrmalar

ne uygun olarak, "saha aratrmalar"n kmsemek, bunlarn

den tamimlere geilemiyecei korkusunu ifade ediyor. Halbuki

Toplumsal Yap Aratrmalar

lerde tetkik edebilirsek, tetkik birimlerimizi , bu mdahele edici

ilerideki sahifeler, ova ve da kylerinin mukayeseli tahlilini

Toplumsal Yap Aratmnalan

problem ol<;ty.aup,t.n p, 9r:tLJJap,,eirleme bahsinde dolaysy

Yukarda bahsettiQim kylere 1 941 ve 1 942 yazlarnda tale

Setiimiz kyler zerinde durmadan evvel bu kylerin bu

Toplumsal Yap Aratrmalar

Hayvanlar iin de zengin meralar yoktur. Dil}er geim vastalan

idi, corafi artlar ne olursa olsun, sosyal bakmdan benzer ky

Toplumsal Yap Aratrma/an

baz larnn menei ok yenidir; ancak bir ka nesil geri gidiyor;

lerin adedi o kyden "gmen ky" olarak bahsettirecek kadar

Tetkikimiz tarihi olmad iin mnt kann tarihini vesikalardan

. Uluoy ve 1. Gken, Mariisa Tarihi, 1 939.

Toplumsal Yap Aratmnalan

zaaf ve i kargaal bu mtakada kylerin istikrar ve emniyetini

ile mntaka dorudan doruya lzmir'e ba{llanyor; d piyasalar

Toplumsal Yap Aratrmalar

laml imi, orada bir hizmetkar gelenlere hizmet eder, bey de

Dalan ve birleen kyler. Ksaca anlattmz sosyal, iktisa39

Toplumsal Yap Aratrmalar

di deiimler, Rumlarn gitmesi, gmenlerin gelmesi gibi nfus

ziraat hayatna intibak edemiyorlar. Arazileri ova topraO kadar

Toplumsal Yap Aratrmalar

Onun da kurulmas , zamann emniyetsiz artlar ile ilgilidir. Ko

meli gmenleri ok az; da(llan da(l ky Aydnlardan gelenler

Toplumsal Yap Aratmnalan

yn sosyal hayatna tesir eden, airet tekiltndan kalma m

Toplumsal Yap Aratrmalar