etisim Yayinlart * PRESSES UNIVERSITAIRES DE FRANCE FOP) OW 1 VER Sher Es sorsec ak J1-¥ s8uAs Of e120 Siem Tet Geacrowterre net ncn Fer Zi tas Target Sopcast SONNE Tete Gor enaifi 7 saksoe! Com i far MOURN In aa 2 veers EBaieier i SHtoNset Cone Zevon aN Homa aL RAs keer ei texsten Toph Sefer SAS Kade alas Zhi poncRsn relate Patan 1 pwvtske Ona car ‘Shrceonce Naps Copan Mk Tule ea 2s manos Pol ta Gey TO MSAC TI Mma Fs ros eal et Karman om lm Fetes PINOUT Bn e Conia Rao yh box Oagnctin 5 sects Glbel Paci 1 D0 epee 1 NE OLAS Tee CALLAN Genet Pollve Ki aa SOME afc Jou scuiert ar tenon Avon Aviom Tene Yaar PAM ATIC Aneyalar Gy vlecoct ith et Mew RUC Darwin Denon Tecra Tanijede fogs JMcotTetete SEM agin Sled 78 stOn See ‘NC DICOURLLDovinlerSopolat 7 MLM SG2CIs ClablPacena 1 rns Pl tat a sour ‘NSUTTELAN Rll ZY COE tie Omani -L GALLIES Chae, se Omancie iP HAION Yay ht {1 GUILLAUNEI BE IMONSRUFIEVETZARD AC IMAI Palaer Absent (ono Bal Uleerd YS uA0GtL Cumbre Eg Ta p FouLaUi: Varogc Le sescoi konfecin Tenth efoplllgh fe HGSAKRL Tara att 750 SL ANTUNMT I 8 Ripe cOwRAZE Eetsele Bilgsearan DOH OF Kite Kali 6. Neca Krill se Bie Kar sabe Daman Rosana 1 purtisss Grecia A CALLE oat Take FILE EER) Yew! Meda 1 AcAROG(U Tae taste UDEL Resi Teer J ugsor Sebi Tar DAR Ttha e Tera {oR SL Osman ne Tari H LEME ald Sool Ir Loran Fenemenotft yoeRistt 2001 Uyger TC SLISCHE Epa A MORAL! DSS1NO> Che ihr Tati SANNONT Ror SSE Yeni Pacelaa Fo fa ister 5 Honest Meansc Aste Monon har -) GLEKRILS Neoklast Meat Hos Uys Cone )ENLCHS Kable TV Caen Usk se fi TSE Agr Sy onyaciterk Taker LT Soa Yontolert “Gusta Bai N00! Matomat Tarik 4 n0v0 Spontan Reser DeksLEAEZGINL RANNLENGIN i DURLY Ulnar Bak Pasauna Soaiert vt Eek cep G@NiverRsitest Jeoloji Tarihi ANDRE CAILLEUX Hetisim Yaymlari © PRESSES UNIVERSITAIRES DE FRANCEIetisim Yayinlart ® PRESSES UNIVERSITAIRES DE FRANCE cep UNIVERSITES! tg Yonneat 3, nasa: 829= “Genet ayn Venter Fa dr “Tamm Yonamen enon ‘ope Despman A ‘Yom Kuri eA rn 26g Tan, Mire ote ‘Ana rs Ean Ka Ge Kv Tul Pec ete Tunay {Gea Tanann Oni Kvn apse lharasyona Cuca a9 ‘Bans: at ata (hn tas Gaga) Yetmcigas:- Cop rversn 76.500 575470.1065 len Yarnen toy on2 erie oatisrasn ots tga cial trozaeo-o 02 YAGARMOIGER ESERLERI Lagioge Que sise? PUE, 188 saan, Goes e?_PUE 950 Laces gc Om sa? PUF, 105. Hopicrpe mode ch eas? POF 1053 To arco Arava Pa, 08 ‘ior eos ds has, Sle, Pa, 157 ‘Dhtornato patos See mnoauc Seda, Pa, 80 Beamon pretoredeoss, sse, Pars 157 ‘esate sas Lo aon Rt, Pt 12 sn ac es SP Onsé Gundmtzde bigibe yandan en cnet ceperhaline glekan ager yyandan da arian bir hla gels. cesileriyor. Ame katlanarak ‘boyayon bill Gretiminden yararlanmak, Gzalikie gUndetk yasamn kayaieicin baskts ainda, zoriagiyor. Her geye ragmen biiye ‘iagma cabasiy sordirenie icin de imkaniar pekfazia deg, ‘Aynea, dzelila Taiyo gibi lkelerde bir konuda kondin golis- timek ya da sit meralan gidermek icin herhang bir Konuy 8 ‘ene isteyeniern gansi cok az. Uiverstelerimiz,toptumuu- 2zunyatighn bslamane katoda bulunmak ign gorokl imkénlercan yoksun ‘Cop Oniversitesiktaplan iste bu olumsuz ortamdla, evirinds kerllerini yetgtrmek,otobuste, vapurda, rence harcanen 2a: ‘mandan Kendle! iin yararanmak isteyeniare sunuimak Ozer haan 20, yozpl Franetz kotor hayatinn en ener OrOnleinden olen, bbupdn yakiayik 3600 Ktaphik dev bir dl olusturan “Que saicjo" {Ne Bilyorum) czisin lei YayictanTorkge'ye Kazandinyor.aca nC yin, Taye vei varmuan cae Icindekiler Basing Sente see cume22 ayeyesiris ‘a atin mac, ein nae ge ‘tein tng eran earn Eee acetate atlanta aga) Ie, Baia pacar heels fe ele a se tree neal gia In! tals ve han eolhee Dares: ler btnee pnt Sef hag ‘hor, jal han Saat he tlie, ‘guint. Ana Pati orp tonsa, bu eeszes nares ee 8 ores erence ue claws ees st i igen tape tke cn ere rasa th inet nmin peat rin Me bn peter aay gare intent yr Tho 5 ieiiatcthn om wenn, ee, 8 ‘grime tty da pon fea Byars totam ele 8 cae aa genre ei psa ‘Bann i, ere ba mil, oe err,‘mamlan fn dar eat bi ga ew ‘Ebadi pe apne page ni ales ect a bei ar rations ‘renin una nen elena dif perme, Seman mae cap ‘ltr tara meet crt tar Se de Suan bagangendan gootnase tes iGo wrest Dewy bilan ape Tir we EM lie tre ach er enters hin orn Serb ee A be petite, par oe 0 se ‘ihennweatirar “Yolocopmde ve tack sald, erg 1 bn Samar SL pmelnORG, apie rene, tetris tae de esha bi ant Aa tr son rt ‘Ma alama dam ecg 9 fois ta tre ene ares Biles aruda, on, Yor ar oon br tr ora ide ous sna ier hao xenon Boyt abn, Tach ‘Sonn restr ieee an Nn eer. Tum be ae eh aan edt gre yaaa penenenenenanaann ‘TARIHONCESI VE ILKCAGIN 'BASLANGICI 1 Pleo ahs Ta Doe) nce has an op inser ei ink, S00080 yl yrs i eon ya warn Otamandar tu yee gies 100000 yee 300 genuine ab er np alr ve jot eran arte Se leer re mdener, ne ena sometime dstomactfy nm, ne de hyo yy, Bienen Urun cai, havan ante re ates yepertara Cetra au, ayrntanain prea feta Be Incl ie a sen url bse Sgn, on ann 190300 kn bir a ets eel 2 tin ens barra {i Ioan sq ortaloman go doa, ym Kaw err Teor, totais Moly On Tar soviet avn ere ‘ete Her dhe Hos, buna ‘Se 7 de kn ln gears, bale, nt ada reams sine yon iy Ite iene ek arin es es, ota ‘mot ala saya km Be ee yop I seein eb oo ‘Shu ease pr Dose verySl edn Seine Afsana Aur [done Bo nat pele ee (Eiki tar Dob tama "Tekan wart saan tare, AD ‘erin yd ence tana at ope de ej Pek pre lr, ber age vet ‘am ve onset mee am nt Geka {Eh ih ones Rear yd te ‘Seba a cimetins hav yu pa bo. ‘ver de htc: Banter sole “Jonr avalon webb Dahan {Ore atc tern ar sr ‘lr, haya ade ite eon. Dab or in ler glee dt rein The im ota parla Sunt tay ay Sarin ve heh erin helio, oma it esi "renovate" nn an ‘Aus bola Magen ae eae Srl ian tat rine dane eran sa ‘resin yams, et esl ‘Pog er kiss arr sue Sfimy separ, Marans tol ion el oy ir ya manga sha hades tay hese agen Dy tnt vers a rn hare ee ‘Seve haya bln! Paka ay masa be tarde Ek es Bie A ‘it, bi var saya ar a Shea hrm ra, hoe al ae Sl tavoan yap sade He Sed, ey je nt elara rrter a planar gana a tug Si, deme Sk sai are {hye ening ogra ops sun Asie etal ae na lh yn tare chant, Semi i fate Arete daa an, Ea v die tn ere ln, hase Kapaa i ae te Ba yt, blnpentan ert aie be ‘oda la ana ge gg. Hen Poser eden Roving big gla ie, bls {heli ajymonen Klaarok ein Spr ee nn ne a ‘rt lela “ba uta tage ln Kn {Endo Ba saa toa gad Bap fon eee Jou nie haan Bak er toenirdr Tei raver a ‘eltreaminiadon abe oa (Oren eve Yeni Ta Deve) 10,00 v 8.00 san seven so Bayt Aotearoa da fr Bud alr Uk eis ls ‘ur ae brs baumatar Hide Mei tite toa maha Rope se Br ee ran a inate tk yeni ture Balng, Imguoke Guyane yerirmae sabe ge male alent gp con ar Stoney Daa tinea gecerne ata kr hurl Na ‘Gi Ton, yok glee eee la Iw, hid ht. Teprag cer go steers spain, gaa ees Anjaree Sores eli dea Sc, Psa eee hs 19 Laosfinw ees Young‘Tarmn kin ve bayonet im bse soa sim: Nuon ‘Ses prlinn jurngmn, hearin oye ‘haa a ayore bake opal ase ‘Ea ae Ton er ah bas ‘eerie reir an mend {her ac aan nel ei Ab Sites erate sictoeera ni aot oem sepia? Ape li sae, bn coe reas Seeoeeerie Sees oe meee Rania eee Ae eine mde eet ee Reeree eer i tan, aha oq Dera ba ata du meer lr ora gar ebaerin ‘nee daha snd, Nori eran lena ‘Ditonto pr, balan ‘Stan gary ra Dana see gon ra: ‘scum, Ba Sk ne elisa b aoe meio lw Ir ert yer raver i'n eps slr SS SaeeBal Dany rane esa do elie Mra ve Kelas pur ks fis a,b esr yal Take Sinn vafmen Faat ates seasage alr en hanh Covbe ia yo ders Mota, bor dain Si et foe eras bran ay sande a Sve tira) pesyelanh, Muntewsien pes Ad yr endl te ce mar (Care). ‘okra, bia ana han Rapes fmol Os yr, teen 9 em ak Th Se hlrdos lar utr, Open ble lin hind, bah tly ystan blame ta Hanya ya Malang ‘epoca e000 ther tenes defor phar Do Bar Gaba tnt wder ve ‘waht mera ayia bey rs igo ‘alma Dopin metlris 10, 190130 Sloman aan erst {in tener hier Rear yp ts ‘rapa, Rati hth, bie 2900, 1500 demir paren so slate De ian Baty sp srl gn 230, bes ‘i Sac en 90 resin Ma tite Bali el nda Ge dee A pci Her yes, er, ta so ‘rons entra Marg Sal saar ey erin Yeon sr ode Tain (Soe py ere pi enAmerika'da evrim bagumsizdr, fakat paraleldir ve daha gestir. Kizilderililer ve Eskimolar, Tag Dev- riinde, M.O. 8.000 yihna dogru ortaya qikarlar. Ki- aalderililer tarrm kesfederler (mism, patates, man- yok tarnm), canak cémleksiligi, lama yetistirmeyi kkesfederler. 1492de, Avrupahlar vardiklarinda, In- kalarm ve Azteklerin altim, giimtisti ve bakin var- i, fakat hentiz bronzu ve de demiri yoktn, Yeni Dunya'da ve Eski Diinya'da, maden dovri ayn zamanda ilk biyak tas ingaatlann devridir. Dolmenler? ve taganitlar,? Misir ve Meksika pira- mitleri, Inkalarin amisal kentleri gibi, Yontma tag endiistrileri ortaya gikmistir; bayik taglar’ merd neler yardimmyla taginmglardrr. Bu duram, belli bir insan yogunlagmasim ve belli bir hiyerarsiyi gister- moktedir. Tamm i¢in gok Onemli olan topraklarin marnlanmasi, ayni gagda, Galya'da* kegfedilmistir; bu daha sonra Romalilann gagkinhgina neden ola- caktsr. Yaz1, LO, 9.600 yilinda, Simerlor’de ortaya, ikar. Yanyle birlikte, asil anlamda tarihe giriyo- rz; yani elimizde yan belgelerin bulundugu déne~ ‘me giriyoruz, IV. Tarihin Baglangig Donemi ‘Teknik ilerlemeler dovam oder ve teknik ilerio- ‘elerin bashea merkesi Misn’in aym bélgeleridir. Cam, 1.0. 3.000 yihina dogu, kumun eritilmesiyle Durada elde edilmigtir; teker 2.700 yilina dogra. Az sonra, seramik nemli ilerlemeler kaydeder. 1. (2) Dolmon: iki tanes! dk, deheos0 de bunlann Gzrine kapak ‘9b yatring bg kocaman gta ougan mez (@) Tagan Tek pareatagtan ant [@) Gala: Eskiden Peondler, Akéonz, Aller, Ron ve Ohyanus rasnca Kalan Bolger veron a 2,000 yrhnda, Babil'de, ilk sulama kanallary kazilr; bu muhtemelen nifusun artmasimn etkisiyle ol- mugtur. Nofusun artmasi, ckilebilir topraklann alanim artirmay: zorunt kalmsbr. ilk gemi iglet- ‘me kanah, Misir'da Hl. Ramses zamaninda 1.0, 1.250 yihnda kazilmistr. Metalirjide, yine Misn’da, 1.6, 1.700 yilina dogru demirci kérigi, kullambr, Girit adasinda, bir denizci halk olan Minoyenler’in bay- ‘enti Cnossos'ta, daha 1.0. 1.500 yshnda gehir suyu Kanallan ve bir kanalizasyon agi vardir. Rodostta, ym: halk piritleri ateste kizdirmayi bilmektedir, fa- kkat ciftsiler havamn zehirlenmesinden ve trtinleri- ‘nin yanmasindan yalunirlar. Komgu kntada, Sémiler, Ugaritliler, 1.6. 1.400 yilinda yazays bulurlar. Cin'de, Milattan hemen énce, verimsiz katman- Jar arasindaki bir tuz yatagimin derin sondajla ke- silmesi bilinmektedir; aym zamanda bu tuza su §1- tinga edilerek eritilmesi ve béylece igletilmesi keg- fedilir. Bu yontem, Batida yirmi yt yil sonra bulu- hnacaktir. Teknigin yanmnda, efsaneler (mitler) ve inanglar da gelisir. Dogerli taslara tbbi, buyalt. seellikler yiklenir, Samilerin (Babilller ve Tbraniler) bie bi- tik tufan gelenckleri vardir; Ginlilerin de aym ge- lenekleri vardir. Cinlilerinki muhtemelen, gind- mizden iki bin y:l once, San Irmagin tagmasidn Hintliler de, Puranalar siirine gére, tancilardan biri lan Visnu tufandan sonra sulan keranin izerin- den cekmekle gorevlidir. ‘Vignu; énee bahk, sonra kaplumbaga, sonra do- ‘miuz haline déniigtir. Bu gekilde, eskilerin sezgisi, ‘ada bir dasineenin ilk taslagim ortaya koyar; zamanlar boyunca omurgah gruplarmn art arda elisi disiincesi. Once suda yagayanlar ortaya gi- kkar, sonra karada yasayanlar. Karada yagayanlar- isio, balamtags gf use strc eh sou memelice ie Hite 1, Yorgle ‘ng ve 2 yl Mans tartan de ioe Vedlorhiabna gre, Tarn yrsods, a" sad lr yr ye abril ‘okabloupar Bagot Yor, 10.1 912947 101 Jd prema Bl ir re de ante {y'gucineiete: Boral ite be re bbe cn nt eerie re ‘Seber dfn gre, Gaya din asm emai lamrstgae t av stata ‘Some, N50 tate Masel Cant ir pastdenaler! gma? Pri, fe ‘lethal Wes Arar gn ‘3 eb Kamalare inden ten Gaerin ‘orerhdan ste as Yonatlar gt Ticearacenee ‘Morr flr tel ade an lar tanger Dior eka eb Ra 1 cla inns alan ve Yeyusina antehinas dane Rat (Srna tn hg ort tk ye kg had, Nome, tir lo be petro bona yaar trata yon ‘Sota Syl nen sre bs ge $2000 yea ere 300.00 cr Da ‘ron tei 00 Ye rn cane nies are bt wget late be dane am anomente ‘mens 18 ey Aer Cae 1 geminin scorn ral ale ; eyo apm etm, taba dln freer umn hy pay fe eects wen weep tee See iat orem ssurdurmektatirier io one ce am srt dana soni ee ee Sa fits pacing oe ve elicg seh ean utr mt dro ec ion ee er rani. Bia teen tinge sere pl gray pep br sar epnode ye raps TiS rma Bre ten ale terran Lp ee Revenue pe fom tt wen isonet te i peda ap ie vo drag meron et snr ue) mb Dabo ch Ie ie ere er eb ne fi nde pete rs esr rnesster iat CeSy fst st re dere el hrs oe ee a do free ir nc ae Sat ram erin wy cin tceden Heron atarm sateninysr Ione pend ranean pn fe Ahem tar to Erp ls pe twrbnier whup peele birlikte elmuslar ve din adamlan: tarafindan o- retilmislerdir. Tarihse! olarak kesin oldugu tzere, mitler ve dinler arasinda baginti mantiksal olarak zorunlu degildir, Bilimde oldugu gibi, gantimizin tim biiyiik dinleri mitlerden az cok kurtulmuglar- dir. ski gada, mitler, doganmn gézlemine dayanan dayiince taraimin vardhg tek sonug olmamstr. Mi- ‘sh din adamlan, tapinaklannin taslarim gikardik- Jari Nil vadisini gevreleyen yamaglarda denizel fosil kavkilar saptamslard:. Herodot’un sbyledigine gé- re, bundan, bugiin kara olan ba yerlerin vaktivle enicle kaph olduge sonveanu gkanyorlardh. Bu, jeoloji tarihinde, gergege uyan ilk bilimsel yorum ‘ornegidin Yunanistan, bu yorumlardan gok daha net olan- tan bize gosterecekti. 8 IKINCI BOLUM YUNANISTAN Dogu Akdeniz ve Dogu ilkeleri arasinda Yuna- stan, tarihin baglangieinda, agik, g6ati pek, bzgir diiginceye acilmeya en fazla yathan olanidir. Bu filke, denizi daglara, ovalara birlestiir; insanlara en gesitli yagam bigimlerini sunar. Yerin dost ola tak, volkanlan, alivyonlari, magaralan vardir Denizle olan beglantis: degisimleri, yoleuluklan, dolayisiyla dasiince dolagimlann kolaylastinr. fk. limi, Arabistan'in ve Misiinkinden daha yumu- gakbr. Eger bugin ziyaretgiye biraz gplak gort- nijyorsa, unutmayalim ki bu ug bin yilhik erozyon- Jann ve tarla agmalarin sonucudur ve Homeros za- maninda burasi bol miktarda bitkiler ve yesil or- ‘manlarla kaphyd Istilde: Helenlor 1.0. 2.000 yilindan biraz once Asyaldan buraya geldiklerinde, buranan ilk oturan- Jan degildiler. Bu kara pargast tizerinde ve adalar- dia ilerlemis, incelmiy insanlar bulurlar; bu deniz insanlan ilk Girt saraylarm inga etmigler ve b Jan syle modern resimlerle sislemislerdir ki, bir Kadin portresi olan bunlardan biei La Parisienne @Parisli Kadin) diye adlandmimigir. Bronz insan- Jan ve kadinlanyla temasta, demir savagqlan yu- musarlar. Ve bu Yunan musizesi olur, Bu mucize Eeleneksel olarak okullarda edebiyat, felsefe ve sa natlara dayandnlarak anlatahe. Teknikte, mitlerde ‘Ve yerbilimlerinde nasil oldugunu gorelim, 10IL. Teknik Sicilya'da, Yunan kenti Agrigente 1. yozyaldan itibaren petrolle aydinlanr, Maden sanats ilerler. Laurion’da bulunan Attique'te, gdmisli kurgun, Atinalilann en bayik zenginlik ve gig kaynaklann- dan biridir. Bunun bir damari 150 metre derinlige kadar izlenmigtir; bu damari dik kuyularla keser- ler; eer bunlardan biri yana kayarse, bunun taba- randan itibaren yatay galeriler agihr. Tim eski ma- denlerde ig kéleler tarafindan goriilir; bunlar savas ya da fetih tutsaklandir, yalmizca itaat ederler. Di- er el mesicklerinde de aym sckildedirler. Dolay:- siyle sayginliklan yoktur. Ksenephen gayle yazar: "Mekanik denilen sanatlar, toplumsal rezilik ga tidirler ve Kentlerimizde kugimsenmektedirler. Felsefe ve soyut diiginme yoninde Yunanhlann tercihi bununla kismen agiklanmaktadir, Arsimed (287-212) iso, matematik buluslannda oldugu ka- dar pratik buluslarinda genél kanya agirlik veri- yordu. Bununla birlikte bu buluslar éylesine temell olmuslardir. Sabit makara Yunanistan’da 450 yih- nna dogru bulunmug olmahdrr. Argimed, agar tasla- rin manevrasigin gok yararli olan palangay: bulur; aynca ugsuz viday: bulur, bundan bir yere basing uygulamak igin yararlanmak diigiineosi vardir. Ay- 1m diigiinee gizgisi onu ewata-somun sistemini bul- maya gitiirir. Argimedfin ortaya koyduigu hidrosta- ‘iin tomel ilkesinden, yojfunluklanm. saptamak cerefiyle minerallerin ve kayaglarin haemini olemek. igin glniimizde de sik sik yararlamhr. Arsimed, ‘Romah kugatieilara karst, Kenti Sirakiiz'in savun- ‘smasina buluslaniyla yardim eder. Ug yalin sonunda Sirakiiz ahndiginda, Arsimed, Romah bir asker ta- rafindan éldirili, ginki bu asker tarafindan sor- 20 guya gekilmis, ona yanit vermemigtir, Acaba probleme gok mu doluydu? Onun ruh yapisinda. insanmn, silahlarin giici éniinde egilmeyi reddetme- ssipek yerinde bir davranig olarak dugiindlebili. II, Mitler Cevrede her yerde oldugu gibi, mitler gelisirler ya da sirip giderler; fakat-zamansuz degil. Ornegin Delos'ta, Apollon'un diginda, yerin tanrisalligi kut- sanmisti. Oysa, M. Birot géstermistir ki tam bura- dan, tarinsel zamanlarda canlihk gdstermis olan bir fay ya da kork geemektedir, Aym gekilde, bir mage- ralar ya da yeralt: akarsulan tilkesinde, Agaren nechrini echennemlerin girigine yerlestirmek gok normaldir. Topraklarin erozyonu ve bunun dojal sonucu olan alivyen gékelleri, Alkmeon mitinde gairigim yaptirmslardir. Psofis topraz kasirhga ‘ugramigh, ta ki Alkmeon, tann-nehir Agelecs'un suyunda yikanmeaya kadar. Bundan sonra ise, nehrin agznda yeni olmus bir alavyon bulur, ILL Genel Jeoloji Fakat Yunan katlis: dzellikle bilimde kendini Bbsterir. 8. yiizyildan itibaren, Hesiodos, Ageleos ¢é- Kellerinin Artemia adasim karaya bagladigindan sbz eder. Thales (640-547), amberin elektirik ézel- Iiklerini bilmektedir. Anaksimandros (610-546), ilk dinya haritasim dizenler. Mism’da yirmi y:l otur- mus, Doju'ya yolouluk otmig ve Persleri sik sik zi- ‘yaret etmig olan Pythagoras (580-500 yéresinde), araziyi jeologun bijyiik okulu olarak degerlendirir ‘ve baska lkelere gitmenin gézupek dusiincelerin ortaya gikmasim kolaylastirdigini diginir. Ovidin arsoya ena hie sheer dit: One {er pede anamon Marna banda Sere (Sram een ierinden hing lan aaa (em: code gut de! Hal J {hiner ‘eran, ache tama Pete sadn icin! dogs kerala dol. Dany ‘resi Vase shrslrraindan tine tw ul daglana pnts eer te bs de sami: Bata hr aa aie igi wee ynden ve aon alt Kay by cin yallar vr aban ak {tre i ganas de ynan petra 7 Depots hkl Harum, bsen {te pot lapse stag ghar del Sauk eestor Orepe Yanan Fesinan Aspen Dan er ens ald ‘impr olan lilt gti: al ayer, slap spall ear di berhereafuaiiansnre slg ‘ore, entitled si ran de ‘nl pakrnebein bene tami oe ‘snratat Fyne sein dein "edit gir poy te: mel on sok dope. Bop semen ab {Secs olbanian ets Say be er, Obes yey slr so erent doce {brn rie, Ng fy sm aan a i truss doped soba Epes dege ete awa tiie apnea on moar nto sre ‘yagi ye oes, slr hus Denti: iris gla een ‘epic selp eign aller, Seah ‘Yotan os Arent mets 800, "iene. Hak ah, ea abla Ben babel wreak rs kc Tar Banta yr sence ara bag Rete esha yokes aga eer | Git taper ssndinde rsa rata ve | Seride rated a hoe oe inka kon dar yar tapi fe fen sete errr ir tneden ere: [Peputcl, iim fart nese ime "Bann hs ge ba bunan Hl puna mr, ani shar et Piney (nt 9) Phone Pengo, ‘Bmpehienn grin iden Bal tenis ir gic hier Aber Babine a po meinen ten, stu hee gar aka Tine ok cae vo opal bar “rte ver ep aba aah Sere er SE eee eats eels a ease SS Sees Pee ise sin nee room ce tala i ine rac fei ates Us kamen AttArita deocradn ilan Toeoh ste (G66280 ie lr oh loon {rate de gti) arb St mae a= Tlmug. "Alfred isola ‘herr el i tamorda (waren ‘Ste Sametonnnkin) ve gut ahi ‘ea get sidan part edjrd. Bret ‘eres (190), an Itai Hagan Idan leat Olt maces ve ote ‘onli hal eo Indie ve Atmron o ‘a esi gles re ‘ie th hers hart bora” Cal {ter eles 0 ypu ba uP {inter tsar et ve pn! ara ‘tern nel ena i ‘Doyen bint line ve ise oh 3s stuiner Sewer 16, 01. 2 ye Sama SESE ote name koe Sd tere Bedi 4196p, Sera nar inde yn votank adn Sera beni ‘Orn atmunnday Napa get inh a inorasbe Veni ve be lan ag Sigantini, Sean, dag kent nine ese ‘ea yanan kare ve Sei lta et Jar bepare demir Seon eM Ban {rat nana Lear hay anes, be fen eae yc dnirb hare Teen trate ann tm ve Sentech Seaton ee ran ome gra rari nena echt pie Bo, ‘tein lace ra) atinnic aa ei sas, Vanenct atl Po, eer pen Lo ere spins aguuran apna geek nn rg dar rare nan rd pre? Ve Yaad Pn nga bln ade an er pn ery ase Seah cece ema Bs Segue tate portuskcie srt ee, S6yle baslar: "Baylar, beynin anatomisini ok- yan, meralantat hosnut etmeyi va'detmek yerine, burada igten ve aik bir itirafta bulunuyoram: hicbir sey bilmiyorum," Stenon aym zamanda inat @ olan bir kimseydi. Katoliklikten ayniir ve bu n nle Kopenhag Universitesiinden uzaklastmilr, {Ste papaz olur ve tiim varhgim yoksullara ver- ig olarak, sefalet icerisinde blir. Yapitlarmn de- Dbilinmemigtir ve ancak 19. yazyilda bunlarin igi anlasilabilmist mndan sonra, cok giizel gézlemleri Ingiliz Li atera (1688-1711) borgluyuz, Lister, ilk olarak, 1678'de yazar ki, aym bir katman baz: kez biiytk mesafeler izerinde yayili. Onegin tebesirtasi (craie) Mangin her iki yammda yerahr. Yine ilk ole. rak yazar ki, ban fosiller bugiin yokolmus tiirlere aittirler. Bugun bu bize gok agik gorinmektedir. Fakat o zaman, yokoldugu sanilan hayvanlarin ve bitkilerin canh olarak bulunabilecegi egzotik bélge- ler bilinmiyordu. Ustelik, yokolmug tirleri géz6ni- ne almak, yaratihgin bagariszhgim kabullenmek ve Kutsal Kitap’a ski sikiya bagh olanlann yald- ‘imlarim gekmek olurdu. vet, gergekten Lister et- retliydi Orellikle mikroskopta giclemleriyle tanmnan, onun yurttasi Robert Hocke (1635-1703), Bayk Bi- ritanya'ain fosilleri arasinda, giinimtiz. tropikleri ninkine benzeyen kalkanh kaplumbagalarin varh. ana 1688%de dikkati gekti; bundan iklimlerin degis- mig oldugu sonucunu gkard, 1705'te yayinlanan bu gézlem, paleoktimatolojinin yolunu agar. Aym saga dogru, Billing, Sibirya'da Lena ve indigha 1r- maklaninin denize ddkiildii yerde, souk iklim a: yesinde korunan, kum katmanlan arasinda tuhaf buz katmantan ara katkisina igaret eder; béylece donmus topraklann incelemesine ya da kryopedolo- Jive gitig yaar. Kryopedoloji, kutup topraklarimn dogerlendirmeye konulmasi nedeniyle, 20. yiizyilda biiyiik nem kazanacaktir. Yiizyihn sonuna dogru, Jeodezi élgamlerindeki belirginlik yetorli bir dizeye ulagn, dyle ki Newton 1687de Yerin yassihgim hesaplayabilir, Newton bundan, katilaymadan énce Yeryuvari'nn belli bir akugkanhgs oldugu ya da en azindan deformasyona istidad: oldugu sonucunu gikanr. Fakat sekiz yil sonra, Woodward (1665-1722), dini diistincelerle 6 a Kutsal Kitap) varsayar ki, tufan sirasinda, mi yeryuvan toz haline gelmis ve gdziinmiistir. yunla birlikte, Woodward iyi bir gdzlemeiir; ko- sksiyonu ve Not Defterleri Cambridge'te saklan- tr; bunlar onun katmanlann tist ste diziligi Superposition) hakkindaki derin bilgisini gister- nektedir. Fakat vardhih sonuglan yayinlamaz; bun- ar él yazaar olarak kalir. Onun yurttagi John Ray 627-1705), akarsu ve deniz. erozyonunun iyi bir in- lemesini verir. Kotimser olarak gu sonuca vanr ki, 16) exkiyi amimsatan bashkh bir ee ta lanir: Protogaea (IIkel Yer) (1698). Leibniz, ge- mimktin baglangiam yeniden tasarlamay rr ve gu sonticu cikan: "ilkel kitlelere bir gifte verilebilir; biri ergimig haldeki maddelerin, asi, digeri sulu gézeltiigerisinde bulunan katt @rgacklarin koyulasmasi.” Sonra ayn: etkinlikler arlanacak, yeni kayaclan meydana getirecektir; pyandan volkanik kor kayaglar, ote yandan kim- tortul kayaslar. Leibniz dogruyu gérmisti. O, ayi Yararh pratik bir anlama baglayabilen bir eydi. Oldiginde, evinde onemli miktarda para si yanhsiydi, difer bir Jasm ise siya ya da har halinde varsayimsal yakselmeler ya da siz- ardan yanaydi. 1664'te, zavalh Kircher hala de- Sularinin yeraltindan kaynaklara dogra yaksel- inamr, Sorunu gdzmenin bir yolu vardr, éle- Eamek. Oykiicti ve mimar kardesi olan Pierre Per- rault (1608-1680), bunu 1774'te Cesmelerin. Kikeni adh yapitinda uygular. Kaynaganin biraz ilerisinde, Aignay-le-Ducta, Seine nehrinin debisi, bugiinki birimlerle ifade edersek, yilda 10 milyon metre kp yaresindedir. 1668'den 1670'e kadar yagmurlarn toplamt yilda ortalama 520 mm®dir. Aignay’nin yo- karisinda aklan havzasi (bassin versant) 121 km? dir. $u halde, yagmurlann haemi yuvarlak rakamla yilda 60 milyon metre kuptar; bu, Seine nehrinin Aignay'deki debisinin alti katidwr. Aym zamanda gazlarin basineim incelemig olan rahip Mariottc (1620-1684), kendisi sldakten sonra yayinlanan bir yapitinda, bilangoyu Paris‘in yukan kesiminde tim havzaya, 60 000 km*ye yayar. © yillarda, yagmurlarin haemi, akmamn hac- ‘mindon sokiz kez daha biyuktir. $u halde bu, du- rumu agiklamaya yeterli olmaktadir. Bu yiizyilda ‘Slcmeye énem verilir. Fizikte oldugu gibi, hidroloi de de dl¢me tartismay: kesin bir gbaiime baglar. ‘Su problemleri Italyanlan siirektiilgilendirmis- tir, 1691'de, Ramazzini ilk kez fiskiran kaynaklan, ‘maden fighiran kaynaklanm agkler; bunlanin haz- neleri kaynaklardan daha yukanda bulunmaktadtr. Oyiizyahn gizgisinde bile agiklama akaleidir. V. Paleontoloji 1626'da, italyan Fabio Colonna (1567-1687), fo- siller arasinda basit ialeri ya da dig kalplart, i ko- plardan ayrrdeder; bizzat kaviay da ikisinden ay:- nn, Bazi kez, bunlarm tigti de korunmugtur, bazen se ikisi ya da yalnizca biri. 1688'de, Robert Hocke, mikroskobu kayaclarin incelemesine uyguladiginda, bunlarin igerisinde cok kigik kavkalar, foramini- 55 eri bulmak strprizivle karglagmagtsr; foramini- giiniimiizde petrol aramalarinda gok degerli wvuslar olmuslardir. Robert Hocke ayrica silis- mig bir ajfacin anatomik yapisim betimler; ayrica ir ki bir Ammonit Kavkist izerindeki stistar, kararsve cizgi, bir bolmenin izidir. 1688'de, Ital. Campini, Viterbe yakinanda iri kemikler bulur, unlan bir filin kemiklerinin Kahplarina benzetir. baska fosil fil, mamut, Kazaklar tarafindan Si- fda balunur; buna H.W. Ludlow tarafindan 6da igaret edilmigtir, _ Maalesef, Kutsal Kitapla ilgili olarak bos di- fncelerle gok zaman yitirilmigti. 1664'te bir sayin yy B.... Nuhun gemisinin haemini tahmin eder; bu minin de kata oldugunu sayler. Ugiinelt katan digte ‘Nuh'a ve ailesine, ticle biri av kuslanina ve Ugte i diger kuslara aynimistir. "Kutsal Kitep, tim ayvanlarn bu gomide korunduklarins séyledigine , gu halde bunda hisbir abartma yoktur.” | Gelecek yazyilm aragtirmacilarina daha gok 39YEDINCI BOLUM 18. YUZYIL Bilimsel ilerlemenin merkezi Avrupa olmaya devam eder. Bununla birlikte, Pranklin‘in (1706- 1790) elektrik Gzerine galigmalan Yeni Diinya’mn ilk belirgin kathasidy. 1 Genel Gergeve 1705'ten 1767ye kadar Ingiltere'de ortaya nan buhar makinesi, madenlerde su kullanum: icin pompalan ¢alistirmayi saglar. Civah termometre 1714'e Fahrenheit (1686-1796) tarafindan, santig, rad dlgefi ise 1742!de Calsius tarafindan bulunmus- tur. 1780 ve 1789 yillan arasinda, Lavoisier modern Kimyay: kurar. Uranyum 1789'da kesfedilir, fakat kkimse onun qynayacafi rolii éneeden goremez. Qa- hhgma araglani yetkinlostirilir; 178¢da_stenograf bulunur. O zamana kadar, tlemeler bir dlkeden di- erine degigen birimler halinde yapiimsh; 1791'de, Kuruca Metis, ig savaga ve dig savaga karg: koya- rak, bir Agirhklar ve Oleiler Komisyonu organize ‘etmeye zaman bulur ve metrik sistem tanimlanir; algiler konur. Ve Napolyen giyle diyecektir: "Fe ler gegerler. Fakat bu operasyonlar kahrlar.” 1791" de, Galvani elektrik akimm: bulur. 1796'da, Lapla- ce (1749-1827) Dilnya Sistemi adh yapstim yayinlar. ‘Tarihle belirtmok gerekirse, yazyilin ikinel yan- sv daha verimli olmustur, Bu sirada tim yuksek 60 te bilimlerle ilgilenir. Doga tarihi kabineleri ilur. Yalnwca Paris'te, bunlardan 1742'de 17, "de 21, 1780'de 61 tane saysbr. Diderot ve ambert Ansiklopedi'yi (1751-1777) yayinlarler. it Kutsal Kitap'a bagh yorumlari agmak igin, erin daha miicadele edecekleri var bunlarin birgok trneklerini gosterecektir. Bilimsel Qaligmammn Organizasyonu Yayinlar dylesine gogalmiglardir ki, bibliyograt- gereksinimi kendini hissetirir. Jeolojide ilki ide Fransiz Bourguet nin (1678-1742) yapitadir; da caligmalar milletlere gore gruplanmstir Ynin fosil yataklarimn ézet listesi hemen he- 400 lokalite kapsar. Ogretim ve koleksiyonlar ir, Tk mineraloji dersi, geleceyin Dogta Tarihi li Mazesi olan Kral Bahcesinde 1745'te Dauben- (2716-1800) tarafindan verilir. British Museum . 1784'te, Cassini'nin Fransa Haritass ta- lanir; bu biiydk bir tlkenin 1:26400 algeginde ith ilk topografik haritaschr. 1799'te, Museum Paris'de ilk jeoloji karsasi: kurulur; kursii bas- 1 Faujas de Saint-Fond'dur (1742-1829). Mineralojt Arkhangelskli bir babkgimn oglu olan Lomo- la (1711-1765) Rusya bilim danyasina girigi Yapar. Lomonossov 1745'te, igerisinde 3030 mi- in betimlerinin yapidigs bir yapit. yayinlar. de, elmas izerinde agilarin sabitligi yasasin: ve bunu, bir ag seklindo birbirine dokunan ler dustinerck gihergile zerinde dogrular. in akademisine ginderilen memuar basilmadan otabr. Bulugun yeniden yaplmam ve genellestirl- ‘mesi igin ve Gneminin nihayet anlagslebilmesi Romé de Lilsle'i (1736-1790) beklemek gerekir. Bu Kosullan anlatmakta yarar var. Romé de Isle 1767e Davila'nm koleksiyonunun katalojunu, 1769'da Forster‘in koleksiyonunun katalogunu ve digerlerini yaymlamaya baglar. Sabirh ve nankér bir gahgma, fokat bu onu kristallerin sekillerine ve ézelliklerine yakanlagtinyorda, Bdyle bir caligma, doga bilimlerinde ilerlemelerin daima ilk kosulu dur, 1772de, Romé gozlemlerini Kristalografi Dene- ‘mesi baghkh bir yapitta toplar. Kristalografi sbecs- ind ve diedr séecigiind ona borsluyuz. Romé daha sonra on kadar katalog daha yazar. 1780'de kris logeafi kitabnin ikinci baskisim yapar. Inatgthk, araghrmasinin baglea erdemidir. Romé, ressam ‘Swebach’t Koleksiyonunun 438 mineralinin répro- aksiyonunu yapmakla gorevlendirir. Swebach gis kkarakterli bir insandir; modellerin daha bayak or neklerini ister. Amag biiyilk bir yapitsa, en iyi arac- lan istemek elbette iyidir. Bu modelleri gergekles- tirmeye Roménin zamam yoktur; bunun igin birlik- te alist Kimsolerden, ikisini gérevlendirir. Ona giiven veren hocalardan birini gorevlendirmesi de ivi bir Ornektir. Adam degistirilmesi, bakis agis de- Bigmesini birlikte getirir; pik parlayabilir, Iki igbi likgidlen biri Carangeot (1742-1806) yonetieidir, di- Beri avukatty. Kristalografide bunlarin bir on bil- leri yoktur, digiinceleri sorbesttir. Kristallerin da- ha biyak roprodiksiyonlanm yapmak icin, yaizeyle arasindaki agilan dlemeleri gerekir. Fakat. bunun igin aygit yoktar. Carangeot bir aygst yapar. Oleme kaygisi ve iyi bir ayznt ortaya koyma; igte tim aras- turmalarda bashea iki koz, Kristalografide bu ayzit takma gonyometredir; ézetle, az ya da gok agilabi 2 bir pergeldir. Bunun yardumyla Carangeot sok esitli mineraller tizerinde cok sayida élemeler ya- ar. Bayle yapmakta hakhdir, zira boylece bir ek- ik, bir istisna birakmiyacakbr. Hocas Romé de ile gu sonuca varw: Ayn) bir mineral tarinde, eylerin mutlak ve gireceli boyutlan dezigebilir, bunlarin agian sabit kar. Romé de L'Isle nun materyalist disiineeleri hoga gitmiyardu, gibi mohalifleri de olmustur. Bir bagka mu- lif, bir maden mihendisi géyle yazar: "Doga hig- Kurala baznmh degildir." Tarihte, her temalli, rlak bulusun baslangicmaa, syle diyen orta ze. hep bulunur: "Hayrr, Yok béyle bir sey." Fa- sonunda olaylar distin gelir. Romé de LiIsle du- munda da biyle olmustur; sonunda tm minora ler birlesmislerdir. _Dikkat, Kristal gokilleri dzerine gekilmigti, Al. Bergman (1735-1784) gistermigtir ki, bir geo- ak inga ile kalsitin bir goklinden digerine geci- . Bergman biyuk bir bulugun esigindeydi, fa- yapamadi. Bu bulus, bir dokumacimn offi ve rler icin rolyef baskiy: ortaya koyan Valentin Biiy’nin kardesi olan René-Just Hatiy’e (1742- 22) dusmastir. René-Just koro cocugu olmus, apaz ye Yunanca profesirit olmugtur. Dev. M sirasinda sipheli kigi olarak gorilmug, hapis- Konmug ve hiicresinde minerallerini bulun- Fmayi istemistir; mineraller Kendisine verilir, ini tabliye etmek istodiklerinde bunu red § ira sinflamalarim hentiz tamamlamamistir. _ Haiiy, minerallerle oldugu kadar gigeklerle de niyordu. Bir problem onu tedirgin ediyordu, lerde bir dizenlilik vardh; aym turden olan he- ‘hemen ttim gigeklerin aym sayida taryaprakle- @ni vardy; gelincikte dort tane, cilek fidaninda bes ta- ne vard}. Fakat minerallerde ilk balasta higte boyle degildi. Ornegin Kuvars, bazen bir prizma, bazen bir piramit, bazen bir prizma ile aynlimg ya da ay- rilmamis iki piramit, bazen ise bunlann kogelerini ‘Kesmig olan daha kiigik ylizeyler gostermekteydi. Acaba tim bu gekiller baglantisiz miydilar? Bilim. do, problemleri daima boyle ortaya koymakta yarar vardir ve bunlar tizerinde uzun siire duginmek ge rekir. Bir gin bir dostu ona bir kalsit. gosterir. Haiy, dalgnhkla kristali digirar. Kristal, rom- boedrler halinde kurilir, Hay, aym geyi birkag kez yineler, Ayrilan pargalar da romboedrier halinde la nilrlar, "Buldum!" diye bagirms olmahdir Haiy, cogku igorisinde, Ve gergokten, kristalografinin ikinei temel yasas) bulunmustur. Her kristal tars: nin ilkel sek, diigimi vardir (kalsitte romboedr); bunlarin yan yana gelmesi, bir tenis filesindeki di: Eiimler gibi ya da bir duvar kagndindaki motifler gi: i diizgiin bir af olusturur. Diger buitan yizeyler ve aynea kesikler ise, dizgiin bir aachktaki farkh siter gibi, aym bir agin noktalarim fark: tarzda bi birine exleyerek qikarilabilir. ‘Ayan kalsit kariimas: kazasi, bir yazyil énce bir baska nw mineralojist, Bartholin’e olmustu. Bartho- fimisa bundun highir sonug ¢ikaramamsti. Neden? Dikkat. baska yéne mi kaymists, ne olmustu? Bir sire Bnoe. «ill Kunlmay: bulmustu! Yoksa vakit he- niiz erkenamix@i? Bartholin'in ainda, her yeyin Yaranemomgelerinien okt gibi olduguna nan yordu; kristallerin gekli pek distinilmayordu. Bu @aha cok Haty zamaninda duginaliiyorda ve bul ‘mak onum Romé'de Lilsle'in, onun yorulmak bil: ‘mez cahgnfaiarimin oluyordu. iki bulus, Roménin ve Hauy'in buluslan birbirlorine siki sikaya baz! in degil, birgok kimsenin, bilginler leminin ti bulus igin ilk kosuldur. _ Kendi dikkatini gelistirerek, Hauy gdstermistir bir ag yalnzea 2, 3, 4 ya da 6 dénimli simetri kseni igerebilir; zellikle 6 déniimld simetri ekseni bu, gigeklerle olan temel bir farktr, Kristal- er igin miimktin yedi kristal sistemini de betimler; sistemnler kldsik olmuslardir. Bugiin biliyoruz ki, tarafndan tasarlanan ag vardir ve bu agda ner atorilarla iggal edilmiglerdir. Ayrica bili- ‘si, atomlann da bir yapilan vardir, daha ba- parcaciklardan olugmuslardir. Lavoisiernin kav- ayigin: daha sok tahmin ediyoruz; yapinin basit lari bulan Hauy'e syle der: "Daha karmasik nler gelebilir; bu karmagikhk igerisinde sanat, golekuil geklini (parcack diyecegiz) aydinliga ka- iaktan ibarettir.", *bilegimlerden bgelere gi- *k bu basit sekle varmak gerekir". 1960'larin om fizikcileri bu problem dzerindedirler. Lavoisier, Hady’e bir sanattan sdzetmistir: ] arastirma onu uygulayana iyi gériinir. i Petrografi “Mineraller dogada, bugiin kayay diye’ adlandir- amiz bitinler halinde kimelenmiglerdir. 18. Gayilda bunun biineine varilmaya baslanir.°Frei- trgide profesor olan Werner (1749-1817), 1785te olarak belirtir ki, bir kisim kayaglar (kumlar, karlar...) denizde olugmuslardir. Fakat bunu ai ak genellestirerek, denizel kakeni tiim kayag- atfeder; bazaltlara, fenclitlere (ginlayan tag) bi- ik ve parlak oldugu halde, Wemner‘in otoritesi enisler. Neptiiniyenler ekoltintin énderi olur a(Neptiin: Romahlarda deniz tannisi). Gok yoleuluk ‘yapmis olmak iistinligé olan bagkalars onun yan gisina digmezler. Fransiz Guettard (1715-1786) ‘Auvergne gezmig, Puys'de lav akintalan igerisinde eski volkanlar gézlemigtir. Yurttay Desmarets (1725-1815) 1768'te gosterir ki, bazalt volkaniktir. Faujas de Saint-Fond (1742-1829), 1771'de Saxe ba- zalta hakianda, Werner‘in bayik skandahna kars. aym geyleri séyler; 1775" eski volkanlan ve yeni volkanlan ayirdeder; eski volkanlann gekilleri tat- Iidir, kayaglan daha gok ayrigmslarchr. Iskocya‘da, Hutton da (1726-1797) bir vilkaniyendir. Esas: bu- gin de gecerli olan Yer Teorisini 17865'te stalti ola- rak anlatir, 1795%te yaysnlar. Ona gore bazalt ig ki- kkenlidir ve Kestigi kayaglardan daha yenidir. Gra- nit de ig kekenlidir, Bazalt ergimenin ya da akmo- nm sonucudur; granit daha derinde katalasmstr Granit igerisinde, az gok sindirilmig olan gist ank- lavlan bulunur, Dokanaginda, yore kiregtaslan ¢0- gu kez bazaltin dokanagpndakilerle ayn: olan yeni: den kristallenmeler gésterir. fk kez Hutton bunlan arazide gizler, dyle buyak seving gosterir ki, lala ‘yuzlan onun altin buldogunu samrlar. 1k jeolojik galigmasin: 49 yagmnda yayinlar fakat diigince y6- rniinden ¢ok geng kal bir insandie, Sirayla noter ‘gomezi, tip OBrencisi,ziraatgi, kimyacs olmugtur. Bu degigken yetigimi ve kona deifistirmesi, onun géris- lerinin tazeliginde olasihila baydk rel oynamstr fk olarak Hutton diyajenezi (taslasma) betimler. Kum, gamur gibi aynik asilh tortular, basing ve 51 cakhigin etkisi ile daha sonra sertlesmigler vo do- niismiislerdir; killer sist olurlar. Sonra, boyle kat- agg kayaglar ve ig kikenli kayaglar ercayons (aginmaya) ugrarlar ve yeni tortular verirler ve gov trim yeniden baslar. Hutton, béyle bir gevrimi ts 66 umlayan ilk kimsedir. Onun diigiineeleri Wernerin igiincelerinden cok daha genigtir; suya i, atege de yer vermigtir. Bunlar, Leibnis nn bildirdigi seyleri ammsatmrlar, fakat bunlar rrsilastinlamayacak kadar fazla destek gérmig- . Maalesef, gevrim digiincesine kapilarak, Hut- on hakh olmayarak sunlari yazar: "Ne bir baglangs- 6m izlerini, ne de bir sonun uzak olasilyfan bulabili- Bu, kilisenin yildinmlanim onun tizerine ge- , Hutton distincelerinde ne agik, ne parlak olma- i tarbigma sirrip gider; ancak 1820-1830 yillanna ‘gergek tistiin gelecektir ve Hutton'un duigiinee- rerkes tarafndan kabul edilecektir. 18. yizy:lin sonuna dogru, meteoritler bilginler yyasim digdndirdr. Bu demirlerin ya da bu tas- mn gokten diigebilmig olmalan, zihinleri karistar- adie. Lavoisier dahi, 1769'da, bunda yer ka- yaclani zerinde yildinmin etkisini gormek ister, I776'da, Viyana Mizesi koleksiyonu metzoritleri pheli girdlerek vitrinlerden cekilmiglerdir. Bu- la birlikte, Pallas (1741-1811), 1775'te Yenisey larina bayik bir meteorit dugtugind gérir, adini (1756-1827), 1794'te gisterir ki meteoritler ormik kdkenlidirler. Fakat. son saphecileri yen- ak igin, Biot tarafindan incelenmig olan Laigle teoritinin 1803'te Orne'a diigmesi gerekecektir. 1700'de, Freiberg’li Rasler, baz damarlan géz- ler ve hakh olarak buralarin éneeleri bosluklar Jdugu sonucuna vanr. Yuzyiln ortalanna dog, rallere olan ilgi, gittikge bunlarin dogadaki ya- aklanmalanna kayar. Baffon'un irdeleme kitaby, obu konuya aynilan ilk kitaptir. 1749%4a Zimmer- ‘mann, bazt darumlarda damarlann dolmasinin kas- ‘men yore kayacin déngiimiyle oldugunu tasarlar; bu bugtin ornatma (substitution) adiyla kabullenil: tig bir digineedir. Aym yil, von Oppel, yataklar arasinda ilk olarak tortul yataklan. ve damarlan aymr. Von Oppel belirtir ki, damarlar tnecki jeclo- Jik yapyn agik olarak keserler; kiigik damarlar ¢o- fu kez biiytik damarlara paraleldirler; gogu kez bunlar vadilere de paraleldirler. 1756'da, Lohman ilk olarak kumtaslan igerisinde minerallegmelere igaret eder. Delius (1720-1791), 1770'te yataklarin, ‘ist kisimlarinda, 30 metreye erigebilen bir deri Ge kadar, agagn Kesimden farkht mineraller gosto ini belirtir. Ornegin malakit ve aaiirit diger bakir minerallerinin st kesiminde bulunurlar. Bu, 9- zeysel ayriyma zonudur. Yazyilin sonunda Werner belirtr ki iki damardan en yeni olan, digerini ke- derin gézlem, bir kro- jeolojinin diger kollarinda olduga kadar, yataklarin incelemesinde de bu ytizyihn opi- limleri. VI Paleontoloji Bu konuda iyi gizlemlerin, gilgmca yorumlann ve dogru dugancelerin tohumlarimn mutecessis bir kangmm bulayoruz. Doga bilimlerinde olmasi ge- rektifi gibi, ance gézlem. Rahip Sauvage, ilk Rudist, Kavkalarin betimler; bu resifal cift genetlilerin yijp- ‘2m Uzés yoresinde tam bir yatak olusturur. Bir Is. vvigreli, Jean Gesner, Echinoderm fosil kalmtilarin kalsit ‘romboedri diizlemlerine gore karidiklarns gézlemler; gu halde bunlardan her biri tek bir kris- talden olusmustur. 1749'da Buffon, denizel fosiller o asinda palajikleri (agik denizde yagamig olanlar) litoralleri (nyilarda yasams olanlar) ayimr. Ay- tarihe dogra Linné, ikili adlandrmay1, yani her ayvan ya da'her bitkinin iki adla, cins adi ve tir liyla belirtilmesini genellestirir; bu kisa siirede im paleontolojistleree kabullenilir. Walch (1725- 1778), 1768%de, taglagms, metallesmis, kireclenmig, kabuklanmis fosilleri aywir; Trilobit adim iyice benimsetir. 1771’de, Vilui kyilarinda Sibirya'nn smug topragindan, heniz zehiri bulunan bir Rhi- gceros cikarilir, 17884de Séraphin Volta, Bolka Da- h yakininda Lastrara'da 128 tir bahk fosili betim- j bunlarin yalnzea 12 tanesinin nestinin tiken- ig olduguna diigindr, oysa bustin biliyoruz ki psinin nesli takenmigtir. Volta’dan bugtine, gin. -ve fosil formlar tizerine bilgilerimiz cok geligti yizyilin sonuna dogru fosil begeni ; Maestrichti kusatarak Mosasaur mak igin bir mahalleyi bosaltr; bu iskeletleri is'e gétartir, orada Faujas de Saint-Fond ve Cu- bunlan inceler. 1797'de, 0 zamamn Amerika esik Devletleri bagkam Jefferson, Virjinya ma- alannda bir iskelet bulur ve buna Megalonyx verir; biytik trnakh bu hayvanin iskeletini jer inceler ve bunun biiyiik bir tembel olduguna verir. Yazyilin sonuna dogru, Cortesi, Trabia nnda iri kemikler, fil kemikleri bulur, bunlar- alti katie yikler. Ona karg: gikarlar, "Bunlar ibalin filler” derler. Fakat aralarinda bir Rhi- eros kafasi, bunlarn hig de Annibal‘n filleri ol- n gsterir | Yamilgilar ve sagmaliklar maslesef strip gider. ili hakim Scheuchzer (1672-1788Ye gore, fosil lar tufamn masum kurbanlandirlar. 1726'da, irzburg’lu profesdr Beringer fantastik buluntulardesenleri yayinlar, sonradan farkeder ki, gaklaban ‘meslektaslan tarafindan gocuklara yaptiralmis Koti bir saka sbzkonusudur. Beringer son ginlerini yap.- ‘inn nishalanm geri satm almak ve bunlan tahrip ‘etmekle getirir. Voltaire, fosillerde tufanin kanitim gérmeyi reddeder, fakat ona mutlaka bir agiklama gerekmektedir; bunlan: Suriye'den ya da Saint. Jaegues de Compostelle'den dinen hacilarin attign Kavkilar olarak gérdr. Fakat ook ilging dgineeler de Gne stirdlmiistir. Scheuchzer‘in fosil bitkilerini 1712¢de Bilimler Aka- demisi'ne sunan Fontenelle gayle der: “iste tarihleri Jkuskusuz tiim Yunan ve Roma madalyalarimnkin- den daha énemli ve daha emin olan yeni madalya ‘tirleri" Leibniz (1646-1716), 1703'te kaleme aldiin ‘ve 1766'te yayinlachéa Yeni Denemeler’inde soyle zar: "Miimktindir ki Evren'de bir yerde ve belli bir catda, gimdi gogmigte ya da gelecekte hayvan torle- i, bizim gevremizde gizlemliyemiyecegimiz. dei simlere ugrarlar.” 1696'da yazip 1749'da yaymlach- th Protogaea'da, karada yagayan hayvanlarin, hem denizde hem karada yagayanlar araahiayla, denic- de yasayan hayvanlardan tiredigi hipotezini one sorer, fakat gunu ekler: "Fakat Kutsal Kitaplar bu- nun aksini sdyler, dolaynsiyle bu bir sapma ganahs- dir” Linné, 1736'da yazdigma gore, dogada ne ka- dar tar varsa, baslangasta tim bu yarabklar vardy; Deylece dofisimler gdragine Kuslcu ile baker ve 17424de gu soruya sorar: "Tim tiirler zamanin kaz- lar mdirlar?" Buffon da tereddiit eder, degisir. Di- erleri daha ciiretli, daha inaterdirlar. De Maillet, 1748ide yaymnladita Telliamedde, karada yagayan tiirlerin ani degisimle denizde yagayan tiirlerden geldifini tasarlar. Jeodeziyen Mouportuis (1693- 1159), 1754'te, yeni turlerin tohumlarin birlesme- 70 fle meydana gelen degisimlerden ileri geldi “yarsayar, Charlesin dedesi Erasme Darwin (1731- 1796'da yazdiih Zoonomin’sinda, gegitli turleri 1a getiren biiyik bir soy sop gorir; organiann ican. gereksinmesi ve en iyi tireticilerin seksiiel leksiyonu agik olarak telkin edilmigtir. Lamarck Charles Darwin artuk ortaya gikabilirler. Xeryuvanina etkiyen kuvvetler gittikge dikkati sr. 1741'de Bourguet, avare bloklar problemini taya koyar. Bunlar Jura Daglanmin kalker ya- clan: tizerinde, bolgeye tamamen yahanci, Alp- sin kayaclarna benzer kristalin kayag bloklan- ilar. Fakat buraya nasil taginmislardie? 1759%da italyan Arduino, Tyrolin Kalkar Alpleri igin aym oblemi ortaya keyar, fakat o da problemi gize- ez. John Playfair (1748-1819), bu bloklann buzul- rf tarafindan tasinmig olabileeeklerini one sUrer. u konuda da, gelecek yizyihn bulgulanna yol giktr. Sismoloji Bu konuda eski distinceler katdir. Bir Ingiliz iz John Wesley (1705-1791), depremlerin ve vol- kanlari ilk ginahtan once varolmadigina dair vaiz Depron cardi duos waa heok se ‘olmus olarak diistindr; kabul eder ki yoguntuk ikle artmaktadir. Belirtilere gére, yayiima hi- saniyede 600 metreden fazia olarak degerlendi- (bugiin biliniyor ki dogru deger dalgalara gore n4000 ile 7000 metre arasindadir). Michell, uzak bir depremin goriinar (zahiri) hareket noktasimn ya da episantrin (Gst merkezin) saptanmasimin yollanm duigindr ve biyak bir uzlukla, farkh hizda iki dal- ganm yayilma sireleri farkindan yararlanmay: Snerir; bu giindmdzde bilfil uygulanan ana yon- temdir. Michell, Lizbon depreminin derinligini 2 ile 5 kilometre arasinda olarak degerlendirir; onunla birlikte, depremlerin incelemesi yeni bir déneme, nicel degerlendirme, dleme donemine girmistir. 1788'te Pignataro, duyulan etkilere gore ilk siddet ‘legini tasarlar. Bu Sleek, 1879'da Rossi tarafin- dan ve 1883'te Forel tarafindan tamamlanacaktwr. 1784'te, Calabria depremi sirasinda, Francesco Gri- ‘maldi elde edilen ilk denivelasyon olgumlerini verir; Sassandnun yaptifs, depremleri ortaya gikaran bir aygit Napolide igleme konur. IX. Tektonik Zeminin gancel deformasyonlan, gegmigte olan deformasyonlan incelemekte istek _uyandmr. 1740'ta Italyan Moro Yeryuvannin bir kesitini ve- rir; bu kesitte dis zarfa ates dolu bosluklar serpisti rilmigtir, ig lasim ise daha serttir. Moro ayn. 2a- manda, kivemh ve fayh arazi kesitleri de verir. Mont-Carmel tarikatindan rahip Generelli, 1749'da goyle yazar: "Kaprislerimiz dojrultusunda kutsall fh sahneye koymak ve pesin hipotezlorimizi yalniz: ea kendisine uydurmak amaqyla ona mucizeler ya rattirmak makdl dogildir.” Generelli agiklamalar ‘nerir: “Siddetsiz, haydlsiz, varsayumsiz, mucize- siz’. Gzlem yapihr. Qesitli kayaclann arazide dag Iimlan. ineelenir; béylece yapilar ortaya gkarshr. 1759'da, isvegli Ferber, Venedik ve Inn arasindaki 2 larda merkezde granit, her ski yanda sistler ve sn dista kirectaslan belirler. 1760'ta, Michell, ilk yak daglarda taslann dar bandlar helinde ko- andiklarina igaret eder; bugin bunu lavrilms anlarin erozyonunun sonucu olarak biliyoruz. 169'da, Needham, dnceleri Sténon'un distindagi: i, paralel, egimli katmanlarin éneeden yatay ol- lara gerektigini ddgindr. Bu incelemeleri belir- lestirmek icin sayisal veriler gerekmektedir; ferner, madencilerin kullanmakta oldugu, kat- arin dogrultu ve egimi kavramlarim genelles- sk buiyik bir hizmette bulunur. 1777de, Sibir- ve cevresinde, Pallas (1741-1811) birgok dajlar- ayn: genel durumu bulur. Merkezte dikelmig tke kayaglar (caidas anlamda, aym zamanda aysik kayaglar);cevreye gidildikse sistli katman- » daha sonra daha az egimli kirectaglan ve daha az cok aynik ve yatay kil ve kirestasi katman s bugtin buna tortal bordiir diyoruz, 1781'de Pa- ou Pirenelerde belirtir ki, arazi bandlan sra. ve konveks kavrimlar: (antiklinaller) ayirdeder. iton 1785'te gizler ki, daha eski kayaglara erig- Javnimlar daha siddetlidirler; istisnaya bail belli bir bélgede cofu kez dogru bir kural. 1787'de, H. B. de Saussure (3740-1799) ilk ola- ‘Mont-Blanc'a gikar ve biylece dageiligin agtlis1- ‘apar. Dikeye varms katmanlar onu digiindi- Gézlem yapar, yorum yapar ve effer yeni olgu- sapiarsa, diriistee ilk hipotezlerini degistirir. Vda, “sikigtirma’ dan sozeder; sikishirmay: langigta yatay olan katmanlann dikelmesinin nedeni olarak” diigtinir. Dolomieu (1750- 1) de exik bir ig itme tasarlar. Sertivenei bir gez- agin, eski bir Malta sovalyesi olan Dolomieu, takim tarafndan intikamla izlenir, Napoli'de yirmi bir ay hapis tutulur ve serbest birakalmasindan az sonra, dayansimaz kota davramiglarin kurbamt ola- rrak élir. X. Jeoloji Haritalan. Araziye yénelik gittikge artan ilgi, 18. yazy:l Jeolojisinin gercekten karakteristik gizgilerinden bi- ridir, 1720'de, Réaumur'an fosiller tzerine caligma Janndan sézeden Fontenelle syle yazar: "Bu mad- deden emin olarak sézetmek icin, yerde gimala ‘tim kavks maddelerine gore hazirlanmis gegitl jeo- loji haritalarina sahip olmak gerekecektir.” Pek dogru olarak gunu ekler: "Ne miktar gizlem gereke- cektir ve bunun igin ne kadar zaman gerekecektir! Bilimlerin losmen olsun bir gan bu noktaya varma- -yacagini kim bilebilir?* Gergekten, bilimler bu nok taya varirlar, fakat asamalarla. 1799'da, Piccoli, italya'mmn fesil yataklarinan bir haritasim: verir. 1743'te, Ingiliz hekim Chr. Packe ik jeoloji haritasin: verir; bu Canterbury yoresinin haritasdir, Guettard 1746a “Fransa ve Ingilte- relden Gecen Arazilerin Tabiatt ve Konumu Uzerine ‘Memuar ve Mineralojik Harita’y, yaysnlar. ilk ole rak, ingiltere-Paris havzasinin bilineine vanr ve burada bir dlizenlilik ortaya koyar. Digtan merke- ze dogru gistli metalik bir zon (bugiinka Paleo- zoik), sonra marnh bir zon (Gzellikle buguinki Me- sozoik) ve nihayet ézellikle kumlu merkezi bir alan (ougiinkit Senozoik ya da Tersiyer). Elli simge t2- goeaklarim, fosil yataklarin, steak kaynaklar v.b. gbstermektedir; 0 zaman dahi, bu harita gok mo- dendir. ” XI, Mutlak Jeokronoloji | Mekan bilincine varimass, zaman bilincine va- asiyla birlikte olur. Ortaca dinyasda, Kut- Kitap'n sorunu gizdagi kabul edilmigti. Pakat g'da de Maillet ileri sirer ki, Olus ginleri belki cekte caglardir. 1754'te Kant, o zamandan bu dogrulanims olan, giiniin stiresinin gelgitlerin mesinden dolay: arti hipotezini ortaya 1727de Celsius, faver'te ve Finlandiya’da ki an seviyesinin Baltsk Deniziinin seviyesine bzlemlemigt; oyle ir, Yukselmenin hizn élgilmistir; bu hiz yazyilda treye erigmektedir. 1758'de isvigreli Jean Ge: der gisterir ki, bu hnzla, ykselmesi igin Apeninle- £80,000 yil gerekmigtir. Gesner béylece genel bir min ilk Srnegini verir. Bir olayin giincel hrzi- lerek, bu uzak gegmise yansitihr ve bundan reler hakianda bir fikir gikartilr. Gesner diigin- yikselmeye dayandirmsts, Buffon ise, ince larin cékelme hizina dayandinir ve en az 1772de, Giraud-Soulavie, Vivarais vadilerinin yonunun hiznt esas ahr ve yiizleree milyon yil mucuna varir. Bu deer, o cagida dylesine biyuk ilar ki, yaymlamaya cirret edemez, fakat séyle- i kulaktan kulaga yayihr. Giraud-Soulavie ra- ptir, meslektaglari ona zulmederler, Bunlardan, ‘alii désozinde onu sdztinu geri almaya zorla- eaktir. 1793'te, tek bir lav akintasinin erozyonu- n 6 milyon yil sirebilecejtini yaymlamaya cesa- bulur. Olug'un duvar: agilmstrr, der gakeyla on. 1794'te, Erasme Darwin de milyonlarca yal tint,XIL Jeolojik Tarih Mekamn oldugu kadar, zamanin igerisine yer. legtirilen jeolojik olaylar, gittikge bir tarih gibi g6- riilmeye baslanir. 1708'den itibaren, fosiller tizerine incelemeleriyle, Scheuchzer anlar ki katmanlar, giincel familyalardan ne kadar farkh familyalar ‘Kapsiyorlarsa o dlgiide eskidirler. Fakat Fontenelle bir yana, pek az insan bu gozlemin énemini kavrar 1749!da ve 1776'de Buffon sunu duyurur: "Dogamn tarihi tim alkeleri ve tiim caglanigerir ve bu tarih ‘onu meydana getiren sinirlardan bagka simir tant maz,” Buffon, ardigik 7 ¢ai ayimr; bunlardan alti. ‘ist insan cagndir, yedincisi uygarhik gagadhr: "insa- nin gici, doganin giicine yardvm etmigtir’. 1765'te, ‘Ohio kayilarinda bir fosil Mastodont bulundugunda, Buffon, Atlantigin bugin bulundugu yerde, Eski Diinya ile Yeni Diinya arasinda eski bir karasal bir Jesiklik tasarlar. Bu hipotez sik sik ele alinacaktr vve bugiin de tartisinalchr, zira Bering bélgesinden bir baska birlegiklik mimkiindir. Buffon'un yapit- rnin diger kismlan cok duisincesizdir ve agik sozti olan Guettard ona gdyle yazar: "Vine Buffonca du siinceler, azizim Kont. Ne zamana kadar Oyrano de Bergerac rol oynayacaksiniz?" Fakat Paris {léhi- yat Fakiltesiinden gelen tepki pek hos defildir. 1151'de Buffon, birgok sey arasinda sunlan da yaz- ‘maktan mahkim olur: "Denizin eserini yavag ya vas tahrip eden, daglann yiksokligini stirokli al- saltan gokten inen sulardir.” Buffon, sézlerini geri almasi igin zorlamr. "Kutsel Kitap'n yazdiklarna kar gikmak gibi highir niyetim olmadigim beyan ederim. Gerek zamanlarin dizeni, gerekse olgula- nn 6zii Gzerine olsun, yaratihs tzerine anlatilan her seye siki sikiya inamyorum ve kitabimdaki, 78 in olugumu tzerine olan tam bakis acilarin: ter~ iyoram.” ‘eski arazilerle, cogu kez fosil igeren yeni ara ayirdeder. Saxe'ta, tist tiste gelmig ardipk 8 gozlemler, Damarlar kapsayan Primer; eski kir- mm greler; taskimara; Ost kirmiz gre ve Permi- yenfin diger 4 kati. 1759%da, Arduino (1714-1795), Padova, Viyana ve Verona yalanlarnda primiti tmanlar. (mikal sistler), sckonder katmanlar ili Kiregtaglan) ve tersiyer katmanlan (yumu- balikh) ayinr; tersiyerler sekonderler tizerine jaktadir. Fransa’da, modern kimyanin kuru- olan Lavoisier, ayn zamanda bir jeologtur, ettard'n Ofrencisi ve cahsma arkadasi olmustur. unla birlikte Fransa‘nn Mineralojik Atlasi'min irlanmasina katrlmstir (1778). Villers-Cotte- ‘de, Saint-Gobain'de ve La Fere'de bilyk bir ulukla katmanlarin dizilimini gézlemler ve dst lari alt kumlardan aymr, 1789'da Akademi'ye iduifu bir memuarda, pelajiyen katmanlan (agik nizde olusmus olanlar) ve litoral katmanlari (la- dlarda olusmus olanlar) ayinir ve tasarlar ki deniz iyesi yakseldiginde, tabanda litoral seviye ve an izerinde pelajiyen seviye bulunur. Su bir ger- Hk ki pelajiyen seviyelerin tanmmas gagtir; La- isier de bu hususta yamhr. Fakat taban konglo- lari litoral seviyede bulunur. Maalesef "Cum- Hin bilgine gereksinmesi yoktur” ve eski bir ezim olan Lavoisier giyotine gonderilir, “Jeolojik tarih Konusunda, biyak éneii Giraud: lavie'dir. 1780-1784'te yayinlanan Gtiney Fran. in Doga Tarihi adh yapitinda soyle yazar: "En arduvazlarin igerdigi mechul bitkiler ve primi- “TMmermerlerin igerdigi denizel kavkalar, denizler ”ve karalar imparatorlugunu ik iggal edenlerdi kavkilar arasinda, daha nce ve daha sonra vero ‘mus familyalar vardir..; eer Vivarais'de yaptxgim bu gézlemler, baska bolgelerde dogrulanmssa, bundan, fosil ve canl: hayvanlarin kesin olgularls ortaya konmug kronolojik bir tarihi oldugu sonu- cuna vanlacaktrr.” Bundan ayn: zamanda, bunlar igeren katmanlarin gérece bir tarihlenmesi sonu- cuna vanlacaktir, Bu, jeolojinin agilan ya da agi. bilecek olan yeni ve biiyik bir sayfasidir... Fakat Giraud-Soulavie'ye iyi bakalmaz ve yapitinin yanks. siolmaz. Bir kez daha, bulgunun yeniden yapslmasi gere- kecektir. Bu, ingiliz William Smith’in (1769-1839) ortaya koydugu sonugtur. Yoksul ve yetim olan ‘Smith’in, kay okulunda edindigi 6n bilgileri, genig bilgi dagarcign vardr, Fakat inatgidr. 18 yagmnda, srrak yer dleiictisti olarak ige baslar. Daha sonra ka: nal gizergahlanyla, tasocaklan: igletmesiyle mes- gul olur. Steak kaynaklan ortaya koyar, batakhkla- nm kurutur, heyeldnlan durdurur, Ona damisthr, in- giltere’nin her kogesine gagribr. Yalniz bir yilda 16.000 kilometre kateder. Yolculuklar jeologun bi yak okuludur. William Smith gézlem yapar, kayac- lar ve fosiller toplar. Fakat ayrica, gézlemlerini si rekli not etmeye dzen gisterir, bu notlar ona gi2- Jemlerini unutmamay ve kargilastrma yapmay: saglar. Boylece kayaclann belli bir dizende birbir Terini izlediklerini saptar; bu dtizen ingiltere'nin Dirgok yerinde aymdir ve her katman her yerde ay- m clan belli fosillerle karakterize edilmistr. 1799'da_bu katmanlann listesini yayinlar ve 1816'te Ingiltere'nin ve Galler UTkesi'nin jeoloji he- ritasim yaynlar; bulgulan bu haritalarda gdsterl ‘mistir. Katmanlan sirat diye adlandinwr ve strato 7% betimine bir siire sonra stratigrafi adi verilir. liam Smith’e higbir zaman bir ktirstt verilmedi; ii ingaat mthendisi olarak bitirir. Gintimazde bilinmektedir ki, jeolojik tarih ige- isinde en yeni periyod olan Kuvaterner, mamut gi Di yalmzca kendine dzgu hayvanlarla defi, aym za- anda tarih éncesi insanlar tarafindan yentulmag ya da cilalanmns silekslerle de karakterize olmus- Eskigag ve kamu inanigt bu sileksleri kutsal dinmtaslan. olarak gormiist, Fakat Mercati W717de yayinladign Metallotheca adh yapitinda bu- un hicte bayle olmadigim ve yaldemtaslarinin cekte "demir kullanima girmeden énce kullaml- fim ve gok sert silekslerden giddetli carpmalarla pmus olduklarim” yazayordu; bu o zamandan beri gra olarak gorilmistir, bir sure sonra, A. de isieu, yildinmtaslanm Karayibler‘in tag baltala- karsilagtirr, bu karsilastirmah etnografinin slangicidir. 1750/de Almanya'da Eecard, eski en- rilerde alt bolimlomeler yspar ve Goguet 1716-1758) 1758'de, Lucrecius'un tas devei, bakir i ve demir devrini yeniden ele ali, fakat bu kez nla: olgular dizerine oturtur. imustu. Arkadas: Bagford, filin oraya imparator inde tarafindan kondugunu ve bir Britanyah ta- findan baltayla éldardldigiina varsayar. Seksen sonra, John Frere'in Hoxne'de benzer bir bulgu- @ olur ve Frere syle yazar: "Muhakkak ki bu cole dye, gantimizden ¢ok eski bir zamana aittir"; fa- ‘0 sirada, kimse onu dinlemez,XIV. Pratik Uygulamalar 1715, Padonal dojabilime! Vallisneri, bilgin- Jer arasinda ilk olarak Alpleriin buzulkarlanna ve bbuzullarina tirmanir ve orada gok buytk bir dogal su haznesi gérir. Bununla birlikte, Modéne'in yu- kansinda cok buzulkar fakat az su vardir. Cobanlar Vallisneri'ye erime sularinin yeralti bosluklanina dahp gittigi huni gibi yerler gisterirler. Dogabil cinin gogu kez. daghlardan ve koylilerden ogrenece- i gok gey vardhr. Vallisneri digey arazi kesitleri ve- rir; bu kesitlerde katmanlar gizilmis ve su dagilnm ‘gésterilmistir. Bunlar yayinlanmas ilk jeolojik kesit- lerdir. Vallisneri'nin dezeri, itirazeilarindan birinin ont aykin diigiineeli olarak nitelemesine engel ola- maz. Her ytizyihn, her sistemin bu tir insanlan -vardr; bilimler bunlardan highir sey kazanmaz Bilimler, aksine, uygulayaciann buluslariny ka: zamelar. Isvegli Swedenborg (1688-1772) madenciler {gin bir emniyet lambas: bulur. 1742'de, Fransiz Tre- saguet tasla doyenmis ve Gzerinden tagitlarin gests yollan tasarlar; aym bulug daha sonra iskogyah Mac ‘Adam tarafindan yapilacakbr. 1750'de, Duhamel da ‘Moncoau (1700-1782) Topraklarin Tartmi Irdeleres| adh kitabim yayinlar. 1765te, Freiberg'te ilk Maden Okulu agihr. 1792'de, ingiltere’de Murdock tarafindan ‘kémir gayle aydinlatma bulunur; aym bulus bir st- re sonra Franso'da Lebon tarafindan yapihr. 1796448 ngiliz, Parker, kireglikili yakarak ilk kez. modern tip te bir gimento imal eder. Aym yil, bir Alman dram sa- nateist olan Senefelder, kitabinin bir yayimet tarafin- dan reddiyle kargilag. Bam kati geyler iyi sonug ve- ir. Senefelder kitaplarni Kendi yayinlamaya karar verir ve bunlan ince taneli bir tas yardimiyla basmay! ‘tasarlar;litografya (tasbaska) béylece bulunmustur. 0 SEKIZINCI BOLUM 19. VE 20. YUZYILLAR Bilimsel gelisme younlasir ve cesitlenir ve sayt- gittikce artan kavramlar ortaya alr; bu kav- lar arastirmacslan sekillendirir ve giiglendirir, Genel Gergeve Gezegenimizin tarihinde, énecki ytzyallann inden daha gok, bilimler énemli ve baskin bir pol cynarlar. Birbirlerine destek olurlar. 1810'da, - i Malus ve Arago isin polarizasyonunu bulur- ; bu daha sonra kayaglarin incelemesinde kulla- lacaktir. 1815'te, kimyaci Davy, madenciler igin ii bir emniyet lambas gergeklestirir. 1834'de eyron tarbini bulur, 1853'te, Polonyah eczact siewiez petrol aritir, 1859%da, Amerikalt Dra- ilk petrol kuyusuna agar. Siveyg Kanah aghr, 4'te, Pasteur mikrobiyolojiyi kurar; mikrobiyolo- topraklarin incelemesinde Biytk énem kazanmr. Ste, ilk hidroclektrik tiirbin galigtinbr; bu bie barajlann ingaatinin baslangieidir. 1896'te, gen X aginlarm bulur; X apinlari kristallerin fosillerin incelemesine uygulanacaktir, 1896da, querel radyoaktiviteyi bulur. 1993'te, elektron ‘oskobu bulunur; elektron mikroskobu mineral- in incelemesine de uygulanacaktr. | Birsok bilzin ve ézellikle Humboldt, 1800 yilla- lan itibaren, bilimlerin, doganin incelemesinin agittikee artan onemini vurgularlar, Humboldt, Karl Marx’: geride birakarak, dol olaylarin kar- sikh bagumbigim gésterir. 1828'den 1842'ye ka- dar, Auguste Compte Pozitif Felsefe Dersleri'ni ve- rir; bu derslerin Létin diinyasinda biyak etkileri olmugtur. 1848'de, Marx ve Engels Komisnist Ma- nifesto'ya yayinlarlar; onlarin ogretisinde, bilim- ler, toplumsal ilerlemenin temeli olarak ilk yeri tu- tarlar. IL Genel Eiilim Kimya gibi jeoloji de 18. yiizyihn sonlarina doz vu somutlagmisti; o zamandan bu yana bitytik prob, lemler ortaya koymus ve yéntemlerini denemisti; hig olmazsa énemli bir miktar. Jeoloji 1800'den si- niimiize iki tir gahgma yapar, Bir yandan, fosillerin ve kayaglarin incelemesi ve jeoloji haritalaninin ya- pimiyla yeni bélgelere ve zamanla tim yerytiziine ‘sletmenin, yontemlerin, aray gereslerin, edinilmis bilgilerin uygalamasi, ote yandan bizzat yéntemle: rin geligmesi, goriig agilarmn geniglemesi ve yeni- liklerin artmasi. Bu iki tir galgma birlikte yuirdr ve cou kez aym adamlanin eseridiler. ‘Uygulamalar ve yenilikler sonucu bilgiler cota Iir, Jeolojinin dallan gittikee farkhlagmr. Petrogra‘i ya da kayaglarin incelemesi; paleontoloji ya da fos lerin incelemesi, hayvan paleontalojsi, bitki paleon tolojisi ve ayrica kendine ézgit yéntemleri olan mik ropaleontoloji ya da ktigik fosillerin ineelemesi; di- namik jeolaj, ig dinamik jeolojt ve dig dinamik jeo- loji diye ayrhr, sirayla deniz ya da rizgér gibi dis Kuwetlerin ve volkanlar gibi ig kuvvetlerin etkisi séekonusudur; stratigrafi ya da ardigik yerey kat manlanmn incslemesi, karalarin ve denizlerin ds: Hlimin:, cesitli daglann olugumunu, eski iktimleri ski bitki Grtilerini gbzdniine abr. Jeolojinin yaminda, yeni bilim dallars ortaya Kar, Fizik yéntemlerinin yeryavanna uygulamas ofizigi meydana getirir; kimya yintemlerinin yer- uvarina uygulamast ise jeokimyays olugturur. Gi- raud-Soulavie ve Humboldtun galigmalanyla ortaya fiaik’ coprafya ise bunlara paralel olarak geli- + Gakigan bilim dallan bagimsizhklarim korurlar ya da bagimsizhklanm: kazanirlar; pratik énemleri Tiedeniyle zemin mekanigi ve pedoloj gibi ya da ceki- i olusian nedeniyle prehistorya ve speleoloji gibi; fa- hepsi jeolgj ile ska baflarim korurlar, Esasa gelince, bu iki ylzyl igerisinde, jeolojide- ki geligmeler dzellikle dlemelerin bu alana girmesi- Bre dayanir, Ornegin fosillerin ve kayaglarn incelo. evreden ikca nicel bir evreye gecmislerdir ya da gegmek- lrler. Jeolojide gasirtic olan, baz gekingen zeka- tarafindan, 1960'h yillarda dahi bu gecige karyi sterilen direnctir. D. Jeolojik Galsma Kogullar: 1800 yillanndan itibaren denenmigtir ki, arazi- ¥i gorlemlemek icin jeolog yuriimelidir. Léopold de uch, 78 yasina kadar tam seyahatlerini yartiyerek spar. Aym sekilde, Dumont (1809-1857) Paris'ten @giin yardddkten sonra, trene binmez, Chatelle. rault'dan Poitiers'ye yurdyerek diner (90 kilometre den fazla). 1935'e dogru, Goguel, tezini hazrlarken motosiklet kullandigi igin bu skandal olur. Fakat uuzak yerler igin ya da gue kogullu alkeler igin, ya- vag yavag mekanik araclardan yararlanilmaya bas. Jam, Orta Asya’da, Sovyet jeologlar parasiit kulla nurlar, BuyGk Sahra'da, develer 1950'ye dogru yer- lerini otomobillere brrakirlar; Antarktika'da kopek lerin gektigi arabalarmn yerini helikopterler abr. deolofun gereci ve hattd amblemi her zaman ce- igtir. Jeologun arazide yiriyisleri guvensizdir 1822de, Deshayes, “en Kkendi halinde seyyahlar: serseriler ve dilencilerle kanstiran kayldlerden kkurtarmak igin” bir fosilini Valmondois belediye askanina verir. Sorbonne'da profesor olan Haug, serseri, aylak diye Alpler'de tutuklame. Bir Ispan- xyol papaz jeolog, papaz oldugunun anlasilabilmesi igin, meslektaslarindan biri énande polis tarafin- dan ayin yapmaya zorlanyr. Dahasi, insanlar jeolog: Jara altan ya da petrol ma aradiklarin sorarlar. ‘Teolog genellikle séyle yamit verir: "Hayne". Ona aci- yarak bakarlar. Bir gin, iki Katalonyal jeolog dag- da kigik bir gobana rastlarlar; goban onlarn ne yapuklarim ojrenmeye gahgir. Ona izah ederler. Sen nasil koyunlarina baluyorsan, biz de bu dagin taslanm inceliyoruz, bu bizim meslegimiz. - Ya teki dag, su vadinin te yaminda olan? = Onu da, Bu aksam 0 daga qkacagiz. Bu seni sagirtyor mu? Fakat bu béyle. Bir dagdan sonra di- Berine tirmamyoruz, daha sonra digerine. Bu bizim meslogimiz! =Desenize, deli meslegi bu. Jeologun yasarmmn en hos Jorlannn ve daglann insanlanyla, giftgilerle, tayoca: “ h igcileriyle, bu youn ve distinceli zibinlerle olan dh iligkidir; onlardan gok gey 6grenirler. 1. Jeolojik Galigmanm Organizasyonu, Belirttigimie tzere, jeolojik gahgmalarin gogal- , galisanlarn gofalmasiyla cok daha hizlanmiy- = Calisanlar, distines iletigiminde bulunmakeigin, araya gelmek geroksinmesini cok cabuk hisset Paristte, bircok konudan jaska prehistorya ile meggul olacak ilk antropoloji Kuruma kurulmustur. 1878de, ilk uluslararasi jeo- ji Kongresi toplanir; bu kongre daha sonra her -pilda bir degisik bir tlkede toplanir. Bu kongre- 5 araziyi gormek igin mdkemmel bir frsattrlar su kurulur, Jeoli Kongresi, Diinya Jeolajt Ha- mn patronlugunu yapar; sonra kaginilmaz bir ee olan Uluslararast Stratigrafi Leksigi nin hazsr- asi Fransa tarafndan ustlenilir, Ashnda iyi olan dokiimaniann gogalmasy, énem- problemler ortaya koyar. 1960lara dogs, her yl 0.000 den fazla jeoloik galigma yayinlanmigtr. ilgilenen bunlarm hepsini okuyamaz, Doki- ntasyon dokimam bastirmaktadir. Buna agmak igin, ulusal arastirma merkezleri, biyik Kamu ku- lar: ya da dzel kuruluslar, Gzellikle 1920¢den ‘Ag talamlan, bibliyografyalar, ézet yayinlar, ‘makinalarinn kollamimasi, 1960"arda ince. me asamasindadir; delikli kertlann ‘ullanstmas, %gerceklestirilmigtir. Diger bilginler gibi, jeologlar da calismalarinin ayn gekimlerini birbirlerine gon. dermektedirler; arastirma merkezleri ve tniversite- ler, dkeler arasinda arastirmac: degisimini kolay- lashrmaktadirlar, Jeoloj, hayranlani arasinda ba. Jar yaratir, byle ki her jeolog dinyanun butun dlke- Jerinin laboratuvarlarina bir kardes gibi kabul edi lir; ona ilk énerilen gey araziyi géstermektir. Buna ‘kargin, birgok maden ya da endustri kuruluslari da. hha ketum kalirlar. Jeoloji ogretimi arastirmalarda. ki geligmeleriizler, fakat resmi yonetimin onay: cok. sonra gelir. 1859'da, Doa Tarihi Mizesiinde ilk Jkdrsi kuruldugtunda, paleontoloji yam yaizyil énce yerlegmisti. V. Mineraloji 1800 yilindan itibaren, Yerbilimlerinin her ko- Tunda biyimeler olur; bunlardan baghealanna de- Einecedfz. Mineralojide, kristal yazeylerinin agilar- ‘m Olgmek igin, Wollaston 1809'da yansimal gonye- metreyi bulur; bu Rom€ninkinden sonra bayak bir agelismedir. Oysa Romé ve Haly Gzellikle mineralle- rin jekillerini ineelemislerdi; tsveeli Berzelius bun- Jann kimyasal bilesimlerini inceler ve bu inceleme- den tutarh bir simflamanm ilkelerini gikarr. iso- morfizma onun léboratuvannda bulunmugtur; yani aym bir Kristal seklinin farkh kimyasal tabiatia atomardan meydana gelmis olabilece@i 1820'de, Mohs, bir sertlik cetveli ortaya koyar; bu cetvel aylesine iyi dugiindlerek secilmigtir ki gi- niimiizde de halen kullamlmaktadir. Fransiz Lévy, kcrstal yazeylerinin bir notasyonunu tasarlar; fakat Israillilere Fransa‘da kuirsii verilmedigi gibi, Lévy ingiltere'ye surdlir. 182%da, Nicol, agufy bir a6 je polarize edebilecek tarzia kesilmiy Kalsit amlan tasarlar; bu lamlar o zamandan bu yana Ni- ‘colin adim: tasir ve 1841'de polarizan mikroskobun a konmasim saglar, 1830/da, Hessel, kristallerin dig gekillerinin $2 tri durumunu ortaya koyar. Haiiy’nin dgrencisi sn Delafosse (1796-1878) "paralelyiiz seklinde di- mimlii stirekli bir ag diigtincesini belirten ilk kim- ir. Deniz subay: olan Bravais (1811-1863), aglar teorisini ve 1861'de bunlann simetri siniflan teori- i iklama dylesine kan- cur ki, nihayet kabul edilmesi i¢in teori Alman- da yeniden ortaya atilacaktr. Aletsel ilerlemeler devam eder. 1858'de, gok ala- ‘Sneiisti olan Ingiliz Sorby (1826-1908); kristalle- yu metalog- finin baslangiesdir. 1889'da, Rus Fedorov (1853- 19), iki daireli bir gonyometreyi ortaya koyar; mnra kayac minerallerinin incelemesi igin, 2 eksen “sruplanin gerpek olan: onlarea yil sonra kurulacak- br. 1891'de, Alman Becke, ferkh, karilma indisli iki stalin simnnda gorilebilen gok basit bir sagaga ikkati geker ve bu sagagin yer degistirmesi, iki talden. hangisinin daha yksek kirmalt oldugu- séylemeyi salar. Biliniyor ki aguk dalgalan bir ag tarafindan kin , Srnegin bir semsiye kumapi tarafindan, X iginlani dalgalar: cok daha kisadrrlar; fakat ofer salar kristallerin dagumleri, bir kumaginkinden 3k daha kick olmahdrlar. Bunlar X sgmnlarim ki- amaziar m? Iste 1912%4e, geng fizikci meslektagt ‘Yon Laue tarafindan Roantgen’e sorulacak sora bu- adur, Yash hoca kuskusunu gizlemez; bu bir sans ne- deni olabilidi, Fakat denemek gerekir. Bu ige bir ay ayirmaya karar verirler. Ug hafta gover, trans- misyon (is1m gegirme) denemeleri bogunadir. Sonra ‘yansitma ile bir deneme yapihr ve kinlma sekilleri ortaya gikar. Yu yirmi bes yil nee Hay tarafin- dan ongoriilmiis digimler gercegi kamtlamistir. Bunlarda doruklar bizzat atomlard ya da daha cok bunlarin ortalama Konumlanidir, Bir kristal bir atomlar yapisidir. Ozellikle silikatlar (Silikat adi Berzelius'a aittir) baylece cok iyi agiklamrlar; bu- nun teorisi Rus Baloy tarafindan ortaya konur. X agmnlarinda tayf (epektrum), minerallerin tayininde giigla bir arag olur. 20. yilzyilde, fizigin mineralojiye getirdikleri bagka alanlarda da kendini gostorir. Diferansiyel termik analizde, bir mineralin 1sinmaya tepkisinin tara kaydolunur; bunda eérinin sivri_ gikmtilen (krogeler) mineralin yapisimn degisimlerini gésterir ve béylece minerali tammay saglar. V1. Eriiptif ve Metamorfik Petrografi Iskogyal James Hall (1762-1831), deneysel jeo- lojinin baslangicim yapar. 1801 ve 1808'te, dovil ‘mig demirden tipler igerisine kapatilms kalkeri siti. Kires firmnlarinda oldugu tizere aymgmayan kkalkar erir, sonra souyarak yeniden kristallenir ‘ve mermeri verir; sieaklifin ve basinein etkisiyle bir metamorfik kayacin olugumu biylece gdsterl mig olur. 1805'te, James Hall, Veaiiv ve Btna’nin lavlarim alr ve bunlar: eritir; eriyikleri aniden so- utarak volkanik cam elde eder. Bu erdptif (pis: kirk) Kayaclarn ilk sentezidir, 1826'te, Lyell, metamorfizma (bagkalasim) terimini ortaya atar 38 , 1856'da, kayaglan ince kesitler halinde kes- i tasarlar; sonra bu ince kesitleri polarizan mik- opta inceler; bu olagantisti geligmeler getiren ir yontemdlr. Kayaslar ginden gine daha iyi betimlenir ve arin sinuflamalan yapihr. Cotta, 1862de, ka- lan net olarak Ug bdyik gruba aysnr: Eruptit aclar (piiskirik kayaclar), metamorfik kayaglar alasim kayaclan) ve sedimanter kayaclar (tor- ‘kayaslar). 1887/de, Alman Rosenbuseh, piski- kkayaclar yle ayirir: Akma ve atslma kayagla- , damar (ilon) kayaglani ve derinlik kayaglar; bu taklanmaya gore ilk simflamachr. Bilegime gelin- imyasal bir siniflama ve mineralojik bir simifla. tereddiit edilebilir. Minoralojik simfla imeiye daha cok hitabedicidir; fakat kim- simiflama cams Kayaclar igin kendini kabul , zira bu keyaclarda . Reel (gercek) kimyasal bil vve makcil uzlagtyrmalara gire virtil (bilkavve ut olan) mineralojk bilesime varmak digince- buradan ortaya gikmighr. Bu birgoklan arasinda, siz Lacroix (1863-1948) tarafindan kabul edi- ve 20. yizyiin ilk yarsinda istiin tutulan kar- bir yontemdir. Fakat bu yéntemin suni olmak, ve uzun analizleri gersktirmek sakincasi . Dolayssivle simdi, bir integratris platin ya bir nokta sayac yardimiyla, ince kesitlerde fark- tminerallerin skhk durumunu degerlendirerek eralojik simlamaya déniiyoruz Bazi kayaclann kristallenmesinde, bor ve fkior- zengin. mineralizatér akigkanlanin this, 19, ihn sonunda gosterilmistir. Gézlemimizden olarak kristallenmig olan granitin kékeni, bi- tartigmalarin konusudur; bazen akagkan bir ryhamurdan gelmip gibidir, bazen ise arazide katt ka- yaclarin metamorfizmasinin son hali gibi gérdinir @errin ve Roubault), Bu konuda deneylere girigi- ‘migtir; 1955'te Fransiz Wyart tarafindan, akigkan- lardan itibaren bir mikrogranit elde edilmistir. Pe- ridotitlerin dagtinloga Jackes de Lapparent (1883. 1948) ve ofrencileri, bunlar arasinda J. Jung tara- findan belirtilmistir. Magnezyumea zengin ve agir olduklary halde, bunlar daha derin katmanlanin bir ‘regi gibidirler. Meteoritler incolenir; en irilerinin diismesi, Arizona Meteor Crater‘inde oldugu gibi kraterler meydana getirebilir, bu 1891'de yorum- Tanmistir; 1 mm den kigik olan en kigakleri, 19. yizyihn sonlanna dogra tortuler igerisinde bulun: muslardir. Tektitler, granit bilesiminde olan dogal camlard; bunlann meteoritik kokenli olduklan aym gaga dojra gosterilmigtir. {VIL Sedimanter Petrografi ve Sedimantoloji Burada, eriptif petrografide oldugu gibi, nce kayaglan betimlemek, sonra bunlarin clugumunu ve sunduklar: bilgileri anlamsk sézkonusudur. Et- kiyen kuvvetler dig kuvvetler oldugu igin, bunlar bi zim igin daha ulagilabilirdirler: Denizde ya da akar- sularda gdkelme; derin ya da derin olmayan deniz; ‘kuru ya da nemli, sick ya da soguk iklim; bol ya da dagiak bitki 6rtisd, Kayaclanin Gneel betimlemesi ‘usang veriei gériinebilir, fakat bu zorunu bir asa: ‘maghr ve en ince ayrintilar ilging olabilir. Ozellikle ince kesitte betimsel ineeleme igin Sedimanter Pet: rografi terimi kullanie. Daha genel olan ve 19308 dogru ortaya atslan Sedimantolaji sbzciigt ise, cok degisik teknikler kullanarak yapilan agiklayse: bir ineelemeyi igerir. 90 19. yiizyshn baglarnda, James Hall deneyi bas- . Kum dzerinden deniz suyu gesirerek bun amtagi halinde pekistirir. 1848de, polarizan mik- skopta, kémiir igerisinde bitkisel yapilar ortaya Komdrdn oldugu yerde mi olugtugu, yoksa mi olustugu uzun stire tartiglacaktar. Metalografik mikroskop, yansimayla inceleme, 18. izyilin baslarinda soruna kesin olarak gézecektir. wirin maddesi taginmstr. 1855'te, Fransiz wubrée, Rhin yatagindaki gakallarin yonlenmesini eeler; biylece konum ineelemelerini baslatir; bu eeleme sizkonusu etkenlerin tabiats tizerine u, deniz, rizgar ...) bilgiler getirir ve bu et erin hareketlerinin yéndi Uzerine bilgi veri 1878, Ingiliz, Sorby, kum tanelerinin sekli dzeri ineclemeleri baslatir, bu da gok hitabedicidir. sz Lucien Cayeux, 1900 ve 1940 arasinda, izelisle mikroskopta cok sayida kayag betimler. merikahlar ve Fransvzlar gakillarin gekil indisleri- tanimlarlar ve 1948'den beri Franswzlar bunlar~ donmanin, buzullann, akarsularin ve denizin erninin olgatlerini gikarmrlar. Ziraateilerin ve pet- lcdlerin arastrmalar, ézellikle 1930'dan sonra, eneklilik (Porosité), gecirimlilik (perméabilité), xilometrik analiz (farkh boylarda pargaeiklarin hp), hafif mineraller ve agar mineraller ve kille- in incelemelerinde biyiik gelisme saglar. Pedoloji Ya da toprakbilim 1837%den beri vardir, fakat ii- in cok biiytik etkisini gostererek, 1880'e dogru ona geligme hnzi veren Rus Dokugaiev'dir. 1935 ‘Amerikah Krumbein gésterir ki tortulann Ricel karakterlerinin cogu logaritmik yasalara tabi- irler; bu jeloyinin diger kollarma da yayilacak olan ik verimii bir kaveamadir. Kisacas, tortulann kabslyjim, kiregtaslannin, okumiaslannin ve diger kayaglann aynsmasim di zenleyen nedir? Umin sire samimgtir ki, bunlar azenleyen yalmzca ya da gojtu zaman tektoniktir, olugmug ya da olugmakta olan siradaglara gére ko- numdur. Fransiz ekolindn gahgmalan, bunlar ars. sinda Ehrart ve Tricart’n 1945'ten beri olan galis- ‘malar, iklimin ve bitki értiisiniin gok énemli roli- nil ortaya koymustur. Tortulagmadan dnce asinma gcelir; ortul kayaslar iyi anhyabilmek igin, arazinin aynigma ve aginma kosullarim: iyi bilmek gerekir. VIII, Maden Yataldan, Komirler, Hidrokarbirler Ekonomik énemleri nedeniyle, yataklar cok sa- yada incelemelerin konusudurlar. Ogretimin gerck- 1iligi buniarn siniflamasim yetkinlestirmektedir. ic kkokenli yataklar arasinda, Sandberger 1871'de yo- nal ornatma kavramim belirtir; aym tarihe dofru Amerikablar, metamorfizmaninkinden daha kuv- vetli olan ve yeralti suyunun biiyiik pays oldugu bu- harlanin yikselmesine ve dolagmina bagh olan kkimyasal doniigiimler igin metasomatoz adint one- rirler. 1890'da, Fransiz de Launay, peridetitlerde ve gok bazik diger kayaglarla birlikte bulunan segre: gasyon yataklanm ayirdeder, 19. yiyihn ikinei yansinda, Alman ve Rus ya- zarlan, tortul yataklar arasinda, ekonomik degerle- ri gittikge artan tuz gBkellerinin, bunlar arasinda potas ve soda cdkellerinin kogullanm tanmlarlar. Kémitrlere gelince, aym tarihe dogru, deniz. kena- rinda olugmus paralik havzalar ve ayrica limnik (golgese!) havzalar aywdedilir. 1859'da, ilk petrol kuyularmn agilmasindan itibaren anlagiimgtir ki, kamtagi petrol igin uygun bir kayaglr ve svi petro 9 Uzerinde gogu kez gaz bulunmaktadie. 1889'te ite belirtir ki, Pensilvanya ve Virjinyalda petro- in altinda cou kez daha air olan tuzlu sulara tlarulmaktadir ve yogunluklarina gore siralan- ig olan sularin, petrolin ve gazin tami, gga kez, lan yukanya kagmasina engel alan Ieubbe gek- wdeki antiklinallerde yerlegmistir. Bu, modern peksiyonun yonlendirici zelliklerinden biri gok Gnemli kapan kavrammnin bajlangerdir, Petrolun ve gazlann olugumu konusunda, 19, yiiz- lda, mineral bir kéken ve organik bir kéken yan h varhklann fermantasyonu ile olugum arasin- tereddut edilmistir. 1920'den beri ortaya konan zea hayvanlanin ve bitkilerin olustardugu ci- olan sterol (ya da kolesterol)in varl; ferman- asyonla hidrokarburlerin olugumunu saglayabilen terilerin bulunmas; giineel denizlerin tabanin- petrol drdnlerinin izleri, ézellikle 1945'ten son- petrolin merean resifleriyle birlikte bulundugu- soft kez igaret edilmistir. Ag kokenli yataklar ve tortul yataklar arasmda bir ayirima inamlmgtwr. Gergekte, 1945'ten i yapilan birgok inceleme gistermektedir ki, &r- sézkonusu elementin ilk tortu ige- ide Onceden konsantre oldugu, daha sonra si- fakta metamorfize oldugu, dénustigi: kabullenil- , baat ig kkenli yataklar igerisinde kensant- onlar agiklanamazlar. Bu durumda, son kris- lenme pekala ig kokenlidir, fakat onceden kon- itrasyon tamamen ya da kismen tortul olacaktir. tul aginihk (persédimentaire) hipotezi (1950), bu 14 genellemeye dayamr. Oyle géruntiyor ki bu ta agir1 gidilmigtir; tamamen ig kokenli kon- ntrasyonlar da mimktindirler,IX. Paleontoloji 1800'den itibaren, arastirmalar bashica tig yonde geligir. Tarlerin betimlemesi ve bunlanin kronolojik ‘per olarak kullamimasi; bunlarin yagam tarzinin ve gikelme kosullarinin ineelemesi; evrim kavram, ‘Bu ig hususun belirgin nieel incelemes Omurgasis fosiller cou kez bitin durumda gé- rillddkleri halde, omurgablar hemen daima tek, ka- raging disler ya da kemikler durumunda bulunur- lar. Cuvier problem ile ugragir. Gichi ve yontemli bir zekfis oldugu halde, calismasini en fazia etkin olacak gekilde diizenler. Profesér oldujsu Doita Tari hhi Mazesi'nde, birgok gorevleri yaninda, ayri odo- larda biyiik bir diizen igerisinde, giincel ve fos is kkeletleri, belgeleri ve eski aragbrmacilarin levhala- vim tasnif etmigtir, 1812%de gésterir ki, omurgolilo ‘in gesitli organlan farkh ttrlere gore rastlantisal olarak dagiimamiglardir: "Eger bir hayvanin bagi- saklan yalnizca eti sindirmek igin diizenlenmigse, bu hayvanin cenelerinin avin: pargalayip yiyecek gekilde olmasi, trnaklarimn onu yakalayacak ve yartacak gekilde olmas,, diglerinin keseesk ve bile- eck gckilde olmas: gerekir.” ilk kez One sirilmiis olan bu formlan denestirme ilkesi, yalnzea omar: gallann paleontolojisini degil, ayn zamanda tim vvarliklarin anatomisini aydinlatmaktadhr. Bir fo lin genelerine bir bakista, Cuvier bunun bir keseli (Marsupial) oldugunu siyler; kayaglar kanlir ve gergekten keseli kemikleri bulunur. 1818'de Ox- ford'u ziyaret ettiginde, Cuvier vitrinlerde Jura'nin Keselilerini gordr; belirtelim ki eer Oxford'un ko leksiyonu gaifdas birgok koleksiyonlar gibi gekmece- ere gémilmig olsaydi, bu kesif yapilamiyacakt Cuvier saptar ki fosil omurgalilar ardisik faunalar dagslmislardir; Brongniart ie igbinligi ik, 1808'de, Paris yoresinin Ugiined Zaman ara- inde Omurgasizlar’in da aymi sekilde olduguna erin. Fosillere olan ilgi giderok artar; 184de Ingilte- inin guineyinde, balk bisiminde deniz sdrtingeni Tehthyosaur bulunur. 1834'e, paleontoloji sbz- ortaya atihr. Covier, ardigik dért fauna ayir- gti, leide dOrbigny (1802-1857), aragtirmasi- ‘eski ve yeni dinyalarin Omurgasizlar'na yaya- adie yirmi yedi fauna aymr. Zamanim ve ni, her iki diinyada bulunmus fosillerin liste- i ve bunlarin sekillerini hazirlamaya ve yayinla- ra hasreder; bu fosiller arazileri tariblendirmeyi flarlar. Giraud-Soulavie ve William Smith tara- 9 ekilen tohumun bir biyik agag olmugtur. leontoloji cosku ortaya gikarir. Ugrunda gehit lari vardir. Aleide @Orbigny’nin yegenleri iki ik, falealeriistiksaf etmek Gzere bir sabah La elleden yola gikarlar. Aksam, geri donmedikle- girildr. Ertesi giin, bir hayelénan altuna gomil is olarak bulunurlar; ellerinde hal kiigdk gekig- ni ve foil torbalarim tutmaktadirlar. DOrbigny ve Ofrencileri sanmiglardh ki, pek az isna ile, her fosil tur. bir kat igerisinde simirh Imigtr. Onlardan sonra gelenler, gogu durumda ymun biyle olmadigim saptarlar. 19. yuzy:hin ei yarisinda, hakh olarak, stratigrafik ayirtman ler ve aynrtman olmayan fosiller: ayirdedilir. an fosllerin Omirleri kisa olmagtur; bir kat da katin bir bolima suresinee yagamislardir; ynonitler buna bir drnektir. Sonra 20, yiizyilda, lir ki bir grup ne kadar éeenle incelenirse, bu nun igerisinde beklenmodik degisimler bulunur, oritik kat tirleri bulunur. Oyle ki taninmyg 95ayirtman olmayan gruplarla aymtman olanlar ars. sindaki aysnm hafiflesir. Hemen tim gruplar, yete- rinee iyi incelenmig olmalari koguluyla iyi fosildir- Ter. Ornegin Ostracodlar’n, kiigik Crustaseler'in petrol arastirma kuyularinda bollugu dikkate de- Berdir. Digerleri mikroskopiktirler; gitikee daha iyi gikanhp elde edilmekte ve gézlenmektedirler; hepsi Mikropaleontolojinin, konnsunu_olusturariar; bu huzla geligmekto olan bir daldie. Tek hiereli kiiguk hayvanlar olan Foraminiferler’in kavkilari da pet: rol arashirmalan igin esas alinirlar. Polen (gigekto- zu) ve spor (cigeksiz bitkilerde tireme organi) tane. Teri torbalann, camurlarin ve kémiirlerin inceleme. sine yenilik getirmektedir. Dogal olarak, inceleme yéntemlerinin yetkinles- tirilmesi gereklidir. X rpinlan, Miorideik asitle gika- np ayirma, boyamalar ortaya konmustur. 1930'a ogra, Fransz Deflandre biylece géstermigtir ki, seksen milyon yil éneesine ait tebegirtaglart igeri sinde bulunan gok kigik Flagellalar protoplazma- Jam korumuslardir; bunlar bugiinkii hilerelerle ayn: olarak ayiraclarla boyanabilmektedirler. Po- Tonyals Kozlowski ince el iglemleriyle ézellikle iyi korunmus Graptolitleri aymir ve 1935'te gésterir ki ‘uzun siire problemli kalmy olan bu varliklar Chor- data (Kardahlarimn tst koluna aittiler. Formlanin incelemesi yasam taranin inceleme- sine eslik eder. Bu gekilde, ilk kez @Orbigny tara findan betimlenmig olan Foraminiferler, 19. yiizy lin ikine: yarisinda, yUzey térleri ve taban tiirleri, sicak tirler ye soguk tiirler olarak siniflanlar. Bunlar, birgoklan: gibi petroleilerin yararlanacak- Jan dejferli bilgilerdir. Merean rosiflerinin golisip bayimesini seglayan kosullar incelenir. 1985'e do8- ru Alman Rudolf Richter, paleobiyolojtye paleopsi laityi de eklemeyi dnerir; paleopsikoloji, fosil urtlar ve dinazorlar gibi hayvanianin, bunlarn ya- m alan: olan pistlerine gore gidis geliglerinin in- ‘eclemesidir. Pakat 19, yiizyshn biytk problemi, tarlerin ko- ni problemidir. 1800'de ve 1800'da Lamarck bir ‘géziim énerir; tarler birbirlerinden tirerler. Bu, ev- im (évolution), dindgiimetilak (transformisme) hi- idir. Maalesef Cuvier buna kargi gikar; Cuvier tirlerin sabit olduguna inamr. Onun saptadi fau- degisimleri, ona gore "Yeryuvann revolisyonla- amin" sonucudur (1821), Lamarck’n kanitlan ger- ekte tartigma gotdrir kamtlardi, agiklamalars az- belirsizdir. Cuvier kazanir. Lamarck yalmu Br, anlasilamamis dlir. Mozartinki gibi, naa bir arhiga atihverin. ‘Tartisma 1830'da yeniden baslar, bu kez Geoff: Saint-Hilaire ve Cuvier arasinda. Temmuz s0- «dur, Goethe'ye bir ziyaretei gelir: *- Paris'teki biyik haberi duydunuz mu? - Evet, devrim, kral devrilm.. - Hayir o degil! Bilimlor Akademisi’nde Geoffrey Cuvier arasindaki kavga.” Goethe dogacak sonucu girir. Maalesef, Geoff eynin kamtlan iyi degildir; Cuvier bir kez daha ‘meiligin (évolutionnisme) yeniden dog smast ve nihayet kabul edilmesi igin 1859'y, "Bayuk babamz tarafindan bayak anneniz tarafindan m maymundan geli- sunuz?" diye sorar Canterbury. basbiskoposu, iaxley’e. Huxley fkeli, yanst verir; "Tammadigr lerle karigan ve sonu gecerli highir geye varama- siz ve kararsiz bir kimseden gelmektense TMaymundan gelmeyi yeglorim." Jeolog Sadgwick1865'te sbyle yazar: "Bunu istedikleri gibi stisleye- bilirler, déniigiimedlik teorisi onda dokuz kaba bir maddecilikle sonuglanr.” Teilhard de Chardin 1920'den 1950'ye kadar gosterecektir ki bu teori ak sine siddetl bir tinselclikle gok iyi uyugmaktadsr Fakat maddecilik suclamasi, kars distincede olan gbeden diigiirmek igin gok uygundur! Paleontolojik olgulany, gok cabuk olarak terazi- nin kefesini evrimeilige dogra bastinr. 1860ta, si: riingenlerle kuslar arasinda ortag olan Archaeop- teryt bulunur. 1875'te Neumayr Paludinalar ars. sinda ve 1876ida Huxley atin cedleri arasinda, ge- ligme hatinde form dizileri betimlerler; bunlar rast gele ortaya gikmy olsalardh, agiklanamyacaklardh Evrim olgusu kabul edildikten sonra, ézellikle bu- nun tarzlan ineelenir. Amerika Cope (1840-1897), boyda bir artme efilimini belirtir. Belgikalt Dolo, tersinirsizligi vurgular; kaybolan bir organ evrim sonunda yeniden ortaya gikmaz. Ornegin Bahk- larin yiizgecleri vardir, fakat Memeliler'in genell Te yoktur; balinalann yizgesleri vari, fakat bun- lar bahklarin yozgecleri gibi degil, memelilerin or- ganlan gibidir. 19. yizyil baginda, Depéret, buyik gruplar igerisinde, belli organlarla belli bir yasam tarzina dojfra tedrici bir Szellesme efiimi gésterir. Guncel Ongulaler buna iyi bir érnektir; bunlarin fo sil eedleri pek az farklydlar, tistelik hem eteil hem otguldular. 1940'a Goldschmidt, genetikgilerin 1é- boratuvarda inesledikleri kilgik miitasyonlar olan mikroevrim ve fosil tiirlerinin birinden digerine gdsterdigi biyk degisimler olan makroevrim ay nr, Aym mekanizmalar her iki durumda roloynar mu? Ege dyleyse ayni tarzda m roloynarlar? iste bugin arastrmacilarin ortaya koydugu bayik problemlerden bir. 98 Bu gesitli alaniarda, nicel incelemeler yani gtin- “Jer ‘getirirler, Bu incelemeler eskiye giderler. "18146, Italyan Brocchi belirtir ki katmanlar ne ka- dar oskiyse, guneel tirlerden farkh olan tarlerin ‘yiedesi o kadar buyiiktir. 1880. dojra Lyall bu verileri yayginlastinr. 20. yisyilda, gancel tirler tizerinde oldugu kadar, fosl tirler dzerinde de bi reyler ve organlar aleilir; bunlarin degisimleri in. ‘elenir ve bu biyometrié incelemelerden, bir toplu- Togun homojen mi oldugu ya da aksine fark tir ve gesitlerin bir kargimindan mi meydana geldifi ¢i- Kanhr. 1945'ten beri, mutlak yaslarmn bilinmesi, “(Gclerin mir uzunlugunu degerlendirmeyi saglar, Amerikal: Simpson 2 milyon yilhk bir ortalama ba- Jur; Fransiz aragbrmacilar daha genig bir zaman larak 4 ile 8 milyon yi! bulurlar, irlandah Small saptar ki, biyik Diatome Alg gruplarinda, tirlerin Sayisi geometrik dizi halinde arimaya baglar. Fran- fa'da 1948'de aym: yasamin cok genel oldugu gosteri ir ve deniz kabukiulan ye boeekier ve aym zaman- ‘da kok bitiler gibi buyak topluluklara uygulamr. “Dir sayasinmn iki katana gikma zamam, her eagin en “eoin yataarnda 80 ya da 100 milyon si kadar Dig Jeodinamik 49. yazyiln baslannda, Fransiz Constant Pré- ‘vost (1787-1856), Cuvier'nin varsayymsal yeryuvan revollixyonlanna inanmaz; Eeki zamanlann olayla- ann, bugunki ayni nedenlerle agiklanabilecesi gb- igtind tutar. ingiliz Lyell de bu giincel nedenlerdenlerin olasihgim gozintine alr. Her iki gords tar. 4, 1945'ten sonra, clus sikhiklan diigiincesiyle uzlas ‘mislarchr. Ayni nedenler hem gegmiste etkili olmus lard, hem giintimizde etkili olmaktadirlar; fizk ve mya degigmemiglir. Degigen hem de cok dezigen bu nedenlerin olus siklif ve olus kogullandhr. ‘Tath su yada deniz suyu, buz, rizgir ve diger dig etkenler boyutlar, hizlar, debiler gibi élgimlere ek dogal olarak uygundurlar; aginmis, tasinmis sonra tortulagms gereslerin miktar ve buyuklag de dlgalebilir. Ornegin donma, rizgar, yagmurlar, biiyik tagmalar durumunda oldugu gibi gok énemli olan olay sskbklan da saptanabilir. Dogal olarak, baslangie olay: olan, kayaglarn aynsmasim ve dagilmasin: derinligine incelemekle ige baslamahdir. Fakat yalmzca 1945'ten sonra bu onu ele alinmistir, fzelikle ziraateilerin ve eograf- yacilarmn istegi ve ézen géstermesiyle, Onceleri jeo- loglar akarsularin ve denizin etkilerine igi goster- miglerdir. Tum yeni cahgmalar, bzellikle Fransiz ‘ekoliindn galismalan, bunda iklimin énemli roland, géstermektedie. Soguk ya da kurak iklim gatlama- yi, mekanik degilmay: kolaylashrmaktadn; sicak ve nemli iklim ve yogun bitki Grtiisi kimyasal ay- nigmalara neden olmaktadr. Rizgann etkisi incelenmigtir. Fransiz Virlet Aoust, 1857de, Meksike miltagn cdkellerini rizga- ra atfeder. Alman Richtofen iso, 1873'te, Cin lozler- ni riizgdra atfeder. Rizgarin gekillendirdigi gakt! lar, Almanya'da 1880'e dogru betimlenmistir; kum taneleri ise 1929'da Lucien Cayeux tarafindan ele alnmighr. Johannes Walther‘in ¢alismalarim taki- ben, gilde ve agk havada gézlenen tim gekilleri rozgara baglamgk ogilimi vard:r; unutulmaktadie ki alveoller, taffonisler ve mantar-bloklar gibi bun- 10 "lar arasinda bazilary, donma ya da tuzlann kristal- Tenmesi gibi baska nedenlerle ayrigmamn sonucu- durlar. Pakat irdeleme kitaplan biyle dogra olm: ‘yan seyleri yaymaktadirlar. Bilimlerin ilerlemesi, baz yazarlarin elestirel zekélar: olmaysyindan za ‘rar gormektedir. Bagka bilginlor hareket ki saglam ve yeni olan seyler getirirler. Ingiliz Bagnold, 1936da, korakle- nen kum tanelerini filme alarak, bunlarin oldukca Josa sigramalarla ilerlediklerini saptar, isvigreli Wagmann ve Hollandah Edalman, sofuk iikimde, kkar ve kum kanigk gokellerinin dnemini gosterirler; unlara 1946'da Rar-riizgar cikelleri (nivée-€oc- liens) adi verilir, Matschinski, 1951°¢e, ¢61 kumulla- ‘nnin periyodikliginin (devirliliginin), belki de hare- kket halindeki hava kotlelerinin durumundaki peri- yodikligin bir yansimas: oldugunu telkin eder. Bu “hipoter elbette hava fotograflarindaki goriintimleri giztnuinde bulundurur. 1945'ten sonra, Avustralya élleri, {unette diye adlandilan kil Kumullarn ve _ aynca riizgdrla tuz tasinmalan betimlenir. Yiizeye yakin yerlerde, kayaglann ve topragin deformasyonlarinda donmanin etkisine, 19. yazyil- da Ingiliz yazarlan tarafindan igaret edilmistir; fe ,, bulgunun yeniden yapilmasi gerekecektir. 1908'da, Isvegli Andersson, donmug zemin tizerinde soliftuxion akmalarmm betimler. Edelman, 1932'de, ‘donmaya bagh kansmalar olan cryoturbation’iant Detimler. Bunlarin éneminin biiytk oldugu Avrupa Kuvarterneriinde ve bugiin Antika, Antartika ve “ yilksek daglarda ortaya gikmistr. Donmug zemin ve bunun gbzilmesi, birgok bilyok gahismalarm ya- pilmasina engel olur; 1945ten bu yana, ozellikle Sovyetler ve Amerikahlar tarafindan bunun igin 10dzel teknikler tasarlanmistr. 49, yazyslin baglarinda, Polonyal Lozinski, don mann Kuvvetle etkili oldugu, buzullarim diginda bulunan bolgelere periglasiyer (buzul gevresi) adim verir. Buralarda riizgar da etkili olur. 1980'dan be- i, bu etkinliklerin Kuvatarner‘deki bayik onemi ortaya giker ve bunlarin yayihm: ézellikle Avrupah arastirmacilar tarafindan incelenir. Bizaat.buzullar, Ortagag’dan bu yana, tzlandah- lar tarafindan incelenmistir. 1802'de, iskogyah John Playfair (1748-1819) buzullann kaya kiitlel rini tagims olduklarin savanur. 1821'de, Isvigreli Vanatz ve Agassiz gésterirler ki, Alplerin avare bloklar: durumunda byle olmustur. O zamandan bu yana, eski ve giincel buzullarin incelemesi, bi: yk bir coskuya yolagmaktadir. 1911 yihndan bu yana, Amundsen ve Scott sayesinde bilinmektedir ‘ki, Antartika katast genig bir buz kubbesi, bir in- landsis tarafindan ortulmiistir. Groenland da bir inlandsisle értailmugttr; Almen Wegner, 19314. vyapay sismik dalgalar yayarak buradaki buzun ka- hnhyhnt éleme girisiminde bulunur ve Wegner bur- da dlr, 1948'den 1952'ye kadar, Fransvzlarin katup seferlerinde olomelerden iyi sonuclar alin; burada- ki buzun ortalama kahnhigy 1600 metreye-yaklasir. Antartika’da, 1958'de, 4000 metreden fazla kahinhk ‘dlgalmastar, Baylesine yiigimlar nasil olugabilmis. tie? Wegmann 1938'de tasarlar ki, baslangigta dag- Jann etegine sokulan etek buzullari vardi; sonra bunlann yikseltisi daimi karlar simrina erigince, Kendiliginden kubbelegmek ogilimleri olmustur. Yukselti otokatalizi adh verilen bu hipotez, 1949 y: Ihndan itibaren Franswzlann yaptklarn élemelerle ogralanmstr. Suya gelinee, yagmurun zemin tizerinde etkile 102 i, 1980'dan beri ézellikle ziraateiler tarafindan in- celenmig. ve slgalmiigtir. Smzma yasalan 1857de Fransiz Darey (1803-1858) tarafindan ortaya kon- _ mustur; bu yasalar, su ve petrol gibi yeralta svar min arama ve gikarma gahsmalannda esaslardan binidir. Kalkerli bilgelerde, yeraltx sulan magaralar acabilirler. 1823'ten itibaren, Kirkdale magarasi, ingiliz Buckland’a cok gtizel bir Memeliler ve Kug- Jar faunasi sunar. 1880 ynlindan itibaren, magara- lar ve erimeye bagh diger arazi sekilleri ya da kars- tik rélyef, Avusturyah Gvijie ve Fransiz Martel ta- | tafindan incelenmistir. 1930 yilndan itibaren, spe- | Jeoloji biiyiik bir hayranhk konusu olur ve bu konu- da incelemeler goal; bu incelemelerin goiu heniiz ‘etimsel evrededir. __Aksine, akarsular, goller ve dentz daha dneeden sesitli ve ileri gahgmalarm konusu olmuslardir | Akarsulann eylemi, 1841 yibndan itibaren Fransiz Surral tarafindan sallar tizerinde ve 20, yiizynida Mississipi dzerinde incelenmistir. Amerikah Leo- old, Miller, Wolman ve ofreneileri, temelli bir aga- ta gosteren caligmalarla, efim, debi, derinlik, hnz - Gibi gesitli degerler arasinda denestirmeler ku- arlar, Goller bzellikle 19, yiizyilda tevigre'de, Iskog- | ya'da ve 20. yuzyilda Sovyetler Birligiinde incelen- ‘mislerdir. Okyanus gikelleri, Challenger'in seferlerini ta- ‘kiben (1872-1876), Ingiliz Murray (1841-1914) tara- findan, sonra Almaniar tarafindan incelenmistir Astikgaf yollari cogalir. 1930'da, Amerikah Barton ‘ve Becke'nin batisferi; 1947’den itibaren, Cous- teauinun dzork dalmicr; 1946'da, Isvegli Kullen- erg’in sondér karotiyesi; 1948'de Piccardin batis- kkafi, 1840 yillanndan itibaren, Darwin mereanlan 103‘galmasiyla agikhyordu, 1900 yihna dogru, Daly vel kkanik temeli kabul eder, fakat atolleri son buzul ¢a- ginin sonunda okyanuslarm seviyesinin yikselme- siyle aciklar. Bu yukselme 100 metreyi gegmedigi sibi, sondajlar sorunu gtzobilirdi; 1945 yihndan it baren, Bikinide ve baska yerlerde, yiizlerce metre resifal kalkeri Katederler ve gésterirler ki Dar. win'in agiklamast dogrudur (Daly’nin agtklamasi da rol oynayabilir, fakat kismen). 20, yiizyilda, kay ge- killeri, Amerikal Johnsson tarafindan incelenmis ve simflanmistir. Danimarksh Schou gésterir ki, buyak kum yrfisimlar, hakim rizgann ve yakinda: kki keraya kadar en biiytik mesafenin agi ortayina dik agyla yonlenirler. Fransiz Berthois ve Gileher gosterirler ki, dzelikle galallarda, yrpranma yuksek deniz seviyesinde en fazladir, Fransiz Langevin'in ortaya koydugu ultra-son'la sondajin bulunug de- riz derintikleri tzorine verileri artwar, Bu, denizalts kkanyonlaninin beklenmedik yayihimim ortaya gika- rr; bu kanyonlann ve 1945'ten beri, eski volkanla- ra benzeyen koni geklinde denizalt: daglarimn ko- ‘kenleri tartigmalidir, Guyot diye adlandinlan bu denizaltx daglanmn bazilanmn doruklar: éneeden deniz seviyesinde gakillarla aginarak duizlesmisler- dir. Simdi bunlar neden 800 ile 1500 metre derin liktedirler? Sorun tartigiImaktadir. XL Volkanoloji Léopold de Buch, 19. ytizyilin haslarinda belirtir ki, volkanlar ¢oitu kez siralanmislardir, Fransz Fouqué (1825-1904), 1866 ve 1879 arasinda fiime- rolleri ve bunlarin bilesimleri ile sieakhk arasinda- ki bagintilan inceler. 1877'de, Amerikali Gilbert, iki 104 katman arasina sokulmus volkanik cisimler olan la- Koolitleri betimler. 1925'ten itibaren, Danimarkah- Jar ve lelandalilar, tefrokronoleji ya da volkanik kil ara katkilariyla katmanlara yas verilmesini geist. Tirler. Matschinski istatistik olarak gésterir ki, bir volkanik yay ne kadar biyuikse, burada volkanlar © kadar bitbirlerine yakindirlar. Volkanizma ile birlikte olan ig steak mekanike ‘enerji verebilir. Bu dagiines ilk olarak Fransvz Lar- dorel’s gelir ve bunun gerceklestirilmesi, 1904 yiln- da, Toskana dogal su buhari volkanlarinda otur. Benzer yararlanmalar 1960larda Yeni Zelanda’da ve Kamgatka’da olur, XIL Jeokimya Ingiliz de La Beche, sonra 1847de Fransu Elie de Beaumont, elementlerin dogadaki. dagimiyla mesgul olurlar, 1889/dan 1924'e kadar, Amerikalh Clarke ve Washington kayag analizlerini toplarlar; bunlarin ortalamasi onlara dogadaki bashea ele- /mentlerin yiizdelerini verir; bu yazdeler bugin _clarklar diye adlandwihr. 1898'de, Alman Vogt, da- ha ender bulunan elementlerin yazdelerini verir. "19377de,Israll oldogu igin Almanya‘dan kovulmus ‘lan Goldschmidt, spektrografik analiz sonuglanina re duzeltilmis yizdeleri yaymnlar. Bu arada, “Avusturyah Suess, Yer'in igerisinde varoldugu var- Sayilan ve meteoritlerde varolan hafif silisyumlu ve aliminyumla kayaclar, daha afi olan silisyumla magnezyumlu kayaglar ve demir ve nikel toplu- lugu igin strayla sial, sima ve nife kavramlanm ta- ‘sarlar. Meteoritler, Yer digindaki cisimlere érnek larak, dikkatitzerlerine gekmiglerdir. 1955 yalina +dogru, isvecli oseanograf Petterson tarafindan orta- 108ya konan derin deniz tabanlarndaki yksel nikel tenérii, onun tarafindan meteoritik inee tozlara at fedilmigti. 1945'ten beri gligtirilmig olan isotopik analiz, meteoritler igerisinde, Yer kayaclarindaki Jerle aym izotaplan ve ayn oranlarda gostermekto- dir; bu durum, meteoritlerin eines sisteminden gel diklerinin bir gostergesidir, fokat kamti dezil. 1045'ten beri, nicel kimyasal analizd’ki biyiik ge- lismelerle belirginlik milyonda bire erigmekte ye bu analizler topraklarda, sularda ve hatta bitkilerdelt iz halindeki elementlerin istiksafins sajlamaktadir Boylece, jeokimyasal istihyafla gitgide ilk yataga vanimaktadir. XIML. Jeofizile Sismoloji ya da depremlerin incelemesi, énemli ilerlemeler yapar. 1841'den 1844’e kadar, Milne, ‘sarsintynin kiiresel dalgalar halinde yayaldigim gos- terir; episantrda (list merkezde), hareket dzellikle diigeydir. Yanlara dogru ne kadar uzaklagilirsa, ya tay bileske o dlgude onemli olur. 1848'de, ftalyan Cacciatore, depremlerin siddetini degerlendirme: {gin ilk aygits yapar, 1879!da, Bwing Japonya'da ilk Ikaytt aygitim yapar. 1890'da, Lippmann, agir bir ‘Kitlenin hareketsizligi Uzerine kurulmug, modern sismograflar teorisini ortaya atar. 1888'den 1913'e kadar, Shaf, Omori, Milne, Wiechert. ve Galitzin ta rafindan sismograflar gorgoklestirilir. Kaydedilen dalgalar arasinda, Oldham 1897de iki tir dalea aysrdeder, P dalgalan (Primer dalgalar) ve S dalga- Jan (sekonder dalgalar). S dalgalarmn makaslama olduklar: ortaya qkar; bunlar gésterir ki Yer‘in ici. ‘Kabugun alti, sert ve katidir, Pakat daha derinde lagkan bir gokirdek vardir; Oldham'in 1906'da or- taya cikardif: bu kasim S dalgalanm gegirmez. Kats chs zarfta ya da mantoda, Yugoslav Mohorovicie ‘1909'da bir streksialik saptar; daha sonra bu si- reksizligin derinliginin kitalarin altinda daha fazia (30-35 km.), okyanuslarm altinda daha az (15 km) ‘oldugu ortaya gikar. Birlesik Devletler'e be etmig bir Alman olan Giitenberg, 1913'te, mantoyu gekir- dekten ayian siireksizligi saptar; bu stireksizligin derinligi 2900 km dir. Sarsinbilarin merkezleri hi- _posantrlar-alt merkezler) gofunlukla 10-15 km de- Tinliktedir: fakat 1988ite daha derinde canlar, 700 km'ye kadar derinde olanlar bulunur, Ozelikle | 1945'ten beri, depremlerin ortaya gikardigi eneriler | Olcdlmastir; Amerika Don Tocher, bu enerjilerle ‘Mmeydana gelen faylarn uzunlugu ya da atim ara- ‘sinda baginta oldugunw gostorir. 1920'den beri, ya. ‘pay sarsintalarin yayshmindan istikaf ign yararla- ‘mlmistar; dalgaler bir aynadan yansir gibi, katman- Jann yiizeylerinden yansirlar. Jeofiigin diger dallan da gelisirler ve jeoljinin ‘Belismesine katlnda bulunurlar. 1849 yilina dogru, man Gauss, Yer manyetizmasinin dagihmint aciklar ve gisterir ki bu manyetiema esas olarak ig kokenlidir. 1920¢den itibaren, manyetik istikgaf ge- Jisir; once demir yataklanmna uygulanir, daha sonra ‘gok genel olarak yap:larn saptanmasinda yararla- ihr ve petrol aramasinda kullambr. Seramik firin- inda ve eski lavlarda kaydedilen manyetik alan- Tar, Fransiz Thellier tarafindan incelenmistir, sonra janyetik alanlarin ters gevrildigi, kuzeyin giineye, eyin kuzeye dondiigi ortaya konur; bu durum niiz agiklanamamisti _ Buna paralel olarak yergekiminin giddeti ince- migtir. 1855'te, Ingiliz Pratte ve Airy gésterirler i, daglann kiitlesinin fazlalys, derine dogra bir ek-siklille dengelenirler; bu Airy’yi isostazi ya da yer kabugunun farkh boliimlerinin denge duramu kav- ramina gétiirtir. Airy buno, bir agkhk ve éalilik Benogi olan dart sayfalik kosa bir yaziyla agklar. Fransizlarin kutup seferleri, 1951'de, gok biyuk bir bbuz yk altinda Groenland’n isostatik denge du- rumunda oldugune gisterir ve 1950'da Antarti ka'rin da aym durumda oldagu saptanir, Yergeki rminin klgik degigimlerinden, 1920'den beri istiksat igin yararlansimgur. Yapay elektrik akumlarindan da 1906'dan itibaren Petterson ve sonra Schlumber- ger tarafindan yararlamimigtxr. Kendiliginden elekirik alamlan ya da topraktan gelen elektrik alomlan, fngilie mihendis Barslow tarafindan 1847de buluamustu; bu akamlar, tim telgraf hatla ‘nm aym zamanda etkileyen onemli karigikhklann ‘tek mimkiin aciklamasiydh, XIV. Tektonik Problem, yereylerin mimarisi problemidir, 1801- 1803 yillans arasinda, Iskogyalh James Hall kumas- Jan kuvvetli basinglara tabi tutarak deneysel ola- rak kavnmlan gergeklestirir. 1825'te, Steele, yatay itme kuvvetleri olanajim gézéniinde bulundurars bu hipotez o zamandan, bu yana dogrulanmigtr. Fransiz Elie de Beaumont, 1893'te, haksz olarak yalmzca yikselmeleri gérmek ister; Yeryuvann tim kivmmmlarm tamamen teorik bir tiggenler siste mii icerisine almay: dener. Yambr. Fakat otoritesi cok genistir ve Fransaida kimse ona karg gikmay® ciiret edemez. 1858'de, Hollandah Snider, katalann belki de daima aym yerde olmadiklanm, kayms ‘olabileceklerini tasarlar; bu hipotez 1910 yilnda Al- ‘man Wegener tarafindan tekrar ele alimacaktr 108 1859da, bu kez Amerikal olan bir baska James Hall (1811-1898), ¢ok kaln tortu dizilerini, gokel- meleri surerken kendi agirlilan altinda algalmala- nyla ya da subsidansla anklar. 1873'te, yine Ameri- Kah J. D, Dana (1813-1695), gisterir ki swradaglann sgerecleri, jeosenblinal adam verdigi bir gukur ya da ‘olukta énee kali tortu katmanlan halinde birikmig- lerdir. 1879da, Fransiz Daubrée (1814-1896), deney- sel olarak kivrmlani ve kinklan gereeklestirir. 1884'te, Frans Marcel Bertrand (1847-1907), yerin den ayniimg ve otokton denilen diger yereyler Gzeri- ne taginmig yereyleri yani geriyaj naplarim ortaya kkoyar. 1890'da, Amerikah Gilbert, orojenez (dagolu- sumu, kavrmlanma ile swradag meydana gelmesi) ve epirojenezi (karaolusumu, yalmeea yikselme ve al- alma) birbirinden ayinr. 1892'de, yine Amerikah Dutton gosterir ki isostazinin korunmasi, erozyon ve tortulasmadan ileri gelen yiizeysel madde dolasimm- na karsm, tortulagma alanlarindan (okyanusler ve denizler) erozyon alanlanna (yikselmig karalar) gi- den ters bir dengeleyici alum: gerektirir. Bu akim, iistiindeki kabugu onsbramaz, kivimlani meydana getiremez mi? Bugiin de sorun béyloce durmalktadhr. 4895'te (bu yillar verimli yllardm),isvigreli Schardt, tuz ve jipsin kaymalan ve dolayasiyle gariyajlar: ko laylastirdigim gisterir ve bunlann yergekimi ile ‘maydana gelebilecofini tasarlar;algalan naplar ken- i agwrhklanyla kayarlar; bu teori etindimiizde birgoke Avrupal Jeolog tarafindan kabul edilmistir. 1994'te, Perrin ye Roubault, metamorfiamanin bir hacim ar- “tina neden oldugunu gézlemlerler ve bunu kivrim- Janmamin mimkiin bir nedeni olarak gbrirler 1939'da, Amerikal: Griggs, Javnmlan: kabugun altin- ‘dak varsaymsal konveksivon alamlanyla agiklar. Bu teltonik teorilerin higbiri Kabul edilme basa- 109nisin gésterememigtir. Bu qkmez éniinde, birgok arastirmaa erastirma yollarini yenilemeyi dogin- rmektedir, 1940 yihna dogea, Alman H. Cloos, rik, yank ve faylarin yonlenmesini inceler. Fransiz. G uel ise, Kayaglarin mekanik Gzelliklerini inceler. 41955 yilindan beri, birgok Fransz, katmanlann egimlerinin istatistik dagihmim ve faylanin vo da marlann bayutlanm incelemektedirler, An, cam ‘gepmenin yollanm aramaktadi..* XV. Jeomorfoloji Gozden gecirdigimiz dig kuvvetler ve ig kuvvet- lex; karalari rljefinigokillendirmeye kallada bu lunurlar. 1879'da Alman Peschel, sonra 1888'de Fransiz de Margerie ve de La Noe, yerey gekillerini siniflandinelar. Amerikal W. M, Davis, gok ilging es aren dines gle tes eee a ikselmesi, sonra akarsularla erozyonu ve iscse;conra yo! bir ylkato, Ve bee de ‘yam eder, Fransialar gosterirler ki durum bayle de- Hildir, Eroryon yikselmeyle aym zamanda olur: ‘dizlesme akarsularin eyleminin sonucu oldugu ka- dar, daginik akmalar ya da érta balinde akmalar gibi diger etkenlerin de sonucadur. Son durum ilk durumun aym detildir. Bu arada flora ve fauna en azindan defigmislerdir ve bunlarla birlikte ayrigma ogullan degigmislerdir. Jeolojik tarih, bir donem- ler (eycles) dizisi del, bir baltimler (actes) dizisidir: bu tarihin genel bir yond vardir.® Nihayot, erozyon (8) Gramineae aca gba! won gtk yer Ser gots (o (6) Ezy Sorin olapmayayarsinas Sarah a 3402 {on bral etl cenamea (eylgua) ez) Ustince sn 8 ‘St drsimatase (ea) 0 | ve daha sonra tortulayma dzerinde Kendini giste- _ ten etkiler yalmzea yapisal (structurale) ve litolojik dogil, fakat ayrica biyoklimatiktirler (klim, bithi Grtaisit ve hayvanlar). Bu yeni gorisler Cholley, Eh- art, Tricart ve daha bagkalarina aitti. XVI. Jeoloji Haritalart ‘Bir buytik tlkenin ilk jeoloji haritast, 1815 yalin- da William Smith tarafindan $16:800'1Uk olarak ya- pilan Ingiltere'nin jeoloji haritasidir. ilk Diinya jeo- 1gji haritas, 1861 yalnda, 8 pafta halinde Fransiz ‘Mareou tarafindan yaylanmistir. Baglangigta, jeo- Joji haritalary dzollikle fark Kayag tirlerini géste- rirler; daha sonra ise farkhi yaslari gosterirler. Ba | langigta niteldirler, gittikge nicel ve yapisal olurl dogrultusu ve egimleri kapsarlar. Uzun stire topog. rrafik temel dzerine yapilan jeoloji haritas: alma, Gzellikle 1945'ten beri buyitillmas hava fotograflary zerinde yapilmaktad, _XVIL. Jeokronoloji Jeolojik zamanlarin umun siresinin kanitlars, 18, yiizyil sonuna getirilmisti; fakat Cuvier bunlart tanimamazhktan gelmekte dik kafahihkla ayak di- rer. Protestan oldujju ve katolik olmayan inanisla- "Tn yonetiminin restorasyonu ile gérevli oldagu hal- 'de, Kutsal Kitap’m kelimesi kelimesine yorumuyla ‘Yetinir. Daha bagimsiz olan Lyell (1797-1875), 1893 Snhna dogru, Tersiyerin stiresini 80 milyon yil ola- tak degerlendirir (modern yéntemler 65 milyon y:l Yermektedir) ve Kambriyen'in baslangierm 240 mil- “yon yil olarak deierlendirir (modern yintemlere g6- ‘550-600 milyon yil). Croll, 1876'te, Kuvaterner'a, ur1 milyon yil atfeder; giintimdzde elde edilen deter de budur. 1893'te, Amerikah H. S. Williams, jeokro- nolaji sézedifund ortaya atar. Fakat onemli olan ‘yéntemlerdir. 1902'den itibaren, Pierre Curie, rad- Yyoaktivitenin bir zamandlger olabilecegi dugtincesi- ni agilar ve 1920/den itibaren gergekten boyle olur ‘kargun, helyum, argon yontemleriyle ve 1946'ten beri karbon 14 yéntemi ve diger yontemlerle, 1900 ve 1910 yillary inda, Isvegli Gérard de Geer, varvalar yéntemini tasarlar; varvalar, buzul killeri igerisinde yallik ince katmanlardir; de Geer bunlar: 1.0, 13.000 yahna kadar indirir. Bu sonuclar 1945 yalnndan itibaren karbon 14 ile dogrulanmistir. Ay- ‘m tarihe dogra, kurgun ve helyum yontemleri, en eski minerallerin yagim Gg bucuk milyar yila ka- dar vardinir; Yer de en azindan bu kadar eskidir ve helki de daha eskidir. Baz: meteoritler 6 milyar yal yasindadir. Bu degerler astronomlarin degerle- yiyle uyum halindedir. Béylesine degerler salam ‘olmayan kafalari sersemletmektedir. Bazilar: bun- larda eski tarihimizin hizim dlgme yolumu ve belki de kaderimizi gériirler. XVIL JeolojikTarih ya da Stratigrafi Bir tarihten sézetmek igin, gaglara ad vermek gerekir, Jeolojik devirlerin adlar yavag yavas orta- ya gikar. 1812, Conybeare tarafindan karbonifer 1822, Kretase; 1829, Jurasik; 1884, Triyas; 1835, bir kir soylusu olan fngiliz Murchison tarafindan ‘@nerilen Kambriyen ve Siluriyen; 1839, yine Mure hison tarafindan Devoniyen; Lyell tarafindan Ple- yistoten; Miyosen ve Pliyosen; 1841, Amerikah Lo gan tarafindan Brekambriyen; Permiyen, Ingiliz Philips Primer, Sekonder, Tersiyer yerine strayla 1 Paleozoyik, Mesczoyik ve Senozoyik’i énerir. 1842, Nummulitik; 1892, Van Hise tarafindan Algonkiyen ve Arkeen. Devirler de kendi iglerinde bolimlenirler. Alcide Orbigny 1849'da katmantanin ilk: ayimm yapar. Once 25, sonra 28 kat ayinr. Alt bélimlemeler faz- lalapir; kisa sire sonra bu konuda bir dizenleme kabul edilir, bu diizenleme 1873-1874 yallaninda Fransiz Mayer-Eymar ve Renevier tarafindan ya- pilmstr. 1893'te, Munier.Chalmas ve Albert de Lapparent bir yenisini onerirler; bu daha giinceldir ve tim diinyaya yayilmighr. Bolgesel galismalar cok sayidadir ve bunlar di- Her tiim caligmalann zorunlu temelidir. Fakat il- ging olam digineelerin ovrimidir. Cuvier, ardigik faunalarin tahribine neden olan, Yeryuvann biyak katastroflanina, revolisyonlanna inamr; bunlan @Orbigny de kabul eder, Lamarck, Constamt Pré- vost, Lyell aksine kugik ve siirekli ya da sirekli tekrarlanan kuvvetlerin eylemine inanirlar. Cogu durumda, olgular onlari hakh gikanr. Bununla bir- likte, krizler vardir. 1856da, Ingiliz Blanford, Hin- distan'da Permiyen'de bir buzullagmay: betimler; ‘ani iki yiz milyon yil nce, 1838'de, Gressly, fasi- yes tammlar, yani yagindan bagimsiz olarak bir ‘gdkelin petrografik ve paleontolajik karakterlerinin ‘kimi, 1872'de, Chunt gosterir ki cofrafya gegmiste gintimiizdekinden farkh olabilmistir; Chunt paleo- cografya'y: ortaya atar. 1883 yilndan 1909 yihna ‘kadar, Avusturyah Suess genel cizgileriyle buyak bir sentez yapar, Yeryii2i. Ategli ve giir dolu olan yapiti buyik bir cogku yaratir. Ayn: sekilde iki jeo- loji sairi daha vardir, Fransiz Pierre Termier ve Al- ‘man Hans Cloos. Gok géniil sesi onlarmdir. Jeoloji- nin gon baydk sentezi H. ve G. Termier‘lerindir. Pa- usJeoklimatolojide buyuk hatlar ¢izilir. Ug buytk bu- zullanma cai ortaya konur; Kambriyen'den hemen ‘nce, Parmiyen'de ve Kuvaterner’de. Fakat aralar- da sicakhk ve nemlilik nasil degigti? Sorun heniiz ortadadir. Paleontolojide, Permiyen'de bir biyiik kkriz bilinmektedir. Kambriyen'den once fosiller ne- den gok enderdirler? Metamorfizma bunu agiklama- ya yetmez. Volkanizma tim gaglarda olmustur. Vol- ‘anizmanin Permiyen’e dogru siddetlenmesi gergek midir ya da bu ortaya koyustaki eksiklikten dolay: midir? Kivrimlara gelinee, Yer'in her bélgesi, iki ya da tig cagda lavrimlanmaya ugramistar. Bic bolge- den digerine gaglar deBigirler. Karvonifer ve Tersi yer gibi, hemen tim katalann yerinden oynadiz aglarda diinya dlgeginde siddetlenmeler olmug mu- dur? Kutuplar yer degistirmig midir? Kitalar kay: mig midir? Bu ve buna benzer sorunlary ihtiyatla dugunmek gerckir, Yotigon kusagin jeologlanna ‘agik genis bir alan vardir. ‘XIX, Kuvaternerve Tarihincesi ‘eolajik devirlerin en yenisi ve en kasast, en ean- hr tartigmalann konusudur, 1826da, Fransiz Tour- nal, magaralarda buytk hayvanlann kabntslann ve tastan yapilms aygntlar bulur. Cuvier, bu aygit- lari insan yapits olarak gormeyi reddeder, zira bu durumda insan hayvanlarla ayn zamanda yaraisl- ‘mig olacaktir, bu ise Kutsal Kitap’a aylandir. Fakat olgular konusur. Birgok aygitlar ve biyak hayvan- lar, 1833'te, Schmorling tarafindan Liyaj magarala rinda ve 1838'de Boucher de Perthes (1788-1868) tarafindan @Abbeville yakimnda la Somme alav- yonlannda bir arada bulonur. Gimrik tahsildar ‘lan ve romantik bir insan olan Boucher de Pert- hes, bulgusunun énemini gérir ve bunw kamuya agiklar. Elie de Beaumont, tektonik sistemlerde ol- uu gibi yanhs esinlenmig olarak bunu yadstr; ha- tah olan ve geligmeleri frenleyen boyle biyak zeki- lar vardr. Bununla birlikte, 1828'te Buckland, Pa- viland magarasinda bir fosil insan iskeleti bulur, fakat bu ancak 1913'te betimlenecektir. 1844'te, le Velay yoresinde La Denise'de, bir bagka iskelet vol- kanik bresler igerisinde bulunur; fakat gipheciler >bunu yeni gémillmiig bir insan olarak gérmek ister- Jer. 1856'da, Néanderthatde, buginkiinden tama- ‘men farkli bir insan bulunur. 1859'da, Vibraye mar- kisi, Arey-sur-Care magaralannnda bir bagkasim bu- Jur. Bu arada, Boucher de Porthes adim adim mui- cadele eder; 1859%da ingiliz bilginleri @Abbeville'e gelirler ve onun dediklerinin dogrulugunu denetler- Jer; 1869, Darwin'in turlerin evrimi yihdie. 1864'te, Fransiz Lartet (1801-1871), La Véztre magarasinda ‘mamut digi dizerine ¢izilmig bir mamut gravid bu- Jur. Bununla kamtlanir ki insan, nesli sénmiig bie yak hayvanlarin gagdagidir. Aym yil Lyell bir yapit yeyinlar: Insanin Iécad. 188Vde, Hollandah, Du- bois, Jawa'da Pithéeanthropo' gkanr; bu mas ‘munlara Néanderthalden gok daha yakin bir insan- hr; fakat ketum ve glipheci bir insan olan Duboi az yayin yapar. 1912'de Piltdown'da bir incan kat tasinin ye maymun dislerinin inanilmaz birliktelifi gériliir; Ancak 1958'te kamtlanacaktar ki, maymun dislerinin burada olmasi kurnaz bir sahteciiktir. ‘Tari éneesinin boyle hileleri vardn 1925'te, Dr. Black ve Ginliler, Pekin yakininda bir magaradan Sinanthropela gikarvrlar, bu Pithé- cantrope kadar eskidir. Dart, Guney’ Afrika'da Australopithéqueli bulur; bu da sk maymunlara atfedilir. Pakat 1959da Ingiliz Leakey 5buna yakin bir form olan Zinjanthropus'a gikanr; bunlar kabaea yontulmus galallardan yapilms en ski endustri aygitanyla bir arada bulunurlar. Bu arada, gesitli endiistrilerin ve tarihoncesi sa- natin betimlemesi dnemli ilerlemeler yapmgtr, ‘zellikle rahip Brevilin ve baskalarnnin esinlenme- siyle. Kuvaternerin ineelemesinde, Bavyerah, Penck, birgok buzul déneminin temel ayirzmim or- taya koymustur; nicel oldugu kadar nitel gok dee sik yéntemlerin uygulamasi, birgok balgesel incele- melere ve karakterlerin en iyi gekilde kavranmasi- na yolagar; baskin olgunun iklimsel degisimler ol- dugu gitgide ortaya gkar. Yiksek ve orta anlamlar- da burul gaglan: ve buzullar arasi ¢aglar; Tropikler yyakinnda yagish gaglar ve kurak caglar. Denizlerin Ye géllerin onemli seviye degisimleri bunlann sonu- ‘eudur. Tim bu verileri dizenlestirmek yarimin ese- siolacaktir. ‘Mutlak kronolojinin ilerlemelerinin yardvmuyla, nicel yéntemler tarih Gncesine girmistir. Bunlar Boucher de Perthes'in sezgisini dogrular: "Tk gaila- rin ginleri ytizylhk ginlerdi” 1947de Franz Frangois Meyer igaret eder ki, teknik jlerlemeler zaman igerisinde hizlanarak artmslardir; 1949'da yyine bir Fransiz nifus artlanman buna paralel ola rake hislandiim belirtir. ‘XX. Pratik Uygulamalar 19. ve 20. ydzyilda, uygulamah jeoloj, pir jeolo- {ji ve diger bilimler ve tekniklerle bagintih olarak geligir. Daha nce bunun bircok érneklerini gorduk. Baton alanlarda béyledir. 19. yiizyihn baglarinda, hava kuvvetlerinin ilk subay1 olan Fransiz Conté, kaille kangtinlmas gutilmis grafitten yapilmis, gu 16 imide Kullanslan kurgun kalemini bulur. 1818de, Fransiz Viest (1786-1860), hidrolik kirecin Dilesimini bilimsel olarak ortaya koyar ve 1824'te, fskosyah Apsden cimentonun bilegimini veri. 184Yde Paris'te, derin yeralty suyu aramak icin Grenelle kuyusu agihr. 548 metre derinlikte suya erigiir; su fislan, santiyeyi basor, barakalani y1- kkar. Herkes seving igerisindedir; bu aym. zamanda tim kuyu agma rekorlarins kiran teknik bir bagari- chr ve Paris bélgesi havzasmnda katmanlarin konu- ‘munun bilincine varma konusunda gen¢ jeolofinin bir bagansidir. Argonne’da ylzeylenen kayaclarin Paris'in altinda 500 ya da 600 metre derinlikte bu- Iunabilecegini tasavvur etmek o tarihte bir iman s0- runuydu, Ve iman dogrulanacakts. Giintimizdeki sondaj rekoru, 1950 yilinda Teksas'ta agiims olan ‘ye 7730 metreye inen sondajdir. 18424de, zirai kimya ve bitkilerin fizyolojisinde- ki ilerlemeler, mineral gibrelerin yaranm ortaya oyar (o zamana kadar yalmzca hayvan gubresi ve 4iger organik gubreler Kullamhyordu). Alman kim- yaci Liebig (1803-1873), bu genis endiistriyi ilk or- 184s!ten beri stiperfosfatlar satslmaktadhr. Yol toknigiilerler; 1858'de, Amerika- hh Whitny kompresora bulur. 1859'da ise, Fransiz Lamoine buharh rale-kompresérd bulur. 20. ytizyil- da, Terzaghi ve Atterberg zemin mekanigini ortaya kkoyarlar; zemin mekanigi gabucak bina yapimlan- nna, yol, baraj ingaatlanna uygulanir. Metakirji ve maden tekniginde ilerlemeler, yeni madenleriigleti- lebilir hale getirir. 1878'de, Londra Maden Endist- risi Kurumu'nda, zabit katibi olan cilz bir adam, tugla firmim dolomi ile takviye etmek kosuluyla, fosforlu demir cevherlerinin iglenmesinin mimkin oldugunu sbyler; kimse buna dikkat etmez. Bunun- nzla birlikte, Thomas iglemi bir sire sonra uygulamr ve bir takim yeni cevher kategorisinin igletilmesini miimkiin kilar, 1905'te, Louisiana’da, 168° de ba- sing altinda su ginnga ederek kikurtin isletilmesi tasarlamir; kikiirt erir ve geriye ona pompalamak kealir, 1945 yihndan itibaren, Paris bolgesinde kati- esmekte olan tas yontma endiistrisi, yani kaldrma aygtlarinin ve tungstenli gelikten hizarlann kulle- nnilmasi sayesinde yeni bir atilim kazanir. Bilim, en- distri, teknik her sey tutunur. Baytik Sahra petrol yataklan, ylzeyde higbir belirti gostermeyen bir kesfe iyi bir Onektir. Burada, ancak bélgesel ve ge- nel jeoloji verileri nedeniyle aramaya girisilmigti. fotikgafin gidigi iyi bir omektir, Yedi yaldan dordu, yyalnizea en uygun gelecek teknigin sesimine aynl- ‘mughr. Arazi nedeniyle, arazinin geniglii, gihikle- 1, geneliyle jelojik yapist nedeniyle, tam iki yal bu teknigin kullanma Kogullarim saptamaya ayrilm. ‘ur, Daha sonra bir buguk wygulama yih ilk fishar- may) elde etmek igin yetmigtir, DOKUZUNCU BOLUM NiCEL TARIH Giiniimizde, jeolojiye doginen her yil en az 40,000 makale ya da yapit yayinlanmaktadwr; bun- Jar toplam bir milyon sayfa tutarlar ve J. P. Mic- hele gére hemen hemen goyle dagilirlar: mineraloji yilzde 10; petrografi yiizde 19; paleontoloji yuizde 18; dinamik jeoloji yizde 14; stratigrafi yuzde 16; bolgesel jeoloji yuzde 8; uygulamah jeoloji yilzde 15. deolog sayss) helki 45,000-80.000 arasindadir. Bura- ya nasil gelindi? 1. Hvlanma Kondini Yerin incelemesine veren insanlarin sayisi zamania arth. 1.0. 5. yazyilda Yunanistan’da birkag tane olan iiniteler, Renesans’n beslarnnda on kadar, 17503 dogru elli kadar olmus, 1810'a dogru ise yizlerceye erigmistir; bir agamadan dige- rine bu tiniteler 5 kat artmstir. Fakat zaman igeri- sinde de hizlanma kendini gésterir. ilk zaman ara- Ii 2,000 yl olmustor, ikinest 250 ys, gtincist 60 yil. Giiniimiizde gok duyarh olan bu hizlanma olgu- ian gok weak bir germise okarlar. Tas yontma tek nigi bize yine gegmisi gok eski olan bir drnek ver- moktedir. Loroi-Gourhan'n belirttigine gére, 1 ki- Togram sileksle Abbevilliyen inaani 1 desimetze ke sisi_aygit yontabiliyorda. Sonra Acheuleenter 4, Mousteriyenler 20, Magdaleniyenler yiz kadar yon- 900000 200000 75000 20000 10000 000 r r t L enh woo 130 1900 19802000 Sek 1 = Zamaria arya: Yapiter |, lzostal Uzetine ya malale say's, 1000010 carps: A, ya Kuzgy Amerka'nin obj Uzarne makalolrn says, 10la capt mig; 0, betmionms fost hug tenn says, 1000%e carpi. Gesineite olarak sondaann rokor conn 0, nokta lee oak Frensaléa onalama bugésy veri; C, on bin ton olarak nya ko- ‘mr bret, 120 1000000 art s00000 300000 200000 ; 150000 109000 ‘+0000 i 30000 20000 10000 000 000 ‘2000 160" “Taso "a0" Tas 72000 Sekil 2 Zamania arma: Gaiganiar |, Blog Doveterde monendilern says nya Insanarnn on Bin olarak sayisi:M, dlrya Jologanan eayc gen anlanca), ©, stares: deol Kongresine kaysolaniann says! Ota caps F, Fransa Jeoloj Kurureinun Oyelainin say, 10a carpi. ertabiliyorlard:. Agamalarin uzunlugu birinden dige- rine 4-5 kat artmghr, Zaman araliklari bu kez git- gide losalir. Birinci igin 260.000, ikinei igin 180,000, uigtinet igin 80.000 y1l ybresindedir. Bura- ya kadar incelenen tam teknikler ve Yeryavarin insanlarimn toplam says igin aym hizlanma yasa- s bulunmastur. Il, Inceleme Yontemi ‘Madem ki hwlanma éylesine genel ve urak gegmi- se uzanmaktadir, bunu jeolojinin yeni zamanlannda da gizdniinde bulundurmamy gerekiyor. Bunun igin fen pratik ve en hitabedici yol, bilogaritmik koordi- hath grafiktir (gekil 1 ve 2); bu grafikler endustride ve bilimsel arastsrmada ¢ok kullamlmaktadsr, Burada, disey olarak, incelenecek bilyakluk ko- nur; érnegin her yil yayinlanms jeoloji makaleleri- rnin sayis, Logaritmik élgck sayesinde, sabit oranh, lisli bir artis bir dogruyla temsil edilecektir. Yatay olarak, yillar konur; gelecekteki bir orijinle dlek lo- garitmiktir; dyle ki hizlanma otomatik olarak go20- inde tutulacaktr. Deneyim gostermektedir ki, ‘MS. 2200 yihndaki bir orijinle, temsili gizgiler en cok bir dojfruya yaklasmaktadr, Bu gistermenin derin anlam ne olursa olsun, bunun pratik istun- Tuga, cizgiyi son tarihin dtesine uzatirsak (burada 1961), incelenen biiyakligin hangi sirenin sonun- da iki kat olacagh cabucak okunur. Bu islem belki de kullanilan bir iglem olarak g0- rilmeyecektir. Fakat pratik yarari agiktr. Ornegin ‘yeni kurulmus bir enstitinan kigak bir enstita ola- bilmesi igin ne kadar zaman gececegini gosterir. Bi logaritmik grafik, tarihin derslerinden yararlan- ‘mak igin modern bir tarzdir, Be ILL Sonug ve Dersler Jeolejinin geligmelerini degerlendirmek icin, bunlan digerleriyle karsilastirmak gerekir. Geligme daha bizli midir, daha yavag mdn? Ammsatalm ki, aliminyum cevheri olan boksitin gintimiizde Uiretimi 5 yalda iki katina gikmaktadir. Petrol tireti- ‘mi 11 yilda, Fransa'da makinaya bagimh yasayan- lanin sayist 17 yilda, biyoloji periyodiklerinin sayist 48 yilda, ticariiletigim araglarimin hie 20 yilda, Pa- riste her yil savunulan bilim tezlerinin sayist 25-20 yilda, Franse’da hektar basa bugday verimi 60 yilda, yilbkc dinya komir aretimi 35 yilda iki kat na gikmaktadir. Kargilastinrsak, jeolajidekigelis- meler daha hrzhidir. Sondajlann rekor derinligi 23 yilda iki katina gikmaktadir. Kuzey Amerika ile il Gili makalelerin sayist 21 yilda, betimlenen fosil ‘tirlerinin sayis 20-22 yilda, yerkabuzunun denge- sine (isostaziye) aynlan makallelerin says 14 yilda iki katna gikmaktadir. Fakat diger bilim ve teknikler de geligir. Bu du- rumda, biiyiik icat ve kesifler arasinda, jeolojideki- lerin payim degerlendirmek akla gelir. Onyargilar- dan kaginmak igin, 1960 yihinda yayinlanmig iyi bir ansiklopedinin verdigi listeye bagvurursak, 336 bul- guyu siralayan bu listede, yerbilimleri igin gu ytiz- doler gOrdlir: Yuzde 45 Tarihéncesinde, yiizde 34 itksaW’da, yuzde 25 Ortacagda ve Rénesans'ta, yz de 12 17. ve 18, yiizyilda, yiizde 7 19. yazyilda, yal nizea ytizde 3 20. yiizyilda. Azalma nettir; fakat limlerin tedrici bir cesitlenmesi gorilir; jeoloji Serleri arasinda aneak kiigk bir daldir. Ote yan- dan fizik ve kimya ve bunlardan tireyen teknikler, gittikge yapay olduklan halde, gittikoe artan gire- celi bir nem kazanmaktadirlar.esa role mate ak, yaar ‘vecaianar ndua n dabi a l Sete a snp yee ‘efter eh Dele ‘edhe nin Tepid tata Fran Sena farannun ye ssn abate Ura dco Kare ‘San se 22 la, Dayan ise Bata gr eter bm ule ret tee lee Sore A tn, ere slr. eaten ‘gyro tela 90 Ge [Sin poee yoo Sukunion dab fa sage ‘Site ee hanmar anda he eh dala gin em tr apo, Anera cy ann ay at bone mci es arte Prenl 18 ae sp pan bye ay tne ema deem lp. tc ansn 60.50 [ty Sin yn 40.00 an sua bu ber olor eb ria yr Sent fie i ban, ka Sse men mala yeanmyan gesagt Sep hel been ae apn Dale sip atin ve warms ara cede do ‘sine "ipsa bln hepsi tana: ‘am dana le Deeg ype Sei rin Santanyen meth ra ‘eetinks) Yoplamaars ochre eat ‘wt ubtherken i, pert ald Pore ipt Agarwal atari ia) gurmekinhe Rew tlie or geet, ‘eget eta ye ara 3 Br alana at Hong aaa ‘Snip, geresalotn de day ‘loan Br ua sel bie de taratindan vr ‘nr eta, madera pope inren, ‘maddie at gt or miners maar ge ‘ltr atin en ey Soma gale bali Arsardn yee gt smn ovale kan Sei pyesetaman pramSONUG Diger bilimlerde oldugu gibi, jeolojinin geligmesi kesin, matematik, kaginilmaz bir seyir gosterir. Ba- ‘lan bunda ustin bir iradenin etkisini gorecekler- dir; bazilar ise determinizmi goreceklordir. Kadere baylesine Kendini terketmek gerekir mi? Hayir. Herkes, genel gizgi gevresinde, calkanmalarin yel- pazesinde yerini, roltina segmelidir. Bu ingi izerinde, tarih bize ne oretiyor? Once- likle, Fransa Jeoloji Kurumu'nun ilk dyelerini ken- disine takdim ettigfinde, Ami Bouénin kral Louis Philippe'e séylediklerini: "Hagmetmeap, geligmek iin bilimlerin dzgirliige gereksinmesi vardsr.” Di unin gok dar bir anlayigt ya da asir bir siyasi otorita- rizm bilimlere ancak gem yurur; bunun gok brnek- lerini gérdak. Buyik bilginler sezgise! olarak ba- yk ézgirlékgilerdir. Nazizmin muhalifleri arasin- da mineralojist. Von Laue ve jeolog Gripp de vardir Buna kari, bilginler toplum tarafmdan anlagildik- Jann ne kadar hissederlerse, ulus kutlesi tarafin- dan ne kadar tutalurlarsa, etkililikleri o dlgtide bi- yuk olur. Ayrica yonetim gorevleriyle bogulmamala- nn gerekir; gittikge ynetim gorevleriyle yuklenme- Jeri, gaifdag bilimsel aragtirmacilar igin en biyuk tehlikedir, Diger iyi gahgma kogullan bizzat arastimacila- ra baglidir. Sozciklerle yetinmemek gerekir, ne de bunlan asim olarak genellestirmemek gerekir. Kon- formizmden kagnmahidr, elestirmelidir, dugtincole- 16 1 oldugu gibi kabul etmemelidir, bunlar igerisinde en az Gnermeyi yalnizca saglam olan tutmalidy. Aksine, istisnai olanin, celiskili olanin geki direnmelidir (6regin, buzullanmalarin iklimin usinmasina bagh oldugu dastincesi gibi). Sagduyu ys korumah, olay khiarin gérSninde bulundur ‘Tam bilimlerde oldugu gibi, jeoloji de zaman icerisinde cesitlenerek olustu; dallari dzellestis jeo- lojinin gittikge nicel ve istatistiksel olmaya effilimi vardir, jooloji, komgu bilim dallarimn, ézellikle fizi- in ve kimyanin gelismelerinden cok yararlanmas- tir, Fakat gergekte, fizik bilimlerin alt ist edici bie yuk geligmeleriyle karplastimhrsa, jeolojininkiler aba ahmh kahr. dik Srgiinligd, tarihsel anlays dir, Oysa fizikte bir olay, meydana geldigi yer ve sagan ayn olarak dusunulur; jeolojide yer ve gag esashr, Jeoloji fizigi tarihe baglar; esas konusu Yer‘in tarihidir. Buna kargy, belki de bir gun fizigi ve tarihi etkileyecektir. Simdiden, yeni zamanlarin, tarih Gncesinin incelenmesinde bir hizlanma goste ‘mekte, her yeni giin insan tarihinin biiytk gizgileri- ni aydinlatmaktadir ve bunlardan desler gikar- maktadir, we