Professional Documents
Culture Documents
Literatura Per Klxii1
Literatura Per Klxii1
Literatura Per Klxii1
HYRJE N EKONOMI
Ekonomia - Ky term rrjedh nga Greqishtja e vjetr nga fjala [oikos], dhe do t
thot "shtpi, tempull, kamp, hall" dhe fjala [nomos], q don t thot zakon, rregull,
konvent q fjal pr fjal don t thot "rregull shtpiak."
Ekonomia sht nj shkenc shoqrore q merret me studimin e prodhimit, shprndarjes dhe
konsumit t t mirave dhe shrbimeve.
Ndryshe, ekonomia njihet si shkenc e cila studion t gjitha marrdhniet q zhvillohen gjat nj
procesi ekonomik, qofshin ato mes qenieve njerzore, qenieve njerzore dhe mjeteve t
prodhimit apo qenieve njerzore dhe politikave t prodhimit.
Ndarja sipas prfshirshmris
Hyrje n ekonomi
Te zhvilluara,
Te pa zhviluara
Hyrje n ekonomi
Hyrje n ekonomi
Burimet ose faktort e prodhimit sikur se quhen ndryshe,zakonisht i klasifikojm n tre grupe
kryesore:
Puna- q prfshin aftsin mendore dhe fizike t njerzve pr t punuar.
Toka-q prfshin pasurit natyrore t t gjitha llojeve si jan: toka bujqsore,toka si truall
ndrtimi,burimet e energjis,burimet minerale dhe i gjith mjedisi fizik q na rrethon.
Kapitali-q prbhet nga mallrave t prodhuara me qllim pr t prodhuar mallra t tjer.Me
kapital, nga pikpamja ekonomike kuptojm vetm kapitalin fizik,jo kapitalin financiar.
Elementt kryesore te kapitalit jan :Paisjet dhe makinerit,ndrtesat,invertari(produkti i
gatshm,prodhimi n proces,lnda e pare).Jo rrall n klasifikimin q ju bhet faktoreve t
prodhimit veohet nj grup i katrt,q lidhet me aftesin siprmarrse.
Aftsia sipermarrse i referohet talentit t veant q kan disa njerz pr organizimin e
burimeve te tjera ekonomike,si puna,toka dhe kapitali ne procesin e prodhimit e prodhimit t
mallrave dhe shrbimeve,pr krkimin e mundesive t reja pr biznes si dhe pr zhvillimin e
metodave t reja t prodhimit.Sipermarrsi i talentuar organizon prodhimin,merr
vendime,prballon riskun,bn inovacione.
Faktort e prodhimit lidhen n procesin e prodhimit sipas parimeve t caktuara teknologjike.
Teknologjia i referohet trsis s aftsive dhe njohurive shkencore q lidhen me prdorimin e
inputeve (faktorve t prodhimit) n procesin e prodhimit.Niveli i teknologjis vjen n rritje nga
koha n koh.Teknologjia e avancuar rrit produktivitetin, dmth: sasin e prodhimit pr njsi t nj
inputi.(Shpesh faktorve t prodhimit do tureferohemi si inpute t procesit te prodhimit).
Sasia e burimeve,pra e faktorve t prodhimit pr nj ekonomi,n nj koh t dhn sht e
dhn,e kufizuar,ashtu sikurse sht i dhn edhe niveli i teknologjis.Ktej buron edhe
kufizushmria e mallrave dhe e shrbimve pr shkak t rrallsis,pamjaftueshmris s
burimeve.
Ligji i rrallsis shpall se mallrat dhe sherbimet jan t rrall,t pa mjaftushm,sepse t pa
mjaftueshm jan edhe burimet pr prodhimin e tyre sipas nevojave t njerzve pr konsum.
Me ligjin e rrallsis lidhet domosdoshmria e zgjedhjes midis mallrave dhe shrbimeve q
duhen prodhuar.Pra,zgjedhja sht pasoj e mallrave dhe shrbimeve q duhen prodhuar.Pra
,zgjedhja sht pasoj e rrallsis.Pr shkak t rrallsis s burimeve gjithmon na duhet t
zgjedhim midis prdorimeve alternativave t tyre.
Problemi i alokimit (shprndarjes) s burimeve t kufizuara midis nevojave konkuruese e
faktikisht t pa kufizuara t shoqris,brbn problemin ekonomik kryesor t do shoqrie, ka
disa dimensione.Ai lidhet me tri pyetje kryesore:
Hyrje n ekonomi
Hyrje n ekonomi
Qeveria ndrhyn n jetn ekonomike duke ndjekur kryesisht tri synime kryesore:
-Rritjen e efiencs,duke kufizuar format e konkurencs jo t plot.
-Sigurimin e drejtsis n shprndarje,duke u ardhur n ndihm t varfrve dhe grupeve
t caktuara shoqrore.
-Stabilizimin e ekonomis,duke zbutur luhatjet ciklike t ekonomis,duke reduktuar
papunsin dhe inflacionin dhe duke nxitur rritjen ekonomike.
1.3.
Hyrje n ekonomi
Pr realizimin e ktij qllimi parsor si penges m s shpeshti paraqitet fakti se resurset jan t
limituara,ky super standart mund t arrihet vetm n dm t ndonj individi,ose resursi tjetr.
Hyrje n ekonomi
2.1. Krkesa
Pr nj ekonomist,krkesa prfaqson sasit e nj produkti,q blersit jan njkohsisht
t gatshm dhe n gjendje t blejn me mime t ndryshme t mundshme gjat nj periudhe
kohe t dhn (dit,jav,muaj, etj),kur gjith kushtet e tjera merren t pandryshuara.
Meqense ekonomistt jan t interesuar pr faktin se si ndryshon sasia e bler me ndryshimin e
mimit,ata e percaktojn krkesn si nj lidhje midis mimit dhe sasis.Ndrsa termi sasi e
krkuar prfaqson sasin q konsumatort do t blejn me nj mim t caktuar gjat nj
periudhe kohe t dhn.
Konsumatort blejn produkte pr t plotsuar nevoja t caktuara t tyre.Por nevoja nuk sht
njjt me krkesn.Q nj blers t ket krkes pr nj produkt,nuk sht e mjaftueshme t ket
nevoj pr t,ai duhet q nj kohsisht t jet i gatshm dhe n gjendje t blej kt produkt.
Lidhja midis sasis s krkuar dhe mimit shprehet nga ligji i krkess,sipas t cilit,kur mimet e
produkteve ulen,sasia q blersit jan t gatshm dhe n gjendje t blejn rritet dhe kur mimet
rriten,sasia e krkuar paksohet,me kusht q faktort e tjer t mbetn t pa ndryshuar. . Pra,
ekziston nj lidhje e zhdrejt midis mimit sasis q konsumatori dshiron t blej.
Situta
(2)
Sasia e krkuar (000/kv/muaj)
10
12
15
Hyrje n ekonomi
20
E
Tabela 2.1:Krkesa pr grur
Te ardhurat e konsumatoreve:
Meqense konsumatort duht t jen n gjendje t paguajn pr t patur krkes pr nj
produkt,sht e kuptueshme q t ardhurat jan nj faktor prcaktues i krkess.Zakonisht,nj
rritje e t ardhurave bn,megjithse jo gjithmon q konsumatort t blejn m shum produkte.
Pritjet e konsmatorve:
Konsumatort ndikohen edhe nga pritjet,dmth,parashikimet e tyre pr t ardhmen ,sidomos nga
ndryshimet q priten n t ardhurat e tyre dhe n mimet e mallrave q konsumojn.
Psh,njerzit priren t rritin shpenzimet e tyre aktuale kur presin nj t ardhur m t lart n t
ardhmen e afrt.N kt mnyr, parashikimi pr nj rritje t t ardhurave n t ardhmen dhe
rritja aktuale e t ardhurave(e analizuar m sipr),kan t njjtin rezultat:ato rrisin krkesn pr
t mira normale dhe ulin krkesn pr t mira inferior.
Hyrje n ekonomi
2.2.
Oferta
Prfaqson sasit e nj produkti q shitsit jan njkohsisht t gatshm dhe n gjendje t ofrojn
pr shitje me qmime t ndryshme.
Ligji i oferts,sipas kti ligji,shitsit do t ofrojn nj sasi m t madhe pr shitje kur qmimet
rriten,dhe e kundrta.
Si perfundim theksojm se n qoft se shitsit ofrojn m shume si rezultat i rritjes s mimit t
produktit,themi se kemi nj rritje n sasin e ofruar.Ndrsa n qoft se shitsit ofrojn m shum
pr do mim t mundshm themi se kemi nj rritje n ofert.
Ndr faktort kryesor q ndikojn t oferta mund t prmendim:(1)mimet e faktorve t
prodhimit;(2) teknologjin e prdorur; (3)mimet e mallrave t lidhur;(4)pritjet e
ofruesve;(5)numrin e ofruesve.
10
Hyrje n ekonomi
Pritjet e ofruesve-Ashtu sikurse blersit edhe shtsit mbajn parasysh qka pritet t ndodh n t
ardhmen pr t marr vendimet e tyre pr ofertn e produkteve.Kshtu,n qoft se nj prodhues
kpucsh pret q krkesa pr kpuc t rritet n t ardhmen,ai do t ul shitjen aktuale t
kpucve (ose do t rrit rezervat e kepucve),n mnyr q t shes m shum kur qmimi t jet
m i lart.Nj pritje pr rritjen e mimit t produktit n t ardhmen e rrit koston opurtune t
shitjs aktuale t produktit n krahasim me shitjen kur qmimet do t jen m t larta.Nj kosto
opurtune m e lart ul ofertn.Pra,kur pritet q mimet t rriten ,oferta aktuale do t synoj t ulet
dhe e kundrta.
11
Hyrje n ekonomi
mimet
Oferta
Krkesa
10
10
100
30
25
80
50
50
50
60
70
35
70
100
10
Pr ekonomit niveli i konsumit sht i pcaktuar trsisht nga niveli i prodhimit:nuk mund t
konsumohet m shum nga se prodhohet.
Por nuk ndodh kshtu n ekonomit e hapura,domethn me ekonomit q happen ndaj njra
tjetrs lidhur me shkmbimin e mallrave dhe t shrbimeve.N kto kushte,nj vend mund t
konsumoj edhe mallrat prodhuara n vende t tjera,duke zgjeruar mundsit e konsumit tej
mundsive t prodhimit.
12
Hyrje n ekonomi
3.
FIRMAT
13
Hyrje n ekonomi
Llojet e firmave
-Firmat individuale
-Firmat me ortak
-Korporatat
Hyrje n ekonomi
Disavantazhet
sht pergjegjsia e pa kufizuar financiare , pergjegjsia e pa kufizuar sht prgjsi ligjore pr t
gjitha detyrimet e firms , deri ne masn e plot t t gjith pasuris s pronarit t firms ne qoft
se firma nuk ka sukses ne biznesin qe ka zgjedhur dhe per kt arsye mund te falimentoi, pronari I
firmes individuale duhet t shlyej t gjitha detyrimet finaciare qe ka ndaj firmave te tjera ose
banks. N qoft se nuk I shlyen t gjitha detyrimet atij mund ti sekuestrohet e gjith pasuria qe
zotron . shpesh konsiderohet si disavantazh I firmes individuale edhe kufizimi fizik I
jetgjatsis s saj nga vet jetgjatsia ose vullneti I pranorati t saj.
3.3.Firmat me ortak
Firma m ortak mund t krijohet me dy ose m shum pronar. Secili prej tyre bie dakor q t
kontribuoj me nj pjes t puns dhe kapitalit t tij n firm,t marr nj pjes t fitimit t saj dhe
t ket prgjegjsin e vet n humbjet apo detyrimet e firms .Si rregull,n kt form organizimi
numri i ortakve nuk mund te jet mbi nj limit t caktuar.Nj firm m ortak ka nj struktur
organizimi m t komplikuar sa nj firm individuale . Fitimet firms me ortak taksohen si t
ardhura personale t pronarve .Qdo ortak sht ligjrisht prgjegjs pr t gjitha detyrimet e
firms ,ortakt kan prgjegjsi t pa kufizuar madje nj ortak mund t mbaj prgjegjsi edhe
per gabimet q mund q mund t bjn ortakt e tjer.Firmat me ortak zakonisht krijohen n
profesione t t tilla ,si arkitekt,kontabilistdhe jurist
Avantazhet
Firma me ortak ashtu si edhe firma individuale mund t krijohet dhe t organizoht lehtsisht.
Kjo form e biznesit sht e aft t terheq m shum kapital se sa firmat individuale, ne kt
menyr shtohen burimet finaciare te nevojshme pr rritjen dhe zhvillimin e firmes
Disavantazhet
Disavantazh kryesor edhe pr firmn m ortak sht prgjegjsia e pa kufizuar financiare, por ka
nje veqori n krahasim me firmat e tjera individuale,nje ortak mban prgjegjsin edhe pr gabimet
e ortakve t tjer N firmn m ortka kerkohet pelqimi i t gjith ortakve pr qdo vendim q
lidhet me aktivitetin e firmes. Marrveshjet pr t krijuar nj firm m ortak prmban veprime
ligjore t nderlikuara pr t bler apo shitur pjesen prkatse ne firm. Qdo ndryshim n prbrjen
e ortakve automatikisht qon ne shperberjen e firms,firmat me ortak kan nj jet t kufizuar ne
biznes. Nese nj ortak trhiqet ose vdes marrveshja perfundon n at moment.
3.4.Korporatat
15
Hyrje n ekonomi
Korporatat jan nj form e njohur e organizimit t biznesit,megjithse ato nuk jan shum si
numr n krahasim me dy format e analizuar m siper .Kapitali i nj corporate formohet
nprmjet shitjes s aksinev prandaj ato shpesh quhen shoqri aksionare.
Shitja e obligacionev
Obligacioni sht nj letr me vler q I sjell mbajtsit e tij t ardhurat t prvitshme, n baz t
prqindjeve fikse t caktuara m par. Nj obligacion prbnj detyrim afatgjat , 10-15 vjeqar
pr korporatn. Korporata sht e detyruar t paguaj vlern e obligacionit n kohn e caktuar
pavarsisht n se sht me fitim apo jo. Korporata kryen dy lloj pagesash ndaj mbajtsit t
obligacionit :a) Pagesn e interesit, e cila bhet periodikisht qdo vit , gjat gjith jets s
obligacionit.b) pagesn e vlers nominale t obligacionit ;n datn e maturimit t borgjit pra kur
plotsohet afati I detyrimit
Emitimi I aksoneve
Egzistojn tri lloje aksionesh te zakonshme aksine te preferuara dhe aksione te kovertushme .
Aksioni i zakonshum I jep t drejt mbajtsit t tij t jet bashk pronar I korporats t votoj ne
mbledhjen e prgjithshme dhe t marr pjes ne zgjedhjen e drejtorve
Aksionet e preferuara jan t ngjajshme m shum me obligacionet se sa me aksionet e
zakonshme mbajtsit e tyre zakonisht kan t drejt t perfitojn norm interesi fikse dhe nuk
mund
t
krkojn
rritjen
e
saj
ne
qoft
se
korporata
ecen
mir
Aksionet e konvertushme mbajtsit e aksioneve t konvertushme n dallim nga mbajtsit e
aksioneve t dy llojeve t tjera kan t drejt per ti konvertuar ato n aksione t zakonshme n
nj dat t specifikuar.
Marrja e kredive bankare
nj
rrug pr t rritur kapitalin e vet pr korporatn sht marrja e huas (marrja e kredis) nga banka
ndryshim nga aksionet dhe obligacionet kredia bankare nuk shitet ne tregjet finaciare. Emitimi I
aksioneve shitja e obligacioneve marrja e kredive bankare jan burime qe vin nga jasht
16
Hyrje n ekonomi
korporatsdhe luajn nj rol t mdh ne rritjen dhe zhvillimin e saj por ajo ka edhe buriet e
mbrenshme t rritjes njra ndr to sht pjesa e fitimit qe nuk shprndahet por I futet n biznes.
Jan disa forma me an te cilave realizohen gllabrimet ose bashkimet e firmave
Bashkimi
Vertikal q ndodh kur bashkohen dy ose m shum firma t nj dege qe realizojn stade t
ndryshme t procesit te prodhimit
Bashkimi Horizontal qe ndodh
kur bashkohen dy ose m shum firmaq prodhojn t njjtin product ose shrbim ose q
realizjon stade t ngjashme t procesit t prodhimit
4. KOSTOJA
Marrja e vendimit nga ana e nj firme pr t prcaktuar sasin e prodhimit apo shrbimit t
destinuar pr treg,varet nga kostot dhe qmimi I produktit apo shrbimit q ajo prodhon dhe shet.
N kt kre hym n fushn e analizs ekonomike t firms,duke e prqendruar vmendjen n
prcaktimin dhe mnyren e llogaritjes s treguesvs t ndryshm t kostos.Analiza e kostove
bhet,n prshtatje me fnksionin e prodhimit,pr periudha afatshkurtra dhe periudha
afatgjata.Gjithashtu do t japim t plot konceptin e kostos opportune (ekonomike).
Faktor (inpute) fikse. Inpute fikse jan ato inpute,madhsia e t cilave nuk ndryshon
kur ndryshon madhsia e prodhimit.
Faktor t ndryshueshm. Inpute t ndryshueshm jan ato inpute,madhsia e t cilave
ndryshon kur ndryshon madhsia e prodhimit. N pajtim me kt klasifikim t
inputeve,edhe kostot e tyre klasifikohen n:
Kosto fikse (FC). Kosto fikse jan ato shpenzime monetare q bn firma pr inpute fikse
t prodhimit,t cilat nuk ndryshojn kur ndryshon prodhimi i firms.
Kosto t ndryshueshme (variabl,VC). Kosto t ndryshueshme jan shpenzimet
monetare q bn firma pr inputet e ndryshueshme t prodhimit,t cilat ndryshojn n
qoft se ndryshon sasia e prodhimit.
4.2.Kostoja oportune
N prgjithsi,kur bhet fjal pr koston e nji produkti apo shrbimi,vihen n dukje shpenzimet
monetare q realizohen pr t prodhuar kt product apo shrbim.Pr kontabilistt e nj
17
Hyrje n ekonomi
18
Hyrje n ekonomi
monopolistike dhe oligopoli. Veorit e tregjeve n t cilat vepron nj firm esht lidhur me
sasin e prodhimit dhe mimet, etj.
Hyrje n ekonomi
N kushtet mimi prcaktohet nga tregu dhe firma mund t shes do lloj sasie me kt
mim, lind pyetja: cili sht niveli i prodhimit q zgjedh firma? Pr t kuptuar m mir
prgjigjen e ksaj pyetjeje rikujtojm q:
Synimi themelor i do firme sht maksimizimi i fitimit.
Fitimi prfaqson midis t ardhurave totale (TR) me koston totale (TC)
Pr ekonomistt kostoja totale sht kosto ekonomike (oportune), pra prfshin koston e
shprehur dhe at t nnkuptuar.
Mbi kt baz, prgjigjia e pyetjes do t ishte: firma zgjedh at nivel prodhimi q
maksimizon fitimin e saj.
T ardhurat marxhinale kuptojm ndryshimin n t ardhurat totale kur prodhimi
ndryshon me nj njesi.
20
Hyrje n ekonomi
Pra midis periudhave afatgjata dhe periudhave afatshkurtra ekzistojn ndryshime, t cilat
shfaqen n keto aspekte thelbsore:
N periudha afatgjata (LR) nuk ka kosto fikse t gjitha kostot jan t ndryshueshme.
Duke qn se ne periudha afatgjata firma mund t ndryshoj madhsin e impianteve t
saj,
N periudha afatgjata kemi hyrje t firmave t reja n deg ku firmat ekzistuese marrin
fitim ekonomik. Nga ana tjetr, kemi dalje t firmave nga dega n qoft se ato nuk marrin
t paktn fitimin normal, pra pasojn humbje ekonomike.
6. Sektori publik
N nj ekonomi tregu, rol vendimtar n zgjidhjen e problemit ekonomik themelor luan
vet tregu me mekanizmin e tij t mimeve. Megjithat, nj rol t ndjeshm n zgjidhjen e kwtij
problemi lun edhe shteti, organet qeveritare t gjitha niveleve, pr me tepr, historia e ketij
shekulli e zhvillimet t vendeve t perparuar me ekonomi tregu, dshmon pr nj prirje n rritje,
megjithse mw zikzake, t rolit t shtetit n t jetn ekonomike. Kjo prirje reflektohet n rritjen e
shpenzimeve qeveritare dhe taksave, n rritjen e rolit kontrollues t qeveris, etj. Prmes
21
Hyrje n ekonomi
22
Hyrje n ekonomi
23
Hyrje n ekonomi
24
Hyrje n ekonomi
Hyrje n ekonomi
Taksa direkte jan taksat qe vendosen direkt mbi individt ose firmat, mbi bazn e t
ardhurave, pasuris apo aftsis pr t shpnzuar. Shembuj tasksash direkte jan taksat mbi t
ardhurat personale, taksat pr sigurimet shoqrore, taksat mbi trashegimin, mbi t ardhurat nga
kapitali, mbi dhuratat, etj. Edhe taksat mbi korporatat trjtohen edhe si taksa direkte.
Taksat indirekte zakonisht prcaktohen si taksa q vendosen mbi mallrat dhe sherbime.
Megjithat, indirekt edhe ketu taksa rndojn mbi individt. Taksart indirekte mund te jen
taksa mbi sasin ose taksa mbi vlern (t prcaktuara prkatsisht n sasi leksh pr njsi fizike
t mallit dhe n prqindej ndaj bleres s mallit). Atu mund te jen gjithashtu taksa fikse, q nuk
varen nga sasia apo vlera e mallit dhe e sherbimit. Shembuj taksash indirekte jan taksa mbi
qarkullimin, taksa mbi vleren e shtuar, taksa doganore, akcizat. N pajtim me nivelet e
organizimit shtetror, taksat mblidhen nga qeveria qndrore dhe administratat e pushtetit lokal.
N praktik, pothuajse t gjitha taksat shoqrohen me barr t teprt, pra me humbjen
neto. Pr shembull, nj taks mbi te ardhurat personale do t shoqrohet me humbjen neto, n
masen q pakeson stimujt pr pjsmarrjen n pun t individve t taksuar, duke kushtezuar
edhe humbje t produktit shoqrore (produktit i pa prodhuar), pr rrjedhoj edhe humbje n t
ardhurt personale. Duke u paksuar pjesmarrja n pun, produkti i prodhuar dhe t ardhurat
personale, eventualisht do t paksoheshin edhe t ardhurat nga taksat.
Taksat megjithse burimi kryesor, nuk jan burimi i vetm i t ardhurave qeveritare.
Qeveria mund t shpenzoj me shum se t ardhurat e saj prej taksave, duke rezultuar me defiit
buxhetor. Defiiti buxhetor mund t mbulohet duke marr hua. Huaja q merr qeveria mund t
jet hua e mbrendshme, domethn e marr nga publiku i mbrendshm, ose hua e jashtme e
marr nga subjekte, t jashtme. Marrja e huave nga qeveria realizohet prmes lshimit prej saj t
letrave qeveritare me vler, si bono thesari, etj., t cilat kontribojn n rritjen e borxhit publik.
26
Hyrje n ekonomi
publik sht i dshirueshm n qoft se prfitimet nga ky aktivitet i tejkalojn kostot e tij
opertune, ose t pakten jan t barabarta me to. Kur sht fjala pr krahasimin e projekteve t
ndryshme q i takojn sektorit publik, sipas ksaj metode do t duhej t zgjidhshin atu projekte
q kan m t lart raportin prfitime-kosto. Sidoqoft, ky raport do t duhej t isht m i lart se
nj raport i caktuar, normativ, i konsideruar si raport minimali pranueshm.
Sikurse shihet, n parim, analiza kosto-prfitime sht mjaft e thjesht, por zbatimi i saj
n praktik sht shpesh mjaft i vshtir lidhen sidomos me vlersimin e prfitimeve nga
aktivitetet t ndryshme n sektorin publik.
sht edhe kjo arsye q n praktik, n prcaktimin e llojit t mallrave apo shrbimeve q
prodhohn n sektorin publik dhe t prmasave t ktij sektori, mbshtetemi jo n llogaritjen
kosto-prfitime, pa mohuar vlern ndihmse t tyre, por n mekanizmin politik. Mekanizmi politik, q
n thelbin e tij mund t reduktohet n mekanizmin e votave n sitemet demokratike, zvndeson
mekanizmin e tregut lidhur me alokimin e burimeve n sektorin publik dhe, prgjethsisht, lidhur
m prgjigjen ndaj pyetjeve t tilla si far t prodhohet, si t prodhohet dhe pr k t prodhohet
n kt sektor.
Pyetjet e msiprme jan objekt i nj dege t veant t shkencs s ekonomiksit, q
duhet teoria e zgjedhjes publike. Teoria e zgjedhjes publike studion sjelljen e subjekteve politike,
duke konsiderur ktu sidomos votuesit (zgjedhsit) dhe njerzit e zgjedhur, politikant. Midis
votuesve dhe politikanve qndrojn organizata t ndryshm, q mbrojn interesat e grupeve t
ndryshme.
Toria e zgjedhjes publike i kushton vmendje t veqant sjelljes s politikanve.
Krahasuar me mekanizmin e tregut, roli i politikanve sht i ngjashm me rolin e firmave,
siprmarrsve: ata bjn interpretimin e krkess publike pr t mirat kolektive (publike) dhe
prcaktojn rrugt pr sigurimin e ktyre t mirave. Sidoqoft, nj politik e sukseshme publike
mund t jet efektive: ajo mund t siguroj zgjerimin e mundsive prodhuese t komunitetit,
mund t siguroj nj rishprndarje t drejt t t ardhurave dhe mund t jet efiente.
27
Hyrje n ekonomi
Ngritja e GDP mbi shtegun e rritjes potenciale mund t ndodh kur ka mbiprdorim t
faktorve (prshmbull, pun jasht orarit apo me turne). Diferenca midis produktit potencial dhe
produktit aktual prcakton hendekun e prodhimit. Produkti potencial sht sasia e mundshme e
produktit n kushtet e punznies t plot. Si koncept ekonomik, punznia e plot nnkupton
nj fare papunsie q lidhet me proeset prshtatse t tregut t puns. Papunsia q shoqron
rnien ciklike t prodhimit quhet papunsi ciklike quhet papunsi ciklike. Lvizja ciklike e
prodhimit nnkupton kalimin e perseritur nga faza e rritjes n fazen e rnies e keshtu me radh.
28
Hyrje n ekonomi
GDP real
Produkti aktual
Koha
29
Hyrje n ekonomi
Punznie e plot
Qndrueshmri mimesh
Ritme t prshtatshme t rritjes afatgjat
Zhvillimi i balancuar rajonal
Bilanci i ekuilibruar pagesash
Le t hedhim nj vshtrim t shkurtr mbi kto objektiva.
30
Hyrje n ekonomi
Politika fiskale
Politikaa monetare politika e t ardhurave
Politika e marrdhnieve ekonomike me jasht.
31
Hyrje n ekonomi
32
Hyrje n ekonomi
T ardhurat e
disponushme
n (E)
250
200
150
100
Konsumi
210
170
130
90
33
Kursimi
40
30
20
10
Hyrje n ekonomi
50
0
50
10
0
-10
34
Hyrje n ekonomi
35
Hyrje n ekonomi
Ekonomistt q merren me studimin e cikleve t biznesit kan prcaktuar katr faza t ciklit
t biznesit:
1.
2.
3.
4.
Figura 1.1 paraqet n manure grafike katr fazat kryesore t nj cikli biznesi. Edhe nga
paraqitja grafike vem re se mnyra e sjelljes t nj cikli t biznesit sht e parregullt. Grafiku na
tregon se ciklet e biznesit jan si nj bashksi malesh dhe luginash me nivele t ndryshme
lartsish. Disa lugina jan shum t thella, si ndodhi n kohn e depresionit t madh viteve
1929-1933, kurse disa jan t cekta, si ishte ajo e vitit 1970 pr ekonomin amerikane. Edhe
zgjatja e fazave ndryshon nga njri tjetri.
36
Hyrje n ekonomi
Rrjedhimisht, edhe fitimet e firmave bien, por edhe n kto kushte disa firma vazhdojn
t qndrojn n biznes, kurse disa t tjera duke mos qen n gjendje ti bjn ball ksaj situate,
dalin nga biznesi, ose falimentojn.
Periudha e recensionit prfundon me arritjen e pikes m t ult t ciklit t biznesit. N
kt pike firmat punojn me kapacitet jo t plota dhe niveli i prgjithshm i papunsis arrin
nivelin m t lart. Prodhimi total i t mirave dhe shrbimeve vazhdon t ulet. N kt faze t
ciklit sht shum vshtir t gjendet pun sepse shum firma dalin nga biznesi, falimentojn.
37
Hyrje n ekonomi
Praktikisht, prcaktimi i ksaj faze t ciklit sht i vshtir dhe nuk ka ndonj prkufizim t
pranohet nga t gjith ekonomistt. Megjithat, shpesh here si tregues i identifikimit t saj
merret norma e lart e papunsis, ndoshta n nivel dyshifrore.
Pas disa kohsh, ekonomia fillon t rimarr vetn prsri, duke hyr n fazn e
ekspansionit ose t rritjes ekonomike. Gjat fazes s ekspansionit shpenzimet e firmave dhe t
konsumatorve filojn t rriten.Firmat fillojn t zgjerojn prodhmin,papunsia fillon t
ulet,pajtohen puntoret n pun,t ardhurat fillojn t rriten,rritet n kt mnyr krkesa
konsumatore,gj e q influencon n rritjen e mtejshme t prodhimit,t punznies,t
konsumit,e tj.
Faza e ekspansionit prfundon me arrjitjen e pikes m t lart t ciklit.N kt faze
prfundon me arritjen e pikes m t lart t ciklit.N kt faze ekonomia sht n bumin e
vet ekonomik.Firmat normalisht prodojn afr ose n kapacitetet e tyre prodhuese dhe ata q
krkojn pun prgjithsisht mund ta gjejn nj t til.Investimet e firmave dhe shpenzimete
konsumatorve jan n nivelin e yre m t lart.Por meqense ekonomia punon me afer ose
n nivelin e punsimit t forte t faktorve t prodhimit rritja e mtejshme e krkeses pr t
mira e sherbime do t oj n rritje e nvelit t prgjithshm t mimeve.
8.1.Rritja ekonomike
Nga analiza q i bm cikleve t biznesit,rezulton se n j ekonomi tregu t
konsuliduar,megjithse vrehen luhatjet n formn e reensonit dhe t ekspansionit,tendenca e
pergjithshme sht rritja e ekonomis.N periudha aftshkurtra gjendja e ekonomis mund t
karakterizohet me njren nga kat fazat e ciklit kurse n periudha afatgjata ajo karakterizohet
nga tendenca drejt rritjes ekonomike.Analizat e rritjes ekonomike shqyrtojn faktoret q ojn
n rritjen ekonomike n nj periudh afatgjat.Duke qen se oferta aggregate prcaktohet nga
aftsit q ka ekonomia e nj vendi pr t podhuar mallra dhe sherbime,domethn nga podhimi i
saj potencial,ather analiza e rritjes ekonomike shqyrton factored t cilet ojn n rritjen e
prodhimit potencial n nj periudh afatgjat.
Rritjen ekonomike munda ta prcaktojm si nj ekspansion n GDP potencial t nj
vendi. Me fjal tjera, rritja ekonomike prcaktohet si aftsi e ekonomis s nj vendi pr t
prodhuar gjithnj e m shum mallra e shrbime q deshirojn konsumatort.
38
Hyrje n ekonomi
39
Hyrje n ekonomi
pak se tok pr puntor ka n dispozicion m pak tok pr t punuar. N kto kushte fillon veproj
ligji i t ardhurave zbritse. Rritja e raportit pun-tok qon n uljen e pages.
8.2. INFLACIONI
Inflacioni prbn nj ndr smundjet makroekonomike dhe konsiderohet si nj problem
shqetsuese pr ekonomin n trsi dhe pr firmat dhe konsumatort n veanti. Pr kt arsye
do qeveri problemin e inflacionit e konsideron si nj ndr pikat kryesore stabilizuese
makroekonomike.
I. Kuptimi i inflacionit
N kndveshtrimin e problemeve q studion Makroekonomia, nj vend t vaant z
dhe tema e inflacionit. Dukuria e inflacionit s bashku me papunsin prbjn nj smundje t
rnd makroekonomike. Kurimi sa m i mir i smundjes krkon para s gjithash t njihet mir
smundja. Pra sht inflacioni?
Me inflacion do t kuptojm ngritjen e vazhdueshme t nivelit t prgjithshm t mimeve.
Ndryshimi i nivelit t mimeve matet me normn e inflacionit e cila llogaritet si m posht:
I.
Hyrje n ekonomi
II.
III.
qytetare gjat nj periudhe t caktuar kohe.N SHBA kjo shport tregu prfshin rreth
365 llojesh mallrash dhe sherbimesh dhe pr t llogaritur CPI mblidhen t dhna pr
21.000 familje qytetare n 91 zona t vendit.Kjo shport vlersohet me mimet e
mallrave dhe t sherbimeve n periudha t ndryshme kohe.N prllogaritjen e CPI
mbahen parasysh edhe peshat specifike t do mali apo sherbimi n buzhetin e
shpenzimeve t konsumatorit.
Indeksi i mimeve t prodhuesit.Ky
indeks mat nivelin e mimeve t shitjes me shumic ,pra nivelin e mimeve ne stadin e
prodhimit. N rastin e SHBA-ve ky indeks llogaritet duke u bazuar n mimet e rreth
3400 mallrve t ndryshme.Llogaritja e indeksit t mimeve t prodhuesit sht i
rendsishm pr shkak t gjersis s mallrave dhe t shrbimeve q ai prfshin.Ai
prdoret gjersisht n veprimtarin tregtare.
Deflatori i GNP.Me konceptin e
deflatorit t GDP-s jemi njohur shkurtimisht edhe n temat e kaluara.Kujtojm se
deflatori i GD-s real,shprehur n prqindje,pra:
Shpesh here n mes njerzve lindin lindin keqkutime krijohet konfuzion n lidhje me
inflacionin.Ktu po paraqesim disa pyetje t cilat t cilat reflektojn keqkuptimet e
perbashkta,s bashku me prgjigjet e tyre:
1.
41
Hyrje n ekonomi
II.Llojet e inflacionit
N prgjithsi n teorin ekonomike inflacioni klasifikohet tre kategori:
a)
b)
c)
Inflacioni i moderuar.
Inflacioni galopant.
Hiperinflacioni.
9. PAPUNSIA
Papunsia prbn nj ndr smundjet m t rnda makroekonomike. Shpesh her, rritja e
treguesit t papunsis konsiderohet si nj simptom e fazs s recesionit ekonomik. Prandaj
analiza teorike e saj merr nj rndsi t veant, sepse na lejon t pcaktojm drejt edhe
medikamentet, politikat prkatse pr ta shruar kt smundje.
N pjesn e par t ktij kreu, analizojm kostot e papunsis dhe m pas, duke paraqitur treguesit
kryesor t tregut t puns, jepet metodika e matjes s saj, nprmjet llogaritjes s norms s
42
Hyrje n ekonomi
papunsis. Duke pasur parasysh rndsin q kan politikat e reduktimit t papunsis, n pjesn e
dyt bhet interpretimi ekonomik i papunsis dhe paraqiten llojet kryesore t saj. N pjesn e
tret analizohet nj kategori e rndsishme e tregut t puns, norma natyrore e papunsis.
I. Papunsia , matja dhe kostot e saj
Analizn teorike po e fillojm me kostot e papunsis, sepse ato nxjerrin m mir n dukje
thelbin e saj. Kostot e papunsis i klasifikojm n dy grupe kryesore:
a) Kostot ekonomike t papunsis. Nga pikpamja ekonomike nj papunsi e lart do t
thot rnje n GDP aktual, pra treguesi i GDP aktual sht m i vogl se sa treguesi i
GDP potencial. Sa m e madhe t jet papunsia aq m i madh hendeku midis GDP
aktuale dhe GDP potencial. Lidhja midis papunsis dhe GDP jepet nga ligji Okun, sipas
t cilit, si e vum n dukje n temen e kaluar, pr do 2% t rnies s GDP aktuale n
krahasim me GDP potencial, norma e papunsis rritet me 1%. Pr shembull, n oftse
GDP potencial sht 100 %, norma e papunsis sht 6 % dhe GDP aktual bie n masn
96% t GDP potencial, ather norma e papunsis do t rritet nga 6% n 8%.
N krahasim me burimet e tjera t prodhimit, puna mund t konsiderohet si burim m pak
i rezervueshm. Nj dit pun e humbur pr shkak t papunsis, sht humbur
prgjithmon dhe nuk mund t rifitohet. Kjo karakteristik e faktorit pun u jep karakter
absolut humbjeve ekonomike nga papunsia. Nga studimet q jan br, humbjet
ekonomike t shkaktuara nga papunsia vlersohen t jen m t mdha edhe sesa humbjet
q pson shoqria nga inefiienca e monopoleve apo nga humbjet e shkaktuara nga tarifat
dhe kuotat. N kto kushte, norma e papunsis bhet nj matse e shendetit ekonomik t
nj vendi.
Kostoja ekonomike e papunsis shprehet, n kndvshtrimin makroekonomik, n
hendekun e prodhimit, pra n diferencn midis produktit aktual dhe atij potencial.
Kuptohet, n situata papunsie kjo diferenc merr vlera negative.
Nj aspekt tjetr ku shfaqen kostot e papunsis, sht dhe fakti se t papunt jan nj
barr e rnd financiare pr qeverin, sepse sht kjo e fundit q prballon fondet pr
dhnie ndihme financiare pr t papunt.
Zvoglimi i t ardhurave personale,si rezultat i humbjes s vendit t puns, pr nj
kryefamiljar prbn nj kosto t dukshme ekonomike t papunsisi, por tashm par nga
pikpamja mikroekonomike. Nj gjendje e till on n uljen e nivelit t jetess t t
papunet dhe t familjes s tij, mbasi tani ata do t konsumojn m pak t mira dhe
shrbime.
b) Kostot sociale t papunsis. Krahas kostove ekonomike, pr t cilat folm m lart,
papunsia shoqrohet edhe me kosto sociale, t cilat edhe pse sht e vshtir t
shprehen n vler, nuk jan m pak se t parat. Kostot sociale t papunsis mund t
paraqiten n disa forma:
Papunsia shkakton zhvlersimin e kapitalit human. Nj papunsi e zhgjatur e ul n
mnyr serioze vleren e nj investimi t kryer n kapitalin human. Ndodh kshtu sepse
43
Hyrje n ekonomi
shkalla e arsimit e fituara dhe e aftsis pr pun, e humbasin vleren e tyre kur nuk vihen
n prdorim pr nj koh t gjat.
Rritja e papunsis mund t shrbej si shtrat i ngroht pr rritjen kriminalitetit n shkall
vendi. Nj rritje n numrin e t papunve mund t shkaktoj rritjen e numrit t krimeve.
Kur individt nuk marrin t ardhura nga nj pun e ligjshme, ather ata mund t priren
tu drejtohen rrugve t paligjshme, pra rrugve t krimit.
Kostot sociale t papunsis marrin edhe formn e uljes s dinjitetit personal dhe t
keqsimit t shndetit t t papunve. Papunsia shoqrohet me uljen e vetvlersimit, duke
u shkaktuar dhimbje atyre q vuajn pr nj koh t gjat prej saj. Papunsia e zgjatur e
detyron individin q t trheqet nga pjsmarrja n mnyr aktive n jetn shoqrore dhe
politike t vendit, i kput ose i dobson lidhjet e tij shoqrore. Shpesh papunsia bhet
shkak pr gjendje depresive e smundje t tjera nervore, si dhe pr nj varg smundjesh
t zemrs, etj.
Matja e papunsis
Dy karakteristikat kryesore t nj recesioni ekonomik jan rnja n GDP dhe rritja e papunsis.
Ndryshimet n prodhim maten nprmjet logaritjes s GDP, kurse ndryshimet n papunsi maten
nprmjet llogaritjes s norms s papunsis.
T dhnat statistikore pr llogaritjen e norms s papunsis mund t merren n rrug t
ndryshme. Si burime kryesore statestikore mund t shrbejn vrojtimet statistikore, regjistratort
e Zyrave t Puns ose regjistrat e sigurimeve pr papunsin. Shpesh her, vlersimet zyrtare mbi
papunsisn mbshteten n mnyr krahasuse n t dhnat e m shum se nj burimi. Megjithat,
vende t ndryshme mund t mbshtetn n burime t ndryshme, gj q e vshtirson, n nj far
shkalle, krahasimin e treguesve prkats midis tyre.
N nj koh t dhn, nj individ mund t jet i zn me pun, i papun ose jasht forcs puntore.
I zn me pun (i punsuar) konsiderohet ai person q kryen nj pun t pagushme, qoft edhe
kur mungon prkohsisht n pun pr shkak se sht i smur, me pushime ose n grev.
T papun konsiderohen ata persona q nuk jan n pun por krkojn pun n mnyr aktive,
ose q presin t rikthehen n pun. N nj prkufizim m t plot, nj person sht i papun n
qoftse nuk punon dhe a) ka br prpjekje specifike pr t gjetur nj pun gjat katr javve t
fundit, b) sht pushuar nga- -puna dhe pret q t thirret prsri n kt pun, c) sht duke pritur
t njoftoht pr nj pun t re muajin e ardhshm.
T punsuarit plus t papunt prbjn - Forcn puntore.
T gjith t tjert q jan n mosh pune por nuk jan t zn me pun, nuk prfshihen n forcn
puntore ose n t papunt, ata konsiderohen thjesht jasht forcs puntore. Ky grup prbhet nga
44
Hyrje n ekonomi
pensionistt, studentt, nxnsve n moshe pune, ata largohen nga tregu i puns pr t rritur,
fmijt si dhe personat q nuk krkojn pun pr arsye t ndryshme.
Duke ditur numrin e t pa punve dhe numrin e forcs puntore, mund t llogarisim normn e
papunsis:
Norma e papunsis(%)=
N tabel kemi paraqitur nj shembull konvencional t llogaritjes s treguesve t msiprm t
tregut t puns.
1.Popullsia totale (n milion
258,4
63
117,4
115,4
a) T punsuar
107
b) t papun
8.4
4. Norma e papunsis (n %) =
8.4: 115=7.3%
___________________________________________________________________
Shpesh her treguesit e papunsis prjashtojn ata individ q jan t papun por kan humbur
shpresn pr t gjetur pun dhe pr kt arsye kan hequr dor nga krkimi aktiv pr nj vend
pune. Kta quhen t papun t dshpruar (ose t dekurajuar). Sidoqoft, kur heqin dor nga
krkimi i nj vendi pune, ata duhet t prjashtohen edhe nga kategoria e forcs puntore.
N nj periudh reesioni ka nj rritje n numrin e individve q nuk mund gjejn pun me koh
t plot. Ata jan t detyruar , jasht dshirs s tyre , q t pranojn nj pun me koh t
pjesshme. Nj punsim i till i pjesshm shpesh nuk prfshihet n statistikat e papunsis.
45
Hyrje n ekonomi
2.Papunsia strukturore
Kjo lloj papunsie ndodh kur ekziston nj mosprputhje strukturore afatgjat midis krkess
dhe oferts pr pun. Kjo mosprputhje mund t ndodh sepse krkesa pr nj lloj pune rritet
ndrkoh q krkesa pr nj lloj tjeter pune bie dhe oferta nuk i prshtatet shpejt kti ndryshimi.
Kto ndryshime n krkesn dhe n ofertn pr pun ndodhin sidomos pr shkak t ndryshimeve
fondamentale n degt baz t ekonomis. Nj dukuri e till shoqrohet me rnien e degve
kryesore dhe pr pasoj, edhe me vjetersimin e aftsive apo mjeshtrive t lidhura me to.
Problemi bhet veanarisht serioz n rajonet ku kan qen t koncentruara kto deg.
Koncentrimi i degeve depresive t ekonomis ja l vendin koncentrimit t papunsis n kto
rajone.
Imobiliteti profesional (mungesa e gadishmris dhe vshtirsit pr t braktisur profesionet e
vjetra dhe pr prvetsimin e profesioneve t reja) dhe imobiliteti gjeografik (mungesa e
gadishmris dhe vshtirsit lidhur me largimin nga rajonet depresive pr arsye sociale,
ekonomike, etj), kontribuojn n ruajtjen e niveleve t larta t papunsis n rajonet depresive
pr nj koh t gjat.
Vet ndryshimet strukturore n degt e ekonomis mund t ndodhin pr shkaqe t ndryshme, pr
shembull, zhvillimi dhe aplikimi i teknologjive t reja, ndryshimet afatgjata n preferencat e
konsumatorve, etj.
46
Hyrje n ekonomi
9.2.Papunsia sezonale
Papunsia sezonale lidhet me karakterin stinor t prodhimit. Kjo form papunsis shfaqet n
degt e industris s ndrtimit, n bujqsi, n shrbime, n turizm, etj., sepse n kto deg
karakteri stinor i prodhimit dhe kushtet e motit paraprcaktojn edhe krkesn pr pun.
Cilat jan shkaqet e papunsis?
Pr asnj shtje tjetr t teoris ekonomike ekonomistt nuk i kundrvihen kaq shum njri tjetrit
se sa pr qshtjen lidhur me shkaqet e papunsis. N tregun e mallrave nj ekuilibr i prishur
rivendoset,ndr t tjera, duke ngritur apo duke ulur mimin. Por n tregun e puns nuk mund t
ndodh e njjta gj. Pr shembull, spitalet krkojn infermer ose ajo sht shum e pakt.
Ndrkoh mijra puntor eliku dshirojn t punojn me pagn ekzistuese t tregut, por nuk
gjejn pun mbasi nuk ka krkesa nga firmat q t punsojn puntor eliku. Pse ndodh kshtu?
Pr ti dhn prgjigje ksaj pyetjeje duhet t mbajm parasysh bazat mikroekonimike t
papunsis. Prgjithsisht pranohet se n sjelljen e faktorit pun nj rol prcaktues luajn pagat.
Por pikrisht ktu fillon dallimi midis ekonomistve lidhur me shpjegimin e papunsis dhe
natyren e saj.
Sipas njres pikpamje, shkaku i papunsis duhet krkuar n ngurtsin e pagave. Pagat jo
fleksibile i japin papunsis karakter t detyruar. Sipas pikpamjes tjeter, pagat jan fleksibile, jo
t ngurtsura dhe n kto kushte papunsia nuk mund t konsiderohet e detyruar, ajo sht
papunsi e vullnetshme.
Papunsia e vullnetshme. Arsyet e mungess s dshirs pr t punuar n nj nivel t dhn t
pags orare t tregut mund t jen t ndryshme.
Ato mund t lidhen me prferencat q kan individt pr koh t lir dhe pr pun,pr t ndjekur
shkolln, pr tu kujdesur pr fmijt, etj. Por sht e rndsishme t theksojm se papunsia e
47
Hyrje n ekonomi
vullnetshme mund t jet ekonomikisht efiente. Pra , ekonomia mund t punoj me efiienc m
t lart pavarsisht nga fakti se ajo gjeneron nj numr t caktuar t papunsh.
Si prfundim, mund themi se, n nj treg pune t karakterizuar nga nj pag plotsisht fleksibile,
nuk mund t ket papunsi t detyruar. Edhe n kt treg, ashtu si mimet n tregun e t mirave
dhe t shbimeve, mimi i puns (paga) luhatet lart e posht, deri sa tregu t pastrohet (t
rikthehet n ekujlibr).
Papunsia e detyruar. Kejnsi dhe shum ekonomist t tjer theksojn se papunsia e lart q
ndodh n fazn e recesionit nuk reflekton vendimet e vullnetshme t individve pr t mos
punuar n nj nivel t dhn t pags orare t tregut. Sipas mendimit t tyre, papunsia ciklike
ndodh sepse pagat jan jofleksibile. Pagat jo fleksibile nuk jan n gjendje t rregullojn me
shpejtsi mungesn ose tepricen e forcs puntore n tregun e puns.
Kur ka nj tepric puntorsh firmat do t ken krkesa m rigoroze pr kualifikim dhe aftsim,
dhe do t zgjedhin midis tyre puntort m t kualifikuar dhe m me eksperienc.
9.3.Burimet e inflaciont
Ekzistojn pikpamje tndryshme lidhur me shkaqete ,burimet e inflacionit .Sido qoft
mbizotron pikpamja se inflacioni tentont jet inercial domthn me norma te pandryshuara
prderisa n ekonomi nuk kan ndodhu ndryshime t rndsishme n ann e oferts dhe t
krkeses.N kt mnyr ,n funksion t analizs s burimeve t inflacionit duhet t dallojm
inflacionin inercial inflacionin nga kerkesa dhe aj nga oferta
Inflacioni inercial ,quhet ndryshe inflacion I parashikushm ose I pritshm ,perderisa
norma e inflacionit sht e qendrushme (inerciale),per sa koh nuk ndodhin ndryshime n ann
e krkess dhe t oferts .Shpesh n mnyr figurative inflacioni inercial krahasohet me nj qen
t vjetr q fle. N qoft se qeni goditet n kmb ,qeni do t lviz pak por pastaj do t shtrihet
n vendin ku ishte para goditjes .Vetm n qoft se goditet fort sidomos n kok do t krcej
prpjet ,N ekonomin e vendev t zhvilluara kapitaliste ,inflacioni ka shprehur qart nj prirje
inerciale ,duke patur nj norm pak a shum t qendrushme ,
Por inflacioni jo gjithmon qndron n nj norm konstante ,sepse ekonomia nuk sht
si nj qen I vjetr q flepr nj koh t gjat Ajo her pas here pson goditje t ndryshme q
mund t vijn si pasoj e nj krkese t lart apo t ult ,t t korrave jot mira n bujqsi
,luhatjeve n kurset e kmbmit valuator ,ndryshimeve n produktivitetin e puns dhe ngjarjev t
tjera ekonomike .Kur ndodhin fenomene t tilla n ekonomi pritjet e agjetve ekonomik mund t
ndryshojn ,pra ndryshon edhe norma e parashikuar e inflacionot .N varsi nga fakti nse
48
Hyrje n ekonomi
goditja ekonomike lidhet me krkesn apo ofertn agregate ,inflacioni rezultues ,quhet inflacion
nga krkesa dhe inflacion nga oferta
qeveria
pr nj periudh
Buxheti sht i pr dhe br nga pjes jot e domosdoshmrisht t barabarta: Shpenzime dhe
t ardhurat, ai shrbene pr t regjistruar dhe kontrulluar si kryrjen e shpenzimeve ashtu edhe
realizimin e t ardhurave t planifikuara. N buxhetin qeveritar si shpenzime ashtu edhe t
ardhurat paraqiten t detajuara ,prkatsishtsipas drejtimeve t kryera s shpenzimeve
(arsim,mirqenie, mbrojtje etj) Kurse burime t t ardhurave (taksa mbi t ardhurat
individuale,taksa mbi sigurimet sociale, taksat mbi te ardhurat e korporates etj,)
Buxheti qeveritar mund te jete me tepric positive (sufiqitar)me tepric negative
(defiqitar)ose i balancuar, ne qoft se t ardhurat i tejkaloj shpenzimt buxheti sht sufiitar
,kurse shpenzimet tejkalojn t ardhurat sht deficit ,kur t ardhurat jan t barabarta me
shpenzime kemi buxhet t balancuar.
Pr t mbulur defiitin e buxhetit ne rastet kur buxheti sht defiitar qeveritar mund t
ndjek dy rrug:
49
Hyrje n ekonomi
50
Hyrje n ekonomi
Zgjeruese
Kufizuse
Aktive
-Rritja e shpenzimeve
-Ulje e shpenzimeve
qeveritar
Qeveritare
-Rritje e taksave
-Ulje e taksave
-ose t dyjat
( 1)
-ose te dyja (2)
Automatik
Kompensim pr papunsin
Kompensimi pr papunsin
Asistenca sociale (3)
Asistenca sociale (4)
Stabilizatort kryesor automatik t ciklit t biznesit q veprojn n kuadrin e sisitemit fiscal
jan kuadrin e sisitemit fiscal jan:
a)Ndryshimet automatike t t ardhurave nga taksat-n vendet perendimore zbatohet sot
shkallt
t gjer
t taksat progresive mbi te ardhurat personale apo t
korporatave,karakteristika e tyre sht se me rritje t ardhurave rriten edhe norma e taksave,n
kto kushte sistemi fiskal i prgjigjt n mnyre automatike dhe n drejtimin e duhur do
ndryshim i papritur ne ekonomi.Ne qofte se te prodhimi bie ather t ardhurat nga taksat bien
automatikisht duke i rritur relativishte te ardhurat e disponushme e pr pasoja edhe shpenzimet
pr konsum apo investime,kures ne periudhen inflacioniste do t rriten t ardhurat nga taksat do
te ulen t ardhurat personale duke ndikuar n paksimin e konsumit e pr pasoj edhe t krkess
aggregate si dhe duke ulur spiralen page-mim.
b) Pagesat pr papunsin,fondet e bamirsis dhe pagesat e tjera t transferushme-ne
situate depressive kur dhe papunsia sht e lart pagest pr papunsin rritn,kurse n situta
inflosianiste ato ulen.Pra fondet pr papunsin rriten dhe ulen n drejtim t kundrt me
lvizjen ciklike,dkue sjell efekte stabilizuse,ku e njeja gje mund t thuhet edhe pr programet e
ndyshem t ndihms ushqimore t ndihms mjeksore etj,gjith ashtu stabilzatore automatik
vuajn nga dy mangsi:
1.Efektet negative n ofertn aggregate
2.Problemi i pengess fiskale
Efekte negative n ofertn agregate-normat e larta te taksave mund te frenojm ofertn
agregate dhe t deklarojn iniciativn.Nj rritje me normen marxhinale t takss mbi t ardhura
shte njjt me nj rritje n kosto marxhinale t puns.
N masn q taksat progresive mbi t ardhurat frenojn rritjen e krkesn aggregate sa m e
vogel t jet rritja n oferte aggregate aq m e madhe do t ishte nora e inflacionit.Pagat e larta
pr papunsin mund t rrisin qndrushmerin e papunsis sepse mund te nxisin njerzit q t
presin pr t gjetur punn e prshtatshme n vend q t ndikoj n zvoglimin e efektit
prfitues pr t papunsuarit nga stabilizuesi automatik ,megjithatn masn q kijo papunsi
sht m shum vullnetare se sa jo vullnetare mund t thuhet se problemi i papunsis sht m
i qet,
51
Hyrje n ekonomi
52
Hyrje n ekonomi
S pari:tradicionalisht deri 50-60 vvjet m pare,financat publike jan mbshtetur n tre parime
baz t prcaktuar q n kohn e Adam Smithit.
Financat publike jan thjesht nj aplikim i financave t familjes,ne qofte se nj familje
shpenzon m shum se sa t ardhurat e saj mujore,ajo shkon n falimentim dhe varfri,e
njjta gj sht e vrtet edhe pr qeverin
Buxheti duhet t jet i balancuar do vit dhe i kufizuar duke zbatuar kritere strict pr
shpenzimet
Buxheti qeveritar sht nj barr pr brezat e ardhshm
Shum specialist t ksaj fushe mbrojn idene se nuk sht e domosdoshme q qeveria
t ndjek politikn e balancimit t buxhetit por mund t zbatoj edhe nj buxhet defiitar.
Se dyti financat publike modern bjn dallimin midis defiiteve strukturore dhe
defiiteve ciklike duke perdor vemendje tek defiitet strukturore
Deficit strukturor dhe ai ciklik jan pjes prbrse e defiitit aktual,
53
Hyrje n ekonomi
54
Hyrje n ekonomi
Cili sht mekanizimi i Croding out Supuzojmsese qeveria fillon zbatimin e nj projekti
pr ndertim rrugsh duke rrit shpenzimet qeveritare pr mallra dhe shrbime,
Rritja e shpenzimve qeveritare do t thot rritje e krkesave pr para,por rritja e krkeses pr
paran sht kur oferta monetare supozohet e pandryshushme on n rritje normn e interest , ne
e dim serritja e norma e interest dekurajon investimet si dhe shpenzimet e tjara t ndjeshme ndaj
nors s interest.Pr rrjedhoj do t ulej efektiviteti i politiks fiskale si rezultat i ndikimit t
tregut monetare
Theksojm se croding out lidhet me politikn fiskale active pra me efektet e defiitit
strukturor dhe jo me at ciklik,n qoft se deficit ka natyre ciklike logjika e croding out nuk
ekziston .ndodh keshtu sepse depresioni shkakton rnie m krkese pr para e pr pasoj on n
uljen e norms s interest,q ka efekte nxitse tek investimet
Shumica e ekonomistve bien dakort q deficit strukturor ndikon ne reduktimin e
investimeve ,diskutimet dhe kundrshtimet midis tyre lidhen me faktin sesa sht masa e ktije
reduktimi.Kur politika fiskale stimulon ekonomin nprmjet rritjes s shpenzimeve
qeveritare,krkesa pr para rritet dhe kur oferta monetare sht fikse noram e interest rritet
,Rritja e norms s intersit do t vazhdoj deri n at mas sa rnia e investimeve t arritj n
masn e plot t rritjes s shpenzimeve qeveritare
Pra sipas pikpamje klasike-monetariste rnia e investimeve q sht 100% e barabart me
rritjen e shpenzimeve qeveritare do t eliminoj plotsisht efektin e politiks fiskale ,prarritjen e
GDP pr shkak t rritjes s shpenzimeve qeveritare,por shum ekonomist mendojn se
kndvshtrimi klasik-monetarise sht nj rast ekstrem,nj pjes e tyre pohojn se kur
ekonomia sht n pra kur ka burime t paprdorura ,deficit mund t ken ndikim inkurajus
mbi investimet
55
Hyrje n ekonomi
N vitin 1988 borxhi public i SHBA ishte 1790 miliard dollar ose 37% e GDP
vjetore.Vatem pagesat e interest pr borxhet prfaqsonin 3.2% t GDP.
Po kshtu m 1818 Anglia kishte nj borxh publik q vlrsohej sa dyfishi i fuqi s saj
N t kundrtn n vitet 70 megjithse me nj borxh publik modest ekonomika Angleze ishte
zhytur n stanchion.Pra nuk ka arsye pr paragjykuar do borxh qeveritar si dukuri t dobsi
apo si faktor frenimi pr ekonomin dhe popullsin e vendit ,Megjithat borxhi qeveritar
prfaqson nj barr pr ekonomin dhe popullsin e vendit q e ka kt borxh,borxhi
shoqrohet me nj varg problemesh si :
1 .Nevojat pr ti shrbyer borxhit t jashtm;
2. humbja e efiences pr shkak t rritjes s taksave n mnyre q t paguhet interest dhe vet
kstet e borxhit;
3.zhvendosja e kapitalit ku njrzit mbajn nj borxh public n vend t akteve t bazuara n
capital;
Le te sqarojme m radh problemet e msiperme
Para se gjithash duhet t bjm dallimin midis borxhit t brendshm dhe borxhit t jashtm
Borxhi i brendshm sht q nj vend i detyrohet qytetarve t vet,edhe relativisht e prhapur
pikpamja e borxhi i brendshm nuk prbn ndonj barr sepse n kt rast i jemi borxh
vetvetes ndrsa
Borxhi I jashtm prfaqson borxhin q nj vend u dtyrohet t huaja dhe sht nj zbritje neto
nga mallrat shrbimet n dispozicion t njrzve t vendit borxhi .
Vende t tilla si Polonia ,Brazili dhe Meksika ishin t detyruar gjat viteve 80 t siguronin
balance tregtare positive pr ti shrbyer borxhit t jashtm .Kshtu pr shembull Brazili apo
Meksika n mesin e viteve 80 duhet t paguhet 1/4ose1/3 e t ardhurave nga eksporti pr ti
shrbyer borxhi borxhi t jashtm duke ulur n kt mnyr konsumuin e mundshem Brenda
vendit.
56
Hyrje n ekonomi
10.2.Zhvendosja e kapitalit
Ndoshta pasoja me serioze e nj deficit t madh qeveritar sht zhvendosje e kapitalit
nga stoku i pasuris s nj vendi. Njerzit i mbajn pasurit e tyre n forma t ndryshme t cilat
mund ti ndajm n dy grupe: (1) letra me vler t qeveris (bono thesari, obligacione), (b)
aktive, q n fund t fundit paraqesin pronsi mbi kapitalin privat, tokn, etj.
N qoft se rriten zotrimet e obligacioneve nga njerzit, duke e marr t pandryshuar
shumn e pasuris s tyre, kuptohet q do t zvoglohen aktivet q prfaqsojn zotrim capital.
Pra, kapitali. Privat do t zvendsohet, do t zhvendoset nga borxhi qeveritar.
11.MARRDHNJET EKONOMIKE
NDRKOMBTARE
Sistemi ekonomik i mbshtetur n tregun presupozon lidhje t ngushta midis ekonomive
t vendeve t ndryshme, lidhje q vijn duke u thelluar vazhdimisht. Kto lidhje realizohen
nprmjet dy kanaleve kryesore, tregtare dhe financiare. Analiza e marrdhnieve q shprehin
kto lidhje prbn nj fush t veant t teoris ekonomike, q quhet Ekonomiksi
ndrkombtar.
Disa nga elementet dhe nocionet kryesore q studjon kjo shkenc do t mundohemi ti
paraqesim n vija t prgjithshme nprmjet analizs s tregtis ndrkombtare, bilancit t
pagesave dhe tregut valuator.
57
Hyrje n ekonomi
58
Hyrje n ekonomi
Vendet
Australia
Kina
Grur (1 kg)
2 or pun
6 or pun
Oriz (1 kg)
4 or pun
8 or pune
Si shihet, Australia ka avantazh absolut ndaj Kins, sepse pr do njsi grur apo oriz
harxhon prkatsisht m pak pun.
Por kjo nuk do t thot q pr Australin sht m efektive q t prodhoj vet gjith
sasin e grurit dhe t orizit q I nevojite. N pamjen e par mund t duket paradoksale, por do t
ishte m efektive pr t dy vendet q ato t specializohen n prodhimin e produkteve ku kan
avantazh krahasues, pavarsisht nga avantazhi absolute. Por sht avantazhi krahasues?
Avantazhi krahasues prfaqson nj ligj, sipas t cilit nj vend mund t specializohet n
prodhimin dhe eksportin e atyre mallrave q mund tI prodhoj me kosto relativisht me t ult dhe
t importoj ato mallra q mund tI prodhoj me kosto relativisht m t lart. Avantazhi krahasues
llogaritet duke u mbshtetur n koston opportune t secilit produkt. N shembullin ton, pr
Australin, kosto opportune e nj kg.gruri sht kg oriz, sepse pr t prodhuar nj kg grur m
shum, duhet t heqim dor nga prodhimi i kg oriz. (Pr nj kg grur duhen 2 or pune, pra aq
sa duhen dhe pr kg oriz). Pr Kinn, kostoja opertune e 1 kg gruri sht e barabart me kg
oriz (sepse pr nj kg grur n Kin duhet 6 or pun dhe po kaq duhen edhe pr kg oriz). Pra
kostoja opportune e grurit austalian sht m e ult se kostoja opportune e grurit kinez (sepse
sht m e vogel se ), prandaj themi q Australia ka nj avantazh krahasues ndaj Kins n
prodhimin e grurit.
59
Hyrje n ekonomi
-a-
-b-
mij
5 _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
4 ---------------------------------------------------------------------3 ---------------------------------------------------------------------------2 ---------------------------------------D--------------------------------------------A
1oo
400
moll ton
100
D
moll ton
6 -----------------------------------------------------------------------5 _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
60
Hyrje n ekonomi
3
2
D
200
700
moll ton
500
moll ton
S*
100 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
3
2
D
200
700
D*
moll ton
500
moll ton
Ekuilibri n tregun grek arrihet n mimin 2000 dhrahmi pr ton. Duke supozuar kursin e
kmbimit 1 dhrahmi = 0,5 lek,ather mimi i ekuilibrit do t ishte 1000 lek pr ton. mimet e
ekuilibrit t tregut n t dy vendet, prkatesisht 5000 lek dhe 1000 lek, quhen mime t
tregtis zero.
Pr t par se si prcaktohet mimi dhe sasia q tregohet midis dy vendeve i referohemi
Figurs 24.4.
Figura 24.4:Ekuilibri n tregun ndrkombtar t mallrave
mimi
(000)
5
S* G
61
Hyrje n ekonomi
3 ------------------
D*SH
D*G
250
Pika E ku pritet krkesa e teprt (pr importe) e Shqiperis me ofertn e teprt (eksportet)
t Greqis, sht pika e ekuilibrit, t cils i prgjigjet mimi 3000 lek pr ton. Sasia e importuar
nga Shqipria do t jet 250 ton dhe po kaq do te jet sasia e eksportuar nga Greqia.
Konkluzioni q mund t nxjerrim sht se niveli i mimeve dhe sasis s importuar, varet
nga forma konkrete e kurbave prkatse, por, sidooft ky mim nuk mund t jet as m i vogl
se 1000 lek/toni dhe as m i madh se 5000 lek pr ton.
Analizn e msiprme e zhvilluam duke supozuar nj treg t lir ndrkombtar, pra nj treg
plotsisht konkurues. N fakt, praktika vrteton se n koh t ndryshme dhe vende t ndryshme
shteti ndrhyn duke kufizuar tregtin e lir, duke ndjekur politika proteksioniste. Cilat jan
argumnetet q e mbrojn proteksionizmin dhe kundrshtojn tregtin e lir?
62
Hyrje n ekonomi
Zrat e bilancit
Kredi
63
Debi
Tepric
Hyrje n ekonomi
I.
Llogaria korente:
1.
Veprime tregtare
2.
Veprime
jo
tregtare,
3000
4500
-1500
40
20
+20
-1480
2000
600
+1400
transferta etj.
3.
Llogaritja e kapitalit:
4.
Lvizja
kapitaleve
Bilanci
tregtis
+1400
kapitalit
III.
Mosprputhja
statistikore:
6.
Shuma kompensuese
IV.
10
Rezervat zyrtare:
7.
-70
8.
+70
Totali:
64
Hyrje n ekonomi
65
Hyrje n ekonomi
ndryshimi i faktorve q i kemi marr t dhn,e zhvendos kurbn e krkess pr lek posht ose
lart n vartsi t ndikimit specifik t do faktori.
66
Hyrje n ekonomi
Greqia do t rris ofertn e lekut n qdo kurs t dhn kmbimi t lekut me dhramin,
duke e zhvendosur kurben e ofertes pr lek djathtas posht. Po qe se zvoglohet Y,
ather kurba e ofertes e do t zhvendosej majtas lart.
Rritja e PSH/PG do t thot q qmimet e mallrave shqiptare bhen m
t shtrenjt n krahasim me ato t mallrave greke, duke nxitur importin e tyre nga
Greqia. Si rrjedhim, oferta e lekve n kmbim m dhrahmit q nevojiten pr t bler
kto mallra greke, pr qdo kurs t dhn t kmbimit t lekut me dhrahmin, do t rritet,
prandaj kurba e ofertes e lekve do t zhvendoset majtas posht. Po qe se PSH/PG
zvoglohet, ather kurba e ofertes do t zhvendosej djathtas lart.
Ulja Ish /Ig do t thot q investimet financiare n Greqi bhen m t
levrdisshme, duke nxitur daljen e kapitaleve jasht, pra n do kurs t dhn t
kmbimit t lekut, rritet oferta e lekve n kmbim me dhramin, pr t bler letra me
vler n Greqi. Prandaj, kurba e oferts e lekve zhvendoset majtas posht. E kundrta
ndodh Ish /Ig rritet : kurba e oferts zhvendoset djathtas lart.
Ekuilibri n tregun valutor vendoset n pikprerje e kurbs s krkess pr lekt me
kurbn e ofertes s lekve. Ktij ekuilibri n figurn 24.5 (a) I prgjigjet nivelit e0 I
kursit t kmbimit dhe l 0 i sasis s treguar t lekve. Figura 24.5 : Tregu valutor
Ndryshimet n faktort e tjer qojn, si theksuam m lart, n zhvendosjen t kurbave t
krkeses dhe t ofertes, duke vendosur nj ekuilibr t ri. Pr shembull, po qe se t
ardhurat e grekve rriten, pra rritet YG ather, siq treguam m lart kurba e krkess pr
lek do t zhvendosej djathtas lart, duke quar n nj ekuilibr t ri E1, si tregohet ne
figurn 24.5(b). Ktij ekuilibri i prgjigjet nj kurs m i lart kmbimi, e1,dhe nj sasi m
e madhe e lekve t kmbyera i1.
Llojet e kurseve t kmbimit
Kurse kmbimi fikse. Sistemi i kurseve fikse t kmbimit ka qen mbizotrus deri ne vitin
1973, kur u prish marrveshja e Bretton Woods-it. Kto kurse prcaktohen zyrtarisht nga
shteti dhe jan relativisht t pandryshueshme. Niveli i tyre ruhet nprmjet ndrhyrjes s
Banks Qndrore, e cila shet ose blen valuta t huaja, sipas nevojav t tregut valutor. Pr
shembull po q se n treg ka tepric krkese pr lek, pra ka presion pr t rivlersuar
lekun, ather Banka Qndrore ndrhyn duke shitur lek dhe duke bler valuta te huaja,
pra ajo ploteson nevojat pr lekt dhe rrit rezervat e saj ne valut t huaj. Ndyshimi i
kurseve fikse bhet zyrtarisht dhe , n ket rast thuhet se kemi t bjme me rivlresim
kur rritet kursi i kmbimit dhe m zhversim kur bie kursi i kmbimit. Pr shembull, n
qoft se supozojm qe kursi i kembimit t lekut me dhrahmin, sht 1 lek = 2
dhrahmi, themi q leku sht rivlersuar n qoft se kursi bhet 1 lek = 2.5 dhrahmi, dhe
e kunderta themi q leku zhvlresohet kur kursi i kmbimit bie.
Kurset luhatse t kmbimit prqaktohen drejtprdrejt nga forcat e tregut. Ato
ndryshojn sa her q ndryshojn edhe faktort q prcaktojn krkesen dhe ofertn e
67
Hyrje n ekonomi
68
Hyrje n ekonomi