Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), [2009], say: 23, ss. 25-35.

FERD KM VE VAHDET- VCD ADLI ESER

Sleyman ULUDA *

zet
Ferd Km ve Vahdet-i Vcd Adl Eseri
Bu alsmada Ferd Kmn Vahdet-i Vcd adl eserinin tantm yaplarak akademik evrenin
dikkatine arz edilmektedir. Ferid Kam'n bu kitab Cumhuriyet dneminde vahdet-i vcud hakknda yazlan ilk eserlerden biridir. Ferd Kmin vahdet-i vcd kavramn nasl tahlil edip yorumlad ve panteizmle mukayese edilerek nasl akland zerinde durulmaktadr. nk
Ferd Km bir taraftan panteizmin mahiyeti, esaslar, eitleri, ve tarihi geliim srecini ele
alrken, dier taraftan tasavvuf erbabnn ortaya koyduu vahdet- vcudu mslman dnrlerin nasl algladklarn aklamaktadr.
Anahtar kelimeler: Ferid Kam, vahdet-i vcud, panteizm, varlk.
Abstract
Ferd Km and His Work Wahdat al-Wujd
In this study we introduce Ferd Kms work, entitled Wahdat al-Wujd, to the attention of
academic circles. We concentrate on the way how Ferd Km analyzes the concept of wahdat alwujd and compares it with philosophical and mystical pantheism. While on the one hand Km
elaborates on the essence, principles, varieties, and historical development of pantheism, on
the other hand he focuses on the Sufi concept of wahdat al-wujd and how the Sufi
authoritative figures perceive and formulate this subtle notion.
Key words: Ferid Kam, wahdat al-wucud, pantheism, being.

Ferid Km'n vahdet-i vcd isimli eseri 20. yzyl banda bu konuda yazlan birka eserden biridir.1 171 sayfalk kitabn banda mellifinin
Darlfnn-i Osmn Edebiyat Muallimlerinden Ferid ifadesi yazldr.
Daha sonra u ifade gelir: Sebl'r-Read Cerde-i slamiyesi ile mklt
*
1

Prof. Dr., Emekli retim yesi

Bu konuda Trke yazlan ve eski harflerle yaymlanan dier iki nemli eser: smail Fenn
Erturul, Vahdet-i Vc'ud ve Muhyiddin Arab, Orhaniye Matbaas, stanbul 1328, (haz.:
Mustafa Kara, nsan Yay., stanbul 1999); Mehmed Ali Ayni, eyh-i Ekber'i Niin Severim,
Evkf- slamiyye Matbaas, stanbul 1339.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

26 | Prof. Dr. Sleyman ULUDA

suretinde nerolunduktan sonra ayrca bir kitap eklinde tab olunmutur.

(Matbaa- mire, stanbul 1331/1912). Eser blmlere ve alt blmlere ayrlm deildir. Eserin 56. sayfasnda u ifade var:
Buraya kadar Franszca bir eserden hulsaten naklettiimiz szlere burada nihayet vereceiz... (s. 56).

Merhum mer Ferid Km Bey konuyla ilgili bilgileri Franszca bir kitaptan zet olarak aktaryor ama kaynan adn ve yazarnn ismini vermiyor. Ayn husus eserin dier yerlerinde de zaman zaman tekrarlanyor. Eserin 56. sayfaya kadar olan ksm zaten eski Yunan'da, Hristiyanlkta ve
Hindistan'da grlen panteist ve monist grlere, inanlara ve filozoflara
ayrlmtr.
Bu eserin Sebeb-i Tahrr bal altnda yazarn Srt- Mustakm'de
yaymlad Musahabt balkl makalelerini Rusya'da yaynclk yapan
bir zatn okuduunu, o makalelerden birinde grd vahdet-i vcd ile
ilgili fikirlerin dikkatini ektiini, bu konuda daha fazla bilgi edinmek iin
kendisine mektup yazdn ifade ediyor.
Bu zat: Vahdeti Vcd ile filozoflarn panteizmi arasnda bir fark yoksa
birinin kymeti dierinden ziyade olmamak lazm gelir, diye dnyor.
Merhum Ferit Km: Bu fikrin vehle-i ulda her zihne tevrd zarur
olduundan Fakir de sahib-i mektubu bu itikadnda mazur grdm, diyor.
Eserin yazl sebebi o mektup sahibi. Yazl maksad ise u: Vahdet-i
vcd hakknda dnceyi derinletirmekten ziyade, bunu benimseyen
mmetin byklerinin fikirleri ile filozoflarn fikirleri arasndaki ekil benzerliinden dolay saplan tereddt vadisinin tehlikeli bir kmaz bir sarmal
olduunu, o vdiyi kral yolu (h-rh) sananlarn arab serb ile kartrr
bir durumda olduklarn anlatmaktadr (s. 59)
imdi eserin blmlerine geebiliriz.
1. Panteizmin Mahiyeti
2. Panteizmin Esas,
3. eitleri,
4. eitli Safahalarnn Bir Geliim Kanununa Tabii Olup Olmad,
5. Panteizm Hakknda Tarihi Bilgiler.
6. Hindistan da,
7. Yunanistan da,
8. skenderiye Okulunda,
9. Avrupada Panteizim, Pantaizmin Eletirisi ve Reddi (ss. 46-56).

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

Ferd Km ve Vahdet-i Vcd Adl Eseri | 27

Buraya kadar olan ksm Franszca bir kaynaktan zet olarak aktarlmtr.
1. Panteistler ve Vahdeti Vcudu benimseyen mutasavvflar (ss. 60-66).
2. Panteizme kar ileri srlen itirazlar (ss. 66-74).
3. Tasavvufun tarifi (ss. 75-79).
4. Vahdet-i Vcd nedir? (ss. 80-82).
5. Vcd kavram (ss. 83-93).
6. Vahdet-i Vcudu benimseyenlerin vcd terimine verdikleri mana
(ss.93-98).
7. Mesnevi rihi Abdullah Efendinin Vcd-varlk hakknda ki dnceleri (ss. 98-103).
8. mam- Gazalinin fikri ve Gelenbev merhumun bu konudaki aklamalar (ss. 103-107).
9. Mezhir Mazharlar Mezhebi (ss. 108-113).
10. Safiyye-i Kirmn A'yn- sbite (Arketipler) hakkndaki fikirleri (ss.
114-120).
11. Mmkn zatlarn varlklarnn olmamas (ss. 121-142).
12. Cevherler ve Arazlar (ss. 143-147).
13. Zaman ve Mekan (ss. 143-153).
14. Ezeliyet-Ebediyet (ss. 154-158).
15. Cevherler ve arazlar bahsinin devam (ss. 158-163).
16. Hazret-i eyh-i Ekber'in d lem hakkndaki fikri (ss. 164-168).
17. Fenomenizm: e'niye felsefe ekol (ss. 169-171).
Merhum . F. Kmn bir Franszca kaynaktan aktard bilgiler btn
felsefe tarihlerinde, ansiklopedilerinde ve felsefe szlklerinde bulunabilecek genel bilgilerdir. Gzel, anlalr ve akc bir ifade ile zetlenmi olmas
nemlidir.
Kitabn ilk blm panteizmin mhiyeti, panteizmin esas balklarn
tamaktadr. Panteizm pan/tm, theos/tanr kelimelerinden oluur ve tm
tanrclk anlamna gelir.
Franszca szlkteki tarif udur: Her eyin, yaratcsnn zatndan bir
para olduuna veya Allahn btn evrenin ruhu mesabesinde bulunduuna inanmaktan ibaret olan sufiye yolunun fikir ve meslei, irak hikmet,
mutlak birlik (s. 4). Dier bir tarif: Cenab- Hak ile eitli yaratklarn tmne mutlak varln birbirinden ayrlmaz iki farkl ekli olarak bakan din,
felsef meslee panteizm denir (s. 4). Panteizme daha ziyade Vcdiye
(Varlklk) denilmektedir.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

28 | Prof. Dr. Sleyman ULUDA

Yukarda verilen iki tarif hakiki tarif olmayp isim tariftir. Bu konuda
bir fikir vermeye yarar. Ancak birinci tarifteki sufiye yolu deyiminden
maksat mistiklerin tutuklar yoldur.
Pan-theos deyimi panteizmin btn eitlerinde getiine gre bu fikir
ve inan sisteminde tanr merkezdir. Pan\tm denilen evren ve ondaki
herey ise tanrnn almlar, eitli grnmleri ve paralardr.
Panteizm aslnda semavi dinlerde mevcut olan bir fikir ve inan deildir. Tamam ile felsefi bir teori ve dnce olup tanr fikri ile sk bir ekilde
balantldr, hatta tanr bu ekooln merkezidir. Bu zellii ile bu ekol hem
mistikleri hem de teologlar ilgilendirmitir. Ancak burada sz konusu edilen tanr semavi dinlerin Allah' olmayp filozoflarn akli karm ve soyutlamalarla ulatklar, fikirlerine gre ekillendirdikleri ve nitelikler atfettikleri filozofik ve metafizik mahiyette bir tanrdr. Semavi din mensuplarnn
panteizme olumlu bakmamalar, ou zaman da buna kar kmalar bundan kaynaklamaktadr.
Eski Hint dinlerinde, eski a yunan felsefesinde, skenderiye okulunda, orta a ve yeni a bat felsefesinde panteizmi esas alan felsefi sistemlre
rastlanmaktadr. Eski a Yunan filozoflarndan Ksenophanes, Herakleitos,
Anaksagoras, Zenon, Platon, Yeni Pltonculukta monist ve panteist unsurlar
bulunduu gibi orta a ve Rnesans dneminde de Johannes Scotus, Erih
Gena Eckard, N. V. Cusa ve Bruno, J. Bhme gibi panteistlere de rastlanmaktadr. Felsefi mahiyette olan panteizmin baz ekillerinde dini ve mistik unsurlara rastlanmaktadr.
Bazlarna gre panteizmin esas sonsuzun sonluda, tanrnn tabiatta
irek (mndemi, immanent) olarak bulunmasndan ibarettir. Dier bazlar
da bu cmleyi ters evirerek panteizm, sonlunun sonsuzda, tabiatn tanrda
yok olmasndan ibarettir diyorlar (s. 5). Panteizmin saysz trleri vardr (s.
15). Stoaclarn, yeni Pltoncularn, Spinozann, Hegel'in panteizmi bunlarn en fazla tannm olanlardr.
Panteizmin baz ekilleri:
1. Panpsiizim:Bir btn olarak tabiat bilinli (z-uur) sayar. Evreni
canl sayan Hilozoizmden farkldr.
2. Akozmik panteizm: Evreni gereklii olamayan bir grnten ibaret sayar.
3. Rasyonel veya Sudurcu (Emanationist) Panteizm: Yeni Pltonculuk-

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

Ferd Km ve Vahdet-i Vcd Adl Eseri | 29

ta olduu gibi evreni Bir-in almlar olarak grr

4. Hinduizmde ve Buda dininde de panteizmin eitli ekilleri grlr
5. Panenteizm: Tanrnn evreni tm ile deil bir blm ile ierdiini
kabul eder. K. C. F. Krause (.1829) Byle bir panteizmi savunur.
Buna panteizm de denir. Malbranchenin felsefesi de bu adla anlr.
O'nu gre Tanr evrenin tmn kapsayan ama evren tarafndan
tketilmeyen bir cevherdir.
6. Mistik Panteizm: Mistisizmin temel unsurlarndan bazlarn ierir.
Panteizm Tanr-Evren, Tanr-Tabiat zdeliini esas alr. Bununda
iki ekli vardr. Tanr hakikat tabiat onun bir alm ve grntsdr. Ya da tam tersine evren hakikattr. Tanr mevcut olan eylerin
tm ve toplamdr. Bunlardan birincisine.
7. Naturalist Panteizm (Vcudiye-i Tabiiye), ikincisine; h-Materyalist
Panteizm (Vcudiye-i Maddiye) denir.
Panteizm bazen idealizmle, rasyonalizmle, bazen naturalizmle, bazen
materyalizmle, bazen mistisizmle, bazen dinle ilikilendirilir. Bu kadar trleri bulunan Felsefi bir ekol, hepsini kapsayacak bir tarifle ifade etmek zordur. Bunlarn dine ve tasavvufa, zellikle Vahdet-i Vcuda yaknlklar ve
uzaklklar da birbirinden farkldr. Felsefe kkenli panteizmler arasnda bile
byk farklar varken baz panteistler; Tanr heptir, dier bazlar; Tanr
hitir (grntden ibarettir) derken vahdet-i vcudun onlarn hepsinden
farkl olaca bununla beraber onlarla ortak noktalar da bulunaca tabiidir.
Bunun en nemli sebebi baz mutasavvflarn benimsedikleri dini ve tasavvufi hayatlarna esas aldklar vahdet-i vcd inancnda tanr/ilah-alem deil, Allah-Alem ilikisinin esas alnm olmasdr. Burada ilahtan maksat
filozoflarn anladklar tanr anlay iken, Allah'tan maksat semavi dinlerdeki ilim, irade sahibi yaratc vcib'ul vcddur. Bununla beraber slam
toplumlarnda grlen baz tasavvuf hareketlerin tabiat veya maddeci
panteizme eilim gsterdiklerini de dikkate almak gerekir. Vahdet-i mutlaka
(monizm) ekol byledir.
Genllikle vahdet-i vcuddan bahseden Mslman dnrler ve mutasavvflarn btn eitleri ile panteizme, vcdiye adn verip reddettiklerini de dikkate almak lazmdr.
Panteizme Yneltilen Eletiriler
Panteizm semav dinlerin temelini oluturan yaratc ile yaratlan arasndaki

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

30 | Prof. Dr. Sleyman ULUDA

ayrm ortadan kaldrr. Sz konusu dinlerde yaratan ile yaratlan ayr ayr
varlklara sahiptirler. ki varlk arasnda herhangi bir benzerlik de yoktur.
ki varlk arasndaki mnasabet yaratlann (evrenin) yaratcnn eseri ve
mahlku olmas, O'na muhta bulunmas, O olmadan var olamamas ve var
olduktan sonra da O'nsuz varln muhafaza ve idame ettirememesidir.
Halbuki yaratan hibir ekilde yaratlana muhta deildir. Burada bir eit
dalizm/senevilik szkonusudur. Bu dalizm monizmle de badamaz.
Panteizm tanr ile evreni birbirinden ayrt eden ve farkl klan snrlar
ya tamamen yok eder veya andrr, silik ve farkedilmez hale getirir. Akn/mtel tanr yerine tamamiyle ikin/mndemi tanr ikame eder. Bu da
zaman zaman tanry evren ve tabiatla zdeletirmeye sebep olur. Sonuta
ilhada yol aar.
Panteizm gerek tanrnn irade zgrln (Fil-i Muhtr oluunu),
gerek bireylerin iradelerini ortadan kaldrarak kat bir cebircilie yol aar.
Bu da ibdet, ahlak ve hukuk hkmleri ile ykml ve sorumlu olan insan
sorumsuz hale getirir, ibahiyecilie sebep olur.
ABD'li dnr Hart Shorne, Charles (.1897) dualist bir tanr kavram
erevesinde sz konusu problemlere zm getirmeye alt. Onun bu
konudaki dnceleri Allah' ztlarn birletii bir zat(mecmuau'l-ezdd)
(bkz.Kani, Isttlahatu's-sufiyye) olarak gren bn-i Arabinin fikirlerini andrmaktadr. smail Fenni panteizme kar ne srlen tenkit ve itirazlar 9
madde topluyor ve bunlarn cevaplarn da kaydediyor.2 smail Fenni bu
eserinde ayrca Ali Kri, Aladdin Buhari ve bn Teymiye tarafndan vahdet-i
vcuda yneltilen itiraz ve tenkitleri cevaplandryor.
F.Km vahdet-i vcd ile ilgili olarak ileri srlen dnce ve delillerin
kesin olmadnn yani ikna-hatabe trnden olduunun farkndadr. Zaten
bu delillerin matematik bir kesinlie sahip olmadn belirtmektedir. Ona
gre manevi hakikatlar matematik bir kesinlikle ispatlamak esasen mmkn de deildir. Allah Teala'nn varl ile ilgili deliller ateistlerin varln
ortadan kaldrmaz. Ama bu durum bu dellilere deersiz ve yok hkmnde
saymamz gerektirmez.
rifler derler ki: Bir kimsenin vahdet-i vcd hakkndaki gr istidad kadardr, biri bakar, sadece kabuu grr, dieri kabukla birlikte iindeki z de grr, klar ise sadece z grr (s. 61). Vahdet-i vcd ile
ilgili grler pek oktur, nk istidatlar oktur, bu konudaki grlerin
farkl olmas da gayet tabiidir. Sadece kabuu grenler hayvan, kabukla
2

bk. Vahdet-i vcd Muhyiddin Arabi, stanbul 1328. Ss. 70-82.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

Ferd Km ve Vahdet-i Vcd Adl Eseri | 31

birlikte z (kr-lbb) de grenler insan mertebesindedir. Daha ileri gidip

yalnz z grenler rabbanidirler, demek de mmkndr.
F.Km, vahdet-i vcuda kil olan sofiye, deyimini kullanr. Bu deyim
bu grte olmayan sufilerin de mevcut olduunu ve bunun dikkate alnmas gerektiini gsterir.
Vahdet-i vcd hakikate vkf sufilerin zel irfan yoludur, diyen F.Km
hakiki tevhide ulamak iin mutasavvflarn bu mertebeye ykselmeyi zorunlu art saydklarn ifade eder.
Vahdet-i vcd hakknda ya akla ve fikre, veya zevke ve mahedeye
dayanarak konuulur. Birinci yol btn fikir adamlarna aktr kinci yol ise
usulne gre bu mertebeleri aan ve feyze mazhar olma mutluluuna erenlere zgdr. Aktan ve akn hallerinden herkes bahsedebilir. Ancak akn
lezzetini ancak klar bilir. Mevlana, ak nedir sorusunu sorana; bemen
ev bi-dn, benim gibi (k) olunca bilirsin demiti (s. 63).
Demek ki vahdeti vcd teorik olarak veya hem teorik hem de pratik
olarak, yani tadlarak, yaayarak renilir. Asl olan onu tadarak renmektir. ki bili arasndaki fark bir ehri plan zerinde grmekle ierisinde yaayarak grmek ve tanmak arasndaki fark gibidir.
Panteizm ve vahdet-i vcd arasndan ekil bakmndan benzerlie
bakp aralarndaki manevi fark dikkatimizden karmamalyz. Bu fark
iman ile ilhd arasndaki farkn aynsdr (s. 64).
Baz noktalarda bir mmin ile mlhid ayn grte olabilir hatta mminden daha fazla hikmet hakknda bilgisi olan mlhidler vardr. Byle
olmasayd mrikler tarafndan bile sylenmi olsa hikmeti kabul ediniz
denilir miydi?
Sufilerin vahdet-i vcd hakkndaki kanaatleri panteizmin ayns ise
eit eit ibadetlere, taatlara, amellere ve ilelere ne lzum var? Panteistlerin eserleri okununca maksat hasl olur, eklindeki iddia teorik alanla ilgili
olarak doru olabilirse de zevk ve mahede itibar ile asla doru olamaz.
Vahdet-i vcudda asl olan amel, taat, ve ibadetle ulalan hal ve zevktir.
Vahdet-i vcd tek bir varlk esasna dayandnda Hlik ile mahlku,
ma'bd ile abidi, Rab ile kulu birbirinden ayran ince izgiyi tesbit etmek
baz hallerde mmkn olmamakta ya da ok zor ve yanl olarak mkn
olmaktadr. Varlk bir tek o ise, o da yce Allah ise, kulun hakiki bir varl
yok ise kim kime ibadet ve kulluk etmektedir? gibi sorular sk sk sorulmaktadr. Bu yn ile vahdet-i vcd olduka kaygan bir zemindir. Bu zeminde
ayakta durabilenlerin says fazla deildir, ounun aya kayar ya ibhe

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

32 | Prof. Dr. Sleyman ULUDA

veya ittiht-hull ukuruna yuvarlanp gider. Vahdeti vcudu savunanlarn

hepsi bu noktaya dikkat ekerler. F.Km bu konuda diyor ki: Gerek fikir ve
nazar gerek zevk ve uhd mevhibelerinden nasibi olmayan bir takm cahillerin vahdet-i vcddan dem vurmalar, ondan bundan iittikleri yahut hibir ekilde manasn anlamadan okuduklar kitaplarda ki szleri senet ve
delil sayarak sama sapan, ipe sapa gelmez laflar etmeye crret etmeleri, bu
suretle ksa gnde yz kere iman ve islam dairesinin dna kmalar akla
manta sacak bir ey deildir. Bu yol ya hikmet yoludur veya zhd ve
takv yoludur. Eer bu yol hikmet yolu ise onu anlayarak okumak ve incelemek gerekir. ayet bu yol takv ve zhd yolu ise mcahed, ibadet ve amel
bu yolun olmazsa olmazdr, bu iki yolun dndaki yol cahillerin yoludur (s.
66).
Vahdet-i vcdtan bahsedip ibadet, zhd ve takvy ihmal edenler veya
hafife alanlar veyahut gereksiz grp terkedenler ya cahildirler veya istismarcdrlar, bununla beraber bu kiiler, mutasavvf geinerek karlar peinde koar ve masum insanlar aldatrlar.
Vahdet-i vcd kaygan bir zemin (mezleke) olduundan her mmine
gre deildir. Bu yola ya hi girilmemeli veya ehliyet ve liyakat sahibi bir
rehberin gzetim ve denetiminde girilmelidir. Genel olarak tasavvuf iin
doru olan bu hkm zel olarak vahdet-i vcd iin ok daha dorudur.
nk vahdet-i vcd tasavvufun en dakik ve en hassas zel bir alandr.
Bu alana girmeden de tasavvufi hayat yaanabilir.
Ferid Km tasavvufun konusunu kelam ilminin konusu gibi tesbit eden
bir ifade aktarr (s. 77). Bu ifade tasavvufu vahdet-i vcuda gre tarif etme
esasna dayanr. Ancak kelam dedikodudan ibaret grrken tasavvufu hl
olarak tanmlayan farsa bir beyit nakletikten sonra tasavvuf gibi kelamn
lzumlu olduunu belirtir (s. 78).
Yazar, slam tasavvufunun; Akl bir yana brakarak sadece his ve vicdana tbi olanlarn tutmu olduklar zel bir yoldur. eklinde tarif edilen
Garp tasavvufuna (mistisizmine) kyas olunamaz, diyor ve islam tasavvufunun akla muhalif olmadn, bir hikmet ve irfan meslei olduunu vurguluyor (s. 78).
Daha sonra Azizuddin Nesef'nin zbdet'l hakik isimli eserinden
alntlad bir pasajla esas konuya giriyor. Varlk kavram hakknda teorik
ve speklatif bir takm felsefi bilgiler veren F.Km sz, vahdet-i vcd
ehlinin vcd-varlk deyimine verdikleri manaya getiriyor (s. 93).
F.Km, vahdet-i vcd nedir sorusuna Aziz Nesefi'nin zbdet'l

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

Ferd Km ve Vahdet-i Vcd Adl Eseri | 33

hakik'inden alntlad bir para ile cevap vermeye alyor. Vahdet ehli
vcd birdir, birden fazla deildir. Bu da Allah'n vcududur. derler.
Vahdet ehlinden dier bir taife Evet vcd birdir ama bunun bir zhiri
btini var der. Sz konusu vcudun batn bir nurdur. Bu nur lemin candr, btn lem bu nurla doldur, bu nur sonsuz ve snrszdr, ucu buca
olmayan bir ummandr. Bu nur her ne kadar bir tek ise de varlklarn btn
tr ve fertleri bu nurun mazharlardr, yani zhur ve sudur ettikleri yerlerdir, bunlardan her biri o nurun kendini gsterdii ve aa kt bir penceredir. Bu nurun sfatlar o pencerelerden ltlar halinde karlar,
mezahir\mazharlar ite o nurun zhiridir. Bu nur kendi kemalini, isimlerini
ve sfatlarn sz konusu mazharlarda grdnden onlara ktr. Tpk
insandaki nurun, onun da vurumlarna ara olmas sebebiyle bedenine ve
organlarna k olmas gibi kendini bilen Rabbn bilir, denmesinin sebebi
budur. Bu gre gre nur birdir, ama mazharlar/mecli denilen yokluk
aynalarnda eitli ekillerde grntleri ve ltlar ortaya kar. Nur aslnda birdir ama yansmalar ve prltlar sonsuz ve snrszdr.
F. Km'n Azzddn Nesef'den zetleyerek aktard varln teklii
meselesi budur ve bu gr son dnem mutasavvflar tarafndan da defalarca tekrar edilmitir. F. Km bundan sonra vcd kavramna ilikin insandaki bilginin zorunlu mu yoksa kesb mi, apak \bedihi mi yoksa nazari mi,
zatn ayns m gayrs m tartmasna giriyor. Mesnevi arihi Abdullah
efendi ile Gelenbevi'nin vcd meselesiyle ilgili fikirlerini anlatyor.
F.Km, vahdet-i vcd ehli vahdet ehli, vcd Allah'dan ibarettir
diyorlar, bundan maksatlar akl/zihn ve hissi ne varsa hepsi Allah tr
demek istemiyorlar. Oysa pek ok kimse onlarn sz konusu ifadeden byle
ters bir mana karyor, diyor ve ekliyor: Vahdet ehline gre bu ifadeden
maksat udur diyor; vcd sz ile kastedilen mevcut olan hereyin kendisinden kt ve kendisi ile var olan hakikattr. Varlk birdir, blnmez paralara ayrlmaz. Vcudun hkm var olan her ey zerinde geerli ve etkilidir. Evrende ne varsa O'na tabidir, O'nun sayesinde varln korumakta ve
srdrmektedir. Vcdtan maksat ulhiyettir.
Vcd kelimesinin hakkn sfat olarak kullanlmas hakiki deil mecazidir, itibaridir (ss. 94-95).
Erbab- Kef ve iyn, ashb zevk ve vicdn katnda vcd- Hak ayn-
Zt- Haktr ve Haktan gayr hakiki bir mevcut yoktur. Dier nesenelerin
varlklar ise itibar ve izafidir; hakikatte yokturlar, Hakk'a izafetle vardrlar.
Kendi balarna bamsz varlklar olmadndan, varlklarn da Haktan

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

34 | Prof. Dr. Sleyman ULUDA

aldklarndan yok hkmndedirler. Eya mahz- ademdir, Hak ayn-

vcuddur (ss. 98-102).
Yukarda da belirtildii zere eer varlk bir tek ise, O'da Haktan ibaret
ise Rab-kul, Hlik-mahluk ikilii ve bu temel zerine kurulan mkellefiyet
ve mes'uliyeti, emr ve nehiy (yasak), farz ve haram kavramlarn nasl aklamak icb eder? Dalizmde mesele olmayan bu hususlar panteizmde daima temel bir problem olarak ortaya kmaktadr. Mutasavvflar bu meseleyi
Be lem Be Hazret(Hazart- Hamse) ve mertib-i vcd (varln
klli mertebeleri ) gibi formllerle halletmektedirler. nce onlar vcudu bir
kabul etmekle beraber bunun biri Hak, dieri halk(btn-zhir) olmak zere
iki farkl yn ve yz olduunu ifade ediyorlar. F.Km be alemi yle
sralar.
1. Hazret-i Gayb- Mutlak,
2. lem-i Ervah- Cebertiyye,
3. lem-i misl-i mutlak,
4. lem-i menam veya lem-i misal-i mukayyet,
5. lem-i His ve ehadet.
En yukarda mutlak gayb, en aada his, ikisi arasnda mutlak misl,
mutlak misalle mutlak gayb arasnda ruhlar lemi, mutlak misalle his arasnda rya, uyku alemi yer alr. Burada her bir lem bir hazrettir. Hazret,
tavr ve lem ayn anlama geldiinden buna Etvr- Hazarat- Hamse de
denir (s. 116)
Be hazret, be tavr, be klli mertebe ve be lem tek bir varln be
farkl grnm, alm yansmas ve k (Tecellisi, zuhur, suduru) eklinde alglanr. Dolaysyla bu mertebelerden her birinin dierlerinden farkl
bir nitelii ve bu nitelie bal bir hkm bulunur. lk mertebede teklik(ahadiyet) varken ondan sonra okluk (kesret) ortaya kar ve okluk giderek artar. Teklik hakiki, ezel ebed, deimez ve kalc iken okluk itibar,
izaf, meczi, deiken ve fnidir, gelip geicidir. Kalclk tekliin, geicilik
okluun nitelii ve bu nitelie bal hkmdr. His ve ahadet (cisim ve
unsurlar) leminde bulunan insanlarn mahluk ve kul olmalar sorumluluu
ve ykmll beraberinde getirir . Bu da onlarn akl, uur ve ilh bir
ltife\cevher olan ruha sahip olmalarnn tabii bir sonucudur. Daha aa
mertebede bulunan hayvanlar ve canllar alanna inilince akl ve bilin olmadndan ykmllk ve sorumluluk ta olmaz. 3

bk. bn Arab, el-Futuhatu'l-Mekkiyye, Kahire 1293, c.11, ss. 461-85.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

Ferd Km ve Vahdet-i Vcd Adl Eseri | 35

ABD 'li dnr Charles Hartshorne (.1897) de panteizmdeki kart ve

elikili gibi durumlar daha fazla argmanlarla buna benzer ekilde aklamaktadr
Merhum Ferid Km Bey daha sonra mmkn varlklar, cevher, araz,
zaman, mekn, ezeliyet, ebediyet ve fenomenoloji gibi konularda teorik ve
metafizik bilgiler vererek vahdet-i cdd grn delillendirmemeye gayret etmektedir. erh-i mutn muallimi ve mderrisi olarak bilinen merhum
mer Ferid Km'n vahdet-i vcd isimli eseri vahdet-i vcd konusu ve
bu grle btnleen tasavvuf ekli hakknda fikir sahibi olmak isyenlerin
yararlanacaklar bir eser olma zelliini hla korumaktadr.4

Vahdet-i vcd slam tasavvufunun dourduu bir neticedir. Gelien tasavvuf hareketinin bu noktaya varmas kanlmazd. IV./X ve V/XI. Asrda yaam sufilerde vahdet-i
vcd grnn tohumlarn grmek mmkndr. Byezd-i Bistm ve Hallc-
Mansr gibi mutasavvflar bir yana braksak bile Eb Sad Ebul-Hayrda (.440/1048)
Heme ost (Herey odur) ifadesini grmekteyiz (bk. bn Mnevver, Esrrut-tevhd, s. 134,
300, 318). Hvel-kll (O kldr) deyimine Gazzlde ska rastlanr (bk. hy, Kahire
1939, I, 290, IV, 319; Miktl-envr, Kahire 1964, s. 60). bn Arab bu fikri daha ak ve daha yarntl olarak eserlerinde defalarca ifade etmiti. Eninde sonunda tasavvufun vahdet-i
vcd noktasna varaca tabii idi. Bununla beraber her zaman kendilerini vahdet-i vcd
telakkisinin dnda tutan sufi zmreleri de olmutu.
Bazlarna gre, ilim, irade ve kudret sahibi yaratc bir tanr telakkisine teizm denir. Teizmin baz durumlarda ve son tahlilde pan-teizme varmas ve dnmesi doaldr. Bu
bakmdan slamdaki Allah telakkisi vahdet-i vcudun ortaya kmasna imkan verir. Bunun iin gerekli olan uygun iklimi ve zemini oluturur. Bu iklim ve zemin zellikle Ear
Kelam sisteminde mevcuttur. Vahdet-i vcd ehlinin daima yet ve hadislere dayanmalar, yaptklar aklama ve yorumlarda naslar delil olarak kullanmalar da bunu gsterir.
zellikle Shreverd Haleb gibi rk filozof mutasavvflarda ilhiyyun (ilahiciler) deyimine rastlanr. Bu deyimi teistler eklinde anlamak mmkndr. slam kaynaklarnda
lhiyyundan gsterilen zevtn ou ayn zamanda vahdet-i vcd ehlidir veya bunlara
yakndr. Bu durum da slam kaynaklar itibariyle Teizm ile pan-teizm arasndaki ilikiyi
ve yaknl gstermesi bakmndan nemlidir.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23