Sadraj

UVOD...............................................................................................................................................3
POJAM ELEKTRONSKOG BANKARSTVA................................................................................4
ELEKTRONSKI SISTEMI PLAANJA.........................................................................................7
Platne kartice.................................................................................................................................7
Elektronski (digitalni) novac........................................................................................................9
Pametne kartice...........................................................................................................................10
DISTRIBUTIVNE MREE DALJINSKOG BANKARSTVA......................................................11
Bankomati (ATM).......................................................................................................................11
POS aparati.................................................................................................................................13
Kuno bankarstvo (Home banking)............................................................................................15
Internet bankarstvo.....................................................................................................................16
Mobilno bankarstvo....................................................................................................................18
PAY PAL - koncept i nain ostvarivanja zarade.............................................................................19
Pay Pal-istorijat...........................................................................................................................19
Pay Pal- mjere zatite..................................................................................................................21
RIZICI U ELEKTRONSKOM BANKARSTVU.......................................................................23
SIGURNOST ELEKTRONSKOG BANKARSTVA.....................................................................25
Elementi sigurnosnih sistema....................................................................................................26
ifrovanje................................................................................................................................26
Digitalni potpis........................................................................................................................26
Digitalni sertifikat...................................................................................................................27
Pametne kartice.......................................................................................................................28
ZAKLJUAK.................................................................................................................................29
Literatura........................................................................................................................................30

UVOD

Razvoj informacionih tehnologija stvorio je uslove za globalizaciju poslovanja. Bez obzira na

geografske udaljenosti omogueno je

da se to bre i efikasnije poveu klijenti i tokovi

informacija. Danas bankarsko poslovanje u potpunosti zasniva na resursima informacionih i

telekomunikacionih tehnologija. U uslovima veoma jake konkurencije mnoge banke,
osiguravajua drutva, finansijske organizacije su pod pritiskom da zadre svoje klijente, smanje
trokove i koriste tehnologiju kao izvor konkurentske prednosti. Znai, savremeno elektronsko
bankarstvo nema ulogu dodatnih usluga koje bi nudile samo najmonije banke, ve su elementi
ove vrste zastupljeni u ponudi gotovo svih banaka. Zbog toga se ve istie da je nepotrebno i
koristiti poseban termin elektronsko bankarstvo i da sam termin bankarstvo danas podrazumeva
bankarsko poslovanje na bazi elektronske infrastructure.
Savremeno poslovanje je nezamislivo bez blagovremene i tane informacije. Samo ovakve
informacije mogu da osiguraju donoenje kvalitetnih poslovnih odluka koje, opet, donose dalji
razvoj i napredak poslovanja ime se ostvaruje profit.
Elektronsko bankarstvo predstavlja nezaobilazan nain poslovanja uz upotrebu najsavremenijih
tehnologija zatite podataka i sa viestrukim prednostima u odnosu na klasian nain obavljanja
platnog prometa.
Pojava kartica i digitalnog novca uinili su preokret ka potpunoj dematerijalizaciji i virtuelizaciji
novca. Internet, e-bankarstvo i mobilno bankarstvo su doveli do toga da je banka izala iz svojih
prostorija. Kroz istoriju korisnik je uvijek morao da odlazi u prostorije banke kako bi obavio
posao. Danas banka dolazi u kuu korisnika ili na njegovo radno mjesto. Korienjem usluga
elektronskog bankarstva imate mogunost pristupa svojim raunima iz kancelarije, automobila,
putem kompjutera, faksa, fiksnog i mobilnog telefona.

POJAM ELEKTRONSKOG BANKARSTVA

Elektronsko bankarstvo predstavlja segment digitalne ekonomije u sferi elektronskog platnog

prometa i transfera novanih sredstava, a u meuvremenu se razvilo na sve vidove poslovanja
banaka, kako unutar njene organizacije tako i na njene klijente. Institucionalno bankarstvo i
finansijska trita imaju za poslovno okruenje sve privredne i poslovno aktivne subjekte, koji su
najdirektnije upueni na meusobnu poslovnu saradnju. Ovako, ire shvaeno, elektronsko
bankarstvo moe se posmatrati kao skup raznovrsnih naina izvoenja finansijskih transakcija
upotrebom informacionih i telekomunikacionih tehnologija.
Internet bankarstvo, sajber bankarstvo (Cyber Banking) ili Web bankarstvo predstavlja
obavljanje bankarskog poslovanja direktno iz kue, posredstvom Interneta. Cilj E-bank programa
je uspostavljanje novog odnosa klijent - banka tako to se alter banke "seli" na radno mesto
korisnika i u njegovu kuu. Ovakav "alter" je otvoren 24 sata dnevno, svih sedam dana nedeljno
i 365 dana godinje, ak i kada se dnevno precesiraju podaci ili se radi na odravanju sistema
Pojava elektronskog novca nametnula je potpuno novu filozofiju u bankarstvu koja se zasniva na
elektronskoj razmjeni podataka i sredstava (EFT Electronic Funds Transfer), koja je pojmovno
odreena

kao

elektronsko

bankarstvo.Osnovne

karakteristike

E-banking

servisa

su:

individualnost, mobilnost, fleksibilnost, nezavisnost vremena i mesta i interaktivan rad.

Nabrojane karakteristike stvaraju povoljne uslove za razvoj virtualnog bankarstva i irenje
njegove primene u mnogim oblastima. esto se elektronsko bankarstvo identifikuje sa Internet ili
web bankarstvom, to je pogreno, jer je elektronsko bankarstvo iri pojam i obuhvata i druge
naine izvoenja bankarskih transakcija digitalnim raunarskim putem koje ne moraju biti
bazirane na Internet tehnologiji. Savremena banka transformie tradicionalno poslovanje, u
kojem je karakteristian alterski rad i kontakt sa klijentima, u elektronsko poslovanje kroz
korienje razliitih kanala (elektronskih), a to su:
a)
b)
c)
d)
e)

WAP bazirana mrea mobilne telefonije (pristup na internet putem mobilnih telefona);
automatizovani telefoni (razmena finansijskih informacija telefonom);
ATM mrea;
slanje poruka putem SMS (direktno na servis koji nudi banka);
Web TV (integrisani ureaj TV i raunar);
3

f) Internet
Navedeni elektronski kanali omoguavaju obavljanje finansijskih transakcija sa svakog
mjesta i neprestano (banka je za potrebe klijenata otvorena 24 asa) i usaglaavaju zahtjeve
klijenata i sposobnosti banaka, kroz obezbjeivanje finansijskih transakcija tokom cijelog
dana. Banke u svijetu svojim komitentima ve godinama pruaju elektronske usluge na
daljinu. Prednosti primjene elektronskog bankarstva prikazani su na emi 1.

ema 1. Prednosti e- bankarstva

Primjer poslovanja elektronskog bankarstva prikazan je na slici 2. Pojava elektronskog novca

nametnula je novu filozofijuu bankarstvu, koja se zasniva na elektronskoj razmjeni podataka i
sredstava (EFT-Electronic Funds Transfer ) koja je pojmovno odreena kao mobilno bankarstvo.
U elektronskom bankarstvu treba razlikovati dvije osnovne vrste poslova: poslove sa
komitentima i meubankarske poslove.

Slika 2. - Primjer elektronskog bankarstva

ELEKTRONSKI SISTEMI PLAANJA

Informaciona tehnolologija znaajno unaprijeuje obavljanje finansijskih transakcija koje se sada

mogu obavljati mnogo bre, tanije, pouzdanije i konforminije nego ranije. U savremenim
uslovima tradicionalni nain plaanja sve vie gubi na znaaju, a prednost se daje elektronskom
nainu plaanja. Prodavci proizvoda ili davaoci usluga omoguavajui svojim kupcima da na
takav nain vre kupovinu ubrzavaju obrt vlastitih finansijskih sredstava (tok gotovine-cash flow)
istovremeno smanjui trokove naplate, jer nema klasinog fakturisanja robe i sl.
Posebna panja je posveena sigurnosti ovakvog vida transakcija, koja je vrlo bitan faktor daljeg
razvoja ovog naina plaanja. Programe i usluge oko obavljanja finansijskih transakcija nudi vie
specijalizovanih internet kompanija meu kojima se izdvajaju: CyberCash, DigiCash, First
Virtual Holdings. Najee koritena sredstva za obavljanje finansijskih transakcija u
elektroskom bankarstvu su:
1. Platne kartice
2. Elektronski (digitalni) novac
3. Pametne kartice

Platne kartice

Poetkom osamdesetih godina prolog vijeka kartice su postale uobiajeno sredstvo plaanja roba
i usluga i dostigle su razmjere masovne primjene. U bankama i organizacijama koje su se bavile
kartinim poslovanjem, za potrebe kartinog poslovanja, razvijena je tehnoloka i raunarska
infrastruktura koja je opsluivala ovako masovno sredstvo plaanja. Bankomati su funkcionisali
na bazi kartica, a uvodile su ih samo pojedine banke radi prestia i sa ciljem da smanje trokove
alterskog poslovanja, da omogue korisnicima da mogu 24 asa dnevno podizati svoj novac i da
produe vrijeme zadravanja novca na iro raunima. Debitnim karticama je mogue plaati
samo do iznosa koji se nalazi na pripadajuem tekuem raunu, dok je sa kredtinim karticama
dozvoljen i ulazak ucrveno tj. mogue je na neki nain kreditno se zaduiti. Elektronska
6

tehnologija omoguila je upotrebu elektronskih kartica koje se koriste kao instrument

bezgotovinskog plaanja.
Kao izdavaoci ovih kartica pojavljuju se banke,gdje jednu karticu mogu izdavati vie banaka i u
tu svrhu formiraju udruenja (na primer DinaCard, Visa, MasterCard) ili ne bankraske
organizacije kod kojih je vanost kartica bila samo unutar internih mrea. Prednosti upotrebe
platnih kartica su nesumnjive, i to kako za klijente, tako i za banke. Klijentima banke se prua
komoditet u obavljanju poslova sa bankom kod podizanja gotovine na bankomatima, bez potrebe
ekanja na alterima i u bilo koje vrijemene zavisno od radnog vremena banke.
Obavljanje plaanja preko platnih kartica posmatrano sa aspekta kupca znai svojevrsno
odgoeno plaanje ili kratkorono zaduivanje. Davaoci usluga banke tj. izdavaoci kartica
ostvaruju zaradu na lanarinama od korisnika kartica kao i na provizijama, a ukoliko se radi o
problematinim komitentima onda i na zateznima kamatama.

Slika 3. Kartice

Ukratko reeno, platne kartice predstavljaju zamjenu (mnogo komforniju) za gotovinski novac,
koje uz obezbjeivanje preduslova od strane poslovnih banaka i pridravanja propisanih uslova
7

koritenja kartica od strane klijenta, mogu i predstavljaju izuzetno sigurno sredstvo

svakodnevnog raspolaganja sredstvima na poslovnim raunima banaka. U domicilnim uslovima
poslovanja, kartice su po ukidanju ekova kao instrumenta kreditiranja doivjele pravi procvat u
upotrebi. Danas, u naim poslovnim bankama mogu se dobiti sve vrste savremenih poslovnih
kartica (od Dine, Vise, Mastercard-a do Diners-a) koje mogu biti elektronske (samo uz magnetnu
traku), classic (embosirane), do najsavremenijih koje se baziraju na ip tehnologiji.

Elektronski (digitalni) novac

Pojava elektronskog novca nametnula je novu filozofiju u bankarstvu, koja se zasnivana na

elektronskoj razmjeni podataka i sredstava ( EFT Electronic Funds Transfer) koja je pojmovno
odreena kao elektronsko bankarstvo. Elektronski novac predstavlja specifinu monetarnu
informaciju koja se putem elektronskih impulsa prenosi izmeu transaktora koji obavljaju
plaanja. Elektronski novac omoguava kupovinu roba i usluga putem raunara preko
komercijalne raunarske mree (npr. Internet) ili preko poslovnih bankarskih mrea (npr.
SWIFT). Praktino elektronski novac zamjenuje gotovinu i ekove. Dominantan oblik
elektroskog novca je elektronski transfer sredstava na taki prodaje (EFT/POS point of sale)
pomou instaliranih terminala u trgovakoj uslunoj mrei. Drugi oblik koritenja elektronskog
novca je preko bankomata (ATM) koji omoguavaju podizanje gotovine, polaganje depozita,
prijenosa sa rauna na raun i plaanja. Sam elektronski novac u formi elektronskog novanika
bazira se na prethodno izvrenim uplatama monetarne vrijednosti, koje su registrovane na mikro
ipu elektronske kartice, a mogu se upotrebiti za plaanja roba i usluga. Postojei tipovi
elektronskog novca jo uvijek nisu zakonska sredstva plaanja, u onom smislu u kojem je to
gotov novac iza koga stoje drava i centralna banka.

Pametne kartice

Inteligentna kartica ( smart card ) je kartica sa uskladitenom vrijednou koja ima jedan ili
vie ipova tj. mikroprocesora koji joj pored raspolaganja sredstvima omoguavaskladitenje
podataka, sprovoenje kalkulacija i transakcija. Tehnologija pametnih kartica je odavno poznata,
a svoju primjenu nala je i u mobilnoj telefoniji sa razvojem tzv. unaprijed plaenih ( pre-paid )
usluga , to ove kartice ini sve popularnijim. Pametne kartice su u sutini mikroprocesorski ip
koji vri memorisanje informacija. Zavisno od vrste ugraenog ipa kartice mogu biti:
memorijske, procesorske ili kombinovane. Podaci koji su memorisani na pamentim karticama su
kodirani te ih je potrebno dekodirati, to se postie uz pomo tzv. itaa kartica (card readers). Od
nedavno postoje i tzv. beskontaktne pametne kartice, koje imaju minijaturnu antenu putem koje
se alju primaju informacije beinim putem. Pametne kartice u banakrstvu svoju primjenu
nalaze u kreditnim, odnosno debitnim karticama u koje se ugrauje ip u elektronski modul, koji
se potom lijepi na plastinu karticu. Pametne kartice omoguavaju pohranjivanje elektronskog
novca u memorijsko procesorskim ipovima na samim karticama, bilo u vidu digitalnih poruka u
funkciji elektronskog novca, bilo u vidu informacija potrebnih pri digitalnoj verifikaciji kod
elektrosnkog plaanja. Dvije najpoznatije kompanije koje daju rezultate su MondexInternational i
DigiCash. Ipak, koritenje pametnih kartica u funkciji sredstava plaanja nije poprimilo
masovnije razmjere, da bi se moglo smatrati uobiajenim. Jedan od uzroka za to je nedostatak
odgovarajue zakonske regulative u podruju elektronskog poslovanja generalno, te se stoga
mora traiti rjeenje na globalnom nivou koje bi pravno regulisalo ovu oblast kako bi sistem
plaanja zasnovan na pametnim karticama postao osnovno plateno sredstvo u bliskoj
budunosti.

DISTRIBUTIVNE MREE DALJINSKOG BANKARSTVA

Bankomati (ATM)

ATM (Automated Teller Machines) su bankarski automati (bankomati) koji obavljaju rutinske
operacije izdavanja gotovog novca vlasnicima bankarskih rauna po principu samousluivanja i
nezavisno od radnog vremena banke 24 asa dnevno. Bankomati se sastoje od dva osnovna
dijela: dijela za fiziku manipulaciju novanicama i dijela za manipulaciju podacima o novanim
sredstvima. Dio za fiziku manipulaciju novanicama je elektromehaniki ureaj ija je osnovna
namjena tano prebrojavanje novanice i njihovo izdavanje. Dio za manipulaciju podacima je
raunarski zasnovan ureaj koji podatke o zatraenim iznosima za isplatu obrauje putem online
veze sa bazom podataka u banci. Na slici je prikazano kako izgleda jedan bankomat. Bankomati
rastereuju filijalsku mreu banaka, eliminiu potrebu za otvaranjem novih i stvaraju osnov za
redukciju broja postojeih filijala, jer dovode do snienja operativnih trokova i to utoliko vie
ukoliko se vei broj rutinskih operacija obavlja putem ATM.
Postoji vie vrsta bankomata: ke bankomati/cash dispenser-i (slue kao ureaji za isplatu
gotovine), info bankomati (slue za pruanje informacija i izdavanje naloga), bankomati za
mjenjake poslove (slue za konverziju valuta), bankomati za plaanje rauna, bankomati za
deponovanje dnevnog pazara, bankomati za prodaju vrijednosti (polisa osiguranja i sl.) i
multifunkcionalni bankomati (obavljaju vie funkcija odjednom). Mada se ke bankomati najvie
koriste, ipak bi se na bankomate trebalo gledati kao na multifunkicionalne ureaje koji pruaju
iri spektar bankarskih usluga u kom pravcu e se vjerovatno oni dalje i razvijati. Bankomati su
prvobitno radili u off-line reimu, aljui podatke o transakcijama grupno u odreenim
vremenskim intervalima, dok danas veina bankomata radi u on-line reimu, odnosno transakcije
se izvravaju u realnom vremenu.

10

Slika 4. Izgled ATM/bankomata

Za ovo samousluno bankarstvo se esto kae da predstavlja novu poslovnu filozofiju banaka.
Postupak podizanja gotovine na ATM aparatu je slijedei:

1. Korisnik aktivira ATM ubacivanjem platne kartice u aparat u dio predvien za to,
2. ATM trai od korisnika da izabere jezik (uglavnom srpski ili engleski), nakon izbora jezika,
korisnik je obavezan da unese svoj PIN ( Personal Identification Number ) koji je vezan uz
datu platnu karticu,
3. ATM provjerava ispravnost PIN-a, ukoliko je PIN prihvaen, trai se od korisnika da odabere
transakciju koju e izvriti. Na bankomatima kod nas je mogue obaviti uglavnom dvije
operacije/transakcije, a to su:
Upit stanja na tekuem raunu graana i
Isplata gotovine

11

Nakon oprjedjeljenja da eli da izvri podizanje gotovine, korisnik prelazi u meni u kojem su mu
naznaene koje vrste novanica stoje na raspolaganju u ATM ureaju, kao i unaprijed definisani
iznosi koje moe da podigne. Ukoliko eli da podigne neki drugi iznos, potrebno je da pokrene
dodatnu opciju za to,
4. Po unosu eljenog iznosa, ATM vraa korisniku platnu karticu,

5. ATM isplauje novac kroz dio predvien za to,

6. ATM izbacuje listi potvrde na kojem je evidentiran datum transakcije i iznos sredstava
koje je klijent podigao.
Instaliranje bankomata se uglavnom vri na frekventnim mjestima, tamo gdje se oekuje da
bi ih klijenti mogli najvie koristiti. To su uglavnom mjesta kao to su ulazi i alter sale
banaka i pota, ulazi u javne ustanove ili u trnim centrima.

POS aparati

Sistemi plaanja u maloprodaji (EFT/POS -Electronic Funds Transfer Systems/Point of Sale) je

vrlo znaajan elektronski sistem koji spaja potroaa, banku i trgovinu. Rije je o elektronskom
sistemu za plaanja kupljene robe u trgovini. Ovaj sistem omoguava direktan prenos sredstava
sa rauna kupca na raun prodavca. EFT POS terminali omoguavaju da se podaci sa kartice
provjere za manje od 15 sekundi u okviru mree koja povezuje trgovce irom svijeta sa centrom
za obradu platnih kartica i emitentom kartica. Potroa koristi kreditnu ili debitnu karticu i preko
terminala dolazi u on-line vezu sa kompjuterom banke koja je dotinu karticu izdala. Preko
terminala daje se elektronski nalog kompjuterskom centru banke da izvri transfer novca sa
rauna kupcana raun prodavnice. Prije toga se vri identifikacija kupca PIN i provjerava rok
12

vaenja kartice. Zatim kompjuter verifikuje da li kupac ima dovoljno novca na raunu da moe
da izvri kupovinu (ukoliko se radi o debitnoj kartici). Ako je u pitanju kreditna kartica kompjuter
provjerava da li kupac ima dovoljno sredstava za plaanje u okviru svog kreditnog limita. Potom
se na POS terminal alje povratna informacija na osnovu koje se tampa raun ito po pravilu u
duplikatu, s tim to jedan primerak koji ostaje pruaocu usluge, odnosno prodavcu robe kupac
potpisuje, dok drugi se uruuje kupcu uz fiskalni raun. esto se kod novijih POS-ova zahteva i
unos PIN-a od strane kupca, korisnika kartice. U domaim uslovima poslovanja uglavnom je
prisutna vrsta POS teriminala koji ne trae unos PIN koda na njima prilikom realizacije
transakcije. Takoe, postoji mogunost da se dobije informacija o novom stanju na raunu
klijenta poslije plaanja robe. Izgled POS aparata prikazan na slici 3.

Slika 5. POS aparat

U posljednje vrijeme naroito je popularna kupovina pre-paid kartica putem POS aparata,gdje
klijenti unaprijed uplaaju telefonske ili druge vrste usluga koje e potom kasnije koristiti. Danas
veina prodajnih mjesta prihvataju platne kartice kojima se mogu obavljati plaanja. Plaanje
putem POS-a je korisna alternativa, kako za kupce, tako iza prodavce (naravno ne treba
zaboraviti i korist za banke izdavaoce platnih kartica). Prodavci ne moraju da se brinu da li klijent
ima sredstva na raunu, s obzirom da je provera on-line, dok kupac ne mora da pie ek i
bezbjednije je da ne nosi novac sa sobom.

13

Kuno bankarstvo (Home banking)

Daljinsko bankarstvo (remote banking) obuhvata:

kancelarijsko bankarstvo (office banking) i

kuno bankarstvo (home banking).

Kuno bankarstvo se definie kao sistem za direktno korienje bankarskih usluga iz kue, poto
omoguava neposredan transfer sredstava, informacija i naloga putem telefonske mree, bez
pisanja prateih dokumenata. Klijent banke koristi telefon, televizor ili kompjuter kao vezu ili
telekomunikacioni link sa kompjuterskim centrom banke. Do nedavno ljudi nisu pokazivali
veliko interesovanje za korienje svojih personalnih raunara u bankarstvu. Danas online
bankartsvo koristi veliki broj ljudi irom svijeta i ono polako postaje proizvod za masovnu
potronju. Glavne prepreke jo brem prihvatanju ovog naina obavljanja transakcija bile su:
bezbjednost, jednostavnost upotrebe, korisnost i cijena. Softver za online bankarstvo starije
generacije zahtijevao je visok nivo poznavanja raunara i iskustvo korisnika. Sadanji programi
koji se koriste za obavljanje online bankarskih transakcija postali su laki za upotrebu zbog toga
to se implementiraju u standardni Windows grafiki korisniki interfejs koji prua korisnicima
dobro poznate komande i funkcije, a pojavile su se i kompanije poput Intuit-a i Microsoft-a koje
su dale svoj doprinos kroz stvaranje softvera za potroae. Velike i male banke nalazile su se u
ravnopravnoj poziciji, mogle su da ponude proizvode online bankarstva putem softverskih
rjeenja ovih firmi bez nekog posebnog diferenciranja jedna od druge.
Ukucavanjem podataka komitent popunjava obrasce, a neki podaci se automatski sami
popunjavaju (jer su poznati od ranije). Popunjen ekranski obrazac klijent mreom aljem banci.
Banka provjerava tanost podataka i ukoliko je sve u skladu sa pravilima bankarskog poslovanja,
odobrava transakciju i obavjetava klijenta.

14

Operacije koje se mogu izvriti uz posredovanje automatske telefonske usluge su:

o
o
o
o
o
o
o
o
o

provjeriti stanje na raunu,

otvoriti nov raun za ulaganje ili provjeriti ve postojee raune,
narediti izvrenje transfera za izabranog primaoca,
omoguiti stalne transfere,
dobiti informacije o kamatama,
dobiti informacije o plaanjima i provizijama,
dobijati fax-om izvetaje i druge informacije
dobijati informacije o svim proizvodima i uslugama i
promijeniti lini telekod itd.

Internet bankarstvo

Korisnici sve vie okreu ka internet bankarstvu. Internet bankarstvo predstavlja obavljanje
bankarskog poslovanja direktno iz kue posredstvom interneta. Za ovaj vid elektronskog
bankarstva nije potreban specijalan softver, niti postoje podaci uskladiteni to poveava
sigurnost, a pristup banci je mogu sa bilo kog mjesta u svijetu tj.raunara. Sve to je potrebno je
internet veza koja omoguava obavljanje on-line transakcija. Internet bankarstvo predstavlja
pribavljanje bankarskih informacija i realizaciju bankarskih transakcija preko Interneta. Internet
bankarstvo je zasnovano na korienju World Wide Web-a, gde se korisniku omoguuje direktan
pristup putem internet pretraivaa ( web browser -a). Napredak u proizvodima on-line
bankarstva, promjene konkurentskoj strukturi i rastua popularnost Interneta su stvorili okruenje
u kome internet bankarstvo postaje proizvod za masovnu potronju.
Internet bankarstvo je najjeftiniji i najuspjeniji oblik bankarskih usluga, dostupan 24asa dnevno
365 dana u godini, skoro bez ikakve prostorne ogranienosti, mada jouvijek postoje odreene
rezerve po pitanju stepena sigurnosti i privatnosti. WEB E-Bank servis korisnicima omoguuje da
u svakom trenutku dobije brz, pouzdan i siguran (zatien od zloupotrebe od strane treih lica)
uvid u stanje i promete na svom KM raunu.

15

Korisniku je omogueno da kroz arhivu prati sve promjene na svom raunu do tri mjeseca unazad
od momenta ukljuenja u WEB E-Bank.
Plaanje se vri na unaprijed registrovane raune korisnika uplata u banci. Ova pred registracija
korisnika uplata predstavlja dodatnu zatitu od zloupotrebe elektronskog bankarstva od strane
treih lica.
Korisnik moe putem pisanih poruka da od banke dobije potrebne informacije vezane za
upotrebu WEB E-Bank. Banka korisnika kroz obavjetenja informie o raznim bitnim
injenicima koje su potrebne za nesmetan rad WEB E-Bank.Korisnik WEB E-Bank moe da na
internet stranici dobije ovjeren primjerak naloga za plaanje kada nalog bude izvren od strane
banke.Glavna razlika u upotrebi korisnikog imena i lozinke u odnosu na upotrebu smart kartice,
osim u nivou zatite, jeste to se putem korisnikog imena i lozinke moe pristupiti web banci sa
bilo koje lokacije u svijetu gdje postoji raunar sa pristupom na internet. Sa druge strane, smart
karticom se moe pristupiti samo na mjestima gdje na raunaru postoji ita kartice. Pored
navedenog, upotrebom smart kartice se mogu obavljati plaanja primaocima koje nije potrebno
prethodno registrovati.

Slika 5. Korisniki nalog

16

Mobilno bankarstvo
Mobilno bankarstvo (Mobile Banking) je najnoviji trend u razvoju elektronskog bankarstva.
Najnovija generacija mobilnih telefona posjeduje mogunost povezivanja na Internet, to znai
da korisnik moe pristupiti svojoj finansijskoj instituciji pomou mobilnog telefona i izvriti
eljene transakcije. Prognozira se da e mobilno bankarstvo doiveti ak i snaniju ekspanziju od
Internet bankarstva u narednih tri do pet godina. Na tritu u BIH, u ponudi velikog broja
banaka nalaze se usluge mobilnog bankarstva, kao to su SMS obavjetenja o prilivima i
odlivima sa tekuih rauna fizikih i pravnih lica, mogunost plaanja razliitih rauna putem
SMS-a.

Slika 6.

Najee se koristi mogunost dopune prepaid telefonskog rauna putem mobilnog telefona
direktnim zaduenjem tekueg rauna korisnika. Broj korisnika mobilnog bankarstva je znatno
nii i ovaj vid elektronskih plaanja tek bi trebalo da doivi uspon i olaka rad bankama i
korisnicima. Banke, putem samouslunog bankarstva, nude mogunosti klijentima da dobiju
informaciju o stanju rauna putem telefona, odnosno mobilne telefonije, konkretnije, putem SMS
poruka. Mlada populacija, sa poboljanjem ivotnog standarda i zaposlenosti, je budui veliki i
ozbiljan korisnik SMS bankarstva,

beneficija i pogodnosti koje ono prua. Preduslov za

korienje SMS bankarstva je da korisnik bude registrovan OnLine kod odreene banke.
Dovoljno je da korisnik poalje SMS poruku u odreenom formatu i na odreeni telefonski broj,
da bi dobio traenu informaciju. Te mogunosti mnoge finansijske institucije, a prije svega banke,
iskoristile su na najbolji mogui nain, agresivnim usmjeravanjem poslovanja na kanale mobilnih
bankarskih servisa.

17

PAY PAL - koncept i nain ostvarivanja zarade

I pored eksponencijalnog porasta broja novanih transakcija na Internetu, ogroman broj korisnika
mree i dalje brine za bezbjednost svojih linih i finansijskih podataka ili prostije reeno, brine da
e ako neto kupuje preko Interneta, lopovi lako moi da mu ukradu teko zaraeni novac. Na
svako zabrinuto pitanje tipa: "Otkud znam ta e oni posle da rade s brojem moje kartice?",
dolazi argumentovani odgovor tipa: "A zato onda plaa karticom u restoranu ili radnji?" I tako
u krug ve godinama. Zato su se matoviti preduzetnici dosjetili i poeli da otvaraju sajtove za
posredovanje u elektronskim novanim transakcijama. Logika je: Ako ne vjerujete prodavcu,
vjerujte nama; mi se samo ovim poslom bavimo, pouzdani smo, registrovani i neemo vas
pljakati, jer zaraujemo na provizijama od vaih transakcija. Iz tih razloga je nastala jedna od
najuspjenijih firmi koja nudi ovakve usluge: PayPal

Pay Pal-istorijat

Sistem Pay Pal je poeo sa radom u Silikonskoj dolini u martu 1999. godine, ali su

tek u oktobru te iste godine zapoele sa radom prve transakcije.

Registrovan je u USA u dravi Delaware. 31. decembra 2001. god. imali su 600

zaposlenih.
U februaru 2002. godine su se pojavili na NASDAQ-u kao akcionarsko drutvo sa

inicijalnom vrijednou po akciji od 13 $ .

Pay Pal biljei za sada intenzivan rast, i to znai da e i nadalje biti uspjean.
Od svog nastanka Pay pal je doivio izuzetno brz rast.
Od poetka rada do danas ima oko 12 miliona registrovanih korisnika ukljuujui i vie

od 2.2 miliona poslovnih rauna.

To znai da je prosjeno dnevno se registrovalo oko 18000 novih korisnika

U elektronskoj trgovini postoji neto to se zove "mreni efekat" to vie ljudi posjeuje neki
sajt, to je taj sajt atraktivniji. Jedan od onih koji uspjeno koriste taj fenomen je PayPal - sajt za
plaanje preko Interneta, sa godinjim prometom od preko 17 milijardi dolara. PayPal nije banka,
ali za one koji na internetu kupuju i prodaju obavlja manje-vie istu funkciju kao da jeste. Sajt
navodno ima pedesetak miliona korisnika, odnosno vlasnika rauna irom svijeta (poreenja radi,
18

najmonija svjetska banka, Citigroup, ima samo etiri puta vie vlasnika rauna). PayPal je
sistem koji radi kao posrednik na internetu. To znai da se i kupci i trgovci u trenutku obavljanja
transakcije moraju nalaziti na PayPal-u. Plaanje se obavlja direktno sa jednog PayPal rauna na
drugi, kreditnim i debitnim karticama ili elektronskim ekovima. Omogueno je obavljanje
pojedinanih i grupnih plaanja (vie korisnika plaa jedan raun). Poslovna primjena ili sajt
trgovca zahtijeva poslovni raun i deponovanje sredstava, kod line primjene takodje moraju da
se deponuju sredstva.
Najvei broj PayPalovih korisnika kupuje, dakle plaa, robu sa eBaya, ali sve je vie i onih koji
koriste ovaj sajt za transakcije na drugim mjestima - procjenjuje se da je samo u prvom kvartalu
ove godine na PayPalovom sajtu obavljeno transakcija u vrijednosti od milijardu dolara koje se
ne odnose na eBay. Osim kupovine na drugim sajtovima, preko PayPala moete da plaate porez
ako ivite u nekim dijelovima June Karoline, aljete donacije azilu za make u Masausetsu i
poklon vauere prijateljima i roacima koje ne moete lino da posjetite. Osnovni zadatak
PayPal-a je prikupljanje i koncentracija kapitala. Dakle, najjednostavniji oblik korienja ovog
sistema je da korisnik otvori raun kod PayPal sistema i da deponuje novac na raun. Dalja
plaanja su maksimalno pojednostavljena, ali poto se ne koriste sva deponovana sredstva
odjednom to znai da e se kod PayPal-a kao kumulativ pojaviti izvjesna koliina slobodnih
sredstava koja mogu da budu dalje plasirana kroz bankarske kanale. Tako u sluaju da se ovaj
sistem plaanja pojavi na bankarskom tritu imae znaajan iznos kapitala (ako svaki od
50.000.000 korisnika na svom raunu ima samo 100 $ to je 5 milijardi dolara na raunu PayPala).
Sa svoje strane PayPal na sva deponovana sredstva plaa kamate. Od ostalih poslova PayPal
omoguava internacionalna plaanja i za tu uslugu naplauju proviziju, izdaje svoje kartice,
kreditne i debitne, koje se koriste na ATM ureajima, prikupljena sredstva se plasiraju preko
banke. U koliko korisnik eli da transferie sredstva sa jednog rauna na drugi za tu uslugu mora
da plati odreenu proviziju.
Ukoliko se plaanje obavlja e-ekovima maksimalni iznos provizije je 5$. Za sve transfere sa
linih rauna postoji ogranienje od 100 $ mejseno. Tanije reeno, postoji ogranienje ako
hoete da sami sebi proslijedite novac. Ovo je mjera predostronosti kako bi se izbjeglo "pranje"
novca, ali to ne znai da postoji ogranienje u kupovinama. Proces uplate e-mailom izgleda
ovako i veoma je jednostavan. Mehanizam koji koristi PayPal je prilino jednostavan. Novi
korisnici moraju da ostave broj svoje kreditne kartice ili broj tekueg rauna, koji se verifikuju
19

jednom nominalnom transakcijom. Poslije toga novane transakcije se obavljaju tako to kupac
alje e-mail uplatu direktno prodavcu. Ta uplata se odmah skida sa rauna kupca i uplauje na
raun koji je prodavac otvorio kod PayPala.
Novac deponovan kod PayPala moete da podignete u vidu eka koji e vam firma poslati
potom ili da ga elektronski prebacite na svoj tekui raun. PayPal zarauje tako to prodavcima
naplauju svoju uslugu od 2,2 do 3,4%, u zavisnosti od zemlje. Ako se transakcija obavlja izmeu
dvije zemlje sa razliitim valutama, PayPal zarauje i na konvertovanju valuta.
PayPal je uspio drastino da skrati vrijeme potrebno za obavljanje jedne novane
transakcije na Internetu i ohrabri nepovjerljive korisnike Interneta da se upuste u novane
transakcije. Jo jedna od prednosti ovog sistema je u tome to korisnici ne moraju jedni
drugima da ostavljaju brojeve svojih rauna i kreditnih kartica, to je najvea briga onih
koji kupuju preko Interneta.

Pay Pal- mjere zatite

Bez obzira da li prodavca na Internetu plaate direktno ili preko posrednika, nikada nije naodmet
biti oprezan.

Koristite to noviji browser, koji omoguava bezbjedne transakcije, odnosno kodira

informacije koje alje preko Interneta. Kada aljete privatne podatke, vodite rauna da se
na statusnoj liniji pojavljuje mali uti katanac, kao i da adresa web sajta na kojem ste
poinje sa https.

Provjerite pravilnik o privatnosti. U veini sluajeva ovakve pravilnike, pisane gustim,

sitnim slovima, prilino je dosadno itati, ali oni sadre odgovore na sva vaa potencijalna
pitanja u vezi sa tim kako vlasnik web sajta barata vaim linimpodacima.

Ne ostavljate line podatke bilo kome. Procijenite da li je rije o pouzdanoj kompaniji ili
organizaciji i razmislite koje je podatke neophodno ostaviti, a koje ne.

20

Biljeite na papiru sve transakcije koje ste obavili, da biste kasnije imali podsjetnik i
mogunost da se alite i lake dokaete svoju verziju prie. uvajte i sve e-mail poruke
koje aljete i primate u vezi sa nekom transakcijom.

Redovno provjeravajte izvetaje iz banke o stanju na kreditnoj kartici i tekuem ili nekom
drugom raunu. Ako primjetite sumnjive promjene odmah kontaktirajte svoju banku; ak i
ako ste pokradeni - novac vam moe biti vraen, ako na vrijeme dokaete da iza sumnjive
transakcije ne stojite vi.

21

RIZICI U ELEKTRONSKOM BANKARSTVU

Razvojem elektronske trgovine i bankarskih usluga preko elektronskog bankarstva stvoreni su

uslovi za razvoj i primjenu ireg spektra bankarskih proizvoda. Ti proizvodi su dostupni irem
krugu korisnika savremenog bankarstva. S obzirom na to da se e - bankarstvo zasniva na
elektronskom novcu, sve usluge savremenog bankarstva nose sa sobom i odreene rizike, koji
mogu ugroziti bankarsko poslovanje korienjem ove vrste novca. Saglasno dokumentima
Bazelskog komiteta za bankarsku superviziju, mogu se navesti razne vrste rizika u elektronskom
bankarstvu:
1.
2.
3.
4.
5.

operativni rizik,
reputacioni rizik,
pravni rizik,
rizik internacionalnog poslovanja,
ostali rizici (kreditni, trini, kamatni, valutni, politiki, zakonski, rizik likvidnosti, rizik
solventnosti i rizik kapitala banke).

Svaki rizik pojedinano utie na primjenu elektronskog bankarstva.

Operativni rizik nastaje na osnovu potencijalnog gubitka uslijed gubitka integriteta i ukupne
pouzdanosti informacionog sistema. Takoe, operativni rizik moe nastati i zbog tehnike
neispravnosti informacionog sistema. On se moe pojaviti i u obliku bezbjednosnog rizika, rizika
od krae zaposlenih, falsifikovanja, rizika provajdera servisa, zastarjelosti sistema, poricanja
transakcije od strane uesnika u transakciji.
Reputacioni rizik predstavlja negativan imid poslovanja banke koji nastaje pod uticajem
javnosti. Dovodi do odliva sredstava i klijenata iz banke zbog negativne slike o poslovima same
banke. Moe imati trajan karakter. Najee nastaje kao posljedica nelegalnih poslova banke i
njenih klijenata, poslova pranja novca, greaka u sistemu, malicioznih napada na sistem, krae
novca sa rauna banke i obaranja sistema spamom (nekorisnom e-potom) i drugim oblicima
napada odbijanja izvravanja servisa (Denial of Service).

22

Sistemski rizici nastaju usljed nesposobnosti banke da sauva sve potrebne informacije ili usljed
njihovog gubitka. Time dolazi do sprjeavanja irenja poslovanja banke i uticaja na imid banke.
Zakonski rizik moe nastati usled nepotovanja zakona, pravila ili propisane prakse. Takoe,
moe nastati i u sluajevima kada nisu zakonom regulisana prava i obaveze uesnika u ebankarstvu. Vano je zakonom i odgovarajuim propisima onemoguiti radnje pranja novca
preko elektronskih kanala banaka. Bankarski rizici predstavljaju rizike koji su prisutni u
bankarskom sistemu i koji se odnose na cjelokupno bankarsko poslovanje. Do njihovog nastanka
mogu dovesti razliite promjene u dravi, njenoj ekonomskoj politici, promjene u banci, nainu
poslovanja. Rizici od kriminalnih napada u e-bankarstvu su esti i mogu ozbiljno ugroziti
poslovanje banaka. Nastaju usljed falsifikovanja, prevara, kraa, ilegalnog korienja, navoenja.
Rizici internacionalnog poslovanja mogu se javiti primjenom tehnologije koja ne poznaje
geografske barijere jedne regije ili jedne drave. Proces globalizacije i meunarodna podjela rada
esto budu direktna negacija nacionalnim zajednicama. Primjenom e-bankarstva sve vie se
panja obraa na mogunost nastanka ove vrste rizika.

23

SIGURNOST ELEKTRONSKOG BANKARSTVA

Sigurnost predstavlja najveu brigu banaka koje nude usluge elektronskog bankarstva i najee
je definisan kao kombinacija tehnologija, mjera i postupaka zatite informacija od neovlaenog
eksploatisanja.
etiri su osnovna sigurnosna servisa:

Tajnost podataka, ostvaruje se ifriranjem, odnosno upotrebom kriptografskih

algoritama.

Autentifikacija, tj. provjeravanje identiteta kojim se korisnik predstavlja. Ovo se vri na

razne naine: PIN-om (Personel Identification Number), pasword-om, biometrijske
metode/ otisak prsta i dr./, smart kartica.

Integritet podataka Obezbjeivanje razmjene finansijskih i drugih podataka izmeu

banke i korisnika tako da niko neovlaen ne moe iskoristiti ili izmijeniti podatke.
Integritet podataka se moe obezbijediti tehnologijama zatite ( SSL Secure Socket
Layer, S-HTTP Secure HyperText Transfer Protocol i dr.).

Neporicanje poruka, servis koji sprijeava poiljaoca da porekne slanje i sadraj poruke,
odnosno primaoca da porekne prijem i sadraj poruke. Veoma je bitna i zatita mree
banke / firewall/ i kontrola pristupa.

24

Elementi sigurnosnih sistema

ifrovanje

ifrovanje je transformacija originalne poruke pomou odgovarajueg postupka u neitljivu

formu za sve, sem za korisnika snabdjevenog mehanizmom za deifriranje. U postupku
ifrovanja, u mehanizam ifrovanja ulazi originalna poruka i specifian sadraj koji se zove klju.
Deifrovanje je inverzna transformacija kojom se od ifrovane poruke uz pomo kljua i
mehanizma za ifrovanje dobija ponovo originalni ili izvorni oblik poruke.

Simetrino ifrovanje podrazumijeva da su klju za ifrovanje i klju za deifrovanje isti.

Tajnost se zasniva na tajnosti kljua. Kljuni problem je distribucija kljueva. Za vie
korisnika mora postojati vie kljueva. Ovo nije pogodno za Internet.

Asimetrino ifrovanje Podrazumijeva dva kljua: javni i tajni. Postoji relacija izmeu
njih. Javni klju se alje kroz mreu. Tajni se unosi samo kod deifrovanja. Postupak rada
je slijedei: javni klju se poalje drugome i on sa njim kriptuje poruku koju vam alje. Sa
njim se ne moe dekriptovati poruka. Poruku moe dekriptovati samo vlasnik tajnog
kljua.
Digitalni potpis

Digitalni potpisi su zasnovani na asimetrinoj kriptografiji. Za poruke koje su poslate preko

nesigurnog kanala, pravilno implementiran digitalni potpis daje primaocu poruke razlog da
vjeruje da

je poruka poslata od strane onog za koga se predstavlja. Digitalni potpisi su

25

ekvivalentni tradicionalnim potpisima u mnogim aspektima, a pravilno implementiran digitalni

potpis je mnogo tee falsifikovati nego tradicionalni potpis.
Digitalni potpisi takoe mogu da obezbijede i nemogunost odbacivanja, u smislu da onaj koji je
potpisao poruku ne moe da porekne njeno potpisivanje, istovremeno tvrdei da je njegov
privatni klju ostao tajna. Digitalni potpisi se mogu koristiti za sve vrste poruka, bilo da su one
kodirane ili ne, i jednostavno primalac poruke moe biti siguran kada je u pitanju identitiet
poiljaoca, kao i u to da je poruka stigla nepromjenjena.
Poruka se moe digitalno ovjeriti tako to poiljalac koristi svoj tajni klju za ovjeru kako svog
identiteta, tako i sadraja poruke, ime se sprijeava bilo kakva izmjena poruke tokom prijenosa.
Ako bi neko neovlaeno dopisao ili izmijenio sadraj poruke, primalac bi uz pomo javnog
kljua poiljaoca otkrio neregularnost u poruci, to znai da je dolo do neautorizovane izmjene
poruke.
Digitalni sertifikat

Digitalni sertifikat je lina karta u cyber prostoru. Sertifikat autoriteti /sertifikaciona

tijela/ dokazuju va identitet.
Sertifikat mora da sadri:

Naziv vae organizacije

Dodatne podatke za identifikaciju
Va javni klju
Datum do kog vai va javni klju
Ime CA koji je izdao sertifikat
Jedinstveni serijski broj.

Ovi podaci se na kraju ifruju tajnim kljuem CA.

26

Pametne kartice

Autentifikacija podrazumjeva dokazivanje identiteta korisnika. Identitet u okviru interneta

najee se dokazuje korisnikim imenom i lozinkom, odnosno tajnim kljuem, a u posljednje
vrijeme i inteligentnim karticama ( smart cards ), kao savremenijim i efikasnijim mehanizmom
zatite podataka. Ugradnja elektronskih ipova u plastine kartice je tehnologija stara dvadesetak
godina, ali je masovna proizvodnja i primena pametnih kartica relativno novija.Jezgro
inteligentne kartice ine mikroprocesor i memorija, na kojoj, osim opti podataka, moe biti
zapisan i tajni klju i moe biti aktiviran samo uz pomo vlasnika kartice, kako bi se izvrio
odgovarajui kriptografski algoritam.

27

ZAKLJUAK

Informacione tehnolologije znaajno unaprijeuju obavljanje finansijskih transakcija koje se sada

mogu obavljati mnogo bre, tanije, pouzdanije i komforminije nego ranije. U savremenim
uslovima tradicionalni nain plaanja sve vie gubi na znaaju, a prednost se daje elektronskom
nainu plaanja. Pojava elektronskog novca nametnula je novu filozofiju u bankarstvu, koja se
zasnivana na elektronskoj razmjeni podataka i sredstava ( EFT Electronic Funds Transfer) koja
je pojmovno odreena kao elektronsko bankarstvo. Elektronski novac predstavlja specifinu
monetarnu informaciju koja se putem elektronskih impulsa prenosi izmeu transaktora koji
obavljaju plaanja. Elektronski novac omoguava kupovinu roba i usluga putem raunara preko
komercijalne raunarske mree (npr. Internet) ili preko poslovnih bankarskih mrea. Internet
bankarstvo predstavlja obavljanje bankarskog poslovanja direktno iz kue posredstvom interneta.
Za ovaj vid elektronskog bankarstva nije potreban specijalan softver, niti postoje podaci
uskladiteni to poveava sigurnost, a pristup banci je mogu sa bilo kog mjesta u svijetu
tj.raunara. Sve to je potrebno je internet veza koja omoguava obavljanje on-line transakcija.
Napredak u proizvodima on-line bankarstva, promjene konkurentskoj strukturi i rastua
popularnost interneta su stvorili okruenje u kome internet bankarstvo postaje proizvod za
masovnu potronju. Razvojem elektronske trgovine i bankarskih usluga preko elektronskog
bankarstva stvoreni su uslovi za razvoj i primjenu ireg spektra bankarskih proizvoda. Ti
proizvodi su dostupni irem krugu korisnika savremenog bankarstva. S obzirom na to da se e bankarstvo zasniva na elektronskom novcu, sve usluge savremenog bankarstva nose sa sobom i
odreene rizike, koji mogu ugroziti bankarsko poslovanje korienjem ove vrste novca. Sigurnost
predstavlja najveu brigu banaka koje nude usluge elektronskog bankarstva i najee je
definisan kao kombinacija tehnologija, mjera i postupaka zatite informacija od neovlaenog
eksploatisanja.

28

Literatura

1. Kovaevi D.,Elektronski novac u Srbiji, Mikro, Beograd, 2005.

2. Prof. dr Branko Latinovi, Elektronsko poslovanje, Panevropski univerzitet Apeiron,
Banja Luka, 2007. godina

3. Prof drVesna Aleksi Mari: Informacioni sistemi, Ekonomski fakultet, Banja

Luka,2005. godina.
4. Anucoji, dr Dragan: Internet i elektronsko poslovanje, Fakultet za pravne i poslovne
studije, Novi Sad, 2009. godina.
5. Radenkovi B., Elektronsko poslovanje stanje i perspektive, ppt prezentacija,
specijalistike studije

6. Vukovi N., E-business, ppt prezentacija, specijalistike studije FON.

7. Nenad Vunjak, Jelena urasinovi, Elektronsko bankarstvo, upravljanje rizicima

distributivna mrea elektronskog bankarstva , Ekonomski fakultet, Subotica

29