The underground creatures have kingdom of their own.

They have power that no ordinary people

posses. Their ways of living are very much advanced than ours. They can mingle with ordinary
human beings but they couldnt be seen by our naked eyes. There are times when they show
themselves to ordinary people and befriend them. Their difference from us is they do not have souls.
When they die, they do not have second life. Some of those underground creatures want to marry
ordinary people because they believe that if they do so, their children will have souls like us.
In a certain village here in Antique called Carit-an, their lived a couple named Akoy and his wife
Mengay. Near their home, stands a very sturdy tree called Bubog. It was a very big Bubog tree and it
was believed that underneath that tree was the kingdom of these underground creatures.
In Carit-an, their lived a man named Mente. It was believed that Mente had a fairy friend who
gave him power to heal sick people. His fairy friend told him that if he treats people, he would not
receive payment for his services. But Mente did not heed to the advice of his friend. One day, Mente
was found dead. It was believed that his friend brought him to their kingdom.
This underground kingdom was reigned by a king and a queen. The queen became pregnant and the
King and Queen planned that if the baby is born, they will send the baby to the other world, so that
when he or she grows up, he or she will get used as a mortal-therefore, if they will bare children,
their children would have souls like human beings.
On the other hand Akoy wanted his wife Mengay, to become pregnant so that they will have a baby.
Mengay, became pregnant a delivered a baby girl. The couple were very glad that they have a baby,
and they named her Natalie.
In the underground kingdom, the queen who was also pregnant gave birth to a baby girl. The king
and queen wanted to give a nice name for their baby. One day the King and Queen decided to call all
royal families in the different kingdoms for a meeting.
They want members of the royal families to come and suggest what beautiful name they would give
the baby. Among the guests who came was a couple with their four-year-old girl named Celina. All
guest who came tried to give the best name to the baby but the queen did not choose any from the
names that were given. Celina, who was sitting near the baby was asked by the queen what name
she would give to her baby girl. Celina answered Olayra. The queen was pleased with the answer.
She liked the name Olayra. Yes, yes, its a very beautiful name, the queen said. Then she asked
Celina what prize she would asked for giving a name to her baby. Celina said that she would like
Olayra as her gift. The queen told Celina that she would ask other things as a gift, but not Olayra.
Celina did not insist. The queen thank her for giving a beautiful name to her baby.
One morning, Mengay with her baby Natalie in her arms, went for a stroll on beach. While she was
walking, a very big wave rose and Mengay was so frightened when the wave struck her and because
of the strong impact, Mengay lost hold of her baby and she was carried by the wave. Mengay grieved
so much because she lost her baby girl. Natalie was fortunate because on the beach that was from

Mengays home, a woman found Baby Natalie on the beach, wrapped in her diaper with her name on
it. The woman was so glad because the baby was heaven-sent. She reared the child as her own.
In the kingdom under the Bubog tree, in Carit-an, the king and the queen were planning to send
Olayra to the outer world. They want her to grow up with mortals or human beings so that when she
is already a grown-up lady, she would marry a human being and have a possibility of bearing a child
who would already have a soul. Their problem was how and to whom would they give Olayra. The
king and queen knew about Mentes whereabouts. They sent for him and inquired to whom would
they give Olayra? One morning, before the sun was up, they brought Olayra to the outer world. They
wrapped the baby in a diaper bearing the name Olayra and placed her under the tree near
Mengays house. When Akoy and Mengay woke up, they heard a baby crying. They tried to find out
where the babys cry came from. The y found the baby girl wrapped in a diaper with the name
Olayra. Akoy and Mengay were happy to have a baby who took the place of Natalie. They reared the
baby until she was of school age. Every now and then, the king and queen visit their child, but
human beings couldnt see them. They gave Olayra everything that she needs without the knowledge
of her foster parents, often times; they took Olayra to their kingdom. When Olayra was of school age,
she was sent to Patnongon to attend classes in the elementary grades. She went to school with
Celina. In as much as Celina was a fairy, nobody could see her. When they were in college, Celina
and Olayra were sent to Central Philippine University in Iloilo to take up college course. The king
and queen gave Olayra a ship made of gold and this was the ship Olayra rides whenever she goes on
a cruise to other kingdoms. Akoy and Mengay were not aware that their adopted daughter was a
fairy.
Olayra grew up into a beautiful lady. Her foster parents love her very much. Many young men
wanted to marry Olayra but she rejected all young men who fell in love with her.
Fitzgerald, a young man of an Italian parentage, was very fond of going to other places for an
adventure. He has a very luxurious yacht that takes him on a cruise with some of his friends. One
day, while he was having a cruise, a storm came and broke his yacht to pieces. All of them were
thrown into the raging water. Most of his friends got drowned. Fitzgerald was the only survivor.
Some residents living near the Bubog tree found him. A couple took him to their house and nursed
him until he got well. He couldnt go back to his homeland because his yacht was already destroyed.
Means of transportation that time was very difficult.
One day, while he was waiting near the beach, he met Olayra. Other meetings followed their first
meeting. Fitzgerald knew where Olayra resides and he became very fond of her until finally he fell in
love with the young lady.
On the other hand, rumors spread that Natalie was the daughter of Mengay and Akoy who was
found on the beach while still a baby she was known from the diaper that was wrapped around her.
People kept on wondering. Of Natalie was Mengays daughter, then who is Olayra?
Because Olayra also liked Fitzgerald very much, they set a date for their wedding. Their wedding
took place in Patnongon. After the wedding, Fitzgerald found out that Olayra was not the daughter

of Akoy and Mengay. Fitzgerald asked Olayra repeatedly who were her parents but Olayra ignores
his questions, until Fitzgerald became impatient. Because Olayra did not tell Fitzgerald who her
parents were, Fitzgerald slapped her. When Olayras parents, the queen and the king learned about
the incident, they became angry. They decided to get rid of Fitzgerald. One day, Fitzgerald could no
longer be found. There was a long search for him but no one could tell where he was. Olayra knew
what happened to Fitzgerald.
Finally, she made a revelation to her foster parents that she is a fairy and that her real parents
wanted her to live with them in their kingdom. Mengay and Akoy knew that their daughter Natalie
is alive so they took her from the people who adopted her.

MAGAL-UMON ANG KALANGITAN samtang makusog ang huyop sang

hangin halin sa lawod. Alas-tres pa lang sang hapon apang wala na ang init
kag kapaang sang adlaw nga nasakluban sang mga malaabo nga gal-um.
Hilway nga nagatindog si Olayra sa ibabaw sang mataas nga banglid samtang
naulungan sa pagtulok sa maanyag nga dagat. Nawayway nga
ginalupadlupad sang hangin ang iya malaba kag ubanon nga buhok.
Ginatindugan niya ang sangka duog nga ginapatung-an sang bukid sang
Antique kag sang dagat sang probinsya. Makahalawa sa iya pamatyagan ang
magtulok sa idalom sang banglid. Makahalawa nga may dala kakugmat
tungod sa indi niya masayran nga balatyagon. Sa kada tion nga magpalapit
sia sa baybay, daw may gahum nga nagabutong sa iya nga maglukso sa
tubig.
Ginliso niya ang iya panulok sa natuo nga bahin, kon sa diin ang malapad nga
daray-ahan nga nagahalok sa dagat. Hinali nga nangligbos ang iya mga
balahibo sa pagdumdum sang iya sadto kahagugma. Sa amo nga daray-ahan,
masami sila nga nagapanglakaton, nagauyatay sang kamot samtang
kadungan nga ginahakos sang balud ang ila mga tiil sa balas. Napulo kag
walo ang pangidaron niya sadto, kag wala sia sing madamo nga
palamangkutanon sa kabuhi. Ang kalipayan niya lang, amo ang makaupod si

Geraldo. Adlaw-adlaw sila nga nagakit-anay sa daray-ahan. Masami sia nga

ginadala sang lalaki sa pihak nga pulo kon diin ang ila balay nga natukod sa
mga dalagku nga bato malapit man sa daray-ahan. Isa ka mansyon ang balay
sang pamilya ni Geraldo. Madamo ini sang mga suga kag nagabanaag ang
kasanag sa tubig sang dagat kon gab-i.
Isa ka maambong nga tinuga si Geraldo. Mestiso nga taason kag duag asul
ang kalimutaw sang iya mga mata, katulad sa duag sang tubig sang dagat.
Nagapanag-iya sia sang isa ka yate nga nahimo sa bulawan. Ining yate ang
ginapangsugat dul-ong niya sa dalaga halin sa pihak nga pulo. Ginpangako ni
Geraldo kay Olayra nga kon batunon sini ang ginahalad nga paghigugma,
buhaton niya ang tanan mangin malipayon lang ang dalaga. Pagalibuton nila
ang kalibutan sakay sang barko nga ginapanag-iyahan sang iya pamilya.
Nangin malipayon ang paghigugmaanay nila ni Geraldo sang pila lang ka
bulan tubtub nga ginhagad sia sang lalaki nga magpakasal kag bayaan ang
iya mabudlay nga pangabuhi sa uma. Apang nagpamalabag ang mga
ginikanan ni Olayra tungod indi sini mahimo nga magpakita kag mag-atubang
sa amay kag iloy sang dalaga. Pila man ka semana nga ginbukot si Olayra
sang iya mga ginikanan sa ila balay agud indi makaguwa kag makakadto sa
daray-ahan. Nagbuangbuang sia sa mga amo nga tinion. Nagahilibion lang
sia sa sulod sang iya hulot kag masami nga wala nagakaon. Naghaganhagan
ang iya kahimtangan sang nagpangayo sang bulig ang iya mga ginikanan sa
isa ka hangkilan nga babaylan sa probinsya sang Antique.
Hinali nga natapungawan si Olayra sa paghanduraw sa iya kahagugma sa
pagkadalaga sang gadaguob niya nga nabatian ang siyagit sang iya iloy. Sa
pagkakibot, dayon sia nga nag-atubang sa kabukiran. Nakita niya ang iya
tigulang nga iloy nga si Minang nga nagasungkod sang kahoy samtang
nabudlayan sa paglakat sa batuhon nga alagyan malapit sa banglid.
Hoy! Ano saring mo ka kuong dyan? Ang bata mo to sa balay, kina pa
ginaabot! Haruson nga pagsinggit sang iya iloy samtang ginahapuhapu.

Hinali nga nagkubakuba ang iya dughan. Nay, pamuyong ka lang dyan. Indi
ron ako pag-alaw-alawa dya. Hulata lang ko dyan. Pasiyagit nga pagbalos ni
Olayra.
Bisan nagasamo ang iya kakulba kag pagkabalaka, indi niya mahimo nga
magdalagan agud makalab-ot dayon sa ila balay. Mahinay nga naga-ika-ika sa
pagtikang ang iya iloy. Sang malapit na sila sa bakulod kon diin natukod ang
ila balay, nabatian niya dayon ang pagsiliyagit sang iya isahanon nga anak
nga si Natalia. Dayon nga ginsilingan sia sang iya iloy nga mauna na lang
agud dalaganon ang iya anak.
Sang wala pa makasaka si Olayra sa hagdan, matunog niya nga nabatian ang
paglinagapok sang mga botelya nga nagabuluka sa dingding kag salug sang
ila kusina. Dali-dali sia nga nagsulod sa balay kag ginpangihabot ang iya anak
nga nagamauy. Naabtan niya ang mga nagalalapta nga botelya sa salug
samtang ginahaboy sang iya anak ang iban pa nga botelya paguwa sa
bintana. Nagadululugo ang mga kamot sini kay pati ang mga buka nga
botelya, liwat niya nga ginapanghablot kag ginapanghaboy samtang
nagatiyabaw.
Daw linamposan ang pagginhawa ni Olayra dungan sa madalom nga
paghaklo sang hangin. Ay! Dios ko, bata ko! Untat na! Pakitluoy niya kay
Natalia.
Dayon ini nga nag-untat sa pagpanghaboy sang botelya kag naglumpasay sa
salug. Baw! Naga nagmauy ka raman? Sara pa lang ko ka oras nadura pay!
Nagahilibion niya nga paghambal.
Dali-dali nga ginkuha ni Olayra ang isa ka katsa sa tupad sang banga kag iya
ini nga ginhampol sa mga palad sang anak nga puno sang pilas kag dugo.
Ginhakos niya si Natalia samtang ginapungggan ang iya hilibion. Naga
ginapasilutan mo ako? Pag-ampo ni Olayra.
Ahhh, uhmmm! Huh? Igong sang iya apa nga anak.

Dalaga na si Natalia. Sa masunod nga semana, magapangidaron na ini sang

napulo kag walo. Kadungan sa kaadlawan sang aning amay ni Olayra nga si
Akuy nga nagtaliwan sang ginabusong pa lang niya si Natalia. Indi gid
malimtan ni Olayra ang gab-i nga siyam na ka bulan ang iya ginabusong sang
magsinakit ang tiyan sang iya amay. Ginpaluy-a man nila sa babaylan ang iya
amay apang wala nag-untat ang pagsinakit sang tiyan sini. Naghilat kag
nagpalanuka man ini, tubtub sa ikatlo ka adlaw nagpalanggit-um na sia.
Nagpangayo sila sang bulig sa baryo agud matuwangan ang iya amay
pakadto sa ospital sa Valderama. Apang isa lang ka gab-i ang ila pagtinir sa
ospital. Sang sunod nga kaagahon, nagtaliwan si mal-am Akuy. Bisan ang
mga doktor wala nakapamat-ud kon ano ang nangin balatian ni Akuy.
Pagkaligad sang isa ka semana, duha kaadlaw antis ang Paskwa, nagbun-ag
si Olayra sa Rural Health Unit sa banwa sang Patnongon. Ginhambalan sia
sang isa ka midwife nga Natalia ang ipangalan niya sa iya anak kay tion sang
Paskwa ini ginbata. Ginsunod man ini ni Olayra kay nanamian sia sa ngalan
kag kapareho man nga letra nagasugod ang ngalan sang iya aning bana nga
si Noli.
Ginhugasan kag gintambalan ni Olayra sang pinukpok nga dahon sang
lampunaya ang mga pilas sang iya anak. Pagkatapos, gin-alalayan niya ini
pakadto sa ila hulot kag ginbatayan tubtub nga makatulog. Ginpangtinluan
kag ginpanghimos niya ang mga buka nga botelya sa ila kusina kag isa-isa
niya nga ginpangsulod sa sako. Ginpangtrapuhan niya man ang mga
naglalapta nga dugo sa salug.
Nagpanaog sia sa ila balay bitbit ang sako. Dayon niya nga nakita ang iya iloy
nga nagapungko sa tupad sang puno sang paho malapit sa tubangan sang ila
balay. Ginahilothilot sini ang iya ugaton nga mga batiis nga madugay na
nagabati sa rayuma. Masinulub-on ini nga nagtulok sa iya sang masiplatan sia
sini nga nagalakat pagwa. Mas nagbug-at ang iya pamatyagan sa mga mata
sang iya iloy. Ginlikaw niya ang iya panulok sa mga matag-as nga bukid sa
ilaya.

Din ka raman maagtu? Singgit nga pamangkot ni mal-am Minang.

Ipanghaboy ko lang dya mga botelya sa ubos banglid.
Ay, dalia lang. Kon madura ka gani, nagamauy si Talia.
Turog man tana tulad. Mabalik ako dayun.
Daw ginaguyod niya ang iya mga tiil sa pagtikang. Indi niya mahangpan kon
ngaa kabug-at sang ila pangabuhi.
Nag-agi sia sa talaman sang humay pakadto sa idalom sang banglid. Sang
nagapabalik na sia sa ila balay, may nalabyan sia nga nagakulaskulas sa
mamurong nga humay. Sang ginpalapitan kag gin-usisa niya, may nakit-an sia
nga isa ka dako nga giting nga naipit sa pain sang mga mangunguma.
Nagasalasala kag nagapulok ini nga makabuhi sa pagkaipit sang iya lawas.
Una nga nagsulod sa iya hunahuna nga patyon ang giting agud mabuhinan
ang mga pisti sa humayan. Apang, nakabatyag sia sang kaluoy sa daw
nahadlok nga giting. Puno sia sang kasubo kag wala sia sing kusog nga
utason ang kabuhi sang bisan isa ka pisti. Ginbuy-an niya ang giting kag
ginpabay-an nga makapalagyo. Daw nag-amat-amat mag-an ang iya
pamatyag kaupod sang matawhay nga paghinapay sang hangin sa mga
nagabaludbalud nga humay.
Sa iya padayon nga paglakat pauli, hinali nga nagkusog ang hampak sang
hangin upod sang pusdak sang daguob sa kalangitan. Ang magal-umon nga
kahawaan kaina, nagdamol kag nagpalanggit-um. Napatangla si Olayra sa
madulom nga kalangitan, hinali lang nga may nagtulo nga taliti sa iya nawong.
Indi lang daad anay mag-uran, mitlang niya sa kaugalingon. Hulata man
nga makauli ako antis mo ipusdak ang uran.
Apang ginsabat sang pag-igrab sang kilat nga ginsundan sang pagdaguob
ang iya panambiton sa langit. Dayon sia nga nakibot kag ginpangidlisan.
Nagdalagan sia pauli apang nabasa na sang ulan ang iya bilog nga lawas
sang makaabot sia sa ila puluy-an. Sang makasaka sia sa bulubalkon sang ila

bahay, mas nagkusog ang bubu sang ulan nga gin-updan sing wala
pakadtuan nga huyop sang hangin.
Nagpangtrapo sia kag nag-ilis sang panapton. Dugaydugay, ginbuligan niya
ang iya iloy sa pagdigamo. Wala nag-untat ang makusog nga ulan kag huyop
sang hangin tubtub sa ila nga pagpanyapon. Pagkatapos nila magkaon,
ginsibinan niya ang iya anak kag ginpatulog. Ginhagad si Olayra sang iya iloy
sa pagpangamuyo sa ganhaan sa tubangan sang altar, apang wala sia
nagsapak. Nagguwa sia kag nagpungko sa bulubalkon samtang
nagapanampuay nga nagatulok sa ilawod.
Ginpalapitan sia ni mal-am Minang pagkatapos sini magpangamuyo.
Hasta san-o ka manghayhay samtang nagaturok sa lawod?
Nakapamisok si Olayra halin sa pagkaulungan. Nagginhaw sia sang madalom
kag nagliso sa iloy. Pabay-i ko anay, Nay, wala sing kusog niya nga
pagsabat.
Kulang ka abi pagtuo sa Dios. Kaugalingon mo lang ginapasundan mo!
Nay, indi na pagdar-a ang Dios sa istorya! Wara tana it labot dya! May
pagkairitar nga sabat ni Olayra.
Ay, indi mo gid mabasul ang iban nga tawo kon naga nag-amo dya ang
pangabuhi ta. Kon namati ka lang kanamon. Kon wara ka naluyag sa!
Hinali nga napauntat si mal-am Minang.
Naluyag sa anu, Nay? Asta tulad, amu ra gihapon ang ginaliwatliwat mo nga
ginhalinan kang tanan? Daw naugot nga paghambal ni Olayra.
Kag naga bi indi? Umpisa kang naluyag ka sa tinuga nga to, anu
nagkaratabo? Sa bana mo? Kay tatay mo? Pati kay Talia! Tanan ra, bunga
kang pagpasilabot mo sa iban nga tinuga!

Napakuom sang kamot si Olayra. Nagtindog sia sa tubangan sang iya iloy.
Bahala ka, Nay. Liwat-liwat mga sala ko. Indi ko ron ra mabag-o, mahinay
kag mahuluy-on niya nga sabat.
Dayon niya nga ginkadtuan ang hulot kon diin nagatulog si Natalia.
Gintuparan niya ini sa paghigda kag ginhakos. Ginpunggan niya ang
kaugalingon nga maghilibion apang wala niya mapunggan ang iya mga luha
nga magtululo.
Patawara ako, hutik niya sa anak nga mahamuok ang tulog.
Nadumduman niya si Noli. Bisan wala niya ginpalangga ang iya aning bana,
kada gab-i, bag-o niya piyungon ang iya mga mata, nadumduman niya ang
nawong ni Noli. Ang nagluwas sa iya sa katalagman sa tion nga nadula sia sa
matarong nga panghunahuna. Bisan naglapta na sa ila baryo ang iya
kahimtangan, ang masami niya nga pagkadula sa kaugalingon kag liwatliwat
nga makit-an sa daray-ahan, ginpili sa gihapon ni Noli nga pakasalan sia.
Ginpaubrahan man sia sa isa ka babaylan agud mag-ayo apang maga-untat
lang kuno ang iya pagkabuangbuang kon may isa ka lalaki nga magatubos sa
iya. Tungod madugay na nga naluyag sa iya si Noli nga tagabaryo Carit-an,
dalidali sia nga ginpakasal sang iya mga ginikanan sa ulitawo.
Pagkatapos sang pagpakasal ni Olayra kay Noli, nag-amat-amat ayo ang iya
kahimtangan. Apang ang bugay nga lalaki sa iya kabuhi, madasig nga
ginkuha sang katalagman. Tatlo pa lang ka bulan nga nagabusong si Olayra
sang wala na makapauli si Noli. Isa ka mangingisda si Noli kag sang
nagpalawod ini sa panahon nga magal-umon, wala gid naglaum si Olayra nga
amo na gali ang pinakauli nga tion nga makita niya ang iya bana. Ang magalumon nga panahon nangin makusog nga bagyo. Masubo gid kay bisan ang
bangkay ni Noli ang wala gid makit-an. Daku ang iya kaluoy sa iya bana nga
wala man lang niya nabalusan sang pagpalangga. Wala maluwas ni Noli ang
iya kaugalingon sa kaugot sang dagat. Ang dagat nga ginhandom ni Geraldo
nga mangin ila kon pagabatunon niya ang kabuhi nga iya ginahalad.

Halin pa kauna, madamo na nga mga lalaki sa ila baryo ang nagahandum kay
Olayra. Si Noli lang gid ang nagpabilin kag nagpamat-ud sang iya
paghigugma sang magsugod nga magbuangbuang si Olayra.
Maanyag nga babaye si Olayra, sa bilog nga baryo Carit-an, nagapangibabaw
gid ang iya katahum sa tanan nga mga babaye. Bisan sa bilog nga banwa
sang Patnongon, pinasahi ang iya kaanyag. Matangos ang iya ilong kag tama
ka puti kag kahamis sang iya supat.
Madamo ang hinuringhuring kauna nahanungod sa pagkatawo ni Olayra.
Baynte-sais antos na sadto ang iya iloy nga si Minang kag trentay anyos ang
iya amay nga si Akuy, lima ka tuig na sila nga mag-asawahay apang wala pa
sila sing bata. Ginkasubo nila nga basi baug ang isa sa ila. Masami sila nga
nagatambong sang misa kon adlaw sang Domingo kag nagarosaryo kada
gab-i agud bugayan sila sang anak. Apang nangin madugay ang ila
paghinulat. Sangka hapunanon, samtang nagapanglakaton pauli si Akuy, may
nalabyan sia nga puno sang bubog malapit sa binit-baybay. May nabatian sia
nga tingog sang isa ka bata nga babaye nga daw nagahirikhik. Sang iya
tikaon ang puno sang bubog, nakit-an niya ang isa ka lamharon nga babaye
nga daw indi matakos ang kaanyag. Nagapanapton ini sang puti kag malaba
nga bayo samtang nagapungko sa mga nagaurulhot nga ugat sang puno.
Nagauyat ini sang daw pula nga bola samtang na nagaatubang sa lawod.
Nalingaw si Akuy sa nawong sang bata apang sang matalupangdan sia sini,
nagtulok ini sa iya nga may kalangkag. Nakita ni Akuy nga asul ang kalimutaw
sang bata. Apang wala nakabatyag sang kakugmat si Akuy, mas nalingaw sia
sa malaanghel nga nawong sang bata. Olayra, Olayra, pauli na! Tingog sang
isa ka babaye sa indi malayo. Nagyuhom sa iya ang bata dungan sa
pagtindog kag nagdalagan pakadto sa likod sang daku nga puno. Ginlagas ini
ni Akuy sa likod sang puno apang hinali lang ini nadula. Kapila niya nga
gintawag ang bata apang wala na ini nagpakita. Sa kada tion nga mag-agi si
Akuy sa amo nga puno, ginahalaran niya sang mga prutas ang atubangan
sang bubog. Ginhandum niya nga magpakita sa liwat ang bata. Napuno sang
handum si Akuy nga tani tagaan man sia sang anak kaangay sang magayon
nga bata nga iya nakita.

Pagkaligad sang pila ka bulan, nagbusong si Minang kag daku nga kakibot
nila ni Akuy nga isa ka maputi kag matahum nga anak ang ginbugay sa ila.
Pati ang paltera nga nagpabata kay Minang ang indi makapati nga isa ka
mestisa nga bata ang nabun-ag, samtang hilom kag indi amo ka maabong
ang mag-asawa.
Olayra ang ngalan nga ginhatag ni Akuy sa iya anak kay wala niya gid
malimtan ang magayon nga bata nga iya nakit-an sa puno sang bubog.
Ginpukaw si Olayra sang pagturuok sang sulog. Nagbangon sia samtang
mahamuok sa gihapon ang katulugon sang iya anak. Nagkadto sia sa kusina
kag nagdigamo. Dugaydugay, nagpanaog sia sa ila balay kag nakita ang iya
iloy nga nagapakatong sa tambi samtang ginabuburan ang mga manok kag
piso sa idalom sang balay. Hinay kag hipos sia nga naglakat. Pat-ud niya nga
indi sia pagpasugtan sang iloy kon magtugon sia nga mahalin anay sing
makadali.
Sa pagpanglakaton ni Olayra, nahimutaran niya ang mga hilamon kag dahon
nga gaidlak tungod sa pagtibsok sang silak sang kaagahon sa mga nabilin
nga tun-og sa mga tanum. Malamig pa katama ang dapya sang hangin halin
sa lawod. Nagtambad man sa iya ang nagabanaag nga idlak sang dagat sa
pagdungka sang iya mga dapadapa sa daray-ahan. Ginsudsod niya ang iya
mga tiil sa mapino nga balas samtang mahinay nga nagalakat. Gin-untay niya
ang iya mga butkon samtang nawayway ang iya buhok sa hangin. Dayon sia
nga nag-ambahanon nga daw isa ka dalaga nga bag-o lang nakatampisaw sa
binit-baybay. Sa edad niya nga apat ka napulo, daw ulay sia nga
naghanduraw sang iya mga malipayon nga tinion sa daray-ahan.
Hinali nga nag-untat ang iya pagpangalipay sa daray-ahan sang may
mabaskog nga huni ang nag-usbong sa dagat. Sa iya nga pag-atubang sa
lawod, hinali nga nagkubakuba ang iya dughan upod sa paglalapyo sang iya
mapagsik nga mga tiil nga nagatampisaw sa tubig. Ara sa tunga sang dagat
ang isa ka daku nga barko nga nahimo sa bulawan. Madasig ini nga
nagapalapit sa daray-ahan samtang matunog ang iya pagbagrong. Sa ibabaw

nga panalgan sang barko, may nagatindog nga lalaki nga nakasuksok sang
puti nga panapton. Nagyuhom ang lalaki sa iya kag ginkaway sini ang iya isa
ka kamot. Pagkaway nga paghagad kay Olayra nga magsaka sa barko. Ang
nawong sang lalaki ang halos wala sing pagbag-o. Mahamis sa gihapon ang
maputi niya nga supat kag nawong. Daw duha ka napulo sa gihapon ang iya
pangidaron. Mestiso nga wala nagatigulang ang pagtamawo.
Liwat nga nagbalik ang balatyagon ni Olayra sa amo nga lalaki. Daw nahinyo
sia nga maglangoy sa baybay kag magsaka sa bulawan nga barko, apang
nadumduman niya ang iya anak kag iloy. Amat-amat sia nakabatyag sang
kahadlok, kahadlok nga basi madula naman sia sa iya kaugalingon kon liwat
sia nga magpalapit sa amo nga lalaki. Nagtikang sia palayo sa binit-baybay.
Pag-abot niya sa mga puno bakhawan, hinali lang nga nadula sa iya pananawan ang daku nga barko nga ginasakyan sang lalaki.
Nagdalagan sia pauli sa ila balay. Wala niya ginsapak ang pagsag-id sang iya
mga batiis sa mga hilamon kag bato nga nagatuga sang mga bakiras. Pagabot niya sa ubos sang bakulod malapit sa ila balay, liwat niya naman nga
nabatian ang pag-uwang ni Natalia sa sulod sang balay. Kadasig sang
pagkubakuba sang iya dughan ang pisik sang iya mga tiil. Pag-abot niya sa
sagwa sang ila balay, nagtambad sa iya ang iya anak nga nagalumpasay kag
nagaligid sa salug sang tambi samtang ginauluuluhan sang iya lola. Dayon sia
nga nagsaka sa tambi kag ginpabangon ang anak. Nagpalamula kag
nagpanglanog ang kalawasan sini sa paglampus kag pagligid sa salug.
Ginhakos niya si Natalia kag gin-alalayan pakadto sa ila hulot. Indi matakos ni
Olayra ang kabug-at sang iya nabatyagan. Naggwa sia sa hulot kag
nagtamwa sa bintana sang ila ganhaan. Dayon sia nga ginhampak sang
makusog nga hangin halin sa ilawod. Ang kabug-at nga iya nabatyagan,
ginkupkup sang kaugot. Nagtangla sia sa kahawaan kag ang indi mamitlang
sang iya mga bibig nga mga pag-antos, ang iya mga mata nga puno sang
palamangkutanon ang wala makapugong nga ipautwas ang mga luha.
Dugaydugay, nagpanaog sia sa ila balay kag ginsandig ang kaugalingon sa
puno sang paho. May dyutay nga katawhay sia nga nabatygan tungod wala

sia sulod sang ila puluy-an. Kalinong sang huyop sang hangin samtang
malaka ang pag-agi sang mga nagalupad nga pispis. Hinali lang sia nga
nakibot sang may nag-uyat sa iya natuo nga abaga upod sa pagsambit sang
iya ngalan.
Olayra.
Nagbalikid sia kag dayon nga nagtindog. Nang Sedes? Naga dya ka haw?
Nakibot sini nga pamangkot.
Ay, wara kaw kamaan nga? Ginpatawag ako ni nanay mo. Lantawon ko ang
daraga mo. Hambal ni nanay mo, permi ron tana ginaabot. Rapit ron daan
kaadlawan na, may pagkabalaka nga pagsaysay sang tigulang nga babaylan.
Ha? Anu kar-on kon rapit ron anang kaadlawan? Gakataka nga pamangkot
ni Olayra.
Hinali nga nag-untat ang babaylan sang makita niya nga nagapalapit si malam Minang.
Nay, anu raman dya? Naga wara mo ginmuno kanakon?
Naga haw? Kon man-an mo, indi ka magpasugot?
Naghipos sang makadali si Olayra. Nay, naluoy ron ako sa bata ko. Permi
lang tana ginaistoryahan sa baryo. Tungod sa liwatliwat nga pagpabulong, indi
mapataypatay ang lain nga pagturok nanda sa aton pamilya.
Ti sige, ang ginahambal na lang kang iban imo atipana. Bay-i na lang si Talia
nga indi mag-ayad.
Anu nga mag-ayad, Nay? Halin kauna, apa na gid bata ko. Daad batunon ta
na lang para magtawhay ron pangabuhi ta.
Na! Mahambal mo ra kay pinabay-an mo lang dya nga matabo! Nagtaas nga
tingog ni mal-am Minang.

Nay, sige. Basula raman ako! Naugot nga pagsabat ni Olayra.

Hinali nga nagpatunga ang tigulang nga babaylan. Kamo nga magnanay,
untati ron niyo ra! Indi masulbar ang problema kon permi kamo mabais.
Nagduko si Olayra kag nagpungko sa puno sang paho. Nagginhaw sang
madalom si mal-am Minang. Sige na, Sedes. Masaka ron ko sa balay,
epreparar ko si Talia. Sunod ka lang saka burubhay. Dayon sini talikod kag
maglakat.
Nagsugod sa pagpisngopisngo kag magtuluntulun sang luha si Olayra.
Gintuparan sia ni mal-am Sedes sa pagpungko. Indi ko maintindihan si
Nanay. Man-an na man nga indi ko gusto mag-amo ra bata ko, pay ako tana
saring na kabasul.
Ginhapulas ni mal-am Sedes ang iya likod. Pasensyahe lang. Nabudlayan
man tana nga batunon ang tanan. Wara ka lang kamaan kang pag-antos ni
nanay mo kauna.
Dayon nga nag-untat sa pagtulontulon sang iya mga luha si Olayra. Naga,
Nang? Anu natabo kauna? Indi ko matandaan tanan. Ang nadumduman ko
lang, ang soltero nga nakilala ko sa daray-ahan. Tapos daw buhay ako nga
nagmasakit. Asta nali lang ko ginpakasal kay Noli.
Siguro, dapat mo ron maman-an tanan. Ako kag si Minang lang nakamaan
dya. Pay kinahanglan mo man maman-an, labi na gid ang sa bata mo.
Anu parti sa bata ko, Nang?
Indi matuod nga nahimo ko tabugon ang tamawo nga naluyag kanimo.
Makadali ko lang tana naparayu, ang pagpakasal niyo ni Noli ang mapagrus
nga panagang nga nagparayu sa katong tamawo. Pay tulad, Olayra!
Tulad, Nang? Anu?
Wara ka it may nanutisyaran sa itsura kang bata mo?

Itsura? Naga man, Nang?

Ang itsura niyo daw pinihak nga bunga!
Naglibog ang hunahuna ni Olayra. Ti, anu kar-on, Nang? Natural ra kay bata
ko.
Tungod dyan ra. Ang bata mo nagbinuangit. Kay tana bul-on kang tamawo
para liwat maangkon ana nahubsan nga paghandum sa isra ka tawo. Tungod
sa wara mo ginbaton ang ana ginahalad, dyan nag-umpisa ang pag-antos mo.
Ginhimo ko ang masarangan ko sa pagpakitluoy ni Minang, pay mapuros ang
tamawo. Ang imo bata, sa sulod pa lang kang busong mo, ginapangaluyagan
ron katong tamawo. Tulad nga daraga ron si Talia, mas nagakabalaka ako.
Indi ko mahinyo ang tamawo nga indi lang pasilabtan bata mo.
Wara ron it iban nga paagi para magmayad bata ko?
May dyan, Olayra.
Anu ra, Nang?
Kon ihalad mo ang kaugalingon mo kag maimaw ka sa tamawo.
Liwat nga nagduko si Olayra kag napauyat sa iya ulo. Nagtangla sia sa
kahawaan bisan wala sia makahibalo sang iya inugsukma sa langit.
Gin-agda sia ni mal-am Sedes nga magsaka na sa ila balay apang
nagpamalibad si Olayra nga mapabilin na lang sia sagwa agud maghupa ang
nagapatunga nga kaakig sa ila nga mag-iloy.
Pagkaligad sang pila ka takna, nagpanaog si mal-am Sedes kag nagtugon
nga magabalik sia pagkaligad sang anum ka adlaw. Sa mismo nga kaadlawan
ni Natalia, magahiwat sia sang makusog nga ritwal agud hinyuon ang tamawo
nahanungod sa dalaga. Ginhabilin sang tigulang nga babaylan sa mag-iloy
nga indi gid pagpabay-an ang dalaga nga makaguwa sa balay sa sulod sang
tatlo ka gab-i. Dapat gid sia halongan kag bantayan.

Bangod sa kakapoy sa mga ulubrahon sa balay kag sa uma, sirum pa lang,

nagpanyapon na sila kag nagpanghimos agud makapahuway. Malinong ang
kagab-ihon kaupod sang mahinay nga dapya sang hangin. Masanag ang bilog
nga bulan nga nagabanaag sa dingding nga kawayan sang ila hulot.
Natapungawan sa mahamuok nga katulugon si Olayra sa paglinagapok kag
paghululog sang mga kaldero kag plato sa ila kusina. Nakibot sia sang
matalupangdan nga wala na sa hiligdaan ang iya anak. Dalidali sia nga
nagbangon kag naguwa sa hulot.
Olayraaa! Ang bata mo! Singgit sang iya iloy halin sa kusina.
Dalidali sia nga nagdalagan kag ginpasiga ang suga sa ila balay. Nagtambad
sa iya ang mga kaldero kag buka nga mga pinggan sa salug. Nakita niya si
Natalia nga nagapungko kag nagasandig sa dingding samtang ginatakpan sini
ang iya mga dulunggan. Puno sang kakugmat ang iya mga mata.
Nagakilagkilag ini sa iya palibot nga daw may ginakahadlukan. Nagpaginhaw
sang madalom si Olayra kag ginpalapitan ang anak. Gin-uyatan niya ang mga
abaga sini agud ululuhan kag patindugon kon tani, apang hinali lang nga
ginwaslik sang anak ang iya mga kamot. Nagtindog ini kag nagtulok sa iya
nga puno sang kaugot. Dayon sia nga gintikwang ni Natalia. Nagakaya nga
naghaplak ang iya ulo kag likod sa salug. Naurungan sang makadali si Olayra,
indi sia makapati sa natabo. Subong lang sia nakatilaw masakit sa mga kamot
sang iya anak.
Dayon nga nagwaras si Natalia kag nag-igong nga daw indi sini mahangpan
ang iya kaugalingon. Nagdalagan ini pagwa sa kusina pakadto sa tambi.
Mahinay nga nagbangon si Olayra sa salug sa pag-alalay sang iya iloy.
Si Talia, lagsa! Basi maglukso sa tambi! Gadali nga mando ni mal-am
Minang.
Dayon man nga ginsundan ni Olayra ang iya anak sa tambi. Nakit-an niya nga
ara na ini sa sagwa sang balay. Madasig ini nga nakapanaog sa hagdan kag
gadalagan sa alagyan nga padulong sa baybay.

Talia! Maluoy ka, balik dya! Singgit ni Olayra.

Apang padayon ang iya anak sa pagdalagan palayo. Bation pa ang pag-igong
sini nga nagahilibion sa kasakit. Nagsamo ang kakulba sa dughan kag
kahadlok sa hunahuna ni Olayra.
Dios ko! Sundi bata mo! Basi anu matabo kana! Liwat nga mando sang iya
iloy.
Dalidali nga ginkuha ni Olayra ang flashlight sa ila kusina kag magdalagan
pagwa. Sa sobra niya kadali, wala niya na mapinsaran nga magsuksok sang
panapton sa tiil. Wala niya na ginasapak ang nabatyagan nga sakit kag hapdi
sa pagsalag-id sang iya mga dapadapa sa mga galagmayan nga bato kag
puga sa alagyan.
Dugaydugay, sa wala untat nga pagdalagan ni Olayra, nagdapya sa iya ang
hangin nga halin sa baybay. Magaras kag mabug-at ang hangin sa iya
pamatyagan. Mas nagdasig ang pagkubakuba sang iya dughan.
Indi lang daad matabo ang ginakahadlukan ko, mitlang niya sa kaugalingon
dungan sa pagpangamuyo.
Gindala sia sang iya mga tiil sa ibabaw sang makahalawa nga banglid.
Maanyag ang dagat nga nagabanaag sa kasanag sang bilog nga bulan. May
mga magagmay nga igpat halin sa sulo sang mga magagmay nga baruto
sang mga mangingisda sa lawod. Nagpalapit sia sa kilid nga bahin sang
banglid kag gintamwa ang paghampak sang balud sa idalom. Nagpalaminhod
ang iya bilog nga kalawasan samtang ginahimutaran ang tubig. Indi niya
sarang mapatawad ang kaugalingon kon madula pati ang iya isahanon nga
anak.
Nagtangla sia sa kahawaan kag nahimutaran ang masanag nga bulan.
Nagagamo ang iya hunahuna kon paano kag kon diin niya pangitaon ang
anak. Nakibot sia sang may hinali lang nga may nagtuhaw nga huni sang
barko sa dagat. May isa na ka dako kag gaidlak nga barko ang nagapalapit sa

daray-ahan. Indi lang isa ka barko ang iya nakit-an nga nagapalapit sa darayahan, si Natalia ang nagalakat palapit sa binit-baybay halin sa ilaya nga bahin.
Kaangay nga daw ginpusdakan ang iya pagginhawa. Nagpalanglum-ok ang
iya nga tuhod samtang nagatindog.
Indiii! Hungaw niya nga pagsambit.
Dayon sia nga nagdalagan padulhog sa daray-ahan. Liwat-liwat sia nga
nagasiyagit kay Natalia apang daw sa wala sa bungog sang iya anak ang iya
tingog. Padayon lang ini sa paglakat samtang nagatulok sa barko sa dagat.
Gin-ubos ni Olayra ang iya bilog nga kusog agud maabutan kag mapunggan
ang iya anak. Dugaydugay, nakit-an niya ang pagdungka sang mga dapadapa
ni Natalia sa balas nga ginahakos sang pagbaroron sang balud. Kon anu
kadasig ang pagkubakuba sang iya dughan, amo man kadasig ang iya
paghaklo sang hangin. Tubtub nga nakit-an niya na ang iya anak nga
nagaamat-amat salom sa tubig. Ginbuy-an ni Olayra ang ginauyatan nga
flashlight kag maglukso sa tubig. Dalidali niya nga ginlangoy patabok halin sa
nawala nga bahin sang daray-ahan. Naabutan kag nahawiran niya ang nawala
nga butkon ni Natalia. Ginpilit niya nga butungon ang lawas sini pabalik sa
binit-baybay.
Wala sing pangkalibutanon ang iya anak nga nagbatang sa balas samtang
nagatulok sa kahawaan. Ginhakwat ni Olayra ang iya anak kag ginpapungko,
dayon niya ini nga ginhakos sang hugot. Nagatulolagay ang laway ni Olayra
sa kakapoy. Nagsamo ang iya mga luha kag tubi sang dagat sa iya nawong.
Pagbalik nila sa ila balay, ginbukot nanday Olayra si Natalia sa isa ka hulot
kag ginbatayan sing maayo agud indi makaguwaguwa. Nagliligad ang pila ka
gab-i, samtang mahamuok ang katulugon ni mal-am Minang kag ni Natalia,
ginkadtuan sila ni Olayra sa ila mga hulot. Mahinay niya nga ginhalukan ang
mga ini sa agtang kag makadali nga ginpanghimutaran ang ila mga nawong.
Dugaydugay naguwa sia sa ila balay suksok ang malaba kag puti nga
panapton. Nagatiniil sia nga nagpanglakaton padulong sa daray-ahan.

Indi gid amo ka makasanag ang bulan sa hawaan sangsa mga nagliligad nga
gab-i, apang nagahatag ini sang kahigayunan sa mga bituon nga mangin
masanag kag magayon sa pag-igpat. Naglakat sia sa balas nga ginadapyahan
sang balud. Sa isa ka pisok, nagtuhaw sa dagat ang bulawan nga barko nga
nagaidlak. Hinali nga nagbagrong ini sa pagsugat sa iya. Samtang
nagapalapit ang barko sa daray-ahan, nakita niya si Geraldo nga nagatindog
sa pinakaibabaw nga panalgan. Nagatulok ini sa iya samtang may yuhom kag
kalipay sa iya mga asul nga mata. Sa pagdungka sang barko sa daray-ahan,
nagpanaog si Geraldo nga puno sang kakunyag. Ginsugat sia sini kag liwat
sila nga nakapanglakaton sa balas nga ginahakos sang mga balud. Ginalalayan sia sang maambong nga tamawo pasaka sa barko tubtub sa
pinakaibabaw nga panalgan.
Nag-atubang si Geraldo kay Olayra dungan paghalad sini sang iya isa ka
palad, paghagad sa kabuhi nga madugay na nga ginahatag sang maambong
nga tamawo. Sa paghakos sang mga palad ni Olayra sa kamot ni Geraldo,
amat-amat nga naghamis ang iya panit, nangin puro nga itum ang iya buhok,
nagtadlong ang iya nagasiktot nga likod kag ang iya kaanyag sang iya
pagkadalaga, lubos nga nagpanumbalik. Ang iya itum nga mga kalimutaw
nangin asul, kaangay sa duag sang tubig sa dagat.
Nag-atubang sila sa lawod samtang nagahaksanay ang ila mga kamot.
Ginhaklo ni Olayra ang mabugnaw nga dapya sang hangin. Amat-amat nga
nagtawhay ang iya mabug-at nga dughan kag hunahuna. Ang iya kapung-aw
sa madugay nga tinion, amat-amat nga ginahakos sang makagagahum nga
paghigugma.
Libuton naton ang kalibutan sakay ka dyang barko, akon Reyna, mitlang
sang maambong nga tamawo kay Olayra.
Amat-amat nga nagpalawod ang ila ginasakyan nga bulawan nga barko,
tubtub nga nadula ini sa dughan sang dagat.
KATAPUSAN

Mistiryo ni Olayra
ni Emmy L. Masola

Daw ginahilas si Nelia. Nakapamalo run ang manok, wara gihapon ti inogturog anang
pinsar.
Bag-ong kasal si Nelia kay Juancho. Kag bangud bugtong nga bata si Juancho,
ginhingyo ka mga ginikanan nga rugto lamang tanda maistar sa andang balay.
"Ne, naano ikaw? Kaina pa imo barabaliswa," pamangkot ni Juancho.
"Namag-o lang guro ako rugya sa inyong balay, amo nga daw indi ako ka turog," sabat
ni Nelia.
"Pahangin-hangin anay, hambal ni Juancho. Buksi bintana para magdapya pasulud
ang hangin."
Gintulod ni Nelia pakilid ang bintana nga himo sa kapis. Darwa ka panalgan ang balay
kag sa ibabaw ang andang kwarto ni Juancho. Ang atubangan kang bintana kang
andang kwarto, bakanti nga lupa, dayon, ang mayor nga dalan nga ginaagyan ka tanan
nga mga sarakyan nga nagabyahi sa bilog nga isla ka Panay. Sa tabok ka mayor nga
dalan, balay ka tiya ni Juancho nga si Basyon. Isara dya tanda sa mga
pinakamanggaranun sa andang baryo kag bangud politiko ang bana, wara gawad-an ka
mga bisita.
"Abu, naabutan gid kang kasanagun ba mga bisita ni Tia Basyon," pinsar ni Nelia kang
may nakita nga darwa ka laki nga nagapagwa sa kudal ni Tia Basyon. "Mga isputing
gali!" lingaw na sa kaugalingun hay ang mga laki nakasuksok kang amirikana nga itum,
kalo nga taas nga itum man kag nagapamaston. Buhay ang hulat ka darwa ka tawo sa
binit karsada.
"Ano ginahulat da kadya man? Baynti-kwatro oras sarakyan dya kara haw? Andut nga
wara gid gin-ibhi ni Tia Basyon mga bisita na nga mabantay ka sarakyan sa sagwa

haw? Nakapoy ayhan ang mag-asawa? Kag bisan sangka sulo lang, wara da gid
ginpasigahan?" mga pamangkotanun ni Nelia sa kaugalingun nga man-an na, pwidi nga
indi masabat.
Malinung ang palibot kag masanag ang bulan. Ugsad. Ang bahul nga kahoy nga
nagalabaw sa balay ni Tia Basyon, daw liganti nga ohong kon turukun. Brubhay may
nagpundo nga sarakyan. Awto nga tawag da bao, ang uso nga Volkswagen. Nagsakay
ang darwa ka kano kag nagburhot ang sarakyan pa-norti.
Makaligad ang pira ka gutlu, daw gindapo kang katuyo si Nelia. Nami abi ang dapya ka
hangin kag daw nagpakalma sa anang lawas.
"Nakita mo ang darwa ka tawo kaina?" pamangkot ka tawo nga daw pamilyar ang itsura
kana. "Sa pira ka adlaw, mangin kabahin ikaw kang andang istorya." Nagaparanamgo
run si Nelia.
Pagkaaga, ginpukaw si Nelia kang bana. "Dali Ne, panaw-panaw kita sa baybay."
Ginlatas nanda ang dalan paagto sa baybay. Ang aragyan, sa sulud ka sular kanday Tia
Basyon. Linung ang balay.
"Daw wara ti tawo ba balay day Tia Basyon," muno ni Nelia.
"Ginkasal bay si Toting sa San Joaquin ka sarang-hapon," sabat ni Juancho. "Rugto
tanda tanan. Kar-on pa to sa hapon mabalik."
Naglibug ulo ni Nelia. "Kay sin-o bay to bisita ang mga kano nga nakita ko kabii?" pinsar
na nga wara na run nasugid sa bana hay nagtagub sa anang mga mata ang
pagkabahul-bahul nga kahoy.
"Amo dya, Ne, ang rason kon andut gintawag nanda nga Kariitan ang amun baryo,"
paathag ni Juancho samtang nagaagi tanda sa mistiryoso nga kahoy. "bobog tawag
namun kadya. Kada Disyimbri, kon magdaigun dyan ang mga kantura ka simbahan,
may nagaula ka daw sangka baldi gawa nga mga sinsilyuhon."
"Diin bay ga gwa ang mga kwarta?" pamangkot ni Nelia nga may pagkatingala.
"Kita mo ra ang mga buho sa mga sanga kang kahoy nga daw baba ka tadyaw ka
ragkul? Ra balang ginagaw-an kag ginasudlan ka mga nagakaranta kag galinupad nga
pispis? Amo ra ginatawag namun nga bintana nanda. Kalong kara ang anang sulud
pariho kang lawas na, kalong man. Dali bala ipakita ko kanimo ang anda gawang," ang
makarilingaw nga istorya ni Juancho sa asawa.
Ginlibot nanda ang puno kang bobog, kag kang makasamput sa pihak, makita nga may
bahul nga buho. Daw baruto ang korti kag pwidi maagyan ka mga tawo para
makasulud. Kon suklon ang sulud kang kahoy, daw kinsi ka tapak halin sa kilid kag kilid

kag may nagapamuhi nga puno kang atis sa sulud mismo kang lawas kang bobog.
Gintangra ni Nelia ang puno. Nagapamulak ka kabalyiro ukon fire tree, piro ang mga
dahon ana kang kasya kag ang kapino kang panit kang mga puno kag sanga, daw ana
ka narra.
"Tanhaga gid man nga kahoy dya, Noy," bungat ni Nelia sa bana.
Nagdiritso tanda sa baybay. Daw nagapanghangkat gid ang tubig nga languyan.
Ginhagad ni Nelia ang bana nga marigos.
"Daw ginaramigan ako, Ne," sabat ni Juancho. "Rigos lang to, bantayan ta ikaw rugya."
Nagrigos si Nelia. Wara dya nagapaagto sa lawud hay nahadlukan nga basi pagtindug
na, indi na matungkad. Pakilid ang anang langoy para parihas ang kadalumun. Piro
nahangyus tana kang pagtindug na para magpahuway pagkatapos maglangoy kang
malawid, hasta sa anang liug ang tubig. Ginkulbaan dya kag nagsinggit ka tabang.
Bisan wara't gana magrigos, dumalagan si Juancho kag maglangoy sa baybay paagto
sa asawa. Ginkaptan sa hawak kag ginbitbit pabinit.
"Ano natabo, Ne?" gahangus nga pamangkot ni Juancho.
"Gulpi lang abi nagdalum ang tubig," sabat ni Nelia nga nagakurudug pa sa kakulba.
"Sa tagadughan lang man ako piro pagtindug ko, tagaliug run!"
Ginbalikid ni Juancho ang bobog kag ginturuk ang lugar nga ginsalbaran na sa asawa,
dayon paathag kay Nelia, "Sa tadlung kang bobog, dalum ria dyan nga parti. May kanalkanal dyan ra halin sa dray-ahan, hasta rugto sa lawud. Ang huring-huring kang mga
mal-am, dyan nagaagi ang barko nga bulawan ni Olayra kon magdungka.
"Barko nga bulawan, Juancho?" pamangkot ni Nelia nga daw bulan kabahul ang
kalimutaw sa sobra nga pagkatingala.
"Huud, Ne. Kada makita gani ka mga mangingisda nga daw may barko nga bulawan sa
lawud, raku nga mga isda ang anda madawi. Gaburuta ang anda mga baruto. Amo ra
nga tuig-tuig nagahiwat kami kang Pista kang Pasalamat. May balita pa gani kauna nga
manggaranun ang Pilipinas hay may mga mariniro nga taga-Yuropa kag Amirika nga
nakakita kang barko nga bulawan nga may ngaran: Prinsesa Olayra kag sa dalum
nakasulat, Pilipinas," sabat ni Juancho.
Nanghagad run lang mag-uli si Nelia hay basi putson ka ramig anang lawas. Samtang
nagaagi tanda sa bobog, gintiid liwat ni Nelia ang puno ka atis. Nalingaw gid tana
magturuk ka kahoy sa sulud kang kahoy. Dayon nasiplatan na ang bunga ka atis nga
luto. Pinakapaborito na nga prutas. Daw ginasulay gid tana nga puksiun kag kan-un piro
daw gamalagana dya bangud basi mag-ugut ang mga idalmunun nga ginakuno nga
nagaistar sa kahoy.

"Daw gadulot mata mo sa atis, Ne, haw? Dumduman ko gid nga kada pamasyar ko
kaninyo kato gadara gid ako ka atis hay amo ra kuno paborito mo kuon ni Nanay mo,"
ahus ni Juancho.
"Namit raad ra, Noy, garing basi karaan kita ka tag-iya?" pamangkot ni Nelia nga may
pagkabalaka.
"Wara ti dalok dya sa amun baryo, Ne. Bisan ano gusto mo kan-un, pwidi kaw ka
pamuksi, basta indi mo lang pagduguson," sabat ni Juancho dayon na puksi ka atis kag
tugro sa asawa.
"Namit tana nga pagkaatis dya, Noy, ba," muno ni Nelia nga daw gatakam gid. "Daw
mananam ang pagkatam-is kag pwirti ka rapuyot ang duga." Wara na gid gin-untatan
hasta maubos.
Tapos igma, nagpahuway-huway si Nelia sa kwarto para magturog.
"Ikaw ang makapatuman kang akun mga handum, Nelia," hambal kang pamilyar nga
tawo nga liwat liwat na nga makita.
"Sin-o ikaw kag andut nga kilala mo ako?" pamangkot ni Nelia nga natingala.
"Maintyindihan mo ang tanan sa sakto nga tion," dayon dura kang tawo.
Nagpisik si Nelia para tawgun kag pamangkuton ang anang ngaran piro nabatyagan na
ang bana sa ingud. Damgo lang gali to. Halin pa kang daraga tana, pirmi na run
ginadamgo ang tawo ngara. Pirmi may minsahi nga indi na mahangpan.
Pira ka simana ang nagligad, nagsuka-suka si Nelia. Tanda kang pagpanamkun.
Madasig ang pagdalagan kang mga inadlaw hasta nga nabun-ag ang anda subang.
"Olayra lang ipangaran ta," tugda kang nanay ni Juancho. "Daw bagay gid kana hay
bukay-bukay anang panit kag buhok."
"Huud, Nay, no?" sugot ni Nelia. "Daw wara man ti tisay kag tisoy kanatun piro mistisa
tana dya."
"Man-an mo, Ne, si Lola ko Consolacion ngato, pari nga katsila kato tatay na," saligbat
kang nanay ni Nelia. "Kadya lang ra naggwa ang dugo ta nga katsila.
"Nami man ra, Ne, nga Olayra ipangaran ta hay atis ni Olayra bay kara ginpanamkunan
mo kana," sugpon man ni Juancho.
Nagbahul si Olayra nga pinakamaanyag sa baryo Kariitan. Pirmi dya ginakoronahan
kon may mga pista kag okasyon sa andang lugar. Nag-anghel man dya kang Dominggo

de Paskwa. Ang ana ginbitayan, baruto nga kolor bulawan kag ginpangaranan ni
Juancho, Prinsesa Olayra, Pilipinas. Gatukapan gid ang walo ka tuig nga si Olayra hay
nanamian gid ka barko. Labi pa nga nagbahul anang kalipay kang makita ang anang
ngaran sa baruto.
Kang disiotso anyos si Olayra, ginwaswas kang bagyo Nitang ang bilog nga Panay.
Duro ang mga balay nga nagkaraguba. Ang pinakabahul nga sanga kang bobog,
natigpo kag naglup-og sa lupa. Ang mga kapis nga bintana kang balay day Juancho,
nagkara-uklab. Nabasa si Olayra ka panghalin kang andang mga panaptun kag mga
gamit sa kwarto para dar-un sa sirong kang andang balay.
Kang gabii pagkatapos kang bagyo, pwirti ka taas ang hilanat ni Olayra. Ginsibinan kag
ginbanyusan dya ni Nelia piro wara gid nagabahar ang init kang lawas.
"Juancho, dali, pagwaa ang traysikul. Dar-un ta sa hospital si Olayra," ang gakurudug
nga pamukaw ni Nelia sa bana.
Nagasala run ang daraga. Nagatirik ang mata bangud sa kataas kang hilanat.
Nagawalay kag daw may ginapanghambal nga indi run maintyindihan. Nagaparangitum
run si Olayra kang mag-abot sa hospital.
"Ginakasubu ko misis, wara gid namun matabangan ang imo bata," may kaluya nga
pamaan kang doktor kay Nelia.
Indi makapati si Nelia sa anang nabatian. Gin-agtunan na ang bata kag ginturuk. Wara
run nagaginhawa piro daw buhi para kana ang bata. Manami pa ang nagakurit nga
yuhum sa anang bayhun. Ginkaraykay na ang nars nga nagaatindir ka sangka pasyinti
sa pihak nga katri.
"Nars, nars, bukut pa dya ti patay si Olayra. Dali, buligi nyo. Pulsuhi nyo. Salbara nyo,
maluoy kamo," pakitluoy na sa nars samtang nagatarabiris ang luha kag daw nagasalasala. Naluoy man ang nars. Ginparapitan kang nars si Olayra kag ginpulsuhan.
"Mam, wara gid ti mga signos nga buhi pa ang imo bata. Ginakasubu ko gid ang natabo
nga dya," kumpirma kang nars.
Daw indi kamaan si Nelia kon ano ang ana himuon. Nagbira-bira dya ka hibi hasta nga
gintiripunan kang anang pamilya. Ginpauli dya anay ka bana para magpahuway. Indi
mag-untat ang hiribiun ni Nelia hasta nga naturugan ka hibi.
Gulpi lang, nakita na si Olayra, nagatindug sa barko nga bulawan. May ngaran nga
Prinsesa Olayra, Pilipinas, pariho kang pag-anghel na. Nagakumpas ang alima kang
pamaalam, piro buta ka yuhum kag kalipay. Sa anang likod, makita ang mga tawo nga
naka-amirikana, pariho kang mga nakita na nga naggwa sa balay ni Tia Basyon kag
nagsakay sa awto bao.

"Nay, palangga ko kamo. Agtunan ko kamo pirmi, Nay," ang singgit ni Olayra samtang
nagaparayu sa lawud ang barko nga ginasakyan. Namay-uman na ang sangka laki nga
ingud ni Olayra, ang lalaki nga pirmi na makita sa damgo. Mga imaw na gali tong mga
tawo nga naga-amirikana? Nagayuhum ang tawo balik kay Nelia kag makita ang bibig
nga nagbungat, "Salamat!"
Gintawag ni Nelia ang anang bata. Piro nakabugtaw tana kag nag-umpisa ruman ka
hiribiun bangud sa pagkamatay ni Olayra. Ang laki sa anang damgo, imaw ni Olayra.
Ginkapoy si Nelia ka panumdum kon paano nag-imaw ang anang bata sa laki sa anang
mga damgo, hasta nga naturugan dya liwan.
"Salamat, Nelia," ang kuon kang laki sa anang damgo. "Si Olayra ang mangin
handumanan ko halin kanimo. Indi ko gusto nga pasakitan ikaw hay palangga ko ikaw
halin pa kauna. Sa damgo mo lang ako makita piro pirmi mo ako imaw, Nelia. Si Olayra
ang bunga kang akun pagpalangga kanimo. Indi ko man ikaw maangkun kag
makaimaw ka bug-os, nalipay run ako nga sa adlaw-adlaw nga tanan, rugya run sa
ingud ko ang atun pinalangga nga bata nga si Olayra."
"Bata namun ni Juancho si Olayra," insistir ni Nelia.
"Ang atis nga imo ginkaun, amo ang nagtanum kang liso para magtambi ang atun
kapalaran, Nelia," paathag ka tawo. Marimpwal pa raad si Nelia ugaring nakabugtaw
dya kag natalupangdan na nga nagakagat run ang sirum.
Nagralayung ang mga bulak ka bobog. Napatay ang puno ka atis sa sulud. Naggabok
ang kahoy hasta nga nagkararigdag ang mga sanga kag mga gamot. Wara gid ti may
nagtandug hasta dya nadunot. Pati ang barko nga bulawan, wara run makita sa
Kariitan. Nagtapan run man ang kanal-kanal sa dray-ahan.
Piro, indi malipatan ka bilog nga pamilya si Olayra. Masubu man tuod nga bukut nanda
ti imaw kada adlaw piro sa andang mga tagipusuon, daw buhi si Olayra hay sa kon ano
nga rason kag pamaagi daw padayon nanda mabatyagan ang ana prisinsya. Indi nanda
malipatan ang pagpalangga nga ginpabaambit pirmi kang bata nga si Olayra. Mabuut,
mapinalanggaun, matinahuron kag matinatapun.
Diin man si Olayra, ano man ang anang kalibutan, ang ana ginbilin nga handumanan,
manggad para sa anang tawhanun nga pamilya.
- Katapusan -