AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

im. Stanisawa Staszica

w Krakowie

WYDZIA INYNIERII METALI

I INFORMATYKI PRZEMYSOWEJ

Prof. dr hab. in. Andrzej dzki

Dr in. Krzysztof Zieliski
Dr in. Arkadiusz Klimczyk

PODSTAWY TECHNOLOGII
WYTWARZANIA I PRZETWARZANIA

CZ VI
Przerbka plastyczna

/do uytku wewntrznego AGH/

Kierunek: Metalurgia, Rok: I, Semestr: I

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

Procesy przerbki plastycznej metali maj na celu ksztatowanie metalu, nadawanie mu

odpowiednich wasnoci mechanicznych i fizycznych oraz osigniecie danej gadkoci
powierzchni. W tym celu wielko stosowanego w tej przerbce nacisku musi by tak
dobrana, aby spowodowa w metalu wystarczajco due naprenia dla zmiany jego ksztatu i
zachowanie tych zmian po ustaniu dziaania nacisku.
Definicja :
Odksztaceniem nazywa si zjawisko zmiany ksztatu i wymiarw ciaa pod wpywem
dziaania si zewntrznych.
Odksztacenia dzielimy na spryste (nietrwae) i plastyczne (trwae).

Definicja :
Odksztaceniem plastycznym nazywamy takie odksztacenie, e po ustaniu dziaania si
ciao (metal) nie powraca do pierwotnej postaci i wymiarw. W ciaach idealnie
plastycznych, po przekroczeniu granicy plastycznoci odksztacenia trwae powikszaj
si bez przyrostu si.
Istota odksztacenia plastycznego polega na przemieszczaniu jednych czci metalu
wzgldem drugich i wypieraniu pewnych czci metalu z jednego miejsca w inne.
Podstawowym warunkiem przy tym jest, aby przemieszczenia te przebiegay bez naruszenia
caoci metali i spjnoci pomidzy jego poszczeglnymi czstkami.

Rodzaje procesw przerbki plastycznej.

Czynnikiem decydujcym o rodzaju przerbki plastycznej jest tak zwana temperatura
rekrystalizacji, przy ktrej pojawiaj si pierwsze zrekrystalizowane mikroziarna
odbudowujcej si po zgnieceniu struktury metalu. Okrelenie temperatury rekrystalizacji nie
jest rzecz prost, dla czystych metali wynosi ona w przyblieniu :
Trekr. = 0,4 x Ttopn. [oC]
Dla stali, w duym przyblieniu wynosi ona 550-600 oC.
Przerbk plastyczn na zimno nazywa si proces prowadzony poniej temperatury
rekrystalizacji. Dziki temu zniot, ktrego doznay ziarna metalu, pozostaje w nich cakowicie
lub czciowo i powoduje umocnienie metalu.
Przerbk plastyczna na gorco nazywa si odksztacenie plastyczne metalu powyej
warunkw jego rekrystalizacji, okrelon temperatur i czasem. Jeli proces zachodzi
powyej temperatury rekrystalizacji w dostatecznie dugim czasie, wwczas odksztacone
Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

ksztaty ulegaj rekrystalizacji, w wyniku ktrej metal nie ulega umocnieniu przez przerbk
plastyczn (krysztay uwalniaj si od napre wynikych z poddania ich zgniotowi).
W duym uoglnieniu przyj mona, e przerbka plastyczna na gorco prowadzona jest w
zakresie temperatur : 0,6-0,7 Ttopn. (na przykad dla stali o zawartoci 0,1 % C mieci si w
zakresie 850- 1200 oC).

Klasyfikacja procesw przerbki plastycznej :

I . Wedug najbardziej charakterystycznych zmian wymiaru przedmiotu :

a) wyduanie (zwikszanie dugoci, przy nieznacznej zmianie szerokoci),

b) zwikszanie szerokoci,
c) spczanie (zmniejszenie dugoci przy nieznacznej zmianie szerokoci),
d) zmniejszanie szerokoci,
e) wgbianie (miejscowe zgniatanie materiau, ktry usuwajc si pod naciskiem na
boki tworzy wgbienie),
f) przesuwanie (przemieszczenie czci metalu w stosunku do pierwotnego pooenia
caego przedmiotu),
g) zakrzywianie (zmiana krzywizny przedmiotu),
h) skrcanie (wzajemny obrt rwnolegych przekrojw przedmiotu).

II. Wedug zasigu odksztacenia :

a) ksztatowanie powierzchniowe (zasig odksztacenia ogranicza si do powierzchni

przedmiotu bez zmiany jego zasadniczego ksztatu - walcowanie gwintw, wybijanie
monet),
b) ksztatowanie materiau jako bryy (obejmuje swym zasigiem cay przedmiot przy
zmianie jego ksztatw walcowanie blach i prtw, kucie, przeciganie drutw),
c) ksztatowanie powok (ma miejsce, gdy grubo przedmiotu jest bardzo maa w
stosunku do innych jego wymiarw gicie, wywijanie i wytaczanie blach,
przeciganie rur).

Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

III. wedug rodzaju ruchu wzgldnego :

a) walcowanie (zgniatanie midzy obracajcymi si napdzanymi walcami),

b) cignienie (przeciganie materiau przez otwr cigada lub pomidzy
nienapdzanymi walcami),
c) kucie (zgniatanie uderzeniem mota lub kowarki albo naciskiem statycznym prasy),
d) toczenie (cicie lub ksztatowanie plastyczne blach i tam).

Proces walcowania stali.

W procesie walcowania stali, dany ksztat materiau otrzymuje si na drodze jej

odksztacenia plastycznego midzy obracajcymi si twardymi walcami.

Rysunek 1. Odksztacenie w czasie walcowania wzdunego.

a-zmiana gruboci; b- zmiana szerokoci.
We wszystkich odmianach walcowania wymiary ciaa ksztatowanego zmieniaj si zgodnie z
zasad :
ho > h1; b1 > bo; l1 > lo. Rnice w wymiarach materiau przed i po walcowaniu nazwano
parametrami bezwzgldnymi walcowania :
ho - h1 = h

gniot bezwzgldny

b1 - bo= b

poszerzenie bezwzgldne

l1 - lo = l

wyduenie bezwzgldne

Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

Walcowanie na zimno
Przy walcowaniu na zimno, waciwoci produktw z blachy tamowej walcowanej na gorco
(na przykad grubo, wasnoci mechaniczne i technologiczne) s zmieniane przez
walcowanie pomidzy walcami bez uprzedniego ogrzewania wsadu. Wsadem s krgi
pochodzce z walcowni gorcych. Proces technologiczny i kolejno poszczeglnych operacji
w walcowni zimnej zale od gatunkw przetwarzanej stali.
Przerbka stali niskostopowych i stali stopowych (stali wglowych) przebiega zazwyczaj w
nastpujcej kolejnoci:
-

trawienie,

walcowanie,

wyarzanie,

walcowanie wygadzajce i wykaczanie.

Wyrobami walcowanymi na zimno s gwnie tamy i blachy cienkie (typowa grubo 0,16-3
mm) z wysokiej jakoci wykoczeniem powierzchni i dokadnymi wasnociami
metalurgicznymi do stosowania w wyrobach o wysokich wymaganiach. Wykorzystywane s
one do wytwarzania produktw o wysokich standardach technicznych.
Walcowanie na gorco
W walcowaniu na gorco, rozmiar, ksztat oraz wasnoci metalurgiczne stali zmieniane s
poprzez wielokrotne gnioty nagrzanego metalu (temperatury sigaj od 1050 do 1300 C)
pomidzy napdzanymi elektrycznie walcami. Wejciowa forma i ksztat stali poddawanej
walcowaniu na gorco jest rna, s to : wlewki lane, ksiska paskie, ksiska kwadratowe,
ksy, profile wstpne dwuteowe - w zalenoci od wyrobu, jaki ma zosta wyprodukowany.
Walcownie gorce realizuj zazwyczaj nastpujce procesy technologiczne :
-

kondycjonowanie wsadu (oczyszczanie pomieniowe, szlifowanie).

ogrzewanie do temperatury walcowania.

zbijanie zgorzeliny.

- walcowanie (walcowanie wstpne cznie z redukcj szerokoci, walcowanie na

wymiar kocowy i wasnoci).

wykaczanie (okrawanie brzegw, rozcinanie, cicie poprzeczne).

Ze wzgldu na ksztat, wyroby uzyskiwane w wyniku walcowania na gorco, dzieli si

zazwyczaj na dwa podstawowe rodzaje: wyroby paskie i wyroby dugie (rysunek 2).

Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

Rysunek 2. Przegld wyrobw gorco walcowanych.

Piece grzewcze i piece do obrbki cieplnej

Do walcowania na gorco wsad stalowy musi by podgrzewany do odpowiedniej temperatury
walcowania pomidzy 1050 i 1300 0C, jak te naley zapewni rwnomierny rozkad
temperatury.

Rodzaje piecw grzewczych:

a) ze wzgldu na rodzaj stosowanego paliwa (stae, pynne lub gazowe),
b) ze wzgldu na wykorzystanie ciepa spalin (bez lub z odzyskiwaniem ciepa),
c) ze wzgldu na sposb pracy : o pracy okresowej : (piece wgbne, piece komorowe i
piece muflowe) lub o pracy cigej : (piece przepychowe, piece wypychowe, piece
acuchowe i piece pokroczne),
Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

d) ze wzgldu na sposb uoenia wsadu (pionowym lub poziomym),

e) ze wzgldu na sposb odprowadzenia ula ( w stanie staym lub w stanie pynnym).

Piece nieprzelotowe (okresowe)

Piece nieprzelotowe s czsto stosowane dla stali specjalnych i odkuwek. Typowym
przykadem pieca nieprzelotowego jest piec wgbny (rysunek 3), stosowany do grzania
wlewkw z odlewania konwencjonalnego, ksisk paskich i innego wsadu. Skada si on z
komr wyoonych materiaami ogniotrwaymi, w ktrych wsad jest ustawiany pionowo
(wlewki z odlewania konwencjonalnego) lub poziomo (ksiska paskie). Ruchoma pokrywa
umoliwia adowanie wsadu i wyciganie go do walcowania. Dla zachowania energii wlewki
konwencjonalne mog by adowane bezporednio po wycigniciu z wlewnic. Typowa
pojemno pieca wynosi 50 do 170 Mg, przy mocy cieplnej 9,5 MW i wydajnoci 10,7 Mg/h.
Piece wgbne nie maj ju powszechnego zastosowania, poniewa coraz wicej stali jest
odlewanej w sposb cigy, to jest w procesie, ktry czsto umoliwia pominicie piecw
wgbnych.

Rysunek 3. Piec wgbny.

Innym rodzajem pieca nieprzelotowego jest piec z wysuwanym trzonem. Wsad jest
wprowadzany do komory pieca na wzku zwrotnym. Komora pieca jest zamykana za pomoc
drzwi i wsad jest grzany. Po osigniciu danej temperatury drzwi s otwierane i wzek z
wsadem jest wysuwany z pieca, a ksisko paskie lub odlew s zabierane do dalszej przerbki.

Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

Piece przelotowe (cige)

Wiksze piece s zazwyczaj zasilane wsadem w sposb cigy. Wsad jest przepychany przez
piec przez kolejny wsad (piec typu przepychowego) lub jest przemieszczany przez belki
kroczce (piec pokroczny), przez trzon pokroczny lub na/midzy rolkami.
Przykady piecw duej wielkoci (> 20 MWTh) pieca przepychowego i pieca pokrocznego
s pokazane na rysunkach 4 i 5.

Rysunek 4.Piec przepychowy

Rysunek 5.Piec pokroczny

Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

Podzia walcowni w zalenoci od :

I . ksztatu walcw :
Walcownie z walcami bruzdowymi :
a) zgniatacze zwyke (bloomingi) o walcw 1150 mm do walcowania wlewkw na
ksiska,
b) zgniatacze uniwersalne (slabingi) o walcw 1150 mm do walcowania wlewkw na
ksiska paskie lub blachy uniwersalne,
c) walcownie cige ksw o walcw 750/450 mm,
d) walcownie szyn i cikich ksztatownikw o walcw 850 mm,
e) typowe walcownie bruzdowe do walcowania stali profilowanych (due- o walcw
500-750 mm, rednie o walcw 350-500 mm, mae o walcw 200-350 mm),
f) walcownie drutu o walcw 250 mm, do walcowania t.zw. walcwki o rednicach
5-9 mm.

Walcownie z walcami gadkimi :

a) walcownie blach grubych i rednich do walcowania blach gruboci > 5 mm,
b) walcownie blach cienkich do walcowania blach gruboci 0,24-5 mm,
c) walcownie do walcowania na zimno (blach, tam , folii),
d) walcownie rur : bez szwu na walcach skonych z trzpieniem; ze szwem z tam,
e) walcownie specjalnego przeznaczenia (do walcowania obrczy, k wagonowych,
piercieni).

Rysunek 6. Walec roboczy.

a- z belk gadk; b- z belk z bruzdami;
1-beczka walca; 2- czop walca; 3-kocwka w ksztacie rozet dla przenoszenia momentu obrotowego;
4- wykrj odpowiadajcy danemu profilowi walcowanego metalu.

Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

II. uoenia walcw :

a) z poziomym uoeniem walcw,
b) z pionowym uoeniem walcw,
c) walcarki uniwersalne (z poziomym i pionowym uoeniem walcw),
d) ze skonym uoeniem walcw.

Rysunek 7. Podstawowe odmiany walcowania.

a-poziome uoenie walcw; b-pionowe uoenie walcw; c-walcarki uniwersalne; d-skone
uoenie walcw..
III. liczby walcw :
a) walcarki duo
b) walcarki trio,
c) walcarki quarto,
d) walcownie wielowalcowe.

Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

10

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

Rysunek 8. Schemat walcarki wielowalcowej.

a- duo; b- quarto; c-szeciowalcowa; d-dwunastowalcowa
Cigarstwo.

Cignienie jest jednym z procesw technologicznych przerbki plastycznej na zimno,

stosowanym dla zmiany przekroju poprzecznego lub ksztatu wyrobw uprzednio
przerobionych plastycznie na gorco. Ten sposb przerbki plastycznej znajduje
zastosowanie do rur, prtw, ksztatownikw, przede wszystkim za do drutw.
Proces cignienia przeprowadza si na specjalnych maszynach, zwanych cigarkami,
skadajcych si z cigada oraz mechanizmu cigncego. Cigado skada si czterech
podstawowych czci :
-

stoka smarujcego, ktry ma doprowadzi odpowiedni ilo smaru do czci

roboczej cigada; wymiary tego stoka zale od rodzaju smaru, np. w przypadku
smarowania suchym proszkiem mydlanym kt wierzchokowy stoka smarujcego
wynosi okoo 40, a przy smarowaniu olejem 60-80;

stoka roboczego, w ktrym odbywa si cae odksztacenie materiau; stoek ten

charakteryzuj kt i dugo lst; obydwie te wielkoci dobiera si w zalenoci od
rodzaju metalu cignionego i warunkw prowadzenia procesu;

Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

11

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

piercienia kalibrujcego, ktry nadaje przeciganemu materiaowi dany wymiar;

piercie charakteryzuj dwie wielkoci: rednica dk, ktrej wielko dobiera si w
zalenoci od rednicy wymiaru kocowego, oraz dugo lk;

stoka wyjciowego.

Rysunek 9. Przekrj przez otwr roboczy cigada.

1- stoek smarujcy; 2- stoek roboczy; 3- piercie kalibrujcy; 4- stoek wyjciowy; dk- rednica
nominalna po przeciganiu; - kat stoka zgniatajcego; - kat stoka smarujcego; - kat stoka
wyjciowego.

W zalenoci od rodzaju mechanizmu cigarki dzieli si je na dwie podstawowe grupy :

-

cigarki acuchowe (o ruchu prostolinijnym) do wyrobw w odcinkach prostych, to

jest do prtw i rur,

cigarki bbnowe lub piercieniowe do drutu w kregach.

Przy cignieniu drutu wsadem jest zazwyczaj walcwka o rednicy wynoszcej od 5,5 do 16
mm, uzyskiwana w formie krgw z walcowni gorcych. Na typowy zakad cignienia drutu
skadaj si n nastpujce linie technologiczne :
-

obrbka wstpna walcwki (mechaniczne usuwanie zgorzeliny, wytrawianie),

cignienie na sucho lub na mokro (zazwyczaj kilka cigw przy zmniejszajcych si

rozmiarach cigade),

obrbka cieplna (wyarzanie cige/wyarzanie partiami, patentowanie, hartowanie w

oleju),

wykaczanie.

Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

12

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

Kunictwo.
Kucie pozwala na zmian ksztatu przerabianego metalu pod dziaaniem mota lub prasy.
Cakowity stopie przekucia materiau K okrela zaleno :

K=

Fo lk
=
Fk lo

gdzie :

Fo - powierzchnia przekroju wlewka wyjciowego

Fk - powierzchnia kocowego przekroju produktu
lk - dugo po odksztaceniu
lo - dugo pocztkowa

Rodzaje procesw kucia :

a) kucie swobodne (bez ograniczenia pynicia metalu na boki) :
-

spcznianie (zmniejszanie wysokoci z rwnoczesnym zwikszeniem

przekroju
poprzecznego),

wyduanie (zwikszenie dugoci z rwnoczesnym zmniejszeniem przekroju

poprzecznego),

przebijanie (wykonywanie w odkuwkach wgbie lub otworw),

gicie (nadawanie odkuwkom danego ksztatu bez zmiany zasadniczych

przekrojw),

cicie (podzia materiau na kilka czci, odcicie odkutej czci),

skrcanie (skrcanie jednego koca odkuwki przy rwnoczesnym

unieruchomieniu koca przeciwnego).

b) kucie pswobodne (z czciowym ograniczeniem pynicia materiau),

c) kucie matrycowe (z ograniczeniem pynicia metalu na boki) :
-

matrycowe otwarte,

matrycowe zamknite

wyciskanie.

d) kucie zoone (dwie nastpujce po sobie operacje : jedna wykonywana w matrycy,

druga swobodnie lub na odwrt).

Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

13

AKADEMIA GRNICZO HUTNICZA

Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej

Tocznictwo.
Toczenie operacje przerbki plastycznej na zimno, ktre ze wsadu w postaci blach lub
tam

pozwalaj na produkcj przedmiotw o ksztatach przestrzennych.

Podzia procesw toczenia :

-

procesy cicia - operacje przeprowadzone z naruszeniem spjnoci materiau

(wycinanie, odcinanie, rozcinanie, okrawanie, wygadzanie, dziurkowanie)

procesy ksztatowania - bez naruszenia spjnoci materiau z zachowaniem

warunku plastycznoci do ktrych zalicza si : gicie, toczenie powok czyli
cignicia oraz inne operacje ksztatowania i wyoblanie.

Prof. dr hab. in. Andrzej dzki, Dr in. Krzysztof Zieliski, Dr in. Arkadiusz Klimczyk

14