yk5k kqou

0 kkoLkkkLke khtkhkLkk MkqrhhkuLkk {kuokkMkfku

MknekLkk siLk {eo hk: 23{k kekPfh e kkoLkkk wLkk k{ kh e wkLkk
kh yk0 nrhkMkqrhLkk r e kurnk[ko rk khk{kt ku Mk{ r[ko. ku{u
kkukkLke y{ku uLkk yu [krhkLkk ku tfk Mkwe siLk {oLkku Mkkh fkuo nkku. kkirkw

jainuniversity.org

LkwMkuLk rhr[k {nktfk Wu Au fu E.Mk. kquo kk 437{kt MknekLkk hk

kLkwkkLku yLkwhkkqh{kt kkukkLke hkskke Mkkke yLku kt rLkkoLk {wrLkyku {kxu rkrh Lkk{Lkwt
MkkLk kLkkwt. yu Mk{u Mknek{kt e kurnk[ko krhkhLkk siLk rLkkoLkku r[hkk nkk.
ktLkku hk k siLk{eo nkku. hkyu yuf rsLk{trh ktkwt nkwt, su rLkkoLk fwBkL {wrLkLkk
Lkk{ke rkk kLwt nkwt.
kh{ siLk hk ue: 0 {nkehMk{eLkk Mk{{kt 0 kkoLkkkLke {khtkhk{kt [kuke kkxu
kLkkf e fueMk{e kk. ku{Lkkt hT nMku hk kwkku (LkqLkkku) {wtzMk{kt 0
{nkehMk{eLke rk{kLke rkck fhke nke yLku kuykuLkk Mkwkuke ukkBkfLkku fh LkkMkf
hk ue siLk{o Mefkhe kh{ {kuokkMkf kLku nkku. e fuMk{e yLku 0 {nkehMk{eLkk

k{ kh e kkik{Mk{e [uLkku Mktk yLku tfkrLkkhLkku Mktk qk ekku Au. e

fuMk{eLkku {Mkt su kkkk khefu ykukkku nkku ku WkfukALkk{ke k ykukk
kku, ykkokT 0 kkoLkkkLke {khtkhk WkfukA khefu [rk kLke.
hkr 1,80,000 siLk {eo kLk: e fuMk{eLkk kh yk0 hLkMkqrhLkk Mk{{kt
e{kLkkh (rk{k)Lkk hksfw{kh MkwhMkwth (Wku) yLku {tkekwk Wnzu WkfuLkkh
Mkkwt, su ko{kLk{kt ykurMkk Lkk{u MkwrMk Au. yk0 hLkMkqrhLkk yLkL k, Wkfkh
yLku Wkuke WkfuLkkhLkk hk Wku, {tke Wnz ku{ s krkku kuhu nMkkrLkku kk fhe
siLk{eo kLk nkk. suLke Mktk 1,80,000Lke nke. yk MkqrhhLkk Wkuke yuf uXu (fu
{tkeyu) siLk{trh kLkke ehrLkh Mkt 70{kt MkqrhSLkk nkku 0 {nkehMk{eLke {nk [{fkhe
rk{kLke rkck fhke, khke yk MkkLk (ykurMkk) kekoYk kLwt Au. ynLkk hkyu k
LkkhLke knkze (xufhe) kh e kkoLkkkLkwt rk rsLkk yLku ue Mk[rfkLke nuhe kLkkkkt,
suLke r.Mkt. 77{kt yk0 hLkMkqrh yLku kuLkk r fkuhtxkkALkk kof yk0 fLkfMkqrhLkk
purvajo # 1

www.jainuniversity.org

nMku rkck fhk{kt yke. hkLke yrckrfk kkue [k{wtzkLku k yk0 hLkMkqrhyu
rnkkuku ykke Mk{rfke kLkke yLku Mk[fk (Mk[rfk) ue Lkk{ ykke Wkfut (ykuMkk)Lke
fwue khefu Mkkrkk fhe.
Wkfut-ykuMkk yLku rr kkukkuLke MkkkLkk: WkfuLkkhLkk yk LkqkLk siLk{eoyku ({nksLk)
Mk{ skkt, WkfuLkkhLkk nkukke, Wkfut khefu rMkr kkBk, yLku ykk skkt WkfuLkkh
ykurMkk Lkk{ke ykukkkt, khke WkfutLkk siLkku ykuMkk khefu ykukk kk Au.

jainuniversity.org
{e fw 14 k Lkk siLkku kLk nkk. Mkkh kk yu Au fu 0 kkoLkkkLke {khtkhk{kt
neyku{kt yuku Wu {u Au fu yk0 hLkMkqrhLkk Wkuke Wkfukwh yLku yL MkkLkku{kt
WkfukA yLku kuLke fkuhtxkkA kuhu yL kkyku{kt kukt MkqrhhkuLkk Wku yLku kke
qks {kuxe Mktk{kt Lkk siLkku kLkt Au yk siLkku rk rk fkhu yLku Mk{u swk-swk kkukku
yLku rkke ykukkk kk Au. yk kkukku{ktke yLkuf kuxk rkyku yLku kkrkyku k Lkefe Au
suLkk Lkk{ku k[eLk neykuLkk ykkhu nh Wkhktk uk {u Au.
ku{ktLkk fuxktf Lkk{ku yk {ku Au kkkuz, kkVLkk, Lkknxk, tzk, kikkk, kxk,
Vkhe, fhkx, ne-nk, hktfk, kktfk, e{k fwnx, ehnx, {kuhe, urc, Mkt[uke,
ykE[k, ykrLkkk, [kuhzek, kwuAk, kkhu, Mkk{Mkwk, kik, qhk, k, Mk{zek,

[[x, fwth-fwt{x, fLkkuSk, zzw-zezw, fku[h, {nukk, wurc, kn, uX, kktrXk, khzek,
nhkk, kkukhk, VkuVrk, {wrf{, kzek, hkkrzk, Mku[k, fkMkrxk, fkuXkhe, Lk[e,
e{Mkhk, r{ke, Mkwu[k, kfz, Lkkh, urXk, MkkuLku[k, zuhk, ykzu[k, rnh, wz, nkwtrzk,
kwtu[k, hk{kwhek, furhk, wek, [kihe, kxkhe, tzkhe, fkLkwtkk, rkkek, fkuxu[k,
kkhu[k, kkunhk, MkkuLke, kkte, {kkk yLku [tkkk kuhu.
fLkkusLkk hk r[kktku WkfukALke 14{e kkxu ykuk yk0 ukwMkqrh (ke)ke
rkkku kk{e rsLkk kLkkwt yLku ku{kt Mo{e rk{kLke rkck fhke.
kkx{kt fkeo knu ktku rsLkk{kt 0 {nkehMk{eLke Mkwor{rk rkkLke rk{kLke
rkck 47{e kkxu kuk yk0 rMkMkqrh ({k)Lkk hT nMku fhk{kt yke nke. Lkkk
fwLkk kuu yk fko{kt {kuxku Mkkk ykku nkku. yk rk{kSLkkt Lkuk yrk {qkLk Lke{rke
kLkkukt nkk. e rMkMkqrhLkkt r stkqLkkk {wrLkyu Lkkrk {w{wr[ ({n{ rkLke) nku
ku k ku nkhe su kuhu koV fkk {wsk Mkk[wt kzkk kukLkku hk kw siLk{o-u{e
kLku nkku.
purvajo # 2

www.jainuniversity.org

WkfukALke 48{e kkxu yk0 ukwMkqrh (11{k) kk. Mkt. 1108{kt k{k{kt ku{Lkk
MkqrhkLkku WMk Wskkk, ku{kt yLkL {koLkwhkke U{kknu 7 k { h[e k eku. ku
qk s LkkLk nkku. ku{Lkk krkk Lkk{ke rMkk [kkk, ykke ku{Lkk ts kEk
khefu ykukk kk, su yksu k Au.

fk uLkk kkke yLku kh{ siLk{eo hkyku

ko{kLk ykurhMMkk hkLkku fuxkuf kk yLku kuLke Lke[uLkku fuxkuf rMkkh kquo fk

jainuniversity.org

u Lkk{u ykukkku. yk u siLk {oLke k[eLk fuLqr{ nke. yn rkkkrk {nkhk

[uxfLkku kwk kuLkhk ykku yLku eh Mkt.18{kt ku fkkrkrk kLku. yk s tLke khtkhk{kt
eh Mkt. 362{kt rwnhk fkLkku hk kku. yk{, kk 350 ko Mkwe fk kh yuf s
tLkwt ykrk hkwt. yk hkyku siLk{eo nkk. rn{tk Mkrhke{kt yk hkykuLke rkkku
rMkkhke {u Au.
kuLkhk:- rkk (ike) LkkheLkk kMkkkf hkktkLkk {w {nkhk [uxf yLku
{kMk{kx fkurf [u tfh w kkkt ykhu hk [uxf yLkLk fhe MkokMke kLku Au. yk
ku hk [uxfLkku kwk kuLkhk ktke LkkMkeLku fk u{kt ku kLkk hk Mkwku[LkLkk
yku kku. fk hkyku fhftzw kuhu . kkoLkkkLkk WkkMkf siLk nkk. fkLkhu

Mkwku[Lk k siLk nkku. kuLku MktkkLk{kt {kk yuf kwke nke. hk Mkwku[Lku kkukkLke fLk yLku hk
ktLku kuLkhkLku ykkt. kuLkk {]w kAe kuLkhk fkkrkrk kLku yLku kuLkku eh Mkt. 18{kt
fkLke hkskLke fLkfkwh (fkt[Lkkwh){kt hkkrkuf kku. kuLkhk k rkkk [uxfLke su{
kh{ siLk{eo nkku. ku fk u{kt yku kwtskkkhYk fw{khrkrh yLku WstkkkkhYk
fw{khrkrh keko1 Wkh kkk fhk kku. yn hk urfLkk Mk{fkrLk hk Mkwku[Lku {kuLku
kLk-MkkLkk fhk {kxu kkt[ kwVkyku kLkke nke, ku{ s urf {nkhkyu e Mkw{koMk{eLkkt
nkku e kuLke Mkwo rk{kLke rkck fhke nke. yuxu yk MkkLk kekoYk kku nkwt s,
kuLkhku yk kekoLkku {rn{k khe qk [kh fkuo.

purvajo # 3

www.jainuniversity.org

[tzhk:- yk kuLkhkLke kkt[{e kuZeyu eh Mkt. 149{kt fkLke kkeyu [tzhk

ykku. kuLkk Mk{{kt {kLkk LkttLkk ykX{k hk {nkLktu yn fk Wkh [ZkE fhe nke,
su w{kt fkLke qk s wkhe kE, u kk{k kku. rfLkw yuLke ykkeLke k{kk We
hne. hk {nkLkt kwMMkk{kt fw{khrkrh Wkh {trhLku kkuzeLku e kuLke Mkwo rk{k kxk
(kkxe kwk) E kku.
LkkU:-yk ktLku keko wLkuhke kkt[ {kE kr{u knkze kh Mkk{Mkk{u yku Au. yksu ku

jainuniversity.org
Au. yk kwVkyku{kt 24 kekPfhku yLku 24 ueykuLke {qk ykue Au.

tzrkrh yLku Wrkrh Lkk{u rMk Au. yk ktLku{kt {eLku 30 suxe siLk kwVkyku ykue
ku{hks:- yk kAe eh Mkt. 227{kt kuLkhkLke ykX{e kuZeyu ku{hks fkLkku hk
kLku. yk ku{hk kxkLke MkkkLku Vkke Mktk kku nkku. yuxu {k Mk{kx ykufu fk
Wkh kwLk: [ZkE fhe. fkLke MkuLkkyu k qk uhke kuLkku Mkk{Lkku fkuo yLku kuLku khksLke
Mkrk{kt ke {qku. kAe kku ykufu k LkwLk{kt yke {kLke yke MkuLkk fk{kt Wkkhe,
qk sw{ kwhe, fkhksLku nhkku. Mk{kx ykufLkk nkku yk w{kt {nktfh {kLkMktnkh
kku nkku. ku{kt fkkMkeykuLkk ehkkko krkLkku yLku fY ~ku uELku ykhu ykufLkwt
e WXwt. ykke kuu qheh fkkMkeykuLku Mktkkk kke yLku khke kkuku hkkuwkkkke

kkkt ykk wku k kt fko.

eh Mktk 275{kt ku{hksLkku kwk wzTZhks fkLke kkeyu ykku yLku ku{Lku fw{khrkhe
yLku fw{kherkhe Wkh siLk {-rLkktkku yLku Mkkwyku {kxu keS 11 kwVkyku kikh fhke nke
yLku ktLkk {trhLkku Skuokh fhke ku kekkuoLku Vhe Mkkus fko nkk.
rfTwhk WVuo {nk{uknLk hk khu:- eh Mkt. 300{kt wzTZhksLkku kwk rfTwhk
fkLkku hk kLku ku k kh{ siLk{eo yLku {nkkkke nke. kuLke hkskLke Mk{w rfLkkhu
nkukke ku{s kuLke hkMke{k Mk{wMkwe nkukke ku khukrkrk fnukkku nkku.
yk khk{e hk rfTwhku {kLkk hk kwr{kLku nhke siLk {o Wkh kukt rLkoe
yktkfkuLku Lkkkw fko nkk yLku siLk {oLke kLkkLku kwLk: kwtske fhe nke. {kLkk hk
k]nThk {kioLku {khe Lkkte ku kxkLke kkeyu [Ze kuXuku nkku yLku rLkcwhku siLk {ku yLku
kki Mkkwyku kuhuLkku rhAu fhke kkk siLk {trhkuLku Lk fhe fkku fuh kkoku nkku.
ykke siLk {Lku yuf{ fk khV rnkh fhku kzku nkku yLku rsLkkkuLke Mkk{ke
purvajo # 4

www.jainuniversity.org

u{kE nke. yk rfx krhMkrkLku rLk{wo fhk khuu k{ kwr{kLku nhkku ku{s
LkttLkku hk {nkLkt su ku wLke Mkwo{wk kkxe kwk E kku nkku ku kkAe fw{khrkhe
kku yLku urf {nkhkyu ktkuk {trhLkku Skuok fhke khu {nkuMkkqof kwLk: rkck
fhe nke.
Wkhktk rfTwhku rsLkkk{kuLke hkk yLku Mkk {kxu MktLku kkukk yk[ko
MkwMkkMkqrh yLku yk[ko MkwrkkMkqrhLke ykkk{kt fw{khrkhe Wkh {kuxwt Mkt{uLk {uwt

jainuniversity.org
MkifkLkku ykuheMMkk{kt tzrkhe Wkh nkke kwVk{kt [kuxkzuku r{kLk Au su khke kwhkk
yLku ykk{ k[Lkk fhke nke. yk{ {nk{uknLk hk khuLkku yuf u E.Mk. kquo ke
rkk{kt yirknkMkef xLkkyku yLku SLk[rhkLkwt oLk ykkLkkhk Mkkike khu k[eLk yLku {kuxku
rku kkku Au yLku yk u Wkhke e fk Au fu hk khu fk [keo khefu
{Lkkku Au.
kuu ykt, {nkhkx yLku rouLku fkLke AkAkk{kt ek nkk yLku kuLkk yk
hkfkLkk ke ko{kt s {ne Lkeke f]kMkwe kuLkku kkk rMkkuo nkku. yk{ hk khu
fk uLku MkwZ yLku Mk{] fhe kkk siLk kMkLkLke {nkLk kLkk fhe eh Mkt. 330{kt
MkokMk kkBku.

(siLk k[eLk u Mktkn kk-1, siLk Mkkrn MktkuLk-ko-3-ytf 4)

hk yLku rwnhk:- eh Mkt. 330{kt rfTwhkLkku kwk hk yLku kuLkk kAe kuLkku kwk
rwnhk frtkLkku hk kku. yu hk siLk {oLkk {nkLk WkkMkf nkk. hk rwnhkLkwt eh Mkt.
395{kt Mkok{Lk kwt. yk heku fk hk kh Mkkzk k Mkifk Mkwe yuf s tLkwt kMkLk hkwt.
Mk{kx r{kr yLku kuLkkt kMkLkkf {ofkkuo:- yk[ko fkMkqrh (ke) WsiLkLkk
hk kor kkMkuke kkukkLke knuLk Mkke MkhMkeeLku Akuzkk EhkLkLkk kne hkykuLku ku{
s kkukkLkk kus Y[Lkk hk kr{kLku ELku WsiLk ykk. kt kuh w ukwt. hk
kor nkkuo, {hkku yLku yk. fkfMkqrhyu kkukkLke knuLk {nkhksLku Akuzke, ku{Lku ykkuk
ykke w fkO. EhkLkLkk kne hkyku WsiLkLke kkeyu ykk, khtkw kkuzk Mk{ kk Y[Lkku
hk kr{k kne hkykuLku nhke ytrkuLkku {nkhks kLku. hk kr{ku WsiLk{kt
hkkrkuf Mk{u kkukkLkk yk {nkLk rsLke kYku r{ Mktk kkoku yLku khke yu
purvajo # 5

www.jainuniversity.org

r{krLkk Lkk{ke ruk krk kkBku. MktMf]k{kt kr{k, kLkwr{k, kkLkw yLku r{kr
yu kkok[f Lkk{ku s Au yLku yk heku k kr{k yu s ytrkkrk r{kr nkukLke kkLku
kwr {u Au.
WsiLk{kt {nkfkuhLkwt {trh su kquo ytrk kkoLkkkLkwt {trh nkwt. kk yue Au fu, eh
rLkko Mkt. 250 kk{kt WsiLk{kt k uXkeLkk kkik yLku ytrkMkwfw{khLkk kwk {nkfku
rkkkLkk M{khfYku e ytrk kkoLkkk rsLkk Mkkwt nkwt. yk ytrk kkoLkkk {trh kuLkk Lkk{

jainuniversity.org
{nkfk {nkuLkk {trh khefu Ykktkrhk fhk{kt ykkkt, khke siLkkuLkk nkk{ktke [kwt kwt
Wkhke {nkfkLkwt {trh k fnukkwt. yk kkLk[wtke rsLkMkk hk kwr{kLkk Mk{{kt
nkwt. khtkw, kt kkuo kk yk0 rMkMkuLk rkfhu kh{ ke fk {trh MkkukLke h[Lkk
yLku kkLkkof yk {trhLkk qko{ktke yu s e kkoLkkkLke rk{k kx fhe yk rsLk{trh
nkukLke hk r{kr yLku Mkki fkuELku k kerk fhke ykkkkt, MkqrhhLkk Wkuke hk
r{kru Lkwt rsLk{trh kLkke, ku{kt MkqrhSLkk nMku {nk[{fkhe e ytrkkkoLkkkLke rk{kLke
rkck fhke ytke-kkoLkkk kekoLku kwLk: kk kLkkwt. e, yk. rMkMkuLkMkqrhSLkk
Wku yLku kke hk r{kr kh{ siLk{eo kLku yLku kuLkk nkk Lke[uLkk {kuxk 18
hkykuyu k siLk{o Mefkkuo nkku. Wkhktk, r{kru Hfkhkwh{kt yuf rsLkk ktke

ku{kt Hfkh kkoLkkkLke rk{kLke rkck fhke. kuLkkt hk yLku Mkk {kxu 12 kk{ eMktLku
ux ykk.

yuf k hk r{kru yk0 rMkMkuLkMkqrhLke yuz rkk yLku fkkke Mkk

kELku yuf k MkkuLkk{nkuh ku{Lkkt [hu he, k MkqrhSyu fkwt fu, y{u kku rLkkrhkne yLku
yf[Lk Mkkw Aeyu. y{khu yk Lk ku. kAe hkyu MkqrhSLkk Wkuke rsLk{trhkuLkk Skuokh
fhkk, Lk rsLkkku kLkkkt, rsLkrkBkku hkkt, kwts kekoLkku Wkh fhkku yLku {kuxku
kkkMkt k fkZku. (yk MktLke rMk]k rkk yk ktk{kt kkkMktLkk Mkteyku ytkkok u{kt
ykke Au.)
Mk{kx r{krLkk hkLkk kz rkkLkk {tke Lkku (kkyu) r.Mkt. 7{kt kz{kt
0 {nkehMk{eLkk {trhLkku Skuokh fhe, ku{kt f yLku tzLke rkck yk0 SuMkqrhLkk
nkku fhke nke.

purvajo # 6

www.jainuniversity.org

kkktLkk siLk hkyku: LknkkLk, [Lk, Yk{k kuhu:- r{Lkk ke yLku ke

Mkifk{kt kwshkkLkk kkkt{kt kt siLk hkyku kk Au. yk0 fkfMkqrh (ke)yu EhkLke
fkneyku {khVk WsiLkLkk yk[khe hk korLku nhkkkt EhkLke fku kkeyu ykk
nkk. yk fkneykuyu EhkLkke Mk{w{kkuo MkkikuhkxLkk rfLkkhu Wkhe k{ Mkkihkx Swt nkwt.
WsiLkLke kkeyu [kh ko kk kr{k ykku, su r{krLkk Lkk{u rkk kLku. yk khV
EhkLke fku WsiLk{kt kku {kk 4 ko s hkk, kAe kr{ khk{kt kuLke Mkkk w {skqk kLke.

jainuniversity.org
kh VAe {nkkkk [Lk kwshkkLkku hk kLku. kAe sk{k yLku kuLkk kAe Yk{k hk
Y{kt kkk LknkkLk yLku Wkkku Mkkihkx-kwshkk{kt kkukkLke Mkkk s{ke yLku fMktk kkoku.
kku, su yko kMkf nkku. kuu hkLku qk rMkkwO nkwt. kh kAe k{, Sk{k,
YrMktn, YMkuLk kuhu kkkte hkyku kk.
Mkwk: yk fkuLku yn yk0 fkrfkMkqrh ku nkukke fku ku{Lku kkukkLkk kwY {kLkkk
nkk. yuxu fu fku siLk{eo fu {ou{e nkk. kuykuyu siLk{o kkeLku kkukkLkk SLkLku yuwt W[
ynMkf yLku Mk{ke kLkkwt nkwt fu kuyku kkuzk ko{kt ykoMktMf]rkke ykukkuk kLke kk. yk0
fkfMkqrhyu kkukkLkk kke yk khueykuLku rnL{kt ke rnLe yLku yko kLkke ek nkk,
ku yuxu Mkwe fu YykkLkk f-kkkku kku siLk{oLkk yLkwke s kLke kk nkk. WkkkLkku

u kkku Au fu yu siLk{o {kLkkku-kkkku. kuLkk rku{kt rMk kkLkLku Lk{Mfkh fhuku Au.
kuu LkkrMkf kuhu MkkLkku{kt kwVkyku kuke Au, su siLk kwVkyku Au. fA-qsLkk VwoLk
Bwr{{kt f Mkt. kkLkLkk {nkkkk Yk{kLkk [kh rkuku Au, su{kt {ku Mktkte k
Au. kuLkk hksfk{kt rkhLkkh kekoLkku {kuxku Skuokh kku Au. Yk{kLku k{k yLku YMkn yu{
ku kwkku nkk. yk kEykuyu rkhLkkh kh 0 Lkur{LkkkLkk fukkLk yLku {kukfkfLkk MkkLk{kt
rsLkkkuLku Wkkuke fk{ku fhkkt Au, suLkku u swLkkkZ{kt r{kLk Au. ykeheku yk fkkkkuyu yn ykeLku siLk{oLkku Mefkh fkuo, ku yk0 fkrfMkqrhLke yMkhLku eu s nkwt, yuxwt
s Lkn, kuykuyu yk rueykuLku w ue MktMf]rk ykkkLke ykLkku LkerkLku ykkhe nkwt.
etLkk siLk{eo hkyku: fkMkqkLkwt Mkki k{ kt[Lk:

purvajo # 7

www.jainuniversity.org

ykk{k[Lkkyku: {nkLk rkkeko:r. Mkt. 375{kt e Mktk kkoLkkh e hk yk rkr kh{ siLk nkku. [{kt
ku kki{eo kLku nkku rfLkw yk0 {keMkqrhLkk kke kwLk: siLk{eo kLku nkku. yk
MkqrhSyu hksMkk{kt kkik[koLku k{kt nhke kkikuLkk fk{ktke kwtskeko kkAwt {uwt
nkwt. yk {nkkekoLkku hkyu Skuokh fhkku nkku. rkrLkk tu {ikf khefu ykukkk
nkk. yk t r{kt yLku et khefu k rMkr kkBku Au.

jainuniversity.org
{kxu kt rsLk{trhkuLkk Skuokh yLku oLk-kqsLk fhkkt Au. yksu kwokk ko hr{kLk

yk etLkku hk wMkuLk (knuku) kkLk siLk{eo nkku. kuu {kkrkkkLkk fk

kkLk{kt su fkMkqkLkwt k[Lk fhk{kt yku Au, kuLke Yykk yk hkLkk Mk{{kt kE Au. hk
kuLkk fw{khwkLkkh yktkwh (zLkkh){kt hnukku nkku khu r.Mkt. 583{kt yk0 fkrfMkqrh
([kukk)yu s Lkkh{kt [kkw{koMk kkko nkk. ku kuo hkLkk fw{khLkwt yfk {]wt kkkt hksfwxwtk{kt
yLku LkkhkMkeyku{kt kufLke uhe Akk Vhe e. MkqrhSyu yk kufrLkkh {kxu [kw Mkt
Mk{k kkLk{kt fkMkqk Mkktk ykku nkku. yk{, ykhke fkMkqkLkwt kt[Lk khtkhkYku
ykrr ykkkwt ykwt Au.
yk t{kt yk rkr Wkhktk rkr Lkk{Lkk s ke Mkkk hkyku kk Au. ku{kt

rTkkukf siLk{eo hk rkr (knuk)Lkk hkfk{kt yk0 rsLkkeyu (fu yk0

rsLkkMkkeyu) r.Mkt. 666{kt e{kt rukk~f-k hwt, su siLk Mkkrn{kt {wfwx{r
Mk{kLk uk Au. yk s etLkk yL hkyku{kt kuMkn, hMkuLk ([kukku), ehMkuLk,
wMkuLk (keu), rkr (keke Mkkk{ku) kuhu k siLk{eo nkk. fuxkf hkyku kki{eo
nkk, khtkw {kuxkkkLkk siLk{eo nkk. yk siLk{eo hkykuLku fkhu ku{ s Mk{ko yk[kkuoLkk
ykkk{Lk yLku kLku fkhu yn Mk{u Mk{u siLk{oLkk kf fkkuo MkwMkBkk kLkkkt s
hkkt. ku{kt eLke r.Mkt. 421 ke 430 Mkwe{kt [kuke ({kkwhek[LkkLke Mk{fkeLk ykk{k[Lkk
yLku r.Mkt. 570{kt kkt[{e ykk{k[Lkkke e rkkeko ku{s ykk{kekoYku krk kkBwt Au.
yksu ykkLku su ykk{ku Au ku yk ykk{k[LkkLkwt Mkwkrhk{ Au.

purvajo # 8

www.jainuniversity.org

kh{ {kuokkMkf hk krknLk (MkkkknLk):- yktkrk krknLk (MkkkknLk) Mk{ko

hk nkku. kuu rk{kt kkukkLke MkkkLku {skqk kLkke Wkh khk{kt k kkukkLkwt hk rMkkwO
nkwt. hk siLk{oLkku kh{ WkkMkf ku{ s {nk kLkuhe nkku. kuLke hkeyku k kh{ rsLkkukkMkf
nke.
yuf k yk. fkfMkqrh (ke) rnkh fhkkt fhkkt yktuLke hkskLke rkckLkkwh
kkko yLku hk MkkkknLkLke rLktkeke kt [ku{kMkw hkk. kwokkkoLkk rMkku LkSf ykk.

jainuniversity.org
u{kt k. Mkw kkt[{Lkk rMku kirff ELko ykkwt nku yLku ku kkuoMk{kt hk-

khk Mkw kkt[{u MktMkhe {nkko WskLkwt nkwt. (khu kkt[{u MktMkhe kke) khtkw ku ku yu
yufMkhe heku kk ukk nku hk MkkkknLku yk[koeLku rLktke fhe fu, khk Mkw kkt[{Lkk
kirff ko-{nkuMk nkukke {khu kt swt kzu, kku ykk MktMkhe {nkko k. Mkw 5Lku ku
k. Mkw 6Lku rMku fhku, suke nwt kuLke khkkh ykhkLkk fhe fwt. khu yk[koeyu skwt fu,
ku rMkLkwt WtLk fhk Lkn. ykke hkyu Vhe rLktke fhe fu, kku ykkk [kuku MktMkhe ko
fhku. Wkh{kt yk[koeyu fkwt: u ku{ fhewt. yuxu yk[ko {nkhks, hk yLku [kw
eMktu ku kuo khk Mkw [kukLku rMku MktMkhe koLke ykhkLkk fhe.
ke koke Mk{Mk Mktu Xhkwt fu nuke h kuo k. Mkw kkt[{Lku ykku rMku k. Mkw

[kukLkk rMku MktMkhe {nkko Wswt. kMk, khke kk 1100 ko Mkwe nLkk Mk{Mk Mktu
yrkku k. Mkw [kukLku rMku MktMkhe ko Wswt Au, yLku yksu k yu s ytkh [kuku
MktMkhe ko Wsk Au.

siLk{eo hk Ahks:- kwzkwh{kt siLk Mkt WkLku qh fhLkkh yko kwxk[koLkk

k yLku rkkkuke ktLkku hk ue Ahks siLk{eo kLku nkku, yLku kuu kquo kLkku
kkhk{trhLkk MkkLku rMkkrfk{trh ku{s rMkrk, fkuxerk kuhu uhkMkhku fhkkt nkkt.
kk 1200 ko kk yu s kkhtkkkekuo kwsohuh fw{khkku kuuLkk kwk tzkrk yfw{kh
kkMku 32 {kLkwt Wkwtk rsLkMkk kikh fhke, ku{kt . yrskLkkkLke rkck fhke nke.
ko{kLk{kt yk Mkkike [w rsLkMkk uk Au.
kkhk uX k:- k Lkk{Lkku yuf rf rLkoLkkkke ftxke ekk uk yk.
nrhMkqrh kkMku kku, MkqrhSyu kuLku ekk ykkkLkwt Wr[k Lk kkkkt Wku ykke siLk{o{kt
Mkh kLkkku. khkk ku kkkh uzkk ku qk Lk f{kku yLku uX kLke kku.
yk[koeLkk WkfkhLku k fhe kuu yuf hLk ke Wkk{kt {wfkwt. yk hLk ekLke su{
purvajo # 9

www.jainuniversity.org

fk ykkkwt nkwt. ku fk{kt hkku k yk[koe ktk e ukk nkk. k uX yk[koeLkk

kku[heLkk Mk{u t kkze k[fkuLku yufXk fhe, kuLku kusLk fhkkku nkku. yk k[fku k
yk[koeLku Lk{Mfkh fhe rhn kkyku Lkku ykeko E rhn Mkqrh wt Sku yu{
kkue [kk skk. k uXu yk[koeyu uk 1440 ktkkuLke Lkfku fhke MkkwykuLku
nkuhke nke.
kkke Lkhks [kzk yLku siLk kkrfkheyku:- kt[kMkhLkku hk rsrhe w{kt {]w

jainuniversity.org
kt yuf kkfLku-LkhksLku sL{ ykku. yufkh yk. ekwMkqrh ku hMku kELku skkt, ku{u

kkBku khu kuLke hke YkMkwthe koke nke. ku kkukkLkk kE Mkwhkk Mkkku LkkMkeLku Lk{kt yke.
kzLke zkeyu xfke kue{kt kk LkhksLku uku. kuLkk kkuke wt fu, yk kkf
kr{kt kkke kwYk ku. MkqrhSyu hke YkMkwtheLke ekf fkk Mkkte kuLkk hk {kxu
ykkMkLk ykwt. kAe ktLkuLku kt[kMkhLkk Wkku ke, kuLkk hkLke skkkhe kfkuLku MkkUke.
kk Lkhks {kuxku kkkt kuLkk {k{k MkwhkkLke Mkkku kuLke xkue{kt hnuk kku. kt wfk
kuhu{kt rLkkw kLke {nkkhk{e kLku yLku rkkkLkwt kt[kMkh hk kkAwt {uwt ku{ s kwshkkLkk
hkLkku kkku Lkktku. r.Mkt. 802{kt ykk]kekLkk rMku yrnkwh kkxLke kuu MkkkLkk
fhe yLku yu rMku s rsLk{trhLkku kkku Lkkku. {trh kikh kkkt kt[kMkhke . kkoLkkkLke

rk{k ke rkck fhke. yk kt[kMkhk kkoLkkk {trhLkwt keswt Lkk{ Lkhks rnkh k Au.
kwshkkLke hkskLke kkx kLkkkt Lkhksu hksrkf fhkLkwt {kLk kkuku {kLkue knuLk euLke
ykwt, su fkfh kk{Lkk uXLke knuLk nke. Lkhks [kzkyu kwshkkLkk {nkLk Mkk{kLke
MkkkLkk fhe, ku{kt kuLku k yk. ekwMkqrh yLku ku{Lkk kh yk. u[tMkqrhLke f]kk, kMk
yLku rkkkLk {w nkkt Lku kwrke siLkkuLke kqhe { nke. hkLkkt yrfkheyku {kuxk
kkLkk siLk s nkk. {nkfr LkkLkkk sku Au fu, kt[kMkhLkwt hk LkhksLkk nkk{kt nkwt,
kuLku yk. ekwMkqrhLkku yk {w nkku. u ku{ Lk kwt nkuk kku kkx kkk Mkkutfe hk nkuk
s Lkn, yuxwt s Lkn, kkx su kwshkkLkk kkxLkkh khefu Mkkk Mkifk Mkwe hkwt ku siLkkuLku
ykkhe Au. fu{ fu kkx{kt hne siLkkuyu wt fwO ku {kxu Mkkk MkifkLkk ErknkMk{ktke wt {u Au.
(tke siLk krhk{kt ykku [Lk. kk.27-6-1925Lkk siLk kk{ktke Mkkkh WT]k.)
hk LkhksLkk {tkeyku{kt e{ke [ktkku, e{ke tk, LkeLkk kkuhkz yLku {kuZkkrk
ykf kuhu siLk{eo nkk. {tke [ktkkyu [ktkkLkuh Mkkwt. e{ke tkLku kuLkk khk{ke w kE
Lkhksu kkukkLkk [Lk {ku {tke kLkkku. kuLkkt t s MksLk yLku sku tzLkkfku nkk.
purvajo # 10

www.jainuniversity.org

skuLkku kwkk yfw{kh {tke nkku. kuLkk kwk Mktkhksu Lkteh kekoLkku k hke 1256{kt
rkhLkkh kekuo yk. uuLMkqrhLkk nMku rkck fhke nke. LkeLkk kkuhkzLkk kqou rk{k Akuze
kktw{kt yke Mk. ktke LkeLkk uX hk LkhksLkk yk{tkke kkx yke Mku. kuu
kkukkLkk rkhkA {kxu yn . kuLkwt {kuxwt {trh ktkwt. Lkhksu kuLku tzLkkf
kLkkku. su{ {tke fkfu Lkt hkLku {tket ykku nkku ku{ yk LkeLkk kkuhkzu kwshkkLku
{tket ykku Au. kuLkku t s rnh (nh) [kzktLkk Auk hkyku Mkwe yLku Mkkutfe

jainuniversity.org
tzLkkfku kLk Au. ehLkku ke kwk r{ hk e{u MkkutfeLkk Mk{u tzLkkf yLku {tke

{qhksLkk Mk{{kt tzLkkf hkku Au. kuLkk t u eh yLku LkuZ Mkkutfe hkfk{kt kkxLkk
kLku Au. yk s heku Mkkutfe kMkLk{kt LkuZLke tkhtkhk{kt {tke , {nk{k krk, {tke
{rnLw, {nk{tke ykLkt, {nk{tke k]ehks, tzLkkf LkkkkswoLk yLku {nk{k Lkkk kk Au.
LkeLkk kkuhkzLkk yk tu{kt {tke r{u ykkw-ukzk{kt skrMk yuwt r{Mkne rsLk{trh
ktkwt Au. (kuLkku krh[ rkku yLk ykku Au.) khu {nk{tke k]ekku Mkt. 1206{kt
kkkk Mkt Mkkku ykkw kekuo yke r{MkneLkku Skuokh fkuo Au. kuLkk kwk Lkkku [kue
rsLkrk{kyku hke r{Mkne{kt yk. MknMkqrhLkk nMku kuLke ytsLkkfk-rkck fhke
Au. yk s LkkkLke rLktkeke LkkkuLkALkk yk. nrhMkqrhyu Mkt. 1250{kt [t [rhk
kuhuLke h[Lkk fhe Au.

u-kwY-{ou{e fLkkusLkku hk yk{:- fLkkusLkku hksfw{kh yk{ yuf rMk rkkk ku{oke
heMkkELku {kUZuhk [kku kku. kt kuLku {kuZkALkk yk[ko rMkMkuLkMkqrhLkk r kk{wrLk kkr
Mkkku rLkfxLkku MktMkko kkkt kkZ MLkun ktkku, su ykk skkt kuLkk {kxu uhkYk yLku fkfkhe
kLku. hksfw{kh yk{ fuxktf Mk{ kk fLkkus kkAku ykku yLku rkkkLkk yMkkLk kk hk
kLku. fLkkusLke kkeyu ykkkt s kuu {wrLk e kkeLku rLk{trkk fhe fLkkus kkuke ek.
kuLke Mkkkn rLktkeke yk. rMkMkuLkMkqrhyu 11 koLkk {wrLk e kkeLku Mkt.811{kt yk[ko ku
rqrkk fko.
yk{ hk kuLkk kqouLke su{ i{eo nkku, Akkt yk. kkMkqrhLkk Mk{kk{ kkk Wkuke
ku siLk{oLkku yLkwhkke kLku nkku. kuu fLkkus{kt 101 nkk [ku yk{rnkh kLkke ku{kt r.Mkt.
826{kt kk{kt 9 hk {k MkkuLkkLke . {nkehMk{eLke rk{kLke ku{s krhLkk
rfk{kt zue-rfkkwt 23 nkkLkwt rsLkk ktke ku{kt . {nkehMk{eLke u{ rk{kLke
purvajo # 11

www.jainuniversity.org

yk. kkMkqrhLkk nkku rkck fhke nke. yk{ hkyu kekokkkLkku Mkt k fkZku nkku. yk
Mkt{kt Mkqrhh Mkkku s nkk, suLkwt kMk yuf fkh-kkko nkwt.
yk yhMkk{kt rkBkhku swLkkkZLkk hkUkkhLku kkukkLkku fhe rkhLkkh kekoLkku fku s{ke
kuXk nkk. yuk{kt kkUzLkk khe kn Mkt fkZeLku rkhLkkh ykkkt, hkUkkhu kkk fhk
hkuku, krhk{u w kwt yLku khe knLkk 7 kwkku yLku 700 Mkwxku {kko kk. khe knu
krh sELku yk. kkMkqrhLkk kkLk{kt k Lkke. yk yk[koeyu Mktkkukkk rkhLkkh

jainuniversity.org
fhe yk0 kkMkqrhLkk MkktrLk{kt Mkt fkZku.

kekoLkwt {knk{ owt yLku yk{ hkyu rkhLkkh ku{s kwts kuhuLke kkk fhkLkku rLko
Mkt kwts kekoLke kkk fhe rkhLkkh knkUku. kt rkBkh khVLkk 11 hkyku {kuxk
MkiL Mkkku kkxe{kt yke kzk nkk. k rkBkh yk[kkuo yLku kfku k kuLke Mkkku nkk.
kuyku rkBkh rMkkLkkLku Wkh kkkyu sk ukk Lk nkk. kuykuyu yk MktLku k hkuku. krhk{u
wLke kikhe kku kk{kt kk kke, khtkw yk. kkMkqrhyu hufLku ktk kkzk yLku skwt
fu, yk {ofko{kt {LkwkuLkku Mktnkh Lk kuu. y{u yk[kkuo {eLku rLko kewt. k{ kku ktLku
kkLkk yk[kkuo [u kkko kku, ku{kt rkBkh yk[kkuo nkko. Auxu ytrkfkue {khVk yk
kekoLkku rLko fhku yu{ Lke kwt. ku{kt k rLko ukkBkh khVe Mk heku {kkt khkrsk

rkBkhku ktke [kk kk, rkhLkkh keko knuktLke su{ ukkBkh keko kLwt yLku yk{hkLkku
Mkt rkhLkkh kekoLke ku{fwkkkqof kkke kkk fhk MkTkke kLku. ktke k{kuh,
{kkukh, tkukhLkk kux-khfk, kMk kkx-Mkku{Lkkk kuhuLke k kkk-oLk fhe Mkt
Mkkku yk{hk k L kLke kku.
yk{hkLkku kkik {nkkkke hk kus k yk. kkMkqrhLkku yk hkke nkku. yk[ko
e fk{o kk{kkt kuLku qk ykkk kku nkku. ku{Lke kkxu yk. kkuMkqrhLku Mkkke ku{Lkk
Wkuke hk kusu yLkuf {ofkkuo fhe siLkkMkLkLke kLkk fhe nke.
r[kkuzLkku rkkke hk yxhks:- r[kkuzLkk rMkMkkurk tLkku rkkke hk
yxhks siLk{eo nkku. ku yLkuf siLkk[kkuoLkk Wkfkhke L kLku nkku, ku{kt yk. kMkwuMkqrh
k: knunuk nkk. MkqrhS {wrLkkk{kt nkwtze kkko yLku ku{u kt hkk hkk s yxhksLke
hkeLkku huke kuk {kku. krhk{u yxhksu kuykueLku kke ktk, siLk {wrLkLkk {kkkorLke
ku{Lke {oke Mkkte, ku{Lku yk[koLkk MkkLku ykYZ fko, yLkuf kfku fhe ykk yLku
purvajo # 12

www.jainuniversity.org

nkwtzeLkk hk rhksLku k ku{Lke Mkuk fhk Mkq[wt. yk xLkk r. Mkt. 973 knukt kLke
Au. kAe kku yxhksu ke rkLk yk[kkuoLku k kkukkLke hksMkk{kt rLk{tke qk MkL{kLk Au.
yk[ko LkkMkqrh (Lktf Mkqrh)Lku ku kwY khefu {kLkkku nkku. kuLke hksMkk{kt yk. {keLkk
ze kwYkE yk. rsLkMkqrhyu {k ktkLkwt kkLkLk fwO nkwt. yxhksLke kkkxfLke
Mkk{kt yk. wBLkMkqrhyu rkBkhk[koLku kkko{kt Ske kkukkLkku r kLkkku, suLke kkehe{kt
r[kkuzLkk rfk{kt siLk rsMkt kLku Au.

jainuniversity.org
Mkt kkMkuLkk . {nkehMk{eLkk rsLkkLkku Sku
o kh Mktkrk kwhksu r[kkuzLkk hkk {kufMknLke
yk rsMktLkku Skuokh kkuhkz Mktkrk fw{khkku fhkku nkku. r. Mkt. 1485{kt yk

ykkkke fhkku yLku yk. MkkuMkwthMkqrhLkk nkku ku{kt . {nkehMk{eLke rk{kLke rkck fhke.
hk yxu yknz{kt . kkoLkkkLkwt uhkMkh kLkke ku{kt yk. kuMkqrhLkk nkku rkck
fhke nke.
rhks yLku kuLkk tu:- nkwtzeLkk hkXkuz tLkk hk rhksu kuLkk r{k {ukzLkk
hk yxLkk fnukke yk. kMkwuMkqrhLku nkwtze kkhk rLktke fhe, yLku MkqrhSLkk ykk{Lk
yLku Wkuke kuu siLk{o Mefkkuo. hk rhksu nkwtze{kt rsLk[i kLkke ku{kt r. Mkt.

973{kt Wk MkqrhSLkk nkku . kuLke rk{kLke rkck fhke. kuLkk rLkk {kxu yk[koeLkk
kkLktzkh {kxu uke kkk kkkh swk swk kkkyku Lkke fk{e kLkkMkLk fhe ykwt. kh
kk kuLkk kwk {B{xhksu rkkkLkk kLkkMkLk{kt khku fhe r. Mkt.996{kt keswt kLkkMkLk e
ykwt. kuLkk kwk hksu yk. ktrkMkqrhLkk Wkuke kkLkk {trhLkku Skuokh fhe ku{kt
Lkk ykrLkkk kkLkLke rkck fhke. kuLkk h[ {kxu kekek fwkLke s{eLk{kt kLk{kt
ykke. yuf Wu yuku {u Au fu, Mkt. 1208{kt nkwtzeLkk hkyu yt[kALkk yk. sMknMkqrhLkk
Wkuke . {nkehMk{eLkwt {trh kLkkwt nkwt.
kwk MkBkk uce sku:- khkne LkkhLkku e{ke ku hk rMkhks-sMknLkk
kMkLk{kt Lk[e (tzkhe) nkku. kuLku sku Lkk{u kwk nkku. fw{kh skuLke frkkke Mkk kE
yk. nu{[tMkqrhyu kuLkwt keswt Lkk{ kkfr hkwt nkwt. yk. {uokukMkqrhyu kkukkLkk rkrhkh{kt
rrkkk Lk kuMku kuLke uhu {kxu kLkku {kukkMkf Mkr{rkLkku ku yuf Mk{u zku nkku. sku
krse k nkku. kuu WsiLk{kt Lkh{o hkLke Mkk{kt ikeLku nhkku nkku. sku ku{
purvajo # 13

www.jainuniversity.org

s hkskurkke YLkku kwk {tke rLkkku yLku [qLk -yk ku siLk{oLke Wkrk{kt ku hMk ukk
nkk. skuLku yk. {wrLkhLkMkqrh u yrnz u{ nkku. kuLke rLktkeke MkqrhSyu Mkt. 1252{kt
y{h[rhk kLkkwt nkwt. Mkkutfewk{kt yuf keu k sku kE kku. rkhLkkh kekoLkku {kuxku
Wkh fhkLkkh tzLkkf MksLkLkku ku kwk nkku yLku MkkihkxLkku tzLkkf k kLku nkku.
siLkku{kt 84 kkrkyku:- su{ siLk {ku{kt 84 kAku kk Au ku{ k]nMk siLkku{kt k kk{
kuhuLkk fkhu 84 kkrkyku kLke. su{ fu ykuMkk, e{k, kkuhk, kek, zeMkkk,

jainuniversity.org

ykk, Lkkkt, Mkkfw, nwtkz kuhu. k[eLkfk{kt 84 kkrkyku siLk nke.

[kiw ykkokT Mkkutfe hkst yLku siLk{oLkku k

[kiw yu fLkkusLkk rknkh tLke yuf kk Au. rknkht {kiot{ktke Qkhe ykku.
yu heku [kiwku k {kio [tkwLkk tu nkk. [kiw tLkk hkyku {kuxkkku rk{kt yLku
kwshkk{kt kk Au. rk{kt [kiw rskrLkk tuyu yLku kwshkk{kt [kiw Mkk{tk
hkrsLkk tuyu kukwt nkwt. kwshkkLkk [kiw hkseyku siLk{o yLku i{oLku Mk{kLkku
{kLkkk nkk. yk hkseyku{kt sMkn rMkhks yLku fw{khkkLkk Mk{{kt siLk{oLkku [kh-

Mkkh yLku k Mko heku rMkkuo nkku. ku{kt yu Mk{Lkk siLk {nk{tkeyku, tzLkkfku, uceyku
kuhuLkku k LkkUkkk Vkku hkku nkku.

kwshkkLkwt hk MkkkLkkh Lkhks [kzk kAe [kiw Mkk{tk hkrsLkku kwk {qhks Mkt. 998{kt
kwshkkLke kkeyu ykku. kuu kkx{kt {qhksMkrk Lkk{u rsLk{trh ktkwt. {qhks kAe
kuLkku kwk [k{wtzhk kkeyu ykku. kuu yk. ehkrLkk Wkuke khkLkk neLkkkLkk {trh{kt
fkuE nMkk Lk fhu kuwt kk{kMkLk fhe ykwt yLku Mkt.1033{kt zMk{kLkk rsLkkLkk rLkk[o
{kxu ukh ykke kuLkwt k kk{kMkLk e ykwt. kuu kkukkLkk {okwY ehkrLku {kuxk WMkke
yk[kok ykkwt. [k{wtzhkLkku keu kwk wohks Mkt.1066{kt kkeyu ykku. wohks yk.
rsLkuhMkqrhLku knw {kLkkku. yk[ko e fktz rkLk yLku kh{Mktuke nkk. kkx{kt [ikMke
rMkk Mktuke-Mkwrrnk MkkwykuLku Wkhk-hnukLkwt MkkLk Lk {kwt. hkyu [ikMkeykuLku Mk{e,
ku{Lke Mkt{rkke Mktuke Mkkwyku kkx{kt hne fu kue Mkk fhe. wohks kAe kuLkk wkte
LkkkhksLkku kwk e{u (knuku) Mkt.1078{kt kwshkkLke kkeyu ykku. e{uLke hksMkk{kt
yk. kuk[ko, yk. Mkqhk[ko, yk. kku, yk. o{kLkMkqrh kuhu ykh Lkkh kkhkk yLku
purvajo # 14

www.jainuniversity.org

Wku ykkkk. hk e{u kuykuLkku kh{ k nkku. yk. kuk[ko Mkqhk[koLkk fkfk yLku
e{uLkk {k{k kkk. yk Mk{u hksfwxwtkku{kt yLku kwshkk{kt siLk{oLkwt MkkLk yfut nkwt. k
krkkuyu siLk{o Mefkkuo nkku. e{u kAe kuLkku kwk fou r.Mkt. 1120{kt kkeyu ykku.
kuu Mkkkh{keLkk rfLkkhu fkoke Lkkh Mkkwt. fou kAe kuLkku kwk sMkn Mkt. 1150{kt
kwshkkLke kkeyu ykku.
hk rMkhks sMkn:- i{eo nkku Akkt kuLkk r{kt siLk{o u ku u{ nkku. kuLkk

jainuniversity.org
siLkkuLke hksVkkheLke Mkk yMkh nke. rMkhksu su{ MkhMkeLkk rfLkkhu Y{nk ktkku
kh ynMkk, kk, kk, khkukfkh yLku MkhMkeLke {qk Mk{k siLkk[kkuoLkku Mkkf k kkk
ku{ . {nkehLkwt uhkMkh k ktkwt. MkkuhX{kt {tke MksLkLke tzLkkf khefu rLk{wtf fhk{kt
yke. kuu rkhLkkh kh . Lkur{LkkkLkku k]eskMkk ktkku. rMkhksu kuLkk [oLke hf{
Lkk{ktke ykkkLkwt fkq fwO yLku kuLkk rLkk {kxu 12 kk{ ykkt. rMkhksu e kwts
kekoLke k kkk fhe, . kuLke kq fhe yLku kuLke kq {kxu 12 kk{ kkeMk fkO.
{nk{tkrMk yk. ehMkqrhLku ykkn fhe kkx hkk yLku ku{Lku Mkkt{kLkk keMknLku Skk
k hk rMkhksu skk ykwt. hktkusLkk rsLk{trhLkk kkLkf{kt s [zke [iLkwt
kkih kwO. fkrfkMkok e nu{[tLku Mkqrhk ykkwt. yk. nu{[tMkqrhLku rLktke fheLku

ku{Lke kkMku MkkOkMkwth LkkLke-{kuxe xefkyku yLku yLkwkMkLkkuke Mktkqo rMk-nu{[t-kLkwkMkLk

kih fhkwt. yu kfhLku nkkeLkk nkuk Wkh {qfe MkL{kLk fheLku tzkh{kt MkkkLk fwO. 300
rnk hkufe {kuxku hksfe kkLktzkh Mkkku. kfhLkk yuz rkLk ff fkMkLke
ykkk{kt kuLkwt kXLk-kkXLk Y fhkwt yLku ku khk kwshkkLkwt kkih Mkkwt. ku{ s [kiwt,
hk rMkhks kkk yk. nu{[tMkqrhLkk Lkk{ y{h kLkkk. {kkhe yk. nu{[tMkqrhLkk Wkuke
kwshkk{kt kwokkko, yrkkh kkk {kuxk rMkkuLke y{krh kkoe yLku kuLkk Wkuke Mkk
kELku kuykuLku h Mkk 80 rMkkuLkwt y{krhkMkLk e ykwt. rsLkkku kh MkkuLkkLkk f
[zkk. rsLk{trhkuLkk rLkk {kxuLkk kkk [kw fhkk. twfk yLku Mkkt[kuh kuhu{kt hkuzkLke
Aqx ykke. hkskALkk yk. {okuk kkk yk. Mk{wkukLkwt khu MkL{kLk fwO. rkBkhk[ko
fw{w[tLku Skk k yk. kuMkqrhLku skk ykwt yLku ku{Lkk [hku{kt MkkuLkk{nkuhkuLke kue
he, suLku yk[koeyu ee Lkn. kuke ku hf{ke kkx{kt hksrnkh Lkk{u siLk {trh ktkwt.
ku{kt Mkt. 1183{kt [kh kALkk [kh yk[kkuoLkk nkku . kuLke rkck fhke. sMkn
rMkhks kAe Mkt. 1199{kt kwshkkLke kkeyu fw{khkk ykku.
purvajo # 15

www.jainuniversity.org

kqsohuh fw{khkk:- fwkhtkhkyu i nkku, k Mkt.1216 kkukkLkk kh{kukfkhe kwYu

frfkMkok yk. nu{[tMkqrhLke kkMku MkBfT Mkrnk kkh kku Mefkhe, rLk Mkkhu {tkkkX,
Lk{MfkhLkku k, rkhkkMkkuk kkk kukkLkku ytzkkX, rkfkkq kuhu fhk Mkkku kf{oLkk
Lkerk-rLk{ku [wMk heku kkkkqof kh{ ynokkukkMkf kLku. kuu kkukkLkk hk{kt y{krhkxn
kzkku. 14 uLkk hkyku Mkkku {ike, Shkk, Mkkk kekokkk fhe. 1400 (1444) rsLkkku
ktkk. 1600 rsLk{trhkuLkk Skuokh fhkk. 700 rnk hkufe siLk ykk{ku kkt. 21

jainuniversity.org
SLk krh[ ykku nku, w ktke wt.)

ktktzkhku Mkkk. yL k yLkuf {ofkkuo yLku MkTfkkuo ku{Lkk nkku kkt. (yLk ku{Lkku
kwshkkLkkt Mkkutfe ([kiw) hkfk{kt {nk{tkeyku eh {nk{, LkuZ, r{kn, ktkq
{nukk, {wt, ykqf, ykrk, WkLk, kknz, fkeo kuhu yLku tzLkkfku yktkz, MksLk
kuhu kkk [okkkLkk kLk rn, wohks, ku, e{ke kuhu siLk nkk. {nk{k
ykrku rMkkwh{kt [kw{wornkh ktkku nkku. {tke yktkzu kkxLkk fw{khrnkh{kt YkkLke e
kuLke rk{k MkkkLk fhe nke, yLku Y[{kt fwrLkfk-rnkhLkku Skuokh fhkku nkku.
yL {tkeyku, tzLkkfku kuhuyu k yLkuf {ofkkuo fhe siLk{oLke kLkk rMkkhe nke, ku
ku {ko{kykuLkk krh[ku yk heku Mk]k ktk{kt ykkk{kt ykk Au.

kkx{kt fwkuhk Lkk{u rhkE ukkhe nkku. ku 6 fhkuz Lkku Mk{e nkku. fwkhkku 72
uheykukk rkwLkrnkh{kt su{Lku Mkkku hke rkck, {nkkq, s, f kuhu fko ku{kt
fwkuhk k Mkkku nkku. kuLkk h{kt hLksrzk {trh nkwt, suLkwt qr{krwt k hLkkuke szu nkwt.
[tfktk-{rLke rsLkrk{k nke. kuLkk {h kAe, kuLku MktkkLk Lk nku, ykwrkkLkwt Lk hkLku
{u-yu Lku fwkuhkLke yu yZf r{fk / Lk kh kuLkkt kLke fu {kkkLkku fkuE yrfkh Lk
hkku. khtkw hk fw{khkku khkkqoke [kku ykkku YkeLkLkku kku h fhe LkkhekeLku kwYk
Mk{kLk nke {kLkeLku kuLku krk kuhuLkwt Lk-r{fk {u yuku Lkku fkku kLkkku. yk{,
khke MktMf]rk{kt eLkk Mk{kLk nLkku knunuku fkku yu Mk{u kku.
uX ykz:- yskkLku hk kLkkkLke khVu{kt nkku, khtkw kkAke, yskku
kkeyu yke rsLk{trhku kkuzk Mkkku yLkuf wf]ku yk[hkk, ku kMkkku. kuu ke rsLk{trhkuLku
hkLkk fkuk{ktke k[kk wk h[e. hkLkk erkkkk e ktzLku wt Lk ykke kikh fkuo.
eu MkktXeykuLkku yuf Mkk kLkkku. hk yskkLku kkukkLku kt rLk{tke, kekokkkyu skLke
EAk k fhe, kkukkLkk kkt[u kwkku kkk yk Mkk kk. [e MkkiLke h E hkLkk kku.
purvajo # 16

www.jainuniversity.org

nsw kkuzu qh knkUku Lkke kt kku kuLkk kkt[u kwkkuyu yk MkkLku zktkku zu kkuze-Vkuze s{eLkkuMk
fhe eku. e kkuzkLkku yks Mkkte kkAku Vkuo yLku hkuk [zke kkuku: hu ykrkkyku
! yk fwLk]k Au ku kku Mkkhku Au khtkw k{u {khk fwkwkku kku kuLkkkeu y{ Aku. hkSyu kku kkukkLkk
rkkkLkk {h kk kuLkkt {oMkkLkku kkuze Lkkkt, khu k{u kku nwt Mkku zkk qh knkU[w yuxeu hkn
Lk uE !
hk yskk yk nfefk Mkkte h{kE kku. kuu uhkMkhku kkuzkLkwt fk{ khke kt

jainuniversity.org

fwO, yuxu kkfeLkkt uhkMkhku k[e kkt yLku siLkku kkuk-kkukkLkk yrfkh ku fk{ hkk.

siLk{eo hkyku rstk, fkLnzu, yhhks kuhu:rstk:- ku kurnkLkku hk kLku, k {kuxkkE stku kuLkwt hk qt[e ewt.
ykke ku kkukkLkk {kuMkk{kt kukkkx (kuk) { uk kku k [ku{kMkwt yke skke ku tuhkeko{kt
hkku. yn yk. MkouMkqrhLkk Wkuke Mkt. 723{kt siLk{ou{e kLku. kAe {k{k @Mknu
stkLku Mk{ku ykke rstkLku kurnkLkwt hk kkAwt {wt. kuu yk. MkouMkqrhLku
kurnk{kt khke, ku{Lkku Wku Mkkte siLk{o Mefkkuo. kfLkkt kkh k ekt yLku .
kuLkwt rsLk{trh ktkwt.

kuhLkku [kiw hk fkLnu Mkt.731 ykMkkkMk{kt yk. MkrkMkqrhLkk Wkuke siLk kLku.
kuu kuh{kt e [tMk{eLkwt uhkMkh ktkwt. kuLkk ts Xk. hkSyu yk. sMknMkqrhLkk
Wkuke krk kE Mkt.1229{kt siLk{o Mefkkuo yLku khkkhfh{kt yku rkwze kk{{kt
rsLk{trh ktkwt.
[tkkeLkk kh{khtLkk hk yhthksu yufkh y[kZLke kuxeLkk rsLk{trh rkkLke
rk{kLku kke Lkke kuLkku Lkte kLkkku. ykke kuLku fkuZ hkuk Vqxe Lkefku. yLkuf Wkkku fko,
k ku rLkV kk. ytku yk. eMkqrhLkk Wkuke krk Yku Lkk rsLkrk{k hke,
kuLkwt Lns hehu kkzkkt fkuZ qh kku. hkyu Mkt. 1011{kt ktkh u{kt kkLkkwh
Mkkwt. kt hksrnkh ktke ku{kt . kkoLkkkLke rkck fhke. yk MkkLk yksu kkLkkwh{kt
krk kkoLkkkLkk Lkk{ke rMk Au.
LkkzkuLkk [kink hkyku:- fxwfhksu whksfk{kt Mkt. 1172{kt Mkukze{kt . {nkeh Mk{eLkk
rsLkkLkk rLkk {kxu 8 {Lkku [o kkte ykku. kuLkk kwk yknTuu Mkt. 1209{kt rfhkzw
purvajo # 17

www.jainuniversity.org

kuhu kk{ku{kt 8, 11, 14 rkrkyku{kt y{krh kkoe. kuLke hkeyu Mkt. 1221{kt Mkktzuhk (Mktzuhf)Lkk
rsLkk{kt . {nkehMk{eLkk sL{kuMk {kxu kkf kkku kkte ykku. kuLkk kwk funTuu
{ktMkLke krkk kt fhke. hke snTkyu Mkt. 1236{kt . kkoLkkkLkk {trh{kt Mkt
fhkku ku{s Mkkrkwt kkte ykwt. hksfw{kh {kuZu Mkt. 1241{kt tkf (ktke) keko{kt
kkLk {nkehMk{eLkk uhkMkhLke kokktX {kxu [o kkte ykku. kwke ]tkkhueyu Mkt. 1255{kt
kzkueLkk e {nkehMk{e uhkMkh {kxu {kuxe ykfLke fqkke s{eLk ux ykke. yk{,

jainuniversity.org
{ukzLkk hkk sikMknu yk. sk[tMkqrhLkk kk yLku kkke krk kLke ku{Lku Mkt.

Lkkzku hkLkk hkyku k[eLkfkke siLk{ou{e nkk.

1285{kt yknzLkkh{kt kkkLkwt rkY ykwt, yu Mk{ke ku yk[koLkku Mk{wk kkkkA Lkk{ke
rMkr kkBku. e, hkk sikMkn r[kkuzLke hksMkk{kt yk. sk[tMkqrhSLku Mkkk keykuLku
nhkkk ku{Lku nehkLkwt {kLkkwt rkY ykwt, ku Mk{ke yk[ko nehk sk[tMkqrh yuk Lkk{u
rkk kk. hkk sikMkn yLku kuLke hke kh{ siLk kLkt nkkt. ku kAe kuLke k kuZeyku Mkwe
hk-hkk yLku hkeykuyu siLk{oLkwt kkLk fwO.
hkkykuyu {ukz{kt kt kt rfku fko kt kt knukt . kuLkwt {trh kLkkwt yLku
kkkkALkk yk[kkuoLku {kLkk, kqsk, hkLkk hMkkkke ku{Lkku hkskLke{kt u fhkku yue

{kok kkte nke, su yks rLk Mkwe [kw nke.

ucekuoLke rsLkk, wkk, kekok ykr:-

kkeLkk ksMkn kkk skkkk [kinkLkk hk{kt e e{ke [tzku[k kkukLkk Eh

yxku kuhuyu . ktrkLkkkLke rk{k hke yLku Mkt. 1686{kt kuLke [ikkALke kqo kkLkk
hkskALkk . [tMkqrh ku . hLk[tMkqrhyu W. rkf[t kkk {wrLk Yk[tLkk nkku rkck
fhke. kuykuyu kkeLkk Lkk rsLkkMkkLkku Skuokh fhkku, ku{kt {qLkkf . e kkoLkkkLku
rkhks{kLk fko yLku keS 24 rsLkrk{kykuLke rkck fhke, MkkuLkkLkku f [Zkku.
ykkkke{kt e rkMknLkk kwk {L{kMknu h[uk MkwkhLkkfkh {nkfk {korfkhLke
[kh rkyku Mkt. 1347{kt uX stk e{kLkk kwk kzu hLkkfkh k[eeLkk h[rkk yk.
hLkkfhMkqrhLkk Wkuke ke.
sqLkkkZLkk hk{nekku ({ukkyu) yk. hLkMknLkk Wkuke rkhLkkh keko{kt . Lkur{Lkkk
rsLkMkkLku MkkuLkkLkkt kkhktke {Zkku nkku. ku{s kuu kkk kuLkk kwk hk{ktzrfu Mkt. 1507{kt
purvajo # 18

www.jainuniversity.org

kkukkLkk hk{kt y{krh kkoe nke, fu ykske {khk hk{kt fkuEyu huf {rnLkkLke rkrk 5,
11, 14 yLku y{kkMkLkk hkus fkuEk SLku {khku Lkn, nMkk-rfkh fhk Lkn.
kkuhkz Xfwh kwk funu rkhLkkh kh k uheLkku Wkh fhkku, y{kk{kt {okk
kLkke, kkt[ uhkMkh fhkkt, ktLkMkk ykkkt, {wrLkykuyu ku nkuhkkt, Mkk{fkMk
fkO, rMkktkku kkt, su{kt Mkt. 1519{kt kkkefMkqk ]rk ke. k]nkT kkkkALkk yk.
MkwhMkwthMkqrhLkk r e Mk{{kr {wrLkyu kuLku kt[eLku Mkwkhe nke.

jainuniversity.org
kwMkkkh ku{s kt. [krhk Lke uhkke Mkt.1568{kt y{kk{kt ktktzkh MkkkLk fkuo

k. uh e{ke t{kt kuk Mkkw [kukkyu yk. MkkkhLkk Wkuke yLku kt.

yLku 45 ykk{ku kkt. yu s tLkk k. {ukLke kwke kzfeLkk kwk MkkuLkkku fkkf Mkwr 5 Lkk
rMku siLk ktktzkh MkkkLk fkuo, su{kt Mkwkokrh rkyku k ke nke.
uX nu{[t-nu{hks:yk Lkk{Lkk k siLk uceyku kk. ku{ktLkk fuxkfLke rkk yk {ku {u Au.
uX nu{[t suu rkurk hkk sikMkn (Mkt. 1270 ke 1309)Lkk hk{kt {nk{k
skkkMknLkk Mk{u yknz{kt Mk{Mk siLk rMkktk kkt. yk{ktLkk k ykk{ku tkk{kt

ktrkLkkk tzkh{kt {kusw Au. ku yk. uuLMkqrhLkku k nkku, Lku r[kkuzLkku kLke nkku.
{nk{k nu{hks ku Mktkrk hLkkknLke kLke Mkt. hLkkkkELkku kwk nkku, kwrke nkku,
kf]k-MktMf]k kkkLkku fkh nkku. hknkh{kt rLkkq nkku, {ou{e siLk nkku, Mkte
nkku, siLk oLkLkk rr rkLkku ykMke nkku. yk. uMkwthMkqrhLkku k nkku. ku hnkhke
yr hnukku nkku yLku siLk{oLkk [kh {kxu Mko fkhu ykkukLke kuo kk ukku nkku. yk.
Mkku{rkfMkqrhyu Mkt. 1387{kt Mkt. nu{hksLke rLktkeke MkkkrhMkXkt Lkku xkku hku nkku.
Mkt. nu{hks: ku{u Mkt. 1657Lkk {nk {kMk{kt {khkzke kwtskekoLkku Ahe kkkku kkkMkt
fkZku nkku, suu{kt 1200 kkze, 500 nkke 500 x, 500 kuzk, 700 kkkkk Mkwxku kuhu Mkkku
nkkt. kuu tuh{kt . rsMkuLkMkqrh yLku yk. rsuMkqrhLku tLk fwO nkwt.
uX nu{hks ku fALkk ytrkk kk{Lkku LkkhuX nkku yLku ktLkk kkh kk{Lkk kkeh
keh kkkLkku {kLkekku fk{kh nkku. ku kkkkALkku ykkukLk siLk nkku. kuu kwYu e [krhkrsS

purvajo # 19

www.jainuniversity.org

(siLk kwYfw-kkekkkLkk rkckkf){.k Wkuke Mkt. 1974{kt Mkuzu ytrkk{kt ek ytkefkh

fwO nkwt. kwY{nkhksLkk Wkuke yLku ku{Lke uhkke ytrkkLkk kkekrk kehkkkyu ku{s kuLke
s{kku-krhkhu {ktMk-{rhkLkku Mkokk kk fkuo nkku. uX nu{hksLku {kuLkS yLku xkufhe Lkk{u
kwkku kk, ku{Lku keu kkik-krhkh r{kLk Au.

{ukzLkk siLk{eo hkyku yLku ku{Lkkt Mkw fkkuo:hk yxhksu ktku r[kkuzkZLkk siLk fekeoMktLkku Skuokh {ukzLkk hkk {kufMknu

jainuniversity.org
s kkMku . {nkehMk{eLkwt uhkMkh ktkwt. yk fekMkt yLku rsLkk yksu r{kLk Au.

y{kkLkk ynB{kn MkwkkLkLkk {kLkekk Mktkrk kwhks kkMku Mkt.1485{kt fhkku yLku kuLke
hkku fwtkuS suu hkfkwh Mkkwt yLku Mkt. 1496{kt hkfkwh{kt Mktkrk hkkn
kkuhkzu ktkuk kiku rsLkMkk{kt kkkkLkk ku Mktku Wk fhkk, su yksu yuk s
MYk{kt r{kLk Au. hkk fwtkuS yk. Mkku{MkwthMkqrh, yk. f{fMkqrh, yk. Mkku{sMkqrh
kuhuLkku k nkku. {ukzLkk hkk {kufS kkk hkk fwtkSLkwt Mkt. 1471Lkwt Vh{kLk rkurk
tLkk siLk{oLkk u{Lkwt rkf Au. Vh{kLk:SS UHx }{ } U| } }

U} }S } US xU U
U }xU (H) }U } J {} U
U x }x x J } (}) x x U}
H | U , U , }x,
xU x () x {} }} , }
Hx } (})U UH UH HU , . 1471
U . 5 JJ
r[kkuzLke kue kkukknLku {nB{ kukzkLkk kwkk yn{ rMkfthu kwts, rkhLkkh kuhu
kekkuoLkku Lkk fhkkt wt w: kwt. kuLke EAk nke fu yk kekkuo Vhe Mkkk ku{ fhwt uEyu. yk
Mk{u {ukz{kt hkk hkskkeyu nkku. hkk Mkktk yLku kue kkukkn ktLku r{kku nkk. Lkhks
kkuhkzLkku Mkt r[kkuz ykkk hkk Mkktku MktLkwt {kuxwt Mkkk yLku MkL{kLk fwO nkwt. yk Mkt Mkkku
kkhuk yk. {ohLkMkqrhyu kue kkukknLke kkLku ktk kkze, WMkkrnk fhk rke
fhe fu, kkhku kwk kwtskekoLkku Wkh fhku. kkuzk Mk{ kAe ukkLkwuk yuwt kLwt fu
purvajo # 20

www.jainuniversity.org

knku knkwhkn rkkk {ws^Vhke heMkkELku Mkt. 1535{kt r[kkuz [kku kku, Lku kt kue
kkukknLkku yrkrk kLkeLku hkku. yu hr{kLk kue kkukknLkk kwk f{kokn yLku knsk [u
kkZ {ike kE. kh kk Mkt. 1583{kt knkqhkn kwshkkLkku kkkn kku yLku f{koknu
kwtskekoLkk WkhLkwt fko nkk he Mkt.1587{kt kwtskekoLkku {kuxku Wkh fhe yk[koeLke
rkeLku ku{s (MkTkk) rkkkLke kLkkLku [krhkkko fhe.
hkk kkrkMktn:- ku nwkk (x) hkLkkh xufeku hkskqk fuMkhe {ukzLkku hk nkku. ku skTkwY

jainuniversity.org
yk[koeLku r[kkuz yLku Wkwh kkhk {ukkLkk {Mkwtw kk{u rLk{tk kk e {kufku nku. ku

yk. nehrsMkqrh kkk ku{Lkk rkuLku knw {kLkkku nkku. kuu Mkt. 1643-44{kt [k{wtzuheke
kk yk {ku Au-SS } ? }|S }HU |^U }
U}H SS UU (}) }{
H0 x Hx , } |H , |H ,
, U , U , (D) x, ~ }
U U Hxx J x }
U } x () , }yU }
() UH () }L () }U U } x U

{}} () U U (}) , U
S ~ x L (4) } {} ---()
U , U U x x
U S }UU }U H } } x
} } U U} U H |H x,
x, x } } } , U
}UU x |x x }UU } x } H
x | U } } }UU x x
x } x } x x,
} x | x x, } ~
U |H x , x H x } 1635 .
5 xL J
(hkskqkkLku fu siLk eh, k]. 341-342.)
purvajo # 21

www.jainuniversity.org

uX k{kkn:- suu hkk kkkMknLku ykVkLkk Mk{u {kuxe { fhe nke. kuu furhkS
kekoLkku Skuokh fhke. Mkt. 1643{kt kuLkk tz-f kuhuLke rkck fhke nke. siLk kekkuoLke
kkk fhe 69 k YrkkLkku MkT fkuo nkku yLku Mko kekoMkkLkkuyu nke fhe nke. MkkuLkuhe
knek ykk{Mkqkku ke khfe rshksuLMkqrhLku nkuhkkt nkkt.
{ukzLkkhkk y{hMknu . e rshLkMkqrhLkk Wkuke Mkt. 1716{kt ksw {kxu
ynMkkLkku y{hkxku e ykku, nMkk{f f]ku kt fhkkt.

jainuniversity.org
10 U U (x) H }H} xU ~

hkk skkMkn:- U } x . U
H U , U H U U H U }
U U x Hx , U | U } J x U { H
UU }~ QU } } U J } }# U QU
U HH }H} } U, } x }SU UU x
U } H SU U U--- (U) U H
x} }HU U UG J () |UH J (x)
}} |}} J () }x U}| m x
yHU Lh J

(---ykukMkk kkue, hkskqkkLku fu siLk eh k]. 346)

LkkkkihLkku LkkZ kqLk{ urc siLk nkku. reLkk kkkn {MkweLk yk{Lke kuk{
u{fk kuLku {okLw {kLkke nke. kuu kkknLkk Vh{kLkke kwts keko kuhuLkku kkkMkt
fkZku nkku.
siLk{ou{e reLkk MkwkkLkku:- kkkn {kuEweLk knuhk{Lkku {tke Mknkk yLku kk. ykWeLk
rSLkku MkoMkkkkhe {tke Lkuku kuhLkk ykq e{keLkk ts nkk. {tke Lkukyu hkhkALkk
yk0 rsLk[tMkqrhLkk Wkuke kwtskeko yLku rkhLkkh kekoLkku Ahe kkkku kkkMkt fkZku
nkku. ykWeLk yk0 @MkuLkMkqrhLku knw {kLkkku. kk0 kMkweLk ku ykq e{keLkk ts
w:MkkswLku {ukz fu {kuhkzkLkku Mkwkku kLkkku nkku. ykkW fu [tzk ([tkke)Lkku kLk nkku.
kk0 {nB{ k yk0 rsLkMkqrhLkku k kLku nkku. ku{Lkk Wkuke kkknu kt kt
purvajo # 22

www.jainuniversity.org

rsLkrk{kyku kze nke yu ku{Lku kkAe ykke nke. kkknu fke LkkhLkk 0 {nkehMk{eLkk
rsLkkLke kq (ykr [o) {kxu ku kk{ ux ykkt nkkt. zkALkk {kuxk fr yk0 kwMkqrhLkk
Wkuke ku ruk siLk{oLkku u{e kLku. yk0 {LkMkqrh yLku yk0 {nuLMkqrhLku k ku knw
{kLkkku. kk0 rVhkuskn ku k yLkuf siLkk[kkuoLkk ykh-Mkfkh fko nkk.
kkkn kkkhu {nku. MknsfwkrLkk Wkuke srskuhku {kV fkuo nkku.

jainuniversity.org
nkukke MkkuLkkh e{ke khefu rMk kkBku. kuLkku ts (6) kt hk kkukeLkkkLkku {w{tke

{tke ykq e{ke yLku kuLkk tu:- ku hk Mkku{uh [kinkLkku {tke nkku. Morkrh (kuh)Lkku
nkku. ku knw {ou{e nkku. kuu Mkt. 1503 kk{kt kkLkkwh 0 ktrkLkkkLkku rsLkMkk
fhkku, kkkMktku fkZk, Ws{kt fkO, {okk, Wkkku yLku kLkkk ktkkt. ku {ktzkZ
sELku Mku. kuLku 6 kwkku nkkt. yk Mknw {ktzkZ{kt kkkn yk{knLkk hk{kt kkrfkhe
kLk nkk. ku Mkkiyu Shkk, ykkq kuhu kekkuoLkk swk swk Mk{u kkkMktku fkZk nkk. yk heku
kuyku Mktkrk kLk nkk. ktLkk [kukk kwk kLku kk0 ykWeLku {ktzkZ Ske E ktLkku
ekLk kLkkku. ktLkk ke kwk Mkt. kknzLku ku kwkku nkk. {kuxku kwk Mk{h Mktk: {ukzLkku
{nk{k nkku. kuLkk fwxwtku yk0 {okukMkqrhLkk Wkuke ktkku kk nkk. kknzLkku LkkLkku kwk

Mkt. {tzLk kwrkLk, LkkLk, rkLk yLku fr nkku. kuu MkhMke{tzLk, fk{tzLk, [tkq{tzLk,
fktkhe{tzLk, ytfkh{tzLk, WkMkko{tzLk, [trs &ku. 141, frfkw{ kuhu ktkku hk Au
Mkt. ktLkku keu kwk Mkt. unz kusu kh{khLkku {tke kkk {ktzkZLkk kk0 yk{knLkku
ekLk nkku kuLkk kwk fr Lku Mkt. 1490{kt {ktzkZ{kt (1) ]tkkhLk, (2) LkerkLk yLku
(3) ihkLk---yu{ kfke kLkke Au. fr {tzLk yLku fr Lk ku{s kuLkk kwkkuyu Mkt.
1503{kt {ktzkZ{kt hkhkALkk yk0 rsLkMkqrhLkk Wkuke Mko rMkktkku kk nkk.
nu{q r{kr:- yMk{kt iLkkwh 1 (fkeke 34 {kE Wkhu yku Lkkh)Lkku kLke nkku. ku
siLk ukkhe krku nkku, Akkt khk{e, MkknMke yLku eh nkku. Yykk{kt ku ~fhLkku {kue
kLku. ykk skk [kihe, fkuxk yLku zku ekLk kLku. kuLke kLkk nke fu {nB{
ykrknLku reLkku kkkn kLkkku, k yu kXkku MkkkuLkk w{kt {kkuo kku, ykke kkuku
s hk kLke kuXku. ku kku nkku fu reLkk kkkn yfkh Au, Akkt kuLku kkukkLku reLkk
kkkn kLkkLke {Lkkufk{Lkk kE. ku [wLkkhk yLku ktkkLkk rkunLku ktk fhe re, ykkhk
purvajo # 23

www.jainuniversity.org

khV [kku. ykkhkLku fsu fhe re Wkh [ze ykku. reLkk nkfu{ khke kukkLkLku
nhke, ktk khV LkMkkze {qku yLku kkuku-nu{q r{kr reLke kkeyu kuXku. yu Mk{u kkyfkh knuhk{kLkLke kuhe {wsk fkkw Skk Lkefku nkku, k [u r[kh {ktze ke
kkAku ykkkt kuLku khke kukkLk hMkk{kt {ku. kuLke kkMkuke nu{q re Ske kkkn kLke kuXku
Au ku e yfkh kkekkLkk fwYkuk{kt ykku. nu{q k kt kuLke Mkk{u kku. {kukMkuLkk yLku
nu{q [u w kwt, ku{kt nu{q {kkuo kku.

jainuniversity.org
kkknku s nkk, khtkw kuykuLke nhku{kt kuykuLke [u reLkku kkkn kLkLkkh yk yuf s
ErknkMk MkkiLku k ykku yue xLkk Au fu, r{Lke keS Mknke{kt fu {wMk{kLk

nw keku nkku. su A {rnLkk Mkwe reLkku kkkn hkku nkku.

{kuktLkk hkfk{kt siLk{oLkku k yLku Mkkh

kkkn yfkh:- yuf rMk kkkn yfkhu yuf {kuxku hkuzku uku. kuLke rkkk
Wkhke yfkhu kqAkhA fhe, yLku yuLku fnuk{kt ykwt fu-[tkkkkE Lkk{Lke krfk A {kMkLkk
WkkMkLkwt rh kk kh fwO, kuLke yLkw{kuLkkYku yu hkuzku Lkefku nkku. kkx A {kMk
ke {kMk yk kh hne fu yu kk yfkhLkk {kL{kt Lk yke. kuu krfk [tkkkkELku

xkk
1.

kquo kuLkwt siLkkwhe Lkk{ nkwt. yn yLkuf siLk {trhku nkkt. ko{kLk{kt kufk{ fhkkt yLkuf

siLk {qkyku Lkefe Au. yk{ktLke ehe fkeLkk siLk{trh{kt r{kLk Au. yn yuf rk
{MS Au, su knuk 108 uhekwt rk siLk{trh nkwt. kuLkwt rkfk{ yLku kx nuhk k{kzu
yukt Au. kk k {kLkwt rsLk{trh nu, yue fkLkk kk Au. yk ktk{kt ykwt rk {th
yk yuf s nkwt. ykkhkke E XuX ffkk Mkwe{kt ykwt rk {trh y{khk uk{kt ykwt
Lkke. yn nhku siLkkuLke Mke nke, yksu siLkLkwt yufk h Lkke.

kkkn yfkhu siLk kekkuo yko fkoLkwt Vh{kLk:yfkh kkkn u Au fu, {khk kkkkLkk {kk, knsnktLkkkk, knkuh, {wkkLk,
y{kk, ys{uh, {uhX, kwshkk, ktkk kuhu {wfku kkk ke Lkk kkkk{kt yku ku {wfkuLkk
Mkqkk, fhkuzkeh yLku kehkhkuLku Mkq[Lkk fhk{kt yku Au fuukktkh siLkk[ko nehrsMkqrh kkk ku{Lkk rku su krk {Lkkk MkkwkwYkku Au ku{Lkk
purvajo # 24

www.jainuniversity.org

oLkke {Lku ku ykLkt kku Au. ku{Lke {ktke Au fu, y{khkt keko rMkk[S, rkhLkkhS,
kkhtkkS, furhkLkkkS, ykkqS, hksk]neLke kkt[ knkzeyku, Mk{ukrhS kuhu ukktkh
kekoMkkLkku Au. ku{kt kkk kuLke ykMkkkMkLke qr{{kt fkuE SLke nMkk kk Lkn yuku nwf{ fhku
uEyu. {Lku yk {ktke kske kku Au. kkkMk fhkkt Lke kwt fu yk MkkLkku ukktkh siLkkuLkkt
Au. nwt yk kk MkkLkku ukktkh yk[ko nehrsMkqrhLku yko fYt Awt. kuykuyu krk MkkLkku{kt
ktrkke wLke WkkMkLkk fhu. yk MkkLkku ukktkh Mk{ksLkkt Au, ku{Lke {krfeLkkt Au. kt Mkwe

jainuniversity.org
fhe Lkn. yk kekkuoLkk kokkuLke Wkh, Lke[u fu ykMkkkMk kkkk{ku{kt fkuEyu fkuE kLke
Mkqo, [t kku kt Mkwe yk Vh{kLk siLk ukktkhkuLku {kxu y{h hnu. yk Vh{kLkLkk y{kt fkuEyu
SnMkk fhe Lkn. yk nwf{Lkku kkfku y{ fhku. fkuEyu Qxwt kowt Lkn. keS MkLk {kke
Lkn.
(LkkU:- yk Vh{kLk y{kk{kt uX yktS fkSLke kuZe{kt Au. kuLke tkkE ku Vwx,
knkukE yuf Vwx yLku kkt[ $[ Au. kuk fkzk Wkh kuMkLkuhe kneke uwt Au.)
(9) kk. yfkhu yk. nehrsMkqrhLku {kuxku ktktzkh ux ykku. (10) yk[koeLku Mkt.
1640{kt Vkukwh rMke{kt skTkwY khefu ykukk kkk Mkt. 1649{kt knkuh{kt yk. rsMkuLkMkqrhLku

MkkEneh, kt. kLkw[tLku {nkukkk yLku kt. Lktrrs yLku kt. rMkr[t krLku wVn{Lkk
rkkkku ykk.

(11) kk. yfkhu rLkOekLkwt Lk ukLkwt kt fwO. (12)srskuhku (kkkfh) {kV fkuo.
rkfkLkuh {tke f{o[t kAkkLkk Lkke hkhkALkk rMk siLkk[ko e rsLk[tMkqrh
knkuh{kt kk. yfkhLkk hkkh{kt kkko khu kkknu ku{Lku yuf yXkrzkLkwt ynMkkLkwt
Vh{kLk ykwt fu- h kuo ykkkZ wfT Lkku{ke kqo{kMke MkweLkk Mkkk rMk fkuEyu fkuE SLke
nMkk fhe Lkrn yLku Mkkkk Lkrn.

kkkn snktkeh:- ku yk. nehrsMkqrh yLku ku{Lkk rku-rkuLkk w krh[{kt ykku,

ku{Lke LkkLke-{kuxe kkkkku{kt ruk hMk ukku yLku ku{Lkk u ytk MLkunk hkkku. kuu kkk
knk wYyu {nku. kLkw[tkr kkMkuke {okkLk {uwt nkwt. (1) kk. snktkehu kkukkLkk rkkk
yfkh kkknLkk hufu hufu Vh{kLkLkku yMkh ykkkt kkukkLke {nkuh {khe Mk{koLk ykwt nkwt.
Mkt. 1662 (fu 1663){kt yk. rsMkuLkMkqrhLku k. nh[t kkuLkk[tSLke yhs / {kkeke siLk
purvajo # 25

www.jainuniversity.org

{oMkkLkkuLke krkkk yLk hkk, kkkfhLke {kVe yLku y{krh kkLk kuhu {kxuLkwt Vh{kLk e
{kufkwt nkwt. Wkhktk, Mkt. 1976{kt {nku. kLkw[tkrLku yuf Vh{kLk e ykwt, su{kt kk.
snktkeh sku Au fu, kkkn yfkhu kku 6 {rnLkkLke ynMkkLkwt kkLk fhwt kkk {khk
sL{Lkku yuf {rnLkku khu ynMkk kke. kwtskeko{kt kkkuhku yLku yk. nehrsMkqrhLkk
Mk{krMkkLk (WLkk){kt skkkuhku {kV fhku. {hukLkkt {k-Lk ukLkwt kt fhwt. (2) yk.
rsMkuLkMkqrhLkk r yk. rsuMkqrhLku Mkt. 1673Lkk {ktzkZLkk [ku{kMkk{kt snktkehe {nkkkkLkwt

jainuniversity.org
Mkte [tkkLku Mkt. 1971 (72)Lkk k {rnLkk{kt tkkLkk {nB{khk-yfkhkhk{kt yk.
rkY ykwt yLku {nku. Lku{MkkkhkrLku krSfLke ke ykke. (3) kk. snktkehu ykkhkLkk
rsMkuLkMkqrhLkk yLkMktMfkh MkkLku {trh, kkk-kke[ku kLkkk {kxu 10 ek s{eLk ux
ykke, ku MkkLkLke skkk kuhu {kV fhe.

kkkn knsnkt:- ku k siLk{kuke w krhr[k yLku krk nkku. y{kkLkk uX

ktrkkMk uheLku knw {kLkkku. kk. knsnktyu ku{Lku (1) uXLkk {fkLk kuhuke hkk, (2) kkrk
nkhLke Mktkkk, (3) y{kk-MkhMkkwhLkk [kk{r kkoLkkk rsLkMkkLku kkkne LkkLkk
h[u {qYku Mk{hke kkAku MkkUke ukLke ykkk yLku (4) kwts rkrhhks-kkekkk ux

ykkkLkku nwf{--yu{ [kh Vh{kLkku ykkt nkkt. (uX ktrkkMk yLku kuLkk tuLkku krh[
yLk ykkk{kt ykku Au.)

kkkn ykihtkuk:- {oLkwLke kkknku{kt yuf ykihtkuk k nkku. Akkt kuu fuxef
kkkk{kt MksLkkk kkke nke. (1) . nu{r{MkqrhLke khtkhkLkk kt. kkkfwS rkLk {
VkhMke kkkLkk ykMke nkk. ku{Lkk kkLkLke tMkk Mkkte kk. ykihtkuku {kLk-MkL{kLkke
kuzke, kkukkLke tfkykuLkwt Mk{kkLk {ue, Mkk yLku krk kE, 5-7 kk{ku ux ykkt, k
kke {wrLkhu ukLkku ELfkh fkuo. (2) ys{uhLkk Mkqkkyu ys{uh, {uzkk, Mkkusk, skkh
yLku uLkkwh kuhu nuhkuLkk siLk Wkkku kkukkLkk kkkk{kt E kMkk fhe ek nkk. yu Mk{u
ykihtkkkkLkku Mkqkku yMkkkLk, su {nku. Mkku{rs krhLke khtkhkLkk (62) kt. e{rsSLkku

purvajo # 26

www.jainuniversity.org

k nkku. kk. ykihtkuk Mkt. 1736{kt ys{uh Wkh [ze ykku khu . rshLkMkqrh yLku
kt. e{rsSLkk Wkuke ku{s Mkqkk yMkkkLkLke uhkke, kkknu kt. e{rsSLku ku
Wkkku Aqxk fhe kkAk MkkUkkLkwt Vh{kLk e ykwt nkwt yLku siLk Wkkku MktLku kkAk Mkw
fhkk nkk. (3) kk. ykihtkuku Mkt. 1717 [ik Mkw 9, 10 fu 11 Lkk uX ktrkkMk uheLku
ku{Lke fhkLke Yku kwts rkhLkkh, ykkq kuhu kekkuo ux ykkt nkkt.

uX MkqhkMk:- y{kk{kt uX ktrkkMk uheLkk Mk{{kt uX MkqhkMk k siLk MktLkk yuf

jainuniversity.org
Mkkku ku{Lkk Lkk{Lkku k Wu fhk{kt ykku Au. ku{u y{kk{kt MkqhkMk uXLke kku
yke nkkt. kkkn knsnktyu kkrk-nkhLke MktkkkLkk ykku Vh{kLk{kt uX ktrkkMkLke
kLkke nke, su nk rMk Au. uX MkqhkMkLku (1) hkLk yLku (2) LkS yu{ ku kwkku nkk.

kkrhkkhLkk Xk. fktkS kkurn kuhuyu r.Mkt. 1707{kt uX ktrkkMk yLku k. hkLkMkqhk
Mkkku s kwtskekoLkk hkukkLkku fhkh fkuo nkku. uX hkLkMkqhk MkqhkLkk Mktkrk u{S kkhuu
fkZuk kwtskekoLkk kkkMkt{kt Mkkku nkk. uX LkSyu yk. rsuMkqrhLkk Wkuke Mkt.
1712{kt y{kk{kt ykX nh {n{we h[e yk. rsMkqrhLkku tk {nkuMk fkuo nkku.
ku{s kuykuyu Mkt. 1699{kt {nku. kursSLku k fke {kufk rLktrk fhe yLku kkuku
ktrzkLkk [o {kxu ku nhLkwt [Lk ykwt nkwt.

{nB{ wMkwVkLk:- ku reLkk kkkn knkwhkn yk{ (knuk)Lkku nikkkLkku Mkwkku nkku,
kt. fuMkhfwkrLkku k nkku. kuu r. Mkt. 1667{kt fwkkf ktLkMkSLku ux ykwt yLku
siLkMktu kuLkku Skuokh fhe, ku{kt . {krMk{e-kuLke rk{kLke ktLkMkSLkk nkku
kwLk: rkck fhke. yu s heku Mkwkk {nB{ wMkwVkLku kt. fuMkhfwkrLku nikkk nuhLke
knkh skTkwY yk. nehrsMkqrhLkku nehrnkh (kkkze) kLkkk {kxu {kuxe s{eLk ux
ykke. siLk Mktu kt ktLkMkSLkk Wkuke {kuxku nehrnkh ktkku. yk MkkLk yksu nikkk{kt
kkkze khefu rMk Au.

purvajo # 27

www.jainuniversity.org

11{e Mke kAeLkkt fuxktf kf kwLkLkku

hk hwMkuLk yLku hk{MkuLk kekoLkku Skuokh:hk{MkuLkLkk hk hwMkuLku ynLkk 0 kuLkk k[eLk keko{trhLkku Skuokh fhkku
yLku zkALkk yk0 MkouMkqrhLkk nkku r.Mkt. 1010{kt 0 [t kuhu rk{kykuLke ytsLkkfk
kkk rkck fhke, khke yk {trh hwMkuLkLkk {trh khefu rMkr kkBwt yLku ruk
nkuske{kt ykwt. hk hwMkuLku khk{kt ktku rsLkk{kt krukk yk0 ktrkMkqrhLkk

jainuniversity.org

r ekw {wrLkhu 0 ykrLkkkLke rk{kLke rkck fhe nke.

r.Mkt. 1010{kt hwMkuLkLkk rsLkk{kt hku 0 yrskLkkkLke fkkqo zTkkMkLk rk{k

yksu k y{kkLke kkkuLkk 0 yrskLkkkLkk uhkMkhLke {keLke uhe{kt r{kLk Au.

hk yuf ekk yLku ytkhek kkoLkkk keko:rou{kt yku yur[kwhLkk yk hkLku fkuZLkku hkuk nkku. yuf rMk stk{kt MkhkuhLkkt
kkeke nkk-kk kukk yLku kke kekkt fkuZ hkuk {e kku. yu Mkhkuh{kt 0 kkoLkkkLke rk{k
nkukLkwt yLku kuLkk s ku yk{ kLkkLkwt e, hkyu ku rk{k knkh fZkkt yLku {khe
yk0 yuMkqrhLku rkck {kxu kkhk rLktke fhe. r. Mkt. 1142Lkk {nk wr kkt[{Lkk

yk[koyu 0 kkoLkkkLke rk{kLke rkck fhe. yk Mk{u ku rk{k [kh ykk yh nke.
rk{k yh nkukLku fkhu ytkhek kkoLkkk Lkk{ke rkk kLke. yk {trhLkk kqr
(rLkk[o) {kxu hk yuf ekku yn ekwh (rMkhkwh) kk{ Mkke ux ykwt yLku rk{k
su Mkhkuh{ktke {kt kt sfwtz kLkke ykku. yk hkyu yur[kwhLke kkMku yku ksk
({wkkrkrh) Lkk{f kekoLkku Skuokh k fhkku nkku.

kkkkZLkkt k[eLk rsLk{trhku ktkLkkh kwLk{kyku:hk Lkhks [kzkLkk {tke [ktkk knu kkkkZ Wkh rfku kLkke ku{kt rsLk{trh ktkwt
nkwt. {nk{tke kuskku yn 0 {nkehLkwt Mkokku Lkk{u {trh ktke rkck fhke nke.
tkkLkk uX {uk knu r{Lke kth{e Mke{kt yn 0 MktLkkkLkk {trh{kt 8 uheyku kLkke
yk0 Mkku{MkwthMkqrhLkk nkku {nkuMkkqof rkck fhke nke.

purvajo # 28

www.jainuniversity.org

kufkLkk tzLkkf rskkn:kufkLkk kLke e{ke kknk knLkku kwk rskkn kw rsLkkukkMkf nkku. ku rkrLk
rsLkkq yLku kwYtLk fhkku. e, fkkMk kkk yLkksLke ku Vuhe fhe k {nuLkkke kkukkLkk
fwxwtkLkku rLkk fhkku. ykk skkt yuf rMk qtxkhk MkkkuLke kuLke ehkkLke kk e kwshkkLkk
Mkkutfe hk e{u knukyu kuLku kkx kkuke kkh, kku kkk MkkuLkkLke {wk ykke kufkLkku
tzLkkf kLkkku. kuu kufk{kt ku rsLk{trhku ktkkt. huhkMkh {kxu fMkkuxeLke 0 kkoLkkkLke

jainuniversity.org
hke. yu hufLke Lkktke]rkfkh yk0 yuMkqrhLkk nMku ytsLkkfk kkk rkck fhke.
rk{k hke yLku MktLkk uhkMkh {kxu 0 ykrh, kku{w k kkk [uheueLke rk{k
kwtskekoLkku Mkt fkZku. Lkktke]rkLke e rkyku ke ku{s yL kt {ofkkuo fkO.

wkLkk hkke uX rMkhks yLku kuLkk kqou:uX rMkhks kkuhkzLkk kqou yMk{kt {zknz ({tzkh)Lkk kLke nkk Lku rk (Ek){kt
hnukk nkk, khu rMkhks kkuku kkx{kt ykeLku Mku nkku. kuLkk kqou{kt rMkLkkk rsLkkukkMkf
nkku. kuu kkukkLke kf{kE{ktke kt rsLkrkBkku hkkt nkkt. yk rMkLkkkt{kt {u ehz
yLku hu kk. kuyku k {koLkwhkke nkk. huu 0 {nkehMk{eLke rkkLke rk{k ku{ s

Mk{Mkh kLkkkt yLku krukk yk0 ktrkMkqrhLku rLktke fhe WkhLke kkE xefk
(suLkk ykkhu yk0 kruMkqrh kkxLke hksMkk{kt rktkhk[ko fw{w[tMkqrhLku Sk nkk)
kLkkhke yLku kkLkLke yrkkke yu ke. rMkhks huLkku kwk nkku. huu {hke uk
kwk rMkhksLku skwt nkwt fu, kkhu {khk u {kxu kekokkk, Mkt yLku rsLkkq{kt Lk kkhwt,
Akkt {oktkku kk{kt ruk Lk ykkwt. yk kAe rMkhks kkx{kt yke Mku. ku Mknw
fkuELku kLke yLku Mkk[khe nkku. kuu yuf k &kuf {kke w ykk{, [q, k kuhu
ktkku kk nkk. ku{kt kkeMkqkLke ]rkkwt kwMkf Mkt. 1187{kt kkxLkk hk rMkhksLkk
hk{kt kwt nkwt yLku yk0 [uhMkqrhLku nkuhkwt nkwt.

kkke {knkB WLk {unkkLkk kwkku yktkz yLku knz:{khkzLkk kuh yLku hk{MkuLk [u ykuk kkhk kk{{kt uX kkurnk e{ke t{kt
uX yuh, kLkkk, ehu yLku WLk nkk. WLk (Wk) {unkk {khkzke kwshkk
purvajo # 29

www.jainuniversity.org

ykku yLku ykk e hk rMkhksLkku {nk{k kLku. kuLkku kwk yktkz k {nk{k kku.
ku {kuxku khk{e, Wkh yLku kLkuhe ku{ s fr k nkku. kuu rkkk WLkLke ytrk{ kLkkykkk {wsk r. Mkt. 1213{kt kwtskekoLkk {kuxk Skuokh Mktku kwtsLke kr{ rkyu kks
ktke, su yksu uxeLke kkk khefu rMk Au. kuu fkUfLkk rknkh fwLkk hk {fkswoLkLku
w{kt nhke {khe yLku tzYku yLkuf fe{ke Mkw yLku rkw Lk E ykkk, kuLkk yk khk{ke
{nkhk fw{khkku 72 Mkk{tkkuLke [u kuLku {nk{ktzuh yLku hksrkkk{knLkwt rkY ykwt.

jainuniversity.org
fhkuzLkk [uo fhke, ku{kt Mkt. 1222{kt f. Mk. yk0 nu{[tMkqrhLkk nkku 0 {wrLkMkwkMk{e kuhu

yktkzu M. rkkkLke kLkk yLkwMkkh Y[Lkk yrk So kuk fwrLkfkrnkhLkku Skuokh 2

rsLk rk{kykuLke rkck fhke. yk Mktku kuu kt W{fk yLku Wkhkkke {kuxwt kLk fhkkt,
yks Mkwe fe {LkwLke Mkwrk Lkn fhLkkhk yuk f.Mk. yk0 nu{[tMkqrhyu yktkzLke WkhkkkeMkk
kE fkwt fu, U} U ~ y ~ y ~ U: UH: J UH | } UHS U
U} ?JJ ykkok nu yktkz ! t kwt Lkke kt f]kwk Vkukx Au, kt kwt Au kt frwk nku
kku wt ? kkhku sL{ kkke frwk k uc Au, f]kwkLkwt wt fk{ Au ? {tke yktkzu kufk{kt
kkukkLkk rkkkLkk WkMkne{kt 24 ueyku ke, {kuxku kLkke Wrnkh Lkk{ ykwt.
WLkLkku keu kwk knz (kknz) hk rMkhksLkku {tke yLku fw{khkkLkku {nk{k nkku.

ku {wMke yLku eh-kteh nkku. hk fwkhkku Mkku{LkkkLkk rkLkku Skuokh fhkku, kuLkku
Mk{Mk kt {tke knzLku ykeLk nkku. {nk{k knzu kkxLkkt Mkwth rsLkk kLkke hk
fw{khkkLku Mk{kk fwO yLku hkseyu {tke knzLke uhu Lke[u kuLkku rMkkh fhe fw{khrnkh
ktkku. {tke knzu M. rkkk WLkLke rkkkLku kqo fhk hk fw{khkkLke ykkk E,
hk-tzkhLkk Lke { E kwtskekoLkku {kuxku Skuokh ([ki{ku Wkh) fhkku yLku
ku{kt Mkt. 1213{kt f.Mk.yk. nu{[tMkqrhLkk hT nMku 0 ku kuhu rsLkrk{kykuLke khu
k{q{ke rkck fhke. e, kkekkk Mk{ek kuu kxkwh Mkke, ku{kt rkwLkkkrnkh ktke 0 kkoLkkkLke rk{kLke rkck fhke yLku kuLke kqr {kxu 24 kzeyku ykke.
yu Lkkh Vhkku rfku ktkku. kuu u{trhkuLku khkMk kkte ykk. yLku {fkLkku ktkk.
sqLkkkZ Lkkhke rkhLkkh kh [zk su kks nke ku hMkku-[zk frXLk nku hk fw{khkkLke
EAk yLku ykkkke {tke knz yLku yktkzu rkhLkkh Wkh 63 kLkk [uo Lke Mkwk{ kks
ktke. yk hMkku Mkktfe kks Lkk{u rMk Au. {tke knzLkkt kLke rk{eueLku {nMkn,
Mkk{tkMkn yLku MkMkn yu{ k kwkku nkkt. ku{kt {tke Mkk{tkMknu rkhLkkhLkk rh Wkh 0
purvajo # 30

www.jainuniversity.org

Lkur{LkkkLkk kMkk kkMku 0 kkoLkkkLkwt {trh ktkwt nkwt yLku tzLkkf MkMknu Mkt. 1305{kt
rkhLkkh keko kh 0 kkoLkkkLke rk{k hke, zkALkk yk0 skLktMkqrhLkk nkku kuLke
rkck fhke nke. yk rk{k yksu MkwkkLkk uhkMkh{kt r{kLk Au.

fr[keo ekk yLku kuLkku frt:kkxLkk kkuhkz {u kwshkkLku frt ykku Au, U: x yu fnukLku

jainuniversity.org
nkku, k WTx fr yLku rkLk nkku. ku yk0 kruMkqrhLkku yLkL WkkMkf-{or nkku.
[rhkkko fhe kkke Au. { kkuhkzLku ekk yLku kurk yu{ ku kwkku nkk. ekk kk[kw

kkxLke hksMkk{kt rktkhk[ko fw{w[t MkkkuLkk kkko-k{kt yk0 kruMkqrh rse

kLk ku{kt freyu ykk kzkku kk sku nkku. ekk kkukkLkk k]n-Wkk{kt siLk
{wrLkhkuLku khkkku nkku. yu Wkk{kt zkALkk yk0 rsMknMkqrhLkk kh yk0 nu{[tMkqrhyu
Lkku-Lkur{rMktkLk Lkk{Lkwt fk hwt nkwt. kuLkwt MktkuLk fr ekku kkuku fwO nkwt. yk0
Mkku{Mkqrhyu k yu s Wkk{kt hneLku Mkt. 1141{kt fw{khkkkrzkkunku Lkk{Lkk ktLke
h[Lkk fhe nke. hk rMkhks kuLku kkukkLkku kkr{k yLku ktw {kLkkku nkku. hkyu kuLku
kkMkk yLku fr[keoLkkt rkY ykkt kkk kkukkLke ktrzkMkkLkku {kuze kLkkku nkku.

Mkwk: fr ekk kxTkkk fr[keo nkku. kuu yLkuf fk-ktkkuLke h[Lkk fhe Au.
fr ekkLkku kwk rMkhks k {nkfr nkku, hk fw{khkkLkku erkkkk yLku rkMkw
r{k nkku. hkLku ku khuf khuf ktrkhMk yLku ihkhMkLke kkku Mktkkku nkku. rMkhksLkku
kwk rskk k fr nkku. kuLkwt kikeMth Lkkxf (ytf:2) rMkr kkBwt nkwt. MktkkuMk{kt
yu skwt khu kkxLke sLkkk qk w kE nke.
fr ekkLkk wktw kurkLku ykwf Lkk{u kwk nkku. hk rMkhksLkku ku {nk{k nkku.
hk rMkhksu fuxktf {ofkkuo {nk{k ykwfLke Mkknke fkO nkkt.

ykhkMk{kt 0 Lkur{LkkkLkwt {trh ktkLkkh kkrMk uce:ykhkMk (fwtkrhkS)Lkk {nt. kkukkLkku kwk kkrMk uce yufkh kkx{kt hk rMkhksu
ktku hksrnkh-{trhLkwt qk ex rLkhek fhe {trhLku {kke hkku nkku, khu kt oLku
ykue X. AkzkLke kwke nMkkyu {~fhe{kt fkwt fu, kE ! {kk ku Aku kku wt k{khu fkuE uhkMkh
purvajo # 31

www.jainuniversity.org

ktkwt Au ? kkrMku nksh skk ykku fu, kuLk ! kkhk {kU{kt Mkkfh. kwt yu rkck-WMk{kt
yksu. kku, yke Lku ? nktMkeyu nk fne. kh kk kkrMku ykhkMk sELku ueLke MkkLkk
fhe Lk {uwt yLku 45 nh MkkuLkk{nkuh [eo ykkw-r{MkneLkk fkuhefk{ suwt 0
Lkur{LkkkLkwt uhkMkh ktkwt. e, yk s uhkMkh{kt X. AkzkLke kwke nktMkeyu 9 k
[eoLku {uLkk Lkk{u htk{tzk ktkku.r. Mkt. 1193Lkk i. Mkwr 10Lkk yk0 kruMkqrhLkk nMku
kuLke ytsLkkfk yLku rkck fhk{kt yke, khu nktMkeue nksh s nke. ku kkxLkk LkkZ

jainuniversity.org

uX AkzkLke rk kwke nke.

fhkuz Lkwt kLk fhLkkh uX ykz Mkkn:kkxLkk fkurxs uX Lkkk e{kLke kLke MkwtheLku ykz Lkk{u kwk nkku. {kk koLke
{kt s ykzu {k kkkLkwt Ak yLku Lk k kw{kwt. Yykk{kt ku ftMkkhkLku kt qhk Mkkku,
kAe hLkkhekkLkku ykMk fhe yLku uheykuLku kt yLkw {ue hLkkuLkku kkhw kLku. kuu
yuf kh f0 Mk0 yk0 nu{[tMkqrh kkMku sELku 700 MkkuLkk{nkuhLkk krhkn krh{kLkwt k uk
yk[koeLku rLktke fhe. yk[koeyu kuLkk nkkLke hukyku uE kuLku qk Mk{eLku ykhu k
k MkkuLkk{nkuhLkk krh{kLkku rLk{ fhkku.

ykz LkkLke {h{kt s kALkuLku khku nkku, yLku kALkuyu [ki koLke {kt s kwkLku
sL{ ykku. LkkLke {hLkk fkhu kwkLku q ykuAwt {kwt, kuke ykz kfhe hekLkk r[khu
hkzkMk{kt kku. kt kfheykuLkk xkuk{kt yuf kfheLkk ku eku kkh kktuku uku.
{rLkk kkhwt ykzu ku kkh uELku kfhe hee ee. yu kkh Lke{r nkku. hk
rMkhksu ku {r kkukkLkk {wkwx{kt szk {kxu k MkkuLkik ykkeLku hee eku. ykzu yk
ke ukkh uzk {ktzku. yuf rMk kuu nk{kt ykue {SXLke kwku hee ee. kuLkk
MkTLkMkeku fuxef kwku{ktke MkkuLkkLke kzeyku Lkefe. yk heku ykz uX ykk LkLkk
Zkk kk kk, k rLk{ke w kw s Lk kuyku Awk nkku kkhk kk. ku{u ko{kLk
[kueeLkkt 24 uhkMkh ktkkt, kt uhkMkhkuLkk Skuokh fhkk, 84 kkukkku ktke, Mkkk
kukku{kt 90 k MkkuLkk{nkuhku kkhe. uk, kwYk yLku Mkk{f kLkk kku ek.
kLkkk we {wfke. Mkt. 1257{kt kkxLke uf kkukk{kt rkhks{kLk yk[kkuoLke kLkLkku
k wt Lk h[eLku eku. Mktkq, Mkk{fkMkkr yLkuf Mkwf]kku k kkkt hkkt. yk{,
ku{u fw 10,80,00,000 Lkwt kLk fwO nkwt.
purvajo # 32

www.jainuniversity.org

rAf (Akzk) uX:ku kkXLkku ek kkuhkz kkrkLkku siLk nkku. {kuxku ukkhe nkku. 99 k MkkuLkikke LkMkBkk
nkku. kuu {tke knzLkk (h) uhkMkhLkk kku{kt 0 yrskLkkkLke rk{k f.Mk.yk. nu{[tMkqrhLkk
nkku rkrck fhke nke. hk fw{khkkLku yk rk{k kh e ykMkk nke. uX Akzk fw{khkkLkk
kwtskekoLkk kkkMkt{kt ku{s Mkt.1216-17Lkk rknwykkrnkhLkk rkck {nkuMk{kt Mkk{u
nkku. uX AkzkLku nktMkeu Lkk{u kwke nke (suLke rkk yk u{kt kkrMk uceLkk krh[{kt ykke
Au.)

jainuniversity.org
uX AkzkLkk t{kt Mkku{e Mke{kt Mkt. e{ku, Mkt. MknMkk yu{ ku kEyku kk. kuyku

kkkkALkk yk0 {eMkkkhMkqrh yLku yk0 Mkku{sMkqrhLkk yLkwhkke kf nkk. kuykuyu Mkt.
1527{kt kkkkZ Wkh {kuxk rsLkkkLke rkck fhke. Mkt. 1533{kt kwts kkk rkhLkkh
kekoLkku Mkt fkZku kkk kLkkkyku MkkkLk fhe yLku Mkk{fkuLke k fhe. ku{s kuykuyu
kALke krhkkrLkfk, rkck, kwYkMkkkLkk, ukuMk, kekkuokh yLku kt khkukfkhLkkt fkkuo
fkO. Wk yk[kkuoLkk Wkuke kuykuyu Mkt. 1538{kt Mko siLk rMkktkku kk.

uX kkuzekMk yLku MkkuZkS kk:-

Mk-fekkZLkk fuhu kkLkku kwk nhkku kwshkk yke Mku yLku hk fouLke
Lkkufhe Mefkhe. kuLkk k kwkku-MkkuZkS kuhu wkzk sELku Mk. yuf kh wfk kzkkt
wkzkLkk uX kkuzekMk yLku MkkuZkS kk {kk kk. ktke kkAk kkt Mkn Lkk{Lkk
fkueyu yku[kku kh fhe uX kkuzekMkLku {khe Lkkku. uXLkk h{kt (wkzk{kt) f.Mk. yk0
nu{[tMkqrhyu kkx{kt Mkt. 1228{kt zkuhkLkk uX fkLkS MkkuLkkt ytsLkkfk fhukt k
rk{kyku{ktLkkt yuf 0 kkoLkkkLkkt rk{kt nkk. kkuzekMk {heLku tkh kku, yLku ku yk
rk{kLkku yrckf u kLke kq-k fhk kku. khke kuLkk Lkk{ Wkhke yk rk{k
kkuze kkoLkkkLkk Lkk{ke rMkr kk{e. yrckfu MkkuZkS kkLku Mknk fhe yLku MkkuZkSyu
kkuze kkoLkkk Mk]nu khkk. ku{Lke kq-Mkukke ku ytk Mkwe kku. wkzkLkku hk kLku
yLku kwshkkLkku {nk{ktzuh kku. kuLku fkuZ hkuk Lkefku, k tuh keko{kt yke rLk
kq-k fhkkt fkuZ {e kku. tuh kkhu kq{kkALkk {nkLk kkMe yk0 kh{uMkqrhLkk
Wkfkh yLku Wkuke kuu tuh kkoLkkkLkk uhkMkhLkku {kuxku Skuokh fhkku yLku ur{kLk
suku rsLkMkk ktkku.
purvajo # 33

www.jainuniversity.org

fke keko yLku Lkkkh siLkkuLkku Ws ErknkMk:siLk {nkhksLke 84 kkrkyku Au, ku{kt Lkkkh k yuf kkrk Au. yu s heku kAku{kt k
LkkkhkALkku Wu uk {u Au. {ukkk yu {fk{kt LkkkhkALkwt siLk keko nkwt. kwshkkLkwt
fke keko k Lkkkh siLkkuLkk Ws ErknkMkLkwt rkf Au. kuLkku ErknkMk yk fkhu Au.
Lkkkh kkrk, k kk yLku rMkke kkukLkku kkkhe kkte ukk kn zLkkh{kt
hnukku nkku. kuLkk t{kt ku kkzwf zLkkhke Lkefe tkk ykeLku Mku. kt ku krhkh

jainuniversity.org
kuu fke{kt sqLkk rsLk{trhkuLkku Skuokh fhkkk kqo-kr{{kt 90 Vwx yLku Wkh-rk{kt 61
yLku Lkke MkBkk kLku. ku{ s skTkwY yk0 nehrsMkqrhLkk Wkuke siLk{o{kt Z kku.

Vwx krh{k qr{{kt kkLk rsLkkkku 0 kuLkku MkorskkMkk kLkkku yLku kkukkLkk
k kwkku fwtyhS, {okMk kkk ehkMkLku Mkkku hke yk0 rsMkuLkMkqrhLkk kMkkukke ku{Lkk
rkuLkk nkku Mkt. 1649{kt rkck fhke.
kkzwfLkk kwk fwtyhSyu kusu Lkk{u kLke nku yLku fkLkS Lkk{u kwk nkku. uX fwtyhS
kkteyu fke keko{kt hLkrkf Lkk{u keswt rk {trh ktkwt. Wkhktk, uX fwtyhS kuhu
ku kEykuyu MkorskkMkk{kt yk0 rsMkuLkMkqrhLkk nkku Mkt. 1656{kt 0 kuLke
[hkkwfkLke rkck fhke. hLkrkfkMkk{kt 0 {oLkkkLkk krhfh{kt fwtyhSLkk kwk fkLkS

kkteLkwt Lkk{ {u Au. fkh, uX fwtyhSyu kkukkLkkt kLke kusu yLku kwk fkLkSLkk Lkk{u yk
krhfhLke ku{ s 0 ktrkLkkk yLku 0 MktLkkkLke rk{kLke ytsLkkfk fhke nke. fke
keko{kt yksu 0 ku yLku 0 {oLkkkLkkt ku kkLk[qtke rk {trhku Qkt Au, su Lkkkh
siLkkuLke fek kkE hkkt Au.

purvajo # 34

www.jainuniversity.org

ukwhLkk kLkeh ekLk s{S {wnkuk:k. s{ {wnkuku Vkue yLku kuh khkkLkk nkfu{ khefu Mkkhe Lkk{Lkk {ue, ykke
ukwhLkk hk ksMknu kuLku ukwh kkuke Mkt. 1686{kt ekLk kLkkku. Mkt. 1687{kt {khkz
yLku kwshkk{kt tfh wfk kzkk ekLk s{u wt Lk kkhe sLkkkLku {kuxe hknk ykke.
kufkuyu kuLku skzwkn khefu rkhkku. kuu Mkt. 1681{kt kt. sMkkkhS keLkk nkku yLku Mkt.
1686{kt yk0 rsuMkqrhLkk nkku ytsLkkfk kkk rkck fhke. kuh, Mkk[kuh, ukwh

jainuniversity.org
rkck fhke. kuu kuh kkMkuLkk Mkorkrh knkz khLkk 0 {nkehMk{eLkk fw{khrnkh,
yLku kwtskeko{kt Lkkt rsLk{trhku ktkkt yLku ku{kt Wk ytsLkkfk fhue rk{kykuLke

[ki{wS kuhu k rsLkkLkku ku{ s LkkzkuLkk 0 kw uhkMkhLkku Skuokh fhkku.

kuhLkk kkkkMk{kt Wkk kLkkku. kuLke kLkeykuyu k rkckrLkkt {ofkkuo fkO. kuLkk kwkku
kife LkuMke {wnkuku LkuMkehe kkLkk{u ktk hku su yksu {khkzLkk ErknkMk {kxu k{krf
nfefkku kqhe kkzu Au.

[wMk rsLkkukkMkf {tke ykrku:ku hk rMkhks yLku hk fw{khkkLkku {tke nkku. rMkhksu {kk Wkh [ZkE fhe khu

kkxLke hkkLkku kh kuLku MkkUku nkku. yu s heku rMkhksu rMkkwh{kt Y {nk ktkku kuLke
Mko Mkk k kuLku s MkkUke nke.

yk[ko uMkqrhLku rktkhk[ko fw{w[t MkkkuLkk k{kt {uk rsLkk Wkk{kt {tke
ykrku hk rMkhksLke uhkke rMkkwh{kt [kw{wo rsLkkMkk ktkku nkku. {tkeyu ku{kt
rkrck fhue kkoLkkkLke rk{k qk s kf Au. yufkh MkwkkLk ykWeLk rSyu yk
rk{k kkuzkLkku Ehkku fkuo k ku s Mk{u yuf Mkko kx kELku MkwkkLk Mkk{u kuXku. MkwkkLk kku
yk kwt uE yko[rfk kE kku. kuu fkwt yk u kku kkknkuLkku kkkn MkwkkLk Au.
yu{ Mk{SLku kuu yu rk{k kkuzkLkku Ehkku {ktze kku, ku Mk{ke yu rk{k MkwkkLk kkoLkkk
Lkk Lkk{ke rMkr kk{e Au.
{tke ykrku {wMke, Mkkke yLku yLkwe {tke nkku kkk [wMk rsLkkukkMkf nkku. kuLku
rsLkkq fko knukt yk Lk ukLkku rLk{ nkku. tkk{kt kuu Wkk k kLkkku nkku.

purvajo # 35

www.jainuniversity.org

krk {nkfr ykMkz:fr ykMkz yu r{Lke kuh{e MkeLkk {fkLkku krk siLk rkLk nkku. rk{kfwLkk
krk fxwfhksLkku kwk nkku. kuu fuxkf ktkkuLke h[Lkk fhue Au. kuu {uqkfkLkwt rkY
ykwt. kuLku hksz Lkk{u kwk nkku. kuLku k kkMkhMkeLkwt rkY {wt nkwt. khtkw, hksz
kY{kt s {h kk{kke ykMkzLku khu ykkk kku. yk Mktku hkskALkk yk0 uhMkqrhLkk
kh yk0 yuMkqrhyu kuLku rkkku fkuo yLku ykkMkLk ykwt. fr ykMkz yk[koeLkk

jainuniversity.org
Mkwrkyku h[e Au.

Wkuke siLkoLk{kt e kLku. kuu Wkuftefh, ruf{tshe kkk k-k

tkeLkku LkkhuX e{ Mkkkrhku:kuu MkkihkxLkk tzLkkf MksLkLke uhkke rkhLkkhkekoLkk Skuokh {kxu 72 k
Lke xek fhe hke nke, k hk rMkhksu kuLkku [o ykku yuxu eMktu yu hf{{ktke
tke{kt uhkMkh ktkkt. uX e{u Mkt. 1185{kt rkhLkkh{kt 0 Lkur{LkkkLku nkh [Zkku yLku
rkhLkkh kh e{fwtz ktkku.

purvajo # 36

www.jainuniversity.org