FIZIKE OSOBINE P.V.

Voda je bezbojna prozrana tenost bez okusa i mirisa, izgraena iz 11,11 H i 88,89 O.
Obrazuje kristalnu reetku u formi tetraedra. U prirodi postoje tri izotopa vodonika: proton,
deuterijum, tricijum. Prva dva su stabilna, a trei je radioaktivan. Kiseonik ima tri stabilna
izotopa: O16,O17,O18. Kombinacijama izotopa kiseonika i vodonika obrazuje se 18 razliitih
molekula voda. Glavne fizike osobine PV su: boja, temperatura, miris, okus, prozranost,
gustina, viskoznost, stiljivost, elektroprovodljivost.
TEMPERATURA PV mjenja se u irim granicama u ovisnosti od fiziko geografskih uslova,
uslova prihranjivanja geoloke grae i sl.. PV vulkanskih oblasti kao i onih du rasjednih
linija / struktura mogu imati temp. iznad 100C, to je vezano za termalne vode. Temp. P.V
mjenja se i u ovisnosti od klimatskih karakteristika i najvea kolebanja NPV je kod pliih
vodonosnih horizonata. Geotermski stepen predstavlja veliinu koju odreuje porast temp. sa
dubinom. Na svakih 33 m temp. se poveava za 1C. Reciprona vrijednost geotermskog
stepena predstavlja geotermski gradijent, to je veliina prirataja temp. na svakih 100 m
dubine. Dobra voda za pie ima temp. izmeu 7-12C.
BOJA PV zavisi od hem. sastava kao i karakteristika primjesa. Pitke vode ne smiju imati
boju. Tonove ukaste boje PV dobivaju od organskih materija, dok su vode tresetita i
blatita ukasto mrke boje. Prisustvo hidroksida gvoa daju crvenkastu boju, jedinjenja
mangana tamnosivu, a sulfata bakra plavu boju.
MIRIS, PV nemaju miris. Povien sadraj gasa H2S daje vodama miris pokvarenih jaja.
Ustajale vode movara imaju miris truljenja, tako da je miris vezan za aktivnost bakterija u
vodi.
OKUS, PV okus daju rastvorene mineralne materije, gasovi i organske materije.
Hidrokarbonati Ca i Mg daju vodama prijatan okus (i CO2). NaCl daje slan okus, MgSO4 i
Na2SO4 daju gorak okus, a sadraj gvoa luast okus.
PROZRANOST PV zavisi od rastvorenih mineralnih materija, sadraja mehanikih
primjesa, kao i organskih materija i koloida.
GUSTINA predstavlja odnos mase vode i njene zapremine pri odreenoj temp.. Pored temp.
gustina vode zavisi od koliine rastvorenih mineralnih materija, gasova i lebdeih estica.
Gustina se kree od 1,0 1,4 gr/cm3.
VISKOZNOST je svojstvo tenosti uslovljeno pojavom tangencijalnih napona (sile
unutranjeg trenja pri kretanju tenosti). Vodi porijeklo od eng. rijei ljepljivost.
STILJIVOST vode pokazuje izmjenu njene zapremine pod dejstvom pritiska. Stepen
stiljivosti zavisi od rastvorenih mineralnih materija, gasova, temp. i hem. sastava.
ELEKTROPROVODLJIVOST uslovljena je prisustvom rastvorenih mineralnih materija, pa
i veliina zrna zavisi od koliine rastvorenih materija.

HEMIJSKI SASTAV P.V.

PV predstavljaju rastvor sloenoh hem. sastava i mineralizacije, koja se kree od nekoliko
mg do nekoliko stotina gr po litru vode. U njima je do nekoliko stotina grama po litru vode.
U njima je otkriveno vie od 60 elemenata u vidu prostih jona nedisociranih molekula,
gasova, koloida, estica i sl.. Glavni izvori rastvorenih materija u PV su: atmosferske
padavine, stijene i minerali, vode mora i okeana, magmatski procesi.
Atmosferske padavine obrazuju se od isparene vode, mora, okeana, rijeka, jezera.
Atmosferske vode u prosjeku sadre N2 15-20 mg/l, O2 10-15 mg/l. Vlaga u oblacima
sadri izvjesnu koliinu soli. Sadraj rastvorenih materija opada od poinjanja do okonanja
kie, a mineralizacija se umanjuje sa intenzitetom padanja.
Stijene i minerali PV obogauju se rastvorenim mineralnim materijama prilikom kontakta
sa stijenama i mineralima koji iz izgrauju. Svaka stijena sadri u odreenoj mjeri
rastvorljive minerale ili minerale podlone hem. raspadanju, npr. prilikom rastvaranja
lakorastvorljivih naslaga halita, gipsa i anhidrita nastaju karstni oblici kao to su kanali,
kaverne i sl.. PV u takvim oblicima imaju poveanu mineralizaciju.
Vode mora i okeana sadre praktino sve elemente poznate u prirodi. Promjene u hemizmu
voda zahvataju dubine 100-200 m, a mogu biti izazvane usljed povienih padavina, topljenja
leda i sl..
Organske materije produkti aktivnosti organizama kao i njihovog odumiranja obogauju
PV sloenim organskim jedinjenjima koji imaju veliki uticaj na geohemiju i hidrohemiju
prirodnih sistema. To je posebno izraeno u zemljinom pokrivau gdje se pod uticajem
sloenih biohemijskih procesa formira kompleks organskih materija koji se zove humus. U
sastav humusa ulaze humusne i fulvinske kiseline, koja su visokomineralna jedinjenja. Ova
grupa kiselina je dobro rastvorljiva i utie na migraciju pojedinih elemenata, kao: Fe, Cu,
Zn, i sl..
Magmatski procesi vaan izvor mineralnih materija u PV jeste vulkanska aktivnost. Ona
omoguava odreenim komponentama iz dubljih dijelova Zemlje kontakt sa PV i
povrinskim vodama i atomsferom. To su prije svega gasne komponente, vodena para, CO2,
sumpor vodonik i sl., ali i velike koliine tekih metala: olovo, cink, nikl, molibden itd..

OSNOVNI FAKTORI FORMIRANJA HEMIJSKOG SASTAVA

Hemijski sastav PV formira se kao rezultat uzajamnog dejstva vode i materije u Zemljinoj
kori. Voda Stijena Gas iva materija.

OSNOVNI POKAZATELJI HEMIJSKOG SASTAVA PV

Ti pokazatelji su: pH vrijdnost, tvrdoa vode, oksido redukcionu potencijal, mineralizacija.
pH vrijednost voda predstavlja veliinu koja karakterie koncentraciju ili aktivnost
vodonikovih jona. Koncentracija vodonikovih jona odraava kiselu ili baznu reakciju vode.
Pri vrijednosti pH=7 voda je neutralnog sastava, pri vrijednosti pH ispd 7 voda je kisela, a
iznad 7 je bazna.
Tvrdoa vode uslovljena je sadrajem soli pojedinih elemanata u vodi, kao to su: Ca 2+, Mg
2+
, Fe 3+, Mn 2+. Tvrdoa moe biti: opta, prolazna, stalna.
Oksido-redukcioni potencijal oksidacija je vezana za otputanje elektrona, a redukcija za
primanje. To su procesi koji se neprekidno deavaju u Zemljinoj kori.
Mineralizacija predstavlja sumu svih mineralinh materija u vodi. Odreuje se labaratorijski,
izraava mg/l ili gr/l.

VODONOSNOST STIJENA I HIDROGEOLOKE STRUKTURE

Vodonosnost stijena je svojstvo stijena da proputaju, akumuliraju i odaju slobodne PV. Sve
stijene se mogu podijeliti na: vodnosne, relativno bezvodne, bezvodne.
Geoloko prostranstvo u kome se nalaze slobodne PV imaju razliite oblike poroznosti
(intergranularna, karstna, pukotinska...). U ovisnosti od geoloke sredine i tipa poroznosti,
mogu se izdvojiti razliite HG strukture. HG struktura podrazumjeva geoloko tijelo unutar
ijih granica je neprekidan karakter rasprostarenjenja uslova formiranja rezervi i hemizma.
HG strukture se izdvajaju na osnovu stratigrafskih strukturno-geolokih i hidrogeolokih
osobina sistema stijena, voda. Prema HG karakteristikama mogu se izdvojiti dva tipa
geolokih sredina: 1. sedimentne stijene (rastresite i poluvezane), koje obrazuju HG
strukture: sloj, horizont, kompleks. 2. magmatske, metamorfne i masivne sedimentne stijene
razliitog stepena ispucalsti. Vodonosni sloj jeste sloj stijene koju karakterie jednake
litofacijalne karakteristike, postojanost u planu i profilu, jednaka filtraciona svojstva i
izdanost. Vodonosni horizont predstavlja jedan ili vie vodnosnoh slojeva, koji zalijeu
izmeu vodonepropusnih slojeva ili izmeu zone aeracije i vodonepropusne podine, a koje
karakteriu jednki uslovi formiranja razervi. (SLIKA 1) Vodnosni kompleks predstavlja
nekoliko vodonosnih horizonata koji su odvojeni slabopropusnim ili vodonepropusnim
stijenama. Hidrogeoloki basen predstavlja sveukupnost vodonosnih vodonepropusnih i
relativno vodonepropusnih horizonata ili kompleksa koje odlikuje specifian sistem
geolokog razvoja i formiranja hidrodinamikih, hidrohemijskih procesa. (SLIKA 2)
Lokalna vodonosna zona ili razlom predstavlja oblast vrstih stijenskih masa u okviru kojih
je razvijen odgovarajui lokalni sistem vodonosnih, tektonskih, litogenetskih ili pukotina
raspadanja. Regionalna vodonosna zona ili razlom predstavlja rasprostranjen sistem
ispucalih ili konstifikovanih zona pri povrini. Hidrogeoloki masiv predstavlja sveukupnost
ragionalnih vodonosnih i bezvodnih razloma, zona i dijelova neispucalih stijena, koji
obrazuju jedan sistem. (SLIKA 3)

VERTIKALAN RASPORED PODZEMNIH VODA

Vode koje se u vodu atmosferskih padavina izlue na Zemljinu povrinu rashoduju se na
isparavanje, oticanje i infiltraciju. Dio voda koji se infiltrira ispod povrine Zemlje zadrava
se u rastresitom pokrivau, a dio se infiltrira do nivoa slobodnih PV. Ovakva raspodjela voda
podrazumjeva postojanje vodopropusnih stijena, a onazavisi od litolokog sastava i strukture
poroznosti. U ovisnosti od promjene temperatura i pritisaka u litosferi, mjenjaju se i
agregatna stanja vode, njena struktura i svojstva. Prelazak vode iz jednog agregatnog stanja
u drugo, kao i karakteristine strukture vode, predstavljaju osnovu za izdvajanje
hidrofizikih zona: zona aeracije, zona zamrzavanja, zona zasienja PV.
Zona aeracije ili nadizdanska zona obuhvata gornje slojeve litosfere od povrine Zemlje do
slobodnih PV. U ovoj zoni su pore, pukotine, kaverne i drugi oblici poroznosti, obino
zapunjeni vazduhom, vodenom parom, ali i fiziki i vezanim i kapilarnim vodama. (SLIKA)
U periodu topljena snijega i leda kao i obilnih kia, u zoni aeracije se obrazuju slobodne PV.
Debljina zone aeracije zavisi od geolokog sastava, dubine zalijeganja vodopropusnih
stijena, reljefa terena, klimatskih faktora, veliine infiltracije i sl.. Debljina se moe kretati
od nekoliko m do nekoliko stotina m. Kroz zonu aeracije ostvarena je veza sa povrinskim
vodama, ali i gubljenje odnosno isparavanje PV. U zoni aeracije mogu se izdvojiti: kapilarni,
prelazni i rudinski pojas. Kapilarni pojas nalazi se neposredno iznad zone zasienja
slobodnim podzemnim vodama. Da bi se obrazovao ovaj pojas neophodno je prisustvo
kapilarnih pora i prsljena. Ovaj pojas je dinamian, odnosno moe da se pomijera navie i
nanie, a vode ovog pojasa odlikuje tijesna hidraulika veza sa slobodnim PV.
Karakteristino je i kolebanje temp., to uslovljava nepostojan reim. Visina kapilarnog
podizanja zavisi od veliine i prenika kapilare. Prelazni pojas nalazi se izmeu kapilarnog i
rudinskog gdje se voda vertikalno kree do slobodnih PV. Ovaj pojas je najsiromaniji
vodom, ponekad i bez vode, ali je veoma bogat vazduhom. U njemu se nalaze vode u vidu
vodene pare, fiziki vezane i kapilarne vode. Debljina ovog pojasa je razliita, u ovisnosti od
litolokog sastava, reljefa i klimatskih faktora. Kod intenzivno karstifikovanih stijena,
debljina ovog pojasa moe biti velika. Rudinski pojas je male debljine od 1 do 2 m, izuzetno
10 do 20 m u tropskim predjelima. Izvjestan dio vode zadrava se u ovom pojasu kao
kapilarna ili fiziki vezana voda, ponekad i kao vodena para.
Zona zamrzavanja obuhvata polarne oblasti kao i visoke planinske terene. PV je u vrstoj
fazi, a debljina ove zone moe biti i do 1000 m. Za zonu zamrzavanja karakteristine su
temp. od 0 do - 15C, a ovdje se jo javljaju i vode u tenom stanju poviene mineralizacije.

Zona zasienja slobodnih PV obuhvata dijelove litosfere ispod nivoa slobodnih PV i fiziki
vezanim vodama. Gornju granicu zasienja u PV ine zona aeracije ili zona zamrzavanja. U
odreenim HD uslovima gornja granica moe biti predstavljena vodonepropusnim stijenama.
Donja granica zone zasienja predstavljena je vodonepropusnim stijenama koje zalijeu na
velikim dubinama i pri temp. veim od kritine temp. 374 - 450C. Manje akumulacije
slobodnih PV koje se formiraju u zoni aeracije na soivima i proslojcima nepropusnih stijena
na relativno malim dubinama, zovu se lebdee izdani ali lane. Vodonepropusnu podlogu
ovih izdani ine proslojci glinovitih stijena, a debljina im je mala i ne prelazi 3 m. Zbog
male debljine i naina formiranja ove izdani se karakteriu nestabilnim hidrodinamikim i
hidrohemijskim reimom. Osnovni faktori koji odreuju hidrodinamike karakteristike
nivoa izdani su: geoloki, geomorfoloki i fiziko-geografski. Geoloki odreuju razmjere i
strukturu formiranja izdani, njihov broj i meusobni odnos, filtracione karakteristike, kao i
oblast hranjenja i dreniranja. Geomorfoloki faktori u prvom redu tip i karakter reljefa, kao i
stepen erozione ralanjenosti, utiu na uslove prihranjivanja i dreniranja, posebno kod
izdani sa slobodnim nivoom. Fiziko-geografski faktori odreuju karakter veze izdanskih
voda sa atmosferom, rijenim tokovima i drugim povrinskim vodama. Veliinu hranjenja,
reim, rezerve i kvalitet.

IZDANI U SLOBODNIM NIOVIMA

Formiraju se u vodnosnim sredinama koje lee na vodonepropusnim ili relativno
vodonepropusnim stijenama, a koje su preko zone aeracije povezane sa atomsferom. One su
iroko rasprostranjene u prirodi i najee formirane u rastresitim kvartarnim i neogenim
sredinama ili u ispucalim karstifikovanim sredinama. Jednu izdan sa slobodnim nivoom ini
izdanska i nadizdanska zona, tj. gornju granicu ini povrina terena, a donju vodonepropusna
podloga. Nivo izdani je u neposrednoj vezi sa atomsferom, tako da je pritisak na povrini
slobodnih PV jednak atmosferskom. Veza sa atmosferom uslovljava da dubina zalijeganja,
temp., mineralizacija, bakterioloki sastav podlijee kolebanjima u ovisnosti od klimatskih
faktora. Hranjenje izdani vri se na raun infiltracije voda, nastalih od atomsferskih voda i
povrinskih voda, rijeka, jezera, kao i na raun sticanja iz dubljih vodonosnih sredina.

IZDANI SA NIVOOM POD PRITISKOM (ARTEKE)

Ove izdani su formirane u geolokim stijenama sa vodonepropusnom podinom i krovinom i
pritiskonm koji uslovljava izdizanje NPV-a iznad vodonepropusne krovine pri buenju
vodozahvatnog objekta. Ime su dobile po mjestu Artois u Francuskoj, gdje je 1126 god.
uraen prvi bunar u Evropi, koji je davao vodu pod pritiskom. U odnosu na izdani sa
slobodnim nivoom ove izdani imaju sl. karakteristike: 1.Obuhvataju izdansku zonu, odnosno
vodonosnu sredinu, potpuno zasienu slobodnim PV, izmeu vodonepropusne podine i
krovine. 2.U dijelu terena gdje ove vodonosne sredine izbijaju na povrinu, javljaju se i
izdani sa slobodnim nivoom, s tim to su izdani pod pritiskom, hipsometrisjki nie u odnosu
na izdani sa slobodni, nivoom. 3.Oblast hranjenja i formiranja pritiska i oblast
rasprostranjenja se ne poklapaju, i esto su udaljene jedna od druge. 4.Otkrivanje artekih
vodonosnih sredina buotinama, PV se pod pritiskom izdiu iznad krovine, veliina artekog
pritiska jednaka je pritisku vodenog stuba, visine posmatrane take neke izdani do
slobodnog nivoa izdani. Prema tome arteki pritisak zavisi od poloaja slobodnog niova i
dubine posmatrane take u artekoj izdani. Postoje prave i subarteke izdani. Prave izdani
odlikuju se nivoom PV koji se nalazi iznad povrine terena. Kod subartekih nivo se nalazi
ispod povrine terena, ali uvijek iznad vodonosne sredine. 5.Arteki sistemi mogu biti
ostvareni u vodonosnim sredinama, kako meuzrnske, tako i karstnopukotinske poroznosti.
Najee se javljaju u okviru sl. geoloko-tektonskih oblika: sinklinale, monoklinale,
fleksture, rasjedne zone. 6.Reim artekih voda je stabilniji u odnosu na izdani sa slobodnim
nivoom, jer pijezometarski nivo mnogo manje podloan dnevnim, mjesenim i sezonskim
kolebanjima, dok temp. po pravilu raste sa dubinom. 7.U odnosu na izdani sa slobodnim
nivoom, vode artekih izdani su manje podlone zagaivanju sa povrine. (SLIKA 1,2)
FAKTORI KOJI IZAZIVAJU PRITISAK PV
Na formiranje pritiska PV u okviru artekih izdani, utiu sl. faktori: hidrodinamiki pritisci,
geostatiko optereenje krovine, geodinamiki faktori, izmjena poroznosti stijenskih masa i
prisustvo gasova. 1.Pritisci hidrostatikog porijekla javljaju se u vodonosnim sredinama u
kojima je proces sabijanja stijena zavren, a porozni prostor koji cirkulie arteke vode pstao
relativno postojan. 2.Uticaj geostatikog optereenja masa iz krovine ogleda se u
utiskivanju vode iz veoma zbijenih stijena u stijene sa pornim prostorom. Pod uticajem
geostatikog pritiska najvie se sabijaju sline. 4.Pritisci geodinamikog porijekla obrazuju se
u seizimkim aktivnim oblastima na raun naprezanja u slojevima pod uticajem tektonskih
sila. Povrina koja odgovara pritiscima u zoni rasprostranjenja izdani pod pritiskom zove se
piezometarska povrina. Ona se na kartama predstavlja izopiestama. Izopieste su linije koje
spajaju sve take u jednoj artekoj izdani sa istim veliinama pritiska.

ELEMENTI ARTEKE IZDANI

Jedna arteka izdan ima: izdansku zonu, oblast hranjenja i formiranja pritiska, oblast
rasprostranjenja pritiska, oblast dreniranja izdani. Izdansku zonu ini vodonosna sredina
potpuno zasiena podzemnim vodama, koja je pokrivena vodoneprupusnom podinom i
krovinom. Oblast savremenog hranjenja i formiranja pritiska ima unutarnju i spoljnu oblast.
Unutranja oblast hranjenja je dio samog vodonosnog horizonta gdje se vri infiltracija
povrinskih voda nastalih od atmosferskih padavina. Spoljanja oblast hranjenja nalazi se
van granica arteke vodnosne sredine, odakle se pod dejstvom sile gravitacije atomsferske,
povrinske i podzemne vode slivaju i oblast gdje vodonosna sredina izbija na povrinu
terena. Oblast rasprostranjenja pritiska je dio terena izmeu zone hranjenja i zone isticanja, a
karakterie se pritiscima PV iznad krovine. Oblast dreniranja obuhvata dio terena na kojima
vodonosne stijene izbijaju na povrinu koja je hipsometrijski nia u odnosu na unutranju
zonu hranjenja.
Na osnovu poroznosti sve izdani se dijele na: 1. Zbijene (freatske i arteke), 2. Razbijene
(pukotinske i karstne), 3. Kombinovane.
Freatske izdani formiraju se u stijenama sa intergranularnom poroznou. Imaju slobodan
nivo izdani, koji se koleba u ovisnosti od doticaja i oticaja. Stvaraju se (akumuliraju) u
otvorenim HG strukturama. Time je vezan naziv ove izdani freatik, to znai bunar.
Freatske izdani se najee susreu u aluvijalnim dolinama rijeka, gdje se u nanosima
sekundarnih sedimenata koji imaju velika filtraciona svojstva akumuliraju ove vode.
Debljina ovih sedimenata moe biti i do 30ak metara, to znai da se mogu zahvatiti znatne
koliine vode. U povoljnim geolokim strukturama naroito u mlaim tercijarnim
sedimentima moe da se formira vie izdani sa slobodnim nivoom, jedna iznad druge, to se
zovu etane izdani. U sjevernim oblastima Evrope koji su nekada bili zahvaeni
glacijacijom, stvoren je morenski materijal kao dobar kolektor za PV. Takve vode zovu se
uze ili ose, i mogu da budu iroke i do stotinu metara, debljine i do 30 m. Iz ovakvih vrsta
izdani vodom se snadbjeva grad Upsala u vedskoj. (SLIKA) Na kolebanje nivoa izdani
utiu prirodni i vjetaki faktori. Prirodni faktori su: padavine, isparavanje, temp. vazduha,
pritisak. Vjetaki faktori su: crpljenje (ekspolatacija) vode, zahvatanje vode i sl.. Na reim
PV tokom vremena utiu razni faktori, kao to su: proticaj, hem. sastav PV, temp. vode,
godinja doba i sl.. Zbog toga reim PV predstavlja dinamiki proces uslovljen prirodnim i
vjetakim faktorima.
Pukotinske izdani nakon atmosferskih padavina, voda se infiltrira u nie horizonte,
ispunjavajui pukotine i pore do izvjesne visine. Na ovaj nain se formiraju pukotinske
izdani u tvorevinama kakve su krenjaci, laporci i sl.. Kretanje vode u ovim izdanima zavisi
od poloaja i dimenzija pukotina. U irim pukotinama i kavernama voda se kree
turbulentno, dok u dubljim dijelovima voda se kree sporo, a u slijepim pukotinama voda se
ne kree. Generalno posmatrano, kretanje vode u ovim izdanima vri se odozgo na dole
dejstvom gravitacije i odozdo navie dejstvom hidrostatikog pritiska.

Karstne izdani izdani razbijenog tipa formirane u stijenama rastvorljivih u vodi zovu se
karstne izdani. U vodi su najee rastvorljive karbonatne stijene (krenjaci, dolomiti,
mermeri), sulfatne stijene (gips i anhidrit) i hloridne stijene (halit). Ove stijene su jako
rasprostranjene i predstavljaju karbonatni, gipsni i soni karst. Karstne izdani imaju slobodan
nivo, ali i nivo pod pritiskom. Dreniranjem karstnih izdani vri se preko snanih karstnih
vrela. Karstne izdanske vode odlikuje dinaminost koju karakteriu velike brzine kretanja,
velika kolebanja nivoa izdanosti. Oscilacije nivoa su vezane za dva perioda, jedan je kini
od oktobra do aprila, a drugi od maja do oktobra sa blagim promjenama nivoa. Izdanost
karstnih vrela je velika i moe dostizati i do 150 m3/sec.
Jovan Cviji razlikuje tri hidrografske zone, kao posljedicu evolucije karstnog procesa, a to
je: suha, prelazna i vlana zona. Suha zona se nalazi neposredno ispod povrine terena i
obiluje kavernama, kanalima, pukotinama kroz koje se voda kree vertikalno nanie, kada se
u kinom periodu formiraju tokovi PV. Prelazna zona odlikuje se stalnim i povremenim
hidrolokim pojavama. Nalazi se iznad dna karstnih depresija, koje se odlikuju formiranjem
povremenih izvora u kinom periodu. Vlana zona nalazi se ispod nivoa karstnih depresija,
gdje najvei dio vode otie prema izdani, ali je njeno kretanje tu usporeno.
Karakteristika karstnih izdani je stalna tenja da se nivo vode sputa na to veu dubinu, a
time poveava oblast rasprostranjenja izdani. Krajnji rezultat je piraterija ili kraa vode to
se naroito manifestuje kod ponornica.
IZVORI I DRUGI VIDOVI ISTICANJA PV
Izvori predstavljaju prirodno isticanje izdanskih voda na povrinu terena, bez obzira da li su
malomineralizovane ili mineralne vode. Pored koncentrisanog isticanja izdanskih voda u
vidu mlazeva (izvori), vode mogu difuzno isticati na jednom irem prostoru, pri emu dolazi
do zamovaravanja terena. Takve pojave zovu se pitevine. (SLIKA 1) PV iz neke izdani
mogu da se pojave na povrini terena, ali da dalje ne otiu povrinski. To se deava u
erozionim udubljenjima, ija se dna nalaze ispod nivoa izdani. Ova udubljenja su stalno
ispunjena vodom i zovu se izdanska oka. esta je pojava da su mjesta isticanja izdanskih
voda na povrini terena (primarni izvor) maskirana erodovanim materijalom, a da se
izdanska voda filtrira ispod tog materijala, te pojavljivanje na izvjednoj udaljenosti na
povrini terena u vidu sekundarnih izvora. (SLIKA 2) Na terenima sastavljenih od
karstifikovanih stijena isticanje izdanskih voda se najee vri u vidu koncentrisanih
mlazeva, od kojih se mogu formirati rijeni tokovi, meutim u zoni isticanja karstne izdani
moe se javiti vie izvora na manjem prostoru koji ine razbijeno izvorite. Izvori se
najee javljaju na povrini terena, gdje su otkrivene izdanske zone, kao i na izraenim
tektonskim pravcima. Nain pojavljivanja izvora vezani su za geoloko tektonske faktore i
razvoj hidrografske mree. Ne postoji sveobuhvatna klasifikacija izvora, jer su dosadanje
obuhvatale klasifikaciju prema izdanosti, promjeni izdanosti, temp., nainu isticanja i sl..
Na osnovu genetske veze svi izvori su podijeljeni na: 1. Izvori koji se hrane vodama iz
izdani u stijenama intergranularne poroznosti. 2. Izvori koji se hrane vodama iz izdani u
stijenama pukotinske poroznosti. 3. Izvori koji se hrane vodama iz izdani u stijenama karstne
poroznosti. 4. Lebdee izdani. 5. Sloene izdani. Dvije posebne grupe su: 1. Izvori u
oblastima viegodinjeg zamrzavanja. 2. Izvori u stijenama savremenih vulkanskih oblasti.

1. Izvori koji se hrane vodama iz izdani u stijenama intergranularne poroznosti Ovi izvori
mogu biti silazni i ulazni prema mehanizmu isticanja. Izvori silaznog tipa dreniraju izdani sa
slobodnim nivoom. Opta karakteristika im je njihova izdanost, temp. i hem. sastav
podloan sezonskim kolebanjima. Silazni se dijele na: erozioni (depresioni), kontaktni,
barijerni (prelivni). Erozioni ili depresioni nastaju kao rezultat aktivnih erozionih procesa.
Kontaktni se javljaju na kontaktu dobrovodopropusnih sa slabovodopropusnim ili relativno
vodonepropusnim stijenama. Barijerni ili prelivni izvori obrazuju se kada na putu kretanja
izdanskih voda naiu na vodonepropusne barijere, koje uslovljavaju promjenu pravca
kretanja i isticanja na povrinu. (SLIKA 3, 4, 5) Izvori uzlaznog tipa ili arteki mnogo se
rijee susreu od silaznih, a opta im je karakteristika prilino ustaljen reim isticanja sa
mnogim oscilacijama izdanosti, temp. i hemizma. Ovi izvori su esto praeni pojavom
gasova.
2. Izvori koji se hrane vodama iz izdani u stijenama pukotinske poroznosti Pukotinski
izvori silaznog tipa vezani su za zonu intenzivne ispucalosti i raspadnutosti sedimentnih,
metamorfnih i rijee magmatskih stijena. Ove izvore karakterie jasna koncentrinost
isticaja. Mogu biti: erozioni, barijerni i kontaktni. Pukotinski izvori uzlaznog tipa vezani su
za pukotinske razlome i zalijeu dosta duboko. Pritisak ovih voda pri isticanju uslovljen je
hidrostatikim pritiskom, kao i pritiskom gasova i pregrijanih para. Ovoj grupi izvora
pripada najvei broj mineralnih izvora.
3. Izvori koji se hrane vodama iz izdani u stijenama karstne poroznosti karstne izdani. Oni
su brojni na terenu, sastavljen od karbonatnih (krenjaci, dolomiti, mermerisani krenjaci i
sl.), sulfatnih (gips i anhidrit), i sonih (halit) stijena. Ovi izvori mogu biti silazni i uzlazni.
Meu karstnim izvorima mogu se izdvojiti tri grupe: povremeni, stalni, submarinski.
Povremene izvore karakterie nepostojanost izdanosti, ali u vrijeme intenzivnog topljenja
snijega i obilnih padavina mogu dostii veliku izdanost, koja brzo opada. Stalni izvori
vezani su za kaverne i sisteme kanala u karstnoj sredini ispod regionalnog nivoa izdanskih
voda. Submarinski izvori vezani su za podzemne karstne kanale koji zalijeu ispod nivoa
mora.
Prema specifinostima mogue je izdvojiti nekoliko grupa izvora u karstu: 1. snani izvori
(vrela), 2. intermitentni izvori ili vrela, 3. vrulje, 4. boatni izvori, 5. estavele.
1. Karstna vrela jesu snani izvori u karstu i najee se nalaze na obodu karstnih polja,
rijenih dolina, jezerskih kotlina ili obala mora. Opta im je karaktersitika zavisnost od
atmosferskih padavina u mehanizmu isticaja. Karstna vrela mogu biti silazna i uzlazna.
Najvei broj karstnih vrela je kontaktnog ili barijernog tipa, gdje barijeru ine mlae
tvorevine, koje transgresijom plave jedan dio karstnih izdani.
2. Intermitentni izvori ili potajnice su izvori koji funkcioniu povremeno. Pojava ovakvih
izvora uslovljena je postavljanjem kaverni u vidu krive natege. Kada se kaverna napuni
vodom koja dolazi iz brojnih malih kanala na tavanici peine do visine iznad kanala voda
naglo uz snano uborenje poinje da otie kroz kanal i prazni kavernu. Voda se izliva sve
dok se nivo vode u peini ne spusti do ulaza u kanal. Takvo funkcionisanje vri se ritmino.
(SLIKA 6)

3. Estavele su pojave u karstu sa dvostrukom hg funkcijom. U ovisnosti od stanja nivoa

karstnih izdanskih voda i hidrolokih prilika one u jednom periodu funkcioniu kao ponori, a
u drugom kao povremena vrela. Estavele obavljaju funkciju ponora sve dok postoje i
najmanje koliine vode koje utiu u nju. U vlanim periodima za vrijeme visokih nivoa
karstnih izdanskih voda one funkcioniu kao izvori. Najee se javljaju na obodima
karstnih polja.
4. Boatni izvora predstavljaju izvore koji istiu na morskim obalama, koji u odreenim
periodima daju poluslanu vodu, usljed mjeanja slane i slatke vode. Najee se javljaju na
kotama 0 i + 5 m. Karakteristini su za primorske zone. (SLIKA 7)
5. Vrulje su izvori ispod nivoa mora, gdje se na povrini mora manifestuju u vidu krunih
povri, po emu se razlikuju od okolne morske vode.
4. Izvori koji se hrane vodama lebdeih izdani lebdee izdani. Karakteriu ih velika
kolebanja izdanosti, temp. i hem. sastava u ovisnosti od hidrometeorolokih uslova.
(SLIKA 8)
Izvori u oblasti viegodinjeg zamrzavanja
U ovoj oblasti nalaze se izvori silaznog i uzlaznog tipa, specifini za razliite vrste izdani.
Izvori silaznog tipa dreniraju izdani u vodonosnim sredinama koje se nalaze iznad zone
zamrzavanja. Karakteristika im je da su sezonski. Izvori uzlaznog tipa dreniraju izdani u
vodonosnim sredinama, koje zalijeu izmeu zamrznutih stijenskih masa. Mogu imati
razliitu izdanost i imaju ustaljen reim isticanja.
Gejziri predstavljaju grupe izvora u oblastima vulkanske aktivnosti. Ime su dobili po oblasti
Geyser na Islandu, gdje su prvi put i istraeni. To su izvori koji periodino funkcioniu,
izbacujui vodu na visinu izmeu 30 i 50 m, pod uticajem pregrijanih para. Mehanizam
gejzira sastoji se u tome da infiltraciona voda u kanalima gejzira obrazuje stub koji potiskuje
na vee dubine vode, koje se nalaze u kanalu gejzira, usljed ega ta voda bez obzira na
visoku temp. ne kljua na 100C. Kada se voda u dubljim dijelovima kanala pregrije za
nekoliko stepeni, dolazi do burnog izdvajanja pare, koja pulsirajui izbacuje vodu na
povrinu.
Mjerenje izdanosti izvora
1. Zapreminska metoda koristi se kod kaptiranih izvora, kod kojih je mogue posudom
odreene zapremine prihvatiti svu vodu koja istekne u odreenom vremenu. Q = v / t.
2. Metoda preliva to su pregrade koje se postavljaju na otvorenom toku, gdje se mora
voditi rauna da nivo vode uzvodno od preliva bude uvijek vii od kote nivoa vode ispod
preliva. Uz preliv se najee postavlja vodomjerna letva. Od brojnih tipova preliva najee
se koristi trougani ili Tompsonov, pravougaoni i trapezni ili ipoletijev.
3. Hidrometrijska metoda primjenjuje se za odreivanje izdanosti izvora koji ispod zone
isticanja obrazuju rijene tokove. Zasniva se na mjerenju povrine poprenog presjeka
rijenog toka i brzine vode.