Professional Documents
Culture Documents
Arkeobotanik
Arkeobotanik
Arkeobotanik
Feryal ASLAN
ADANA, 2012
UKUROVA NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
TATARLI HYK (CEYHAN/ADANA) KAZISI HELENSTK DNEM
TABAKALARI VE P UKURLARINDAN ELDE EDLEN BTKSEL
KALINTILARIN ARKEOBOTANKSEL YNDEN
DEERLENDRLMES
Feryal ASLAN
YKSEK LSANS TEZ
BYOLOJ ANABLM DALI
Jri
yeleri
Tarafndan
......................................
.................................................
.........................................................
Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge ve fotoraflarn
kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere
tabidir.
Z
YKSEK LSANS TEZ
TATARLI HYK (CEYHAN/ADANA) KAZISI HELENSTK DNEM
TABAKALARI VE P UKURLARINDAN ELDE EDLEN BTKSEL
KALINTILARIN ARKEOBOTANKSEL YNDEN
DEERLENDRLMES
Feryal ASLAN
UKUROVA NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
BYOLOJ ANABLM DALI
Danman :Do. Dr. Halil AKAN
Yl: 2012, Sayfa: 113
Jri
:Do. Dr. Halil AKAN
:Do. Dr. Necattin TRKMEN
:Yrd. Do. Dr. K. Serdar GRGNER
Bu almada, Tatarl Hyk'te (Ceyhan/Adana) srdrlen, 2009-2010
dnemine ait, arkeolojik kazlardan elde edilen kmrlemi veya talam bitki
kalntlar arkeobotanik ynden incelenmitir. Bu kapsamda, genellikle p ukurlar
ve ocak yerlerinden elde edilen bitkisel kalntlar tanmlanarak, ait olduklar
dnemde yaayan halkn gnlk yaantsndaki yerleri ortaya konmaya allmtr.
Aratrma kapsamnda 7 farkl amaya ait, Helenistik Dnem'e tarihlenen
seviyelerden tespit edilen alanlardan toplam 33 toprak rnei alnmtr. Toprak
rneklerinden bitkisel kalntlarn ayrlmas amacyla slak eleme (flotation) yntemi
uygulanmtr. Bu yntemle elde edilen arkeobotaniksel malzemenin taksonomik
olarak familya, cins veya tr seviyelerinde tanmlanmas sonucu toplam 42 farkl
bitki rnei saptanmtr. Bu rneklerin 13' tarm yaplan, 29'u ise yabani floraya
ait bitkileri iermektedir. Aratrma alanndan 5 farkl buday trne ait ok
miktarda tahl rneinin ortaya kmas, dnem halknn temel besin kaynann
byk bir ksmn tahllarn oluturduunu ortaya koymaktadr. Ayrca; baclk,
arap yapm ve bahe tarmnn, zm (Vitis vinifera) ve zeytin (Olea europea) gibi
bitkilere ait kalntlarn bulunmas nedeniyle, blge ekonomisinde nemli yeri
olduunu gstermektedir. Incelenen amalarn bazlarnda, elde edilen rneklerin
tamamna yaknnn yabani floraya ait olduu ve gncel flora ile byk benzerlik
gsterdii saptanmtr.
Bu sonular, alanda yaplan ilk arkeobotanik almaya ait olup, ilerleyen
yllarda yaplacak olan almalara k tutacaktr. Yeni sonular elde edildike,
mevcut veriler daha ok anlam kazanacaktr.
Anahtar Kelimeler: Tatarl Hyk, Arkeobotanik, Helenistik, Bitki kalntlar.
ABSTRACT
MSc THESIS
THE ARCHAEOBOTANICAL EVALUATION OF PLANT REMAINS
FROM HELLENISTIC LAYERS AND MIDDENS OF TATARLI HYK
(CEYHAN/ADANA)
Feryal ASLAN
UKUROVA UNIVERSITY
INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES
DEPARTMENT OF BIOLOGY
Supervisor :Assoc. Prof. Dr. Halil AKAN
Year: 2012, Pages: 113
Jury
:Assoc. Prof. Dr. Halil AKAN
:Assoc. Prof. Dr. Necattin TRKMEN
:Asst. Prof. Dr. K. Serdar GRGNER
In this study, carbonised and fossil plant remains recovered from Tatarl
Hyk in the 2009-2010 excavation season, especially from middens and hearts,
were investigated with an archaeobotanical perspective. In this scope, the use of
plants in the daily life of people lived in the period was tried to be understood by
identification of the plant remains.
Within the context of this research, 33 soil samples from 7 different trenches
dated to Hellenistic Period were taken. Wete sieving (flotation) technique was used
for seperation of plant remains from the soil. Archaeobotanical material obtained by
this method was identified taxonomically in familia, genus or species level. 42
different plant samples were determined. 13 of these were crops and 29 were
included wild plants. 5 different wheat species obtained from the research area shows
that cereals were the main source of food. Besides, grapevine (Vitis vinifera) and
olive (Olea europea) found in the samples suggest that viticulture, wine production
and gardening had an important part in the regions' economy. Almost all of the
samples obtained from certain trenches were determined to be wild plants and these
are similar to the elements of current flora.
These are the results of the first archaeobotanical study conducted in Tatarl
Hyk. This study will show a way for the future studies. Present data will be
improved and be more meaningful as new results are obtained.
Key words: Tatarl Hyk, Archaeobotany, Hellenistic, Plant remains.
II
TEEKKR
III
NDEKLER
SAYFA
Z ................................................................................................................................. I
ABSTRACT ................................................................................................................. II
TEEKKR ............................................................................................................... III
NDEKLER. ................................................................................................... ..IV
ZELGELER DZN .............................................................................................. VI
EKLLER DZN................................................................................................. VIII
1. GR ....................................................................................................................... 1
2. NCEK ALIMALAR...................................................................................... 21
2.1. Dnyada Yaplan almalar .......................................................................... 21
2.2. Anadolu'da Yaplan almalar ...................................................................... 24
3. MATERYAL VE METOD .................................................................................... 33
3.1. Materyal .......................................................................................................... 33
3.1.1. Aratrma Alannn Genel zellikleri ..................................................... 33
3.1.1.1 Aratrma Alannn Konumu ......................................................... 33
3.1.1.2. Aratrma Alannn Jeolojisi ........................................................ 34
3.1.1.3. Aratrma Alannn klimi ............................................................ 35
3.1.1.4. Aratrma Alannn Arkeolojisi .................................................... 36
3.2. Metod ............................................................................................................. 42
4. BULGULAR VE TARTIMA ............................................................................. 51
4.1. Tatarl Hyk Amalarndan Elde Edilen Sonular ......................................... 51
4.1.1. AY 173 Amasna Ait Bulgular .............................................................. 51
4.1.2. AY 172 Amasna Ait Bulgular .............................................................. 66
4.1.3. AZ 187 Amasna Ait Bulgular .............................................................. 68
4.1.4. AZ 189 Amasna Ait Bulgular .............................................................. 71
4.1.5. AP 186 Amasna Ait Bulgular............................................................... 77
4.1.6. BA 188 Amasna Ait Bulgular .............................................................. 79
4.1.7. BA 189 Amasna Ait Bulgular .............................................................. 83
4.2. Kaz Alanndan Elde Edilen Bitkisel Kalntlarn Fotoraflar ........................ 87
IV
ZELGELER DZN
SAYFA
VI
VII
EKLLER DZN
SAYFA
VIII
IX
XI
1. GR
Feryal ASLAN
1. GR
terimi
ise
ilk
olarak
Helbaek
(1959)
tarafndan
1. GR
Feryal ASLAN
tamamen modern bir aratrma program olarak yrtlmesi, 1941 ylnda Kuzey
Amerika'da Volney Jones tarafndan gerekletirilmitir (Hastorf, 1999).
Pearsall (1989)'n bildirdiine gre, Avrupal paleoetnobotanik gelenei
Amerikan geleneinden daha eskidir. Pearsall (1989) yapt aratrmalar sonucu;
Eski Dnya'da arkeolojik bitki kalntlarnn analizlerine ilginin uyanmasna,
Kunth'un (1826) Msr mezarlarndaki kurutulmu bitki materyalleri ile yapt
alma ve Heer'in (1866) svire'nin gl kenarndaki kylerde yapt, su iindeki
materyallerin analizinin yol atn, yeni dnyada ise ilk paleoetnobotanik
almann Saffray (1876) tarafndan yrtldn belirlemitir. Pearsall ayn
aratrmasnda, Saffray'n Peru'da bir mumya bezinin ieriini incelediini, bu
aratrmay ise Rochebrune'nin (1879) Peru-Ancon'dan alnan bitki rnekleri zerine
yazd rapor, Harms (1922), Yacovleff ve Herrera'nn (1934-1935) yapt
almalarn takip ettiini belirtmitir.
Kltrel evrimci bak asna gre, insanlarn kltrel evrimi, temelinde
insanla evrenin etkileimine bal olan adaptif bir sretir. Bundan dolay bilimsel
olarak tahmin edilebilir (Dincauze, 2000). Bu perspektifle arkeobotaniksel
almalar; tarihi devirlere ait evresel koullarn saptanmas, o dnemlerde yaayan
insanlarn kltrleri ve yaam tarzlarn anlamak asndan arkeoloji bilimi iin de
ok nemli hale gelmitir. Dnya genelinde yrtlen arkeobotanik almalar ve
uygulamalar, son otuz yl ierisinde nem kazanmaya ve yaygnlamaya balamtr
(Hastorf, 1999). Malesef Trkiye'deki arkeolojik kazlarda bu uygulamalara, gerek
maddi kaynak yetersizlii, gerekse uzman eksikliinden dolay fazla yer
verilememitir. Bu nedenle dier birok lkeye kyasla, arkeobotanik alanndaki
almalara dair yeterli miktarda bilgi elde edilememitir. Gnmzde ise,
arkeobotanik uygulamalarnn arkeolojik kazlardaki nemi benimsenerek, hemen
hemen her kazda bir arkeobotanik ekibine yer verilmeye balanmtr.
Bitkiler, gemiten bu yana, insann varln srdrebilmesi andan esastr.
nsanlar bitkileri hayatlarnn her alannda kullanmlardr. Yiyecek toplamak, yemek
hazrlamak, piirmek, yemek, ayinler, barnak ina etmek ve alet yapmak gibi gnlk
iler hep bitkisel malzemeler kullanlarak gerekletirilmitir (Hastof, 1999).
1. GR
ilingir
Feryal ASLAN
(2009)'in
bildirdiine
gre,
Wilkinson
ve
Stevens
(2003)
Arkeobotanik
Bioarkeoloji
Arkeozooloji
evresel Arkeoloji
Arkeopedoloji
Jeoarkeoloji
Arkeosedimentoloji
1. GR
Feryal ASLAN
1. GR
Feryal ASLAN
bitki
kalntlarnn
yzecei
beklentisiyle
suyun
ierisine
alanlardan
elde
edilen
bitki
kalntlarnn
miktar
ve
1. GR
Feryal ASLAN
ekil 1.2. Tatarl Hyk'te kullanlan otomatik yzdrme sistemi (Tatarl Hyk kaz
arivi)
Arkeobotanik, eski insanlarn beslenme dzeni, yiyecek toplamas ve kltre
almas ve evresel deiiklikler hakknda bilgi edinmeyi amalar. Bu amala
kulland materyaller olan bitki kalntlar; makro kalntlar (tohumlar, meyveler,
tahllar ve eitli ksmlar, odun ve kmrler) ve mikro kalntlar (polenler, sporlar,
1. GR
Feryal ASLAN
niasta taneleri ve fitolitler) olmak zere iki ksmda toplanr (Black ve ark., 2006).
Arkeobotanik almalarda en sk kullanlan materyal tohumlardr. Bu tohumlarn
yerleim yerlerinde birikmeleri eitli ekillerde olabilir. Hasat edilen ekinler
depolanmak ve tketilmek zere, baz yabani bitkiler ise yemek, yem, katk maddesi,
hammadde vs. olarak kullanlmak zere yerleim yerine getirilmi olabilir (Ergun,
2008). Arkeolojik alanlarda en sk korunan ve yllar sonra bile bozulmadan elde
edilebilen bitki kalntlar, bitkide yapsal veya koruyucu rol olan maddeler ieren
(selloz, sporopollenin, silis, lignin, ktin, suberin gibi), yani en dayankl olan
ksmlardr (Sobolik, 2003). Bu bitki ksmlarnn gnmze kadar degredasyona
uramadan kalabilmesi ise eitli faktrlere baldr. Carbone ve Keel (1985),
biyolojik materyallerin korunmasna etki evresel faktrleri; toprak asiditesi,
havalanma, nispi nem ve scaklk olarak belirlemilerdir (Sobolik, 2003'ten).
Bunlarla birlikte, bitki kalntlarnn bozulmasna etki eden en nemli biyolojik
faktr, saprofit organizmalardr. Bu organizmalar, organik materyalin bozulmasna
ve ayrmasna neden olurlar (Sobolik, 2003).
Bitkisel kalntlarn bazlarnn korunup bazlarnn korunmamas, biyolojik,
evresel ve kltrel bir ok faktre baldr (Sobolik, 2003). Udelberg (1991), bu
faktrler nda be farkl korunma ekli belirlemitir (Acabay, 2001'den).
Karbonlama
Mineralleme
Kuruma (Kavrulma)
Karbonlama
srasnda
bitkiler,
saprofit
organizmalarn
besin
olarak
1. GR
Feryal ASLAN
olduka iyi ekilde muhafaza etmesini salar (Black ve ark., 2006). Arkeolojik
alanlarda en sk rastlanan karbonlam materyal odun kmrdr. Bunun nedeni ise
ate yakmak iin genellikle odun tercih edilmesidir (Jacomet, 2007).
Su ile doymu kalntlar, gl, bataklk gibi, rmeyi nleyecek anaerobik
koullar salayan ortamlarda korunmu olan kalntlardr. Bu tr korunmada,
anaerobik koullarn yan sra, bataklk ve turbalklarda bulunan hmik asitte etkilidir
(Renfrew, 1973). Bu tr blgelerde olduka narin olan yaprak, gvde gibi bitki
ksmlarnn da korunabildii grlmtr (Ergun, 2008).
Mineralleme, inorganik maddelerin hcre boluklarn doldurmas ya da
hcre duvarnn ieriinin minerallemesi sonucu oluur. Genellikle kalsiyum
karbonat veya silika maddeleriyle mineralleme olur (Zohary ve Hopf, 1993: Ergun,
2008'den). Genellikle sert kabuklu tohumlar mineralleerek korunmaya daha
uygundurlar.
Minerallemi
tohumlar,
karbonlam
olanlarla
bir
arada
1. GR
Feryal ASLAN
adan
modern
insan
yaklak
200.000
yldr
varln
insan
mdahalesi
olmadan
reme
yeteneklerini
kaybetmeye
1. GR
Feryal ASLAN
olarak yarm daire eklinde olan bir alandr" (Clay, 1924'ten). Bu blge, rdn,
srail, Filistin, Lbnan, Suriye, Kuzeybat Irak ve Trkiye'nin gneyini iine alr
(Willcox, 2005).
ekil 1.3. Tarmn beii olarak kabul edilen Verimli Hilal (Fertile Crescent)
blgesi (www.tarihvekultur.org)
nsanlar avc-toplayclktan reticilie ynelmeye zorlayan faktrler de
arkeobotanikiler tarafndan aratrlmtr. iftiliin balamasndan 2000 yl nce,
Buzul a'nn sona ermesiyle byk evresel deiimler meydana gelmitir
(Nesbitt, 1995). Pleistosen- Holosen geiinde yaanan bu byk ve hzl evresel
deiim, insanlar yaamlarn srdrmek iin yeni yollara bavurmaya zorlamtr.
klim deikenliklerinin dengelenmesi, atmosferdeki CO2 ieriinin artmas ve
yalardaki art, dnyay birden bire tarm yaplmas imkansz olan bir sistemden,
bir ok yerde tarm yaplmasnn mmkn olduu bir sisteme dntrmtr (Dow
ve ark., 2005). Ayn zamanda, avc-toplayc topluluklarda nfusun artmas ve bunun
10
1. GR
Feryal ASLAN
11
1. GR
Feryal ASLAN
bilinli veya bilinsiz olarak insanlar tarafndan bitki ve hayvan topluluklar zerinde
yaratlan, ve sonucunda bu topluluklarn trlerinin devamn insan etkisi olmadan
srdremez hale geldii deiiklerin tmdr (Haviland, 1994: Gngr, 1998'den).
Vasey (1996)'e gre evcilletirme, biyolojik olarak evrimleen bitki ve hayvanlarla
balantl olarak, yava ve byk oranda istemsiz olarak ortaya kan sosyal evrimin
rndr. Gyulai (2006)'ye gre ise evcilletirme, canl organizmalarn insan ilgisine
bal olarak kontrol edilmesidir.
Avc-toplayclktan reticilie gei, insanlk asndan ok nemli bir
admdr. Bu ynelimin sonucu olarak yerleik yaama gei balam, gnmz
kentlerinin ekirdeini oluturulmu, bu da toplumsallama srecinin ilk adm
olmutur. reticiliin balamasyla beraber, belirli bir blgede daha ok insann
beslenmesine olanak salanm, ve bunun neticesinde de iblm ve sosyal statler
olumaya balamtr (Gngr, 1998). Bitki toplayclndan retime gei,
populasyonda kayda deer bir art, Mezopotamya ve Msr'da ehirleme ve
nihayetinde sanayileme gibi sonular dourmutur ve uzun zaman periyodunda,
corafi olarak geni bir alanda gereklemitir (Willcox, 1998).
Harris
(1996)'in
belirttiine gre, tarma gei, sadece iyi sonular dourmu bir olay deildir. Tarma
balanmasnn en nemli sonular olarak, daha fazla yiyecek salanabilmesi ve
birim alana den insan saysnn artmas, doal olarak uzun sreli yerleik hayata
geii kolaylatrm, daha byk ve karmak sosyal gruplarn olumasn salam
ve bunun bir dnt olarak da kentsel topluluklar gelimitir. Fakat bununla birlikte,
kullanlan yabani yiyecek trlerinin azaltlmas ve evcilletirilmi bitki ve
hayvanlardan oluan daha dar bir yiyecek repertuarna baml kalnmas,
beslenmede gerileme ile sonulanmtr. Bylelikle, hem populasyondaki artla
kalabalklaan topluluklar, hem de beslenmedeki bu d, hastalklarn yaylmasn
kolaylatrm ve insan salnda ciddi bozulmalara sebep olmutur (Harris,1996).
Tarma geiin sebepleri ve getirdii sonularla ilgili grlerin yansra,
tarmn nerede balad ve nasl yayld konusundaki teoriler de ok nemlidir.
Evcilletirmenin ilk balad blge ve hayvanlarn m yoksa bitkilerin mi daha nce
evcilletirildii konusunda farkl grler ortaya atlmtr. Bar-Yosef ve Meadow
(1995) ilk bitki evcilletirilmesi (11,400 yl nce) ile iftlik hayvan evcilletirilmesi
12
1. GR
Feryal ASLAN
13
1. GR
Feryal ASLAN
14
1. GR
Feryal ASLAN
avc-toplaycl
brakp
kendi
besinlerini
retmeye
15
1. GR
Feryal ASLAN
bitki eitliliinin ve yabani atalarn nemini ilk aklayan ve onlar ilk toplayan
kiidir. Ayn zamanda, kltre alnm bitki eitlerinden yola karak, dnyadaki
ekinlerin orijin merkezlerinin lokalitelerini saptamtr. Vavilov, tarmsal kkenler ve
ilkel eitliliin meydana geldii, her biri yksek ve kompleks dalk alanlarda olan
8 ana merkez belirlemitir (ekil 1.6) (Hawkes, 1998). Filatenko ve ark. (1998),
Vavilov'un lm sonrasnda E.N. Sinskaya'nn kltre alnm bitkilerin orijin
merkezlerinin snrlarn belirlemek iin almalara devam ettiini, kltre alnm
bitkilerin merkezlerini be alanda topladn ve her birine ait alt blgeler
tanmladn belirtmilerdir (izelge 1.1).
16
1. GR
Feryal ASLAN
2. Dou Asya
3. Gney Asya
Alt blgeler
Gneybat Asya
1a. n Asya (Transkafkasya, Yakn dou, Bat ran)
1b. Orta Asya (Trkmenistan, Afganistan, Dou ran,
Kuzeybat Hindistan, Pakistan
Akdeniz
Kuzeydou Asya
Gneydou ve orta in
Gney in, Hindistan ve Sri Lanka
Malezya
4. Afrika
5. Yeni Dnya
Orta Amerika
Gney Amerika
17
1. GR
Feryal ASLAN
alma alannn arkeobotanik adan dikkat eken ve nem arz eden zellii
ise, insanlarn ilk tarmsal faaliyetlere balad Verimli Hilal'in kuzeybat ucunda
yer almasdr (ekil 1.7).
18
1. GR
Feryal ASLAN
19
1. GR
Feryal ASLAN
20
2.NCEK ALIMALAR
Feryal ASLAN
2.NCEK ALIMALAR
1865 ylnda Oswald Heer'in yaynlad rapor ile dikkat eken arkeobotanik,
bunu takip eden aratrmalarla gelimeye balamtr. 1930'lu yllarda N.I. Vavilov,
yaayan bitkilerin incelenmesi yolu ile tarmn kkenini aratrmaya balamtr
(Smith, 1995: Ergun, 2008'den). 1960'l yllarn sonuna kadar arkeologlar, kazlarda
bulunan bitki ve hayvan kalntlarna ok az ilgi gstermilerdir. 1960'l yllarn
sonunda, yeni arkeoloji yaklam ile birlikte, gemiin anlalmas iin beslenme
biimi ile tarmn birbirini tamamlad dncesi kabul edilerek, biyolojik
kalntlarn toplanmasna youn bir ilgi uyanmtr (Nesbitt, 1995a).
21
2.NCEK ALIMALAR
Feryal ASLAN
Field (1932), Irak'ta antik Sumer ehirlerinden biri olan Ki'ten elde etmi
olduklar buday ve arpa tohumlarn deerlendirmilerdir. Bu tohumlarn
Mezopotamya'da kltre alnm tahllarn en eski rnekleri olduunu bildirmitir.
Struever (1968), arkeolojik alanlardan tohum, hayvan kemii ve baka
kltrel kalntlarn geri kazanm iin gnmzde de yaygn olarak kullanlan
yzdrme (flotation) tekniini nasl kefettiklerini, nasl gelitirdiklerini ve
uygulamalarn zetlemitir. Gelitirdii bu yntemin faydalarndan bahsetmitir.
Bakhteyev ve Yanushevich (1980), ran, Yarim Tepe'de yaptklar almada
M.. 6. ve 5. yzyllara ait tabakalardan karbonlam bitki kalntlarn elde ederek,
Vavilov'un trlerin kkeni ile ilgili teorilerine destek olacak sonular bulduklarn
bildirmilerdir. Kltre alnm bitkilerden elde edilen bulgularn, blgenin bir
tarmsal merkez olduuna iaret ettiini vurgulamlardr.
Watkins ve ark (1991), Irak Qermez Dere'de yapt almann ikinci ara
raporunda, 1700 litre topran ilemden geirilmi olduunu ve sadece 6 gram
karbonlam bitki ksmlar elde ettiklerini belirtmitir. Evcilletirilmi ekinlerin bu
blgede kltre alnp alnmad sorusuna cevap aramtr; fakat bulgularn henz
belirsiz olduunu belirtmitir. Tahllardan Hordeum ve Aegilops cinsi, baklagillerden
Vicia ervilia tr ve Lens cinsi, Pistacia cinsine ait kabuk fragmentlerinin yan sra
Boraginaceae familyasna ait baz tohumlar bulunduunu kaydetmitir.
Richerson ve ark (2001), eitli matematiksel analizler yaparak, Holosen'de
tarmn uzun vadede belirsiz olduu hipotezini ortaya koymutur. Kuru, atmosferik
CO2 miktar dk ve ksa zaman aralklarnda olduka deiken olan son buzul a
ikliminin tarm iin olduka elverisiz olduunu, tarmn Holosen'de baladn
belirtmilerdir.
Savard ve ark (2003), Irak'n kuzeyinde yer alan Tell M'lefaat'ta yaptklar
alma kapsamnda, iki evin iinden, istee bal belirlenen katmanlardan, her biri
20 cm. kalnlnda olmak zere 4 adet rnek almlardr. Bu blgenin arkeobotanik
bileiminde baklagillerin hakim olduunu, bunlardan da zellikle Lathyrus, Vicia
ervilia ve Lens bulunduunu, ayn zamanda Hordeum spontaneum, H. distichon,
Aegilops cylindrica, A. Tauschii, A. Speltodes, Triticum boeoticum ve Secale gibi
otsu bitkilerin de fazlasyla bulunduunu belirtmilerdir. Tell M'lefaat'tan elde
22
2.NCEK ALIMALAR
Feryal ASLAN
ve Pessin (2010)
Anadolu'nun gneyinde yer alan Bronz aa ait dokuz rnekleme alanndan alnan
380 rnek ierisindeki
23
2.NCEK ALIMALAR
Feryal ASLAN
toplayclktan
tarma
geiin
anlalmas
iin
arkeobotanik
kaytlar
gney
Levant'ta
youn
olarak
ilenip
kltre
alnmadn
belirtmilerdir.
Riehl ve ark (2011) Bereketli Hilalin kuzey ve dousunda bulunan
blgede, Aseramik Neolitik Dnem bitki kullanm aratrmlardr. Bereketli Hilal
boyunca tarmn balangcnn, zellikle bu blgenin dou ucunda modern ran
blgesinde, hala tam anlalmad belirtilmitir. Anadolu'nun gneydousunda,
Batmann 20 kilometre gneybatsnda yer alan Krtik Tepe, rann gneybatsnda
bulunan Chogha Golan ve dou Chia Sabz, bu blgedeki bitki yetitiriciliinin
durumunun tanmlanmas asndan allmtr. n almalarn, gnmzden 10
600 yl nce ekinlerin yabani atalar olan trlerin randaki blgelerde bol miktarda
bulunduundan, Krtik Tepeden elde edilen az miktardaki yabani ata trlerin
gnmzden 11 700-11 250 yl ncesine tarihlendirildiinden bahsetmilerdir.
Ayrca ran blgesinden elde edilen bilgiler, yabani arpa tanelerinin, kltre alnm
olmasndan ya da nem koullarnn deiiminden dolay 400 yllk bir sre ierisinde
boyutlarnda byme olduunu belirtmilerdir.
24
2.NCEK ALIMALAR
Feryal ASLAN
25
2.NCEK ALIMALAR
Feryal ASLAN
ekil 2.1. Trkiye'de 1996 ylna kadar yaplm olan arkeobotanik almalarn
konumlarn gsteren harita (Nesbitt ve Samuel, 1996)
Pasternak (1998), Urfa ilinde bulunan Nevali ori Hykte yaplan
almalarda Aseramik Neolitik Dnem'e ait elde edilen 26.792 paray tahl olarak
tanmlam ve hepsinin kltr formu olduunu belirtmitir. 89 krk para arpa
(Hordeum) elde edilmi; bunlarn H. distichon ya da H. spontaneum olup olmad
belirlenememitir. Baklagillerden mercimek (Lens), bezelye (Pisum), mrdmk
(Lathyrus) ve fi (Vicia ervilia) bulunmutur. Nevali oriden elde edilen bitki
kalntlarnn gda retiminin erken delillerini temsil ettii, tahllarn ve eitli
baklagil trlerinin kltre alnd, ok esitli tahllarn Erken Neolitik boyunca
kullanmda olduu sonucuna varlmtr.
26
2.NCEK ALIMALAR
Feryal ASLAN
27
2.NCEK ALIMALAR
Feryal ASLAN
kmr paras ve 386 adet ou paralanm olan tohum ve meyve elde edildiini
bildirmitir. Erken Neolitik Dnem'e tarihledikleri rneklerden en yaygn olanlar;
yabani fstk (Pistacia atlantica), yabani badem (Prunus amygdalus), yaprak dken
mee (Quercus brantii) ve Rosaceae familyasna ait baz trler olarak belirtilmitir.
Neef'e gre; bu taksonlarn tmn, erken Neolitik'te Gbekli Tepe'de fstk-badem
hakimiyetinde, orman-bozkr varlna iaret etmektedir.
Nesbitt ve Martinoli (2003), gneybat Anadolu'da bulunan bir Erken Neolitik
yerleim yeri olan Hycek'ten elde ettikleri 11 rnei incelemiler, bu rneklerin
yaklak 39.000 adet tohum ierdiini belirtmilerdir. nemli miktarda emmer
buday (Triticum dicoccum), kolay harmanlanan bir tip buday (T. aestivum veya T.
durum), mercimek (Lens culinaris), ac bakla (Vicia ervilia) ve nohut (Cicer
arietinum) belirlemiler ve bunlar tarm bitkileri olarak deerlendirmilerdir. Bu
bitkiler ierisinde yabani otlarn az miktarda bulunmasnn, elde edilen rneklerin
pek ounun insanlarn gdalarn depoladklar ambarlara ait olduklarn gsterdiini
belirtmilerdir. lerinde yabani bitkilerin (Triticum boeticum, Medicago, Aegilops)
bulunduu rnekleri ise, rnlerin ilenmesi srasnda ortaya kan ve hayvan yemi
olarak depolanan yan rnler olarak yorumlamlardr.
kzini
ve
Karain
maaralarnda
yapt
arkeobotanik
28
2.NCEK ALIMALAR
Feryal ASLAN
olduunu;
fakat
aratrmalara
gre,
siyanogenetik
besinlerin
sakland
belirtilen
depolarda
29
bulduklarn
belirtmilerdir.
2.NCEK ALIMALAR
Feryal ASLAN
alndn
ve
tohumlarndan
ya
karlmas
iin
kullanldn
aklamlardr.
Fairbairn ve ark. (2007), Erken Neolitik atalhykte yabani bitki
tohumlarnn saklanmasyla ilgili yaptklar almada, 1960larda atalhykte
yaplan kazlardan toplanm olan sekiz tohum rneinin tam analizini sunmulardr.
rneklerin kompozisyonu ve ieriinin detayl olarak incelenmesi sonucu, Neolitik
dnemlerdeki insan populasyonunun, Capsella ve Descurainia tohumlarn gda
kullanm iin topladklarn, ilediklerini ve depoladklarn belirtmilerdir. Bunlara
ek olarak Vicia (bakla) ve Lathyrus (yabani fi), Helianthemum ve Eremophyrum
cinsleri ile kark Taeniatherum caput-medusae trne ait tohumlar da
bulunmutur. Bunlarn gda veya daha farkl amalar iin kullanlm olabilecei
belirtilmitir. Analizlerle, yabani tohum kullanmnn geim uygulamalarnn dzenli
bir paras olmasnn yan sra bitkisel retimde ekonominin balca esi olduklarn
ve eitli bitki kullanm uygulamalarnn yapldn kantlamlardr.
Longford ve ark. (2009), Erzurum, Pasinler vadisinde bulunan Sos Hykte
karbonlam bitki kalntlar zerine yaplan arkeobotaniksel analizde Ge
Kalkolitik, Orta Bronz ve Demir a'na ait tohum ve kmrlemi odunlardan yola
karak drt vejetasyon zonu belirlemilerdir. Bunlar; nehir kys orman, ak mee
orman, da am orman ve hu aac ormandr. Bu alanda ak mee ormanlarnn
tkenmesini, Orta Bronz ve Demir a arasnda odun elde etme yntemlerindeki
deiime balamlardr. Odun kaynaklarndaki azalmann Orta Bronz a'da yakt
olarak gbrenin kullanlmaya balanmasyla desteklendiini belirtmilerdir.
Fiorentino ve Ula (2010), Mersin'de bulunan Yumuktepe'de yaptklar
arkeobotanik analizlerde, tarm faaliyetleri ve beslenme alkanlklarn tanmlamak
amacyla, Neolitik'ten Ortaa'a kadar uzanan yap katlarndan toprak rnekleri
almlardr. Bununla birlikte, deiik kaplarn yapm ve sva yapm iin kullanlan
30
2.NCEK ALIMALAR
Feryal ASLAN
31
2.NCEK ALIMALAR
Feryal ASLAN
32
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
3. MATERYAL VE METOD
3. 1. Materyal
33
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
34
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
ekil 3.2. Tatarl Hyk'n kuzeybatdan grnm (Tatarl Hyk kaz arivi)
3.1.1.3. Aratrma Alannn klimi
35
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
1970-2010
101.9
84.5
58.9
57.2
40.9
17.7
8.7
6.1
14.8
45.7
79.6
120.4
636.4
izelge 3.2. Adana ilinde uzun yllar iinde (1970-2011) gerekleen ortalama
iklimsel deerler (www.mgm.gov.tr)
Aylar
Ortalama
Scalk (C)
Ortalama
Maksimum
Scaklk (C)
Ortalama
Minimum
Scaklk
Ortalama
Gnelenme
Sresi (saat)
Ortalama
Yal
Gn Says
4.4
5.1
5.5
6.5
9.0
10.3
10.3
10.1
8.5
7.1
5.5
4.3
9.7
9.9
9.9
9.7
6.6
3.0
1.0
0.8
2.8
5.7
7.6
10.0
(C)
Ocak
ubat
Mart
Nisan
Mays
Haziran
Temmuz
Austos
Eyll
Ekim
Kasm
Aralk
9.6
10.5
13.6
17.6
21.8
25.7
28.2
28.5
26.1
21.6
15.3
10.9
15.1
16.2
19.6
23.7
28.2
31.7
33.7
34.4
33.1
29.1
22.1
16.7
5.4
6.1
8.6
12.3
16.1
20.2
23.6
23.8
20.8
16.3
10.7
6.9
36
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
son
dnemlerinde
mparatorlua
katlm
egemenliindeki
blgenin Roma
Cumhuriyeti hakimiyetine
getiini
bildirmitir.
Helenistik dnem, Byk skenderin M.. 330da Perslerin bakenti
Persepolisi igaliyle balayarak, M.. 30da Kleopatrann intiharyla sona ermitir.
Helenizm, iki kltr esinin, Grek ve nasya kltrlerinin karp kaynamasyla
olumutur (Anonim, 2009).
Ayn kaynakta belirtilenlere gre; Helenistik dnemde eitim ve retim
temel unsurdur. Btn insanlar hukuk bakmndan eit olduu, sadece aydn olan ve
aydn olmayan fark olduu bildirilmitir. Ayn zamanda, Helenistik devirde kadnerkek eitlii grld belirtilmitir. Yaplan almalara gre, Helenistik devir
devletlerinin ulusal nitelikten syrlm, geni arazili devletler olduu , devletlerin
milliyet duygusu tamad ve mesleklerinde uzmanlam memur kadrolar
tarafndan ynetildii saptanmtr.
Dini bakmdan Helenistik devirdeki anlay u ekilde zetlenmitir;
Helenistik devirde, her ulusun sahip olduu din bakalarnca tartmasz olarak kabul
edilmi, zellikle nasyann byk tanrlar Helenistik devir iinde sayg grm,
gelimi ve uluslararas dzeye ulamlardr (Anonim, 2009).
37
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
yllardan
38
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
39
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
40
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
kuzeyde yer alan basamakl amadaki amalarnda AP 186 ve AO 186 ile kuzey
etekteki AL 175 amalarnda gerekletirilmitir (ekil 3.5) (Girginer ve ark., 2011).
ekil 3.4. Tatarl Hyk Sitadel hava fotoraf (Tatarl Hyk kaz arivi)
ekil 3.5. Tatarl Hyk Sitadel vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)
41
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
3.2. Metod
42
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
Youn miktarda bitkisel materyal ieren rnekler, kuru eleme ilemine tabi
tutularak topraktan ayrlmtr. Bu ilem, toprak rnei direk elekler zerine
boaltlarak uygulanmtr. Toprak elenerek ayrlm, elde edilmek istenen bitkisel
materyaller elek zerinde kalmtr. Sonrasnda ise etiketleriyle beraber naylon
torbalar ierisinde muhafaza edilmitir.
Miktar 5 litreden az olan ve ierisinde kk partikller halinde karbonlam
paralar grlen rnekler, manuel (kovada) yzdrme ilemine tabi tutulmutur. Bu
rnekler, ortalama 10 litre hacme sahip kovalar ierisine konularak, zerine su ilave
edilmitir. Su ilavesi esnasnda, elle hafife kartrlarak suyun toprak ierisine
karmas kolaylatrlmtr. Su ile doldurulan kova ierisindeki toprak rnei elle
kartrlmaya devam edilerek kova ierisinde hafif bir girdap oluturulmu, bylece
toprak ierisindeki karbonlam, dolaysyla hafif olan materyalin su yzeyine
kmas salanmtr. Kova ierisindeki su, bir sre kartrldktan sonra 0,5 mm.
gzenek apna sahip elek zerine boaltlmtr. Bu ilem srasnda dibe ken
topran elein zerine dklmemesine dikkat edilmitir. Ayn ilemler, topran
ierisindeki tm karbonlam materyal ayrlana kadar, yani su yzeyinde
karbonlam materyal grlmeyinceye kadar, yaklak 3-4 defa tekrarlanmtr.
Yzdrme ilemi sona erdiinde elein zerinde biriken bitkisel materyaller, daha
nceden byk kareler eklinde kesip hazrlam olduumuz kaput bezlerine
aktarlarak, kurumas iin amar ipine aslmtr (ekil 3.10).
Miktar 5 litreden fazla olan toprak rneklerinden bitkisel materyalleri ayrmak
iin, otomatik yzdrme (flotation) teknii kullanlmtr. Flotation (yzdrme)
teknii, toprak paralarnn dibe kp, ierisindeki kmrlemi bitki artklarnn su
yzeyine kmas ilkesine dayanr (Nesbitt, 1995b). Kullanlm olan yzdrme
tanknn boyutlar, Nesbitt (1995b)'in belirtmi llere uygun olarak belirlenmitir
(ekil 3.6).
43
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
44
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
45
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
46
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
Bunlarn
yan
sra,
Digital
Seed
Atlas
of
Netherlands,
47
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
48
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------GE TARHLEME:
Provisional period
--------------------
5m
YZDRME
ADI:
LEM HACM:
49
5m
TAR H:
3.MATERYAL VE METOD
Feryal ASLAN
50
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
4. BULGULAR VE TARTIMA
51
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
52
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
53
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
54
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
55
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
(Lathyrus)
tohumlarna
rastlanmtr.
Malvaceae
familyasndan
56
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.4. AY 173 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)
22 ve 25 numaral rnekler, VI/f plankaresinde, 61,43 cm. derinlikten, toprak
yapsnda meydana gelen yumuama ve kllenme fark edilerek alnmtr (ekil 4.5).
Bu alann p ukuru olma olasl zerinde durulmaktadr. Srasyla 20 ve 25 litre
olmak zere, alana ait yaklak 45 litre toprak elenmesine karn, yalnzca 4 adet
tohum elde edilmitir. Bu tohumlar, yabani cinsler olan Echium (Boraginaceae) ve
Genista (Fabaceae) bitkilerine aittir.
27 ve 50 numaral rnekler, 5 numaral p ukurunun farkl seviyelerinden
alnmtr (ekil 4.6). 27 no'lu rnek 61,34 cm. derinlikten 32,5 litre, 50 no'lu rnek
57
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
60,75 cm. derinlikten 12,5 litre olmak zere, bu alandan alnan yaklak 45 litre
toprak rneinden, 68 adet bitkisel materyal elde edilmitir. Tahl bitkilerinden 5
adet buday (Triticum) ve 1 adet arpa (Hordeum), baklagillerden ise 3 adet mercimek
(Lens) ve 1 adet bezelye (Pisum) tohumu saptanmtr. Yabani bitkilerde ise Echium
angustifolium'un saysal olarak fazlal dikkat ekmektedir.
28 numaral rnein alnm olduu 3 numaral p ukurunun (ekil 4.6)
birinci seviyesinde (61,34 cm. derinlikte), 2010 kaz sezonunda rastlanan tek zeytin
(Olea) tohumu saptanmtr. Bu alandan alnan toplam rnek hacmi yaklak 30
litredir. rnein yzdrlmesinden elde edilen tohum says ise 2'dir.
30 numaral rnek, 1 numaral p ukurunun birinci seviyesinden, 61,34 cm.
derinlikten alnm olup (ekil 4.5), hacmi yaklak 20 litredir. Yzdrme sonucu bu
rnekten 10 adet tohum elde edilmitir. Yaplan tehisler sonucu bu alandan karlan
tohumlarn ounun tarm bitkilerine ait olduu saptanmtr. 6 adet buday
(Triticum) ve 2 adet keten (Linum) tohumu belirlenmitir.
58
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.6. AY 173 amasnda 27, 28, 46 ve 50 no'lu rneklerin alnd yerler
(30.08.2010) (Tatarl Hyk kaz arivi)
31 ve 35 numaral rnekler, 2 numaral p ukurunun srasyla birinci ve
ikinci seviyesinden alnmtr (ekil 4.7). ki rnekten de 20'er litre olmak zere
,yzdrlen yaklak 40 litre topraktan 50 adet bitki kalnts elde edilmitir.
Bunlardan 23 tanesi tarm bitkilerine aittir. 14 adet buday (Triticum) ve 9 adet arpa
(Hordeum) tohumu saptanmtr. Yabani bitkiler arasnda ise Polygonum cinsi,
dierlerine oranla daha youn olarak bulunmaktadr.
32 numaral rnek, II/e plankaresinde bulunan ve Hellenistik Dnem'e
tarihlenen tme tann altndan alnan toprak rneidir (ekil 4.8). rnek hacmi
yaklak 30 litre, elde edilen toplam tohum says ise 6'dr. Bu tohumlarda 4 tanesinin
zm (Vitis vinifera) trlerine ait olmas dikkat ekicidir.
36 numaral rnek, II-III/e plankaresinde, toprakta klleme grlmesi
dolaysyla alnmtr (ekil 4.9). Yaklak 25 litre toprak rneinden, toplam 3 adet
tohum bulunabilmitir. Burda fstk (Pistacia terebinthus) bulunmas dikkat
ekicidir.
59
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
60
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.9. AY 173 amasnda 36 no'lu rnein alnd yer (11.08.2010) (Tatarl
Hyk kaz arivi)
61
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
62
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.11. AY 173 amasnda 40 no'lu rnein alnd yer (23.08.2010) (Tatarl
Hyk kaz arivi)
ekil 4.12. AY 173 amasnda 41, 42, 48, 52 ve 54 no'lu rneklerin alnd yerler
(31.08.2010) (Tatarl Hyk kaz arivi)
63
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
64
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.14. AY 173 amasnda 51 no'lu rnein alnd yer (Tatarl Hyk kaz
arivi)
52 numaral rnek, 1 ve 2 nolu p ukurlarnda devam eden seviye inme
almalar srasnda, bu ukurlarn aslnda tek bir ukur olduunun anlalarak, p
ukuru 12 olarak adlandrlan yerden, 60,80 cm. derinlikten alnmtr (ekil 4.12).
Yzdrme ilemi uygulanan 10 litre topraktan, 6 adet tohum elde edilmi olup, bu
tohumlardan 4 adedi buday (Triticum) trlerine aittir. Kalan iki adet tohum ise fi
(Vicia) bitkisine aittir.
53 yzdrme numaral rnek, 7 numaral p ukurundan, 60,78 cm
derinlikten alnmtr (ekil 4.12). rnek hacmi 12 litredir. Yaplan yzdrme ilemi
sonras 10 adet tohum elde edilmitir. Bunlardan 8'i yabani bitkilere, bir tanesi
buday (Triticum monococcum), bir tanesi de arpa (Hordeum) bitkilerine aittir.
54 numaral rnek, 3 numaral p ukurundan, 60,73 cm. derinlikten
alnmtr (ekil 4.12).10 litre toprak rneinden 3 adet tohum elde edilmitir. Bu 3
tohumdan biri zm (Vitis vinifera), biri arpa (Hordeum), biri de buday (Triticum
dicoccum) tohumudur.
65
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.15. AY 172 amasndan elde edilen yabani bitkilerin oransal dalm
66
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
VI/i-k
YZDRME NO
10/14
KONTEKS
Tandr ii topra
DNEM
YABAN
BTKLER
Echium angustifolium
29
Genista
Sherardia
Bilinmeyen-4
Bilinmeyen-5
TOPLAM
34
ekil 4.16. AY 172 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)
67
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
68
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
AZ 187'den alnan tek rnek olan 11 no'lu rnein ama ierisindeki konumu
vaziyet plannda belirtilmitir (ekil 4.18). Amadan alnm olan rnek, 59.06 cm
derinlikte bulunmu olan tm kap ierisindeki toprak rneidir (ekil 4.19). rnek
hacmi yaklak 2,5 litre olduundan kovada yzdrlerek ayrtrma yaplmtr. 2,5
litre topran yzdrlme ileminden, 7 adet tohum elde edilmitir. Yaplan tehisler
sonucu oluturulan tablo aada verilmitir (izelge 4.3).
V/h
YZDRME NO
11
KONTEKS
Tm kap ii
DNEM
Helenistik
TOPLAM
YABAN BTKLER
Echium angustifolium
Echium italicum
2
7
TOPLAM
69
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.18. AZ 187 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)
ekil 4.19. AZ 187 amasnda 11 no'lu rnein alnd tm kabn buluntu yeri
(31.07.2009) (Tatarl Hyk kaz arivi)
70
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
LOCUS 11
LOCUS 5
LOCUS 19
18
19
p ukuru
Genel
p ukuru
Hellenistik
Hellenistik
Hellenistik
Hordeum vulgare
Triticum
Triticum (glume taban)
YABAN BTKLER
1
57
Carex divulsa
Echium angustifolium
Panicum
Silybum
Onosma
Bilinmeyen-6
Bilinmeyen-7
Bilinmeyen-8
Bilinmeyen-9
TOPLAM
1
7
4
1
1
2
2
2
9
9
78
TOPLAM
1
57
1
1
7
4
1
1
2
2
2
9
Amada baskn olan tarm bitkisinin, bulunan 57 adet tohum tanesi ve bir adet
glume taban ile buday (Triticum) olduu net olararak grlebilmektedir (ekil
4.20). Budaya ait tohumlar incelendiinde en az 3 farkl tre ait tohumlara
rastlanmtr; fakat tohumlar ok iyi korunmam olduundan tr seviyesinde tehis
yaplamamtr. Bu amadan elde edilen, tarm bitkilerine dair bir baka iz ise, bir
71
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
adet arpa (Hordeum vulgare) tohumudur. Glume taban, amada dikkat eken ve
muhtemelen yanm olan kll toprak rneinin ierisinde bulunmutur. Dier
buday ve arpa tohumlar, ama ierisinde saptanm olan p ukurundan alnan
toprak rneinden elde edilmitir.
ekil 4.20. AZ 189 amasndan elde edilen tarm bitkilerinin oransal dalm
Yabani bitkilerden 7 adet Echium angustifolium ve 4 adet Panicum (Poaceae)
tohumu, saysal younluu en fazla olanlardr (ekil 4.21). Echium tohumlar genel
olarak iyi korunmu durumdadr. Panicum'a ait tohumlar zarar grm, paralanm
durumdadr. Bunlarn haricinde, yine amada tespit edilen p ukurundan birer adet
Carex divulsa (Cyperaceae), Silybum (Asteraceae) ve Onosma (Boraginaceae)
tohumlar saptanmtr. Taksonlarn familyalarnn oransal dalm grafikte
gsterilmitir (ekil 4.22).
72
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.21. AZ 189 amasndan elde edilen yabani bitkilerin oransal dalm
Bilinmeyen-6 olarak adlandrlan tohumlar muhtemelen Poaceae familyasna
ait olmakla birlikte ciddi hasarl durumda olduundan tehis edilememitir.
Bilinmeyen-7 ve 8 olarak adlandrlan tohum rnekleri iyi korunmam olduundan
herhangi bir adlandrma yaplamamtr. Bilinmeyen-9, kll toprak rnei ierisinde
saptanmtr fakat rneklerde tam bir kmrleme grlmemitir.
73
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.23. AZ 189 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)
7 numaral rnek, ama ierisinde Locus 11 blgesinde bulunan p
ukurunun alt seviyesinden, 58.49 cm. derinlikten alnmtr (ekil 4.24). rnek
74
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.24. AZ 189 Locus 11 blgesi ve p ukuru (24.09.2008) (Tatarl Hyk kaz
arivi)
18 numaral rnek, Locus 5'te 59.90 cm. derinlikte, dknt altndaki toprakta
kllenme gzlenmesi dolaysyla alnmtr (ekil 4.25). Yaklak 17,5 litre hacimli
rnein yzdrlmesiyle, 9 adet bitkisel kalnt ele gemitir. Toprak rnei iyi
muhafaza edilemedii iin rnekler tehis edilememitir.
19 numaral rnek, Locus 19 blgesinde saptanan p ukurunun alt
seviyesinden, 57.90 cm. derinlikten alnmtr (ekil 4.26). 12,5 litre topraktan
sadece bir adet tanmlanamayacak ekilde hasarl olan glume taban elde edilmitir.
75
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.25. AZ 189 Locus 5 blgesi (12.09.2008) (Tatarl Hyk kaz arivi)
ekil 4.26. AZ 189 Locus 19 blgesi ve p ukuru (10.10.2008) (Tatarl Hyk kaz
arivi)
76
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
AP 186, AO 186 amas ile birlikte, Sitadel kuzey basamakl amalar (step
trench) olarak adlandrlmtr. Hyn olduka dik olarak ykseldii kuzey
yamacnda, yerleimleri stratigrafik olarak ortaya koyabilmek amacyla, 2008 ylnda
bu amada almalara balanmtr.
Amann kuzeyden gneye 3 metre, doudan batya 8,5 metre llerindeki
alan birinci basama oluturmaktadr. Bu basamakta ortaya karlan duvar,
Hellenistik Dnem'e tarihlendirilmitir (Girginer ve ark., 2009). Ama ierisinde
belirlenen mekanlarda, Hellenistik Dnem'e ait iki adet p ukuru tespit edilmitir
(Girginer, 2011).
Amadan alnan tek toprak rnei olan 49 numaral rnein yeri, vaziyet
plan zerinde iaretlenmitir (ekil 4.28). rnek, 3 numaral p ukurundan,
yzeyden 55.62 cm. derinlikten alnmtr (ekil 4.29). Toplam rnek hacmi 2,5 litre
kadardr. Toprak rneinin kovada yzdrlmesi ilemi sonucunda, 4 farkl tre ait 6
adet tohum elde edilmitir.
Elde edilen tohumlarn yarsndan ou, tarm bitkilerine aittir (izelge 4.5).
Alanda, baklagillerden 3 adet mercimek (Lens culinaris) ve 1 adet arpa (Hordeum)
tespit edilmitir. Yabani bitki trlerine ait yalnzca iki adet tohum saptanmtr.
Yaplan tehisler sonucu bunlardan birinin ebegmeci (Malva), dierinin ise
mrdmk (Lathyrus) olduu belirlenmitir. Tespit edilen taksonlarn familyalarnn
dalm grafikte gsterilmitir (ekil 4.27).
77
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
III/d
YZDRME NO
49
KONTEKS
p ukuru 3
TOPLAM
DNEM
TARIM BTKLER
Lens culinaris
Hordeum
Malva
Lathyrus
1
6
YABAN BTKLER
TOPLAM
78
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.28. AP 186 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)
ekil 4.29. AP 186 amasnda 49 no'lu rnein alnd yer (25.08.2010) (Tatarl
Hyk kaz arivi)
79
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
I-III/e-h
YZDRME NO
24
KONTEKS
TOPLAM
DNEM
YABAN BTKLER
Capparis
26
26
Avena
13
13
Thymelaea
Sherardia
43
43
AA FORMU
Pinus brutia
TOPLAM
80
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.30. BA 188 amasndan elde edilen yabani taksonlarn oransal dalm
Alanda en youn bulunan bitki kalntlar Capparaceae familyasna aittir.
Dier baskn olan buluntular ise Poaceae familyasndandr. Familyalarn oransal
dalmlar grafikte belirtilmitir (ekil 4.31).
ekil 4.31. BA 188 amasnda bulunan taksonlarn ait olduu familyalarn oransal
dalm
81
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.32. BA 188 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)
82
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.33. BA 188 amasndaki 19 no'lu mekan (10.08.2010) (Tatarl Hyk kaz
arivi)
4.1.7. BA 189 Amasna Ait Bulgular
83
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
PLANKARE
IV-V/f-k
I-II/a-c
YZDRME NO
23
Taban stnden
alnan toprak
26
20 no'lu mekandan
alnan toprak
Avena
Bromus
Capparis
97
Cucumis
Echium angustifolium
KONTEKS
DNEM
YABAN BTKLER
7
1
20
117
Galium
10
10
Lolium
Onosma
Onopordum
Rumex
Torilis
Bilinmeyen-10
Bilinmeyen-11
1
1
15
17
Bilinmeyen-12
Bilinmeyen-13
Bilinmeyen-14
46
53
163
72
235
AA FORMU
Pinus brutia
TOPLAM
Bilinmeyen-12
ve
13,
Apiaceae
familyasnn
84
yeleridir.
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
ekil 4.34. BA 189 amasndan elde edilen yabani taksonlarn oransal dalm
85
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
Bu
alanda,
Apiaceae
familyas
yelerinin
younlukta
olduu
ekil 4.36. BA 189 amasnn vaziyet plan (Tatarl Hyk kaz arivi)
86
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
AY 173
AY 173
AY 173
AY 173
ekil 4.37. Tatarl Hyk'ten elde edilen tahl ksmlar. A. eitli boyutlardaki
Hordeum (arpa) taneleri B. Triticum dicoccum (atal siyez buday)
tohumu C. Triticum spelta (kavuzlu buday) tohumu D. T. aestivum
(ekmeklik buday) tohumu
87
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
AY 173
AZ 189
AP 186
AP 186
AY 173
AY 173
ekil 4.38. Tatarl Hyk'ten elde edilen baklagil tohumlar. A. Lens tohumlar B.
Pisum tohumu C. Lathyrus tohumu D. Vicia tohumu
88
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
a
b
a
b
ekil 4.39. AY 173 amasndan elde edilen Vitis vinifera tohumlar (a: arka, b: n)
B
ekil 4.40. AY 173 amasndan elde edilen Linum (A) ve Olea (B) tohumlar
89
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
BA 189
AZ 189
AY 173
AY 173
ekil 4.42. Tatarl Hyk'te ortaya kartlan yabani bitki tohumlar. A. Capparis
B. Aegilops C. Carex D. Chenopodium
90
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
AY 173
BA 189
AP 186
AY 173
AY 173
AY 173
91
4.BULGULAR VE TARTIMA
BA 189
AZ 187
BA 189
Feryal ASLAN
BA 189
BA 189
BA 189
92
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
AZ 189
BA 189
AY 173
AY 172
C
AZ 189
D
BA 189
ekil 4.44. Tehisi yaplamayan bitkilere ait kalntlar. A. Bilinmeyen-2 B.
Bilinmeyen-5 C. Bilinmeyen-7 D. Bilinmeyen-13
93
4.BULGULAR VE TARTIMA
Feryal ASLAN
94
5. SONULAR VE NERLER
Feryal ASLAN
5. SONULAR VE NERLER
AZ 187
AZ 189
AP 186
BA 188
BA 189
TOPLAM
25
27
42
57
99
13
20
3680*
26
117
3823*
TARIM BTKLER
Hordeum
(Poaceae)
Lens culinaris
(Fabaceae)
Linum
(Linaceae)
Nigella
(Ranunculaceae)
Olea europea
(Oleaceae)
Pisum
(Fabaceae)
Triticum
(Poaceae)
Vitis vinifera
(Vitaceae)
YABAN BTKLER
Aegilops
(Poaceae)
Avena
(Poaceae)
Bromus
(Poaceae)
Capparis
(Capparaceae)
Carex
(Cyperaceae)
95
5. SONULAR VE NERLER
Feryal ASLAN
AY 173
AZ 187
AZ 189
AP 186
BA 188
BA 189
TOPLAM
387*
404*
10
10
10
53
54
96
5. SONULAR VE NERLER
Feryal ASLAN
Tatarl Hyk, Verimli Hilal Blgesi ierisinde bulunmas ile bitkisel rnler
ve tarm faaliyetleri ynnden nemli bir konumdadr. Blgenin iklimsel zellikleri,
bitki rts, toprak zellikleri ve zengin su kaynaklar, tarma olduka elverili bir
zemin oluturmaktadr.
Aratrma kapsamnda 7 farkl amadan alnm olan 33 toprak rnei
yzdrlm ve toplam 4526 adet tohum elde edilerek tanmlanmtr. Bu
tohumlardan 146 tanesi tarm bitkilerine, 4380'i ise yabani bitkilere aittir. Alanda
ikier adet tohumla temsil edilen Carex, Chenopodium, Linum, Nigella, Onosma ve
birer adet tohumla temsil edilen Bromus, Cucumis, Glycyrrhiza, Lolium, Olea
europea, Pistacia terebinthus, Pisum, Rosa, Schoenoplectus, Silybum, Thymelaea ve
Torilis
bitkileri,
yzde
younluklar
%1'in
altnda
olduu
iin
grafikte
97
5. SONULAR VE NERLER
Feryal ASLAN
Tatarl Hyk'te ortaya kartlan bitkilerin bir ksmn yabani bitkiler, bir
ksmn da kltr bitkileri oluturmaktadr. alma alannn genelinde yabani
bitkilerin daha youn bulunduu grlmektedir. Yabani bitkilerin genel olarak
hayvan yemi ve yap malzemesi, kltr bitkilerinin ise yiyecek olarak kullanlmak
zere yerleim
almalarnda aa karlan eserlerden yola karak, hyn M.. II. bin ylda,
Demir anda ve Helenistik ada da kutsal zellikler tad belirlenmitir
(Girginer, 2011). Arkeobotanik almalarda karlatmz baz bitkiler, dini
ritellerde de kullanlm olabilirler.
Tatarl Hyk amalarnda rastlanan bol miktarda buday (Triticum) ve arpa
(Hordeum) tohumlar, dnem halknn beslenme sisteminin tahllara dayal olduuna
iaret edebilir. Buday trlerinden en fazla T. dicoccum tohumlarna rastlanmtr.
Helenistik Dnem'de yaplan baz almalarda da, ilgili dnemin temel tahl rn
olarak kabuklu arpa gsterilmektedir. Tatarl Hyk'te ortaya kan bitkisel
materyaller de bu bulguyu destekler niteliktedir. Buday tohumlarnn kavuzsuz yani
plak olmas, bu bitkinin tarmnn yapldn ve besin olarak kullanldn
gstermektedir (Longford ve ark., 2009). Buday ve arpann yansra alma
98
5. SONULAR VE NERLER
Feryal ASLAN
alannda bulunan kltr bitkilerinden Olea europea., Nigella, Lens culinaris., Pisum
ve Vitis vinifera da Yakn Dou'da Demir a'nda grld yazl kaynaklar ve
arkeolojik verilerden bilinen, tahl, baklagiller ve meyveye dayal
beslenme
olmas,
bu
bitkinin
tohumlarnn
besin
olarak
kullanldn
ukurlarndan
alnan
rneklerde
99
sklkla
rastlanan
Echium
5. SONULAR VE NERLER
Feryal ASLAN
angustifolium da ayn ekilde ruderal bir trdr. Ayrca bu trn yara iyiletirici
olarak da etki gsterdii bilinmektedir (Ezer ve Avc, 2004). Boraginaceae
familyasna ait trlere arkeolojik alanlarda belirgin ekilde rastlanmasnn sebebini
Helbaek (1970), kalsiyum karbonat ve silika asndan zengin olan bu tohumlarn
yanma ilemi sonras beyazms bir renk almas ve ieriindeki silis sayesinde nemli
alanlarda bile yanmadan korunabilmesi ile aklamtr (Weiss ve Kislev, 2003'den).
alma alanndan elde edilen Silybum, Sherardia, Polygonum, Rumex,
Capparis ve Malva cinslerine ait bitki trlerinin tamam ruderal karakterli bitkilerden
olumaktadr..
En youn rastlanan kmrlemi tohumlardan biri kapari (Capparis)
tohumlardr. Bu bitki, gnmz Tatarl Hyk florasnda da yer almaktadr. Kapari
ile ilgili yaplan paleoetnobotanik almalarda, bitkinin Suriye'de Bronz a'a ait bir
kavanozda bulunmasnn, bu bitkinin turusunun yapldna iaret olduunu
bildirmilerdir (Inocencio ve ark., 2002: Rivera ve ark., 2002). Rivera ve ark.,
kaparinin Akdeniz ikliminde yetitiini, besin deeri yksek olduu iin Akdeniz
blgesinde kltre alnm olabileceini belirtmitir. Fakat aratrma alannda
bulunan kapari tohumlarnn, herhangi bir tarmsal faaliyet sonucu birikmi olduuna
dair bir kant yoktur. Yine de, bitkinin yabani formlar besin veya ila olarak
kullanlm olabilecei dnlmektedir. Gnmzde bile, ticari amala kullanlan
kapari tohumlarnn ou yabani formlardr (Rivera ve ark., 2002).
Glycrrhiza glabra (meyan kk), hem tbbi hem endstriyel alanda kullanlan
bir bitkidir.
kullanldn ayn zamanda dou ve bat lkelere ihra edildiini bildirmitir. Ayn
aratrc, Ouz (1987)'un sigara, arap, bira ve ekerleme sanayisinde de
kullanldn bildirdiini belirtmitir.
Yabani bitkilerden Schoenoplectus sp.ve Carex sp. bataklk ve turbalklar gibi
sulak alanlarda yaayan bitkileridir. Bu bitkilerin gvdeleri suya olduka dayankl
olduundan hasr yapmnda kullanlmaktadr. Gemite de bitkilerin bu zelliinden
faydalanlarak evlerin atlarn oluturmak zere, yap malzemesi olarak kullanlm
olabilecei dnlmektedir.
100
5. SONULAR VE NERLER
Feryal ASLAN
101
5. SONULAR VE NERLER
Feryal ASLAN
blge
halknn
gnlk
yaantsnda
deiik
amalarla
kullanm
102
KAYNAKLAR
Meyan Kk
Flora:
The Carpathian
Mountains Region.
Springer,
Netherlands. 1046s.
BRADY, T.J., 1989. The nfluence of Flotation on the Rate of Recovery of Wood
Charcoal From Archaeological Sites. Journal of Ethnobiology, 9(2): 207-227.
103
BROWN, T.A., JONES, M.K., POWELL, W., ALLABY, R.G., 2008. The Complex
Origins of Domesticated Crops in the Fertile Crescent. Trends in Ecology and
Evolution, 24: 103-109.
CHANGR, E., 2006. Salat Tepe'de Arkeobotanik almalar, Yksek Lisans Tezi,
Hacettepe niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara.
CLAY, A.T., 1924. The So-Called Fertile Crescent and Desert Bay. Journal of the
American Oriental Society, 44: 186-201.
LNGR, C., 2009. Crop Processing in the Early Bronze Age Houses of kiztepe:
Identification and Analysis of Archaeobotanical Remains, Yksek Lisans
Tezi, ODT Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
DAMANIA, A.B., 1998. Diversity of Major Cultivated Plants Domesticated in the
Near East (A.B. DAMANIA, J. VALKOUN, G. WILLCOX, ve C.O.
QUALSET editr). The origins of agriculture and the domestication of crop
plants in the Near East. The Harlan Symposium Book of abstracts. ICARDA,
Aleppo, Syria.
DAVIS, P. H., 1965-1988. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Edinburgh
University Press, Edinburgh. vol I-X.
DECKERS, K., and PESSIN H., 2010. Vegetation development in the Middle
Euphrates and Upper Jazirah (Syria/Turkey) during the Bronze Age.
Quaternary Research, 74:216-226.
DINCAUZE, D.F., 2000. Environmental Archaeology: Principles and Practice.
United Kingdom, Cambridge University Press. 595s.
DNMEZ, E.O., 2003. Urartian Crop Plant Remains from Patnos (Ar), Eastern
Turkey. Anatolian Studies, 53:89-95.
DNMEZ, E.O, 2006. Prehistoric and Medieval Plant Remains from Two Sites
on the Euphrates, south-eastern Turkey. Turkish Journal of Botany, 30:1138.
DNMEZ, E.O., and BELL, O., 2007. Urartian Plant Cultivation at Yoncatepe
(Van), Eastern Turkey. Economic Botany, 61:290-298.
DOW, G.K., OLEWILER,N., REED, C.G., 2005. The Transition to Agriculture:
Climate Reversals, Population Density, and Technical Change. Journal of
Economic Growth, 14:2753.
104
105
106
of
107
from
Early
Neolithic
Gbekli
Tepe
(Southern
108
NESBITT, M.,, 1996. Chalcolithic Crops from Kuruay Hyk: an nterim Report.
Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. s 134-137.
NESBITT, M.,, 2002. When and Where did Domesticated Cereals First Occur in
Southwest Asia? (R.T.J. CAPPERS ve S. BOTTEMA editr). The Dawn of
Farming in the Near East. Ex Oriente, Berlin, s:113-132.
NESBITT, M., SAMUEL, D., 1996. Archaeobotany in Turkey: a Review of Current
Research. Orient-Express, 3: 91-96.
ZBEK, M., 2000. Dnden Bugne nsan. mge Kitabevi Yaynlar. 553s.
PASTERNAK, R., 1998. Investigations of botanical remains from Nevali ori
PPNB, Turkey: a short interim report (A. B. DAMANIA, J. VALKOUN, G.
WILLCOX, ve C. O. QUALSET editr). The origins of agriculture and the
domestication of crop plants in the Near East. The Harlan Symposium Book
of abstracts. ICARDA, Aleppo, Syria. s170176.
PEARSALL, D.M., 1989. Palaeoethnobotany: A Handbook of Procedures.
Academic Press, San Diego. 703s.
PETERSON, S.E., 2009. Retrieval of Materials with Water Seperation Machines,
INSTAP Archaeological Excavation Manual 1. INSTAP Academic Press,
Philadelphia, Pennsylvania. 20s. Publication Council, Tokyo.
RENFREW, J.M., 1973. Palaeoethnobotany: the Prehistoric Food Plants of the Near
East and Europe. Columbia University Press, 248s.
RICHERSON, P.J., BOYD, R., BETTINGER R.L., 2001. Was agriculture
mpossible During the Pleistocene but Mandatory During the Holocene? A
Climate Change Hypothesis. American Antiquity, 66(3): 387-411.
RIEHL, S., NESBITT, M., 2003. Crops and Cultivation in the Iron Age Near East:
Change or Continuity? (B. FISCHER, H. GENZ, E. JEAN, K. KROLU
editr). ldentifying changes: the transition from Bronze to Iron Ages in
Anatolia and its neighbouring regions. Trk Eskia Bilimleri Enstits,
stanbul. s.301-312.
RIEHL, S., BENZ, M., CONARD, N.J., DARABI, H., DECKERS, K., NASHLI,
H.F., ZEIDI-KULEHPARCHEH, M., 2011. Plant Use in Three Pre-Pottery
109
and
nterpretation
(J.G.
HATHER
editr).
Tropical
110
111
112
ZGEM
14/08/1987 ylnda Ankarada dodu. lk, orta ve lise renimini 2004
ylnda Ankara'da, TED Ankara Koleji'nde tamamlad. 2005 ylnda balad
ukurova niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Biyoloji blmnden 2009 ylnda
mezun oldu ve ayn yl Biyoloji Anabilim Dalnda yksek lisansa balad. Ekim
2011de Aratrma Grevlisi olarak balad grevine hala devam etmektedir.
113