bilig

BAHAR 2015 / SAYI 73

249-270

ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

Gkhan Tun

z
Gerek Osmanl gerekse ada Trk iirinde geleneksel dize
algsnn bozularak grsellii n plana alan birok rnn verilmesi dikkat ekicidir. Sz konusu rnlerin deerlendirilmesinde ve adlandrlmasnda edebiyat aratrmaclar somut
iir ve grsel iir kavramlarndan yararlanmlardr. Bu yazda
ise grsel iir kavram, iirde grsel yapy n plana karan her
trl rnei ieren bir st balk eklinde kullanlarak ada
Trk edebiyatnda sz konusu erevede yazlm iirlerin drt
balkta snflandrlmas iin ura verilecektir. lk etapta okurun otomatiklemi iirsel algsn farkllatran ve doadaki
nesneleri okura daha iyi duyumsatmay amalayarak grsellii
ne karan iirler, Rus Biimcilerinin farkllatrma (yadrgatma) kavramyla ele alnacaktr. kinci olarak iirde grsellii
ideolojilerini daha iyi anlatmak iin bir ara olarak kullanan
airlerin abalar Bertolt Brechtin yabanclatrma etkisi kavramyla ilikilendirilecektir. Szck, hece ve harfler araclyla
iirde grsel yapy ne karan airlerin rnleri, somut iir
olarak vasflandrlacaktr. Son olarak fotoraf, resim ve sinema gibi grsel sanatlarn kullanld iirler grsel iir olarak
adlandrlacaktr. Bylelikle geleneksel dize algsnn dna karak grsel yapy nceleyen iirlerin yazlma amac ve nitelikleri bakmndan eitlilik gsterebilecei ve bu nedenle bahsedilen rnlerin farkl adlandrlmas gerektii ortaya konulmaya allacaktr.
Anahtar Kelimeler
ada Trk iiri , farkllatrma, yabanclatrma, yabanclatrma etkisi, grsel iir, somut iir

_____________

Yrd. Do. Dr., Anadolu niversitesi, Akretim Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm - Eskiehir / Trkiye
gokhantunc@anadolu.edu.tr

249

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

Giri
Somut ve grsel iir gibi kavramlar ve bu kavramlarn ierdii iirsel yap
her ne kadar 1950lerden sonraya dayansa da resim ile yaz/iir arasndaki
ilikiyi daha eski dnemlere kadar gtrmek mmkndr. Metin Kayahan
zgl, yaz ve iirin birlikteliini alfabelere kadar tar ve bu balamda in
ile Kiril alfabelerinin resimsi zelliklerini srdrdn belirttikten sonra
resim ve alfabe ilikisini vurgulamak iin hurf eilimlerin altn izer.
Daha sonra ise resim-yazlarn grldne, cami, kandil, balk, gemi,
meyve gibi cansz; ku, deve, arslan gibi canl objelerin yazyla resmedildiini belirtir (zgl 1997: 13-15). Bununla birlikte divan iirinde geleneksel dize algsnn dnda, iirde szcklerin yazlmndan kaynaklanan ve
grsellii n plana alan yaklamlarn varl dikkat ekmektedir. rnein
endeyicinin inceledii gibi, divan airleri grsellii n plana alarak birok iir yazmlardr (2012). Ayn ekilde Cumhuriyet dnemi Trk iirinde Nzm Hikmet Ran, Ercment Behzad Lav, Behet Necatigil, Can
Ycel ve lhan Berk gibi airler, farkl amalarla iirlerinde grsel yapy
ne karmlardr. Sz konusu rnlerden bazlarnn, somut, grsel ya da
deneysel iir gibi kavramlarn oluturulmasndan nce grlmesi, dierlerinin ise farkl bir nitelikte olmalar, bunlar nasl adlandracamz ya da
yorumlayacamz konusunda bir tartmaya yol aar. te yandan somut
ve grsel iire rnek tekil edilecek rnlerin Trk edebiyatnda var olup
olmad da bir baka sorunsal oluturur.
Trk edebiyatnda somut ya da grsel iirin olup olmadn sorgulayan
nemli almalarn kaleme alnd rahatlkla sylenebilir. (rn. Doan ve
Demirkan 1998a-1998b - Gkalp-Alpaslan 2005) yazsnda Trk edebiyatnda Batdakine benzer tarzda akm ya da edeb hareket hline gelmi bir
somut iir anlaynn olup olmadn tartr. Sz konusu abasnn sonucunda Gkalp-Alpaslan sanatlarn, grsel iirin Batdaki rneklerinden
haberdar olarak ya da olmayarak, grsellii arayan, deneyen iirler yazdn, fakat bu durumun akm ya da edeb hareket nitelii kazanmad yargsna varr (2005: 9). Bu yargya ramen Pazarkaya hem somut iirin alglanyla ilgili bilgiler verir hem de bu bilgilerin uygulamalarn sunar
(1996). Bununla birlikte grsel iir trnn Trkiyedeki temsilcilerinden
biri olan In da, grsel iiri alglayn ve yorumlayn ortaya koyar
(2007).
Bu makalede grsel iir adlandrlmas, somut, deneysel, grsel ve her trl
grsellii n plana karan iirler iin bir kavramsallatrma olarak kullanlmaktadr. Bu erevede baz tekil rnekler merkeze alnp Trk iirinde
geleneksel dize algsnn dna karak grsellie vurgu yapan iirler tart250

 Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

ma konusu hline getirilecektir. Bu yolda seilen grsel iir rneklerinde

airlerin grsellii ne karma nedenleri, yntemleri ve elde ettikleri sonular drt dzlemde deerlendirilecektir; ancak bu makalede Trk edebiyatndaki btn grsel iirlerin konu edinilmesinin yerine belirlenen balklar
iin tipik olan bir iir rnei yorumlanacaktr. Bu almann temel amac,
Trk edebiyatnda gzlemlenen grsellii n plana alan iirlerin nasl anlamlandrlp snflandrlabilecei ile ilgili bir neri ortaya koymaktr.
Victor klovskinin Farkllatrma Kavram ile likilendirilebilecek
Grsel iirler
Genel olarak edebiyatn zelde ise iirin zerk olmas gerektiini dnen
ve bu amala edeb kavramlara bavurulmas gerektiini ne sren Rus
Biimcilerinden biri olan Victor klovskiye ait farkllatrma (yabanclatrma) kavram, Trk edebiyatnda yazlan grsel iirlerden bazlarnn
anlamlandrlmas iin ilevsel bir neme sahiptir. klovski, farkllatrma
olarak evrilebilecek olan ostranenie kavramn ortaya atar. Bu kavramla
gnderimde bulunduu anlam ise ksaca yle amlanabilir: klovskiye
gre alglamalarmzn genel yasas incelendiinde, eylemlerimizin alkanlk hline gelir gelmez otomatikletii gzlemlenir. Bylece btn alkanlklarmz bilind ve otomatik bir ortama kayar (Todorov 2005: 76).
klovski, tam bu noktada gnlk yaammzdaki otomatiklemi alglarmz farkllatrmann yolunun sanattan getiini syler. Sanat eseri araclyla nesneler kiilere yabanclatrlr, biimi anlamsz klnr, alglamann
gl ve sresi artrlr. Sz edilen durumu klovski yle dile getirir:
te, yaam duygusu vermek, nesneleri hissettirmek, tan tatan olduunu
duyurmak iin, sanat dediimiz ey vardr. Sanatn amac, nesne duygusunu, grnen ey olarak vermektir, tannan, bilinen olarak deil; sanatn
teknii nesneleri farkllatrma (yabanclatrma), biimi anlalmaz klma,
alglamann gln ve sresini artrma tekniidir. Sanatta alglama
edimi, kendi bana erektir ve uzatlmas gerekir; sanat, nesnenin oluunu
hissettirme aracdr; daha nce olmu olann sanat iin bir nemi yoktur.
(Todorov 2005: 78). Alntlanan paragrafta grld gibi klovski, genelde sanatta nesneleri farkllatrma (yabanclatrma) edimiyle bir taraftan bireylere yaam duygusu verileceini, nesnelerin hissettirileceini ileri
srerken dier taraftan zelde de iirin ve edebiyatn ontolojisini ortaya
koymaktadr. nk genelde edebiyatta zelde ise iirde gsteren ile gsterilen arasnda birbirini karlama noktasnda aklk gnlk dile oranla
daha fazla olduundan ses imgesi/kelime, karlad kavram/varl yabanclatrarak tannmaz hle getirir. Hi kukusuz bu tavr da otomatiklemi iirsel algmzn dnda iirler yazlmas sonucunu dourur. Bylesine iirler okurda bir nesne olarak metne kar yabanclama duygusu
251

bilig

Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

BAHAR 2015 / SAYI 73

yaratr ve iirin zerinde daha youn dnmemize yol aar. te yandan

okurun otomatiklemi iirsel algsnn dnda bir iirle kar karya kalmas, onun alg sresini artrr ve alglamann gl onu daha retken
olmaya iter.
Trk edebiyatnda baz grsel iirlerin, klovskinin farkllatrma (yabanclatrma) kavramyla yorumlanmaya elverili olduu sylenebilir. Sz konusu balamda rnek verilecek en tipik airlerden biri lhan Berktir. kinci
Yeni airleri arasnda saylan Berkin nemli zelliklerinden biri iirlerindeki
yeniliki tavrdr. Bahsedilen yeniliki tavr sonucunda iirde grsellii n
plana alan iirler de yaymlad grlr. Bu balamda onun eyler Kitab:
Ev adl eserinden bahsi geen tarza u iiri rnek gsterilebilir.

Duvar

Ev

Kap

Yaprak

Pencere

EV (2008: 275)

Pencere
Pencere (2008: 309)

Alntlanan bu iirde, tam da klovskinin ifade ettii gibi, otomatiklemi

geleneksel iirsel alg hem ierik hem de biimsel ynden farkllatrlarak
okurda bir yadrgama duygusu uyandrlmtr. Sz konusu yadrgatma
durumu klovskinin sanat iin belirledii yaam duygusu vermek, nesneleri hissettirmek, tan tatan olduunu duyurmak iin, sanat dediimiz ey
vardr. ileviyle paralel bir zellik gsterir. Bir baka ifadeyle bu iirin
verdii yadrgama duygusuyla ev kavram zerinde dnrz ve eve ynelik otomatiklemi, sradan, sunulu algmz farkllar. Bu rnekte, matematik bilimine ait toplama ilemi ile iirsel yap oluturulmutur. Geleneksel iirde karlamadmz bu yap, sradan bir okurda yadrgama duygusuna yol aar. iiri oluturan kelimelere odaklanldnda, duvar, kap ve
pencere kelimelerinin toplanarak EV szcnn elde edildii grlr. Bu
durum ev szcnn zihindeki imgesiyle rtr. Ev szcnn imgesel
boyutta zihnimizde duvar, kap ve pencere szcklerinin toplamndan
olutuu sylenebilir. Nitekim EV szcnn iirde byk harflerle yazlmas, evin btn bu unsurlarn birletirici vasf olduunu ortaya koyar.
Ev nesnesi zerinde younlamamz ve onu alglamamz konusunda bu iir
ilevsel bir neme sahiptir. Evi oluturan unsurlar gz nne alndnda
evin kapallk, dtan yaltlmlk ve kstlama zelliinin n planda tutulduu ortaya kar. iirin ikinci blmnde ise bu kez karma ileminden
faydalanlarak yine evin bir baka boyutu zerinde dnlmesine olanak
tannr. Bu kez evden yaprak karlnca pencere elde edilmitir. iirde ev
d dnyadan yaltlml imlerken yaprak d dnyaya, doaya gnde252

 Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

rimde bulunur. Pencere ise kapal olan evin d dnyayla kprsn kurar.
Bu metaforik yapyla anlamlandrldnda ev szcnden yaprakn karlmasyla pencerenin elde edilmesi daha ok anlam kazanr.
Bu iirde grsel olarak ortaya karlan yadrgatma duygusu, ev gibi bir
nesne zerindeki alglarmz artrmakla birlikte, sunulu, sradan ve otomatiklemi iirsel algmz da tekinsiz olan lehine dntrr. iirin matematiksel bir ilem gibi oluturulmas, okurun geleneksel ve otomatiklemi
iirsel algs zerinde yabanclama duygusuna neden olur. Bylelikle okurun hem ev nesnesi hem de iirin estetik zellikleri zerine dnmesine
olanak tannr. iirin matematik ilemi gibi yaplandrlmas, okurun iirin
biimsel kstlanma zelliinin zerinde daha ok dnmesine yol aar.
Bu noktada ayn iirin, okuru, hem ev nesnesinin kapallk, snrlama ve
kstlama zellii hem de iirin biimsel kstlamalar ve snrlamalar zerinde dnmeye sevk etmesi dikkat ekicidir. klovskinin belirttii gibi
okur bu tr grsel bir yabanclatrma araclyla artk Berkin iiri karsnda aktif ve retken bir tutum ierisindedir. Behet Necatigilin Karaler
kitabndaki iirlerini ve Can Ycelin lirik grsel iirlerini de klovskinin
yadrgatma kavram erevesinde deerlendirebiliriz.
Bertolt Brechtin Yabanclatrma Etkisi Kavram ile
likilendirilebilecek Grsel iirler
Klasik Marksist grn edeb rnlerde z biricikletiren, biimi ihmal
eden tavrnn aksine Epik tiyatronun ncs olan Bertolt Brecht, Marksist
edebiyatta avangart biimlerden yararlanmann yolunu aan edebiyatlardan biri olmutur. Brechtin avangart biimlerden Marksist edebiyatta
yararlanma gerekesi tarihsel koullar deitii iin, bu gerei aa vuran
formlarn da deimesi gerektii inancdr (Lunn 1995: 111). Brechtin,
biimlerin tarihsel adan olumsal olduu yargs, bizi Fredric Jamesonn
biim, styap dzeyinde ortaya kan zden baka bir ey deildir
(Eagleton 1985: 36) savna gtrr. Jamesonn dncesini bir baka
ekilde sylersek, alt yap olan zn deimesi, st yap olan biimin deimesine neden olur. Brecht, sz edilen grle paralel olarak, edebiyat
formlarn retim gleri ile eitler. Bu eitlikte, nasl ki retim gleri
retim ilikilerindeki snfsal ya da ideolojik kullanmlarndan ayrlabilirse,
edebiyat formlar da retim gleri gibi kapitalist aamann bir olana
olarak daha ilerici amalara hizmet edecek ekilde dntrlebilir (Lunn
1995: 112). Bir baka ifadeyle, edebiyattaki biimsel yeniliklerden yararlanlarak okurun andaki olumsuzluklar eletirmesi, bu olumsuzluklar
karsnda daha bilinli hle gelmesi salanabilir ve bylelikle olumsuzluklarn giderilmesi iin harekete gemesinin yolu alabilir. Bu noktada, ede253

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

biyat formlarnn sz konusu ilevlerini nasl yerine getirebilecekleri sorusu

sorulabilir. Brecht, bu soruya yabanclatrma etkisi olarak evrilen verfremdungeffect kavramn ortaya atarak cevap verir.
Modernist tekniklerden bir imkn olarak faydalanlmas gerektiine inanan Brecht, yabanclatrma kavramn Aristotelesi Olmayan Oyun Sanatnda Dekor stne adl yazsnda belirginletirir. Brecht bu yazda,
Aristotelesi tiyatronun ana zelliklerinden sayd yanlsamay (illzyon)
ve empatiyi (einfhlung) eletirir (1994: 71). Aristotelese gre bir eylemin
taklidi olan mimesis, seyircinin acma ve korku duygular sayesinde temizlendii bir arnma (katharsis) srecini balatr. Brecht, korku (furcht) ve
acmay (mitleid) bilgi arzusuna (wissenbegierde) ve yardmseverlie (hilfsbereitschaft) dntrmek ister (Wright 1998: 42). Brecht bilginin bir
meta konumuna indirgenmesini istemese de onun, yeni keifler yapmaktan alnan hazla birlemesini ve yrrlkteki dzene kar memnuniyetsizlikle yrmesini ister. Brecht iin bilgi, bizim bildiimiz dnyann srekli
dnme srecinden kaynaklanr (Wright 1998: 43).
Brecht yeni bilgi amacndan yola karak Aristotelesi olmayan bir tiyatro,
yeni bir tavr ve baka bir grme yntemi tasarlar (Wright 1998: 43). Bu
yolda btn sahneleme iine yeniden ilev kazandrr. Bylece sahne tasarmlarn kkten deiime uratarak geleneksel hazr kalplarn yerine ilerleyen ve ilevleri adna aktif bir yorum gerektiren retici unsurlar koyar.
rnein kullanlan sahne eyalar gereki birer fon olarak deil, zerinde
rol yaplacak nesneler olarak orada bulunur. Her oyun kendi zel nemini
ortaya karmak iin kendi zel sahne tasarmna gerek duyar. Sahneyi
seyirciden ayrmayan yeni bir perde tr eski ar perdenin yerini alr. Her
durumda metnin yapmnda ortak katlmclar olarak sahneyle seyirci arasndaki ilikiye vurgu yaplr. zleyici gerek dnyann her zaman farknda
olur ve bu ekilde sahne olaylar nda metnin devam eden yararn yarglayabilir (Wright 1998: 43). Brechtin temel hedefi tiyatroda seyirciyi
yanlsama iine sokabilecek her trl ortamn yok edilmesidir. Brecht, bu
nedenle, yanlsamay krarak burjuva toplumunu yaanlan gereklie,
verili olana, nceden sunulana, kendine, yaad hayata yabanclatrmaya
alr. O, burjuva insann bu ekilde artarak, seyircinin metni yorumlamasn ve metne kar bir tavr taknmasn salama abasndadr (Brecht
1997: 45). Brechtin son kertedeki amac ise, seyircinin duygularndan ok
aklna hitap etmek ve eitli yntemlerle (oyuncunun seyirciyle konumas,
dekorun oyun ierisinde hazrlanmas gibi) onu oyuna yabanclatrmaktr.
Bu abayla, tarihsel koullarn deiebilirliini de gstermeye alr.

254

 Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

Brechtin avangart biimlerden yararlanarak tiyatroda oluturduu yabanclatrma etkisini, baz toplumcu gereki airlerin iirlerinde uyguladklar grlr. Toplumsal yarar iin avangart biimlerle konvansiyonel iirsel
algnn dna kp okuru aktifletirerek onu retim srecine dhil etmeye
alan sz konusu airler, son noktada okuru olumsuzlanan koullar deitirmeye davet ederler. Wrightn belirttii gibi Rus Biimcileri iin farkllatrma (yadrgatma) kavram estetik bir aratr ve onlar iin bu tr aralar algnn kaplarn nesnenin tm olaslklarna amtr. Brecht iin yabanclatrma etkisi, nesneyi deil, gereklii deitirmeye ve burjuva kapitalizminin arkasndaki gereklik etkilerini yok etmeye yarayan toplumsal
bir aratr. Nesne bugne kadar ideoloji tarafndan arptrlmtr.
Brechtin peinde olduu ey ise, seyirciyi kkrtarak onu var olan toplumsal gereklii deitirmeye ynlendirmektedir (1998: 41).
ada Trk edebiyatnda grsel iirden yararlanarak Brechtin yabanclatrma etkisinin uyguland iirlere rastlamak mmkndr. Bu balamda Ahmet
Tellinin Kk Yldzn Son Balad adl iiri rnek olarak gsterilebilir.

(1994: 36)
Son blm alntlanan Tellinin sz konusu iirinde, Samanyolundan
ayrlan kk bir yldzn evrendeki ksa macerasndan sonra dnyaya
dmek zereyken dnyann ve bu dnyada yaayan insanlarn iinde
255

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

bulunduklar kt ve olumsuz duruma hayret etmesi konu edinilir. nsanlar amur iindeki larvalara benzemektedirler. Burada air kapitalist
dnyann kirliliine gnderimde bulunmaktadr. Kk yldz nasl idealleri ve dleri iin yayorsa, tersi durumda amur iindeki insanlarn da
maddiyat merkezli bir yaam srmelerine dolayl bir gnderimde bulunulduu dnlebilir. Kk yldz dnyann kirliliine dmemek iin aba
harcar; ancak iirde dikkati eken nokta yldzn son anda bile, yani tozlarken de dlemesidir. iirde tozlaarak ve dlyorum szckleri birbirinin iine gemi bir hlde yazlmtr. Bahsedilen yazm, yldz grnmn anmsatmaktadr. Tozlaarak ve dlemek szcklerinin birbirine karmas da nemlidir; nk bu ekilde yok olma annda bile hayallerden
vazgeilmedii ortaya konmu olur. Sz konusu durum, kirlilik iinde yok
olmaya yz tutmu bir dnyada insanlara gzeli dlemesi ynnde ar
olarak yorumlanabilir. Brechtin edeb eserde dil ve formda ileri srd
yabanclatrma kavramyla uyumlu olarak Telli grsel iirden yararlanarak
konvansiyonel iirin dna kmakta, seyirciyi/okuru aktif klarak toplumsal gereklii sorgulamas ve onu deitirmek iin adm atmas ynnde
aba harcamaktadr. iirde kk bir yldz konu edinilmesine karlk,
Tellinin amac Rus Biimcilerinde olduu gibi okurdaki yerleik yldz
algsn farkllatrarak yeni bir yldz algs yaratmak yerine, Brechtin yabanclatrma etkisiyle hedefledii ekilde toplumsal gereklii deitirmektir.
Somut iir Kavramyla likilendirilebilecek Grsel iirler
1950li yllarda kavramsallatrlan somut iirin (concrete poetry) ncleri
sadece talyan Ftristleri, Rus Formalistleri, Alman Dadaclar, Apollinairein Calligrammesi, Fransz Gerekstcleri olarak kabul edilmez.
nsan kltr ve uygarlnn balarna kadar bu iirin izleri srlebilir.
Msr hiyeroglifleri, eski Helen vazolar zerindeki yazlar, eitli lkelerde
bulunan ilk yaztlar da bu balamda dnlebilir. rneklere Ortaa
Avrupasnda ve Rnesansta da bolca rastlanr. Seluklu d mimarisi,
Osmanl bezemecilii, el yazmacl ve gzel sanatlar ile yaznn kaynamas bu iirin rnekleri saylabilir (Pazarkaya 1992: 45).
te yandan 1950li yllardan itibaren somut iirin kavramsal erevesi izilmitir. Somut iir kavram, ilk olarak 1953 ylnda sveli yvind Fahlstrmn Somut iir Manifestosu adl yazsnda ortaya atlr. Kathleen
McCullough, somut iirin biimde ve ifadede zgr olmak iin konvansiyonel iirin btn kalplarna ve snrlandrmalarna kar ktn ifade eder.
Bu iir, ritim, kafiye, szdizimi gibi konvansiyonel iirin temel belirleyicilerini gz ard eder (1989: 7). Yine McCullough, somut iirin caz mzik gibi
256

 Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

kolay snflandrlamayacan, iinde farkl trleri barndrdn (typografic,

sound, three-dimensional, kinetic, computer, semiotic vb.) ve caz gibi isyankr ve geleneklere kar olduunu ifade eder (1989: 7).
Her ne kadar farkl trleri ve grnmleri olsa da somut iir genel olarak
dilsel elementleri (szck, harf ve hece) somut bir materyal olarak ele alan
uluslararas modern iir akm olarak tanmlanabilir. Bu iir, kendinin
ontolojik materyallerini anlam tayan allm szdizimsel zelliklerinden
karp, tn ve sesletimsel zelliklerine ve amalanan mesaja gre yeniden
biimlendiren, bylelikle kurallara aykr (mantk d), anlamndan bamsz, optik, akustik ve hat sanat gibi bir etki brakan iir trdr (Balc
vd. 2007: 104). Max Bensenin ifadesiyle sz konusu iir trnn somut
olarak vasflandrlmasnn nedeni, burada kullanlan szcklerin kendilerinden baka bir anlamsal gnderimi olmamasdr (1986: 12). fade edilen
erevede bu trdeki iirlerde szckler anlam bakmndan grsel imgeler
sunmak yerine kapladklar alan nedeniyle grsel bir malzeme retirler.
Somut iir konvansiyonel iire tepki olarak doar. Bahsedilen balamda bu
iirde dilsel aralar, yani szckler semantik ve estetik anlamlarna gre
alagelmi, dzgn, sral ve dil bilgisi kurallarna uygun metinler oluturmaz, bunun yerine, iki boyutlu grsel balamlar sunarlar (Balc vd.
2007: 107-108). Somut iirin sz konusu abas, gndelik dilin ve Rus
Biimcilerinin nemli temsilcilerinden biri olan Roman Jakobsonun iir
dili tanmnn karsnda yer alr.
Saussure, Genel Dilbilim Dersleri adl kitabnda, dilin dizim ve arm
olarak tanmlanabilecek bir sisteme gre ilediini ne srer. Ona gre
dizim art zamanl bir zellik gsterir ve szcklerin art arda sralanmas ile
ortaya kar. Buna karlk arm (bir baka kavramsallatrma ile dizimsel) ise, dizimde yer alan szcklerin kendileriyle anlamsal ve sessel olarak
benzerlik ilikisi iinde olan bir baka szc artrmalardr (1998:
182). Roman Jakobson ise, Two Aspects of Language and Two Types of
Aphasic Disturbances adl makalesinde, Saussuren dilin yaps iin belirledii dizimsel ve armsal yaplar birletirme (combination) ve seme
(selection) ekseni olarak belirler (1990: 115).
Waldropun belirttii gibi somut iir dilinde, szckler ya da tek bir szck kullanm vardr. Ancak bu szckler semantik adan anlaml ve kurall bir cmle hline gelmezler (1986: 32). Sz konusu adan bakldnda somut iir gndelik dilden ve Jakobsonun belirledii iir dilinden farkl
olarak seme esasna dayand hlde birletirme eksenini iermez.

257

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

Somut iirin, yerleik dile ve iir diline kar oluunun yan sra iirin yazm iin belirlenmi uzam da reddettii gzlemlenir (Campos vd. 1986: 9).
Konvansiyonel iirde szcklerin nerede bulunacana dair var olan verili
bilgiler ve snrlamalar somut iirde bulunmaz. Bu balamda szcklerin
uzamda devingen bir yap ierisinde olduu vurgulanabilir (Campos vd.
1986: 9).
iir dilinin deimesi, szcklerin uzlamsal anlamlarnn tesine gidilmesi, onlarn yazld alann verili olmaktan k gibi zellikleriyle somut
iir okuru yadrgatr, ondan aktif olarak metni yorumlamasn ister. Geleneksel iirde, okur beklentileri dorultusunda bir iir okuyup yorumlarken
somut iirde, okur bu edimlerinde konvansiyonel iir algsnn dna kmak zorundadr. Okurun, iire nereden ve nasl balayaca konusunda
herhangi bir belirleyici kural yoktur. Somut iirde szcklerin kalplam
ve sunulu anlamsal gnderimlerinin de en aza indirgenmeye allmas,
okurun iini daha da zorlatrmaktadr. Biim ve ierik asndan geleneksel iirin olabildiince dna klmas, yeni biim ve ieriin okura yorumlama srecinde olabildiince az ipucu vermesi okurun anlama ve yorumlama noktasnda metnin karsnda glk ekmesine neden olur. Bu
adan somut iir okura olduka belirsiz bir yap sunar. Sz konusu erevede somut iirin temel zelliklerinden birinin oul okumaya olanak
tanmas olduu ileri srlebilir. Bahsedilen oul okuma, Umberto
Econun ak yapt kavramyla paralel bir anlama sahiptir. Eco, ak yapt
kavramyla nceden belirlenmi yapsal dorultularda belirli tekrarlar sunan tamamlanm yaptlarn tersine gelerin dalmyla formel olanaklar
oaltan, yorumcunun kendi inisiyatifine braklm bir dizi dzenleme
olanaklar sunan, yorumcunun sonuca ulatrd, estetik bir planda yorumcunun gerekletirdii metinlere iaret eder (Eco 2001: 9). Bu erevede somut iir rneklerini, Econun ifadesiyle ak yapt olarak ele almak
mmkndr.
Somut iirin dil bilgisel kurallar reddedii felsefi ve edeb bir anlam tar.
iir dilinin tkandn dnen airler alageldik, konvansiyonel iir dilini
dntrme abasna girerler. Bu airler dilin hibir doal ve zel kural,
ilkesi, tarihsel deikenlii dnda, sonsuz kalc (Pazarkaya 1992: 46)
olmad dncesindedirler. Toplumsal dzen ierii boaltm, hie indirgemitir. nsanln byk ounluu a ve bask altndadr, kresel smr savalar yaplmaktadr. Bu noktada Dil, iinde insann da, toplumun
da bilinli varlk, bilinli olgu olarak var olduklar ortam olduuna gre,
bu ortam deitirmek demek olan yerleik dili btn kalp ve kurallaryla
eytiimsel deiim srecine srmek demektir. (Pazarkaya 1992: 48). Bir
258

 Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

baka ifadeyle somut iir yazan kiilere gre iinde yaanlan olumsuz toplumsal ortamdan kn tek olana, yerleik dili deitirmektir. Yerleik
dili ykmak, hkim olan toplumsal dzeni deitirmek iin ilevsel bir
neme sahiptir. Paul de Vree sz konusu durumu, iire yeniden diri bir
toplumsal ilev kazandrmak olarak tanmlar (1986: 13).
te yandan somut iir, Garniernin, belirttii gibi, an ruhuyla uyum
ierisindedir (1986: 8). Fizikteki grecelilik kuram dorultusunda kesin
ve mutlak anlamn olmad bir dnyada somut iir de bitmiyor izlenimi
uyandrarak snrsz yorumlara olanak tanmaktadr. Ayrca somut iir
yazan kiiler, insann iinde yaad dnyaya yabancln nlemek iin
bilimsel-teknolojik gelimelerin diliyle iirlerini oluturmak isterler (Cobbing 1986: 22). Bylelikle yaanlan an olumsuzluklarn gidermek iin
an eskiye oranla deforme olan mevcut dilinin bir ara olarak grld
ortaya kar. Sz konusu durum Bertolt Brechtin daha nce dile getirilen
dnceleriyle yakndan ilikilidir.
Somut iir alld gibi bir bildiri iletmez; biimleri, ierik-yapy iletir.
Benzer ekilde somut iirde indirgemeci bir yaklam egemendir. Bir baka
ifadeyle somut iir, dilin en kk ortak blenini ama edinir. Sz konusu
aba dorultusunda somut iirde tpk fizikte atomun paralanmas gibi
szckler ve heceler paralanr. En son noktada harflere kadar ulalr
(Campos vd. 1986: 10). Geleneksel iirde msralarn biricikliine karlk
somut iirde szckler, heceler ve harfler ncelikli hle gelir. Somut iirin
indirgemeci yaklam szcklerin en sradan bir okur tarafndan bile somut olarak grlmesi zorunluluunu dourur (Waldrop 1986: 32).
Max Bensenin Somut iir adl yazsnda ifade ettii gibi bu iirde szcn dilsel iletiim ilevini ortaya koymak iin sadece szel nitelikleri deil,
onun szel, sessel ve grsel boyutlar birlikte dnlr (1986: 12). Dilsel
bir nesne olarak szcn metinde kullanmnda szel, sessel ve grsel
olarak iletiimin boyutu bir btn olarak bir araya getirilir.
Somut iirlerin bir dier zellii ise anlatya dayanmayan metinler olmalardr. Somut iirler ksa metinlerdir ve daha ok bir konu zerine dikkatleri
ekip okuyucuyu o konu zerinde dndrmeyi amalar, bu yzden olay
ve kii gelerini iermez (Balc vd. 2007: 108). Ayrca bu iir trnde en
nemli ve ilk ge olarak anlam, duygu ya da dnce deil, yap kabul
edilir (Gkalp-Alpaslan 2005: 4).
Trk edebiyatnda somut iirin nemli temsilcileri arasnda Yksel Pazarkaya gsterilebilir. Pazarkaya, gerek bu konudaki kuramsal yazlaryla gerekse bu kuramsal bilgileri dorultusunda verdii rnlerle somut iir trnn
259

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

Trkiyede tannmasna byk katk salamtr. Pazarkayann sevgi konulu

iiri, somut iirin ne olduu konusunda nemli almlar sunabilecek nitelie sahip olduu iin bu noktada rnek olarak tartlabilir.

(1992: 33)
Pazarkayann alntlanan iiri sadece sevgi szcnn ve onu oluturan
harflerin grsel bir malzeme olarak sunulmasn ierir. Tek bir szcn
kullanlmas ve grsel kompozisyonun ncelenmesi somut iir kavramnn
ieriiyle rtr. Sz konusu iirin grsel dzeninde sevgi szcn
ieren harflerin alt zeminde ayr olup yukarya doru ktnda s harfi
merkezinde birlemesi dikkat ekicidir. Bu erevede iir yukardan aa
doru yorumlandnda tek harfin oalmas, sevgi duyusal ve tinsel adan
hayat zenginletirir mesajyla ilikilendirilebilir. Buna karlk iir aadan
yukarya doru okunduunda, yine ayrk yazlm farkl harflerin s harfinde birlemesi gz nne alndnda, sevginin birletirici ynne vurgu
yapld dnlebilir. iirde okurun geleneksel okuma ediminin yok
edildii grlr. Bir baka ifadeyle okur, geleneksel iirde okumaya nereden ve nasl balayaca konusunda verili bir bilgiye sahipken bu metinde
260

 Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

somut iirin bir zellii olarak farkl noktalardan okumaya balayabilir.

iirin grsel zellii ile ilgili dikkati eken bir dier yn sevgi szcnn
bir piramit eklinde dzenlenmesidir. Piramit ve sevgi szcklerinin bir
araya gelmesi, Abraham Maslow tarafndan ortaya konan insan gdlerinin piramidini (bir baka kavramsallatrma ile ifade edilecek olursa htiyalar Hiyerarisi Teorisi ya da Maslow Teorisi) akla getirir. Maslow bahsedilen teorisinde insan gdlerini bir piramit gibi birbiri stne merdiven
basama eklinde kan mertebeli bir dzen iinde dnmtr. Piramidin temelinde biyolojik gdler, st katnda ise psikolojik gdler yer alr.
Maslow, bir insann herhangi bir kategorideki gdsnn gereksinimlerini
karladnda ancak bir st gereksinime getiini belirtir. Bu balamda be
temel gd kategorisi belirler. Maslow insanolunun gd gereksinimleri
sralamasnda nc basamaa sevgiyi ve ait olma duygusunu yerletirir
(Ccelolu 2003: 236). iirde ise piramidi batan ayaa sevgi oluturur.
Bylelikle iirde sevginin en byk gereksinim, ihtiya olduuna ynelik
bir anlamsal gnderimde bulunulduu ifade edilebilir.
Pazarkayann yan sra Tark Gnerselin kimi iirleri de somut iir kavram
dorultusunda deerlendirilebilir; ancak Trk edebiyatnda somut iirin
tipik zelliklerini iirlerinde tayan kiinin Pazarkaya olduu sylenebilir.
Grsel iir Kavramyla likilendirilebilecek iirler
Konvansiyonel iire kar kan somut iir hareketi, snrlarn genileterek
1960larda grsel iir trne dnmtr. Somut iir alan airler, szckleri kullanmaktan vazgemeyerek onlara grsellik katarken, grsel iir
alanlar szckleri fotoraf, resim, sinema gibi grsel sanatlar ve reklam
diliyle birlikte kullanarak retirler (Kozan 2008: 133). Grsel iir, talyada
nderliini Eugieno Miccini ve Lamberto Pignottinin kurduu airler,
ressamlar ve mzisyenlerden oluan Grup 70 tarafndan ilk kez 1963 ylnda ayr bir hareket olarak ortaya konulmutur (Kozan 2008: 133).
Bilgisayar teknolojisinin gelimesiyle yaygnlaan grsel iir hareketi, baz
aratrmaclar tarafndan bir iir ekli olarak deil, apayr bir sanat tr
olarak kabul edilir (Uluolu 2010: 52). Grsel iir, iir kavramn sorgulamasnn yan sra air szcyle ifade edilenin ne olduu konusunda da
sorgulayc bir rol oynar. ada air artk iir yazan biri deildir, farkl
yntemler kullanarak iiri yapan, oluturan bir eylemcidir. air iir teknii
zerine dnmeye balar ve farkl tekniklerle konvansiyonel iiri amaya
alr (Uluolu 2010: 63). Sz konusu durum, grsel iirin daha sonra
eletirilmesine yol aar. Bazlarnca grsel iir yazanlarn iiri yaplan bir
eylem olarak grmeleri, iirin duygu ynn yok etmitir.
261

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

Grsel iirin en temel amac evrensel bir iir dili yaratmaktr. Sunulan yeni
dil anlay ulusal dil kavramnn tartlmasna imkn tanr. Grsel airler,
uluslararas iir dilinin de tesine geerek uluslar st bir iire ulamann
hayalini kurarlar (Kozan 2008: 134).
Grsel iir konvansiyonel iir anlayna kar kt gibi yerleik dil anlayn da reddeder. Bu balamda grsel iir, somut iirde olduu gibi, Saussuren, Genel Dilbilim Dersleri adl kitabnda, dilin dizim ve arm
olarak tanmlad sistemini tanmaz. Bu iir anlay iin seilen gelerin
arm boyutu nemli olmasna karlk ard ardalk zellikleri, yani birletiricilik nitelikleri ncelikli deildir.
Menezes, gstergebilimsel yaklamdan hareket ederek grsel iirin yapsna ilikin gzlemlerde bulunur. Gstergebilimcilere gre tm dillerde
ana matris vardr: szel (verbal), grsel (visual) ve ses (sound). Szel gsterge matrisi genelde edebiyatn zelde iirin gelitirdii matristir. Resim
ve grsel sanatlar grsel matrisin; mzik ise ses matrisinin alannda geliir.
Grsel iir, bu erevede, iiri szel boyutla snrlandrmaz ve ona resim ve
grsel sanatlarda olduu gibi grsel matrisi de ekler (2007a: 53-54).
Szel matrisi grsel matrisle birletiren bu iir trnn, balkta snflandrlabildii de ileri srlebilir. 1) Szel gstergenin grsellii, 2) szel
hlin dnda kalan grsellik, 3) grsel-szel karlkl etkileimi. lk kategorideki iirler, grsel gelerin, cmle, szck ya da harf gibi szel gstergenin grafik ynyle rtt rneklerdir. kinci kategorideki iirlerde,
harflerin ve szcklerin grafik sunumundan te, biimce sze ait gstergelerden bamsz grsel gstergelerle iirsel yap somutlatrlr. nc
kategoride ise grntlerin grsellii ve szel gstergelerin biimlerinin
belirli ve tek bir gstergeleraras anlamsallk oluturmak zere birletii
grlr (Menezes 2007a: 53-54). nc tr iirlerde Mikhail Bakhtinin
okseslilik kavramnn varl gzlemlenebilir. Grsel ve szel geler bu
trlerde bamszlklarn korumalarna karlk iirin genelinde anlaml bir
btn hline gelirler.
Bu noktada sz konusu iir trnn grsellie verdii nem ve biricikliin
varlk nedeni tartlabilir. Grsel iiri benimseyen airler, deien toplumsal artlar ve yeni iletiim teknolojilerindeki gelimelerin konvansiyonel
iirin var olduu ekliyle srdrlmesine engel olduu ve bu yzden iirin
an artlaryla uyumlu hle gelmesi gerektii inancndadrlar. Grselliin
baat olduu bir ada iir de sadece kelimelerle snrl kalmayp grsel
zelliklerini ne karmaldr. Bylelikle grsellik iirde merkezleerek
an ruhu yakalanm olur. Biim bu iirde anlamn kendisi olmutur
262

 Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

(In 2007: 3).

Yeni teknolojiler, yeni duygulanma ya da davran biimleriyle birlikte
yeni dnme ekilleri de sunar (Menezes 2007a: 52). Bu yeni dnme
ekilleri ile uyumlu grsel iirlerin yazlma nedenleri de tartmal bir zellie sahiptir. Bir airin grsel iir malzemesini kullanmasnn nedenlerinden biri airin kendisini ncllerinden ayracak znel yaratma sreci oluturmak istemesidir (Menezes 2007b: 49). Grsel iirin yazlmasnn bir
dier nedeni ise dnyann yeniden bulunuu ve dnmn ifade eden
bir oultopyadr (Menezes 2007b: 51). Dnyann ve eylerin bilindik
grnts ve bu grntlerin sadece gz krpma ile kesintiye uruyormu
gibi grnen konumlan ilk elde, evremizdeki gndeliin aknn, bize
dnyay unutturmas ile air iin tasann tasarya ve tasarma dnmesinin yolunu aar. (In 2007: 30). Grsellie dayal bu ada, air yine
grselliin diliyle insann gndeliin ak iinde grmedii eksikliin farkna varmasna yardmc olacaktr. Sz konusu dncelerle Rus Biimcilerinin farkllatrma (yabanclatrma) kavramlar arasnda var olan yakn
iliki dikkat ekicidir. Her iki yaklamda da dnyalara ve nesnelere ynelik otomatiklemi algnn krlmas, farkllatrlmas iin iir ilevsel bir
neme sahiptir.
Grsel iir, geleneksel iirin meknsal snrlarnn tesine gemitir. Geleneksel iirin mekn kitaplarken, grsel iir kendine baka alanlar bulmaya
balar. Grsel iir yazanlar, zamanla iiri kitap sayfalarndan karp nce
sokaa tayarak duvarlara, kaldrmlara, cama, reklam panolarna yazmaya, afi veya bildiri olarak sokaklara yaptrmaya, kamuya ak alanlarda
mzikle birlikte seslendirmeye balar. Grsel iir daha sonra bilgisayar,
internet ve CD-rom teknolojisinin gelimesiyle kendine sanal meknlar
edinir (Kozan 2008: 136).
Grsel iirle ilgili yazd rnler ve kuramsal metinlerle bu alann Trkiyedeki nemli temsilcilerinden biri olan Serkan Inn bir iiri bu balamda tartlabilir.

263

bilig

Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

BAHAR 2015 / SAYI 73

(2009: 39)
In alntlanan iirinde, Nzm Hikmetin 1923 ylnda Ftrizm akmnn etkisiyle yazd Makinalamak adl iire ak bir gnderimde bulunur. Nzm Hikmetin bahsedilen iiri yledir:
trrrrum,
trrrrum,
trrrrum!
trak tiki tak!
Makinalamak
istiyorum!
Beynimden etimden iskeletimden
geliyor bu!
Her dinamoyu
altma almak iin
ldryorum!
Tkrkl dilim bakr telleri yalyor,
damarlarmda kovalyor
oto-direzinler lokomotifleri!

264

 Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

trrrrum,
trrrrum,
trrrrum!
trak tiki tak
Makinalamak
istiyorum!
Mutlak buna bir are bulacam
ve ben ancak bahtiyar olacam
karnma bir trbin oturtup
kuyruuma ift uskuru taktm gn!
Trrrrum
Trrrrum
trrrrum!
trak tiki tak
Makinalamak
istiyorum! (2009: 22-23)
In, grld gibi iirinde Nzm Hikmetin Makinalamak iirinin banda ve sonunda kulland trum trak yansmal szcklerine yer vermitir.
In iirinde sz konusu yansmal szcklerden kaynak iirde yer aldndan
ok daha fazla ve ard arda (toplam 20 kez) yararlanmtr. Nzm Hikmetin
iirinde okurda rahatszlk uyandrmayan bu yansmal szckler, Inn iirinde rahatszlk uyandracak kadar sk tekrarlanr. Sz konusu durum, daha
sonra daha ayrntl bir ekilde ifade edilecei gibi, her iki iirin makinelemeye
baklarndaki fark gstermesi bakmndan da ilevseldir. Makinalamak
iirinde toplumun makinelemesine olumlu bakan Nzm Hikmet, makine
sesinin taklidi olan yansmal szckleri, bu dncesi ile uyumlu olarak
ahenkli bir ekilde kullanmtr. Bu durumun, Nzm Hikmetin makine ile
insann uyum iinde olacana dair inancna ait gnderimsel bir anlama sahip
olduu sylenebilir. te yandan Inn, teknolojinin egemen olduu bir ada makinelemeye olumsuz bakmasyla paralel olarak ayn yansmal szckleri
rahatszlk uyandracak kadar sk tekrarlamas dikkat ekicidir. Yirmi defa
tekrar edilen trum trak szckleri, teknolojinin egemen olduu bir dnemde
duyulan tek sesin makina sesleri olduunu imler. Ancak Inn kaynak metin265

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

den yapt dntrmn daha ilgin boyutu, makinalamak istiyorum msra

erevesinde gerekleir. Nzm Hikmetin Makinalamak iirinde zellikle
vurgulad makinalamak istiyorum msran In, bilgisayar ekranna soru
cmlesi olarak tar. iirde bilgisayar ekrannn grselliinden yararlanlarak
teknolojinin hayatmz ne denli kuatt okura daha etkili duyumsatlma
olana yakalanr. Ayrca bu ekilde iirde okura iinde bulunduu durumun
duyumsatlmasnn yan sra onun bir seim yapmas konusunda tetikleyici
veya telkinci bir rol stlenildii de sylenmelidir. Herhangi bir sradan okurun
gndelik yaamnda olaan hle gelen bilgisayar ekran sorusu, bu kez onun
farkndaln artrc bir ilev yklenir. In, szckler araclyla, teknolojinin
olumsuz ynlerini dorudan anlatan iirlerden farkl olarak bilgisayar ekran
araclyla teknoloji dilinin iinden bir eletiri getirerek okurun yaad an
olumsuzluklarna kar farkndalklarn artrmaya alr.
Inn yan sra Suzan Sar, Derya Vural, Deniz Tuncel, Bar zgr, Bar
etinkol, Zafer Yalnpnar gibi airler, Trkiyede grsel iir alannda
rn veren isimler olarak ne kmaktadrlar. Ayn ekilde Poetikharsn
Trkiyede grsel iirin tannmas ve yaygnlamas konusunda nemli
katklar olduu sylenmelidir.
Sonu
Bu yazda, Trk edebiyatnda geleneksel dize algsnn dna karak grsellii
n plana alan iirlerin drt balkta deerlendirilmesi nerisinde bulunulmutur. Buna gre ilk olarak, grselliin n planda tutulduu baz iirlerin, Rus
Biimcilerinin farkllatrma kavramyla ilikili olduu ne srlmtr. Bu
kapsamdaki iirlerde ama grsel yapy ne kararak okurun otomatiklemi
iirsel algsn farkllatrmak ve doadaki nesneleri belirlenmi olarak deil de
tekil ve znel bir ekilde duyumsatmaktr. kinci dzlemde, grselliin ideolojik amalar dorultusunda kullanld baz iirlerin ise Bertolt Brechtin yabanclatrma etkisi kavramyla ilikilendirilebilecei somutlanmaya allmtr. nc grupta, szck, hece ve harfler araclyla grselliin esas alnd
iirler somut iir kapsam iinde deerlendirilmitir. Drdnc dzlemde ise
szckleri fotoraf, resim, sinema gibi grsel sanatlar ve reklam diliyle birlikte
kullanan airlerin rnlerinin grsel iir kavramyla yorumlanmas gerektii
dncesi kantlanmaya allmtr. Bylelikle Trk edebiyatnda grselliin
ne karld iirlerin tek bir erevede deerlendirilmesinin yerine sz konusu farkl yaklamlarla ele alnp yorumlanmas gerektii dncesi ileri srlmtr.

266

 Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

Kaynaklar
Balc, Umut ve Yasemin Daranck (2007). Almanca Yazn Terimleri Szlklerinde Somut iirin Tanm. ukurova niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi 34: 101-116.
Bense, Max (1986). Somut iir. Uurum Kitab: Somut iir zel Says. Ed. Blent
Kandiller ve Yurdakul Kavas. Ankara: Uurum Yay.
Berk, lhan (2008). eyler Kitab: Ev. stanbul: Yap Kredi Yay.
Brecht, Bertolt (1994). Aristotelesi Olmayan Oyun Sanatnda Dekor stne.
Oyun Sanat ve Dekor. ev. Kmuran ipal. stanbul: Cem Yay.
______, (1997). Modern Tiyatro Epik Tiyatrodur. Epik Tiyatro. ev. Kmuran
ipal. stanbul: Cem Yay.
Campos, Augusto de vd. (1986). Somut iir in n Taslak. Uurum Kitab:
Somut iir zel Says. Ed. Blent Kandiller ve Yurdakul Kavas. Ankara:
Uurum Yay.
Cobbing, Bob (1986). Sesli Somut iir 1950-1970. Uurum Kitab: Somut iir
zel Says.Ed. Blent Kandiller ve Yurdakul Kavas. Ankara: Uurum Yay.
Ccelolu, Doan (2003). nsan ve Davran: Psikolojinin Temel Kavramlar.
stanbul: Remzi Kitabevi.
Doan, Abide ve Eser Demirkan (1998a). Somut iir zerine Bir Deneme I.
Trk Dili 557: 452-462.
______, (1998b). Somut iir zerine Bir Deneme II. Trk Dili 558: 534-545.
Eagleton, Terry (1985). Eletiri ve deoloji. ev. Esen Tarm ve Serhat ztopba.
stanbul: letiim Yay.
Eco, Umberto (2001). Ak Yapt. ev. Pnar Sava. stanbul: Can Yay.
Garnier, Pierre (1986). Uluslar aras Akmn lk Konum Al. Uurum Kitab:
Somut iir zel Says. Ed. Blent Kandiller ve Yurdakul Kavas. Ankara:
Uurum Yay.
Gkalp-Alparslan, G. Gonca (2005). Trk Edebiyatnda Somut (Grsel) iir.
Trkbilig 10: 3-16.
In, Serkan (2009). Dada Korkut. Ankara: Ebabil Yay.
______, (2007). Tn. Ankara: Ebabil Yay.
Jakobson, Roman (1990). Two Aspects of Language and Two Types of Aphasic
Disturbances. On Language. Ed. Linda R. Waugh-Monica MonvileBurston. Massachusetts: Harward University Press.
Kozan, Ali (2008). Grsel / Somut iir Hareketine Bak. Hece 141: 127-138.

267

bilig
BAHAR 2015 / SAYI 73

Tun, ada Trk Edebiyatnda Grsel iir

Lunn, Eugane (1995). Marksizm ve Modernizm: Lukacs, Brecht, Benjamin ve Adorno

zerine Bir Tarihsel nceleme. ev. Yavuz Alogan. stanbul: Alan Yay.
McCullough, Kathleen, (1989). Concrete Poetry (An Annotated International Bibliography with an Index of Poets and Poems). New-York: The Whitson Publishing Company.
Menezes, Philadelpho (2007a). Grsel iirden Sesli iire: Szcn Teknolojiklemesi. Yasak Meyve 28: 52-56.
______, (2007b). Gstergeleraras iir: Kltrn Teknolojlemesinde Grsel ve
Sessel iir. Yasak Meyve 28: 49-52.
Nzm Hikmet (2009). Makinalamak. 835 Satr. stanbul: Yap Kredi Yay. 22-23.
zgl, M. Kayahan (1997). Resmin Glgesi iire Dt: Trk Edebiyatnda Tablo Alt
iirleri. stanbul: Yap Kredi Yay.
Pazarkaya, Yksel (1992). Sen Dolaylar, Sevgi Dolaylar, Umut Dolaylar. stanbul: Cem Yay.
______, (1996). Somut iir. stanbul: A Yay.
Saussure, Ferdinand de (1998). Genel Dil Bilim Dersleri. ev. Berke Vardar.
stanbul: Multilingual Yay.
endeyici, zer (2012). Osmanlnn Grsel iirleri. stanbul: Kesit Yay.
Telli, Ahmet (1994). Kk Yldzn Son Balad. Edebiyat ve Eletiri 14: 34-36.
Todorov, Tzvetan (2005). Yazn Kuram. ev. Mehmet Rifat ve Sema Rifat.
stanbul: Yap Kredi Yay.
Uluolu, Suzan (2010). ada Rus iirinde Grsellik. stanbul niversitesi
Dilbilim Dergisi 24: 51-64.
Vree, Paul de (1986). Grsel iir. Uurum Kitab: Somut iir zel Says. Ed.
Blent Kandiller ve Yurdakul Kavas. Ankara: Uurum Yay.
Waldrop, Rosmarie (1986). Somut iir in Bir Temel Bulma Giriimi. Uurum Kitab: Somut iir zel Says. Ed. Blent Kandiller ve Yurdakul Kavas. Ankara: Uurum Yay.
Wright, Elizabeth (1998). Postmodern Brecht. ev. Ayegl Bahvan. Ankara:
Dost Kitabevi.

268

bilig
SPRING 2015/ NUMBER 73
249-270

The Visual Poem in Modern

Turkish Literature
Gkhan Tun

Abstract
It is interesting to observe that many works have been produced
in both Ottoman and Turkish poetry through the deconstruction
of the traditional perception of the poetic line and the foregrounding of visuality. In evaluating and naming of such poems,
scholars have used such terms as concrete poem and visual poem.
In this article the concept of the visual poem will be used as a
general definition which includes all kinds of samples featuring
visual structure in poetry. Poems in modern Turkish literature
written in this frame will be classified under four different titles.
Firstly, a group of poems will be evaluated by using the Russian
Formalists concept of differentiation (ostranenie). Such poems
differentiate readers routine perception of poems and aim at
making readers feel objects in nature in a better way by featuring
visuality. Secondly, the attempts of some poets to express better
their ideologies by using visuality will be associated with Bertolt
Brechts alienation effect (verfremdungeffekt). Thirdly, the
works of poets featuring visual structure via words, syllables and
letters will be defined as concrete poems. Finally, poems consisting of such visual arts as the photograph, painting and cinema
will be called visual poems. Thus it will be revealed that poems
outside the traditional line structure and featuring visual structure
can be differentiated according to their purpose of writing and
character. In this frame it will also be asserted that such poems
should be named differently in different cases.
Keywords
Modern Turkish poetry, differentiation, ostranenie, alienation
effect (verfremdungseffekt), concrete poem, visual poem

_____________

Assist. Prof. Dr., Anadolu University, Open Education Faculty, Department of Turkish Language and Literature Eskiehir / Turkey
gokhantunc@anadolu.edu.tr

269


2015 / 73
249-270

,
,

.

, .
, ,
,
, ,
,
, .
,


, ,
.
,
,

.
,
, ,
. , ,
, ,
. , ,
,
,
;
,
.

c
,
(), , ,

_____________

... . , ,
/
gokhantunc@anadolu.edu.tr

270