Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 70

1

^^Ek`.e;h**
-

ijh{k.k] leh{k.k] ewY;ekiu


- vkf.k jlxzg.kkRed ,d Hkk;
Critical appreciation
ekuuh; xksiky uhyd.B rFkk vkIiklkgsc
nakMsdj ;akph v/;kRe thoukojhy gh ,d
vizrhe dknacjh vkgs- th [k;k vFkkZuas Kkusojh
txyh vkk ,dk eqyhph gh thou-xkFkk vkgs1970 lkyha gh dknacjh izdkfkr >kY;koj
iq<hy okkr eh Ik=:iakr frP;koj ekus 7
ys[k fyfgysdknacjhpas varjax mdywu nk[kokos] nqLrdkpas
[kaMu djkos vkf.k okpdakuk dknacjharhy eq[;
oLrq] frP;k kq) Lo:iakr xzg.k djrk ;koh
Eg.kwu eh rks ys[ku-iziap dsyk- Ik=:iakr
vlysY;k R;k ys[kakpsp gs ifjr ladyu

vkgs- gsa ladyu djrakuk ewG Ik=ok~e;kRed


ys[kakP;k LokHkkfod lkSan;kZph gkuh gks.kkj ukgh
;kph Qkj dkGth ?ksryh vkgsokpdakuh gs ys[k okphr vlrak ,o<s
/;kuha ?;kos dha] T;kyk ys[kukph dlyhp dyk
voxr ukgh vkk ,dk ;%dfpr~ vfrlkekU;
ek.klkph dakgha map] HkO;] fnO; lkdkj
dj.kkph gh dsfoyok.kh /kMiM vkgs;klkBha okpdakuh gal{khjU;k;kuas ;akrhy
lkjxzg.k d:u vf/kd m.ks vlsy rs xksM d:u
?;kostfj okl]uls frG ;akl]rjh rqEgakl]vfiZyh lqeusa
vatyh]Hk:fu okfgyh]Hkfus fnyh]Eg.kqfurfj ?ks.kas
jfld okpdakuk ,dp fouafr&
lfe/kkp l[;k ;k]
;akr dlk vksykok
dksBwu Qqykifj ok edjUn feGkok
tkR;kp :{k ;k]
,dp R;k vkdak{kk
rao vakrj vfXu {k.kHkj rfj Qqyokok-

[kjk ijekFkZ gk eBk-eafnjakr ulrks rj rqEgh tsa


fu;kpsa ljG-lk/ks thou txrak] rsFksp rks
iw.kkZFkkZusa izdV gksrks( ;k l;kpsa nkZu ;k
dknacjhar vki.kkl gksrasfu;kP;k thouakr v/;kRekpsa vorj.k >kysa
rj ljG-lk/ks thou fdrh euksgkjh gksras R;kpsa
izR;arj Eg.kts gh dknacjh vkgs&^-e`.e;h-*
;keqGsap jlkG dFkk-dhrZukis{kak gh dknacjh
okLrooknh vlY;keqGsa lkekU; ek.klkyk
O;ogk;Z vlwu [k;k vFkh ykHknk;h vkf.k
dY;k.kdkjh vkgsrkR;akpsa vk;q; gh euwP;k thoukph
ikoZHkwfe vkgs- rsa uhV letkowu ?ksryas rj
euwP;k fnO; thoukpk iw.kZ vFkkZuas myxMk
gksbZygh dknacjh vfrk; lqcks/k vkf.k ckycks/k
vkgs- ;akr iakfM; vkf.k Hkkkspk >xexkV cqf)iqj%lj VkGyk vkgs- [kjs Eg.kts vfrk; lk/ks
vkf.k lqcks/k fyfg.kklkBha eqjysY;k iakfM;kph
t:jh--vlras- mke Hkkkk i)rhpk xq.k Eg.kts
kq)rk] lqcks/krk vkf.k lk/ksi.kk ;kpsa mke
mnkgj.k Eg.kts gh dknacjh vkgs-

;k dknacjharhy yksdHkkkk dksad.kh vkf.k


ogkMh vkgs- ckdh loZ dknacjh izek.kHkwr vkk
iq.ksjh Hkkksar vkgs- okpdakuh ojhy nksUgh
Hkkksarhy lkSan;ZLFkGakpk jfldi.ksa vkLokn ?;kok
gh fouafr
yksdekU; fVGdakpsa ^^xhrkjgL;** izdkfkr
>kY;kuarj 25@30 oks egkjkVakr R;kojhy
vuqdwy-izfrdwy] Vhdk-izfrVhdakpsa tsa rqacG ;q)
ektysa vkf.k R;k fufekkusa egkjkVkP;k cq)hyk
th foy{k.k /kkj vkyh] fparukph th xgurk
izkIr >kyh] R;kyk rksM ukgh- R;kpsa uhV
vkdyu Ogkos vls T;kl okVr vlsy] R;kyk
;k dknacjhojhy ek>k vfHkizk; o iznh?kZ
jlkLoknu izosfkdspsa dke djhy^jkfx.kh*& ok- e- tkskh- ^vkgqrh*& iq- ;- nskiakMs

ikjekfFkZd Vkk vkt?kMhyk rjh ejkBh


lkfgR; {ks=akr ra= vkf.k vkk; ;k nksUgh Vhauha
ifjiw.kZ vl.kkjh ^e`.e;h*&xks-uh- nakMsdj- ;k
dknacjh O;frfj ,dfg dknacjh vk<Gwu ;sr
ukgh- eh Qqkkjdh ekjhr ukgh- i.k eh uezi.ks
lakxw bfPNrks dha] ;k dknacjhoj brdh rstkG
Vhdk rqEgakl dksBsp feG.kkj ukgh-

jfookj ldkG] eqacbZ iq.ks] jfookj rk- 4 tqyS] 197-1


xzaFk ijh{k.k vkf.k ifjp; %

xks- uh- nakMsdjakps dknacjhr


eksgd Hkkoca/kakps nkZu
e`.e;h ys- % xks- uh- nakMsdj] % eWtsfLVd cqd LVkWy]
fxjxako ukdk] eqacbZ 4] fda- 12 :i;s-

dksd.kpsa okrkoj.k

Jh- xks- uh- nakMsdj ;akP;k loZ vkReh; fokskakpsa izfrfcac


R;akP;k ;k dknacjhar iMysa vkgsa- Jh- nakMsdj vknkZoknh vkgsr
R;akpk fiaM HkfHkkokpk vlwu R;akP;k izR;sd ok~e; rhyk
;sFkhy ekrhpk lqxa/k ;sr vlrks- okLrokkh rs lejl gksrkrfokskr% xzkeh.k thoukpk R;akpk pakxyk vH;kl vkgs - xzkeh.k
thouakrhy iak<jiskakpsa tx R;akP;k dykrhar izdV gksrsaR;akph Hkkkk dkghkh Hkkofook vkh okVyh rjh rh
vkoM.kkjk ,d eksBk okpdoxZ vkgs- dakgha kCnakuk vkf.k kCn
lakiznk;akuk e/kqj d:u eqke yk?kohi.k vk.k.kkpk rs i;Ru
djrkr- gsa lkjs lkjs ;k dknacjhar vkgs- nakMsdjakph o.kZukSyh
[kwi js[kho vlrs vkf.k R;akph ersa iVksr vxj u iVksr]
R;akP;k ys[kuakr okpuh;rk gh fufoZokn vlrs- e`.e;h ;k
dknacjhryk ifgyk Hkkx dksd.kkrY;k ,dk xjhc vkf.k Hkkfod
ek.klkP;k [kMrj thou;k=spk vkgs- rkR;kus thouakr dakgha
dekoys ukgh- vkiyh eqyxh euw fgyk dlysfg ckSf)d
le`)hpsa lq[k fnysa ukgha- ijarq ,d eksBk okjlk ek= R;akuh
fryk fnyk vkf.k rks Kkusojhpk- ygkui.kk iklwu R;akuh frP;k
eukoj lar ok~e;kps laLdkj dsys vkf.k R;kpeqGsa frps a thou
,o<s kakr o mnkk cuys- nakMsdjakuh ;k lk;k dknacjhar
vkiY;k o.kZukSyhyk nksu nksu vls fok; fnys vkgsr - rkR;k
vkf.k euw gh ,d tksMh vkgs vkf.k ghp eq[; vkgsdknacjhP;k e/;kuarj euwp fkYyd jkgrs vkf.k okpdakP;k

eukoj eq[;r% frpkp Blk meVrks- euwpsa Hk;kud O;kogkfjd


thou vkf.k lw{e o lqanj Hkkothou gh ,d vkhp tksMh
vkgs- rGdksd.k vkf.k ogkM ;k nksu iznskakph o.kZu sa vkhp
tksMhus dsyh vkgsr- rGdksd.kkpsa o.kZu djrkuk R;kosGha
mRV dkO;kP;k iaf vki.kkyk okjaokj vk<Grkr vkf.k
R;keqGsa ,dk osxGkkp vkuankpk ykHk gksrks- ogkMkphfg
ikoZHkwfe laqnj lk/kyh vkgs- lkE;fojks/kkpsa ra= oki:u dknacjh
:pdj dj.;akr nakMsdj cjsp ;kLoh >kys vkgsr^,drjh vksoh vuqHkokoh* vlk vknsk lar ukenso ;akuh
KkusojhP;k Hkakuk fnyk- gs thouakr dls vkpjkos ;kps
izkR;f{kd nakMsdjakuh izLrqr dknacjhar fnys vkgs- rkR;k fdaok
euw ;akP;k thouakr T;kosGha dlksVhps izlax ;srkr rsOgak
Kkusojharhy minsk vkBowu gh ek.kls kakr fpkkusa R;akrwu ikj
iMrkr- ijarq dkgh osGk Kkusojharhy vksO;k nsrk ;kO;kar
Eg.kwu izlax vk.kY;klkj[ks okVrkr- ,o<s ek= [kjs] dknacjhHkj
dsysyh lRdkO;kph i[kj.k vkf.k R;akrwu [ksGfoysysa Hkkothou
eksgd oBysa vkgsa- nakMsdj vknkZoknh ys[kd vkgsr- ;keqGsa
pakxys vkf.k okbZV ;akps vls nksu xVp rs ikMrkr- pakxY;k
ek.klakr voxq.k vkSk/kkyk lkiMk;pk ukgh vkf.k okbZV
ek.klakr dqByhfg pakxyh cktw ulk;ph! ;k lkP;akrwu nakMsdj
ckgsj iMysys ukghr- i.k rsp R;akpsa lkeF;Zfg vkgs- i.k ;k
dknacjhpk vkYgknd vkf.k vfHkuanuh; Hkkx Eg.kts euw vkf.k
frpk ^nknk* ;akP;krhy vR;ar eksgd Hkkoca/k gk gks; - euwyk
gk dykdkj ifgY;kus ikgrks- rsOgkp ,[kknk lk{kkRdkj
>kY;kizek.ks rks fLrfer gksrks- euwfg euakr vLoLFk gksrs- ;k
vxnh ifgY;k HksVhar [kksy :tysY;k chtkpsa :ikUrj iq<s
vknkZ izhrhar gksrs- ,o<kakr e/;arjhP;k dkGkar nks?kkauhfg dakgha
deh ;kruk lkslysY;k ulrkr i.k izsekpk rks o`{k ok<rp
tkrks- ksoVh ,dkdh thou daB.kk;k euwdMs ikgq.kk Eg.kwu
nknk tkrks rks izlax Qkj cgkjhpk vkgs- ca/kq-Hkfxuh izsefgr

ukgh vkf.k fuOoG iz.k;fg ukgh vls ,d osxGs ukrsa nks?kkar


fuekZ.k >kysysa vlrsa- nknkP;k euwdMhy vYidkGkP;k
okLrO;kpsa o.kZu nakMsdjakuh Qkj mRdVrsus dsys vkgs - vktP;k
vfrokLrooknkP;k dkGakr dnkfpr dq.kkykfg gs vkD;fg
okV.kkpk laHko vkgs- okluakpk m?kMk ukxMk vkfodkj Eg.kts
thou tx.ks vls eku.kkpk vktpk tekuk vkgs- euksfoysk.kk
P;k uakok[kkyh dakgha fofr dqjokGhr R;kpsa eaMu djko;kps
vkhp jhr fnlwu ;srs- vkk osGha nakMsdjakuh ,dk izcy
Hkkouspsa m;u >kY;kps eksBkk dkSkY;kus nk[kfoys- ;kcy rs
/kU;oknkl ik= vkgsr- gs nqfeZG vlys rjh vkD; [kkl
ukgh- T;k laLrhar nzkSinh vkf.k .k ;akP;klkj[ks yksdkskj
vknkZ fuekZ.k >kys R;k laLrhrY;k ek.klkauk rjh nakMsdjakuh
jaxfoysY;k fp=akr dakgha vkD; vkgs] vls u okVkos-

vfHkizk; ys[kdkusa vkiY;k ys[kkoj fnysyas


khkZd vlsa vkgsa& ^^xks- uh- nakMsdjakP;k
dknacjhar eksgd Hkkoca/kakpsa nkZu**
loZlkekU; Vhusa ikfgY;kl gsa khkZd pwd
vkgsa vls eqGhap okVr ukgh- ek= ekuoh
thoukpsa tsa ewyxkeh Lo:Ik vkgsa] R;k Vhusa
ikgrak rsa vxnh ojojpsa vkf.k fnkkHkwy dj.kkjsa
Bjrsa- tls ,[kk|k xzaFkkpsa Lo:Ik Bjforakuk
R;klkBha okijysyk dkxn xqGxqGhr vkgs vkf.k
R;kpk VkbZi lqcd vkgs] lcc rks xzaFk mke
vkgs vls Eg.kkos rls vfHkizk; ys[kdkpsa eriznkZu iksjdVi.kkpsa okVrsa- vknkZ vkf.k eksgd
Hkkoca/k fprkj.kklkBha ys[kdkus dknacjh
ys[kukpk O;ki dsysyk ukgh- rls let.kkjkyk
fopkjkos okVrs] ^^dk; Hkqyyklh ojfy;k jaxk**
pS= ikyoh vkf.k eksgj] eksgd vlrks] lqanj
vlrks- brdsa vlwufg rh y{k.kh; oLrq uOgsar`Irhpas lkFkZd eksgj ukgha- vkezQy vkgs- T;kph
vkezQykoj utj ukgh] fV ukgh] R;kph gh
ckyo`fk R;kP;k izkS<i.kkyk xkSjokLin Bjrs
dk;\ vfHkizk; ns.kkjkyk eq[; oLrwP;k ukMhoj
useds cksV Bsork ;k;yk gos- ;k {ks=akryk rks

fu.kkr oS| ekuyk tkrks- T;kyk ukMhp lkiMr


ukgha rks oS| dlyk! R;kyk oSnwp Eg.kko;kl
gos^e`.e;h* gh jkek;.kklkj[ks e/kqj uhfrdkO;
vkgs dk;\ gs eksgd] uSfrd] vknkZ Hkkoca/k
fpf=r dj.ks gk ys[kdkpk gh dknacjh fyfg.kkekxhy msk Eg.krk ;sbZy dk;\ vfHkizk;
ys[kdkyk fufpri.ks rls okVrs- ^dknacjhHkj
dsysyh lRdkO;kph Ik[kj.k vkf.k R;akrwu
[ksGfoysysa Hkkothou eksgd oBysa vkgas-* vls
rs Eg.krkr- vkf.k R;k Hkkothoukpsa Lo:Ik
fokn dj.kklkBha R;akuh ys[kkP;k ksoVha lokZr
eksBk iWjsxzkQ fyfgyk vkgs- dknacjhpk gkp Hkkx
R;kauk vkYgknnk;d vkf.k vfHkuanuh; okVrksvfHkizk; ys[kd fo}ku vkgsr- ejkBh Hkkkk
vkf.k lkfgR; ;akps tk.kdkj vkgsr- rFkkfi brdsa
vlwufg ;k dknacjhoj vfHkizk; fyfg.kkl rs
vxnhp vuf/kdkjh vkgsr vls ek>sa LoPN er
vkgs- Hkkkk vkf.k lkfgR; ;k Vhusa R;akuh
vuk;klas tas fyfgyas ras ,[kk|k uohukyk iz;Ru
d:ufg te.kkjs ukgha gas okprak{k.khap eyk

10

tk.koysa- fuOoG ;kp Vhusa ikfgys rjh R;akuh


rks ksoVpk iWjsxzkQ fyfgyk ulrak rj rs
iqdGp vczw lakHkkGwu jkfgys vlrs- ek=
ksoVpk rks iWjsxzkQ fygwu R;akuh lxGh po
?kkyfoyh vkgs] Lor%pk ckstokjk d:u ?ksryk
vkgs- ,dk izcG Hkkouspsa m;u >kY;kpsa rs
Eg.krkr ijarw gsa m;u Eg.kts useds dk; o rsa
dls gksrsa] R;kph izf;k dks.krh] ;kckcr rs
vtk.k vkgsr vlsp eh Eg.ksu- vkf.k ;k
m;ukcy R;akuh dknacjh ys[kdkyk /kU;okn
fnys vkgsr- gas loZ ikgwu euakr ;sras dha]
^^xrkuqxfrdksyksdks u yksd% ikjekfFkZd%**
;kfkok; nqljsa dk; Eg.krka ;sbZy\
nknk vkf.k euw ;kapsa ca/kq-Hkfxuhpsa ukrsa
ikgwu vfHkizk; ys[kdkyk cgq vkYgkn okVyk
vkgs vkf.k R;akuh dknacjh ys[kdkyk ;k eksgd
Hkkoca/kkcy /kU;okn fnys vkgsr- i.k tj dk
gsp nknk vkf.k euw] .k vkf.k jk/kk ;k
Lo:iakr fpf=r dsys vlrs rj eksgdi.kk ikj
y;kyk xsyk vlrk- R;k,soth fok;yaiVrk]
yksyqirk vkyh vlrh- Hkkoca/k kr[kaM gksu
fodkjakpsa rakMo mHks jkfgysa vlrsa- ex nakMsdj

11

/kU;oknkps ekudjh u gksrk yk[kksyhyk ik= Bjyas


vlrsa- vkf.k ;k lacU/kakr HkkousP;k m;ukpk
yksi gksu v/kksu;ukpk ?ko?kohr lk{kkRdkj
>kyk vlrkeh gsa fyfgysa rsa vfrk;ksfiw.kZ okVsy i.k
gsa vxnh ;FkkFkZ vkgs- vfHkizk; ys[kdkph
oSpkfjd ikrGh ljkljh brD;kp maphph vkgs;kis{kak vf/kd ojph maph xkB.kkph frP;akr
dqorp ukgh- fcpk;k vfHkizk; ys[kdkP;k
vKkukph dhao djkoh okVrsa! R;akuk ;k dknacjhpsa
eeZp dGys ukgha- ;k laiw.kZ dknacjhpk ,d
fLFkjHkko vkgs( rks letyk rj iq<psa Hkko-thou
dG.kkj- ukgharj uako letqrhpsa] ek= izR;{kakr
igkos rks lxGk va/kkj! ^dk; xkrks gsa dGsukA
jkx vkGohrks ukukAA* vls R;akuh dsysa vkgsa;k egkk;akP;k ,d xksV /;kuha vkyh ukgha
dh] nknk vkf.k euw ;akpsa fuekZ.k >kysysa
ca/kq-Hkfxuhpsa ukrsa xkS.k vkf.k dsoG uSfefkd
vkgs- ewG lksMwu izfrfcackyk doVkGwa ikg.ksa gsa
[kqGsi.kkpsa y{k.k vkgsa-

12

xkS.k dls rs lakxrks&


letk] nakMsdjakuh] R;akuh fyfgysysa ,[kkns
iqLrd eyk okp.kkl fnyas vkf.k okpwu
>kY;koj ;k] ppkZ d:a Eg.kwu cksykfoysR;kizek.ksa vkeph Lokjh xsyh- rs clk Eg.kkysvkf.k R;akuh fopkjys]^^ga] cksyk! dls dk;
okVysa iqLrd** R;kle;ha vLekfndakuh fu:i.kkl
izkjaHk dsyk- dk; Eg.kkyks vlsu!
vkIiklkgsc] vkEgha rqEgkyk krk% /kU;okn
nsrks- rqepsa iqLrd okpwu vkEgkyk cgq vkuan
>kyk] vkYgkn okVyk! nakMsdjakuk vFkkZrp cjs
okVyas- ex vkepk okxkS?k nqFkMh Hk:u okgwa
ykxyk- vkIiklkgsc] rqEgha fyfgrak Qkj laqnj!
Eg.kts dk; rj fuGh kkbZ u okijrk fgjO;k
kkbZusa( R;keqGsa R;akr okpuh;rk fuekZ.k gksrsarksMwu fyfg.kkP;k vkf.k fojkefpUgsa okij.kkP;k
rqeP;k i)rheqGsa lektkiq<s ,d vknkZ fuekZ.k
gksrks- rqEgha brds ,dne fyfgrak dk\ rqepk
gkr nq[kr ukgh- eyk okVrsa dha] gh ,d
vkD;izk; okV.kkjh xksV vki.k kD; d:u
nk[fork gk vkiY;k iqLrdkpk ,d vfHkuanuh;
Hkkx vkgs- brds loZ yksdakP;k dksykgyakr

13

fyfgrak gk uSfrd xq.kknkZ Bjrks- rhu-pkjksa ikusa


fyfgrka gh rj yksdkskj dj.kh vkgs- rqEgha
fpdkVhusa fyfgrak ;ko:u iqLrdakrhy fok;kph
mRdVrk fnlwu ;srs- vkiysa iqLrd Eg.kts cgkj
vkgs uqlrh! vkEgkyk vkeP;k oO;koj tcj
fookl vlY;keqGsa nakMsdj vikj lek/kku
ikoys vlrhy vls eukseuha fu%kad Bjowu
Vkdys- ex dk; lakxk;ps egkjkt! vkeP;k ;k
vikj _.kakrwu mrjkbZ gks.kklkBha Eg.kwu R;akuh
xje pgkpk ,d pkd vkeP;kiq<s Bsoyk vkf.k
vkEgh rks izkku dsY;koj R;akuh vkEgakl
dksijkiklwu lfou; oanu d:u vkeP;k lgoklsa
lIrinsap uOgsa rj lkrlgLj insa pkywu vkEgakl
vxnh xakoiak<jhP;k iyhdMs jokuk dsysgsa lxGsa vFkkZrp vfrjaftr vkgs- ijarq
,[kkns dFku pwd ulys rjh xkS.k vlY;keqGsa
dls gkL;kLin Bjrsa R;kpsa gsa mnkgj.k vkgsvfHkizk; ys[kdkus vxnh vlkp osMsi.kk dsyk
vkgsvkrak uSfefkd dls rsa lakxrks&

14

,d fnol] eh vlkp jLR;akrwu pkyyks


gksrks- jLR;akr xnhZ gksrh vkf.k eh ?kkbZr gksrksvkkosGha vpkud ek>h /kkdVh cgh.k kSyk
ekkkiq<as pkyr vlysyh eyk fnlyh- eh
>i>i ikoys mpyhr frP;ki;ZUr iksgkspyks
vkf.k frpk gkr /k:u fryk fopk:a ykxyks ^^,]
kSys! bdMa dqBa fu?kkyhl\ vjs ckijs! gh rj
nqljhp eqyxh fu?kkyh- rh ek?kkjh oGyh rkh
HkMdyhp- gs dk;\ dks.k rqEgh\ ^^ filkGY;k
ukfx.khua Fk;Fk;kV dsyk ** ;k vpkud gYY;kus
eh nxMh iqrGkklkj[kk laosnukkwU; >kyks- rh
okjseki cMcMr gksrh- gs okd~izgkj vkgsr dk
okd~lqeusa vkgsr ,o<s dG.kkbrdhfg kq)
jkfgyh uOgrh- ;kuarj ek= udGr ek>s gkr
tksMys xsys vkf.k ekkk rksaMwu ,o<kp mn~xkj
ckgsj iMyk ^^ rkbZ] eyk ekQ djk- eyk okVya
ek>h cgh.kp pkyyh vkgs- rqepsa uako kSyk
vkgs\ vgks] frpsfg uako kSykp vkgs-** rh
{k.kHkj LrC/k >kyh- >kyk izdkj frP;k /;kuha
vkyk- vkrak frP;k eqnzsoj vijk/kh Hkko vkf.k
ekkk fok;ha vknjHkko nksUgha ,dkp osGha izrhr
>kys- vththP;k Lojakr rh Eg.kkyh]^^ Hkk]
ek>h Qkj eksBh pwd >kyh- dqBY;k rksaMkusa eh

15

rqeph {kek ekxwa ** vkh vfrk; fnyfxjh O;


djhr vkEgha ,desdakuk ueLdkj dsyk vkf.k
vkikiY;k okVsyk ykxyksusedh ;kp osGha nqljh ,d ?kVuk vkh
?kMyh dha] vkepsa gas egkHkkjr >kysa R;kosGha
leksjP;k ve`rrqY; Vh gkle/;sa ,d x`gLFk
ve`riku djhr clys gksrs- ys[kd gksrs rsR;akuk uohu fok; gok gksrk- fok; iqdG gksrs
i.k R;akrhy ,dfg R;akP;k euklkj[kk tewu ;sr
uOgrk- ve`rkps ?kqVds ?ksr vlrak R;akuh vkepk
gk izlax voyksfdyk vkf.k R;akP;k euha rks
Blyk- R;akuh ys[k.kh mpyyh vkf.k rks izlax
R;akP;k Hkkksar vlk eakMyk&
rh iq<s pky.kkjh vkf.k rks frpk gkr
gkrakr /kj.kkjk] ;akP;krhy rkbZ vkf.k Hkk
EgVY;kus fuekZ.k >kysyk eksgd Hkkoca/k vR;ar
vkYgknnk;d vkgs- frus oGwu ikfgY;koj t.kwa
lk{kkRdkj >kY;kizek.ksa rks fLrfer gksrks vkf.k
rhfg euakr vLoLFk gksrs ;akrwu iq<s vknkZ izhrh
fuekZ.k gksrs- ekuoh okluke; thouakr
vkD;izk; okV.kkjh xksV bFksa izR;{kakr ?kMyh

16

vkgs- nks?kakP;k Hkkouakpsa m;u >kysa vkgsa- gk


izlax nqfeZG vlwu R;keqGsa yksdkskj vknkZ
fuekZ.k >kyk vkgsvkrak vls igk] rkbZ vkf.k Hkk gh
LFkk;h Hkkkk gksa kdrs dk\ gh Hkkkk uSfefkd
vkgs] ;akrhy Hkkofg uSfefkd vkgs- ijL=hijiq:k gk ;akrhy [kjk LFkk;hHkko vkgs- gsa vls
?kMwa kdras- vkD; dakghap ukgh- fkok; rkbZ
vkf.k Hkk EgVY;kus vknkZ izhrh dkh fuekZ.k
gksrs rs letr ukgh- vfHkizk; ys[kdkus vlkp
rgsokbZdi.kk dsyk vkgs- ifgY;k vkf.k nql;k
nksUgha izlaxakrhy v/kksjsf[kr kCn vfHkizk;
ys[kdkps vkgsr-
vfHkizk; ys[kd Eg.krkr]^^-euwyk fp=dkj
izFke igkrks rsOgak ,dknk lk{kkRdkj >kY;kizek.ksa
rks fLrfer gksrks vkf.k euwfg euakr vLoLFk
gksrs-** ;k nksUghapsa ewY;ekiu rqEgh ,dkp ekikusa
dj.kkj dak\ fp=dkjakpk lk{kkRdkj vkf.k euwpk
vLoLFki.kk gs nksu fHkHkko vlrakuk R;k
nks?kakuk ,d= vk.k.kkP;k [kViVhiksVha gs egkk;
rs nksUgh Hkko ,dkp tkrhps Eg.kwu cs/kMd

17

lakxrkr gas dsOg<s /kkVkZ! ^^-ifgY;k HksVhar


:tysY;k chtkpsa iq<s vknkZ izhrhar :iakrj
gksrs** dlya cht :tya\ gsa ,d xkSMcaxkyp
vkgs- nksu fHk Hkko vlrakuk rsa ,d cht
Eg.kk;psa vkf.k rsa lqjokrhykp HkftZr >kyas
vlrakuk R;kyk :tysa Eg.kk;psa gsa fuOoG
dksGkkP;k tkGkkizek.ksa diksydfYir vkgs- rs
Eg.krkr]^^-e/;arjha iqdG dkG yksVyk rjh
izsekpk rks o`{k ok<rp xsyk-** R;akuh vkrak gk
vxnh dGl dsyk vkgs- ^-nks?kkrhy izse-* gh
eqGakr pqdhph fV vkgs- uarj rks o`{k ok<yk
Eg.ks! cxyasrwu dk<wu iq<s eakMkos rls gs vkgsgh ok< ;akukp dkhdk; tk.koyh rs ,d
Hkxoarp tk.ks! euwyk nknakph&rsOg<k ,dqyrk
,d viokn oxGrak&,dnkfg vkBo.k >kY;kps
nk[kfoys ukgh- vkf.k ksoVha rjh nks?kakr izseakdqj
gksrk o rks ok<r xsyk Eg.kwu euwus nknakuk
cksykowu ?ksrys vlsfg fnlr ukgh- myV R;k
cksyko.kakr O;kogkfjd mskp tkLr BlBkhr
fnlwu ;srks- vkf.k ghfg xksV lksMwu fnyh rjh
dks.khfg dks.kkyk] lk/kkj.k ok foksk izse vlsy
rlsp lgtx;k vkBo.k >kyh vkf.k rkh
vuqdwyrk vlyh rj cksykors] R;akr uoy

18

dk;\ foksk dks.krk\ ^-,d osxGs ukrsa fuekZ.k


>kyas-* vls vfHkizk; ys[kd Eg.krkr- R;akuk
dakghafg letr ukgha gkp ;k lokpk ,dw.k vFkZ
vkgs- rs letrkr rlas vkf.k rlyas fufprp
ukghanknakpsa vYidkG okLrO; vkf.k euwpsa
vkfrF; ;kpsa nakMsdjakuh mRdV vkf.k cgkjnkj
o.kZu dsysa vkgsa i.k rsa ca/kq-HkfxuhP;k iszeakrwu
fuekZ.k >kys dk;\ rls ukrsa ulwu nqljk dks.kh
Fkksj dykdkj ?kjha vkyk vlrak rj R;akr
mRdVrk vkyh ulrh dk\ gh mRdVrk] gk
cgkjnkji.kk usedk dkkeqGsa vkyk\ R;kpas ewG
dk;\ ;kpk vfHkizk; ys[kdkyk ikkp ukghdknacjharhy ewG oLrwykp rs ikj[ks >kY;keqGsa
R;akuh lxGk xksa/kG dsyk vkgs-^-okluakpk m?kMkukxMk vkfodkj Eg.kts thou vls eku.kkpk
vktpk tekuk vkgs-* vls rs Eg.krkr- ;kpk
vFkZ rs ghu vfHk:phpk oxZ x`ghr /k:u laiw.kZ
lektkfok;ha fl)kUr izLFkkfir djrkr- ;keqGsa
udGr Qkj eksBk fopkj-nksk fuekZ.k gksr vkgs
;kph R;akuk tk.kho ukgh- R;akuh tks vknkZ
dYiwu ?ksryk vkgs] rks vkt dk; fdaok ekxhy

19

dk;] dks.kR;kfg dkGakr dks.kR;kfg oxkZyk kD;


gksr ukgh vls eqGhp ukgh- vkf.k ?kVdkHkj rlk
rks kD; gksr ukgh vls ekuys rjh rksp vknkZ
gsa ;k dknacjhpsa izfrik| Bjrsa dk\ gk [kjk izu
vkgs- fekkokY;kyk /kksiVrkuk nk<hokY;kykfg
/kksiVk;ps- dkj.k dk; rj Eg.ks nk<hokY;kyk
fekk vkgsrp uk! vkrak gsp igk] HkkousP;k
m;ukpsa Eg.kwu .k-nzkSinhpsa mnkgj.k R;akuh
fnys vkgas- Hkxoku .kkpk izu ukgh i.k
nzkSinhP;k Hkkouakpsa m;u >kysa gsa lakfxryas
dks.kh ;akuk\ vkf.k tjh >kyas vls Eg.kk;ps
vlys rjhfg rsa ca/kq-Hkfxuhlkj[ks fdrhfg vR;qP;
izse vlyas rjh R;kusa dky=;ha gks.kas kD; ukgha
gsa f=okj lR; vkgsavfHkizk; ys[kakrhy vk.k[kh ,d-nksu nksk
nk[kowu fo/kk;d cktw eakM.kkl lqjokr djrkasifgyk vlk dha] Hkkkk o lkfgR; ;k {ks=akr
vpwd]leiZd o vFkZifjIyqr kCn-iz;ksx dj.kkjs
gs vfHkizk; ys[kd ;sFks dk; fyfgrkr igk&
^^-nakMsdjakpk fiaM HkfHkkokpk vkgs-** ljG vFkZ
vlk gksrks dha] ikjekfFkZd {ks=akrhy vusd HkfekxhZ eaMGh eukusa HkksGh-Hkkfod vlrkr- vFkkZr~

20

nakMsdj R;kiSdhp ,d vkgsr- ;k iyhdMs tku


nakMsdjakP;k dknacjhar ,d izkrhHknkZu vkgs
vkf.k R;k vykSfdd LikkZusa rs izHkkfor >kys
vkgsr] eksg:u xsys vkgsr] iqyfdr >kys vkgsr
vkh fLFkrh R;akP;k ys[kuakr eqGhp tk.kor
ukgh- nqljk nksk igk&^^-Kkusojharhy minsk
vkBowu gh ek.kls R;akrwu kakr fpkkusa ikj
iMrkr-** R;akps gs nksUghfg kCn-iz;ksx vkf.k
okD;-iz;ksx ejkBh pkSFkhP;k eqykus fuca/k-ys[ku
djrakuk okijkosr rls OkkVrkr- gk dlysyk
ys[kd vls fyfgrks gs ikgwu uoy okVrsa- ;kpsa
,dp dkj.k vkgs dha] v/;kfRed izkUrakr rs
vuf/kdkjh vlY;keqGsa dk; fygkos vkf.k dls
fygkos gs R;akuk letr ukgh- R;akps dakgha laqnj
kCn-iz;ksx vkgsr- vkiY;k ;k lanHkkr ,d
lakxrks-^^ euwpsa Hk;kud O;kogkfjd thou vkf.k
lw{e o laqnj Hkkothou-** ijarq gsa vls fygwufg
ekSt vkh dha] gsa vakrj Hkko-thou useds dk;
vkgs ;kpk R;akuk dakghafg ikk ukgh] cks/k ukghuqlrs iksiVklkj[ks cksyY;kusa R;kekxs R;klaca/kh
let vkgs {Understanding} gs fl) gksr
ukgh-

21

vkrak vkeP;k ersa ;k dknacjhpsa izfrik|


dk; rsa fokn dj.kklkBha izFke fopkjkyk
pkyuk Eg.kwu dakgha foospu djrkseuwpsa O;fo dls vkgsa\ rh ,d vknkZ
Hkfxuh] mke izopudkj] nqxkZph vtksM l[kh
bR;knh xq.kfokskakuh ;q vkh rh ys[kdkyk
vkiY;kiq<s mHkh djk;ph vkgs dk;\ frP;k
O;fokps gs lxGs iSywa fnlwu ;srkr ijarq
nakMsdjakpk gh dknacjh fyfg.kkekxs gkp msk
vkgs vls Eg.krk ;sbZy dk\ nknakpsa okLrO;
vkf.k euwpsa vkfrF; ;kpsa nakMsdjakuh Qkj
cgkjnkj o.kZu dsys vkgas--;kfok;ha nqer gks.kkpk
izu ukgh- rsa lxGs vR;ar usVds vkf.k ns[k.ks
kCn-fp= vkgsa- rjhfg vkeph vakrjlk{k vkh
vkgs dha] rsa loZ xkS.k vkgs-vkf.k ^voljs d:uh
izkIr* Eg.kts T;kyk ^izlaxijRos izkIr* Eg.krkr
rls rsa vkgs- oj lakfxrysys O;ffoksk /;kuha
vkys Eg.kts euwpsa nkZu >kyas vFkok rh
vkEgakl letyh vls Eg.krak ;sbZy dk;\ euw
fokq) uhrhph ewfrZ vkgs gsa rj m?kMp fnlrsaijarq ,o<s loZ dGys rjh euw iw.kkZFkkZuas vkdyu

22

>kyh vls Eg.krak ;sbZy dk;\ ;kpas mkj&rh


eqGhp letyh ukgha vls vkEgha Bklwu lakxwa- gsa
dG.kklkBha ,dp mik; vkgs- ;sFks paMksyxrh
goh- KkrkP;k izkUrakrwu vKkrkP;k izkUrakr >si
?ksrak vkyh rjp ^euw* myxMsy vkf.k dknacjhpsa
eeZ gkrha ;sbZy- ;sFkyk izokl ,dk fBdk.kkgwu
nql;k fBdk.kh vlk ljG ukgha- dknacjhdkjkus
fufeZysY;k izlaxkpk Jumping board lkj[kk
mi;ksx djk;pk vkf.k vKkrkP;k nql;k izakrkr
mMh ekjk;ph- LoIul`Vhrwu vki.k izR;{kl`Vhar
;srks R;kosGha vki.k dlk izokl djrks\ ;kpk
vFkZ rks izoklp ulrks- vki.k >V~du R;k
izkUrakrwu ;k izkUrakr ;srks- ;kyk v/;kfRed
Hkkksar Leap Eg.krkr- vfHkizk; ys[kdke/;sa gh
{kerk ukgh- R;klaca/kh R;akuk xa/kfg ukgha vls
tk.korsavfHkizk; ys[kdkus fnXnfkZr dsysys lqanj] eksgd]
mnkk bR;kfn lxGs O;ffoksk]
dknacjh ys[kdkph [kkl Eg.kwu ^euw* ph th
ewfrZ]
R;akP;k izfrHksP;k flOgklukoj fojkteku vkgs]
frP;k iklaxkykfg rs iqj.kkjs ukghr-

23

gh euwph ewfrZ dkh vkgs !


^e`e;h* eh vxnh izFke okp.kkl ?ksryhR;kosGha okVys dha] ;- xks- tkskh ;akP;k ^lqcks/k
Kkusojh* izek.ks vFkok johanz HkV ;akP;k
^banzk;.kh dkBha* ;k dknacjh izek.ks rh lq[kohy]
fj>ohy] vkuanhr djhy i.k rh Ma[k ekjhy]
nak djhy vls /;kuhaeuhafg uOgrsa- i.k izR;{kkar
ek= rls ?kMysa [kjsa ! uarj /;kuha vkys dha] ;k
dknacjhe/;sa ,dk ve`re; ukfx.khpk nak vkgsgk nak T;kyk >kyk vkf.k R;kP;k ygjh T;kus
vuqHkfoY;k R;kykp ;k dknacjharhy lxGk xaqrk
mdysy vkf.k frP;k e/khy xw< lw;Zizdkkklkj[ks LiV gksbZy- ,goh gtkj rgsps vk{ksi
;srhy ;k dknacjhoj vFkok gtkj rgsps
foi;kZl rjh gksrhy- ;klkBha vfHkizk; ys[kdkpsa
mnkgj.k iqjsls vkgas- dkj.k R;akuh rokpk
[kjks[kjp foi;kZl dsyk vkgsvkIiakuh 1970 lkyha izwQjhfMaxlkBha
izsle/kwu vk.kysyas e`.e;hpsa iqMdsa] yxsp okpwu
|k vls Eg.kwu R;akuh rsa eyk fnyas- R;kp
fnokha ukbZV MkwVhar eh ras laiw.kZ okpwu dk<yas-

24

R;kosGha ,dnksu ikusa ljG lk/kk vfHkizk; eh


R;akuk fygwu fnyk gksrk- rks ;sFkas tlkP;k rlkp
nsrks^^jk=haP;k R;k kakrrke; okrkoj.kakr
vkiyh ^e`.e;h* iw.kZ >kyhmRlqdrsus okphr xsyks- vki.k lkfgfR;d
vkgakr- eqk xkS.kfulxZ o.kZu] lekt fujh{k.k] izlax ;kstuk]
O;ffp=sa vR;ar lqjs[k- rjh ekkk Vhus ghfg
xksV xkS.kvikj vkuan ikoyks- Eg.kts vkuankus VkGkk
oktfoY;k dk\ ukgh- dkj.k rks vO; vkf.k
vfuoZpuh; gksrk- R;kus eh gj[kwu xsyks vkf.k
gjowu ns[khy xsyks] dqBsrjh izkakr] vFkakx vkk
dkakrrjh fo:u xsyksdls lakx.kkj rsa ! dsoG viwoZ !
v/;kfRed rstksoy; vlysysa lkfgR; dlsa
vlrsa R;kpsa nkZu >kysa-**
;k ikoZHkwehoj vfHkizk; ys[kd igk- dls
cFFkM okVrkr- vkk laosnukkwU; O;hpsa
cznso ns[khy euksjatu d:a kd.kkj ukghaczkfi ra u jat;frA Hkr`Zgjh-

25

^-e`.e;h-* pk gk ys[kd vk:.kh] mkyd]


osrdsrw ;akP;k laxrhar jeysyk vkgs] lq[kkoysyk vkgsEkk?k] Hkkjoh] dkfynklkfn iafMrakP;k iakfM;kpsa ys.ksa ysf;yk vkgsKkunso] rqdkjke] ukFkkfndakP;k ok~e;e/kwpsa
vkdaB iku dsysyk vkgsoS.koakP;k eakfn;kGhar Lorkyk ?kkywu ?ksu
panzHkkxsP;k okGqoaVkr ukpyk vkgsvkf.k iakMqjaxkP;k pj.kha feBh ?kky.kkiwohZ
^-ehjkds izHkq fxjh/kj ukxj-* R;kkh toGhd
dsysyk vkgsvyadkiqjhP;k lezkVklkj[ks] izfrBkuhP;k
vukFkakP;k ukFkklkj[ks] vkdkkk,o<;k rqdksck
lkj[ks] esokMph ehjk vkf.k egkjkVkP;k
eqslkj[ks ;kpsa n; gsa Hkn; vkgse`.e;harhy ;k lanHkkrhy dakgha izlax okprakuk
ek>sa us= ik.kkoys- j Hk:u vkysa^e`.e;h* pk gk e`.e;] rkR;akpk gk rkr]
;kpk fiaMp kq) Hkhpk vkgs- dkh R;kph
cSldk! dls cksy! dkh izh;rk! dlk fueZG

26

Hkko!^R;k*P;kkh dls ?k vuqla/kku! kjhjklfgr


okrkoj.k fnO; >kya okpu djrakuk!
bZtkjnkjakpk tkobZ ckxsar euwyk izFke
ikgrks] rsFkiklwupk rks laiw.kZ iznh?kZ izlax] cgkj
vkgs rh! Rkks izlax dknacjhpk xkHkk vkgs] ukHkh
vkgs] dsanz vkgs- rks dk<wu Vkdyk rj ^izk.kkfouk
dqMh* rkh dknacjhph nkk gksbZy- eh ekxs
EgVY;kizek.ksa ;sFks ve`re; ukfx.khpk nak vkgsgj[kwu xsyks eh! e`.e;hyk iq<s d:u ;k
e`.e;kus gk fnO; izlax mHkk dsyk vkgs- ;akr
dk; ukgha Eg.kkos! Hkkouk vkgs] dYiuk vkgs]
ukV; vkgs] fFkzfyax vkgs] fnO;rk vkgs vkf.k
vk.k[khu dk; dk; rjh! ekkklkj[;k kCnnfjnzh ek.klkusa dk; fygkoas\ thouakr ^R;k* psa
inkiZ.k >kys] ^R;k* P;k inuwiqjkpk ifgyk >adkj
>kyk Eg.kts dls vkewykxz ifjorZu gksrs!
vlysyk dpjk tGrks] viwoZ] tsa thouakr
d/khp uOgrsa] rsa vkdkjkyk ;srsa- ikj bdMpsa
frdMs gksu tkrsa- e`.e;hyk iq<s d:u&
jkgwfu xqIr ekxs dsyhl tknqxkjh
jfpyhl fnO; yhyk ck! /kU; rwa fprkjh

27

fp=dkjakP;k ;k e/; izlaxkoj euwusp


dsysysa gsa Hkk; igk& ^e`.e;h* iku 244^^nknk]-,dk HkkX;oar {k.kha eh ek>a thou
JhgjhP;k pj.kha okfgya gksra- frFkiklwu gk
lkoyhfnoyhpk [ksG lq:a vkgs- d/kh va/kk:u
;sra rj d/kh y[[k izdkkr vlra- i.k eyk
Hkjolk vkgs dha] d/khrjh gsa ekrhpa eMda R;k
ve`rkP;k >jhe/ksa cqMsy vkf.k ex vla mtkMsy
dha] T;kyk ekoG.ka ekghr vl.kkj ukgh-**
gs ikfgY;koj /;kuha ;sbZy dha] ;k izlaxha
frpsa vkewykxz ifjorZu >kysa vkgsa- laiw.kZp
dk;kikyV >kyk vkgs frpk- ;sFkwu iq<s euwyk
ykSfddkFkkZusa ?ksrak ;s.kkj ukgha- ykSfddkFkZ ;sFks
laiyk- ;sFkwu iq<s bgoknh fV viqjhp uOgsa rj
fnkkHkwy dj.kkjh Eg.kts i;kZ;kus vuFkZdkjhfg
B:a kdrsvls ekuko;kl gos dha] rkR;k xsY;kiklwu
euw caxY;ke?;sa 4@5oks rjh Kkusojh lakxr
vlyh ikfgts- rkR;akP;k lgoklakr frpsa
larok~e;kpsa v/;;u >kysyasp gksras- ckyi.kkiklwu frP;k vkthfodspk vk/kkj rkR;kp gksrsrs xsY;koj Lor%P;k ik;koj mHks jkgwu thou

28

tx.kkl vkrka frph lqjokr >kyh- vkf.k ghp


fLFkrh ikjekfFZkd thoukphfg >kyh- fdacgquk
thou vkf.k ijekFkZ ;k vkrka osxosxGkk xksVh
jkfgY;kp ukghr- vkrka frph [kjh lk/kdkoLFkk
lq:a >kyh- vkf.k R;k lk/kdkoLFksph dysdysus
mkjkskj gks.kkjh ok<] frP;k osGksosGhP;k
fparuko:u vkf.k ck thou i)rhar ekekus
gksr tk.kk;k cnyko:u fnlwu ;srs- vkrka
dknacjharhy gs lanHkZ igk&
lk/kdkoLFksph lqjokr vFkok izkjaHk&
^^-rh map jkedkBh vkdkkha felGwa igkr
gksrh- vuarke/;sa- t.kwa rh lqpohr gksrh dha] ckbZ
xs] lxGkakukp ksoVh bFka foyhu Ogk;pa vkgsvO;akr- mitra rs uklra- uklra rs iqu% fnlra
gs rj t.kwa jgkVxkMxa vkgs- bFka jke vu~ .kgh
rj xsys- R;akP;kgh iky[kq.kk mjY;k ukghar
rq;k rkR;akph dk; dFkk\ gh th izpaM /kfj=h
fnlrs&uakxjysyh- dqGoysyh- ,dp Hkwfe i.k
ukuk <sdGakuh ukuk >kysyh- >qMia mxoysyhfdrhdakph vkJ;Hkwfe- fdrhdakph nguLFkyhi.k gh ns[khy m|k R;kp okVsua tkbZy- lxGa
,dadkj gksbZy- mjsy ,d lgtkoLFkk-

29

,dne peRdkjY;sa- gas okpya rj gksraikBgh dsya gksra- vFkZ dGk;yk ek= eksy |koa
ykxya rkR;akP;k ej.kkpa !
vFkok tkfxufy;s osGs A LoIu euhapas euha
ekoGs A rSlsa izkr izrha feGs A dYi{k;ha AA
ikolkGkakr rjkjysyh xora dMdMR;k mUgkGkakr fnlsukkh gksrkr- oknG vkdkkakr foyhu
gksra- rjaxakP;k dksfVdksVh tykk;akr gkjirkrtkxa gksrk {k.kha vo?kh LoIul`fV ekoGrs- rla
dYi{k;kP;k {k.kha gsa vo?ka izrhee/;sa foyhu
gksra-**e`.e;h*iku89^^-i.k-m?kM;k vkHkkGk[kkyh
dk\ rla yVda cksywu eh rkR;akpa etojya _.k
m.ka d:a bfPN.kkj ukgha- tsa vkoj.k fNfofPN
gksr ukgha] T;koj dYiakrhaps ?kkogh oktr
ukghar] vla larok.khpa dop R;akuh eksBkk
Lusgkua etoj ysooya gksra rkR;akeqGsap eyk
ykHkyh gksrh ckcakph ik- rs Eg.kkys gksrs]
^lq[k HksVya] rj mrwaekrwa uks;~- nq%[k dksl;ya
vaxkoj] rj psiwu fpjMwu tk uks;~- R;kpa Leju
djko~] vu~ eax eLr txko~* ** ^e`.e;h* iku
89-^^-^dqBgh jkgwa- nsoGkekxa vksljh vkgs&*
^eksdGh!* ^vlsuk dk eksdGh] rqyk eyk dks.k
[kkra;\ ,o<ha dakgha ek.kla ikq >kyha ukghar-

30

frFkgh rqyk cja u okVya rj vkMdwthP;k ksrakr


dksi ?kkywu jkgwa- vla dk; djrsl vkbZ\ rkR;k
okjaokj ckcakpk vHkax Eg.kr ^QqVs r:oj m.k
dkG eklha] thou r;klh dks.k ?kkyh! dks.ksa
dsyh ckGk nqX/kkph mRifk!* rsOgak fufpar vl!
pksphP;k vk/kh pkjk fuekZ.k djrks rks rqyk eyk
foljyk ulsy** e`.e;h iku 90lk/kdkoLFkspk e/;&
^^ ^rq>k vieku gksrk dkek u;s-* rksaMkoj inj
/k:u ckgsj ikgkr vkbZ Eg.kkyh] ^xfjckpk
dlyk eku fu dlyk vieku ckGk\* eh
fuxzgkua EgVya] ^T;k {k.kha vieku gksbZy] R;k
{k.kha vkEgh pkyR;k gksa!* ^dqBa* ^dqBgh vkbZ!
rhFkZ;k=k djhr fgaMwa- raw >kMk[kkyha clr tk- eh
vHkax Eg.kwu dksjk ekxr tkbZu- nqljs fnokha
nqlja xako-* vkbZ ekkk MksGkakdMs ikgr jkfgyhex Eg.kkyh] ^gs dkGsHkksj ekskys MksGs ?ksu&*
^rj ex lwjnklkua dsya rs eh djhu- gs MksGsp
kki B:a ykxys rj rs T;kps R;kyk nsu
Vkdhu!* mlklk lksMwu vkbZ Eg.kkyh ^eqyxh
dq.kkph raw\ ;akph!* ** e`.e;h iku 93^^dla gksra Kkuksckpa! vkh ,dsd vksoh
dGk;yk ykxyh- rh t.kwa dk; fnoyh- rh

31

gkrha ?ksu iq<a >kys rj ijekFkkZP;k vax.kha fnlwa


ykxya- uos uos vFkZ dGwa ykxys- vax eksg:u
tka ykxya- ------vkiya vki.k Hkksxkoa**
e`.e;h iku 93]94- ^^yktsuas eh vxnh
,o<hkh gksbZ- ---------vksohP;k vFkkZcjkscj ogkr
tkoa** e`.e;h iku 95^^ tks tks fparu djkoa rksa rksa /;kuha ;sbZ---------------nqljsa fnokha rsp vf/kd cakf/koi.ksa caxY;akr
cksykos e`.e;h iku 96]97Lkk/kdkoLFksph ksoVph fLFkrh&
^^ tukckbZph dFkk rqyk Bkodh vlsy-------------mBk mBk pik.khA mtkMys Eg.ks tuhAA**
e`.e;h iku 103] 104] 105^^Kkuksckuh EgVya vkgs-------** e`.e;h iku 111^^eqGhp ?ksrya ulral]--------------------------vki.k
d:u dk; gksra x ckbZ! eh R;kyk kj.k tkrsT;kP;k pj.kha yhu gksu gh ,o<kyh thoua
rkFkZ >kyh- R;kP;k ik;ha Lor%yk ?kkywu ?ksrsEg.krs dha]^ djh ;k frfejkpk ukkA mn; gksoksuh
izdkkA rksMh vkkkikkA djh okl n;haAA**
e`.e;h iku 117] 118-

32

^^,sdyal nqxsZ] --------------------vkh ftoari.kh


vu~ ej.kkvarh /kj=hyk feBh ?kkykoh** e`.e;h
iku 120] 121vkh frph mP; dksVhph lk/kuk >kY;koj
fp=dkjklaca/khpk rks e/; izlax ?kMwu vkyk^^,dne pedwu leksj ikfgya------------;sFk
iklwu rs---------------lxGa foo >GkGwu xsyava/kkj dlk rks mjykp ukgh- fjrh >kys- y[[k
eksdGh- e`.e;h iku 122 rs 131vkf.k R;kp {k.kha frph lk/kdkoLFkk
laiyh- frus Lor%p EgVysyk HkkX;oar {k.k
Eg.kts gkp- iqUgk ,dnk igk&
^^nknk] ,dk HkkX;oar {k.kha eh ek>a thou
JhgjhP;k pj.kha okfgya gksra] frFkiklwu gk
lkoyh fnoyhpk [ksG lq: vkgs-----------------ex
vla mtkMsy dha] T;kyk ekoG.ka ekghr
vl.kkj ukgha- e`.e;h iku 244vkrak fiz;kkh d/kh ehyu rj d/kh fojg
vkk voLFksrwu izokl lq: >kyk- i.k R;kosGha
^R;k*kh ,dnakp tsa ukra tMya ras dk;e
Lo:ikpa- ehyu vlsy rjh rsa ^R;k*P;kkhp
vkf.k fojg vlsy rjh rks ^R;k*pkp- vkk
izdkjs vkrak frP;k thouakr ^R;k*psa dk;eps

33

inkiZ.k >kysa- ijrokpk LikZ >kyk- thouakr


vkewykxz ifjorZu >kyas- kfUr >kyh- euw vkrak
ifgyh euw jkfgyh ukgh- frP;akrhy d.kku~d.kkua
vkiya ifgya :i Vkdya- vkrak tas gks.kkj vkgs]
tsa ?kM.kkj vkgs ras loZ ^R;k*P;k lk{khuas vkf.k
^R;k*P;klkBhap- lk/kudkGakr euw }Sre;
fLFkrharwu v}SrkdMs okVpky djhr gksrh] ijarq
}Sr izrhfr ekoGyh uOgrh- lq[knq%[kkps] ekukiekukps vk?kkr-izR;k?kkr gksrp gksrs- vkk osGha
gk fp=dkjakpk gk e/; izlax ?kMwu vkyk;kosGha varjakrhy oknG ijkdksVhyk xsys^rGeGh fpk ykghijh* vkh fpkkph my?kky
>kyh- varjha rqQku mBys- Dysk gksa ykxysaekyh Eg.krs] ^^r;kijh rks /kuq/kZ:A tkgykls
nq%[ks ttZ:A tSlk xzhedkGha fxfjo:A o.koyk
dkAA** vkkosGha frP;koj rks ik?kuq d:.kk?kuq
xksikGq vksGyk- dk;k kakr >kyh- khryrk
izkIr >kyh- varjakrhy fodkjakpsa rakMo kakr
>kys- vuuqHkwr vkuan izkIr >kyk- n;ha foKku
izdV >kya- ehjk l[khua fiysya tgj vkrak euwfg
izkku d:a ykxyh- lq[k-nq%[k] ekukieku
dke-ks/k ;akP;k iyhdMs rh vkrak tka ykxyh

34

varjax fuoG.kkl lqjokr >kyh- nsgkReHkko


deh deh gksr tku vkRekdkj o`khpk mn;
gksr pkyyk- vgadkjkpk cMxk eksMyk tka
ykxyk- lansg k=wyk ik;h /k:u vkiVaw ykxyhfodYikpk o/kw dsyk- Hkofla/kw Fkkis ekfjykdkGkps Vakxs eksfMys- vkf.k tUee`R;wpsa eLrd
gk.kwu ikj QksMwu Vkd.kkl lqjokr >kyh- ehjk
l[khizek.ks euwfg vej gksr pkyyhvkf.k ksoVh euwP;k fLFkj] fu%lansg] fuHkZ;
vkf.k fuoakr fu:i.kkyk vkrak lqjokr >kyh]
izkjaHk >kyk- e`.e;h iku 132 igkeuwyk >ksai dsaOgk ykxyh rs dGysp
ukgh- tkx vkyh Eg.kts ykSfdd rj vkgsp i.k
lqnhu igkV >kyh- vkRecks/kkph tkx vkyhvKku va/kkj uV >kyk- frph rh fLFkrh] frpsa
rsa euksxr frP;kp kCnakr igk&
^^lxGa foo t.kwa >GkGwu xsya- va/kkj dlk
rks mjykp ukgh- lxGa lxGa /kqowu xsya- fjrh
>kY;sa- y[[k eksdGh- gyda gyda okVya-** -----e`.e;h iku 131^^vla okVya dha] ekkk dikGko:u dq.kh
eksjihl fQjor vkgs- lkjh l`Vhp cnywu xsyhLoIuakrhy lq[k nq%[ka Hkksxhr gksrs i.k nSo;ksxkua

35

tkx vkyh- vu~ vkrak R;k lykryk yoysk


mjyk ukgh-** e`.e;h iku 132vkk ;k vuarkkh ,d:i gksr pkyysY;k
vkf.k >kysY;k euwyk ekstrk ;s.kkj ukgh-^,goh
fu/kkZfjrk usf.kts lks; t;kph-* ek= vfHkizk;
ys[kd dls osMs igk ! rs Eg.krkr]^izFke HksVhar
ca/kq Hkfxuh izsekpa cht :tya-* fp=dkjkpak
lk{kkRdkj vkf.k euwpk vLoLFki.kk ,dkp
dksVhar ?kkyrkr vkf.k rs izse-cht :tY;kpsa
fpUg letrkr- rsa cht :tya dk tGkya rsa
izR;{kp igk]&T;k izFke HksVhar vlk tho?ks.kk
ifj.kke >kyk] viekukpa kY; brda [kksyoj
:iya] Nkrh foa/k.kk;k ck.kakuh brdh ftOgkjh
t[ke >kyh( rsFks gs egkk; Eg.krkr]^izsekpa
cht :tya-* pei.kk vk.k[kh dk; vlwa
kdrks\ gh vorj.ksa igk&
^^ek= fryk cjkscj ?ksu fp=dkjakuk mBokoaR;akuk lakxkoa dha] ldkGh HksVykr] rsOgkpa lxGa
fol:u tk- vkrak eh ekukiekukiyhdMa
iksgkspys vkgs-** e`.e;h iku 131^^vgks fp=dkj] gs lxGa eh rqEgkyk lakx.kkj
ukgh- eqGhp lakx.kkj ukgh- gsa lq[k ek>a ehp

36

Hkksxhu- ek= vkrak ;k kjhj:i fuekZY;kph goh


frrdh fp=sa dk<k-** iku 131gh nksu vorj.ksa Qkj egokph vkgsr- th
fp=dkjakuk euhpsa xwt lakxr ukgha- myV
fuHkZ;i.ksa leksj mHkh Bkdrs vkgs- leL;syk
leksjkleksj rksaM nsrs vkgs- frP;k euha ca/kq-izse
fuekZ.k >kyas vls Eg.k.ks gs xktjikj[khi.k vkgsvkpk;Z Eg.krkr] ^^vKkuizHkoa loZ Kkusu
izfoyh;rsA **
vKkuizHko dk; vkgs\ euwpsa fp=dkjakuk ckxsar
ikgwu piki.ksa] xksa/kG.ksa] ckoj.ksa( ,d {k.kkphp
VHksV] rhfg iqjrh gksa u nsrak piGkbZus ?kjha
;s.ks vkf.k nkjha mHks jkgwu fp=dkjakuh fopkj
Y;koj vR;ar foOgG gksu vJq/kkjk ogk.ksa vkf.k
R;kuarjpsa rsa iznh?kZ Loxr Hkkk.k- gs loZ
O;kogkfjd Vkk vfrk; ;ksXk vkf.k mfpr
orZu vkgs- dqByhfg ekuh eqyxh vkk izlaxha
vxnh vlsp okxyh vlrh--LoRokps]LokfHkekukpsa]
ftoari.kkpsa
gs
fpUg
vkgsykpkjhus]
LokfHkekukwU;rsus] eqnkZMi.ksa thou tx.kkjkyk gk
,d vknkZ vkgs- ek= ;sFks euwpk fiaM vkrak
paMksykpk vkgs- frus Qkj map Hkjkjh ekjyh vkgsT;k xksVhauk vki.k vknkZ Eg.krks R;k ewyr%

37

vKku izHko vlrkr- ;keqGsap vgafokskkP;k


vk/kkjkoj mHkk jkfgysyk vknkZ fFkVk vkgs-^lk;kls
iq.; vftZtsA ex lalk: dka visf{ktsAA vlk isap
;sFks fuekZ.k gksrks- gh Qkj map fLFkrh vkgsfp=dkjakP;k leksj mHkk jkg.kkps /kkMl dak >kyas
ukgha\ vieku-kY; brda [kksyoj dak :iya\
brdh foOgGrk dak vkyh\ O;kogkfjd Hkwfedsoj
gk izup laHkor ukgh vkf.k R;kpsa mkjfg R;kp
tkrhpsa vlrsa- euwdMwufg lqjokrhyk ;k izukyk
O;kogkfjd Hkwfedso:u pqdwu mkj fnys xsys i.k
gh pwd vYikodkkakr fryk mexyh vkf.k
{k.kk/kkr rh dYiuakrhr lkojyh- dqBykfg izu
O;kogkfjd ulrksp eqGh- rks v/;kfRedp vlrks
i.k rlk rks u let.ksa gkp O;kogkfjd cq)hpk
/keZ
vkgsleL;k
O;kogkfjd
cq)hus
gkrkG.kk;kyk .kewfrZ dlk fpeVk ?ksrkr
igk&rs Eg.krkr] You want discipline
because there is fear. vkiyk ewG izu
vlk dha] gsa Hk; dak okVys\ gh foOgGrk dak
vkyh\ ;kpsa v/;kRe Hkwfedsojhy mkj vls dha]
raoojh js raoojh ck/kh gk lalkj
tao j[kqeknsohoj nsf[kyk ukgha cki ckckjs!

38

vkRenkZu -ukgh Eg.kwu Hk; vkgs- Eg.kwu


foOgGrk vkgs- Eg.kwu ekukiekuknh }a}akps
vk?kkr-izR;k?kkr vkgsr- gsa vkRenkZu] gk
vkReizR;;] gh vkRefuBk vkh vkgs dha] gh
T;kps Bk;ha ck.ksy R;kP;k dslkyk <dk
yko.kkpsa lkeF;Z fooakrhy dqBY;kfg khar
ukgh- ^vHk;a oS tuda izkIrksflA tudk rwa vkrak
loZrksijh fuHkZ; >kyk vkgsl- gsa tudfels
vf[ky ekuotkrhyk vHk;nku vkgs- Hk;akrwu
fuekZ.k gksrs R;kyk ^kklu* Eg.krkr- rj
vHk;akrwu fuekZ.k gksrs R;kyk vuqkklu Eg.krkrvHk; Eg.kts fuHkZ;Ro uOgsa- rks lkis{k vFkZ
gksbZy- vHk; gsa vkRE;kpsa Lo:i vkgs- vkRek
}a}jfgr vkgs- Eg.kwu vHk; ;kpk vFkZ ^Hk;kph
vuqifLFkrh*- T;kus gh Hk;kph gh vuqifLFkrh
vuqHkoyh&Eg.kts Hk;kyk d/kh vfLrop
uOgrs] vxnh Hk; okVr gksras rsOgakfg&vlk tks
vHk; >kyk R;kP;k thouakr vuqkklu iokZyk
lqjokr gksrs- euwph vkrak ;k fLFkrhdMs okVpky
lq:a >kyh- fdacgquk rh iqdGlk ekxZ vkewu
xsyh- vkrak myV f;k lq:a >kyh- T;kP;kiq<s
mHkk jkg.kkps rh /kkMl djhr uOgrh R;klaca/kh
vkrak Hk;p mjys ukgha- fpk fuHkZ;] fufoZdkj

39

>kY;keqGsa xMcM.ksa] ckoj.ksa] xksa?kG.ksa laiw.kZ yksi


ikoys- fpkkph voLFkkp ikyVwu xsyhfuHkZ;] fufpar] fuoakr] fujkrZ A
jrysls fpk gjhik;ha AA
HkyHkyR;k Nankusa mxhp fouksnkusp rh foOgGr
gksrh gs fryk vkrak iw.kZi.ksa mexys- ^R;k*,dkkh
,d:i >kY;keqGsa rh ,dnep cnywu xsyhlkekU; tukgwu rh vxnh osxGh] fujkGh gksu
xsyh- vkRelkezkT;kph Lokfeuh >kY;keqGsa k
vkkor nsgkpk laca/k laiyk- ex eku-vieku
dke-ks/k gs dksBwu mj.kkj\ Lor%ps Bk;ha
vkReizR;; vkf.k loZ= rhp vkReizrhfr ^vknkS
czkga vfLe bfr vuqHko mfnrs [kfYona cz
ipkr~* vkh voLFkk vkrak izkIr >kyh- vf[ky
foo gsa ek>sap :i vkgs ;akr fuHkZ;rsus pje
fLFkrh xkByh- ^f}rh;kr~ oS Hk;a Hkofr* R;keqGsa
vkrak ,dRokP;k vuqHkwrhar fp=dkjakuk fHk.kkpsa]
R;akP;kiq<s xMcM.kkpas] xksa/kG.kkpas dkj.kp mjysa
ukgha- kkorkpk fup;ks ck.kyk] vkkorkpk
laca/k laiyk- kjhj:ih fuekZY;kph gohrso<h fp=sa
dk<yh rjh vkrak R;kpsa kqHkkkqHk jkfgys ukgh]
mjys ukgh rj ekukieku] lq[k-nq%[k LikZp dlk
d:a kdrhy\ foOgGrk jkghyp dkh! vls gsa

40

Lokuanke`r vaxizR;axakr [ksGY;koj rsap eq[kkokVsa


ok.khP;k :ikus izdV >kysa( rh okd~] rh fxjk
Eg.kts ^^ nknk ** nknk Eg.kts ca/kq-izse- vfHkizk;
ys[kd egkk;!] rqEgh rGakr mHks jkfgykrfrFksp clk- rsap rqepsa fuoklLFkku- rqEgkyk
mapkojhy gok lksl.kkj ukgh- ;akr rqepkfg dakgha
nksk ukgh Eg.kk ! ek=-----------vkeP;k map fBdk.kha ^nknk* gk kCn vHk;kpk
izrhd vkgs- fpkkP;k }a}jfgr fufoZdkj voLFkspk
|ksrd vkgs- ;sFks izse vkgs vls uOgsa] rj isze]izse
vkf.k izsep vkgs vkf.k R;kph tkrfg osxGh vkgs
^^ tks fiz;wph izk.ksojh ** fdaok
eh vkReoSHkokusa ekkke/ksfp MksysA
ek>safp loZ >kys] ekkke/ks feGkysAA
ek>sa eykfp kksHks] ek>sa eykfp ykHksA
ekkke/ksfp Mksys] rsa ekf>;kfp yksHksAA
vls izse vkgs- vlk yksHk vkgs- vkk izdkjps
tho yko.ksa vkgs dh] ts Hkkokyk ns[khy
v[ksjikosrksa uhVls myxMys ukgh- fp=djakps gs
mn~xkj igk&
^^-rsa fnokha rqepa fp=a dk<w xsyks] rj
rqEgh ?kkbZ?kkbZusa vakr dak iGkykar vkf.k nqljs
fnokh goh frrdh fp= dk<k;ph ijokuxh dak

41

fnyhr rs ek= ekkk /;kuha vkya ukgh i.k eh rsa


rqEgkyk fopkj.kkj ukgh- ve;kZnk gksbZy-** e`.e;h
iku 146- vk.k[kh ,d vorj.k igk&
^^-,d lakxrks] ftFka rqEgh vkgakr] frFkaoj ek>h
dYiukgh ikspwa kdr ukgh euwrkbZ ! T;kpk inj
rqEgh /kjyk vkgakr rks rqepa laj{k.k djk;yk
leFkZ vkgs- R;kua rqeP;k eLrdh ka[kkpk LikZ
dsyk vkgs ! ;srks-** e`.e;h iku 245]246vfHkizk; ys[kdkP;k cqf)eku fp=dkj
ca/kawuk tsa /;kuha vkya ukgha rsa brj lkeakU;akuk
FkksMsp dG.kkj vkgs! gs ,d vorj.k igk&
^^-frua EgVya]^euwrk;] vkt bryh [kqkh
dkkph\* frP;kdMa igkr Eg.kkys] ^dkdh] [kwk
Ogk;yk eqgwrZ FkksMkp igkok ykxrks rqeP;k
lkj[kk- frua dwl cnyhr EgVya] ^vkkp [kwl
vlk th! vkiY;k ?kjha lqdkua uaknk! Hkjrkjkpa
?kjkua mtG djk!* Eg.k.kkj gksrs dha] eh Hkzrkj
dsyk vkgs- R;kpa ?kjk.ka lnSo izdkke; vlra!
i.k fryk rsa dGya ulra-**
vkk Hkwfedsojhy euwpsa izse] frpk yksHk]
frpk loZ= tMysyk tho] frus loZ=kkh tksMysyas
ukrsa let.kkl lokukp vo?kM xsys vkgs- ;k
ukR;kyk daVkGk dlyk rks Bkdp ukgh- lkj[ak

42

jkcr jkg.kkj- vaxh VkWosy lkc.kklfgr Lukukph


r;kjh dj.kkj- >ksirsosGha lqanj fcNkuk ?kky.kkj]
O;ofLFkr LoPN- mkkyk ik.kkpk rakC;k vu~
eksxjhph pkj Qqyafg- vla gsa ukra fooakr loZ=
vR;ar usVdh] ns[k.kh] u;ueuksgj lsok djhr
jkg.kkj- ojP;k vkfrF;kyk Hkqyyk rks ewG
oLrwyk eqdyk- mifuknakr ,d Vakr vkgs]
uxkkjk oktforks R;kyk idMk Eg.kts lxGs /ofu
rqeP;k gkrha ;srhy- R;kizek.ks ;sFkhy vkfrF;
udks ek= ;tekukykp idMk Eg.kts ewG
mxeklg izkIr >kysysa vkfrF; rqEgkyk thoukpsa
;FkkFkZ vkf.k iw.kZ nkZu d:u nsbZy^ r;kps fclkV kCnA lq[ks Eg.kks ;srh osn *
fdaok ^;kLrskak LoSjdFkk% rk,o HkofUr kkL=kf.kA
vkRefuBakP;k LoSj orZukps ykSfdd vFkZ ?;k;ps
ulrkr- rs kkL=h;p ?;k;ps vlrkrHkxokus T;kyk T;kyk LikZ dsyk] R;kpsa
fnO; :ikUrj gksu tkras- vFkkZr~ gs kCnakP;k
ckcrhrfg letk;ps- ^nknk* gk kCn vkReh;rspk
okP; vkgs Eg.ktsp rks bZojkpk okP; vkgslksI;k Hkkksar rsa bZojkpsa uako vkgs- bZojkyk
vk.k[khu dks.k dks.krh uakosa vkgsr! ^^firkgeL;
txrks /kkrk ekrk firkeg%A** nknk] ekeath]

43

lklwckbZ] vki.k& ifr] ckcw&gh loZ ^^R;k**php


ukekfHk/kkusa vkgsr- brD;k :ikusa rh^R;k*yk xkrs
vkgs] vkGfors vkgs] ^R;k*ph lsok djrs vkgsT;kyk vki.k thou letrks rsa thou
uOgsap- mieU;w] ik.kakr dkyoysysa ihB] nw/k
Eg.kwu ihr gksrk- R;kykp rks nw/k Eg.ks! nw/k
Eg.kts dk; gs R;kyk cjsp fnolakuh dGysvkiysfg rlsp vkgs- T;kP;k vkfn-varha tUee`R;w vkgs] R;kyk dak thou Eg.krk ;sbZy\
T;kpk var e`R;war vkgs] rsa thou ukgha( rh
e`R;wphp ,d nh?kZ izf;k vkgs( Hkys rh 50
okkph vlks ukghrj 100 ph- vki.k Eg.krks]
tUe >kY;koj thoukph lqjokr gksrs- gk Hkkkspk
Qkjp lSy iz;ksx vkgs- izR;{kakr TkUe >kyk dha]
,d ,d fnolkus e`R;wdMs okVpky lq:a gksr-s
vki.k jkst izfrfnuha ,dsdk fnolkusa ejrp
vlrks- o;kP;k iapfokhi;ZUr gh xksV /;kuha dak
;sr ukgh\ rj vki.k Qkj FkksMh okVpky dsysyh
vlrsa vkf.k vtwu iqdG fkYyd vlrsR;keqGsa rh tk.kho gksr ukgh vkf.k vki.k thou
txr vkgksr vkk Hkzeakr jkgrks- okLrokr O;;
>kysyh iapohl oksZ thoukph okVpky uOgsa rj
e`R;wdMs dsysyk rks izokl Bjrks- T;kyk tUe

44

vkgs R;kyk e`R;w vl.kkjp( rs vej dls vlwa


kdsy\
fnol mxoyk iqUgka ekoGs] vLrkikBh mn;A
- -fjrsfp Hkjrsa] Hkjysa ljrsa] gk l`Vhpk U;k;AA
e`R;wP;k lkezkT;k[kkyhy thou fdrh Hk;kud
oLrw vkgs ;kph leFkkuk tk.kho >kyh Eg.kwu rs
kqHkeaxy d:u lko/kku gks.kkP;k Hkzeakr jkfgys
ukghr- vxksnjp lko/k >kysvkiY;k thoukph loZ }kjdk ^vga*aoj mHkh
vlrs- kjhj foukkhp vkgs- vkf.k vkRek rj
vej vkgs- rsOgak e`R;w gk ^vga* thoukykp
vlrks- dkj.k vga gk nsgkcjkscjp tUerks vkf.k
nsg ukkakrp R;kpk foukk gksrks- vkiyk loZ
thoukuqHko nsgkgadkjkpkp vlrks R;keqGsa R;kph
v[ksj ifj.krh e`R;wrp gks.kkj gs m?kM vkgsvkRethou gsap [kjs thou vkgs- i.k gsa thou
ykHk.kklkBha vkReizR;; ikfgts- vkEgkyk lnSo
tks vuqHko vlrks rks ^vga*a izR;;kpk- tltlk
vga foyhu gksr tkrks rlrlk vkReizR;; mfnr
gksa ykxrks- ;k izR;;kuarj tsa thou ykHkrsa
R;kyk vkRethou Eg.krkr- rsa fuR;mfnr vkgsR;kyk ekoG.ka ekghr vlr ukgha- ;skwf[kzLrkus
R;kyk Eaternal Life EgVys vkgs- vKku va/kkj

45

uV >kY;koj euwyk vkk vkRe-thoukpk ykHk


>kyk- frpsa thou vkkizdkjsa lathfor dls
>kys\
vkiY;k thouakr fofo/k leL;k vlrkr;k leL;k [kjsrj thou iznku dj.kklkBha ;sr
vlrkr- vkf.k useds gasp vkeP;k /;kuha ;sr
ukgh- vkEgh myVkkp ekxkZusa okVpky djrks,drj vkEgh R;k leL;siklwu iG dk<rks]
vFkok fryk izfrdkj djrks Eg.kts kkL=h; Hkkksar
fryk cGh iMrks- nksUgha cktwauh izxrh daqBhr gksrsfrpk loZrksijh Lohdkj dj.ksa Eg.ktsp leL;syk
leksjkleksj Encounter tk.ks gks;- ;klkBha
izFke ,d rVLFkrk goh vlrs- uarj lkf{kRovkf.k rsa eqjY;kojp thou lkejL; izkIr gksrs^nknk* gk kCn vkf.k euwpsa orZu k lkejL;kph
vuqHkwfr vkgs- gh vuqHkwfr vki.k cktwl
>kY;kfkok; kD; ukgh- ^^ik dfj;s vkSj gfV;s
vkh R;kph ifjHkkkk vkgs- ;ke/;sa Hkksx] vklf]
vgadkj ;akpk vkR;afrd mije >kysyk vlrks
Eg.kts R;akuk d/kh vfLRkop uOgrsa&vxnh Hkksx
dkyhafg&;kpk izR;; ;srks- ex Hkksx gk Hkksx
jgkrp ukgh-^^Hkksxha >kyk R;kxA xhrha xkrak
iakMqjaxAA** vkh voLFkk izkIr gksrs- ex thoukpk

46

ckstk okVr ukgh- rsa txr vlrakfg ,dk foy{k.k


eqrspk vuqHko ;srks- thou gyds-Qqyds okVrsars vkuankpsa vkok:a gksrsa- ;kph gh ,d pq.kqd
igk&
^^ lkjh l`Vhp cnywu xsyh-----------------------------------------i.k fryk rsa dGya ulra-**
e`.e;h iku 132 rs 136vkrak O;kogkfjd Hkwfedso:u dakgha foospu
djrks- ijD;k euq;kyk vkReh;rsP;k Hkkouasrwu
dk; Eg.krk ;sbZy\ gs vfHkizk; ys[kdkus lakxkos;sFks v/;kRekpk izu ukgh- gh vxnh O;kogkfjd
xksV vkgs- fp=dkjakuk euwus vkiysi.kkP;k Hkkousus
nknk EgVys- gh ,d mP; thou-jhr vkgs- ek=
;k egkk;akuk rsFks yxsp ca/kq-izsekpk lk{kkRdkj
>kyk vkf.k R;akuh .k-nkSinhi;ZUr ety ekjyh
okLrfod fp=dkj :i] izfrBk] laifk] ykSfdd
xq.k ;akr fdrhfg JsB vlys rjh ^lekukhys
l[;e~* ;k Vhus ca/kw eku.kkl dakgha leku lw=
vkgs dak\ fp=dkj euwlkj[ks /kjrh fok;ha vikj
ftOgkGk vl.kkjs]^R;k*kh toGhd dsysys vls
vlrs rj ^rq;fUr p jefUr p* ;k U;k;kusa
ftOgkGkkiksVha ca/kq-Hkfxuh ukrsa fuekZ.k >kysa vlras-

47

vls dakgha lekulw= vkgs dak\ ;kpk vFkZ euwus


fp=dkjakuk Hkk Eg.kwup ekuys ;kpk lcG
iqjkok dks.krk rks vkEgkyk nk[kokokfp=dkj rls letrkr] caxY;kyk rls
okVrsa Eg.kwu vkEghfg rlsp Eg.kk;ps dk;\
vkEgkyk ojhy nks?kakphfg cktw ?;k;ph ukgheuwph cktw ?ksu vkEgh fyfg.kkl clyks vkgksr
vkf.k rhp dknacjh ys[kdkph cktw vkgs vkh
vkeph eukseu [kk=h vkgs- jko.kkph cktw ?ksu
jkek;.k fyfg.kkjs egkHkkxfg ;k Hkkjrokkr fuekZ.k
>kys vkgsr- R;akuh fdrh fgMhl izdkj dsyk vkgs
rs cksykosls vkf.k fygkosls okVr ukgh- vfHkizk;
ys[kdkpsa dFku lksToG vlys rjh rs kp oxkr
eksMrkrvkrak ;kckcr euwph Hkwfedk dk; vkgs\
fp=dkj tsa letys R;kyk fojks/k dj.kklkj[ks
foksk dakgha uOgrs- Eg.kwu frP;k varjhfg rsap
vkgs vls letk;ps dk;\ eyk cgh.k Eg.kwu
Eg.krk uk\ Bhd vkgs- eh rqeph rkbZ] rqEgh ek>sa
nknk- eksBh ek.kls rkfod eq|koj vkxzg /kjrhy
i.k fdjdksG xksVhar rh laiw.kZ fujkxzgh vlrkrrh varjha < vkf.k ijekFkZ:iha xw< vlwu ck
O;ogkjakr yksd:<h izek.ksa okx.kkjh vlrkr-

48

^eqykP;k pkyhus pkykos* fdaok ^vHkZdkpslkBha


iarsa gkrha /kfjyh ikVh* vlk U;k; vlrak R;akP;k
;k okx.kakrhy eeZ u vksG[k.kas gsa fopkjkhyrspsa
y{k.k gksbZy dk;\
okLrfod vkk O;hauk ukrsa ulras- R;akuk
ukR;kxksR;akr vMdowu vkEgh vkeph {kqnz eukso`fk
izdV djhr vlrks brdsp- vkh ek.kls dks.kkph
dks.kh ulrkr rjh rh lokph vlrkr- ^^rqdk
Eg.ks tsa tsa cksykA rsa rsa lkts ;k foykAA** vls
frP;k laca/kh fdrhfg EgVys rjh rsa viqjsp vkgseuw v[ksj euwp vkgs&dakgha vkxGh]osxGh]fujkGh
fryk dks.kh cgh.k letrks- dks.kh Eg.krks
lwu vkgs- nqxkZ fryk l[kh ekurs- vkf.k frph
vkbZ fryk eqyxh Eg.krs- rh lxGkakuk ,dtkr
lkj[kkp tho ykors- dks.kkojfg brjkis{kak foksk
izhfr vlY;kpsa iqlVfg nkZu ukgha- ex miVlqaHkklkj[kk R;akrhy ,dp laca/k mpywu rasp
dknacjhpsa izfrik| Bjok;ps vkf.k R;kfok;ha
dknacjh ys[kdkpsa foukdkj.k vfHkuanu djk;ps gk
dqByk U;k;\
vkk jhrhus euw lokph vkgs i.k fryk
fopkjk cjs rwa dq.kkph dks.k vkgsl rsa lakx
Eg.kwu\ ;sFks frP;kfok;ha nqljas dakghafg Eg.kksr]

49

frP;k Lor%P;k Hkwfedspk izu fuekZ.k gksrks vkgsfrph thouakrhy Hkwfedk dks.krh\ ekkk ersa
,dp vkgs-

rh ^R;k* ph

vkgs

cl~ !

gsap osnkUrkP;k Hkkksar cksyk;ps


>kY;kl&
ukga euq;ks u p nso ;{kksA
u czk.k {kf=; oS; kwnz%A
-u czpkjh u x`gh ouLFkks A
-fHk{kquZpkga futcks/k:i% AA
Ikziap vkgs] txakrhy ca/kusa iMyh vkgsr
Eg.kwu thoukusa fujkGs oG.k ?ksrys- ukghrj
m?kMkk vkHkkGk[kkyh mUeqi.ksa fogkj dj.kkjk gk
,d jktgal vkgs- vkIiakuk eh vlsp letrksvkf.k ;keqGsap R;akP;k vkReh; fokskakpsa izfrfcac
vlysyh euw eh ykSfddkFkkZus Lohdkj.ks dsOgakfg

50

ekU; dj.kkj ukgh- ;akr lkfgfR;d Eg.kwu R;akP;k


,[kk|k xksVhyk rMk xsyk rjh gjdr ukgh- myV
vls >kkY;kl eh VkGkk oktohu vkf.k Eg.ksu]
;sFks lkfgfR;d laiyk vkgs vkf.k vkReK mn;
ikoyk vkgseuwph gh ijeksP; Hkwfedk vkgs- vkrak
frpsa tsa tsa orZu gksbZy rsa rsa lkftjs] xksftjs]
mnkk] vknkZ] uSfrd vlsp gks.kkj- tjh rsa ,[kkns
osGha lkekftd ck i)rhar cl.kkjs ulys rjh
R;keqGsa vakrjcSldk yoek=fg dyqfkr gksr ukgharh lnSo vdyafdr vlrs vkf.k jkgrsfg- frP;k
fnO;rsph nhIrh yskek=fg deh iMr ukgh.k rj ijekRekp vkgs vkf.k jk/kk
cks?kkP;k map Hkwfedsoj vkgs- vls vlys rjh
tujhr] ijaijk] yksdkpkj] :<h ;k Vhus ikgrak
vkiyk ifr ^vu;k* vlrakuk .kkkha frpk
dks.kR;kfg Lo:ikpk >kkysyk O;ogkj vlks] rks
leFkZuh; B:a kdr ukgh-dkj.k vls ekuysa tkrsa
dha];|fi kq)a yksdfo:)a ukdj.kh;a uknj.kh;e~A
Hkkxordkjakuh vFkok gfjoakiqjk.kdkjakuh R;akrhay
fnO;Rokpsa fu:i.k dsyas- vkpkjkpsa leFkZu ukghaeuwpsa orZu Eg.kts frpk rks izkjC/kizkIr
O;ogkj vkgs ,o<sp Eg.krk ;sbZy- izlaxha

51

euw,soth nql;k ,[kknhP;k ckcrhar vknkZ u


Bjrak R;kT;fg Bjsy- uSfrd u fnlrak vuSfrd
vlY;kps fl) gksbZy- gsa R;k R;k O;hP;k
izrhoj vkf.k R;k R;k osGsP;k lekt-fLFkrhoj
voyacwu jkghy- ^^fils uslysa dha ukxos gsa yksdh
;soksuh tk.kkos** gk vlk fodYi rqEgh vkEgh
djk;pk- R;kpk R;kP;kkha dakgha laca/k ukgh- rks
osxGkkp fLFkrhar vkgs- euwpk dqBykfg O;ogkj
varjha fofkB /kksj.k Bsu ?kMr ukgh- Eg.ktsp
rks cqf)iqj%lj vFkkZr~ rks oklukRed ukgh- cgqfo/k
iszj.kk gkp frP;k thoukpk Motivation vkgs;keqGsa frP;k O;ogkjkpk tks ,d Pattern r;kj
>kyk vkgs( rksfg frP;k izrhyk vuql:u vkgs^^lka psVrs LoL;% izrs% Kkuoku~ vfi**-xhrkizrhyk izk/kkU; |ky rj euw dG.kkj ukghvkf.k euw dGyh ukgh rj dknacjhpsa eeZ] jgL;]
izfrik| dsOgakfg gkrha ;s.kkj ukgh- ;sFkhy euw
ykSfdd l`Vharhy ukgh- fryk ukR;kxksR;kP;k
ca/kuakr ?kkywu frpsa Lo:i ikgwa tky rj vkakuk
vkEgh ckoGs letwa- jke-Hkjr] .k-nzkSinh gh
e/kqj uhrhph mnkgj.ksa vkgsr- ijarw euw gsa
vfruSfrd fnO; v/;kRekkL= vkgs- ;sFks uhfr-

52

vuhrhpsa] mnkk-vknkkZpsa foospu dj.kkjkyk] rks


vtwu [kkyP;k ik;jhoj mHkk jkgwu cksy.kkjk vkgs
vlsp Eg.kaweuw ,soth fHk izrhph lksuw vlrh vkf.k
fp=dkjk,soth ,[kknk ewfrZdkj vlrka rj gk
laca/k fiz;dj-isz;lh Eg.kwu jkfgyk vlrk vkf.k gs
yksdfo:) >kY;keqGsa ;kfok;ha vkEgh fkO;kkki
fnys vlrs rjh lksuwP;k izdkk;q Kkue;
vakrjfLFkrhiq<s frP;k ;k O;ogkjkfok;haps uhfrvuhrhps rdZ-fordZ ikj yqGs-iakxGs iMys vlrsvkf.k ex fuewVi.ksa ekU; djkos ykxys vlrs dha]
gsa vqr vlwu sk ,dk fnO;rsus izdkkeku
dj.kkjs vkgsokLrfod gsa vlsa fyfg.kkph t:jh ukghijarq vFkakx] vikj vl.kkjh euw] fryk vfHkizk;
ys[kd vkiY;k rksdMkk rkfdZd QwVihusa
ekst.kkl fu?kkys vkgsr- vkf.k R;k ekiuakrwu rs
dknacjh ys[kdkpsa vfHkuanu d: ikgrkr- vFkkZr~
gsa /;kuha ;kos Eg.kwu eh gsa okdMs oG.k ?ksrysHkkousP;k m;ukph R;akuh ppkZ dsyh
vkgs- i.k R;k m;ukph fnkk o Lo:i ;kpsa
R;akuk dkMhpsfg Kku ukgh- ^^tUe ?ks.ks ykxsA

53

oklusP;k laxsA rsfp >kys vaxsA gjh:iAA ;kyk


laiw.kZ ekuoh thoukpsa m;u Eg.krkr- ghu
okluk tku mnkk okluk vkY;k rj R;kyk
m;u Eg.kr ukghr- ^okluspsa cht tGksuh tk;*
gsa [kjs m;u vkgs- ex izu vlk fuekZ.k gksrks
dha] R;kyk HkkoHkkouk ulrkr dk\ vkEgh R;k
ulrkr vls dqBsfg EgVys ukgh- ;sFkyh xkse
osxGhp vkgs- R;kph izrhp Kkue; vlrsrnuqlkj rks okxr vlrks- R;akr ykpkjhpk izu
ukgh- dkj.k R;kP;k HkkoHkkouk Kkukpk lgtkfodkj Eg.kwu vlrkr-^lgt cksy.ksa fgr minsk*
gsa vkkfg jhrhus EkakMrk ;srs& eq iq:k rhFkZ;k=k
d:a kdrks dk\ mkj&rsa lakxrk ;sr ukgh i.k
rks pkyaw kdrks- rks O;k[;ku nsr ukgha i.k cksywa
kdrks- R;kP;k loZ f;k csfld Lo:ikP;k
vlrkr- euw fp=dkjakuk Hkk ekurs dk\ lakxrk
;sr ukgh i.k ^nknk* Eg.kwa kdrs] ^ikBhjk[kk*
Eg.kwa kdrs- vkf.k ;k xksVhapk frP;kkh laca/k
ikspwap kdr ukgh] brD;k yakc rh mHkh vkgsosMkkus dq.kkpk [kwu dsyk dk; vFkok dq.kkyk
nku fnysa dk;] nksUghafg f;akpsa iki-iq.; R;kyk
ykxr ukgh- dkj.k R;kyk Q osM ykxysysa
vlrs- eq O;hpsa Kku gsap y{k.k- f;so:u

54

R;kpsa vuqeku djk;ps ulrsa- vlk tks Kku:i


gksu tkrks R;kpsa laiw.kZp m;u gksrsa- rks Kkuh
gksr ukgha rj rks Kku:ip gksu tkrks- Kku
vkf.k Kkuh vlk Hksn rsFks ulrks- ^,oa oLrwlh
tk.kks tkrkaA tk.k.ksafp oLrw rorkA ex tk.k.ksa
vkf.k tk.krkA dSlk mjsAA ^czfor~ czSo HkofrA*
Kkuh Eg.kts Lo;eso Kku p- R;kpsa o.kZu djrakuk
Kkunso Eg.krkr] ^^rsa pkyrsa Kkukpsa fcacA r;kps
vo;o rsa lq[kkps dksaHkA ;sj ekuqli.k rsa HkakcA
ykSfdd HkkxqAA euq;i.k gh Hkzakfr vkgs vkf.k
Eg.kwup gk ykSfdd foHkkx vkgs] xkS.k vkgs]
uSfefR;d vkgs- R;keqGsa gk eq[;kFkZ let.ks gh
Hkzakfr vkgs vkf.k gsap ;k dknacjhpsa jgL; vkgsEkLrdkP;k ojP;k Hkkxkyk czk.M Eg.krkrvkf.k [kkyP;k Hkkxkyk fi.M Eg.krkr- lgLjkjakr
Eg.kts czk.Makr fko vkgs vkf.k skakr Eg.kts
fi.Makr tho vkgs- fi.M-czk.M-fLFkr thofkokpsa vuknh-fuR;fl)-,sD; vuqHkwrhar ;s.ksa gsa
ekuoh thoukpsa /;s; vkgas- gsa ,sD;] gsa ehyu] gsa
lkejL; Eg.kts n;akr vkfor gks.kkjk fnO;
vkRecks/k gks;- gk cks/k] gsa Kku Vk-;nksP;k vrhr dsoG ~ek= vl.kkjas] R;kpsp
ck izdkku Eg.kts ekuoh thou vkgsa- Kkunso

55

Eg.krkr& ?kfM;spsfu vkdkjsaA izdkfkts tsoh


vacjsaA rsoh fooLQwfrZ LQqjsA LQwrhZph gsaAA dk;
vqr igk! KkunsoakP;k k vksO;k ,desdhauk
feBkk ekjhr vfryxcxhus t.kwa ejkBhP;k
izakx.kakr mrjr vkgsr- vkRecks/k vfrnqyZHk
EgVyk tkrks- [kjsfg vkgs rsa- ^euq;k.kak lgLjskq*
ek= rks vkiY;k ijlnkjha t.kwa ik.kh Hkjrks vkgs
vls okVrs-^^Kkujkt ek>hA ;ksXkakph ekyhA ts.ks
fuxeoYyhA izdV dsyhAA
vkiyk ewG pkyysyk fok; vlk dha] gh
Kkunkk] gk v/;kReHkko vkf.k ;akrwu vkfor
gks.kkjk ekuoh thou-O;ogkj gk vknkZ] mnkk]
uhfr;q vlyk rjh R;kyk uhfr Eg.krka ;s.kkj
ukgh- lw;kZpsa Bk;ha va/kkjkpsa uakop ukgh ex rsFks
izdkkkph dk; ekrCcjh\ va/kkjkP;k lkis{k
vl.kkjk izdkk ! gh vkeph dYiuk vkgs- lw;Z
Vhe/;sa rh fu%lak; pqdhph vkgs- vuFkZdkjh
vkgs- lkkkkL=kP;k Vhuas lw;ZfV ghp lR;
vkgs- vkf.k vkeph fV\ vkEgh cqf)oknkps
fdrhfg <ksy cMfoys rjh] dfYir vkgs- dfYir
l`fV [ksG.kklkj[kh okijkoh- rh [kksVh ukgh gsa
uDdhp dkj.k rh eu-cq)hyk izR;{k izrhr gksrsi.k rh [kjhfg B:a kdr ukgh- dkj.k

56

oLrqfLFkrhar frpk ck/k gksrks- Eg.kwu rh dfYirvkf.k ;kpk varhe vFkZ rh dfYir vlY;keqGsap
vkRe:i vkgs- ^^ekf>;k foLrkjysi.kkpsfu uakosaA
gsa txfp gks; vk?kosAA vFkok dak chtfp >kysa
r:A Hkakxkj fp vyadk:A rSlk et ,dkpk
foLrk:A rsa gsa txAA**
gh map] fnO; vkf.k vqr fLFkrh vkgs;sFks lxGs rdZ fordZ iakxGs iMrkr- ^}Srk}Sr
fooftZrs lejls ekSua ija laere~A* vls gksu
tkrs- gh fLFkrh vuqHkoxE; vkgs- kCnakr] rdkr
fdaok dYiusar rh eko.kkjh ukgha- Eg.kwu lar
Eg.krkr] ^ekSu xk rq>sa jkkhukeA*
;k fLFkrharwu vkfor >kysY;k thouO;ogkjkyk] rks uSfrd vkgs vls Eg.k.ks Eg.kts
R;kps voewY;u dj.ks gks;- R;kP;k JsBRokpk rks
voeku vkgs- lkekU; uhfr fdrhfg mP; vlyh
rjh rh vuhrhP;k lkis{kp izdV gksr vlrs- gh
rkh ukgh- gh lgtLQwrZ vkh vfrLokHkkfod
voLFkk vkgs- ;keqGsa fryk uSfrd Eg.k.ks] gk
frpk xkSjo u Bjrak ve;kZnk] vfou;kpk nksk
;srks- ,[kk|k thoUeqkpk ck vknkZ] mnkk]
uSfrd O;ogkj vkf.k jke-Hkjr] .k-nkSinh ;akpk
O;ogkj gk ckr% tjh leku fnlr vlyk rjh

57

vakrjHkwfedsar] vakrjcSldsar tehu-vLekukpsa varj


vlrsa vkf.k gsa tsa varj vkgs] gh cgqrk lqrkph
tksMh vkgs- gs nqfeZG vkgs- vuUrktUehpsa iq.k
vlsy rjp gsa HkkXk okVkkyk ;sras- xq.kxku ;k
xksBhpsa djko;kl gos- vkh vykSfdd
lgtklgth u fnl.kkjh nqfeZG] nqyZHk euw fpf=r
dsY;kcy ys[kdkyk /kU;okn |ko;kl gosr- k
fBdk.kha R;akpsa vfHkuanu dsys rj R;akP;k Jekpsa
[kjks[kj pht >kys vls gksbZy- R;akuk vfrk;
lek/kku okVsydls uoy vkgs igk! Lor%P;kp
dknacjharhy dakgha Jqfreuksgj mrkjs okphr vlrka
R;akps us= ik.kkoys] [kG~du vJqfcanq vks?kGys(
R;kph vkEgha dakghap n[ky ?ksa u;s dk;\ vkf.k
rkh rh ?ks.kkj ulwa rj ,d xksV vxnh fufOkZokn
vkgs dha] gh dknacjh gkrakr ?ks.kkl vkf.k
ys[kdkus rh HksV Eg.kwu ns.kkl vkEgh vik=
vkgksrvkrak cfgjax ifj{k.kkP;k Vhus ikfgys
rjhfg vfHkizk; ys[kd T;kfok;ha dknacjharhy
eksgd Hkkoca/k] vfHkuanuh; Hkkx Eg.kwu ys[kdkpsa
vfHkuanu d:a xsys vkgsr] rsFksfg R;akph Qlxr
>kyh vkgs- dkh rh igk& euw vkf.k nknk

58

;akP;krhy Hkkoca/k eksgd vkgs gsa ekU;- i.k


;kfgis{kak euw-ekeath gk laca/k vf/kd ljl vkgs;kp laca/kkus izFkeiklwu ekkk eukph idM
?ksryh vkgs- dknacjhP;k ksoVha t.kwa rs rqyuslkBha
,d= eakMkosr brds rs ,d= xaqQys xsys vkgsrR;keqGsa R;akrhy ljlRo udGr okpdakP;k
eukoj Blrs- ^^vlqou ty flap flap izsecsy
cks;h** euw ekeathlaca/kh okprakuk daB nkVwu ;srks]
vJq/kkjk okgwa ykxrkr- ekuork Eg.kts dk;\
euq; izse dls vlrsa R;kph vksG[k iVrs- r:.k oLrwpsa LokHkkfod vls vkdkZ.k
vlrs dha] r:.k r:.kh ,desdakuk feBhar ?ksrhy
fdaok ,desdakP;k ik;koj Mksdsfg Bsowa kdrhy
ijarq Egkrkjh vkf.k R;akrfg vktkjh] yqGh] iakxGh
[kjks[kj frjLdkjkl ik= Bj.kkjh vlrkr- vkk
fBdk.kha eksgd Hkkoca/k fuekZ.k dj.ksa] ;k
fBdk.kP;k vknjkfrF;kpsa euksgj] lqjs[k fp= mHks
dj.ksa ghp [kjks[kj e/kqj dykfr vkgs- vkf.k
ghp xksV fu%lak; vfHkuanu dj.kktksxh vkgseuw ekeathpa dla izse ! dlk ftOgkGk!
dso<h vkReh;rk! ,desdakuk dla tho yko.ka!
fdrh vrwV laca/k ! ;kiq<s fp=dkjakpk laca/k fQdk
okVrks- eyk ;k laca/kkr Qkj eksBh mRdVrk

59

tk.koyh- ;k laca/kk/kkjsa dknacjh ys[kdkyk


okpdkkha dakgha fgrxqt djk;psa vkgs] vls fnlwu
vkys- ;keqGsa miklusP;k ck QyJqrhar ;k
laca/kkyk eh vxze fnyk vkgseuwP;k euha /kfj=hfok;ha vikj vikj
vkgs- gsa /kfj=hpsa osM dk; vkgs\ gsa ,dk kCnakr
eakMrk ;s.ks kD; vkgs- vkf.k rsa rls eakMys xsys
Eg.kts lxGs xqars mdywa ykxrkr- gh thou
fok;d ,d osxGh fV vkgs- gh fV] gk ,d
kCn Eg.kts ^mikluk*- euwpsa /kjrhpsa osM gsa osM
ulwu rh frph mikluk vkgs- fryk rh dqyijaijsus
ykHkyh vkgs- frP;k fo/khfo/kkuklg RkkR;akuh rh
frP;k gokyh dsyh vkgs- mikluspk Qkj eksBk
vkJ; vlrks- rh ulsy rj fujkJ; gks.kkph osG
;srs- vkf.k vls ?kMys rj dso<kfg eksBk O;ki
dsyk rjh t;kpsa uakofg kD; gksr ukgh- vk/kh rsa
djkos deZA vkf.k R;k deZekxsZ miklukAA
mikluslkBha osxGs dakgha djkos ykxr ukgh- rsa
deZp mikluk gksu tkrs vkf.k foksk vlk dha]
gh mikluk lakx-lQG gks.kklkBha czLFkkuha
izLFkku Bsokos ykxrsaeuw gGwagGwa ^R;k*kh ,d:i gksr pkyyh
vkf.k bdMs /kjrh frpk tho dh izk.k >kyh-

60

vkdkk dkslGys] czxksG Hkax ikoyk rjh vkrak


rh frphp okl ikg.kkj gksrh- rsOgak deZ] mikluk
o Kku gh ijLij iwjd vlY;keqGsa ;k frUghaP;k
iw.kZrsar thou /kU; gksrasvkrak ;k miklusph ck QyJqrh dk;
vkgs vls fopkjky] rj rh fooikfGrh gksrs( gh
gks;- fujatukiSyhdMs usu ?kky.ksa gsa rj frpsa
eq[; dk;Z- ijarq ^fookpsa ikyu* gk frpk ck
vuqkafxd ifj.kke vkgs- euwph /kjrhph mikluk
lxGkakP;k HkY;kykp dkj.k >kyh vkgs- frus
dks.kkpsfg FkksMslq)k vfgr dsys ukgh gsa lgt
nk[kfork ;sbZy-1 dqyijaijk lakHkkGY;keqGsa iq=kizek.ksa mHk;
_.k QsMys- vkf.k iq=-drZO; ikj ikMys2 LFkGkfok;ha vkf.k yXukfok;ha dlyhfg
vkoM-fuoM u nk[kfoY;keqGsa iSpk [kpZ u ;srak
vkbZpk dso<k eksBk Hkkj pV~du nwj >kyk!
ukgharj vkk iMR;k dkGakr R;k ekyhusa
dkkP;k vk/kkjkoj gk fkjkojhy Hkkj nwj djkok\
vFkkZr~ ;k ?kVususa vkbZyk Qkj eksBs lq[kh dsysfrph fpark-dkGth pqVdhljlh iqlwu -Vkdyh-

61

-- 3 euwP;k ;k vkf.k brjfg vkp;Ztud


?kVusaeqGsa
lq[kksiHkksxakr
yksGr
jkg.kk;k
btkjnkjakpk tkobZ o nqxkZ ;akP;k thouakr kfUr
?kMwu vkyh- pkj yksdkis{kak fdrh fujkGh gh
O;f! gsa dk; vkgs cjsa ! vls okVwu ;koj
R;akuk iklosGk Mksds [kktokos ykxys vkgs- gas
R;k nks?kakpsa thou <oGwu fu?kkY;kpsa fpUg vkgsa4
vkf.k ljrsa ksoVh]
eqyxk o ck;dks ;akP;k /kfVax.kkkgheqGsa vkf.k
vkiY;k tho?ks.kk vktkjkeqGsa yqGkiakxGk
>kysyk] ,dk dksi;akr fipr iMysyk ,d
nsoek.kwl ! ekeath] R;akP;k thouakr dso<s eksBs
pSrU; vksrys xsys ! t.kwa R;akpk iqutZUep >kykvkrak rs rsap thou uohui.ksa txwa ykxys- R;akP;k
vkkk-vkdak{kakuk uosa vadwj QqVysa- euwP;k :isa
Hkxoarkusp R;akP;k thouakr izosk dsyk- fuLrst
gksu fuekZY;or~ >kysY;k ,dk--nsoek.klkyk
uothou iznku dj.ksa gh euwP;k /kjrhP;k
miklusph lokr eksBh QyJqrh vkgsekeathps gs mn~xkj igk&
^^ek>k fuok >kyk];kpa eyk eqGhp nq%[k ukghaghua vkepa dwG /kU; dsya-**

62

euw-ekeath gk laca/k dlk fueZG] ifo=]


mnkk vkgs ! fpk izl dj.kjk] n; gkyowu
lksM.kkjk] vJw okg.kkl ykowu varj gyds
dj.kkjk vkgs;kp O;kogkfjd Vhus ikgrak] /kjrhfok;ha
ftOgkGk vkf.k pVdk yko.kkja [kksy Hkkofud
n; gha oSfkBsa vlysysa ekeath] fp=dkjkis{kak
vf/kd toGps vkgsr- ex ftOgkGk dksBs vf/kd
vl.kkj gs dks.khfg lgt lakxwa kdsy- vkf.k tsFks
ftOgkGk tkLr R;k laca/kakr mRdVrk] mnkkrk]
eksgdrk dsOgakfg tkLr- vkrak lakxk eksgd Hkkoca/k
dks.krs rs\ vkf.k dknacjharhy vfHkuanuh; Hkkxfg
dks.krk\
euw-ekeath laca/kkyk vfHkizk; ys[kdkps
rsa ^kCntky* useds ykxwa iMrsa- ^^izFke HksVhar
lk{kkRdkj] euwpk vLoLFki.kk] R;kosGha iszechtkpsa
jksi.k] iq<a nks?kakuh dakgha deh ;kruk lkslY;k
ukghr] i.k izsekpk rks o`{k ok<rp xsyk oxSjs-**
euwusa nknkpk dsysyk ikgq.kpkj] vkfrF; vkf.k
R;kpsa usVds] lqcd o.kZu] R;kykp gs egkk;

63

HkkGys vkgsr- vgks] gk dknacjhdkjkP;k gkrpk


eG vkgs- gh dykdqljh rks yhy;k d:a kdrksijarq ;k laca/kk/kkjsa ys[kdkyk okpdkkha dakgha
fgrxqt djk;psa vkgs dk;\ eqGhp ukgha- Bklwu
lakxwa vkEgh- ex gk laca/k dkklkBha fuekZ.k
dsyk\ mxhpp ! ukgha- R;k ikBhaekxs ,d gsrw
vkgs vkf.k rks Eg.kts R;k fp=dkjkP;k] R;k
dykdkjkP;k] R;k foyklfiz; Jheku O;hP;k
ikoZHkwehoj euwP;k O;feokP;k dakgha mToy
iSywapsa okpdakuk nkZu ?kMfo.kkpk- euwP;k
O;fokyk R;keqGsa mBko feGkyk vkgsek= euw-ekeath gk laca/k fpf=r d:u
dknacjh ys[kdkusa ;k vk/kkjsa okpdkkha fgrxqt
dsys vkgs- Eg.ktsp ys[kdkdMwu foksk vkf.k
fofkB thou-ikFks; feGkY;kpk rks jksdMk izR;;
vkgsvkrak euwP;k ;k izkrhHk ewrhZoj frP;kp
Lrks=kusa egkfHkksdklg ;k ys[kukph gh lakxrk&

64

-tsFk-fiz;kph-ijelhekA rks ekyh tk.k vkRek


vlk gk vuar izselkxj] Kku?ku] KfIrek=] v[kaM
naMk;eku vkRejkt ! Ns ! Ns ! gk kCnfg tjk dVwp
okVrks- rh vkReekyh ! rh gywa ykxyh ] Mksywa
ykxyh] cksywa ykxyh - pky.kkl lqjokr dsyh vkgs
vkrak frus ! frpsa uako dk; ekghr vkgs \ euw]
euksjek] e`.e;h- R;k KkuewrhZyk lq[kkP;k fM;k QqVY;krsp R;k ewrhZps gkr >kys] ik; >kys- rsa Kku eqjya] Qkj
Qkj e/kqj >kya- vkrak R;kyk ,dVkkyk djesuk >kya!
R;kua ^nknk* gsa nqlja uako /kkj.k dsya- nqxkZ gsa frlja] ckcw gsa
pkSFka] ekeath gsa ikpoa( ;kuarj lgkoa] lkroa] vkBoavla[; uakoa /kkj.k dsyh ! vkrak rsa [ksfG;k cuya ! vla
[ksGk;yk ykxya dha] lakxrk lks; ukgha- lq[ka lq[kkP;kp
?kjha HksVk;yk vkya- d/kh rsa ^nknk* >kya] R;kua xq.kxku
djk;yk lqjokr dsyh- d/kh rsa ^dkdh* gksu dkSrqd d:a
ykxya- d/kh rsa ^ckcw* gksu cMok;ykp ykxya&gkrha
dkBh ?ksu- ^ekeath* >kya] HkkjkoysY;k var%dj.kkusa
VqdqVqdq igk;yk ykxya- xaerp lq: >kyh- vkuankpk Hkyk
eksBk Mksg fuekZ.k >kyk- R;koj vkuankP;k ykVkoj ykVk
mlGwa ykxY;k- lq[ka nq.kkoya- Kkup Kkukph mikluk d:a
ykxya] lsok d: ykxya- R;k Kkukyk yksd ek= Eg.krkr]
,d vknkZ Hkfxuh vkf.k rh th mikluk lq:a >kyh] lsok
lq:a >kyh] R;kyk yksd Eg.krkr] vknkZ uSfrd O;ogkj]
vkfrF; vu~ lRdkj- yksdakpk gk HkzfeVi.kk] nqlja dk;!
vkEgh rks ykSfdd foHkkx letrks- nq%[k ,o<sp dha]
vkepsa gsa cgqHkkXk R;akP;k ufkcha ukgha-

65

ekuuh; vkIiklkgsc]
vkiY;k ;k dknacjhoj nh?kZdkG] vR;Ur
[kksyoj tku fparu dsys] R;kpsa izrhd Eg.kwu
ek>sa gsa loZ ys[ku vkgsa- ^e`.e;h* ekkk thouakr
dk;eph clwu xsyh- thoulkFkh p >kyh rh !
vkrak frpsa loZdkG xq.kxku dj.ksa gsa ekkk
thouakrhy vusd ozrakrhy ,d ozr gksu jkfgysa
vkgs- How to read it Eg.kts dknacjhpsa okpu
dls djkos ;sFkiklwu lk/kdkP;k voLFkk vkf.k
fl)kph fLFkrh ;sFkikosrksa eh vusdakuk letkowu
lakxr vkgs- gh Kkusojh izosfkdk okpk Eg.kts
Kkusojhar mke xfr gksbZy] vkk kCnakr eh
iqdGakuk lqpforks vkgsvkrak dknacjhpk izR;{k jlkLokn vFkok
jlxzg.k ;k Vhus n;akr ,o<s nkVys vkgs dha]
rs fyfgrk dls ;sbZy gk eksBkp isap vkgs- ;sFkas
[kjh dlksVh vkgs- [kwi /kMiM dsY;koj ;kckcr
vls Eg.kkos okVrs dha] vkEgakl fyfg.kkl lakxw
udk] gak] cksy.kkl lakxk- okjseki cMcM d:arsfg vkeP;klkj[ks csrkckrh yksd leksj vlrhy
rsOgak- dknacjh ys[kdklkj[ks leksj vlY;koj
rkh cMcM dj.ks Eg.kts dkMokrhus lw;kZyk

66

vksokG.kkpsa iznkZu dj.kklkj[ks iksjdVi.kkps


gksbZy- fyghr vlrak fdrh,d izlaxha vls okVrs
dha] R;k lkSan;ZLFkGakrhy lkSan;Z myxMwu nk[kokos
dk lkSan;Z fufeZrh dj.kkjk fnBkosy Eg.kwu R;kph
V dk<koh ! dk; djkos cjs ! ek= ter
dakghap ukgha- vleFkZ ys[k.kheqGsa euakrhy euksjFk
euakrp y; ikorkr vkf.k mjrs pqViqV- ^mRi|Urs
foyh;Urs nfjnzk.kak euksjFkk%AA* kCn-nfjnzkkph gh
dsfoyok.kh voLFkk vkgs- ek= brds loZ vlwufg
jlkLokn kCnakr dlk eakMyk tkrks gsa eyk rjh
,d dksMsp vkgs- xkoa] ukpkoa] mMkk ekjkO;k]
vksjMkoa] daB nkVwu ;kok] jMjMwu eu eksdGa
djkoa] Hkys Hkys kkCckl! Eg.kwu ,desdakP;k
gkrkoj VkGkk |kO;kr] fouksn ?kMY;kl eueqjkn
galkoa] HkO;-fnO; ykHkY;kl R;akr gjiwu tkoa
fdaok ;k dknacjhpk fLFkjHkko tks Hkfjl] R;akr
voxkgu djkoa] rkFkZ Ogkoa vkf.k gh fopkjlaink] gh lkSan;ZdGk fuekZ.k dj.kkjkpa eukseuha
mnaM dY;k.k fparkoa cl~- ;kijrsa eh ckiMk dk;
d:a kd.kkj ! dakghafg d:a kd.kkj ukgha- ek=
,d vok d:a kdsu&
^^osMk >kyks eh ro Nansa] eh xkrksa ukprksa vkuansa**

67

Ekkuuh; vkIiklkgsc]
ljyh kCnakph [kViV A
dsyk dknacjh-Hkko LiV A
>kyk jktekxZ uhV A
xzaFkjlkLoknukpk AA
gsa rqEgaklkBha ukgh dsysa A
ts dha] vKkuiadha :rys A
vFkok vU;ekxhZ Hkzeys A
xzaFk-HkkokFkZ lksMksuh AA
ukdGs T;k jgL; ije A
Eg.kwuh R;kfxrh gk xzaFk fu:ie A
R;krsa cks/k gksbZy lqxe A
gk fookl efua tkyk AA

68

eh rks ean vYierh A


ukgh ys[ku-f;sph gkroVh A
kCn-dGk] lkSan;Z-fV A
gs fg ukgh etikkha AA
rjhfg f/kVkok dsyk cgqr A
euha Lejksuh Jh j?kqukFk A
rSlsfp vkiqys vkfkoZp A
Eg.kksuh iSy mrjyks AA
vkiqY;k Fkksfjospsa dfjrk Lej.k A
ek>sa y?kqRo xsys gkjiksu A
lelek la;ksx gksoksu A
v[kaM v}Sr tkgyas AA

69

,sls vki.kk d:uh oanu A


fnO; ^euw*rs n;ha lakBowu A
vkse~ rr~ lr~ ,sls onksu A
ldy czkiZ.keLrq AA
ch- vkj- Bksacjsfnuakd % 8@10@1972
Lakiznk;fojfgr KkuoSHko gs 70rs 80 VDds vak/kGsa
vlras- i.k laiznk;fg /kM jkfgys ukghr- lxGs
laiznk; e`rizk; >kys vkgsr- ;kpsa dkj.k ftoar
O;hapk vHkko- ;kpk ifj.kke Eg.kts vk/kqfudakps
laiznk;fojfgr izcks/kukpsa caM mHks jkfgysa vkgsalukrU;akuh vkt?kMhyk vla[; laiznk; iqV dsys
vkgsr] rh fuOoG lwt vkgs vkf.k R;akr
vkSipkfjdrk brdh ijkdksVhyk xsyh vkgs dha] rks
iw.kZi.ks fucqZ) dk;Ze gksu jkfgyk vkgs-

70

;k ekkk Hkk; vFkok Vhdsar rqEgakl okjdjh


laiznk;akrhy Hkf vkf.k Kku ;akP;k mToy
Lo:ikpas nkZu gksbZy- Hkkxorakr ukFk Eg.krkr&
oanq vkpk;Z kad: A tks dk xzaFkkFkZ foosd prq:A
lk:u deZBrspk fopk:A izcks/kfnud: izdkkykAA
gs [kjs izcks/ku- vk/kqfudakpsa izcks/ku csvdyh vkgsvkf.k lakiznkf;d izcks/kukyk fuOoG rksaMikfVydhpsa Lo:i vkys vkgsa- R;akr ftoari.k
jkfgysa ukgha-

You might also like