IRISLEABHAR

MHANUAD
2013

in eagar ag

PDRAIG FIANNACHTA

ANSAGART
An Dseart
An Daingean
2013

Na hdair 20 13

ISBN 978 1 90 38 96 -80-0

ISSN 0 791 4709

Foilsodh le cabhair airgid Fhoras na Gaeilge

.
'

"."
""
Foras na Gaeilge

Dathchldir an Bhreatnaigh a chligh

Clr
Focal n bhFear Eagair...........................................................................1
An tlarchilneachas i bhFilocht an Rordnaigh agus Senghor

. . . . .

. . . . . .

Caitrona N Churtin

Anois Tacht an Eala : Lirmheas.......................................................... 75

LiamPrt

Mo Chuimhn Cinn 10........................................................................ 106

Pdraig

Fiannachta

Caibidil18 de Ar drywydd

Waldo; i nGaeilge leP.

F.

. .2 01

. . . . . . . . . . . . . . .

. .

Hefin Wyn

Dnall Mac Amhlaigh (1 92 6-8 9) agus Gaeilge na hOibre.................211

LiamPrt

Mirtn Direin i mBaile tha Cliath..............................................22 9

LiamPrt

Glac Beag Dnta

Pdraig

244

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Fiannachta

Nollaig Thar lear; Do Bhrian mo Chngas; Tr Chros ;

Do Shultan agus Lse; Toms sa Mhainsar Oche Nollag
Mar a Searas Mhaigh Nuad......................................'........................25 8
Idem

Maigh Nuad agus an Ghaeilge

Sen

hineachin

. . . . . . . .

. .. . ...

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . .

. .

. . . . . . . . .

. . 276

. . . . . . . .

Focal n bhFear Eagair

Darfaidh cuid dem' litheoir liom go bhfuil s thar am agam ir as an

eagarthireacht. Scorfainn d bhfaighinn comharba. Is lir nach easpa
bhair a chuirfidh deireadh leis an iris seo. Nl ar mo chumas

bhfaighim uaim fhin is dhaoine eile go lir a chur i gcl. Nr mhr

an nire n foilseofa, abair an chad aiste anseo fhochim g go
luath. T sil agam go mbeidh s buoch dom blianta nos faide anonn
agus cil uirthi mar lirmheastir-t's agaibh n taitnonn an focal
iasachta d n nGrigis trd an bhFraincis liom. Cuirg filte roimh
Chaitrona N Churtin, gaol gairid go leor do Jeremiah ciliil Curtin
an baloideasir aithnidiil Mheirice a bh mar bhar linn agus mar
chad bhar foilsitheoireachta ag iris eile fs a rabhas mar eagarthir
uirthi n gur chuaigh s in ag,

Iris na hOidhreachta.

Fuair Sen

hineachin a bhunchim i Maigh Nuad. Rinne s staidar d'iarchim

faoin nDr. Damian Muir, beannacht D leis, agus is in Ollscoil na
hireann M Nuad a fuair s an iarchim M. Litt. ; caibidil as a thrchtas
ina chomhair sin at anseo aige. T aithne agaibh ar na scrbhneoir eile
go lir san uimhir seo den Irisleabhar seachas Hefin Wyn an Breatnach
a dtrchtaim fin air sa ramhnta a chuirim le mo leagan Gaeilge ar
shliocht as a Ieabhar ar an bhfiIe WaIdo Williams.

Le heagla n cloisfeadh sibh faoi ehuid de na leabhair is dana a

d'fuoilsigh na Foilsitheoir An Sagart, seo daoibh fgra beag faoin an
d eheann is dana :

Dh chlog ag bualadh:

86 lch, bog le cldaeh ealaonta. Louis

Mulcahy. ISBN 97 8 1 -903 896 7 9 2. An Sagart, An Daingean, 2 012.

12.
T eil ar Louis Mulcahy mar photadir ealaonta agus eim oinigh
doehtra bronnta air d rir sin. T spis aige san fuiloeht na ige
agus t a ln dnta Barla agus Gaeilge foilsithe aige. Is seo a ehad
leabhar, a ehad ehnuasaeh agus sin i nGaelainn. An dn a thugann a
ainm don leabhar, noehtann s tuiseint an dair do leochaileaeht r
dteanga. An tuiseint sin faoi deara d a ehinnti gur ehun tairbhe na
teanga a raghadh a theaeht inr mease ar an nGrig i gCorca Dhuibhne.
Bh d'umhlaocht ann dul ar ais ar seoil faoi thogha minteora, Mirn
Firtar, beannaeht D li, mar a deir s i bprs ar an gead leathanaeh.
Thit Louis i ngr le Corea Dhuibhne, a shlibhte, a fuaillteaeha, a
fuarraige, a dhlra ioldathaeh, agus a

dhaonra iltritheaeh. bhar

filoehta iad seo go lir aige agus a ehile is a ehlann ehomh maith. Is
seoda solite na dnta seo a iompraonn a n- ille is a smaointe go
lonraeh.

Scairt Feithide:

XII+218 leh, crua agus le healan. Ko Un, rogha dnta;

Gabriel Rosenstoek a ehuir i nGaeilge. ISBN + 1 -903 867 8 5.

2

An

leis

Sagart, An Daingean, 201 2. Cuirfidh inne a ligh

an

Athair

Pdraig

ldir dh Shaol

Murch spis bhreise sa leabhar

neamhghnthach seo. Chaith an file raidhsiil seo tamall san oilen

beag ina raibh an tAthair Pdraig ina shagart pariste agus gur thug s
an- chur sos ar an oilen d agus ar an saol ann chur i gcomparid le
Corea Dhuibhne mar a bh ina ige fin. Cuireann Gabriel Rosenstock
an file Ko Un, a shaol, agus a shaothar i lthair go slachtmhar sa
Ramhscairteadh. Is filteach bromhar a labhrann an file fin sa
chnuasach fiaI seo. Maisonn Ko Un fin agus Ko eile an leabhar le
healan bheo shamhailteach ioldathach agus clitear na pictiir go
soilir anamil. Chuirfeadh Cuid a Tr,

Dnta Dhon an Domhain,

leabhar taistil neamhghnthach a las le dana,

To a Mountain in Tibet,

i gcuimhne duit, ach is tuisceana dar na ndnta seo. N bhraithfe leis

gur aistri at sa leagan fuinte a chuireann Gabriel de scoil INNTI os do
chomhair.

T sil agam go mbeidh filte le cur agam roimh aist scolir dh

ollscoil Mhaigh Nuad sa chad

lrisleabhar

eile. Nuair a bhos fin ar

deoraocht i gCoimr fad fuaireas, is cuimhin liom, mla mr leabhar

le lirmheas n Dr. McGarry, eagarthir
feel of print,

'

The Furrow, 'to give you the

mar a dirt s. Ba mhaith Iiom cabhr sa tsl canna le

scolir ga.
Pdraig

Fiannachta

Sa Dseart dom, 18-11-2012, An Daingean, Co. Chiarra.

An tIarchilneachas i bhFilocht
Sengor agus an Rordnaigh
Caitrona N Churtin

Bunaithe ar mhiontrchtas do chim BA onracha sa Ghaeilge agus

sa jhraincis in Ollscoil Luimnigh

An Ramhr

De rir an Tuamaigh, chum Sen Rordin "roinnt de na dnta is fearr

a scrobhadh in irinn lenr linn" ( Tuama, 1 975: 3). Gaireann Daniel
Delas an teideal

l
"le Matre de langue"

do Senghor (Delas, 200 7), agus

de rir Cohen, b'fhathach intleachtil Senghor i saol na hAfraice agus

i saol na Fraince san fhichi aois (Cohen, 1 991 : 532).

T s mar aidhm ag an aiste seo filocht na beirte fil a chur i

gcomparid lena chile, ag dri ach go hirithe ar thrithe an
iarchoilneachais at le brath ar a gcuid saothar. Ach c hiad na fil seo?
Cn tionchar a bh acu ar fhilocht a linne? Sa ramhr seo, danfar
achoimre ar bheathaisnis na bhfil agus

ar an gcomhthacs

scrbhneoireachta a bW acu. Ansin, imlneofar struchtr na haiste. T

ailt phris scrofa ag an mbeirt fhil seo chomh maith, ach n dhreofar
1

An mistir teanga.

orthu anois.

N dhreofar ar shaol polaitiil Senghor aeh an oiread.

Beidh an anails ehomparideaeh bunaithe ar rogha dnta

na

enuasaigh de dhnta D Rordin thosluaite agus na enuasaigh dnta a

Chants d'Ombre

leanas Shenghor:
thiopiques

(19 56),

Lettres d'Hivernage

Nocturnes

(194 5),

Hosties Noires

(1961), Poemes

(1973) agus

Divers

lgies majeures

(1948 ),

(dta difrila),

(1979).

B'fhile Seineaglaeh Lopold Sdar Senghor. Rugadh i Joal (baile

i Seineagil) 9 Deireadh Fmhair 1906 agus bh s mar bhall den
ghrpa eitneaeh

srere

agus d'irigh leis an

(Kesteloot, 198 7). Chaith s a ige i Seineagil,

baccalaurat2

a bhaint amaeh i Dakar sa bhliain

1928 (Kesteloot, 198 7). Fuair s deontas oideaehais, agus d'imigh s

go Pras ehun freastal ar an ollseoil, aeht eiseeaehtil i mease
Seineaglach na haoise sin (Beier agus Moore, 1963). B'ann a bhuail
s le Lon Damas, fear Ghuin na Frainee, agus le hAim Csaire n
Martinique.
Fi nrbh it dhoieheallaeh don lueht gorm an Fhraine san aois sin, bh
eomhshamhl eultrtha ar sil, is sin le r, gur glaeadh leis gur eheart
don lueht gorm a bheith eosil leis na Franeaigh agus aithris a
dhanamh orthu thaobh ada, eainte agus nsanna de (Jones, 1971).
Bh an eomhshamhl eultrtha seo mar spreagadh don ghluaiseaeht
litroehta Ngritude, toise gur spreag s smaoint faoi fhor- fhinilaeht
an dhuine ghoirm.

Ar

eheart d dearmad a dhanamh ar dhath a

ehraieinn? Nrbh fhearr d a bheith mar dhuine gorm lena chultr fin

Scrd ag deireadh an oideachais dara leibhal.

in ionad a bheith mar dhuine "neamh-bhn" ag teacht le caolchead go

tr eile (Beier agus Moore, 1963)? De rir Senghor, is Ngritude an
oidhreacht chultrtha, an saibhreas daonna agus go hirithe an spiorad
at ag an sibhialtacht ghorm-Afracach (Jones, 1 971), agus rinne an
ghluaiseacht litrochta Ngritude iarracht chun na gnithe sin a aithint
agus a chur chun cinn. Aithntear Damas, Csaire agus Senghor mar
aspail na gluaiseachta Ngritude agus t trithe an Ngritude le sonr ar
fud a gcuid filochta (Beier agus Moore, 1 963).
Bhain Senghor an agrgation de grammaire3 amach, acht mhr
scolaoch, agus b' eisean an chad Afracach a bh ina mhinteoir
meanscoile (n lyce) sa Phrainc (Jones, 197 1). I ndiaidh trimhse in
arm na Praince le linn an Dara Chogaidh Dhomhanda, toghadh Senghor
mar fhear ionaid na Seineagile don Assemble nationale constituante
[an Tionl Bunreachta Nisinta], tionl a dhrachtaigh an bunreacht le
haghaidh Ceathr Poblachta na Praince ( 1 946- 1 958) (Jones, 1 971). Ina
dhiaidh sin, thinig blth ar a ghnomhrim pholaitiil, agus nuair a
bhuaigh an tSeineagil a neamhsplechas i 1 960, toghadh mar
uachtarn na tre (Kluback, 1 997: ix). Lean s air ag scrobh agus ag
cumadh dnta ar feadh a shaoil. Puair Senghor bs sa bhliain 200 1
(Vaillant, 2002).
B'fhile ireannach an Rordnach, agus saolaodh 3 Nollaig 1 9 1 6 i
mBaile Bhuime (Breathnach agus' N Mhurch, 1992). Cailleadh a
3 Is scrd iomaoch an agrgation de grammaire. M ironn le duine an

chilocht seo a bhaint amach, is lir go bhfuil ard-chaighdan bainte amach aige i
ngramadach na Fraincise (n sna seanteangacha), agus mar sin t cead aige a bheith
ina mhinteoir menscoile.

athair leis an eitinn nuair nach raibh an Rordnach ach deich mbliana
d'aois ( Rordin, 1 985). Mnonn Coilein dinn gurbh iad "na tr
n ba thbhachta a bhain d ina shaol [ . . . n] Baile Bhuime a fhgil, an
eitinn a theacht air, agus bs a mthar" ( Coilein, 1 985:4). D'fhg a,
mhuintir Baile Bhuime i 1932, nuair a d'aistrigh siad go hlnis Cara.
Bhain an Rordnach scrd na hArdteiste amach i 1 936, agus thosaigh
s ag obair i Ralla na Cathrach i gCorcaigh ( Rordin, 1 985) . ,
Thinig an eitinn air i dts 1 93 8, agus chuir s tr thrimhse mhra
breoiteachta de idir 1 93 8 agus 1 9 5 1 (Breathnach agus N Mhurch,
cis fhulaingthe d a bh mar thama ina chuid filochta go
minic. Thosaigh an Rordnach ag cumadh dnta uair igin idir 1 935
1 992: 1 34),

agus 1 93 8 (Breathnach agus N Mhurch, 1 992). Fuair a mhthair bs i

1 945 . Mar a mhnonn an Tuamach dinn, d'fhoilsigh s Adhlacadh
Mo Mhthar sa bhliain sin,

agus is cid an din seo, a darfainn, a d'fhuascail an fhith

ann, a leag cib bacanna teanga n sceolaochta a bh chosc,
thug neart d scaoileadh le samhailteacha as ochtar a aigne; a
chuir air cumasc a dhanamh, faoi strus, idir na gnithe iasachta
agus na gnithe dchais at ina chuid filochta.
( Tuama, 1 978 :4)
Thug an Rordnach a chad turas ar Dhn Chaoin i 1 950, it inar
chothaigh an pobal an teanga agus an fhilocht agus a bh mar
spreagadh eile d chuid filochta ( Rordin, 1 9 85). Foilsodh an
7

cnuasach dnta Eireaball Spideoige sa bhliain 1 952, agus ceann eile,

Brosna,

i 1 964 ( Rordin, 1 985) . D'irigh s as a phost i Ralla na

Cathrach i 1 965, agus fuair s post mar chntir pirtaimseartha i

gColiste na hOllscoile, Corcaigh i 1 969 (Breathnach agus N Mhurch,
1 992). Bh s ag scrobh go rialta in The Irish Times 29 Feabhra 1 968
amach (Breathnach agus N Mhurch, 1 992), agus lean s air ag
cumadh dnta chomh maith. Foilsodh Lnte Liomb, cnuasach eile
dnta, sa bhliain 1 97 1 . Cailleadh i 1 977, agus foilsodh cnuasach
amhin eile d chuid dnta i 1 978, Tar is mo bhis ( Rordin, 1 985).
Scrobh Frank O 'Brien faoi thbhacht Mhire Mhac an tSaoi, Mhirtn
D Dhrein agus Shein D Rordin i bh:(ilocht na hireann ina
leabhar Filocht Ghaeilge na Linne Seo, ag r gur chruthaigh na fil sin
"go mb'fhi an tiaril agus an sclbhaocht a caitheadh leis an teanga"
(O'Brien, 1 978 : 1 1 0).

Dirt Breathnach agus N Mhurch faoin

Rordnach:
I dtuairim a ln lirmheastir is Sen Rordin mrfhile
Gaeilge na linne: t cuid acu a dhearbhaonn gurb eisean is fearr
aimsir D Bhruadair i leith.
(Breathnach agus N Mhurch, 1 992: 1 33)
Is lir bheathaisnis na bhfil go raibh tionchar mr acu ar fhilocht
a linne. De rir Ashcroft, Griffiths agus Tiffin, danann an tarma
'iarchoilneach' tagairt don saol cultrtha ar fad a raibh tionchar ag an
bprisas impiriil air (Ashcroft et al., 1 989: 2); mar sin, is lir go
bhfuil saothar na beirte fil seo mar chuid den fhilocht iarchoilneach
8
b,,

______

chomh maith, mar b'fhil iad araon

thortha coilnithe. Scrobh an

bheirt acu i ndiaidh neamhsplechais a dtortha, agus scrobh Senghor i

rith trimhse an choilneachais fin chomh maith. San aiste seo,
cuirfear filocht an Rordnaigh i gcomparid le filocht Senghor, agus
dreofar ar thrithe an iarchoilneachais at le brath ar a gcuid saothar.
Sa cheathr toinn den trchtas, danfar anails ar thama na deoraochta
i rogha dnta n mbeirt fhil. Sa chigi chigi roinn, scrdimid fonn
na bhfil filleadh ar cheantair a sinsear agus ar a gcultir dhchais mar a
lirtear ina gcuid dnta. I roinn a s, danfar anails ar an mtissage
.

culturel4

at le sonr sna dnta, is sin le r, tionchar an mheascin

cultr a bh ag na fil ar a gcuid filochta, bodh an tionchar sin go

comhfhiosach n go fo-chomhfhiosach. Danfar scrd ar rogha teanga
na bhfil chomh maith. Danfar iarracht trd trd sos a fhil amach an
as gnithe den chomhthacs iarchoilneach a d' eascair na comparid
agus na codarsanachta at le sonr idir filocht na beirte.

4 Is tarma Fraincise seo. Is ioma br at leis an bhfocal, mar shampla, mnonn

Jayne O . Ifekwunigwe dinn go gcuireann an focal coincheapa ar ns 'luasc,'
'bragn,' 'paradacsa,' 'hibrideacht,' ' cril,' ' ilteangach,' ' heitribhascna' agus
'i1chultrthacht' in il dinn (Ifekwunige, 1 997 : 1 3 1). San aiste seo, beimid ag baint
sid as an bhfocal mar chomhchiallach de chros-solracht chultrtha (an hibrideacht).

2.

Lirmheas na Litrochta

T s mar aidhm ag an roinn seo achoimre a dhanamh ar na foins at

ann faoi lthair a bhaineann le hbhar. T na foins go flirseach faoin
bhar seo, mar sin D dhanfar ach achoimre ghearr ar na promhfhoins.

\
ar na foins a bhaineann le A:

I dtosach bire, danfar breac-chuntas

comhthacs, beathaisnis agus saothair na bhfil.

Ansin, danfar

scrd ar na foins faoin teoiric iarchoilneach.

2.1:

Beathaisnis agus Clra an Rordnaigh

T clra filochta an Rordnaigh ar fil i bhformhr na bhfoins faoina

shaothar. Tugann an Tuamach achoimre ghearr dinn ar an nuafhilocht
agus ar an nglin nua fil in irinn i ndiaidh 1 939 ( Tuama, 1 978). De
rir an Tuamaigh, bh tuiscint ag na fil seo ar chrsa Eorpacha a linne,
rud nach raibh ag fil na hireann n 1 7 haois anuas ( Tuama, 1 978).
Ba bhall den ghlin nua seo an Rordnach, agus t tionchar na
hEorpa le sonr go forleathan ina chuid filochta.
Is a dhanann filocht shuaithinseach d chuid filochta n gur
oir an fuadar idimisinta seo do chruth faoi leith a aigne, is go
raibh cumas a lirithe aige ar shl nua neamhchoitianta
dhchasach.
Tuama, 1 978: 1
Tugtar sampla den tionchar seo dinn i leabhar Eibhln Nic Ghearailt,
Sen Rordin agus n Striapach Allrach J

10

(Nic Ghearailt, 1 988).

Plitear an caidreamh a bh ag an Rordnach ar chigear

mrscrbhneoir sa Bharla: W.B. Yeats, Hopkins, Ibsen, Blake agus
Becketi.
Tugann a ln dar agsil cuntais ar bheatha an Rordnaigh dinn
chomh maith. T beathaisnis liteartha an Choilenaigh againn, Sen
Rordin: Beatha agus Saothair,

leabhar a dhanann iarracht "ar

shaothar duine a fheiceil i gcomhthacs a shaoil, agus an saol a

fheiceil i gcomhthacs an tsaothair" ( Coilein, 1 985 : xi). Chuir
.Roinn na Nua-Ghaeilge i gColiste na hOllscoile, Baile tha Cliath,
sleachta beaga dhialann an Rordnaigh i gc1 i 1 985, agus t
croineolaocht a bheatha ar fil sa leabhar sin chomh maith ( Rordin,
T croineolaocht eile ar fil san irisleabhar Comhar
Bhealtaine 1 977, agus t c1r saothair an Rordnaigh ar fil ann chomh
1 985).

maith (N Dhorcha, 1977: 1 9).

T beathaisnis achomair an

Rordnaigh ar fil i ramhr leabhair an Tuamaigh, Fil Faoi Sceimhle,

agus dantar trcht ar shonra beaga eile bheatha an fhile chomh maith
le hanails ar a chuid dnta trd an leabhar ( Tuania, 1 978). Tugann an
Coilenach agus an Tuamach eolas dinn faoi thionchar clra an
Rordnaigh ar a chuid filochta, mar shampla, tbhacht na scalta
Fiannaochta a insodh d ag teach a sheanmhthar ( Coilein, 1 985
agus Tuama, 1 978). Tugtar an clra teanga dinn go minic chomh
maith, mar shampla, nr chainteoir dchais an Rordnach, ach gurbh
an Ghaeilge "an teanga ba shaibhre is ba chumasa go mr fad ar
bhala daoine sa diche" ( Tuama, 1 978:2). T achoimre chruinn ar
11

shaol an Rordnaigh ar fil i sraith beathaisnis Breathnaigh agus D

Mhurch, Beathaisnis a tr, chomh maith (Breathnach agus N
Mhurch, 1 992).
Is fidir cuntais phearsanta ar ghnithe de shaol an Rordnaigh ,
lamh chomh maith, mar shampla, aiste Shamuis D Choigligh)
('Shaun agus Shem'), aiste D Dhlaigh ('Sen') ( Dlaigh, 1 98
1 43),

agus in aiste D Mhurch ('Ag Cabaireacht sa tSaol') ( Murch,

2008: 1 1 ).

T na haist seo thuasluaite ar fil sna cnuasaigh Tar is a Bhis,

curtha in eagar ag Mirad N Loinsigh (2008), agus An Duine is Dual,
curtha in eagar ag Eoghan hAnluain ( 1 980). Is ioma aiste sna
cnuasaigh seo ina ndantar mionanails ar dhnta an Rordnaigh chomh
maith, mar shampla, an aiste 'Cl an T' le Padraign Riggs (Riggs,
2008).

Dantar anails ar dhnta faoi leith san aiste: ' Solas ar an

nGloine: Gn d'Fhilocht Shein D Rordin', scrofa ag Gearid

Denvir agus foilsithe in lrisleabhar Mh Nuad 1 996-7 (Denvir, 1 996-7),
mar shampla, an dn Rian na gCos (Denvir, 1 996-7: 86-88).
T pipar comhdhla neamhfhoilsithe scrofa ag an Dr. Trona N
Shochin a phlann an t-iarchoilneachas agus an tsuibiacht nua
aimseartha i bhfilocht an Rordnaigh agus i bhfilocht D Dhomhnaill:
'Post-coloniality

and

subjectivity:

representations

of

the

authentic/inauthentic self in the poetry of Sen Rordin and Nuala N

Dhomhnaill' (N Shochin, 20 1 1). Plitear bhair ar ns tuiscint an
Rordnaigh i leith na heisinte frinn ina chuid fealsnachta,
12

fealsnacht an thile i leith na frinne, agus doscrsa ar eisint

thrinneach an duine agus ar an nGaeltacht i ndnta an Rordnaigh.
Dantar pl ar thama teoiricila i leith na beirte fil chomh maith, mar
shampla, an horno clausus (Elias), an tsuibiacht, an dlithri agus
gnithe agsla den iarchoilneachas.
Danann an Tuamach anails iontach ar thilocht an Rordnaigh sa
leabhar Fil Faoi Sceimhle C Tuama, 1 978), saothar a thugann largas
dinn, n hamhin ar thama na deoraochta agus na soraochta i
bhfilocht an Rordnaigh, ach ar thbhacht an dchais chomh maith.
Cuirtear an fhilocht ina comhthacs stairii1 leis. T liri breise
danta ag an Tuamach ar dhnta faoi leith de chuid an Rordnaigh sa
leabhrn Sen Rordin: Saothar an Fhile ( Tuama, 1975).
Danann Tadhg Dshline lirmheas ar aestitic an Rordnaigh sa
leabhar Paidir File, saothar a thugann an comhthacs meitifisiciil
liteartha don litheoir chomh maith ( Dshline, 1 993). T anails
danta ar chita machnaimh agus retrice an Rordnaigh sa leabhar seo,
agus ar thuairim agus ar theoiric an Rordnaigh mar a lirodh iad ina
chuid altanna pris.
2.2:

Beathaisnis, Clra agus Saothar Senghor

Mar a luadh sa ramhr, b'thile Seineaglach Senghor, a bh

pirteach i ngluaiseacht an Ngritude, gluaiseacht litrochta chun
finilacht an luchta ghoirm a aithint agus a dhearbh. Cosil leis an

13

Rordnach, t foins beathaisnise go fliirseach faoi Senghor, chomh

maith le foins faoi chlra na gluaiseachta Ngritude.
T eolas beathaisniseach faoi Senghor le fil i leabhar Belinda Jack,
Francophone Literatures, ach ina theannta sin tugann an leabhar seo ,
eolas don litheoir faoi c oil each ai na Fraince, fa in b raincis
. ,
. 1 gcolhneachtm na '
theanga dhomhanda, faOl stalr an larcholhneachms
Fraince agus faoi stair na gluaiseachta Ngritude. Tugann Jack molta

ar

don litheoir chun cultir na dtortha sin a thuiscint agus chun tionchar
chultr na Fraince ar na cultir sin a thuiscint chomh maith. Tugann
Beier agus Moore, dair an leabhair Modern Poetry from Africa, cur
sos dinn ar an ngluaiseacht Ngritude chomh maith, agus ar
choincheap an chomhshamhlaithe chultrtha, (Beier agus Moore, 1 963),
cur sos at luaite againn cheana fin sa ramhr. T aIt scrofa ag Irele,
'Ngritude- Literature and Ideology' a dhanann achoimre ar an
ngluaiseacht Ngritude, agus t fo-chaibidil den aIt sin bunaithe ar
thama na deoraochta sa ghluaiseacht litrochta sin, ag danamh
tagairt trd d'fhilocht Senghor (Irele, 1 965).
Ina theannta sin, cuireann Beier agus Moore beathaisnis fil eile na
gluaiseachta Ngritude ar fil dinn, chomh maith le cnuasach dnta
dobh, eolas forthbhachtach chun clra Senghor a thuiscint (Beier
agus Moore, 1 963). Dronn Edward A. Jones ar shaothair an triir,
Csaire, Senghor agus Damas ina leabhar: Voices ofNgritude. Tugann
Jones beathaisnis an triir dinn, cuntas gearr ar stair an Ngritude

14

agus aistriehin Bharla ar rogha dnta uathu ehomh maith le moIta

idirmhnithe (Jones, 1 97 1).
T eolas faoi shaol polaitiil agus faoi shaol fileata Senghor ar fil i
leabhar Klubaek, Lopold Sdar Senghor: from politics to poetry.
Chomh maith leis na firic sin, t anails ann ar rI na eros-solraehta i
mbeatha Senghor (Klubaek, 1 997).

T aehoimre ar bheathaisnis

Senghor ar fil in aIt Janet Vaillant, 'Homage to Lopold Sdar

Senghor: 1 906- 200 1 ' (Vaillant, 2002).
T clr saothair Senghor ar fil san irisleabhar Research in African
lmleabhar 33, Uimhir 4 (Westley, 2002). Tugann leabhar
Li1yan Kesteloot, Les Poemes de Lopold Sdar Senghor, euntas
aehomair ar shaol Senghor dinn, ehomh maith le eroineolaoeht

Literatures,

(Kesteloot, 1 987). Dantar mionanails ar dhnta faoi leith sa leabhar

seo, agus ar thama irithe ehomh maith, mar shampla:
royaume d'enfanee

(Kesteloot, 1 987: 3 1) agus

Senghor et le

Senghor et le

mtissage T leabhar serofa ag Gnalga, La Cohrence de I Juvre

potique de Lopold Sdar Senghor, ina ndantar serd ar bhair ar
ns na trimhs agsla serbhneoireaehta do Senghor (mar shampla,
trimhse na dtubaist) agus an eomhthaes eultrtha a bh ag Senghor
(Gnalga, 200 1). Dantar treht ar dhnta ags1a trd an leabhar.
T nta anailse iontaeha, serofa ag Brunel, Bourrel, Martin agus de
Saint-Cheron, ar fil sa ehnuasaeh Lopold Sdar Senghor : Poesie
complete,

eurtha in eagar ag Pierre Brunel (Brunel, 2007). Mntear an

Senghor agus Rocht na hige

6 Senghor agus an mtissage, (an cros-solracht chultrtha).
5

15

comhthacs stairiil, na focail Afracacha agus tama tbhachtacha na

ndnta uile sa chnuasach seo. Ina theannta sin, dantar tagairt don
anails at danta cheana fin sna promhfhoins faoi fhilocht Senghor,
mar shampla, saothar Kesteloot.
Is ioma leabhar anailse at ann don chnuasach thiopiques ach go
hirithe, toisc go bhfuil an saothar seo mar chuid den chrsa don
baccalaural sa Fhrainc,
Senghor: tude de

mar shampla, leabhar Bonnet, thiopiques de

I'(Euvre,

(Bonnet, 1997) agus 1eabhar Jouanny

thiopiques: L.S. Senghor: themes, criture, lexique dtaill

(Jouanny,

1 997).
T na hailt go fliirseach ar an Idirlon faoi shaol agus faoi shaothar
Senghor. Is fidir ailt a fhi1 at ag dri ar ghn bheag amhin d
fhilocht, mar shampla, aiste Mortimer: 'Sine and Seine : The Quest for
Synthesis in Senghor' s Life and Poetry' (Mortimer, 2002) agus aiste
Anyidoho: 'Kingdom of Childhood: Senghor and the Romantic Quest'
(Anyidoho, 1 982).
2.3:

Teoiric an iarchoilneachais

Is ioma foinse at ann faoin litrocht iarchoilneach agus faoi

theoiric an iarchoilneachais. T achoimre iontach ar choincheapa
agsla na dteoiricithe iarchoilneach ar fil i leabhar Childs agus
Williams, An Introduction to Post-Colonial Theory (Childs agus
Williams, 1 997). Dantar cur sos ar choincheapa na scrbhneoir is
tbhachta i stair na teoirice seo, ar ns Edward Said, Homi Bhabha,
7 Scrd sa Fhrainc; is cosil leis an Ardteist .

16

Gayatri Spivak, Ngilgl wa Thiong'o agus Frantz Fanon.

Dantar

achoimre ar na ceisteanna tbhachtacha a bhaineann leis an bhar seo,

ar ns "C at 'iarchoilneach'?", "Cad iad na hiteanna
'iarc ilneacha'?", "Cathain a thosnaonn an trimhse
'iar
lneach'?", agus ar na tuairim at ag scolir agsla faoi na

ceisteanna seo chomh maith. T stair na ngluaiseachta in aghaidh an

choilneachais ar fil ann; agus dantar achoimre ghairid ar theoiric an
iarchoilneachais in irinn chomh maith, mar shampla, tuairim Deane
agus Lloyd.
Scrobhann Ashcroft, Griffiths agus Tiffin faoin litrocht iarchoilneach
sa leabhar The Empire Writes Back, ag dri ach go hirithe ar an
litrocht tr mhen an Bharla (Ashcroft et al., 1989). Danann siad
staidar ar na ptrin at le sonr i dtacsanna iarchoilneacha difrila.
Lironn siad nach fidir filleadh ar an socha ramhchoilneach, agus
gur cuid riachtanach de shocha iarchoilneach an chros-solracht
chultrtha (Ashcroft et al., 1 989: 1 95). Mnonn siad nr cheart na
cultir iarchoilneacha a mheas bunaithe ar an gcultr Eorpach, n stair
na dtortha iarchoilneacha a scrobh bunaithe ar choincheapa na hEorpa
ach an oiread. Lironn siad an tbhacht a bhaineann le staidar na
litrochta iarchoiln; mar shampla, gur lir nach fidir an litrocht
thortha iarchoilneacha (tr mhen an Bharla) a mheas mar chultr
amhin ag teacht n mbunchultr, cultr Shasana, agus frisin go
bhfaightear largas ar ghnithe coimplascacha a bhaineann le gach

17

saothar litrochta tr staidar a dhanamh ar thrithe coimplascacha na

litrochta iarchoiln (Ashcroft et al. , 1 989: 1 96-7).
3:

An Mhodheolaocht

T s mar aidhm ag an roinn seo achoimre a dhanamh ar na gnithe

. agsla a bh mar spreagadh do theideal agus d'aidhmeanna na haiste
seo. Danfar achoimre ar na modhanna bailichin taighde a bh ag
dar na haiste seo. Ansin, mneofar na teicnc a mbaineadh sid astu
chun anails a dhanamh ar an taighde, agus na roghanna idirmhnithe a
rinneadh chomh maith.
3.1:

Teideal agus Aidhmeanna na haiste

Beartaodh ar aidhm na haiste seo, is sin le r, comparid a dhanamh

idir saothar file Frainciseora agus saothar file ireannaigh, toisc gur
mac linn Fraincise agus Gaeilge m, agus mar sin socraodh go
ndanfa taighde ar bhar a bhain leis an d theanga. Cuireadh bhair
agus fil irithe faoi chaibidil, ar ns anails chomparideach a
dhanamh idir l 'amour courtois agus na dnta gr, ach diltaodh iad de
dheasca easpa taith an mhic linn ar sheanthoirmeacha na Fraincise
agus na Gaeilge. Roghnaodh Sen Rordin agus Senghor mar fhil
inchomparide, agus beartaodh ar thrithe an iarchoilneachais mar
bhar comparide.

18

I dtosach bire, bh s mar aidhm ag an aiste dri ar fhilocht Shein D

Rordin agus Senghbr agus trcht a dhanamh ar fhil iarchoilneacha
eile chomh maith, ar ns Aim Csaire agus Nuala N Dhomhnaill. I
ndiaidh ramhthaighde a dhanamh, tugadh faoi deara nach raibh an
aidhm sin ralaoch, toisc go mbeadh an iomarca eolais ann chun anails
ghrinn a dhanamh orthu uile laistigh den teorann focal. D bhr sin,
socraiodh go mbeadh anails chomparideach idir saothar an

Rordnaigh agus saothar sengho mar aidhm ag

an

aiste seo, ag diri

ach go hirithe ar thrithe an iar'fhoilneachais at le brath ar shaothar

na beirte.
3.2:

Achoimre ar na modhanna bailichin taighde

Socraodh ar na ceithre chim a leanas chun eolas a fhil don aiste:

1) Freastal ar lachta faoi shaothar an Rordnaigh at mar chuid de
mhodl GA4 1 34 in Ollscoil Luimnigh, chun clra an fhile agus
idirmhnithe agsla a fhil;
2)

Eolas a fhil leabhair agus hiris anseo in iritin, ag baint sid as

foins leabharlann Ollscoile Luimnigh ach go hirithe;

3) sid a bhaint as foins Idirln, ar ns fstipeanna de na fil agus
bunachar sonra (mar shampla, JSTOR);
4) Dul chuig Bibliotheque Saint-Genevieve
Fraincise a fhil mar gheall ar shaothar Senghor.

19

bPras chun foins

3.3

Na teicnc anailse aglls na roghanna idirmhnithe

Ag rus na haiste, bh cpla fadhb mhodheolaochta le sr. I dtosach

bire, bh mrn roghanna le danamh mar gheall ar thbhacht agus
oirillacht na bhfoins. Bh foins faoin mbeirt agus faoin teoiric
iarchoilneach go flirseach, agus bh a ln foins ann a bhain le saol
polaitiil Senghor, bhar nach raibh oirinach don aiste. Bh br ama
ann chun na foins i Bibliotheque Saint-Genevieve a roghn chomh
maith.

Tar is na foins a roghn, bh dshlin anailse agus

idirmhnithe ann, mar shampla, an easpa ramheolais faoin teoiric

iarchoilneach agus faoi Senghor.
Bailodh na foins a bh ar fil. Beartaodh go ndiltfa na foins
faoi shaol polaitiil Senghor, ach amhin d mbeadh eolas iontu faoi
chroineolaocht agus chlra na Seineagile. Caitheadh an chad
thrimhse taighde ar litheoireacht. Ladh promhshaothair na bhfil
chomh maith le hailt bheathaisniseacha fthu agus teoiric bhunsach
an iarchoilneachais. Rinneadh iarracht chun clra litrochta na bhfil
agus na gluaiseachta filochta lenar bhain siad (mar shampla, an
Ngritude)

a thuiscint chomh maith.

Bh dshlin aistrichin ag baint le litheoireacht na filochta agus na

bhfoins, toisc go raibh fOrmhr dobh scrofa i nGaeilge agus i
bhFraincis. Leis an bhfilocht, rinneadh aistrichn bunsach ar na
dnta, ag baint sid as foc1ir. Ansin, athladh iad, chun tuiscint nos
grinne a fhil orthu. Bh nta ar fil faoi dhnta Senghor in eagrn
Brunel, foinse a chabhraigh go mr leis an idirmhni toisc go ndearna
20

s achoimre ar na nta at ar fil i bhfoins eile faoi fhilocht Senghor.

Baineadh sid as foins ldirln chun eolas a fhil faoi fhocail Afracacha
agus faoi eachtra staire a rinneadh trcht orthu sna dnta chomh maith.
Rinneadh iarracht tama comparideacha na ndnta a aithint.
Bunaodh an anails ar na tama sin ar theoiric an iarchoilneachais. Ba
rogha idirmhnithe sin- mar shampla, d'fhadfa anails a bhun ar
chomparid beathaisnise na bhfil. Baineadh sid as nta lachta
faoi theicnci anailse (bunaithe

ar

an "co=ent ire compos" i

bhFraincis) chun mionanails a dhanamh ar na dnta. Mar chim

dheireanach, scrobhadh an aiste, ag iarraidh an mhionanails, an teoiric
iarchoilneach agus foins anailse na ndnta a chur san ireamh.
3.4:

Aistrichn na ndnta Fraincise

Dantar trcht ar lnte fhilocht Senghor go minic san aiste seo.

Bh aistrichin Bharla ar fil do chpla dn Senghor i gcnuasach
Beier agus Moore, Modern Poetry from Africa agus i leabhar Jones,
Voices of Ngritude.

Nuair a bh na haistrichin oifigila Bharla seo

ar fil, baineadh sid astu sna fonta; nuair nach raibh, rinneadh
aistrichn bunsach ar na lnte Fhraincis go Gaeilge.

21

Roinn 4: Tama na Deoraochta i saothar an Rordnaigh agus i

saothar Senghor: Anails chomparideach

Sa leabhar Among Worlds, leagann New bim ar thama na

deoraochta mar phatrn imchruthach ateagmhasach sa litrocht
iarchoilneach (Ashcroft et al., 1 989: 29).

Rinne scolir eile na

litrochta iarchoiln, ar ns Gurr, NglgI agus Griffiths, staidar ar an

tama seo chomh maith, toisc go nglactar leis go forleathan go bhfuil
dlthbhaint ag an tama seo leis an litrocht iarchoilneach (Ashcroft et
al., 1 989: 29).

Sa roinn seo, danfar anails chomparideach ar thama

na deoraochta i rogha dnta n Rordnach agus Senghor, ag dri

ach go hirithe ar chlra iarchoilneach na bhfil mar spreagadh don
chumadireacht.
Mar a luadh cheana fin sa Ramhr, mhair Senghor i socha ina
raibh comhshamhl cultrtha ar sil (Beier agus Moore, 1 963). Nuair a
thinig s chun na Fraince, chreidt go forleathan gur cheart do na
hAfracaigh dearmad a dhanamh ar a gcultr fin agus aithris a
dhanamh ar chultr na Fraince (Vaillant, 2002: 1 8). Fi nach
ndeachaigh an Rordnach ar imirce, mhair s i socha ina raibh
dchoilni intinne, an coincheap moIta ag NgugI, ag teastil go gar n
bpobal (Childs agus Williams, 1 997: 69). De rir scrbhneoir ar ns
Seamus Deane, bh ire ag tabhairt ionannais di fin bunaithe ar dhilt
cultir na Breataine, agus mar sin, bh a for-ionannas chailliint aici
(Childs agus Williams, 1 997: 69). De rir Ashcroft, Griffiths agus
22

Tiffin, is fidir le tuiscint na finilachta a bheith scriosta do dhaoine i

sochaithe iarchoilneacha de dheasca dlithrithe agus de' dheasca
tromaochta chultrtha freisin, is sin le r, an chos ar bolg a dhanann
an coilneach, in ainm is a bheith uachtarach, ar chultr dchasach an
phobail choilnithe (Ashcroft et al. , 1 989: 9); cosil le cs na hireann
le linn an Rordnaigh.

Is lir go raibh taith ag Senghor ar an

dlithri agus ag an Rordnach ar thromaocht chultrtha, agus d

dheasca sin, go raibh taith ag an mbeirt acu ar chailliint a
bhfinilachta, is sin le r, a n-intinn fin agus a gcl ceart.
Is minic a bhonn na mothchin seo le sonr ina gcuid filochta. Sa
dn Mise, mar shampla, cuireann an Rordnach an cheist air fin: "Ach
c bhfaighead ? / S sin mise?" ( Rordin, 1 97 1 : 42). Tuigeann an
file gur ruda alaitheacha iad a intinn fin agus a chl ceart, tuiscint a
chuirtear in il dinn lena fbreagra gruama d cheist fin: "Nl fil air
san it a mbmse" ( Rordin, 1 97 1 : 42).
Ar aon dul leis an Rordnach, dealratear go bhfuil Senghor ar thir a
intinne fin i gcuid d dhnta chomh maith. Baineann s sid as
omhnna uaigneacha de fin san Eoraip, mar shampla: seize annes
d'errance,l et l'inquitude de toutes les routes d'Europe 8 (Senghor,
2007: 45). Cruthaonn an focal ifeachtach : errance 9 omh de fin
mar dhuine ar strae, scartha na intinn fin san Afraic.

S mbliana dag d'fhnaocht,/ agus an imn faoi bhithre uile na hEorpa. (Le Retour

de l' enfant prodigue)

9

Sa dn

Fnaocht

23

')

Pourquo/O,

danann s tagairt d fin mar Pauvre convalescent 1 1

(Senghor, 2007 : 437). Mar a mhnonn Martin dinn, is lir n nath sin
go gcreideann Senghor go bhfuil s ina dheora san Eoraip, agus go
mbraitheann s cosil le tamamhach de dheasca an aonraithe, c go n
ironn leis an lmh in uachtar a thil ar na mothchin dhiltacha sin
faoi dheireadh (Martin, 2007: 448). Labhraonn an Rordnach ar dh
phersona d chuid, fi: ceann acu amuigh, ceann acu istigh ( Tuama,
1 978 : 58).

Sa dn Tost, insonn s dinn go bhfuil a aigne "f ghlas,"

agus nach mbeidh cead isteach aige ars "le go rordninn an farasbarr
neamhscrte" ( Rordin, 1 965 : 28), is sin le r, go dt go mbeidh ar
a chumas dnta a chumadh ars. Cruthaonn s an omh sin ars dinn
sa dn Fan!, dn ina bhfuil s ag fachaint sa scthn gan fin a
theiceil : "N mise a chm anseo/ [ . . . ] Mise istigh is mise amuighl Is an
mise ceart as baile" ( Rordin, 1 986: 84).
Is lir mar sin go dtuigeann an bheirt thil go mbonn siad scartha na n
intinn fin agus na gcl ceart uaireanta. Leagtar bim nos lidre ar an
tuiscint sin i ndnta eile ina ndanann na fil cur sos ar a gcuid
fulaingthe agus ar a n-uaigneas mar gheall ar an scarint n
bhfinilacht. Danann Senghor cur sos ar an gcumha uafsach a
bhonn air toisc go bhfuil s i bhfad na thr dhchais, mar shampla, sa
dn Joal, danann s cur sos air fin san Eoraip mar: un jazz orphelin
qui sanglote sanglote sanglote. 12 Is cur sos for-ifeachtach seo,
10

Cn fth

11 Tarnamhach bocht
12 Tachrn snagcheoil a bhonn ag smeacharnach smeacharnach smeacharnach.
24

toisc gur fidir linn neart a chumha a aithint de bharr an athr agus de
bharr na heaspa poncaochta. Ina theannta sin, mar a mhnonn Gnalga
dinn, cuirtear an forigean in aghaidh a chine i gcuimhne dinn mar
gheall ar an bhfuaim sang 1 3 ag ts an fhocail sanglote (Gnalga,
200 1 : 54). Neartaonn an focal jazz an omh chomh maith toisc go
gcuireann s fulaingt an luchta ghoirm i Meirice i gcuimhne dinn
(Rolland, 1 993). Maidir leis an Rordnach, t uaigneas uafsach le
brath ina chuid filochta chomh maith.

Danann Gearid Denvir

achoimre iontach ar an ngn seo d chuid filochta agus ag scrobh

faoin gcnuasach Eireaball Spideoige:
N liric beaga ceolmhara na dnta seo [ . . . ] ach ranna beaga
bacacha oilithrigh chrite ar thir a eisinte bunsa fin i
gcruinne naimhdeach sciniil gan bhr.
(Denvir, 1 996- 1 997: 80).
I "gcruinne naimhdeach" an Rordnaigh, n fidir brath ar aon
ralachas "taobh amuigh d intinn agus d chumas braistinte,
samhlaochta, agus mothaithe fin," agus ar ndigh, is prosn
uaigneach saol d leithid sin (Denvir, 1 996- 1 997: 80). Cosil le
mothchin chumha Senghor, creideann an Rordnach go bhfuil s
scartha na phobal fin, ar thir a intinne fin go huaigneach, mar is lir
n dn Tionlacan na n inseach: "P it go mbeir beir id aonar/ Ad
thionlacan finig go huaigh' ( Rordin, 1 97 1 : 17). Mar a mhnonn s

13 FuiL

25

I-

fin ina dhialann i 1 968: "Sin fth r n-uaignis- gan faic a bheith ann
ach fols' (Denvir, 1 996- 1 997: 80).
Mnonn an Tuamach dinn go ndanann an Rordnach cur sos ar an
saol lasmuigh mar dhomhan namhadmhar, agus gur cosil na chuid
filochta go mothaonn s go mbonn "a phearsantacht iomln faoi
ligear" ( Tuama, 1 978:64). T na mothchin channa le sonr i
bhfilocht Senghor, a mhothaonn ina dheora san Eoraip. Sa dn In
mar shampla, t imn ar an bhfile roimh la foule de mes
semblables au visage de pierre 1 4 (Senghor, 2007 : 1 1) lasmuigh, agus

Memoriam,

nH fonn air imeacht na sheomra. Cruthaonn an Rordnach an omh

channa d' aghaidheanna fuarchiseacha daoine eile sa dn Sos: "Ach
do labhair gach aghaidh go lofa/ Ach rn' aghaidhse bh i dtost/ I dteanga
nr airos-sa" ( Rordin, 1 986: 46). Is suimiil go mbaineann an
bheirt fhil sid as omhnna aimsire chomh maith chun gruaim an
domhain namhadmhair a athchruth dinn sna dnta seo, mar shampla,
deireann Senghor go bhfuil na donta agus na cnoic lasmuigh faoi
mheirge ceo: le contemple toits et collines dans la brume 1 5
(Senghor, 2007: 1 1), agus sa dn Sos, nuair at an Rordnach "ag
iarraidh a bheith ag glicaocht amach ar an saol mr amuigh [ . ] n
aironn s ach an stoirm" (Denvir, 1 996- 1 997: 81): "Mar sceach f
. .

thathaint na gaoithe/ T m'anam lbadh anocht" ( Rordin, 1986:

46).

14 "the crowd ofmy brothers with stony faces" (Beier agus Moore, 1 963 : 43).

15

"I gaze at roofs and hills in the fog" (Beier agus Moore, 1 963 : 43).

26

Sa dn In Memoriam, smaoinonn Senghor faoin Afraic agus faoina

shinsear chun sls a thabhairt d fin sa domhan namhadmhar ina
bhfuil s : Morts [ . . . ]1 Protgez mes rves .16 Is lir mar sin go
raibh saol nos fearr aige trth, ach gur baineadh uaidh . I ndn eile,
Brouillard, 17 danann Senghor cur sos ar cheo na cathrach tr shile
linbh: Le brouillard me fait peur !

18

(Senghor, 2007: 436). Mar a

mhnonn Martin dinn, is cosil le bic linbh Afracaigh an lne seo,

cleachtach leis an ngrian agus sceimhlithe roimh an gceo (Martin, 2007:
448). Danann Senghor tromaocht ar shaol na cathrach sa dn seo,
saol at ag mchadh dchais a anama. Danann s tagairt do mheath a
dhchais i lne dheireanach an din: La plainte faible de mes rves
moribonds 19 (Senghor, 2007 : 436). Cuireann an lne uaigneach seo
dn an Rordnaigh, An Doircheacht, i gcuimhne dinn toisc go bhfuil
an file ag fulaingt na heaspa dchais canna : "Is ait liom gur mise an
t/ A chaill gach aon dchas a fuair s" ( Rordin, 1 986 : 42).
Baineann an bheirt fuil leas as omhnna solais iontacha chun a
dtuairim a chur in il dinn. Danann Senghor cut sos ar shoilse na
ngluaisten sa chathair mar : ces phares- yeux hurleurs de quels
monstres/ Glissant sur le silence 20 (Senghor, 2007 : 436). De bharr
na n-omhnna iontacha seo, neartatear tuiscint an litheora ar sceimhle
16 "Ah, dead ones [ . . . ] Protect my dreams" (Beier agus Moore, 1 963 : 43).
17 Ceo
18

Cuireann an ceo eagla orm!

19 Caoineadh lag m'aisling at ag fil bis

20

Na lampa- c hiad na hainbheithgh gur leis iad na sile giseachta seo/ Ag

sleamhn ar an tost (Brouillard).

27

agus ar uaigneas an fhile nuair a rinneadh deora de san Eoraip. Fi gur

siombal dchais an solas sa dn An Doircheacht, t an solas sin
mhchadh :
Smaoinim [ . . ]
Ar na soilse do mchadh im shaol
.

Gach solas dar las ann do mchadh

Le tubaist dochreidte do shid
( Rordin, 1 986 : 42).
Ar aon dul le Senghor, is lir go raibh saol nos fearr ag an bhfile trth,
ach go bhfuil an d chas sin imithe i lig anois. Ar thir a n-intinne fin,
t an bheirt fhil ar thir a gcuid dchais chomh maith.
I gcs an Rordnaigh, is fidir a r, ar ndigh, gur mchadh dchas
an fhile de dheasca a eitinne, agus t roinnt dnta scrofa aige a bhfuil a
ghalar mar phromhbhar acu. Ach is lir na chuid filochta gur leag
an Rordnach bim mhr ar choimhlint na gcultr agus na dteangacha
in irinn chomh maith, mar shampla, sa dn A Theanga seo Leath-liom:
"Do rinig dinn bheith eadraibh,/ Is is deighilte sinn shin" (
Rordin, 1 965: 25). Mar sin, is fidir go bhfuil a ln lirmhnithe eile
ann do na homhnna ina chuid dnta, seachas an galar. Mar shampla,
sa dn thuasluaite, An Doircheacht, deireann

an

Rordnach

gur

mchadh gach solas ina shaol "Le tubaist dochreidte do shid/ Mar an
ghaoth seo ag bicigh im chluasaibh" ( Rordin, 1 986: 42). M
ghlacaimid leis go bhfuil omhnna na coimhlinte cultrtha le sonr ina
28

chuid filochta, d'fhadfadh an ghaoth a bheith mar shiombal den

choimhlint cultrtha sa dn seo, coimhlint a bh freagrach as scarint an
fhile na intinn fin, cosil le cruachs Senghor. Cuireann omhnna na
gaoithe sa dn Gaath Liam Leat leis an siombalachas sin. Sa dn seo, t
an Rordnach ag iarraidh dul abhaile, ach t an ghaoth ag aistri treo
agus ag cur mearbhaill air: "D' aistrigh s treo is fgadh m ag taisteal/
F mhearbhall i gcs idir dh ghaoth" ( Rordin, 1 978: 48).
Is lir go bhfuil an bheirt fhil ag stracadh leis an gcoimhlint
chultrtha, agus go bhfuil siad ar thir a n-intinne fin d deasca. N
hamhin go scarann an choimhlint seo iad na n-intinn, ach bonn orthu
a gcl ceart a chur faoi cheilt chomh maith. Mar shampla, mnonn
Irele dinn

gur

gh don lucht gorm san Eoraip cuid d bpearsantacht

fin a shanadh ionas go gclofids leis na noirm shisialta ann (lre1e,

1 965 : 502). Lirtear seo dinn go minic i bhfilocht na beirte. Mar
shampla, sa dn Le Tatem, deireann Senghor linn: Il me faut le cacher
au plus intime de mes veinesl L' Anctre la peau d'orage sillonne
d' clairs et de foudre 21 (Senghor, 2007 : 28), agus sa dn I 'appeI de
la race de Saba, danann s cur sos air fin mar Prisonnier de mes
draps blancs et froids 22 (Senghor, 2007 : 1 39). Is lnte for-thbhachta
iad na lnte seo,' toisc go lironn siad, de bharr an natha : au plus
intime de mes veines , go bhfuil bunghn d anam ceilt aige, agus go
21

" I must hide him in my innermost veinsl The Ancestor whose stormy hide is shot
with 1ightning and thunder" (Beier agus Moore, 1 963 : 46).
22
Prosnach mo bhrailln bna fuara.

29

bhfuil cultr na hEorpa mar chis leis sin : Mes draps blancs
(Senghor, 2007 : 28 agus 139). Lironn an Rordnach dinn chomh
maith go bhfuil cuid d phearsantacht ceilt aige, mar shampla, sa dn
ist le Fuaim na hAbhann : "Agus do chaitheas picn r-aerachl De
bhriathra gan mhaithl Ar aghaidh m' anama go bragachl Ag dalladh
beirt lem ais" ( Rordin, 1 986 : 47). Mar a mhnonn an Tuamach
dinn, tugann an Rordnach le fios sa dn seo "gur i ngnomh na
filochta amhin, ina aonar, is fidir leis teacht ar a 'mhise ceart'" C
Tuama, 1 978 : 74) :
Ach anois tim im aonar [ . . . ]
Is labharfad fior Iiom finig
Mar a labhair an abhainn gan chleas
Nuair a ardaigh dn go slibhte
C Rordin, 1 986: 47).

I ndiaidh staidar a dhanamh ar thama na deoraochta i ndnta na

beirte, is lir go bhfuil a ln coslachta le sonr eatarthu. Baineann
clra a ndeoraochta lena gclra iarchoilneach: i gcs Senghor, toisc go
raibh taith aige ar an dlithri, agus i gcs an Rordnaigh, toisc go
raibh taith aige ar thromaocht chultrtha. Cuireann an bheirt acu in il
dinn gur bhraith siad go raibh siad scartha na n-intinn fin agus na
gc1 ceart, uaireanta. Leagann siad bim ar a gcuid mothchin le dnta
ille ina bhfuil a gcuid uaignis agus a gcuid fulaingthe mar
30

phromhthama iontu. Creideann an bheirt acu go bhfuil siad faoi

ligear sna sochaithe ina bhfuil siad deoraithe, agus bonn adchas
orthu uaireanta mar gheall air sin. Bonn orthu a bpearsantacht fin a
cheilt uaireanta chomh maith, rud a chuireann go mr lena mothchin
uaignis agus adchais. Ceapann an bheirt acu, fach, go raibh saol
nos fearr acu trth, is sin le r, na soilse a bh ann sular mchadh iad.
Sa chad roinn eile, danfar scrd ar iarrachta na bhfil chun filleadh
ar cheantair agus ar thraidisiin a sinsear, agus chun al n deoraocht
trd an bhfilocht, mar a luadh sna dnta ist le Fuaim na hAbhann agus
Tost.

5:

Rocht na hige agus na dTraidisin i saothar an Rordnaigh

agus Le Royaume d'Enfance i saothar Senghor : Anails

chomparideach

Lirodh i roinn 4 go bhfuil tama na deoraochta le sonr go minic i

bhfilocht an Rordnaigh agus i bhfilocht Senghor, agus gur bhain
deoraocht na beirte lena gclra iarchoilneach. Sa leabhar The Empire
Writes Back, mnonn Ashcroft agus a chomhscrbhneoir dinn go
bhfuil an deoraocht mar dhlthchuid den phrisas impiriil, ach
diaidh ar ndiaidh gur fidir leis an imeall sin a bheith mar spreagadh
do scrbhneoir na dtortha iarchoilneacha (Ashcroft, 1 989: 12). Sa
chaibidil seo, danfar scrd ar iarrachta na bhfil chun al n

31

deoraoeht agus ehun filleadh ar eheantair a sinsear, ar thraidisiin a

sinsear agus ar Roeht na hige tr mhen a geuid filoehta.
Is lir go raibh an fhiloeht ag teastil go gar na fil ehun al n
deoraoeht agus n ngruaim a bh mar thoradh uirthi. Mar at luaite
againn i gCaibidil 4, thug an Rordnaeh faoi deara nrbh fhidir leis
teaeht ar a 'mhise eeart' agus al n deoraoeht aeh amhin tr
ghnomh na filoehta ( Tuama, 1 978: 74), rud a lirtear dinn ag
deireadh an din Sos:
Cumfad fin de bhriathra
Sethn varsa anoeht,
As a labharfaidh aghaidh seoraoehtaeh
A mhalartidh liom faoistin,
Is gheobhad ansin mo shos.
( Rordin, 1 986: 46).
Norbh fholir do Senghor euimhneamh ar a ige san Afraie ina ehuid
filoehta ehomh maith ehun al shaol gruama na hEorpa (Van
Niekerk, 1 970: 36). Dnann s eur sos ar an bhfaoiseamh a bh ag
teastil uaidh n bhfiloeht in iarfhoeal an ehnuasaigh thiopiques: Le
voil done, le poete d'aujourd'hui, gris par l'hiver dans une grise
ehambre d'htel. Comment ne songerait-il pas au Royaume d' enfanee,
la Terre promise de l' avenir dans le nant du temps prsent ?

32

23 (Senghor, 2007: 269).

Athchruthaonn an t-athr ar an bhfocal

gris gruaim shaoil an fuile don litheoir, agus an gargh le hal

as.
Bonn aisling le sonr i bhfilocht na beirte mar mhen alaithe n
ngruaim seo; aisling faoi Rocht na hige n Tr na ng, faoi cheantair
a sinsear, agus faoi thraidisiin a sinsear chomh maith. Mar a luadh i
gcaibidil 4, lironn an Rordnach agus Senghor dinn i ndnta ar ns
An Doircheacht

agus In Memoriam go raibh siol nos fearr acu trth.

Baintear sid as omhnna de Rocht na hige chun na trimhs sin d

saol fin a athchruth dinn, ach ceanglatear iad le homhnna ille den
tr agus d sinsear chomh maith, teicnc a chuireann in il don litheoir
go gceapann na fil go raibh an saol nos fearr ina gceantair dhchais
freisin roimh thionchar an choilneachais iontu. Danfar scrd ar na
homhnna a thugtar dinn de shaol pearsanta na bhfil ar dts, agus
ansin ar na homhnna faoi cheantair agus faoi thraidisiin a sinsear.
Athchruthaonn an bheirt fil lchir agus illeacht a n-ige trd an
bhfilocht.

Mar shampla, sa dn I 'appel de Ia race de Saba,

cruthaonn Senghor omh lainn de fin mar phiste :

Je me rappelle les jours de mes peres, les soirs de Dyil?4
[. . ]
.

23 Fach air, mar sin, file na linne seo, leamh agus liath faoin ngeimhreadh istigh i
seomra liath ostin. Conas ab fhidir leis, agus ag maireachtil i bhfols, al n
aislingeacht, na bheith ag smaoineamh faoi Rocht na h ige agus faoin dTr
Tairngire sa todhcha?
24 Sridbhaile idir Joal agus Kaolack (T na bailte sin le feiceil sa larscil in Aguisn
2), it inar chaith Senghor cuid mhaith d leanbaocht (Irele, 1 977 : 1 07)

33

Je suis sur les marches de la demeure [ . . . ]

Mes freres et mes sreurs serrent contre mon creur leur chaleur
(Senghor, 2007 : 139- 140).
nombreuse de poussins?5
Lirtear dinn san omh for-ifeachtach sin go raibh an file saor
bhuairt intinne nuair a bh s g, gur chreid s go raibh s cosanta
bhaol cosil le sicn in aice lena mthair. Leagann s bim ar an innille
sin sa dn Nuit de Sine leis an lne lainn: F emme, pose sur mon front
tes mains balsamiques, tes mains douces plus que fourrure 26 (Senghor,
2007 : 1 7).

T budhe agus cineltas a mhthar le brath san omh

fhor-ifeachtach fourrure , agus is lir dinn gur bhraith an file go

raibh s cosanta bhaol nuair a bh s ina cfam, cosil le hainmh
cosanta n aimsir de bharr a fhionnaidh. Cruthaonn an Rordnach an
omh channa den innille i gcram a mhthar sa dn Adhlacadh mo
Mhthar,

nuair a chuimhnonn s ar a lmh: "Lmh a bh mar bhalsam

is t tinn" ( Rordin, 1 986 : 56). Baineann an bheirt fil sid as

omh an bhalsaim, s a thugann faoiseamh ar phian.

Is siombail

iontach an balsam do chaoimhe a mithreacha, toisc gur lir n omh

sin go raibh faoiseamh igin i gcna ar fil uathu.
Leagann an Rordnach bim ar an easpa imn i saol na n-g sa dn
thas agus Buairt, agus admhaonn s go bhfuil codarsnacht lidir idir
saol na n-g agus a shaol fin anois :
25 Is cuimhin liom laethanta mo n-aithreacha, na trthnnta i nDyilrl [ . . . ]/ Tim suite
ar bhaic an t cnaithe[ . . . ]/ Cuachann mo dhearthireacha agus mo dheirfiracha lena
dteas mo chro, agus ghoradh le teas sin na sicn.
26 A bhean, cuir do lmha balsamacha ar chlr m' adain, do lmha nos mne n
fionnadh.

34

NH i gcro na n-g ach thas,

Le teanga an thais a phlann siad buairt,
[ . . ] Is thasa a mbuairt n iomln m'thais,
Is maidir lem thas nH ann ach buairt.
( Rordin, 1 978: 47)
.

NH rian ar bith den bhuairt aigne faoin deoraocht n faoin bhfinilacht

le fil i dTr na ng: nH ann ach anord, lchir agus illeacht, mar a
lirtear dinn sa dn Cl an T:
T Tr na ng ar chl an t,
Tr lainn trna chile,
Lucht cheithre chos ag sil na sl
Gan brga orthu n line,
Gan Barla acu n Gaeilge.
( Rordin, 1986: 61)
M ghlacaimid le tuiscint Riggs ar an varsa seo, is sin le r, gur
leana ar lmhacn iad an "lucht cheithre chos," is lir gurb it Tr na
ng a raibh an file ann trth (Riggs, 2008: 44). N raibh air a bheith
buartha faoi na teangacha ann, toisc nach raibh Gaeilge n Barla aige
fs, bh s fs ina leanbh. Dealratear gurb seo an saol a bh mar
sholas don fhile sa dn An Doircheacht, an solas ar mchadh nos
dana. Tugann Senghor omhnna d Thr na ng n

35

Royaume

d'enfance 27 dinn mar pharthas lainn, cosil le solas an Rordnaigh

toisc go bhfuil s caillte anois, ach amhin ina aigne fin: [ . . ] le
.

Paradis perdu- je n'ai pas perdu souvenir du jardin d'enfance ou

fleurissent les oiseaux 28 (Senghor, 2007: 43).
Liro an bheirt fil dinn go bhfuil mianchumha orthu filleadh ar
Rocht na hige. Sa dn Le Retour de I 'enfant prodigue le Senghor,
mar shampla, t cumha uafsach an fhile i ndiaidh a ige le brath san
agall : Ah ! de nouveau dormir dans le lit frais de mon enfance 29
(Senghor, 2007 : 48), agus tugtar faoi deara go bhfuil codarsnacht lidir
idir an leaba seo agus leaba na hEorpa at luaite cheana fin i gcaibidil
4, leaba ina bhfuil s mar phrosnach na mbrailln bna fuara.
Danann Senghor tagairt don uaigneas millteanach seo ars sa dn
lgie des circoncis : Mais Dieu, tant de fois ai-je lament- combien
de fois ?- les nuits d'enfance transparentes 30 (Senghor, 2007 : 356). Is
lir gur mhian leis an Rordnach filleadh ar an ige chomh maith:
Ba mhaith liom bheith ar chl an t
Sa doircheacht go danach
Go bhfeicinn ann ar chuairt geala
An t-ollaimhn sin Aesop.

( Rordin, 1 986 : 62i 1

27 Rocht na h ige
28 An Parthas caillte- nl cuimhne ghairdn na h ige caillte agam, it ina bhfuil rath ar
na hin (Vacances).
29 ! Chun a bheith i mo chodladh ars i leaba r m'ige.
3 0 Ach a Dhia, a liacht uair a chagh m- c mhad uaire?- ocheanta na hige gan
doircheacht.

31 Cl an Ti

36

Ba mhaith leis an mbeirt fhil go mbeadh solas ann sa doircheacht, ar

ns cuairt geala n cuairt grine ; ba bhre leis an mbeirt acu filleadh ar
Thr na ng, ach ar mh-mhara an tsaoil, n fidir. N fidir leo ach
solas saorga a lasadh, agus filleadh ar Thr na ng tr ghnomh na
filochta. Danann an bheirt fil iarracht filleadh ar thraidisiin agus ar
cheantair a sinsear trd an bhfilocht chomh maith, mar shampla, tugann
Senghor omhnna ille de shridbhaile i Seineagil sa dn Nuit de
Sine :

L-haut les palmes balances qui bruissent dans 1a haute brise

noctume
peine. Pas mme 1a chanson de nourrice.
Qu' il nous berce, le silence rythm.
coutons son chant, coutons battre notre sang ombre, coutons
Batire le pouls profond de l' Afrique dans 1a brume des villages
perdus. 3 2
(Senghor, 2007 : 1 7).
T simhe agus suaimhneas na hite le brath i mbeagnach gach focal de
na lnte seo. Is fidir linn luascadh na ngag a chloisteil le fuaimeanna
ille an fhocail : bruissent . Is omh fllor-ifeachtach an chuisle
chomh maith, toisc go gcuireann s in il dinn go bhfuil an file ag
athaimsi a chl chirt san it seo. Is fidir linn rithim na cuisle seo a
32 "The tall palmtrees swinging in the nightwind/ Hard1y rust1e. Not even
crad1esongs.! The rhythmic si1ence rocks us.! Listen to its song, listen to the beating of
our dark b1ood, 1isten/ To the beating of the dark pulse of Africa in the mist of lost
villages" (Beier agus Moore, 1 963 : 44).

37

ehloisteil de bharr poneaoehta an varsa agus an athr : eoutons

[ . . . ], eoutons , battre [ . . . ] Battre , bmme , perdns
CKesteloot, 1 987 : 34). Is it idalaeh eeantar na sinsear i bhfiloeht
an Rordnaigh ehomh maith. Mar shampla, sa dn FiZl Ars,
eruthatear omh den Ghaeltaeht i gCorea Dhuibhne mar it ina bhfuil
traidisiin na sinsear fs i rim :
Dn d'intinn ar ar tharla
buaileadh Cath Chionn tSile, [ . . . ]
Tir faobhar na faille siar trthnna grine go Corea Dhuibhne
C Rordin, 1 965: 41).
De rir an din, t gramadaeh na Gaeilge fs le c10isteil ar fud na hite
seo:
Is ehfir ag bun na spire ag rthaoeht
An Uimhir Dh,

is an Modh Foshuteaeh,

Is an tuiseal gairmeaeh ar bhalaibh daoine

C Rordin, 1 965: 41).
Is omh lainn seo, toise gur fidir linn na gnithe faillithe de
ghramadaeh na Gaeilge a shamhl mar iase agus tar is a ehlann a
bhaint amaeh i gCorea Dhuibhne tar is blianta fada in uisc
doieheallaeha an Bharla.
Lironn an bheirt fil dinn go bhfuil meas mr aeu ar a sinsear agus go
bhfuair siad spreagadh uathu. Labhraonn Senghor go rialta ina ehuid
38

dnta faoin meas at aige ar a shinsear, mar shampla, sa dn Nuit de

Sine, danann s iarracht chun guth a sinsear a chloisteil: coutons 1a
voix des Anciens d' lissa33 [ . . . ] Que j ' coute, dans 1a case enfume
que visite un reflet d'mes propices 34 (Senghor, 2007 : 1 7), agus sa
dn Le Message, danann s cur sos ar a suilceas:
Plus beaux que des rniers sont les Morts d' lissa; mlnces
taient les dsirs de leur ventre.
Leur bouc1ier d'honneur ne les quittait j amais ni leur lance
loyale. 3 5
(Senghor, 2007 : 23).

De rir an Rordnaigh sa dn Toil :

''NH

ionam ach ball/ De chorp san

mo shinsir" ( Rordin, 197 1 : 29), agus sa dn A Sheanfhil, mindh

dom glao,

imponn s ar na seanfhil spreagadh a thabhairt d chun

filocht a scrobh : "A sheanfhil, mindh dom glao/ A mheallfadh corp

dom shamhailtgharlach" ( Rordin, 1 986 : 36).
Is lir mar sin go gcruthatear omh de cheantair na sinsear mar
shaghas tipe, agus go bhfaightear omh fhordhearfach de na sinsir i
bhfilocht na beirte. Mar at lirithe cheana fin, d' irigh leis na fil
33 Les Anciens d' lissa- Is sridbhaile lissa i nGambia Ghuine Bhissau. D'fug an
grupa eitneach Malink an it seo agus thinig siad chun na Seineagile (Brunel, 2007:
66).
34 Listen to the voice of the ancients of Elissa. [ . . ] Let me listen in the smoky hut for
the shadowy visit of propitious souls (Beier agus Moore, 1 963 : 44-5).
35 Nos ille n na pailmeacha iad na Mairbh lissa; ba thana iad mianta a ngoile/
Nor tbg a sciath onra riamh iad n a sle dlis.
.

39

al n ngruaim agus solas a lasadh sa doircheacht trd an bhfilocht,

toisc gur athchruthaigh siad lchir na hige agus ille cheantair a
sinsear. . Ach is fidir go raibh cis eile ag baint le homhnna ille na
dtraidisin agus na gceantar. Dealratear go bhfuil na fil ag cruth fse
don litheoir den todhcha iontach a bheidh ann m thilleann muintir na
tre ar cheantair agus ar thraidisiin a sinsear, is sin le r, go bhfuil
siad ag iarraidh cipn solais a thabhairt don litheoir, ionas gur fidir
leis an solas a theiceil trd an bhfilocht chomh maith. Ag deireadh an
din FiZl Ads, mar shampla, t omh lainn at ina hdar misnigh don
litheoir : "Sin do dhorasl Dn Chaoin f sholas an trthnna,! buail is
osc1farl D'intinn fin is do chl ceart" ( Rordin, 1 965 : 41). De rir
na lnte seo, n g don litheoir ach filleadh ar cheantar a shinsear chun
a "chl ceart" a bhaint amach. Is cosil le saoi an file, toisc go
dtugann s comhairle don litheoir, ag caint faoi "do dhoras", "do chl
ceart", agus ag baint sid as an Modh Ordaitheach : "Fill", "Nigh",
"Dein" agus "Buail". Sa dn Le Message le Senghor, filleann an file ar
cheantar a shinsear agus labhraonn s leis an bprionsa ann.

taimgreacht ann don litheoir sa dn seo chomh maith. Dealratear go

bhfuil an prionsa ag labhairt le slua, toisc go mbaintear sid as an
uimhir ioIra : Enfants [ . . . ] Vous tes docteurs en Sorbonne,
bedonnants de diplmesl Vous amassez des feuilles de papier [ . . . ] 3 6
(Senghor, 2007 : 22-3). Ansin, cruthatear omh den todhcha lainn a
bheidh ann m thilleann na daoine: Les Conqurants salueront votre
36 Is dochtir na Sorbonne sibh, urbholgacha de dhioplma/ Bailonn sibh
leathanaigh pipir.

40

dmarche, vos enfants seront la couronne blanche de votre tte 37

(Senghor, 2007 : 23) .
. Ach an raibh an fhs seo ralaoch? Arbh fhidir le litheoir na ndnta
filleadh ar na traidisiin agus dearmad a dhanamh ar stair an
choilneachais sa tr, agus "srathar shibhialtacht an Bharla" a bhaint
anuas de fin ar fad ? ( Rordin, 1 965 : 41). Is digh le lirmheastir
irithe gurbh fhidir, agus nach bhfuil sa choilneachas ach trimhse
sealadach sa stair (Ashcroft et al., 1 989 : 30). Dar le mrn scrbhneoir
eile fach t fseanna d leithid aischimnitheach (Jack, 1 996 : 247);
agus is fidir le muintir thre iarchoiln a bheith ar thir a
bhframhacha finscalacha go deo d ndeasca (Childs agus Williams,
1 997 : 72). Ina theannta sin, matear go ndantar faill ar an
sincratachas cultrtha le fseanna d leithid, agus gur cuid riachtanach
agus fintach de shocha iarchoilneach sin (Ashcroft et al., 1989 :
30). Sa chaibidil seo, rinneadh scrd ar iarrachta na bhfil chun
filleadh ar thraidisiin a sinsear agus ar Rocht na hige ; agus ar a n
iarrachta chun an solas ar athlasadh dibh a roinn{ le muintir a dtortha
le fseanna ille den todhcha. Sa chad roinn eile, danfar scrd ar an
bhforbairt a thinig ar fhs na bhfil mar a lirodh trd a gcuid
filochta.

37 Danfaidh na Cloteoir cirtis do bhr rasnaocht, agus beidh bhr bpist mar
an gcorin bhn ar bhur gceann.

41

Roinn

6:

Le mtissage culturel i saothar an Rordnaigh agus i

aothar Senghor: Anails chomparideach

Lirodh i roinn 5 gur irigh leis an Rordnach agus le Senghor al n

ngruaim agus n deoraocht trd an bhfilocht, toisc gurbh fhidir leo
suilce na hige agus illeacht cheantair a sinsear a athchruth dibh
fin. Liriodh freisin go raibh na fil mar shaoithe d litheoir, ag
cruth fse dibh den todhcha iontach a bheadh ann d bhfillfids ar
cheantair agus ar thraidisiin a sinsear. Ach an raibh athchruth an
dchais mar cheann scrbe d'fhs na bhfil? N an raibh cim eile ann
don litheoir agus don fhile i ndiaidh athchruth an dchais? Sa
chaibidil seo, danfar scrd ar fhorbairt fse na bhfil ina gcuid
filochta, agus ar choincheap an mtissage culturel.
De rir fse na bhfil mar a lirodh i roinn 5 , nor mhr do na fil
"srathar shibhialtacht an Bharla" a bhaint dobh ( Rordin, 1 965:
41)3 8, n dearmad a dhanamh ar Les mains blanches qui tirerent les
coups de fusils qui croulerent les empires 3 9 agus 40 (Senghor, 2007: 25)
chun filleadh ar thraidisiin agus ar cheantar a sinsear. Ach deireann an
Tuamach faoin Rordnach:

38 FillArs.
39 "The white hands that loaded the guns that destroyed the kingdoms" (Beier agus
Moore, 1 963 : 47).

40 Neige sur Paris.

42

Is beag an seans at ann go bhfadfadh duine de shaghas n de

thgil an Rordnaigh 'srathar shibhialtacht an Bharla' a
bhaint anuas de fin ar fado
C Tuama, 1 978: 53).
De rir an Tuamaigh, bh an Rordnach mar chuid de ghlin na
nuafilochta in irinn, an chad ghlin n 1 7 haois anuas a raibh taith
mhaith acu ar shaol comhaimseartha na hEorpa C Tuama, 1 978: 1). T
taith an Rordnaigh ar an saol seo le sonr ina chuid filochta, agus is
lir go raibh an taith seo aige mar thoradh ar an gcoilneachas, toisc gur
thug an Barla "strice mr den saol amuigh" d, saol a bh "ceilte le
fada ar fhil na Gaeilge" C Tuama, 1 978: 3). N mide go bhfadfadh
duine "de shaghas n de thgil" Senghor dearmad a dhanamh ar stair
choilneach a thr dhchais ach an oiread; b' fhile a raibh
dlthcheangal aige leis an bhFrainc i gcna, idir chrsa oideachais
agus chrsa polaitochta, chrsa cultrtha agus chrsa sisialta.
T tionchar chultr na gcoilneach le sonr go niinic i bhfilocht na
beirte, mar sin, is lir gur fs idalach agus dho-aimsithe an fhs
thuasluaite. Mar shampla, dealraonn s go raibh tionchar ag an saghas
filochta a chleacht lucht an ' imagist school ' i Sasana, agus iad faoi
thionchar symbolistes na Fraince, ar na teicnc a cleachtadh sa dn
Adhlacadh mo mhthar

C Tuama, 1 978: 7-8). Sa chad varsa den

dn, tugtar an omh lainn seo a leanas dinn: "Beach mhallaithe ag

portaireacht/ Mar screadstracadh ar an ninbhrat" C Rordin, 1 986:
43

I'
56). Mar a mhnonn an Tuamach dinn, is sampla "screadstracadh"
"ar shaghas comhfhocail faoi leith [ . . . ] ina bhfaightear dh cheann de
na cadfa ceangailte le chile" ( Tuama, 1 978: 8). Bhain Baudelaire
agus fil a lean leas speisialta as an gcita iontach seo ('synaesthesia ),
agus bonn an teicnc seo le sonr i bhfilocht Shasana chomh maith,
'

mar shampla, i bhfilocht Edith Sitwell ( Tuama, 1 978: 8). Is lir go

raibh Senghor faoi anil Bhaudelaire chomh maith. Admhaonn s fin
: Baudelaire est [ . . . ] un des poetes qui m'ont le plus influenc
(Guillaume, 1 979 : 845)4 1 . T tionchar Bhaudelaire le sonr sa dn Nuit
ach go hirithe, mar shampla, cuireann an lne: C'est l'heure
des toiles et de 1a Nuit qui songe (Senghor, 2007 : 1 7)42 lne
Recueillement le Baudelaire i gcuimhne dinn : Entends, ma chere,
entends 1a douce nuit qui marche 43 (Kesteloot, 1 987 : 34). T rianta
de Sine

fil eile le sonr i bhfilocht na beirte chomh maith, mar shampla, t

rianta Hopkins agus Eliot le haithint i bhfilocht an Rordnaigh (
Tuama, 1 978 : 1), agus t tionchar Claudel agus Perse le sonr i ndnta
Senghor (Gnalga, 200 1 : 39). Ar ndigh, bh stH lainn uathil ag an
mbeirt fhil, nH sna rianta seo ach gn an-bheag d gcuid filochta. Fs
fin, n fidir tionchar an chultir choilnigh ar fhilocht na beirte a
shanadh mar gheall ar na rianta seo, mar sin, dealraonn s gur fs dho-

41 T Baudelaire ar fhile de na fil is m a d' imigh i bhfeidhm orm.

42 This is the hour of the stars and of the night that dreams (Beier agus Moore, 1 963 :
44).
43 ist, a str, ist leis an oche cheansa ag sil.

44

aimsithe "srathar shibhialtacht" na gcoilneach a bhaint dobh fin (

Rordin, 1 965 : 41).44
Ar dts, dealraonn s go raibh dom ar an mbeirt fhil go raibh a
gcuid filochta cur i gcomparid le filocht na hEorpa agus go raibh
tionchar fil na hEorpa le sonr ina gcuid dnta. Mar shampla, insonn
Senghor dinn in iarfhocal thiopiques go raibh s aifirt ag daoine as
aithris a dhanamh ar Saint-John Perse, et je ne l'avais pas lu avant
d'avoir crit les Chants d'ombre et les Hosties noires (Senghor,
2007 : 268).45 Sa dn A Ghaeilge im Pheannsa, deireann an Rordnach
leis an teanga Gaeilge go bhfuil s ag srac "n striapach allrach! Is
snim chughat smaointe/ A ghoideas-sa uaithi" ( Rordin, 1 965 : 1 0).
Is briathar for-Iidir "goid" toisc go gcruthaonn s omh den fhile
mar choirpeach, omh a athchruthaonn a mhshstacht go beacht
dinn. Tuigeann an bheirt acu, fach, nrbh fhidir leo tionchar seo an
chultir choilnigh a sheachaint. Deireann Senghor linn : Pourquoi le
nierai-je ? [ . . ] Je confesserai [ . . . ] que j'ai beaucoup lu, des troubadours
Paul Claudel (Senghor, 2007 : 269t6 agus de rir an Rordnaigh,
.

ba dheacair don aigne "maireachtaint n blth" gan eolas aigne eile a

bheith aici (Nie Ghearailt, 1988 : 1 1).

44 FiZ! Ars.
45 Agus n raibh saothar Perse lite agam roimh dom Chants d'ombre agus Hosties
noires a scrobh.
46 Cn fth go sanfainn ? Adhmham gur ligh m mrn, na trbadir go
ClaudeL

45

Ba gh do na fil forbairt a dhanamh ar a gcuid fse ag an bpointe seo,

agus is ioma difrocht at le

SOllf

idir roghanna na beirte. Thuig an

bheirt acu gur gh dibh filleadh ar cheantair agus ar thraidisiin a

sinsear chun a gc1nna cearta a bhaint amach, ach nrbh fhidir leo
tionchar an chultir choilnigh a sheachaint. Bheartaigh Senghor, mar
sin, go raibh s fin agus muintir a thre ina mtis culturels, n go raibh
siad cros-solraithe go cultrtha : Nous sommes des mtis culturels 47
(Senghor, 2007 : 275).

Thinig forbairt ar a fhs mar sin, agus

shocraigh s gurbh an straitis ab fhearr n s' assimiler pas tre

assimil 48 (Vaillant, 2002 : 20). Rinne s iarracht mhr chun cultr a
thre fin agus cultr na Fraince a tharraingt le chile ina chuid filochta,
agus chreid s go raibh an cur le chile cultrtha an-thairbheach don d
chultr.
Thuig an Rordnach go raibh athchruth iomln ar shaol a shinsear
dodhanta de dheasca tionchair an chultir choilnigh. I gcodarsnacht le
Senghor, fach, dealratear fhilocht an Rordnaigh gur bheartaigh s
gurbh fhearr d a thuiscint ar chultr a shinsear a fheabhs ionas go
bhfadfadh s athchruth nos beaichte a dhanamh ar an gcultr ina
chuid filochta. Ghlac s leis nrbh fhidir tionchar an chultir
choilnigh a sheachaint, ach rinne s iarracht mhr chun a bheith chomh

47 Timd cros-soIraithe go cultrtha.

48 Cultr agus socha na tre coiln a shealbh duit fin, in ionad a bheith sealbhaithe
acu.

46

cngarach agus ab fhidir do chultr agus do cheantair a shinsear toisc

gur chreid s gurbh ann a bh a "chl ceart' ,49 ( Rordin, 1 965 : 41).
T fs fhorbartha na bhfil le sonr go minic ina gcuid filochta. Is lir
n bhfianaise thuasluaite go raibh tionchar ag filocht na Fraince ar
fhilocht Senghor. ironn leis a fhs fhorbartha a chur in il don
litheoir, fach, toisc go gcumascann s gnithe d'fhilocht na Fraince
le trithe d'fhilocht na Seineagile. Mar shampla, sa dn l 'appel de
la race de Saba,

baineann Senghor leas as an alexandrine, teicnc

chlasaiceach i bhfilocht na Fraince, mar shampla : Et mon pre

tendu sur des nattes paisibles (Senghor, 2007 : 140) 5 0 agus 51 agus as
an leath-alexandrine52 chomh maith, mar shampla : mais grand, mais
fort, mais beau 5 3 (Senghor, 2007 : 140). T trithe d'fhilocht bhil na
Seineagile ann chomh maith, toisc go mbaintear sid as athr leis an
bhfocal : mais , agus as an tuiseal gairmeach, mar shampla : Mre,
oh ! 54 agus Dans l'ombre, Mre 55 (Senghor, 2007 : 1 39-141, agus
Mortimer, 2002 : 43). Maidir le tama na ndnta, n dhanann s faill
ar fhulaingt na hAfraice mar gheall ar an stair choilneach, ach ironn
leis a dhearcadh dearfach a chur in il dinn chomh maith. Mar
49 FiZ! Ars
50 Agus m' athair snte ar mhata boga.
51 Alexandrine: bonn dh shiolla dhag sa lne agus bonn bimeanna ar shiolla
irithe ann.

52 Is leath-alexandrine seo toisc go bhfuil s shiolla ann agus iad roinnte i dtr ghrpa
(Mortimer, 2002: 43).

53 Fs mr, fs lidir, fs dighiil.

54 , a Mhthair !
55 Faoin scth, a Mhthair.

47

\:

shampla, sa dn Au Gouverneur bou, athchruthaonn s obairt na

hAfraice ar son na hEorpa dinn leis an nath corraitheach : L' Afrique
s'est faite hostie noire 5 6 , ach deireann s ina dhiaidh sin go raibh s
hobairt : Pour que vive l'espoir de l'homme 5 7 (Senghor, 2007 :
1 53). A dhla sin, sa dn Priere de Paix, cuireann Senghor an Afraic i
gcomparid le Crost chun pis a mhuintire fin a chur in il dinn :
[ . . . ] mon Afrique crucifie depuis quatre cents ans et pourtant
respirante 5 8 , agus cruthaonn s omhnna d' ainiocht agus de
bharbarthacht na gcoilneach :
Et comme des terrains de chasse, ils ont incendi les bois
intangibles, tirant Anctres et gnies par leur barbe paisible.
(Senghor, 2007 : 1 67i 9
Sa dn canna, fach, guonn s go maithfidh Dia do na coilnigh a
bpeaca : Seigneur Dieu, pardonne l'Europe blanche ! (Senghor,
2007 : 1 66)60 toisc gur fidir leis, in ainneoin na fulaingthe, gnithe
dearfacha den stair choilneach a aithint :

56 Rinne an Afraic abhlann di fin.

57 ronas go mairfeadh d chas an duine.

58 "[ . . . ] my Africa crucified for four hundred years yet breathing still" (Jones, 1 97 1 :
45).
59 "They have fired the intangibile woods like hunting grounds, dragged out Ancestors
and spirits by their peacable beards" (Jones, 1 97 1 : 47).
6 0 "Lord God, forgive white Europe." (Jones, 1 97 1 : 45).

48

Bnis ce peuple qui m'a apport Ta Bonne Nouvelle, Seigneur

[ . . . ] Il a couvert mon creur la connaissance du monde [ . . . ] .
(Senghor, 2007 : 1 68)61
. Aithnonn Senghor an tairbhe a bhain cultr na hAfraice as cultr na
Fraince, ach lironn s gurbh fhidir leis an bhFrainc agus le tortha
eile an larthair tairbhe a bhaint as cultr na hAfraice chomh maith,
smaoineamh a lironn coincheap an mtissage culturel don litheoir.
Mar shampla, sa dn New York, cruthaonn Senghor omhnna
iontacha dinn de shaol garbh na cathrach : Les gratte-ciel qui dfient
les cyc10nes sur leurs musc1es d' acier et leur peau patine de pierres.
(Senghor, 2007 : 239)62, agus d'aimlis an tsaoil do dhaoine ann :
C'est au bout de la troisieme semaine que vous saisit la fievre en un
bond de jaguar (Senghor, 2007 : 239)63 Ansin, tugann s omhnna
ille dinn de ghnithe den saol Afracach, agus is lir go bhfuil na
trithe seo de dhth ar an gcathair :
New York ! j e dis New York, laisse affluer le sang noir dans ton
sang

61

"Bless this people who brought me Thy Good News, Lord [ . . . ] Who opened my
heart to the understanding of the world [ . . . l" (Jones, 1 97 1 : 49).
62
"The skyscrapers which defy the storms with muscles of steel and stone-glazed
hide." (Beier agus Moore, 1 963: 5 1).
63
"-At the end of the third week the fever seizes you with the pounce of the leopard"
(Beier agus Moore, 1 963 : 52).

49

Qu'il drouille tes articulations d' acier, comme une huile de vie
64
(Senghor, 2007: 240).
De rir Senghor, teastaonn an d chultr na chile, smaoineamh a
chuirtear in il dinn le homh lainn: Ainsi le levain qui est
ncessaire la farine blanche. (Senghor, 2007 : 27) 65 agus 66 Is an
fhs a thugtar don litheoir don todhcha n gur cheart na cultir a
tharraingt le chile agus athchairdeas a dhanamh idir na tortha
agsla, mar shampla, fs an fhile ag deireadh an din lgie pour
Martin Luther King :

Les Blancs et les Noirs, tous les fils de la mme Terre-Mere.

Et ils chantaient plusieurs voix, ils chantaient Hosanna !
A llluia !

(Senghor, 2007 : 587). 67

Is difriil ar fad an fhorbairt a dhantar ar fhs an Rordnaigh. Mar a
mhnodh cheana fin, rinne s iarracht a thuiscint ar chultr a shinsear
a fheabhs ionas go bhfadfadh s athchruth cuibheasach beacht a
dhanamh ar an gcultr sin ina chuid filochta. T an feabhs seo le
64 "New York! I say to you: New York let black blood flow into your bloodl That it
may rub the rust from your steel joints, like an oil of life."
65 Priere aux Masques
66 "Being the leaven that the white flour needs." (Beier agus Moore, 1 963 : 49).
67 An lucht geal agus an lucht gorm, mic uile na Mthar Domhanda cannal Agus bh
siad ag canadh le chile, ag canadh Hosannal Aililil

50

sonr

ina chuid filochta.

Mar a mhlnonn an Tuamach dinn:

"D'irigh a chuid varsa nos ndrtha, nos trila, nos dchasa" C

Tuama, 1 975 : 35).

Is lir go raibh litrocht na Gaeilge ag dul i

bhfeidhm air, mar shampla, de rir an Tuamaigh, is leath-thagairt do

lnte le Pdraign Haicad iad na focail seo n dn Na Blascaoda: "Is f
thuairim r seanaigne/ Danam lachn" C Rordin, 1 986: 94), agus is
macalla ar lne i ndn dreach na menaoiseanna "Buanghol, a
,,
Choilm, do cheol 6 8 C Rordin, 1 965: 3 1 agus Tuama, 1 975: 35).
"Bh traidisin na nuafhilochta idimisinta [ . . . ] agus traidin liteartha
na Gaeilge dtabhairt le chile aige le haimsir" C Tuama, 1 975 : 35),
ach i gcodarsnacht le Senghor, n ar an gcur le chile ach ar an dchas a
leagann an Rordnach an bhim. Mar a mhnonn an Dshlnach
dinn, bh brd ar an Rordnach "gur coimedadh snth an dchais seo
sln agus muid 'i lr na bodhaire Barla istigh" ,69 C Dshline, 1 993 :
84). T meas aige ar aigne agus ar chultir eile: "Nl it ar fuaid na
,,
cruinne/ Nach ann a saolaodh sinne 70 C Rordin, 1 97 1 : 40), ach fs
fin, is an fhs at aige don litheoir n gur cheart filleadh ar an dchas
chun a "chl ceart" a bhaint amach: "Cuir chugat Beiginis is an
,,
Seanduine, 7 1 C Rordin, 1965 : 1 9), "Tir [ . . . ] siar trthnna grine
go Corea Dhuibhne," "Sin do dhoras/[ . . . ] Buail is osc1far/ D'intinn
fin is do chI ceart." C Rordin, 1 965: 41)72
68

Colm

69 isteacht Chng
70 N Ceadmhach Neamhshuim
71 Mscail do Mhisneach
72 FillArs

51

Lirtear an difrocht seo idir fseanna na bhfil sna roghanna teanga a

ndeama siad chotnh maith. Bheartaigh Senghor scrobh i bhFraincis,
teanga na gcoilneach, mar gheall ar choincheap an mtissage culturel,
mar a tnhnonn s fin dinn in iarfhocal thiopiques: Mais on me
posera la question: 'Pourquoi [ . . . ] crivez-vous en franais?' Parce que
nous sommes des mtis culturels [ . . . ] . 7\Senghor, 2007: 275)
Ceapann s gur teanga lainn an Fhraincis, agus cuireann s a tnheas
uirthi in il dinn le hotnh lainn: Les mots du franais rayonnent de
mille feux, comme des diamants [ . . . ] . 74 (Senghor, 2007 : 275). T an
meas canna ag an Rordnach ar an teanga at roghnaithe aige, ach i
gcodarsnacht le Senghor, is a theanga dhchais, an Ghaeilge, at
pioctha aige:
Is m dn dobh, p acu ole maith iad, a thinig as lonrith, as
excitement na teanga fin. Is m a oibrigh an teanga m n aon
rud eile.
(Titley, 2008: 75).
Ar ns na fse thuasluaite, chreid s go gcabhrdh a theanga dhchais
leis chun a chl ceart a bhaint amach:
Sin ceann des na fthanna go bhfoghlaimtear teanga iasachta
chun teangmhil le haigne na teanga san. [ . . . ] Is tbhachta n

73 Ach cuirfear an cheist orm: "Cn fth go scrobhann t i bhFraincis?" Toisc go

bhfuilimid cros-solraithe go cultrtha.
74 Drithlonn na focai! Fhraincise go lonrach, ar ns na ndiamant.

52

san nuair is r n-aigne fin at i gceist- aigne go mbmid ar

deighilt uaithi de ghnth.
( Dshline, 1993 : 90).
I ndiaidh stidar a dhanamh ar fhseanna na bhfil, is lir go bhfuil
mrn difrochta le

SOllf

eatarthu. Chreid an bheirt acu gur cheart

dibh filleadh ar chultr agus ar thraidisiin a sinsear chun a gclnna

cearta a bhaint amach, ach nor mhr dibh an fhs sin a fhorbairt mar
gheall ar thionchar dosheachanta an chultir choilnigh. Bheartaigh
Senghor coincheap an mtissage culturel a chur i bhfeidhm agus an d
chultr a tharraingt le chile trna chuid filochta, ach shocraigh an
Rordnach a thuiscint ar chultr a shinsear a fheabhs chun a bheith
chomh cngarach agus ab fhidir don chultr sin, toisc gur chreid s
gurbh ann a bh a "chl ceart,,75 ( Riordin, 1 965 : 41).
Roinn 7: An Chonclid

I ndiaidh stidar a dhanamh ar fhilocht an Rfordnaigh agus ar

fhilocht Senghor, is lir go bhfuil a ln coslachta le SOllf eatarthu,
lna measc; tama, omhnna agus teicnc na ndnta. Is fidir na
coslachta seo a nascadh le comhthacs iarchoilneach na bhfil ar
mhrn ciseanna. De rir Ashcroft, Griffiths agus Tiffin, is mini c a
bhonn tir na finilachta mar thama sa litrocht iarchoilneach
(Ashcroft et al. , 1 989: 9).

I roinn 4, lirodh gurb ioma iad na

75 FiZ! A ris

53

coslachta at bunaithe ar thama na deoraochta, toisc gur bhraith an

bheirt fhil go raibh siad scartha na n-intinn fin agus na gc1 ceart.
T an d shaghas deoraochta a luaitear ag Maxwell le sonr i bhfilocht
na beirte: an deoraocht mar gheall ar dhlithri agus an deoraocht de
dheasca na tromaochta cultrtha (Ashcroft et al. , 1 989: 9). De rir
Ashcroft agus a gcomhscrbhneoir, is fidir leis an deoraocht agus leis
an imeall a bheith mar spreagadh do scrbhneoir na dtortha
iarchoilneacha.

T an coincheap seo le sonr sna comparid a

rinneadh i roinn 5, toisc gur lir go raibh fonn ar na fil al n

deoraocht, agus go raibh an fonn sin mar spreagadh acu chun filleadh
ar thraidisiin a sinsear agus ar Rocht na hige trna gcuid filochta.
Spreagadh an bheirt acu chun fs a thabhairt d muintir chomh maith, fs
den todhcha iontach a bheadh ann d bhfhillfeadh muintir na tre ar
cheantar agus ar thraidisiin a sinsear. Lirodh i roinn 6 go bhfuil
codarsnachta le sonr idir forbairt fse na beirte, ach is fidir na
codarsnachta seo a nascadh le teoiric an iarchoilneachais chomh
maith, toisc go bhfuil easaontas idir na scolir iarchoilneachais mar
gheall ar bhr an dchoilnithe agus conas an dchoilni a chur i
bhfeidhm (Ashcroft et al. , 1 989: 29). De rir scolir irithe, ba cheart
teangacha agus cultir an ramhchoilneachais a athbheochan (Ashcroft,
1 989: 29- 30), tuairim a lirtear i bhforbairt fhs an Rordnaigh. Dar
le scolir ei le, fach, n fidir sin a dhanamh, agus is cuid
riachtanach agus fintach de shocha iarchoilneach an sincratachas

54

cultrtha CAshcroft, 1 989: 30), tuairim at le sonr i gcoincheap an

mtissage culturel i bhfilocht Senghor.
D'thadfadh an dn Solas leis an Rordnach a bheith mar mheafar do
na tama comparideacha at le sonr i bhfilocht na beirte. 76 Cuireann
titim na hoche sa chad varsa an trimhse coilneach in il dinn,
trimhse inar scaradh daoine na bhfinilacht fin: "Do shloig an dubh
an uile chruth" C Rordin, 1 97 1 : 35). N raibh ach rianta beaga de
thraidisiin a sinsear fgtha ann i ndiaidh na trimhse sin: "I mbroinn na
doircheachta t domhan,l Is fidir Iiom bhrath lem limh, /NH fanta
ach a chuimhne agam" C Rordin, 1 97 1 : 35). Ba dheacair na
traidisiin sin a athchruth mar gheall ar thionchar an chultir
choilnigh: "Is leisc lem chuimhne athchruth. " C Rordin, 1 97 1 :
35). Norbh fhidir leis na fil filleadh ar Thr na ng n le Royaume
d'Enfance

ach amhin tr ghnomh na filochta, ar ns solas saorga a

lasadh: "Do lasas solas is de gheit/ Do saolaodh seomra im shil,l [ . . . ]

Is do chruthaigh solas domhan." C Rordin, 197 1 : 35). Nuair a
scrobh Senghor agus an Rordnach dnta, thug siad cipn solais d
litheoir, toisc go bhfadfaids an domhan sin a aithint chomh maith i
ndnta na beirte. Thuig an bheirt fhil go raibh orthu fs a bhfilochta a
thorbairt, fach, n mhchfa cipn solais a litheoir agus scriosfa an
seandhomhan athchruthaithe dibh leis: "Do mhchas solas is do
mhch! Mo dh limh is a raibh! Le feiscint roimis sin den mbith." C
76 Is fidir an dn a lamh ina iomln in Aguisn 3 .

55

Rordin, 1 97 1 : 35). Beartaonn Senghor gurbh fhearr leis solas an Iae

a aithint, agus cultr a thre fin agus cultr na Fraince a tharraingt le
chile ina chuid filochta, omh at le sonr sa dn Prifre de Paix nuair
a imponn s ar an Tiama sochin a chruth sa domhan: Et donne
leurs mains chaudes qu'elles enlacent 1a terre d'une ceinture de mains
fratemelles/ DESSOUS L' ARC-EN-CIEL DE TA PAIX. (Senghor,
2007: 1 69). 77 Socraonn an Rordnach, fach, gurbh fhearr leis a bheith
nos cngara do thraidisiin a shinsear, fi munar fidir leis an domhan
sin a athcruth. Tuigeann s nach mbeidh an domhan sin ann nuair a
gheobhaidh s bs. N bheidh ann ach a chuid filochta, "riocht" an
tseandhomhain: "Nuair a bheidh mo sholas mchta ar fad/ Fgfad
domhan im dhiaidh 'na riocht, / Ach fgfad sa doircheacht." (
Rordin, 1 97 1 : 35).
Is suntasach go bhfuil na coslachta seo le sonr idir filocht na
beirte agus gur fidir iad a nascadh leis an teoiric iarchoilneach, c gur
thinig an bheirt fhil chultir an-agsla agus c go bhfuil mrn
difrochta le sonr idir beathaisnis na b eirte , mar shampla, saol
polaitiil Senghor seachas saol clrideach an Rordnaigh. I ndiaidh an
taighde seo a dhanamh, ritheann mrn ceisteanna eile chugam nrbh
fhidir a inichadh anseo. Mar shampla, cn tionchar a bh ag cultr na
n-iteanna difrila ar rogha teanga na beirte? An eisceacht cs na
beirte fil seo, n an bhfuil coslachta mar seo le sonr idir fil

77 "And grant to their warm hands that they may clasp the earth in a girdle of brotherly
handsl BENEATH THE RAINBOW OF THY PEACE." (Jones, 1 97 1 :5 1 ).

56

ireannacha agus Afracacha eile mar gheall ar thionchar an

choilneachais?
T tbhacht ag baint leis an taighdeadh seo toisc go lirtear gur
fidir coslachta a aithint idir saothar file ireannaigh agus saothar file
Afracaigh, in ainneoin na ndifrochta cultrtha agus na dteangacha
difrila. Cuireann an aiste seo leis an taighdeadh at danta cheana fin
a aithnonn trithe na litrochta iarchoiln i saothar an Rordnaigh,
agus freisin leis an taighdeadh a thaispenann coslachta idir saothair
litrochta dh rigin agsla bunaithe ar thionchar an
iarchoilneachais orthu.

57

Aguisn

Bliain

1:

Croineolaocht

SaoI Shenghor

Eachtra

Eachtra
Stairila i

Stairila in

SeineagiI agus

irinn agus
sa domhan

sa domhan

1 906

SaoI an Rordnaigh

Rugadh S enghor
i JoaI. Thinig
s lena athair go
Djilor i m na
Nollag, agus
d'fhan s ann go
dt 1 9 1 3 .

1 9 14

D ' fhreastail

An Chad

Senghor ar seoil

Chogadh

ehnaithe i

Domhanda.

NgasobiI.
1916

ir Amaeh

Rugadh Sen

na Cs ea.

Rordin i mBaile
Bhirne, Co. Chorea ar
an 3 Nollaig. Chuaigh
s ar seoi1 ar an Sliabh
Riabhaeh.

1918

Deireadh leis an
gCad Chogadh
Domhanda.

1919

Cogadh na
Saoirse.

58

1 92 1

Sni an
Chonartha
Angla
ireannaigh.

1 922

Cogadh na
gCarad.

1 923

Chuaigh Senghor

Deireadh le

ar scoil i nDakar.

Cogadh na
gCarad.
Cailleadh athair an

1 926

Rordnaigh leis an
eitinn.
1 928

D ' imigh Senghor

chun na Fraince.
D 'fhreastail s ar
an scoil Louis-le-

Grand i bPras.
1 93 0

Bhuail Senghor
le Csaire.

1 93 1

Bhain Senghor
Baitsilir Ea1aon
[Licence-esletlres
(classiques)]
amach ag an
ollscoil
Sorbonne.

59

1 932

Bronnadh

An Cogadh

D'aistrigh muintir an

cilocht

Eacnamaoch.

Rordnaigh go hlnis

iarchime ar

Cara agus is anseo a

Shenghor

chaith s an chuid ei1e

d shaol. Fuair s a

1 934

[Diplme

chuid menscolaochta

d'tudes

sa Mhainistir Thuaidh,

suprieures] .

Corcaigh.

Bunaodh an tirisleabhar
l'tudiant No ir
ag Csaire agus
Senghor.

1 93 5

Bhain Senghor
an agrgation de

grammaire
amach. Thosaigh
s ag mineadh i
nDescartes de
Tours.
1 936

Rinneadh

Rinne s an

ionradh ar an

Ardteistimireacht agus

Aetip.

ina dhiaidh sin chuaigh

s ag obair in oifig na
mtarchnach i Halla
na Cathrach i
gCorcaigh.

60

Cuireadh

1 93 7

Bunreacht na
hireann i
bhfeidhm.
Chuaigh s isteach i

1 93 8

sanatorium den chad

uair. Is ioma trimhse
fada a chaith s in
ospidil agus i
Sanatoria ina dhiaidh
sin.
1 93 9

Ba gh do

An Dara

Shenghor a

Cogadh

bheith ina

Domhanda.

shaighdiir ar
son na Fraince i
rith an Dara
Chogaidh
Dhomhanda.
1 940

Prosnaodh

Choinnigh an

Senghor.

Rordnach Dialann
rialta 1 940 i leith- bh
s scrobh sin suas go
dt cpla l roimh a
bhs.

1 942

Scaoileadh saor
Senghor.
Thosaigh s ag
mineadh ars.

61

1 945

Foilsodh Chants

Deireadh leis

d'ombre.

an Dara
Cogadh
Domhanda.

1 946

Phs Senghor

Toghadh

Ginette bou.

Senghor agus
Gueye mar
theachta na
Seinegile don

Assemble
nationale i
bPras.
1 947

Stailc na noibrithe iamrid

san Afraic Thiar.

1 948

Foilsodh

Hosties Noires
agus

l'Anthologie de
la pos ie negre.
Bhunaigh
Senghor an pirt
polaitochta :

Bloc

dmocratique
sngalais

62

. Fuair a mhthair bs.

1 949

Fgraodh
Poblacht na
hireann.

1 95 0

Timpeall an ama seo

chuaigh an Rordnach
go Dn Chaoin den
chad uair.
Foilsodh Eireaball

1 952

Spideoige
1 95 6

Foilsodh

thiopiques.

1 957

Phs Senghor
Colette Hubert.

1 95 9

Cruthaodh
Cnaidhm na
Mail.

1 960

Toghadh

Deireadh le

Senghor mar

Cnaidhm na

Uachtarn

Mail. Bhain an

Poblachta na

tSeineagil agus

Seineagile.

Sdin na
Fraince
neamhspechas
amach n
Fhrainc. Scar an
d thr na chile
chomh maith.

63

1 96 1

Foilsodh

Nocturnes.
1 962

Rinne Mamadou

Deireadh leis an

Dia iarracht chun

gcogadh san

coup d' tat a

Ailgir.

dhanamh, ach
theip air.
1 964

Foilsodh Brosna

1 965

D'fhg an Rordnach a
phost i Ralla na
Cathrach ar phinsin
breoiteachta.
Foilsodh R na nUite,

1 967

bailichn de liric
diaga a cumadh idir an
9 agus an 1 2 cad
(curtha in eagar ag Sen
S. Conghaile,
C.SS.R.). Rinne an
Rordnach leagan
NuaGhaeilge de na
dnta sin.
Thosaigh s ag scrobh
go rialta don Irish

Times agus lean air go

dt 1 975. Foilsodh
breis agus 400 aIt leis
ansin.

64

1 968

Aththoghadh

Agid na mae

Senghor mar

linn i Seineagil

uaehtarn na

agus san Eoraip.

Seineagile.
Ar

1 969

ehuireadh n

Ollarnh R.A. Breatnaeh,

ehaith an Rordnaeh
roinnt blianta mar
Chntir
Pirtaimseartha i Roinn
Teanga agus Litroeht
na Gaeilge, Coliste na
hOllseoile, Coreaigh go
dt an bhliain 1 976.
Foilsodh Lnte Liomb.

1 97 1
1 972

Dornhnaeh na
Fola.

1 973

Foilsodh

Chuaigh ire

Lettres

in aontaehas

d'hivernage.

go foirrniil i
CEE.

Aththoghadh
Senghor mar
uaehtarn na
Seineagile.
1 975

Thug s a thuras
deireanaeh go Dn
Chaoin i sarnhradh na
bliana seo.

65

1 976

Bhronn Ollscoil na
hireann an chim
oinigh D.Litt. air.
Cailleadh Sen

1 977

Rordin ar an 2 1
Feabhra agus cuireadh
ar an 24 Feabhra i reilig
Ghobnatan, Baile
Bhirne i dteannta a
mhuintire.
1 978

Aththoghadh

Foilsodh Tar is mo

Senghor mar

Bhis.

uachtarn na
Seineagile.
1 979

Foilsodh lgies

majeures.
1 980

D' irigh Senghor

Foilsodh Scthn

as oifig i m na

Varsa.

Nollag.
1981

Fuair mac

Toghadh Abdou

Chuaigh

Shenghor,

Diouf mar

prosnaigh

Philippe

uachtarn na

Phoblachtna

Maguilen, bs i

Seineagile.

cha irithe ar

dtimpiste

stailc ocrais.

bhthair.

Fuair
deichnir bs.

1 983

Ro ghnaodh
Senghor mar
bhall den

66

Acadmie
Franaise.

Forigean

1 98 9

eitneach go
forleathan i
Seineagil agus i
Mratin.

Sos comhraic

1 99 1

idir an Mhratin
agus an
tSeineagil.

1 993

Aththoghadh
Diouf mar
Uachtarn na
Seineagile.

1 995

Corral i
gCasamance.

Roghnaodh

thiopiques mar
1 998

shaothar don

Comhaont

baccalaurat

Aoine an

franais

Chasta.

67

(Ardteist na
Fraince).
200 1

Fuair Senghor
bs i Verson.

Foins do na dta seo:

(N Dhoreha, 1 977: 4); ( Rordin, 1 985: 3);

(Killeen, 2003 : 88- 1 05); (Bonnet: 1 997: 6-7); (Brunel, 2007: 939-958) ;
(Camara et al. 20 1 1) ; (Eneyclopredia Britanniea Ine. 20 1 1).

68

Aguisn 2: Larscileanna

An

Mhratin
An tAigan

Atlantach
An

tSeineagil
An Mhil

An

Ghuine
Bissau
An Ghuine

Larscil 1:

Larscil na Seineagile (Encyclopredia Britannica Inc.

20 1 1).

69

74

Lirmheas ar Anois

Tacht an Eala

le Tadhg O Dshline,

Liam Prt

Ba dhigh le duine gur feiniman foreisceachtil go bhfuil n go

mbeadh comhshnaidhmeadh d'fhil ardchumais Gaeilge tagtha ar an
bhfd i bpromhchathair dheisceart na hireann sa dara leath den
fhichi haois. Ms cs eisceachtil thaobh na teanga trna gcuirtear
tinfeadh agus spioradltacht thuata an chomh-shnaidhmeadh fil seo os
ard, n cs eisceachtil ar oilen na hireann , mar go bhfuil a
mhacasamhail de chomhshnaidhmeadh eile d' fhil Barla againn dr
bunit Cige Uladh. Admhaonn n ilonn fil seo an deiscirt inspiorid
Shein U Rordin mar thuismitheoir a gcuid filochta fin, p acu a
leanann siad den mhnla Rordnach n a phacann a n-iarrachta sa
bhfineas, sa cheardlann n sa chultrlann rigiin inar shaothraigh s.
N l a thinig an ceathrar fil a phlitear sa leabhar seo faoi fhallaing
lachtireachta agus faoi mhnl irithe Shein U Thuama, promh
mhnlir agus buntobar acadil an fhoris nuafhilochta Ghaeilge san
aois seo caite. Admhatear go ridh gur irigh an rth fhlaithiil de na
nuafhil Barla i gCige Uladh cuid mhaith de thairbhe an
tsaoroideachais d' ardchaighden ann aimsir an dara cogadh mr i
leith. N h n cuirim i bhfth go raibh snith eile inspioride fhorais
75

oideachais eile sa tr ag comhoibri sa d fhiontar nua at luaite thuas.

N shanfainn ach oiread an tionchar n d chomh-shnaidhmeadh
channa ar fhorais chultrtha ar bhonn nos forleithne n a
mbuniteanna ar leithligh.
Bmis buoch as an nexus Corcaoch ar a dtrchtann Tadhg
Dshline, Corcaoch ei le, sa saothar substainteach seo Anais Tacht an
Eala. Sa mhid gur Corcaoch eile dar an leabhair seo ar scoth fhil
Chorca 1 977 i leith, t dshln le sr aige at chomh suaithinseach
ar a laghad leis an mbuntiste eolais agus suime dhchas agus
cheird aige i gCorcaigh fhin agus ina cuid fil Gaeilge agus Barla.
Cuid den dshln at roimhe is ea conas go n-ireoidh leis an
oibiachtlacht scolrtha, a nglacfainn li gan cheist i gcs Thaidhg D
Dhshline, a chur abhaile go hititheach neamhsplech ar litheoir
neamhChorcaocha. Agus, is cosil liom, gur mar gheall ar an gconstaic
shceolaiochta sin nach n-ilonn Tadhg gurb fin dar an leabhair seo
seachas an t a chirigh agus a chuir in eagar! Ar ndigh, nor thuigeas
an mid sin ar an gcad fhachaint agus nH ann ach tuairim-n,
b'fhidir, mar a tharla cheana i gcrsa foilsitheoireachta, gur iomrall
treorach eagarthireachta faoi deara gan creidiint dair a lua. Ars ar
ais, thiocfadh d go bhfuil a bhreith cur i bhfs orainn ag Tadhg go
labhrann ealan an cheathrair at faoi thrcht aige aisti fin agus ar a son
fin agus nach bhfuil san 'dar' ach ascaitheoir n 'riteoir', mar a

76

thugann s air fin7 8 , sa bhfiontar tathagach seo d'fhonn 'draocht agus

,
daonnacht na filo chta a thabhairt ar barra! N leanann s aon
mhodheolaocht chriticis ar leith, ach a mhodus operandi tamil n
cnuasachtil n eile, de rir ilimh na seilge.
T 4 1 6 leathanach sa leabhar seo. Ach theastdh leabhar chun
dileil go cothrom le Michael Davitt a bhfuil 1 1 9 leathanach den
leabhar seo bainteach leis. N digh liom go bhfuil sr in aon saothar is
eol dom (73 lch. anseo) ar an meas a lironn Liam Muirthile ar
bharntlacht na teanga a shaothraonn s. N fugann sin go bhfuil aon
,
ghanntanas measa ar an teanga le casadh le Davitt-d ainneoin a
chlaonadh dul le gimicocht agus le foghar-dhnaocht scigaithrise
rmhinic!-le Colm Breathnach (a bhfuil 45 leathanach den leabhar
caite phl), cearda staidartha ardogaireachta a maireann a cheantar
inspioride cuid mhr i seomra inmhenacha n ceirbreacha thraidisin
na teanga, n le Louis de Paor, 'Rimbaud' de dhagfuile agus gfuile
fuinte finiil (a gcaitear 1 1 6 leathanach den leabhar seo leis), a
seachnaonn a lofacht stle agus friotail seandacht na gcora cainte agus
ar geall le mearcair aige an teanga, go hirithe teanga an ghr agus na
ndnta gr a aclaonn s ar shl shoilbhir athnuaiteach.
Agus, ar ndigh, an teideal coimhthoch Spinneach, ach ar dth grine,
n haon 'Cas an laiste agus buail isteach! ' d'fuilti don t a lifeadh a
leithid seo de leabhar. N n bhraithim gur chabhair do mhrn an
fotheideal-'Fil Chorca Innti agus an Rabhlid Chultrtha' . Cn
78 Fach lch. iv.

77

'Reabhlid Chultrtha' ? Agus an cil-fhocal 'Chorca'-nr leor an

cili 'fnnti' ? Ceart go leor, nl sps ina leithid seo de staidar do
Rosenstock n Nuala N Dhomhnaill!
Agus, ar ndigh, conas a thuigfeadh aon duine nach Corcaoch
Corcaigh?
N ionann aon chuid den mid sin agus a r nach leabhar mistriil
seo ina bhfuil an caighden is airde thaobh na heagarthireachta, na
cirithe, na mnichn treorach agus na nodaireachta, ar shl, d liacht
iad na sampla agus na samhlaoid agus d dhea-roghnaithe, fs gur
bail an smaoineamh a bhuailfeadh daoine ar spis leo an t-bhar seo,
gur g canbhs i bhfad nos leithne chun go bhfadfa nos m d cheart
a thabhairt do gach duine ar leith de na fil! Ach, ars ar ais, nach bhfuil
an leabhar sch fada, an saol gairid a dhthain, agus r suim in aon
saghas nuafhilochta sch teoranta, go hirithe ms scolir n fil n
diletianti n lirmheastir n criticeoir aon chuid againne chomh
maith! Sa tsl sin norbh fholir a mheas go mbuaileann fad an leabhair
seo an sprioc go connail, go bhfuil d an leabhair go deisiil agus
oirinach do litheoir a bh ina ndagir i bhfad sular dagadh ceathrar
Chorca agus a mistir! Agus is lir gur mistir ar a phailad ceathair
dhathach an t-dar Tadhg Dshline.
An chad ait criticis

dr scrobhas riamh in fMN sa bhliain 1 973, faoi

eagarthireacht Shein Mhig Riabhaigh-easpag anois!-aIt ar
78

Ceantair Shamhalta

le Pdraig Croiligh ab ea . D'fhoilsigh An

Clchomhar Tta. an leabhar sin i 1 972, deich mbliana sular thinig

an chad chnuasach Corcaoch acu seo, le Davitt,
ar an bhfd i 1 982. Ba doth an Rmnsachais a bh ar sil ag an
bhfile sin Croiligh agus i ngreim scrogaill san eala tuairim an ama
Gleann ar Ghleann,

ar shroich Michael Davitt coinlocht! C mhid uair is g an casadh

grnna seo a bhaint as scrogall na heala-turcele el cuello al cisne! n
tordre le cou du cygne!-agus cad chuige a leithid de chor bistara
ach chun an t-aos filochta simpl a scannal agus cor a chur faoi chosn
a mbraistinte n cor cuiginne a chur i leamhnacht a ndeabhide? Agus
fs, is meafar a dtagann traoitheadh air, fi amhin i lmha an dair
seo, maidir le codanna irithe den fhilocht is taitneamha de chuid
Choilm Bhreathnaigh in An Fear Marbh, mar shampla, agus i gcuid de
shaothar Louis de Paor, Mhichael Davitt n Liam D Mhuirthile fin!
F s n drochrud an rmnsaocht n glr ceoil na heala thrth go
chile, b' fhidir?
N i gcna a thig lenr ndcheall buistara an tachtadh sin a thabhairt
i gcrch agus nach fearr mar sin ! An t a imronn feall mar sin ar an
d'anlaith ghlrmhara na bhFlaitheas agus searbhas agus seirfean a
thabhairt ar barra in iascaireacht na filochta, cn bthar fmhair a
bhainfidh a leithid? Cumhar-bhthar dnta searbhais, cad eile, agus
mle li birseoireachta ag lucht foghla agus foghlaeireachta ina
gcoillte dchais cois Laoi agus cois Leamhna!
79

N hin at i geeist, ar ndigh, aeh iarraeht dri ar an saol anshoeair

iarbhr agus ar an aimsir fbrithehrosideaeh, n shaorideaeh, ina
mairimid, amhail sa dn as Corcach agus Dnta Ei/e (Coiseim, 1999)
'Leathseartha' le Louis de Paor:
Nuair a scaipeann a racht
na mreanna stractha
ar urlr an aeir
fgraonn coi/each na gaoithe
go bhfui/ dh chloch
chapaill in it a chro
is adharc fao i chei/t ar cheann an ro

Nuair a ehonaie m teideal an leabhair seo Thaidhg D Dhshline i

dtosaeh shl m gur 'teaeht' a bh i geeist agus b'ionadh liom nrbh
'teaeht na heala' a bh ann. Mnodh dom gur 'taeht' an rud eeart.
Samhlaodh dom, ms ea, go rabhthas dulta thar fir le samhlaoid seo
na erula ar an an grstil miotaseolaoehta seo a raibh de neart sna
seiathin aiei seasamh ar a son fin san argint a bhothas a bhagairt ar
an illeaeht agus ar an uaisleaeht fin. Tim amhlaidh fs i leith na
samhlaoide seo, fi mura bhfuil bhagairt aeh eruil shamhalta
Spinn de Valera.

80

Duine d' aos speabhradoch nuafhilochta Chorca is ea dar an

mhrshaothair seo, Anais Tacht an Eala (20 1 1 ), mar at Tadhg
Dshline, Lachtir le Nua-Ghaeilge i gColiste Mh Nuad agus fear a
shaothraigh a chuid straidhpeanna tr sheirbhs fhadfhulangach ar feadh
breis is trocha bliain. An Sagart a d'fhoilsigh an staidar
mionscrdchin seo ar cheathrar de nuafhil Chorca, mar at, Michael
Davitt, nach maireann, ar thinig a chad chnuasach sa bhliain 1 982
( 1 950-2004), Liam Muirthile ar thinig a chad chnuasach sa bhliain
1 984 (1 950 ), Louis de Paor ar thinig a chad chnuasach sa bhliain
-

1 988 ( 1 96 1 - ), Colm Breathnach ar thinig a chad chnuasach sa

bhliain 1 99 1 ( 1 96 1 ). Is lir na dta sin gur beag nach bhfuil glin
idir an chad bheirt fhil agus an dara beirt. Is cuma, ms ea, mar go
maonn Dshline ina 'Nta n Riteoir' (neamhsplech idir
-

comhroblaithe na nuafhilochta Gaeilge!), maidir leis an gcomplacht

seo fil ar lch. iv de Anais Tacht an Eala:
' (gur) . .i saothar an cheathrair seo a aithntear iritheache9 na cathrach
(haecceitas) tr mhen na Gaeilge'.
Is tarma Gaelach de chuid Dun Scotus an haecceitas seo a bhfuil a
leagan Barlaithe 'haecceity' i bhfoclir Chambers agus mnithe ann
mar seo:

79 n bhfocal ' irithe' de rir dealraimh a bhfuil an bhr ' ithrid' leis i gcanint eile.
N ionann, t sil agam, agus an r: 'T t in irithe do bhuailte, You are in for a
hiding.- Dnai11!

81

Dun Scotus Js word for that element of existence on which individuality

dependsJ hereness-and-nowness. Literally,

'thisness' . '

Is beag an mhaith do mo leithid de litheoir stalcnta a bheith

frithChorcaoch

agus

m teanntaithe mar atim

tsunami

lirmheastireachta Corcaoch den chinel seo n a ligean orm gur

Corcaodh m sa chithfholcadh bardachta a dhanann lipn ltla dr
bhformhr. Agus, m fheacaim glin ina lthair, n dhanaim amhlaidh
gan cheisneamh, gan stailcnteacht asalda irithe!
Is an chuid is fearr den mhrshaothar Dshlnach seo an coradh a
dhantar sa deireadh ann ar an traidisin-the continuous development
of principles etc. of a body of literature-mar a deir foc1ir Chambers.
Is staidar mionchiseach ciriseach seo ar cheathrar Chorca ar
dictum ina leith gur forbairt a saothar ar shaothar Shein D Rordin,
ar a mheon agus ar a spiorad i leith na filochta. M bh an Rordnach
faoi anil agus faoi chrosadh Dhomhnaill D Chorcora, a raibh an oiread
sin de phuilili ag scrbhneoir mra Barla Chorca, amhail O'Connor
agus Faolin, ag sanadh a theagaisc (sa chiall dhiltach!) ar a
ndcheall, nach cuid de thraidisin D Rordin fin, d dheasca sin ars,
go bhfuil a chuid sin den traidisin dulta n drithe, fi d . lom
deargainneoin, i dtreo an dochtfhocail agus an chngaigh Chorcaraigh?
Agus, ms for sin, c chomh saor agus chomh forbartha an traidisin
seo a fhorbraonn an ceathrar Corcaoch? Agus, irm gurb in dshln
D Dhshline sa leabhar seo: a thaispeint go soilir c gceanglatear
82

agus c scartar lucht na 'Rabhlide Cultrtha' i gCorcaigh leis an

Rordnach80 I gcs D Mhuirthile go hirithe t traidisin eile,
traidisin na mBarntas i gcathair Chorca, nos sinseara fs n an
traidisin a aithntear fara an Rordnach. Leathnaonn an Dochtir
Dshline comhshinsearacht an traidisiin chathrach sin amach ar
chch, fach (sa tsainchiall cheathar-Chorcaoch de chch!):
' Thug fil seo na cathrach bheith istigh do ghlin na seascaid ina n
intinn fin is a gcl ceart. Chaitheadar droichead thar bheama na
mblianta siar go haimsir Dhiv de Barra8 1 agus sholthraodar ancaire
spioradlta dibh ndaingni agus gcoth ar na leaca uirbeacha, chun
go ngabhfaids athsheilbh ar shrideanna a ndchais. Ba dhiail an
seasamh acu agus neamhn danta acu d'adchas an Direnaigh i
ndn teidil chnuasach 1 966:
.. .Is n mhairfidh d is
Creat fraigh n don
Lindar n fardoras. ( Cloch Choirnil)

Tabharfar faoi deara tbhacht na bailochta a ghilleann Michael Davitt

,
freisin don Direnachas a ghabhann leis an bhfocal sin 'Fardoras82 ina
shaothar fin!

80 I ges Liam D Mhuirthile, faeh a ndeir an t-dar ar leh. 1 77 den saothar lithreaeh.
81
Faeh An Barntas le Pdraig Fiannaehta, An Sagart, 1 978.
82 Fardoras, Cl Iar-Chonnaehta, 2003 .

83

T saothr D Mhuirthile splech ar theanga na hoibre: n cheileann ach

ceilirann s ina shaothar

gur

shiinir a athair T s splech ar a

thaith ar an scannnadireacht; ar a thaith le fil agus gaibhne sa

Ghaeltacht-ms ann d leithid!-agus lasmuigh di. Agus tugann na
teagmhlacha sin agus na teagmhlacha le ceirdeanna 'gnthdhaoine'
ina shaothar, agus a bportridi, ionracas agus seasamh d theanga file.
Michael Davitt

Tugann Tadhg Dshline orainn na dnta seo a lamh don chad uair
n don chad uair-i mo chs-sa n mr dom a admhil nr las fs
ceart iad, seachas beagn acu.
NH mrn idir an dearcadh at ag Dshline maidir le Davitt go
solthraonn s leigheas ar an 'scitsifrine chultrtha' agus tuairim
Shein D Chearnaigh ar bhuacacht Davitt mar fhile nuair a deir s:
'T an machnamh le brath ar a chuid filochta agus, thar aon duine eile,
b'fhidir, is a sheol isteach foc1ir agus friotal comhaimseartha sa
nuafhilocht' . (lch 42, Scrbhneoir na Gaeilge 1 945- 1 995, Comhar
Tta., 1 995).
Ag trcht d ar an dn 'An Cogar' le Davitt (An Tost A Scagadh,
Coiscim, 1 993 , 19h 33-36) deir Tadhg gur 'caoineadh de chaointe mra
na Gaeilge' : agus maidir le codanna de-go bhfuil 'cro fhilocht
davitt. . : comhriteach idir dchas agus iasacht agus leigheas ar
scitsifrine chultrtha
sstacht pharadocsil an gnaigh lena
84

gdhchas deari1 tuaithe'. Luaigh m an ceanga1 idir na fil seo agus

Sen Rordin, agus is do1 airde sa chomhthacs sin dn Davitt in
(Sirsa1 Marcaigh, 1981, 1ch 47) ar a dtugtar
'Athchuairt ar Ch1 an T' :
Gleann ar Ghleann

A r chl an t t tr na bhfo-ada
ag rince requiem
sa ghaoith.

Brilln gormbhna ar Une

ag danamh mme
na lngheala.

A chaiUn taobh thiar de chuirtn

le bhur ndeasghntha oche
seachnag '.

Is m an tachtir
a bhfuiltear ar a thir
a d'jhill ar lthair a chad uafis.

Men Fmhair, 1 978, an dta a 1uaitear leis an dn irithe sin.

Braitheann an file ar dhn an Rordnaigh mar phointe tosaithe agus
mar phointe inspioride d dhn fin. Danann 'tachtir' de phca
85

lannta D Rordin agus is macalla na 'fo-ada' anseo ar 'line' an

bhundin; t 'requiem' anseo in ionad ' sa chr' ag an Rordnach. Ach
nH Davitt ag gilleadh aon mhistreachta agus taispenann s a chuid
mis don Rordnach trna dhn fin go huile a chur i bhfardoras n i
bhfrma an Rordnaigh: t an dn seo ina chomharba ar an 'Cl an T'
a chum Rordin uair igin sna daicheada agus, ar shl, t tosaocht
feasta ag an dn nua seo.
Dn aonfhocail agus cur sos beacht connail Nollaigiil
'Coinnealphobal'-at ag Davitt ar Raghnallach, an bruachbhaile ina
raibh cna air ar feadh cuid mhr d shaol. Bh trchtaireacht fhileata
Davitt cruinn beacht freisin maidir leis an oche i gCorr na Mna nuair a
d'imigh muintir na hite le Barla go dt gur theip an leictreachas go
danach san oche agus gur thosaigh an Ghaeilge ar a ndr fhin a
bhaint amach nuair a fgadh fithi fin .
,
Dn is ea 'Bean 83 ina dtugann an file aghaidh

ar

a rI agus a
fhintuiscint rmnsil i gcodarsnacht le stuaim agus staidarthacht na

mn ar le buochas agus meas a thuig s smacht agus freagracht a

hionaid ndrtha. Sa dn seo a thiomnatear do Mhire Davitt, lirtear
leochaileacht, ogaireacht agus soghontacht leanba lirstinniil Davitt;
agantacht agus rgaireacht freisin.
Sa leabhar Seiming Soir, sa trimhse Fhrancach a bh aige, tagann
meon Davitt, feictear dom, chun comhshondais le meon an fhile
83 Scuais, Cl Iar-Chonnachta, 1 998, lch. 12.

86

mhallaithe, Paul Verlaine. Agus, n'fheadar cn aithne a chuireadar/ a

chuirfidh siad ar a chile sa 'saol laistiar den dreo'?
Agus seo cuid mhr de bhailocht an tsaothair seo Thaidhg: an s01 n
an toradh a spreagann s ionatsa, a litheoir. Is tbhachta sin n 'Cn
fintas a ghabhann le Davitt mar fhile?' Braitheann freagra mo cheiste
ar ndr an anama, ar an mid den duine a fhanann beo san iar-aisir,
sa cholainn ghlrmhar. An t n creidfidh go maireann aon chuid dr
riocht daonna i saol eile, caithfidh an duine sin comhbh na beirte file a
thomhas de rir na raltachta teoranta ina ndantar file mr n file nos
l de dhuine. An gol a tharlaonn i gcro na beirte file seo, is caoineadh
neamhphearsanta . Is agairt ar an dlra an 'il pleut' seachtrach
ndrtha. Dantar inmhen agus daonn air sa chorrthuisle teanga
agus ndir sin a ndanann Verlaine 'il pleure' na haithr dhe ina chroi
istigh, comhbh agus comhchlaonadh i gcro suaite Mhichael Davitt
chomh maith canna.
'Is m Paul Verlaine
File bacht binn
Sideann an bhisteach
Tr bharra meirgeacha ma chinn.

-clasaic eile agus tiont iontach ar an dn ' Sagesse'.

I ndn eile d chuid dnta Francophones, ' Sur 1a Place'-dn a thann
chun faid agus chun infhillteachta-tugann Davitt Rimbaud air fin.
Pire ab ea iad, gan amhras, an bheirt Fhrancach Verlaine agus
Rimbaud, ach n shamhlinn go deo nta dirreachta 'Mo Bheirt
87

lannta D Rordin agus is macalla na 'fo-ada' anseo ar 'line' an

bhundin; t 'requiem' anseo in ionad ' sa chr' ag an Rordnach. Ach
nH Davitt ag gilleadh aon mhistreachta agus taispenann s a chuid
mis don Rordnach trna dhn fin go huile a chur i bhfardoras n i
bhfrma an Rordnaigh: t an dn seo ina chomharba ar an 'Cl an T'
a chum Rordin uair igin sna daicheada agus, ar shl, t tosaocht
feasta ag an dn nua seo.
Dn aonfhocail agus cur sos beacht connail Nollaigiil
'Coinnealphobal'-at ag Davitt ar Raghnallach, an bruachbhaile ina
raibh cna air ar feadh cuid mhr d shaol. Bh trchtaireacht fhileata
Davitt cruinn beacht freisin maidir leis an oche i gCorr na Mna nuair a
d'imigh muintir na hite le Barla go dt gur theip an leictreachas go
danach san oche agus gur thosaigh an Ghaeilge ar a ndr fhin a
bhaint amach nuair a fgadh fithi fin .
,
Dn is ea 'Bean 83 ina dtugann an file aghaidh ar a rI agus a
fhintuiscint rmnsil i gcodarsnacht le stuaim agus staidarthacht na
mn ar le buochas agus meas a thuig s smacht agus freagracht a
hionaid ndrtha. Sa dn seo a thiomnatear do Mhire Davitt, lirtear
leochaileacht, ogaireacht agus soghontacht leanba lirstinniil Davitt;
agantacht agus rgaireacht freisin.
Sa leabhar Seiming Sair, sa trimhse Fhrancach a bh aige, tagann
meon Davitt, feictear dom, chun comhshondais le meon an fhile
83 Scuais, Cl Iar-Chonnachta, 1 998, lch. 12.

86

mhallaithe, Paul Verlaine. Agus, n'fueadar cn aithne a chuireadar/ a

chuirfidh siad ar a chile sa 'saol laistiar den dreo'?
Agus seo cuid mhr de bhailocht an tsaothair seo Thaidhg: an sol n
an toradh a spreagann s ionatsa, a litheoir. Is tbhachta sin n 'Cn
fintas a ghabhann le Davitt mar fuile? ' Braitheann freagra mo cheiste
ar ndr an anama, ar an mid den duine a fuanann beo san iar-aisir,
sa cholainn ghlrmhar. An t n creidfidh go maireann aon chuid dr
riocht daonna i saol eile, caithfidh an duine sin comhbh na beirte file a
thomhas de rir na raltachta teoranta ina ndantar file mr n file nos
l de dhuine. An gol a tharlaonn i gcro na beirte file seo, is caoineadh
neamhphearsanta . Is agairt ar an dlra an 'il pleut' seachtrach
ndrtha. Dantar inmhen agus daonn air sa chorrthuisle teanga
agus ndir sin a ndanann Verlaine 'il pleure' na haithr dhe ina chroi
istigh, comhbh agus comhchlaonadh i gcro suaite Mhichae1 Davitt
chomh maith canna.
'Is m Paul Verlaine
File bacht binn
Sideann an bhisteach
Tr bharra meirgeacha mo chinn.

-clasaic eile agus tiont iontach ar an dn 'Sagesse'.

I ndn eile d chuid dnta Francophones, ' Sur 1a Place'-dn a thann
chun faid agus chun infuillteachta-tugann Davitt Rimbaud air fin.
Pire ab ea iad, gan amhras, an bheirt Fhrancach Verlaine agus
Rimbaud, ach n shamhlinn go deo nta dirreachta 'Mo Bheirt
87

Phailistneach' ach leis an tr duine-m shamhlinn-'putg ag

scadh as a bholgsan/ mar tbeamainn ar charraig' . B'tbearr f mhle
liom daonnacht agus umhlaocht Mhichael Davitt n melancolia agus
tristesse cheolmhar Verlaine n druncaeireacht, drugthacht agus hauteur
frithphearsanta coirpiil, uaireanta, Arthur Rimbaud. lmirt rlanna cuid
mhr at ar sil in oilithreacht Fhrancach seo Davitt, bodh n mam go
raibh aon adoimhne eolais ar na fil mallaithe seo ag Michel seo
'gainne! Dn aoibhinn, ln pathos agus c1asaic fi, a chaoineadh i
gcuimhne bhuantraigide an tbile, gach file ariamh-is ea 'Ar Chemin
de 1a Petite Baronne' !
Ars, cuimhnmis gur 'fear ralce ar cuairt' a thugann Davitt na
humhlaochta air tbin sa dn 'Blas' ina gcaintonn Davitt le Michel
Ua Ciarmhaic, agus ina bhfeiceann s 'anlaith na mara",ag guairdeall i
gcna id shil halmadra' . Sa Fhrainc d n i mBaile an Sceilg is is
Cfam d bheith 'ag coradh chsta trigthe an traidisiin fachaint an
bhfaigheadh bhar fardorais do dhn'-'an traidisin' coimhthoch
thabhairt chun mntreachais na Gaeilge aige sa chs seo !
na bhal fin sa dn 'Priseas', a thiomnaigh Michael d
mhinteoir mnla, an file mistiil eisceachtil S. E. Cearbhaill,
Brthair, aithnimid Michael Davitt ar shl a d'aithin s fin. . luachanna na dlseachta is an mhrtais chine nr thrig ar fad
riamh m. Is c nr chuas sna BrithreJ is dcha gur
jhreagraas dan ghuth ciin stuama im shl ghuagach jhin
agus is m n mr agam ga rabhas sa ghasra deichniir

88

a roghnaigh an Brthair Muir le seasamh sa bhearna bhaail

chun bs a jhil ar son na hireann.

Is Seimeing Sair (Coiscim, 2004)-an focal 'chemin' at i gceist,

an gcreidfe !-an cnuasach deireanach le Michael Davit. Cnuasach
Francach seo a bhfuil craitheadh maith den chumha ann trd an
trchtaireacht adrom thaitneamhach turasireachta. Crochnaonn 'An
Sioc', dn at tiomnaithe do Ghabriel Fitzmaurice, le ceist: 'Cad eile a
bheadh uaim sa tsaol?' agus freagra liriciil loighciil 'leadrnach' a
thugtar ar an gceist-'is an dthaigh chomh bn le heala / is an l
chomh cruaidh le speal / is an intinn chomh geal is chomh gar'.
Rmnsachas? Is cuma an ea n nach ea! T an dara cuid den
chnuasach tugtha suas don dn a thugann a theideal don leabhar. Deir s
,
in it amhin ' .. gur ceirn / don uile chracht / an greann 84. T Davitt,
an fear grinn agus an fear seoigh, beo go rbach fs sa dn 'Bh s orm
ar Maidin nuair a Dhisigh m' agus sa dn bre do Mhary Harney,
'Anne Tawnishta & Caitln'. Riteas polaitiil lidir an dn seo agus
sin rud eile a dhifronn Davitt thil eile a linne! ' 'Boston or Berlin?' /
a thiafraonn Anne Tawnishta / den chuileoign Caitln' . Nl Mary
Harney, (mar is cuimhin linn!) rshsta leis an bhfreagra a thaigheann
s n t go bhfuil meas cuileoign aici uirthi, mar at, Caitln N
Uallachin! Agus an ttal: 'Conas anois a sil a bhr / anuas uirthi go
discrideach / gan cac a dhanamh / de chairpad an Tea Shock'?
8 4 Lch 70

89

Is leor sin don senra sin, dar liomsa. N ionann domsa agus filocht
an fuaimni scigaithrise, na tagairt tura do dhroch-ghramadach n na
heasnaimh choirila sa sttseirbhs maidir le crsa Gaeilge? Ars, is
leamh liomsa an Feena Fawl agus an Feena Gaele agus na tocktee
Dawla. Sna sampla sin ar fad, n amhin go bhfuil an eala tachtadh, t
an spis chomh maith tachtadh chomh fada agus a bhaineann liomsa!
Ach n fidir 'neamhshuim' faoin teanga a chasadh le Michael Davitt. Is
fidir a r faoi Davitt agus a bhfuil de liostaocht aige trd sos ins 'na
haortha mra' aige, go bhfuil s dirre faoin Stt agus nach beag is
creidiint d an ghleic lmh leannach mhion seo i bhfriotal na
gnthaochta le hdaris fhilistneacha neamhGhaelacha! Mar sin fin,
n amhin nach bhfuil an aorthaocht davittiil seo ifeachtach-toisc
n lifidh na bastarda d bhfuil s ceaptha -bas bearrnach
tachtaitheach at ann a chuireann a litheoir 'dlse' dhoras!
Is dcha gur ar Fardaras a bheidh saothar Davitt mheas. N digh
Iiom go bhfuil thar chodn d thagar in Seiming Sair.

Liam Muirthile

Filti

IS

ea leabhar D Dhshline roimh r leithid de

neamhChorcaocha chun sleamhn isteach ar shl igin thar falla fuara

na deorantachta a bhraithfimis sa chomhluadar seo. Tugann an Dochtir
90

 Dshline largais iomadla eiseamlireaeha as saothair phris na

bhfil seo agus as a saothair fhiloehta. Maidir le Liam Muirthile, t
saothra euimsitheaeh pris againn i geomhtharrae leis an saothra
filoehta. Is maith mar a mhnonn Muirthile an traidisin dr dobh
agus gur sead tbhaehtaeh fin air mar fhile agus mar phrsaire:
An tsrid thranglamach agus an chomharsanacht bhogtha gur
jhsas anos iontu go dt a haon dag, bhraitheas gur n aon mhnla
amhin iad fin agus mnla an Chadhnaigh. Gan teangacha agus
Gaeltacht, tuath agus cathair, prs n filocht, baloideas agus

eomies,

inn n inniu a bhac. Gnithe den insint channa ab ea saol d an

bhaloidis, as ar fisceadh an Cadhnach, agus saol sin na sride, iad
ag teacht n aon bhunjhoinse amhin ar chuma igin. . .. Creidim fin
gur mhair an traidisin clasaiceach, an tuiscint chlasaiceach ar rI an
jhi/e agus an scrobha, ar a ghairm i measc an phobai/, ar a dhualgais
i leith an tacs scrofa, ar a chearta, ar feadh na gcianta, agus gur
theagmhaigh mo leithidse i gCige Mumhan agus m deirim , i
gCorcaigh go hirithe, leis na hiarsma agus iad ag dul chun
iarmhaireachta. . Ag fachaint siar dom anois, dob achtach. .. an
seasam h teangan agus po bal1 e., 85

irm fhin n teagmhil theoranta a bh agam in imeaeht na

mblianta ar mhuintir Chorea, faoi mar gur fhith den Ghaeltaeht
Coreaigh. T teaghlaigh Ghaelaeha eathraeh ann as a dtinig euid de na
85 Athfhriotal as Ag Cur Crca in Inspiorid le Liam Muirthile: tugtha ar lch 1 60
den leabhar seo ag Tadhg Dshline.

91

hollna agus de na scolir mra Gaeilge san aois seo caite. T meon
labhartha (gan nire) na Gaeilge le brath ar chuid shubstainteach
d'iomnaithe Chorca le scr blianta anuas, meon nach digh liom a
bheith le brath chomh mr canna i gcontaetha eile ina bhfuil na c1uich
Gaelacha n-imirt ar bhonn socair. 'T an fhilocht is fearr
beathaisniseach', a deir Dshline. Chonaiceamar sin i gcs
Davitt-t sin for go hirithe i gcs 'filocht Liam D Mhuirthile' .
In it eile rianaonn Liam a shinsearacht Rordnach:
Ba iad (Saoirse ' agus (A dhlacadh mo Mhthar ' an chad d dhn iar
Yeatsacha-i nGaeilge n i mBarla-a neadaigh im cheannsa. . . . B 'eo
file ireannach a mhair ar thairseach na cathrach, a raibh a chlra
dealraitheach le mo chlra fin agus ag cur sos go hogair ar thaith,
ar e ispireas, a bhfadfa freagairt d. . . agus i nGaeilge a bh s ag
scrobh!
Bh an blas r canna air a bh ar na Beatles. . . ach thar aon n eile bh
teanga U Rordin nua agus nos c ngara, shamhlas, duit fin n
an chuid ab jhearr de Yeats d mhid do ghean air. 86

Admhaonn Muirthile n beadh Gaeilge aige d' agmais dhlseacht

lucht na hAthbheochana don Ghaeilge agus luann s go hirithe an
tAthair Tadhg Murch sa chomhthacs seo. Is Muirthile is fearr,
is d cha, a mhnonn finiman na filochta cathrach seo Chorca-trian
86

aIt le Liam Muirthile ar an Irish Times, (4.3 .95), tugtha ar lch 1 62 den leabhar
seo.

92

le beathaisniseacht, trian le liriceacht agus trian le ceardaocht, dar leis

an Dshlineach agus ag tagairt, thar ceann an cheathrair at mar
bhar an leabhair seo, don chnuasach deireanach filochta n
Muirthileach, Walking Time agus dnta Eile
-Muraeh prionsabail sin na hAthbheoehana a bheith ina mbunsraith
ag an geras oideaehais i seoileanna na mBrithre Toirbhirte agus
Crosta, i gCloehair na Toirbhirte agus na Treaire, n bheadh
Gael'Ige ag mo Ielt' h el' 'dse agus ag seata ar m 'eo Ias, 87

T dars ar leith ag gabhil leis an trdhreach ar a dtarraingtear agus ar

a dtarraingonn Muirthile: labhrann s thar ceann na staire, mar
shampla, ina 'id do Mhire Bhu N Laoghaire' : in Dialann Bthair, t
pobal braiteach na hireann sa ghluaisten ina theannta-mar a deir s
fin, is geall le rI teilg-cherta an rI at aige mar fhile, 'T tr na
h ireann teilgean tromsa' :
An turas san a bhfuil mo shaoI tugtha
agam rianadh
fiafram ionam jhin en jhaid eile at an
ersa i ndn.
Ag sorathr giaranna ar
ehlbhithre t an tr teilgean tromsa
87 Lch 1 63 den leabhar seo.

93

mar a d Jaimseodh urchar im shuochn

m i luochn n mulln.

Maraonn na bai/te fearainn m gach it ar

fud na hireann
Paristenach gan rei/igin ach fs a
chreideann san iomln:
1m straeire ainnis im sheasamh cois
abhainn Ghleanna an Chama
In Ubh Laoghaire sa ch lapsh o las ag lorg
anama sa tsruthn.

Is euimhin linn eaint an tSeoighigh faoin 'smithy of my soul' !

Mar an geanna, sa dn, 'An Loeh', lirie dheas a ndeir Dshline faoi
go bhfuil ' spiorad an duine agus spiorad na linne' le ehile ann, i
dteannta an loeh eanna a bheith bainteaeh leis an gCoreoraeh agus leis
an bPiarsaeh a thug euairt air san it. Braitheann t go bhfuil an bhim
at ag an Muirthileaeh ar a ehomhluadar laoehta n daonna a thabhairt
leis-'Bosea Uirlis' a athar, mar shampla-n a ehomhluadar liteartha,
ehomh mr is at a bhim ar an bhforbairt ar phearsa an fhile fin ann
forbairt a tharlaonn sa ehlrid ar shl. Braithim leis gur file
staidartha, seolrtha ; gur eeardla agus gur eroehnla euid mhaith
an modus operandi at aige. Faeh an nodaireaeht eiumhaise at ag
94

gabhil le DiaIann Bthair, go hirithe. Nl s chomh himpriseanaoch

n chomh saorideach is a bhonn Michael Davitt go minic.
Louis de Paor

Ach oiread agus saothar ealane ar bith a gcaitear am, dua agus
dcheall leis sholthar, n folir dua agus dcheall agus am, leis, don t
a bheidh ag iarraidh meabhair ealane a bhaint as gach file de cheathrar
Thaidhg sa leabhar seo. Beidh a ghn danta ag an lirmheastir a thug
dinn an leabhar seo, m ironn leis an litheoir a spreagadh chun a
chion fin d'am, de dhua agus de dhcheall a roinnt ar an bhfilocht at
os a chomhair. Agus, m fhgann an litheoir canna leabhar Thaidhg i
leataobh i lr an tsrutha, chun dri ar dhn amhin igin le file amhin
agus an dn sin a aimsi sa chnuasach inar foilsodh i dtosach , t a
chuid oibre danta go maith ag Tadhg Dshline. Is fearr a oirfidh
dn lainn irithe igin de dhnta gr an Phaoraigh as Prca SaIais is
Luatha,

amhail 'L Fmhair i nGleann an Chlir', mar shampla, do

litheoir amhin. N, is fidir dri ar chita ealane iomadla Louis de

Paor mar a fheictear i mbun a chuid oibre , mar shampla eile, in ' Gaol
Cross' as an leabhar Carcach agus Dnta Eile88, a scrobhadh nuair a
bh an file nach mr ar dhbailt na haoise a bh aige ina chad
chnuasach. Dn beathaisniseach . Tugtar mionsonra faoina mhthair
chronna, 'hainceasr brite le cro a deaman', t a mac ag imeacht n
88 Coiscirn, 1 999.

95

mbaile. Atmaisfar na bist at tuartha don l agus atmaisfar staire na

hcide. Luaitear an cs bocht taistil agus an corda snaidhmthe faoi dh
choimed le chile, 'a chro fiscthe', a bhalcais Domhnaigh 'nua
iarnilte'. Pictir lidir. T corral an ama tugtha sna mionsonra
Toms g Mac Curtin ag dul thar bhrid an t, 'rois na bpilar chomh
fras le cith ll l d raibh s fin i mbun creiche ' . Measctar an chianstair
faoina athair le reacaire an din agus ag goid na n-ll, i dtreo go bhfuil
bim staire an scil hathr ar feadh soicind. Cloistear na 'claibn
bruscair ngreadadh' : an bhfuil stair na dtrioblid i nDoire lenr linn
fin curtha chun tairbhe na hinsinte ar stair a athar, ar mhaithe leis an
ealan? 'Cluas bhodhar' a athar d mhthair an dara huair. 'r
mbuachaill bn' a thugtar ar an athair a fhgann an baile 89 T an scal
go lir insint ar mhaithe lena scal fin a insint mar scal comharbais,
bodh go bhfuil imireacha beaga d bhraistint fin tr shruth na
hinsinte. Nuair a dhrtear ar a scal fin sa deireadh, cuirtear teorainn
an-ealaonta idir an d scal le droicheadChaith breac geal scilling in airde
faoi Dhroichead an Chro Rnaofa
scarint fin ena ndr bite

agus anSln, faoi mar a bheadh Barrach Phort Lirge i mbun a chuid
draochta, leantar de scal an reacaire89 Fach 19h 28 1 -2 den leabhar seo, it a bplann an Dshlineach ciallachais lognta
agus eile an din.

96

nuair a shilaos an droichead anonn

ar mo shl go haeifort na Sionainne
ar thir m 'athar

bh an ghrian ag dulfao i
idir dh linn i sil mo mhthar cronna
a d'jhan ina staic sa doircheacht
agfachaint im dhiaidh cheann na croise.

Ar bheo di fs? Sampla de chumas ealane Louis de Paor. An aigne ar

faobhar ag iarraidh a bheith leathchinnte ar a laghad nach bhfuil dalladh
aimsire chur orainn ag an rta glicis Corcaoch seo! Agus ms
dallamullg , nach go rmhaith agus go r-ealaonta at s danta! Agus
nH anseo ach sampla amhin de dhnta agus de chumas mr an fhile
seo.
is is ea leabhar Thaidhg chomh maith dibh sin ar mr acu filocht
agus prs Shein D Rordin nr cuireadh ariamh i gceart fs os
comhair an phobail mar shaothar aonair. Luaitear saothar Shein D
Choilein, ach an an leabhar canna, d fheabhas , leis an
gCoilenach, an leabhar a scrobhfa d mbeadh teacht gan bhac ag an
dar ar phrs an Rordnaigh chomh maith? Samhlam gur saothar i
bhfad nos cuimsith a bheadh againn inniu d ndanta an prs a
fhoilsi i bhfoirm cheangailte roimh r. Bodh sin mar at, t macalla
97

de 'Cl an t' againn Davitt agus ars Louis de Paor. Is iad clann an
Rordnaigh iad an ceathrar seo agus mrn eile againn chomh maith.
Ba shuimiil an c1eachtadh lirmheastireachta do na daoine a bhonn
ag pl leis an gcaitheamh aimsire sin, rianta D Rordin a aimsi sa d
scr cnuasach filochta at faoi thrcht ag Tadhg Dshline anseo,
fachaint conas go sneann an Rordnachas chugainn 35 bliana anall n
tr eile sin dar deireadh 1 977. Agus, ms fidir aon fhaill i leith an
Rordnaigh a chasadh lena chathair ollscoile dhchais, nach mr agus
nach maith an citeamh sa bhfaill agus sa neamart sin saothar
comharbais seo a chlainne-fi ms mar cheap crsta d bpirn a
chaitear lena chuid sin seo da?
Colm Breathnach

Trocha bliain d'aois a bh Colm Breathnach nuair a thinig a chad

chnuasach dnta ar an bhfd sa bhliain 1 99 1 . Eisceacht sa
chomhluadar seo sa mhid sin. Bodh go raibh aithne mhaith ag a
theaghlach ar an Rordnach, n raibh CoIm ach a s dag nuair a
shalaigh an Rordnach. Agus n bhraithim aon snithe den
Rordnachas sa seoladh leis an leabhar seo, Cantaic an Bhalbhin
(Coiscim, 1 99 1). N n fheicim go bhfuil aon fhonn air tachtadh a
dhanamh ar an eala-' Cga gan chgal sinn, eala bna balbha' !
Seo an teist ar Cholm Breathnach at againn (lgh. 344-5) dar an
leabhair seo:
98

, .. mhafinn gur ar igean a scrobhadh dnta chomh slachtmhar, chomh

ceardil, chomh crochnil, gan bunchleite amach n barr- chleite
isteach iontu, le saothar Choilm Bhreathnaigh, ar a thgaint le chile,
aimsir Ghofraidh Fhinn D Dhlaigh, "dhein bardaibh do mhineadh", i
leith' .
Ms for bragach do theist D Dhshline, an bhfuil inmholtacht ann is
lidre n na litheoir a spreagadh, n amhin chun teannts a dhanamh
ar shaothar Choilm Bhreathnaigh, ach chun Irish Bardic Poetry (i mo
chs-sa) n dolaim oirinach eile a tharraingt chugat d'fhonn
ateagmhla le hanam-shruth na Gaeilge:
Mr ar bfearg riot a r Saxan,
a s a dhamhna,

[is a bhar]

do raduis, gr mhr a meanma,

[do chuiris]

brnfor Bhanbha.

Mar a leannn d'fosdadh na hgmuis,

[mar gur choinnigh t uaithi]

d 'uaim l mr-rath [d'fhuaigh li]
inis irionn an gheal ghrianach,
as bean bhrnach.

[is]

99

N ionann i gcna nulaocht n bunlacht mhachnaimh agus saothr

sa traidisin, ach maolatear cuid de bhrn na hireann le saoirseacht
,

amhail in 'Bean 90 :
. .Lonann s an irithe sin spis
Mar ar ceapadh a Uonadh an chad l.

Cuar a dhanann comhardadh li fin,

A icill, rinn agus airdrinn.

N scrobhann sfiUocht.

Ach irmse a rmeanna di

i mo chuid Unte bacacha scrbhinne,
nach dtugann a ceart cruinn di
is nach lifidh sfin choche.

dars Slar an traidisiin at chinnti sna focail theicnila sin

comhardadh, aicill, etc. dars an traidisiin chomhaimseartha atthar a
agairt sa cheathr deiridh thuas, it a meabhratear an Rordnach sa
bhfocal 'bacacha', an Direnach sa line dheiridh, an Rordnach ars sa
line 'N scrobhann s filocht'-mar gur filocht fhin, de rir na
tuairime sin! Ars, meabhraonn tama an din seo an dn 'Cad is
Bean?' le Mire Mhac an tSaoi-dn a d'irigh lachtir ollscoile trth
90 Cantaic an Bhalbhin, lch 39, (Coiscim, 1 99 1 ).

1 00

 a bheith ina dhn neafaiseach neamhdhirre! Dar liom fhin, ar

dhine agus ar dhbhirce a rachta sa dn cumhachtach sin, go bhfuil
Mire Mhac an tSaoi ar an taobh canna den argint leis an
Rordnach. Agus is cosil go bhfuil Colm Breathnach ar thaobh an
Rordnaigh san iteamh sin aige freisin. Luann Dshline Hopkins
agus Rordin leis an dn seo 'Bean''Ach t ionracas agus oibiachtlacht anseo, pmsean agus trilacht,
grstlacht agus cuannacht, ln daonnachta is muintearais, nach
bhfaightear ach go hannamh, agus laistigh de thraidisin a shaorann
rshuibiachtlacht , rud a chuireann dimeinsean uiloch na
hardfhilochta leis'. N fheicim fin Hopkins sa dn agus d'aontinn le
tuairisc uile D Dhshline c is moite d thagairt do shaoirse '
rshuibiachtlacht' . D' aontinn ars le breith dar an leabhair seo gur
mr an chomaoin a chuir an file seo orainn maidir le ceisteanna mra
na beatha, ceist an ghr anseo agus ceist an bhis in An Fearann Breaci
agus in An Fear Marbh. Thar aon n eile is d cha, file a athar is ea
Colm Breathnach. Mar a deir s fin sa chad tiomrt leabhair aige, na
athair Sen a thig an ceoI n an 'fonn' agus na mhthair Eithne na
focail agus gur Mary a chuireann ag 'amhrn' . P traidisin a
scuabfaidh file chun siil mhara, is traidisin a athar is frinn agus is
leochail d bhfuil breactha agus braite ag Colm Breathnach:
Sheas tairde s troithe ionatle rn 'ais,

101

leathlmh athartha leat thar mo ghualainn.

Thaispein t ceol an uile n dom,
ag ceiliradh trd an ui/e ngur nigh sruthin is srill an jhoinn sinn,
gur dhein jaghairt bhuabhaill den chrann sorghlas,
gur dhein lasracha geantra de bhlth bu an aitinn.
Bh an abhainn ina dordn seal uisc
thos ar an ngrinneall jaoi jhochn an uile n.

Leanann s tinfeadh agus tionehar a athar ar fud Chorea sa dn

'Stirthir eir' . Dar liom fhin naeh bhfuil aon duine is ogaire a
ehuireann gr athar in il agus braithimid ar fad an rabadh reilige ar
shaol an gfhir de dheasea an bhis dhoshraithe anaba seo. N ord,
mar a shleas i dtosaeh, an 'Lorgaodh mo shile t' aeh insint 10m
dhaonna an bhrin iarbhis. Dn a thugann tuairise a athar sna dla
agus sna hionaid ba ghneh a shamhl go raibh s iontu, insint ar
eispireas na eaillina a thann go ero i ngaeh duine daonna. Agus
eeadaonn an file dinn bheith istigh a bheith againn i bpribhlid a
bhrin phearsanta ar shlite muinteartha, mnla, at thar a bheith
ealaonta. Sa dn 'prsil' ar a dtugtar 'Strinsir', instear dinn gur sa
bhliain 1 9 1 9 a rugadh a athair-' Sheinneadh an pian n gur theip na
maranta air'-agus braitheann an file gur mh an aithne a bheadh aige
air fin aeh deis a fhil beagn eile aithne a ehur ar a athair.
Duibhntear Gaeilge An Fear Marbh agus 37 mbliana ag an bhfile,
naoi mbliana dag tar is bhs Shein Bhreathnaigh sa bhliain 1 9791 02

(tuigim go bhfuil oilen ann,

ar imeallbhord mo bheathasa,

thosnaigh ars an t-am

tar is do bhis.
cailleadh t, a Fhir Mhairbh,
t t i d'oilen
snte ar or na mara.

Agus t inneall jheisti i mbosca naomhige

is an taoide ag gabhil bhun na c i mbarrig
agus fear an bhid thos agfgairt
gur mithid domhsa teacht ar bord.

Ser bliain naeh mr tar is a bhis t an ghoin fs brath. Is euimhin

linn sa dn 'Lmh' (in An Fearann Breac) an ehiontal a bh ar an bhfile
faoi r is go mb'fhidir nr thuig a athair, 'roimh ag d ina aonarn',
maidir leis an ' (n)gr a bhraitheas tr mo lr', nr ghr buan marthanaeh
, 'nr lonadh (-toeht?) ars a thrfadh' le himeaeht aimsire. Nl aon
bhaol n gur mhair taoide sin an ghr: nl aon bhaol gur thrigh an gr.
Deir s anois mar eheiliradh agmaise, b'fhidir, in ' Smhehodladh' :
Tnn t imithe rjhada
N thuigfe anois
,
m 'a ithr

1 03

-amhail is go raibh aon ghanntanas gr ina iompar, a bh an-ogair go

deo dar leis an litheoir, i leith an bhis a casadh d agus fs sna
daga agus gan ag a athair ach na tr scr go 10m.
Ttal

D'fhgas uaim leabhar Thaidhg thrth go chile d'fhonn tumadh ar

shl nos iomline i ndn n i ndnta a bh faoi thrcht in Anais Tacht an
Eala.

Nor thugas ach blaiseadh beag gannchodach d'fhilocht gach file

ar leith de cheathrar an leabhair seo. Bhaineas taitneamh as an tumadh

sin n tarldh d' agmais mhr-riteoireachta Thaidhg. Is maith liom
agam na Corcagh seo. T r mbrath orthu. Sheasadar an fd i r seo na
deacrachta agus seasann i gcna. mis buoch dobh gur chuaigh siad
siar ar thir an traidisiin: gur choinnigh siad an traidisin beo. Ancaire
is ea an traidisin mar a ndaingntear bd an uile nuashaothair i
ndeireadh an turais. Is dual go mbeidh ancaire faoi mheirg ach go
nglantar le hsid. Tugann an ancaire sin saoirse don ealaontir sa
mhid gurb eol d go bhfuil a chuan n a ghiln n a chalafort foscil
ar fil i ndeireadh an aistir nuair is g dul faoin bhfothain n scrb.
Seo m'fhocal deireanach ar an bhar sin lch 390 den leabhar uasal seo
pheann Thaidhg D Dhshlaine:
, ..Ms seachadadh at i gceist le traidisin (agus is de rir
shanasaocht an fhocail traditia), leanann de sin go mbeifear de shor ag
danamh athnuachana ar an oidhreacht chun go mbeidh s ina traidisin
beo agus ina frsa chun tagair agus chun finilachta ag an bpobal.
1 04

Forging in the tradition

a thugann Seamus Heaney ar ghairm an fhile;

agus 'Ag gabhnaibh glanta ar gcerdcha / fuaras faighreadh drithleanta' a

mhaonn Eochaidh hEoghusa, iad araon ag cur i suim gurb is danta
don fhile a oidhreacht teanga a ateilgean mar is dual don chearda chun
go mbeidh s ina harm Hofa, fnta, ifeachtach aigne ghlin go
glin. . . The liberties that he may take are for the sake of order CT.S.
Eliot) .
Traslam a mhrshaothar le Tadhg Dshline: nra fada uaidh
comhar a chuid oibre dhol leis fin.

1 05

Mo Chuimhn Cinn 1 0
Pdraig

Fiannachta

Nuair a chuaigh mo mhthair in aois n bhodh ar a cumas dul ar

Aifreann li fin gach l mar ba mhaith li. Ba bhre li nuair a
gheibhinnse saoire i Maigh Nuad agus go bhfadfainn bhreith liom go
'Tr na ng', an bothinn beag a bh againn i Mrthain Tiar. Sa
tsamhradh chaithfinn gach ra coicos i Mrthain n i Maigh Nuad.
Bhodh s ag dul siar ina smaointe go dtna hige ansid thiar agus is
minic a d'iarr s orm thabhairt go dt it igin ar thug s turas air fad.
D'iarr s orm uair thabhairt siar go Rinneach mar a ndeachaigh s
Domhnach gan cead a muintire agus go ndeachaigh s amach i naomhg
ann. Thit s agus ghearr s a cos agus chaith s sin a cheilt ar a muintir.
D'inis s dom go mbodh rince tar is dinnir ar an nDomhnach sa
libn leathan at ar an mbthar ag Mm Bhaile na nith. Cngar
ceithre rian ab ea sin. Bh cara aici agus nuair a dh' iarradh fear amach
ag rince , b' an chad cheist a chuireadh s air n 'An m b agat?' N
raibh fhios ag Mam an le saint chun maoine a chuireadh s an cheist n
an d'fhonn n beadh uirthi breis ba a chr. Fuair s an leasainm 'An m
B agat?' N feirmeoir a phs s p scal ach piln. Is cuimhin liom l
go ndirt Mam liom gur chuala s go raibh 'An m B agat?' tagtha
abhaile go Lios na Caolbhu agus gur bhre li bualadh li ars agus an
seana-shaol a phl li. N raibh uaimse ach gaoth an fhocail mar bh
1 06

cairde ar leith agam, i Lios na Caolbhu sa Leitrich, an Hon t ab dul le

Gaelainn ar an mbaile, muintir Mhuircheartaigh. Bhaineas an tignllir
amach gan dua agus bheannaos do mhuintir an to 'N fhanfad' arsf>
mise 't mo mhthair faram agus teastaonn uaithi bualadh le seana
chara li, baintreach a bh psta le peeler, ach at ina cna ar an mbaile
seo anois, dar li. ' 'Agus an ceart aici, mar uncail domsa ab ea an peeler
canna, ' arsa fear a' t, 'agus t s fin ina cna sa chad tigh eile siar
uainn. ' Ba ghearr go rabhamar os comhair an t sin. Thinig a cara go
dt an doras agus d'aithnodar araon a chile gan mhoill c n feacadar a
chile le breis is tr fichid bliain. D'fhgas ansin iad i mbarrg a chile
agus drt go mbeinn ar ais faoi cheann uair a' chloig agus go mb' fhearr
Iiom go mbeadh an tae lta acu faoin am sin mar n beadh aon fhonn
tae orm fhin. Bh an tae agamsa sa tigh bal dorais. Bh fonn bthair ar
Mham nuair a dh'fhilleas. Bh an bheirt bhan ana-bhuoch dom agus ba
lir gur mhr mar a thaitin an turas siar ar bhithrn na smaointe leo
araon.
Ar an turas abhaile ar Bhthar na Conrach lig Mam rn liom nr
inis s dom go dt sin. 'T scal beag le hinsint agam duit, ' ar s 'nr
inseas riamh go dt seo duit.' 'Cad ?' arsa mise. 'Nuair a bhs-se' ar s
'ag teacht ar an saol bh nurse Graham mar bhean ghln agam mar a bh
agam leis an seachtar eile agaibh. Ach thug an bhean ghln faoi deara
go raibh plaosc mr cinn ortsa agus mhol s fios a chur ar an ndochtir.
Thinig seisean, an Dochtir S, gan mrn moille. Is cuimhin liom
go maith mar a labhair s: "Tg bog a Nean. B'fhidir go mbeadh s
1 07

Mo Chuimhn Cinn 1 0
Pdraig

Fiannachta

Nuair a chuaigh mo mhthair in aois n bhodh ar a cumas dul ar

Aifreann li fin gach l mar ba mhaith li. Ba bhre li nuair a
gheibhinnse saoire i Maigh Nuad agus go bhfadfainn bhreith liom go
'Tr na ng' , an bothinn beag a bh againn i Mrthain Tiar. Sa
tsamhradh chaithfinn gach ra coicos i Mrthain n i Maigh Nuad.
Bhodh s ag dul siar ina smaointe go dtna hige ansid thiar agus is
minic a d'iarr s orm thabhairt go dt it igin ar thug s turas air fad.
D' iarr s orm uair thabhairt siar go Rinneach mar a ndeachaigh s
Domhnach gan cead a muintire agus go ndeachaigh s amach i naomhg
ann. Thit s agus ghearr s a cos agus chaith s sin a cheilt ar a muintir.
D'inis s dom go mbodh rince tar is dinnir ar an nDomhnach sa
libn leathan at ar an mbthar ag Mm Bhaile na nith. Cngar
ceithre rian ab ea sin. Bh cara aici agus nuair a dh'iarradh fear amach
ag rince , b' an chad cheist a chuireadh s air n 'An m b agat?' N
raibh fhios ag Mam an le saint chun maoine a chuireadh s an cheist n
an d' fhonn n beadh uirthi breis ba a chr. Fuair s an leasainm 'An m
B agat?' N feirmeoir a phs s p scal ach piln. Is cuimhin liom l
go ndirt Mam liom gur chuala s go raibh 'An m B agat?' tagtha
abhaile go Lios na Caolbhu agus gur bhre li bualadh li ars agus an
seana-shaol a phl li. N raibh uaimse ach gaoth an fhocail mar bh
1 06

cairde ar leith agam, i Lios na Caolbhu sa Leitrich, an Hon t ab fhearr

Gaelainn ar an mbaile, muintir Mhuircheartaigh. Bhaineas an tigh sin
amach gan dua agus bheannaos do mhuintir an to 'N fhanfad' arsa
mise 't mo mhthair faram agus teastaonn uaithi bualadh le seana
chara li, baintreach a bh psta le peeler, ach at ina cna ar an mbaile
seo anois, dar li. ' 'Agus an ceart aici, mar uncail domsa ab ea an peeler
canna, ' arsa fear a' t, 'agus t s fin ina cna sa chad tigh eile siar
uainn. ' Ba ghearr go rabhamar os comhair an t sin. Thinig a cara go
dt an doras agus d'aithnodar araon a chile gan mhoill c n feacadar a
chile le breis is tr fichid bliain. D'fhgas ansin iad i mbarrg a chile
agus drt go mbeinn ar ais faoi cheann uair a' chloig agus go mb'fhearr
liom go mbeadh an tae lta acu faoin am sin mar n beadh aon fhonn
tae orm fhin. Bh an tae agamsa sa tigh bal dorais. Bh fonn bthair ar
Mham nuair a dh'fhilleas. Bh an bheirt bhan ana-bhuoch dom agus ba
lir gur mhr mar a thaitin an turas siar ar bhithrn na smaointe leo
araon.
Ar an turas abhaile ar Bhthar na Conrach lig Mam run liom nr
inis s dom go dt sin. 'T scal beag le hinsint agam duit, ' ar s 'nr
inseas riamh go dt seo duit. ' 'Cad ?' arsa mise. 'Nuair a bhs-se' ar s
' ag teacht ar an saol bh nurse Graham mar bhean ghln agam mar a bh
agam leis an seachtar eile agaibh. Ach thug an bhean ghln faoi deara
go raibh plaosc mr cinn ortsa agus mhol s fios a chur ar an ndochtir.
Thinig seisean, an Dochtir S, gan mrn moille. Is cuimhin liom
go maith mar a labhair s: "Tg bog a Nean. B 'fhidir go mbeadh s
1 07

seo ina shagart fs." N drt sin riamh leat go dt seo. ' 'Canathaobh?'
'Mar go raibh eagla orm go mbeadh sin ag cur br ort. ' 'Ach is digh
liom go mbodh a leithid id' cheann nuair a thugt ar thurasanna m.
Fad riamh is cuimhin liom gur thugais mise amhin ar thuras an Bhaile
Riabhaigh, n an Teampaill Ghil mar a deirtear anois. ' 'Thadh mo
mhuintir go lir, muintir na Leataithe, ansid,' ar s. 'Domhnach Csca
ab ea ' arsa mise 'mar is cuimhin Iiom go raibh ceol agus rince i
mbuaile mhuintir Ghinne agus mrshil le banna ceoil agus bratacha
go huaigh na bpoblachtach, i gCill Drom' mar a thuigim anois,' arsa
I

mise.
Nuair a thnag mar shagart pariste 'on Daingean bhunaos an ns

":-,....

... .,'"

AifFenn bhreacadh an Iae a bheith ag an sipiln ar thaobh an chnoic i

-:- .:ii . '
, ri;'''''
'
?nBail Riabhach; thagadh slua na Leataithe thar cnoc ann agus an
_

' .

. -

tAthair Samas Mac Ginne Leataoibh Mir, ag comhcheiliradh ann

go minic. Oche Shain Sein, File Bhreith Eoin Baiste, a cheiliraimid
Turas Thobar Mhanachin anois, le ceiliradh ghrianstad an tsamhraidh
chomh maith, le Liotirge an Bhriathair, ceol amhrin agus filocht
timpeall Thine Naomh Eoin. Thug Mam m fin amhin chomh maith .
ar Thuras Thobar na Molt, le beirt sheanbhan n mbaile, in ms do
Naomh Branainn nos dana.
Theastaigh uaim i gcna a bheith im' shagart. Is chuige sin a
chuas go Coliste Bhranainn, Cill Aime. 1m' mhisinir a mheasas a
bheinn ach nuair a chuas go dt an tUachtarn Crostir Nill a mhin
Laidin agus Grigis agus Barla dom agus a raibh ana-mheas agam air,
1 08

chun mo ghairm a phl leis an bhliain dheireanach, mhol s dom dul le

c1ir na deoise. Bhnn r ag baile go raghainn thar lear mar mhisinir
chun na Sne n go dt an Aifric. Ba laoch agam an tAthair Seosamh
hUallachin a oimeadh ina shagart i gColiste na Naomh Uile ach a
ghabh le Cumann Naomh Pdraig arbh an Aifric a sprioc. Bhuaileas
leis i gColiste na Naomh Uile dreach tar is a cheapadh ina
Bhiocire Aspalda ar Eldoret sa Chinia agus gradam Moinsneora a
fhil. ' Conas a thaitnonn na rba dearga leat, 'Athair ?' arsa mise leis.
'Tim' ar s 'cosil le coileach turca i bpirc coinligh' Is cuimhin
liom go maith m r le Lan, mo mhthair chronna, go raghainn mar
mhisinir go dt na daoine gorma san Aifric. ', a Pheaid, n tir amach
go dt na diabhail bhleaceanna sin; d'osfaids thl ' ar s. Ghilleas don '
Athair N ill, fach, agus chuireas isteach ar Mhaigh Nuad. Bheadh
\.

tille le dol agam ansid agus cheistos fao i scolireachta mar

baintreach ab ea Mam agus n raibh inne den ochtar c1ainne ag
tuilleamh. Bh dh scolireacht ollscoile sa bhliain dtairiscint ag
comhairle Chontae Chiarra an uair d, ach toisc aighnis igin leis an
Easpag n rabhadar le fil i Maigh Nuad. Norbh fhidir scolireacht
Ghaeltachta a fhil i Maigh Nuad mar n raibh aon chrsa iomln
Gaeilge dhanamh ann an uair sin. N'fheadar conas a scrobadh mo
thille le chile ach chuas fin agus trir eile go Maigh Nuad Men
Fmhair 1 944 agus an cogadh geall le bheith thart ach ciondil agus a
leithid fs ar sil. Bh bia bre follin againn ansid-flirse leitean,
feol agus prta. Lean an ceathrar againn ar aghaidh. Oimodh an trir
1 09

eile ina sagairt i Maigh Nuad i 1 95 1 do dheoise Chiarra agus mise dh

bhliain nos dana i gColiste na Naomh Uile do dheoise Menevia sa
Bbreatain Bheag. T an trir eile sa cbr, Beannacht D leo. Cailleadh
Sen Corradin go hg agus ina shagart cnta sa Rth Mhr;
cailleadh Sen Laoire agus ina channach agus ina shagart pariste
i gCathair Saidhbhn; cailleadh Pdraig Mac Crthaigh agus ar scor
phariste Bhaile Deasumhan. Is dcha nach fada uaimse anois!
C nr chuas ar aon mhisean i bhfad i gcin, mhair mo spis sna
misin i gcna. Bh Aontas Misean na hireann ag eagr turais eolais go
dt an Ind i 1 974. Dealraonn s go raibh Ord an tSlnaitheora i
gceannas ar an turas sin mar gur acu is m a bh misin ansid. Bh crsa
Sanscraite, le beagn Vdice, danta agam le mo chomhghleaca ar
Fhoclir an Acadaimh, Gordon Quin, i gCo1iste na Tronide.
Mhscail sin mo spis san Ind mar a bh agus mar at. Thuigeas go
mbeadh mo thaith ar an aibtir Sanscraite ina chabhair dom ag iarraidh
an Hind a limhseil. Bh saoire bheag tuillte agam leis mar gur thgas
lachta le cntir a bh ceaptha dom n go raibh s saor n bpost ina
raibh s roimhe sin chun teacht chugainn; bh an-mheas agam air. Dhein
s r gcram araon ar feadh tamaill. Bh deireadh seachtaine bromhar
agam i gCorr na Mna 8-9 Samhain 1 974 ag cur Ghr na nGael chun
cinn. Ag fgaint sln le pobal na hite sin drt leo go rabhas ag dul ar an
Luan a bh chugainn go dt an Ind agus go hirithe go Bangalore; go
gcoimedfainn cn Iae ar mo thuras agus go bhfoilseoinn i gCorr na
Mna in am trtha. Dheineas amhlaidh. T cipeanna den leabhar beag
1 10

sin, Chorr na Mna go Bangalore (An Sagart 1975) gann go leor

anois, aeh t dh eheann agam fin fs.
Bh oiread ullmhehin danta agam agus ab thidir dom' thuras
go Mumbai (Bombay) agus an Ind agus ar ais. Theip orm aon
treoirleabhar fnta n aon ghramadaeh den Hind a fhil go bhfuaireas
iad araon in stn galnta an Taj Mahal i Mumbai a ndeama
seeimhlitheoir ionsa air epla bliain shin. Fuaireas Teach Yourself
Urdu gan dua i mBaile tha Cliath aeh ba bheag an ehabhair sin aeh
sa Phaeastin. Bh an oiread sin taistil orainn a dhanamh gur beag den
Hind a d'thoghlaimos n a bh agam tar is teaeht abhaile, aeh abairt a
ghabh ar shl igin mar seo: Kidne baja kana hai Cathain at an
-

dinnar? N fada a bhos ar ais i Maigh Nuad nuair a bhaineas feidhm as

an abairt sin. Bhos ag dul isteaeh in iostas na Sailseaeh i Maigh Nuad;
bhuail Clog an Aingil. Shigh Indiaeh sagairt a eheann amaeh as a
sheomra. D'thonn beann d ligeas orm gur eheapas go mb'thidir gurb
elog an dinnir a buaileadh. Kidne baja kana hai? arsa mise leis. 'I do
not speak Hind! ' Ar s. Thuigeas gan mhoill nuair

fuaireas radhare

nos fearr air gur Tamil agus bh d'dh orm go raibh beann i dTamil
ar eolas agam leis: Uanacum! arsa mise agus las a eheannaithe le
hthas. Is euimhin liom l go raibh fez ehaitheamh agam agus m ag
dul tr mhargadh sheanDelhi-ba mhr idir agus Delhi Nua a bh
buailte leis-mar a raibh bia, tortha, glasra, iase agus feoil ar dol, aeh,
mar a shamhlaigh domhsa, fual agus salaehar i ngaeh aon bhall.
Thinig bistir, Maehmadaeh agus fez airsean leis, go doras a shiopa.
111

Namascar!

arsa mise. Thinig ole air mar beann Hindeh ab ea sin.

' Why say you me Namascar?'

Cheartaos m fin gan mhoill: Habibi!

Thinig s anall ehugam, rug barrg orm ag r

' You my frien d! ' Bhailos liom ar aghaidh. Romham amaeh tar is
tamaill bhig stad b bheannaithe agus chac s bualtraeh bhre

Marhaba!Kif haleg?

thathagaeh. Rith bean g anall agus ehuaigh ar a gline agus d'fhuin an

bhualtraeh le smit agus brsear a bh ina timpeall, d'ardaigh an fltas
ar a eeann agus ar aghaidh li abhaile leis don dtine is deha. Chuir an
eaebehas go lir a ehonaeadar masmas ar ehuid dr mbuon. Mar
fhaoiseamh orthu ehuireas liodn grinn le ehile:
Cae b sa tsrid!
Cae b bailithe!
Cae b triomaithe!
Cae b dh!
Cae b faoi gh!
Cae b faoi bhulg!
Cae b ina ghas!
Cae b ina sholas!

o o o o

an Luan 1 1 Samhain d'fhg an bhuon de fiche duine againn,

sagairt r bhformhr, aerphort Bhaile tha Cliath ar a hoeht ar maidin
Ar

agus ar aghaidh go dt an Rimh mar a raibh moill bheag orainn n go

rabhamar ag fgaint i seairdeitlen le Alitalia a ehuaigh dreaeh ar
aghaidh go Mumbai. Bh gaeh aon rud soeair dinn ag sagairt an
1 12

tSlnaitheora. Treoraodh sinn ar aghaidh tr bhruachbhaile an-bhocht

go coliste teicneolaochta, Sfia, i lr na cathrach a bh faoi riar ban
rialta dchasach; bh saoire seachtaine ag na scolir agus is i seomra
leo sid a chaitheamar an chad seachtain. Bh an tseachtain sin againn
ag cur eolais ar an gcathair mhr seo a chuir scanradh orainn geall leis
lena bochtaine ar dts ach de rir mar a dhruideamar n aerphort go dt
lr na cathrach chonacamar go raibh le feiscint foirgnimh agus stin
bhretha, sa chathair mhr bhromhar chneasta seo chomh maith le
seantin na mbocht a chonacamar ar dts. D'fhoghlamaomar a ln
chuallacht an choliste, mn rialta dthrachta oilte, faoin Eaglais san
Ind, faoi an teannas a bh inti agus ag dul i ngleic leis na hathruithe go
lir a bh ag teacht de thoradh Vatacin II. Bh teannas idir na
liobrlaigh a bh ar sodar ag dchas an liotirge go hirithe agus na
coimadaigh n raibh aon rdheabhadh orthu sa treo san. Bh an
chuallacht fin ln d'fhuinneamh agus de dhchas. Bh cir bhdh a
raibh taith againn air ar fil dinn. Ghabhamar timpeall na cathrach
uaireanta mar bhuon faoi threora, Fe1ician, brthair dchasach d'Ord
an tSlnaitheora. Thugamar turas ar eaglais Caitliceacha agus ar roinnt
teampall de chreidimh na tre. Chuireas fin an-spis i dteampall den
chreideamh Jain mar go bhfuil a lucht leanna chomh ciriseach faoi
gach dil n bhfar glas go dt an t-ainmh mr. Bh manach a bhain leis
an teampall an-fhilteach agus Barla maith aige agus thug s cur sos
tuisceanach ar a chreideamh fin dinn.
1 13

T roinnt scoileanna bretha Caitliceacha i Mumbai. Thugamar

turas ar cheann ina raibh a ln den uasalaicme ar scoil inti. Nuair a
chuamar chun na hArdeaglaise chuir r dtreora in il go raibh an
Cairdinal Gracias, a chonaic a ln againn i bPirc an Chrcaigh le linn
cheiliradh mr na bliana Pdraig, ag sil linn. Labhair s go pearsanta
le gach duine dnn. Ba lir n raibh s ar fnamh agus d'fhg s sinn
faoina rna, an Mgr. Cordeiro, tar is tamaill bhig. Chuir s as go mr
don Chairdinal nuair a dhiltaigh a ln, Crostaithe ina measc, teacht
chun cisire ceilirtha a 'hata dheirg' mar gur bhain s le haicme seal.
Ba dheas na rna aitheasc bre a thabhairt dinn. Labhair s ar an
mhisinireacht san Ind. Maidir leis sin, t r nua ann. Is beag at ag
iomp chun na Crostaochta. T an soiscal le cur sa linn choiteann
creidimh, d rir seo, sa mhargadh smaointe creidimh; le bheith ina
ghabhile ansid istigh, ag feidhmi mar a bheadh gabhile sa taos. T
tr bhar dchais agus muinne: neart intleachta na nlndiach fin,
pearsanra oilte Caitliceach, agus cultr dchais lena dhea-thrithe.
Deacracht is ea go bhfuil amhras faoi chreideamh nua a bheith ag teacht
chun cinn, mar gur aighneas creidimh faoi deara an Phacastin a bheith
scartha n Ind agus gan an d thr a bheith ag riteach. Mhinigh s go
raibh seasamh ssil, gan leathchuma, ag an gCrostaocht faoin
mbunreacht; go bhfuil

saorchead cleachtaithe, teagaisc agus

soiscalaochta. Thugamar fin faoi deara go raibh g ag sagairt le visa

le dul isteach san Ind, ach n raibh g ag tuata. N baol go mbeadh na
Crostaithe ag lorg crche d gcuid fin san Ind mar n fuil ach ceithre
1 14

mhiIlin dag dobh ann i ndaonra iomln de chig cad go leith [an
uair sin] . Caitlicigh timpeaIl leath na gCrostaithe agus t a leath sin i
Kerala. T timpeaIl dh chad mle Caitliceach in Ard-Deoise Mumbai.
Chuir s ar r sile dinn leis gur pobal measctha iad, dream ina gcna
i mbruachbhailte i dtuaisceart na cathrach a chreideann go solraonn
siad lucht leanna an Aspail Parthalin agus iad rchoimedach d
rir. Faoin am go raibh deireadh leis an bpl seo go lir bh an oche
tite. Bh deabhid ar sil san Ard-Eaglais agus isteach linn.
Foirgneamh daingean Nua-Ghotach, breis is cad bliain agus sleil
lainn faoin don, sleil a mhaisigh prosnaigh chogaidh Iodlacha.
Abhaile go Sfia linn, ach an fhile nisinta a thug caoi dinn fanacht
ansid, bh s glrach le geoin agus tinte ealane.
Bh cuireadh againn l ama mhrach go Pobal Pharthalin, go
Bassein. Ar an tsl ann phlasc roth den bhus. Dhruideamar ar aghaidh
go maIl go gariste ar thaobh an bhthair. Bhos cheapadh go mbeadh
moill mhr orainn. Ag glical timpeall dom chonac ds mr feirme.
Scaoileadh isteach ann m. Dirt an dream a bh i bhfeighil na hite
liom gurbh fheirm le mle buabhall bogaigh a bh ann agus anois go
rabhadar scaoileadh amach le deoch a fhil agus le huisce a
chaitheamh orthu agus iad a n go ciriseach rinn go heireabaIl.
Bhodar ciin macnta. Chaitheas fin cpla buicad uisce ar chuid acu
agus chuimlos iad le tuille. Dhein an lucht oibre sians de seo-bh
suas le leathchad dobh ann. Thiomineas buon bhuabhaIl ar ais go dt
a stallanna; chuireas slabhra ar cheann acu. Bh an lucht oibre an1 15

mhrtasach as an stoc bre slochta seo. N'fheaca ach tu rse tabhairt

mar bhia dibh ach bonn bainne bre mith acu; n mbuabhall a
fhaightear beagnach leath bhainne na hInde. Bh s rite an t-am sin go
raibh dh oiread stoic bhainne san Ind thar mar a bh san Eoraip agus
gan ach an cigi cuid dr midne bainne thl acu. Nach filteach
cairdiil a bhothas liom! Tugadh timpeall an chlis m chun an trad
mr a fheiscint, agus tarbh chomh maith. Bh b bheannaithe ag
mineil timpeall. Fuaireas cuireadh buabhall a chr-Iem' lmha ar
ndigh. Shuos isteach fuithi mar a dhanfainn ag baile, m ag luascadh
an tha mar ba ns liom. Nor thaitin sin li agus thug s speach dom
agus comhairlodh dom ir aisti, rud a dheineas. Trasna an bhthair a
bh an buaile. Bh na bualtracha ansid agus iad bhfuineadh le beagn
tu agus dtriom i gcomhair na tine. An connadh seo is fearr chun an
ghi

dhanamh. Bh an bus ridh agus chaitheas sln a fhgaint lem'

chairde nua agus cur dom.

Bh muintir Bassein ag feitheamh linn. Bhomar le hAifreann
'Indiach' a bheith againn, ach toisc na moille cuireadh sin ar ceaI mar
go raibh leana na hite bailithe le rind na file, agus rind creidimh a
dhanamh dinn. File an tSolais an promhrince agus aontaodh ann an
dscalaocht Indiach agus an soiscal. Crost an solas. Tar is na filte
sin shilamar timpeall an tsridbhaile; Caitlicigh ocht faoin gcad den
phobal a dradh linn. Chuir an tAthair Hillary Fernandez, an sagart
cnta bromhar, fin in aithne dinn; bh cna air lena mhuintir fin.
Thug s chun a th sinn le bia a bheith againn. Iasc rsta an bia is fearr a
1 16

thaitin liomsa ach bh rs agus sposra de gach srt ann, agus mairteoil
n sicn is cura mar rogha.
Tar is an bhile thug an sagart pariste cur sos gairid ar stair
Phobal Pharthanin. Nuair a ghabh an Phortaingil seilbh ar an ndiche,
thugadar faoi iallach a chur ar an bpobal cl a thabhairt lena ndchas
creidimh agus cultir. Nuair a thinig Sasanaigh ina n-it choinnigh an
Phortaingil ceannas ar chrsa eaglasta, ar an gdiarlaitheas. T
gnthchlir na linne ag iarraidh a muintir a thabhairt ar ais ar a ndchas.
N h amhin go mbonn a dteanga fin acu ina liotirge, ach bonn a
ngnsa ar leith fin acu chomh maith. Ag filleadh abhaile dinn
fuaramar radharc ar an saothr dian a bh dhanamh ar an talamh
seal; daimh agus buabhaill ag treabhadh agus gan aon innealra le
feiscint. Aon bharra amhin sa bhliain a shaothratear anseo ach nos sia
dheas dh bharra. D'fhilleamar don suipar le sagairt an tSlnaitheora
i Chembur. Chuireamar siracha lcha Sfia ina su go danach chun go
mbeadh r nAifreann buochais againn ar son an Iae.
Thug beirt de shiracha Sfia sinn ar thuras go hOilen Elifanta
agus go hirithe go dt na huaimheanna ansid le dealbhadireacht rsa
den dscalaocht Hindch ar na falla cloch. Dhein Crostaithe creacha
direacht ar chuid de na dealbha. Darfadh Hindch go dtuigeann s
conas a tharla mar gur cheap an dream a dhein gur dithe brige a bh
i gceist, ach nH ach aon Dia amhin leis ag an Hindch ach is ioma d
a bhonn air. Is srt eipeafine de Dhia an tronid mhr de dhithe
Brahma an cruthaitheoir, Vishnu an caomhnir agus Shiv an scriostir.
1 17

T a gcile mn ag an dtronid. T dscalaocht Shiv snoite go

cic1ipadach geall leis san uaimhtheampall in Elifanta; Shiv agus a
chile Parvati ag imirt fichille; scal Ghaneis agus mar a fuair s an
ceann eilifinte; an Mahesamurti n an tronid le chile; Shiv ag
seoladh uisc an Ganga anuas ar talamh trna fhasg dhualach.
Chaitheamar go lir r mbrga a bhaint dnn anseo. Bhomar i
measc Hindch deabhideach, iad ag machnamh agus ag gu. Bh
orainne filleadh le turas a thabhairt ar Ashram, dseart, leis an Athair
Prosch i gcoill dhuilleach mar ar mhair an guru lannta seo. Bh sipal
scpil oscailte ann agus chomhcheiliramar Aifreann ann agus sagart
dthrachtach cincseach dr gcuid fin i gceannas. Bh ceo I dchasach
againn, iomainn i Marathi, teanga an stit, le tionlacan droma, siotair
agus c1dbhosca. Fuaireamar cead machnaimh os ard le linn an Aifrinn.
Mhachnaos fin ar ghluaiseacht na gCil D in irinn fad a bh ar
aon dul ar shl le gluaiseacht na nAshram at ag leathn amach san Ind
anois; bh ashram aonarach ag sagart, Loingseach, Bhaile

an

Mhuilinn sa Daingean, d'ord SVD, cig cad mle n mar sin soir
thuaidh n it ina rabhamar. Cailleadh le dana, beannacht D leis.
Fuaireas Teach Yourelf Hindi dhuine de na siracha tar is
filleadh agus dirt s liom gurb a dh'sid s fin nuair a bh an teanga
san foghlaim aici. Maidin l ama mhrach thug s beirt againn go dt
na Gairdn Crochta mar a mbonn Hindigh ag machnamh leo fin. Bh
fonn cainte uirthi. Thug s le tuiscint go raibh s an-ssta go raibh a
cuallacht fin chomh lndiach agus at. Nor chreid s fin puinn i gcuid
1 18

d' obair shisialta na hEaglaise e.g. eheap s nr oir dlleaehtlanna don

Ind; nor eheap s go raibh a dthraeht eaitheamh ag an Mhthair
Treasa leis an obair eheart. I mease na radhareanna a thaispein s dinn
bh Teampall na bParsa agus an it ina bhfgann siad eoirp na marbh
le halpadh ag badhbha. Thinig na Parsa go dt an Ind ag teitheadh na
Machmadaigh sa tr haois dag.
Tar is lin an l sin bh raiste rid buoehais againn don
ehuallaeht a thug aire dinn ar feadh seaehtaine. D'fhgamar sln aeu
mar go rabhamar ag baili linn, r bhformhr go Bangalore aeh a
thuilleadh go Ca1cutta. D' fhgas fin sln go speisialta lem' guru a thug
an leabhar gramada dom.
Bh radhare bre ar Bhangalore n aer, eathair fhairsing oseailte
'na bpnair beirithe. ' T s in airde go maith ar ardehlr an Deeean
agus fionnuar d rir. Bhuail minibus le sagairt an tSlnaitheora linn ag
an aerphort agus seiob s ar aghaidh ehun na mainistreaeh sinn. Bh
euid de leana an phariste romhainn ansid agus blthfhleasea aeu le
croehadh ar r muinel. Thugas mo eheann fin go dt mo sheomra agus
ehuir s boladh eumhra ar fuaid an tseomra dhuaire ghruama. Thug an
ehuid eile ehun an tsipil . Mainistir mhr seo agus cliarseoil taobh
li agus sipal mr pariste taobh leis sin ars. Tr theanga ar a laghad
in sid inti, Kannada teanga an stit, Tamil teanga an stit ina ehngar,
agus Barla. Indiaigh formhr na foime. Bh s soeair go mbeimis go
lir pirteaeh in 'Aifreann Indiaeh' an oehe sin. Mnodh an gns go
simpl dinn roimh r, na siombail, na eomhartha, na hofrlaeha ar
1 19

leith. Tugadh an tacs go lir dinn, an phaidir nua dhchasach

eocairisteach chomh maith. Nor chaitheamar ach stl. Bh sel crch ar
an bpromhcheilira. Boirdn beag maisithe i lr baill; stiln dinne
mar n fadfaimis su ar r gcorrghiob fs. Beannaodh sinn le huisce
agus slaimice de chrann sandail ag dul isteach dinn. Mar ths de
Liotirge an Bhriathair bh sliocht as Upanishad lsha:
T cna ar an Tiarna

gcroUr an ui/e n d bhfui/ sa

chruinne.
Eisean amhin at ann dirre. Uime sin caith uait gach sci/
agus bodh do lchir agat Ann. N bodh di/ agat i maoin aon
duine ei/e. An t a dhanann beart gan laincis chro, nU a bhac
air maireachti/ cad bliain, mar oibronn s le dthracht ach
gan mhianghas, gan di/ sa toradh. ..

Ag isteacht leis an lacht seo agus leis na lachta n mBobla

dinn bh r lmha oscailte ar r ngline chur in il go raibh fonn
orainn glacadh leis an teagasc. Don ofril tugadh suas trdaire le bulg
thana arin, cupa fona, plta le cig ofril eile-uisce, blthanna, tis,
solas, bia; trdaire le hocht mblthanna; tine bheannaithe. Ba gheall le
gns nua , ach bh na heilimint uile at inr nAifreann-na ann ach iad i
gcl a d'eascair as cultr na hlnde fin. Bhaineamar taitneamh as an
Ghlir mhachnamhach liodnach i Hind a dramar tar is an tsoiscil:
120

m Bhagavan. ..

agus d'fhoghlaimomar gan mhoill. m an monabar

bog a bhonn ag Hindigh SOCf fin chun uma.

Bh gu an phobail mar chuid den Aifreann, ar ndigh. Ghuos
fin go bhfaigheadh gach cine agus gach pobal caoi a liotirge a bheith
de rir a ndchais fin. Nuair a beannaodh sinn le casadh deiseal den
tine bheannaithe, chuala focail a chuaigh i bhfeidhm orm: 'Go gcuire
Dia a bheannacht ar gach duine a dhanann turas deiseal tobair, n
timpeall deiseal teampaill.'
N raibh ach duine n beirt againn go raibh aon ghearn acu
faoin Aifreann seo. Cheapadarsan go raibh s mcheart tacs 'pgnach'
a lamh mar Scrioptr. Creidim fin go mbonn Dia ag caint linn i
scrbhinn diaga creideamh eile ar uairibh; is sna scrbhinn sin is
sothuigthe do lucht an chultir sin, sin an preparatio evangelica
dibhsean.
Bh s d'dh oralnn a bheith pirteach san Eocairist sin i
mBangalore mar a bhfuil an Lrionad Scrioptir, Caiticeasma, agus
Liotirge. An tAthair Amalorpavidass an stirthir a bh ar an lrionad
seo agus formhr an chliarlathais ag cabhr go dcheallach leis ag
dchas agus ag athnuachan an chreidimh agus an liotirge. Bh clr
mr romhainn. L ama mhrach chuamar in eitlen go Kerala, go
Cochin agus timpeall i mbd chun oilen beag agus mar a bhfacamar
iascach ar mhodhanna traidisinta agus tionscail bheaga spisila
chomh maith. Bh coinne againn trthnna leis an gCairdinal Parecattil
de rotas Sr-Mhalabar. Bh seisean lch muinteartha linn. Shuigh inr
121

dteannta agus phligh go tuisceanach le c mar a bh Vatacn II le cur i

bhfeidhm. Maidir leis an dchas. 'N folir dul go bre maIL Bh s
r againn go dt seo gur oladhradh ofril an chcchn agus na
mblthanna, an casadh deiseaL .. anois timid r go bhfuil na ruda sin
go lir le moladh. ' Bh deoch igin lognta againn, slach tortha igin
sarar fhgamar sln aige agus cead againn r nAifreann Rmhnach
fin a r ina ardeaglais. Bh dua againn tacs a fhiL Chuamar ar ais go
c1iarscoil Bhangalore an oche sin.
Tar is Aifrinn dr gcuid fin a cheiliradh thinig Den na
Staidar chugainn le sinn a chur san eolas i dtaobh an chreidimh i
Kerala, an ribn stit sin ar feadh an chsta, le daonra de mhillin agus
fiche, lamh agus scrobh ag 60% den phobal; 20% dobh ina
gCrostaithe agus dh thrian dobhsan ina gCaitlicigh. Ba stt
Cumannach seo tamall. T oiread sagart Keralach ann is at de
shagairt chin eile na hlnde; t s oiread ban rialta. T s nos deacra
dchas a chur chun cinn anseo n in iteanna eile. T go leor gan
danamh; nH an Bobla go lir acu ina dteanga fin, Malayalam, fs. T
an c1iarlathas i gcoitinne coimedach ach t an gnthbhorradh ar sil i
measc na c1ire eile. Nuair a bh r gceacht faighte againn, ar aghaidh
thuaidh linn chomh fada le hAlwaye, agus mise ag danamh ionadh de
na rolla den sgn rua a bh amuigh ar na bithre ag feitheamh le
ceannaitheoir; bhodar ar aon danamh leo sid a bhodh ar dol i
m' ige i siopa an Daingin. Chasamar isteach go c1iarscoil mhr
riginach ansid in Alwaye mar a raibh tr chad clireach cnaithe
122

agus a thuilleadh ag teacht isteach inti d lachta thithe na n-ord rialta

sa chomharsanacht. Bhraitheas go raibh an it seo nos traidisinta n
Maigh Nuad fin. Thinig cuid de na clirigh chun cainte linn. Chuir s
thas ar an minteoir Laidine gur labhras Laidean leo.
dheas linn go Trivandrum, turas cpla cad mle. Stadamar ag
lthair stairiil mar ar tharla socro ag sionad eaglasta sa s haois dag;
lthair Shr-Mhalabar mar a raibh scoileanna mra ln go bal de leana.
Thnamar go c1iarscoil mhr nua. Dh chad go leith c1ireach, agus
breis le teacht mar bhothas ag cur leis an bhfoirgneamh. Chuir an
tUachtarn filte romhainn agus ba lir mrtas air agus ag taispeint
an choliste dinn, fi an chistin; ba dhuairc dorcha sin dar linne; bh
an chcaireacht ar thinte oscailte; gualach, adhmad, bualtrach, agus gas
n-sid. Mhagh an tUachtarn gurb fin a chuimhnigh ar an ngas a
sid; thaispein se dinn conas a bh s dhanamh. Thug s amach
'on bhuaile sinn; bh an bualtrach mheascadh leis an mid canna
uisce agus fhgaint le coipeadh i dtr agus caipn air mar a bheadh ar
ghasmhadar. Fuaireamar tae bre lidir leis na hollna. Bh ceathrar
ann le cim sa Scrioptr n Rimh. Bhaineamar amach Trivandrum,
baile dchais r dtreora sagairt, le titim na hoche. Ritigh an sagart
fin an suipar dinn ach toisc a mhainistir a bheith chomh beag sin is
in stn galnta a chodlaomar. Thug easpag na hite cuireadh chun lin
agus chun agallaimh dinn. An Eaglais Lognta agus conas mar a
thugann s fianaise ar Chrost an t-bhar cainte is m a bh againn. Dar
leis an easpag ba a cram do na boicht an fhianaise ba shontasa a bh
1 23

 tabhairt ag an Eaglais san Ind inniu, a cram do bhochta D, an aicme

is sle agus don mhuintir nr bhain le haon aicme, an mhuintir ar labhair
Gandhi chomh minic sin ar a son.
Nuair a bh r ndthain den rs curaithe, den iasc agus de na
glasra caite againn d'fhgamar sln go buoch beannachtach ag an
easpag agus ar aghaidh linn ar thuras fada bus isteach go stt eile, Tamil
Nadu, agus dheas go Kanya Kumari, an rinn is sia dheas den Ind.
Shroicheamar an rinn agus amach uaidh t oileinn agus scrn ann le
guru,

Vivekananda. Bh triall a ln oilithreach ar an scrn; chuamar ann

i mbd mr leathan. Bh na fir agus na mn ar leithrigh na chile. Mar

sin a bhonn go poibl. Nuair a bhonn lnin ag sil na sride is gnth
an fear a bheith tamall chun tosaigh ar an mbean. Thg banaltra
Kherala echocardiograph dem' chro anuraidh agus nuair a bh s
dhanamh sin fuaireas amach gur as Kerala di. Drt li gur thaistealaos
Kerala agus nos sia dheas go dt an scrn seo. 'Thugas tr thuras ar an
scrn seo' ar s, 'ach i mbd. Thadh an guru ann de shnmh. '
Bh s danach ach a mbaineamar an baile amach, ach bh fonn
cainte orainn fin agus ar shagairt an to 'NH aon leigheas ar chs na
hlnde' arsa sagart de mhuintir an t 'ach an cumannachas. '
'Thabharfainn mo vta amrach dibh' arsa fear eile, 'agus
d'fhadfaimis a bhaisteadh agus a dhaonn. ' 'Peirmeacha comhair a
mhol Gandhi, ' arsa duine eile. 'T an cs go prinneach' arsa r
dtiomna, 'Chonac leanbh agus muc ag ithe as an aon dramhlach inn.
T an daonra ag fs rthapaidh agus nH ar sil againne ach ag caint faoi
124

Humanae Vitae. '

'Is lir n bhfgraocht' arsa mise 'gur cosc beireatais

tacair freagra na n-dars.'

N ritonn s sin leis an traidisin Hindch. Is mr an clu
sheasamh Gandhi:
' There can be no two opinions about the necessity of birth-control.
But the only method handed down from ages past is self-control or
brahmacharya. It is the infallible sovereign remedy, doing good to
those who practice it. And medicaI men will earn the gratitude of
mankind if, instead of devising artificial means of birth-control, they
will find out the means ofself-control. .. Artificial methods are like
putting a premium on vice. They make man and woman reckless. '

(Young India 12-3-1 925)

L ama mhrach thugamar turas ar bhai1e beag iascaireachta;
Caitlicigh formhr an phobail mar a tharlaonn go minic i mbaile
iascaireachta. Dheineamar iarracht ar chabhr ag tarrac ln, ach n raibh
an rath ar an iarracht. Ar aghaidh linn go tr lainn Kovalam. N raibh a
ln daoine uirthi. Thinig bidn inr dtreo, beirt inti agus iad ag lorg
paisinara ar thille. N raibh inti mar bhidn ach s cinn de spara
ceangailte le chile le sgn agus iarracht de dheireadh agus de thosach
curtha uirthi. N thgfadh s ach beirt; nuair a chuas inti chaith an dara
fear limt aisti. Dheineas iarracht ar rmhaocht leis an mblire de
bhamb scoilte a tugadh dom mar mhaide rmha; bh ar r gcumas
bhogadh. Amach linn mar a raibh a ln bidn ag iascach muirn n
eisir. Caitheadh cpla ceann isteach chugainne. N raibh aon fhonn orm
125

aon cheann a ithe mar go raibh an tr sid mar leithreas ach chaitheas
gilleadh. Bh a rian orm; bh bainneach orm ar feadh dh l. Dholas
tille beag, cig rip, le fear an bhidn.
Bhomar in am don eitlen go Madras mar a bh socair dinn.
Thairringos mo Teach Yourself Hindi chugam fin. Thug an freastala
faoi deara cad a bh ar sil agam. Anall li chugam agus seo do mo
cheisti: ' Cad as duit? Cad t ar sil agat? An bhfuil t psta?' Nuair a
doo gur sagart Crosta m, thuig s go maith cad a bh i gceist.
Thosnaos-sa ansin ar an gceisti: 'An gcreideann t i Sv?'
'Creidim'ar s. 'An bhfuil a ln dithe ann?' 'Nl ach aon Dia amhin,
ar ndigh. ' 'An nguonn t?' ' Gum gach maidean agus trthnna ar
feadh tamaill bhig. Danaim machnamh ar Dhia agus iarraim air aire a
thabhairt dom fin, do m'athair, dom' mhthair agus dom' mhuintir go
lir. Nuair a bhonn imn orm danaim machnamh ar Dhia agus tagann
suaimhneas orm. ' 'Guonn t chun D ach ansin adhrann t a ln
dithe. ' 'N mar a chile Dia agus dithe. Siombail is ea dithe, n
taispentais ar leith de Dhia. ' 'T srt Tronide agaibh... '
' Sea, t, ach is Aon Dia. '
'Nl ach aon Dia amhin agaInne, ach is trir freisin.
Creidimid gur nocht Dia fin dinn ar shl faoi leith. Rugadh an dara
pearsa den
Tronid mar mhac do Mhaighdean..... '
Nor dhein s ach gire faoin srt sin cainte. Mar scal thairis ar
s:
126

'N bhrimidne r gcreideamh ar inne, ach danann sibhse. '

'B'fhidir go ndanadh cuid againn sin trth, ach n dhanann
anois. '
'An bhfuil a ln foghlamtha agaibh faoin Ind?' sise.
'T ar shl, ach n bhmid rchinnte an dtuigimid nithe i gceart.

ar

Cloisimid a ln, abair faoin bpsadh. An for go socratear na

psta de ghnth?'
'Is for. Is amhlaidh a chloiseann fear g a bhonn ag
cuimhneamh ar phsadh faoi chailn i gclann igin. Labhrann lena
athair fin. Tann seisean ag caint le hathair an chailn. Fiafronn siad
faoi chlra a chile, a n-aicm, a ngaolta, a gcairde. M bhonn an d
thaobh ssta cuirtear sin in il don lnin. Socratear ansin an coife n
an spr a dholfaidh an fear g le hathair an chailn. '
'An mbonn aon rud le r ag an gcailn?' arsa mise.
'Is fidir le hinne den bheirt dilt don phsadh. '
'An danann siad sin go minic?'
'N dhanann. '
'An ndanf-sa?'
'N dhanfainn mar t a fhios agam go dtoghfadh m'athair fear
g a dh'oirfeadh dom. ' 'An bhfuil t psta?'arsa mise.
'Nlim,' ar s 'ach tim geallta. '
'An bhfuil an-mheas agat ar d'athair?'
'T ar ndigh agus ar m'athair cronna. Mura mbeadh eisean n
bheinn sa phost seo. Nor theastaigh m'athair go raghainn
127

amach ag obair. Ach chuala m'athair cronna faoin bpost seo

agus c go bhfuil s deich mbliana agus ceithre fichid, thinig
agus d'itigh s ar m'athair ligean liom ... '
Sara raibh deireadh rite bhomar i gcathair mhr Madras.
Sciobadh ar aghaidh sin go hlnstitiid mhr le siracha na Toirbhirte
mar a raibh suipar fiaI againn. Ina dhiaidh sin bh amhrin agus scalta
againn do sna mn rialta, go hirithe do thrir irinn a bh ina measc.
Dirt an tSir Sarlas Kerala amhrn ina teanga fin. Bh oiliint ar
leith faighte aici seo sa Ghearmin agus bh teanga na tre sin, a teanga
fin, Tamil, Hind agus Barla aici. Go dt r seomra linn faoi
dheireadh. Bh folcadh uaimse. Ritigh Seoirse mo chs le buicad bre
uisce a chaitheamh anuas orm sa seomra folctha. Chuala duine igin
r ar maidin 'Bh an buabhall timpeall arir. '
Bhomar inr su go moch l ama mhrach d' Aifreann le Seoirse
mar phromhcheilira. Ghuomar don Ind, do na siracha, don
tsochin sa bhaile. Chanamar iomainn i mBarla, i nGaeilge, i Laidin,
agus m Bhagavan . . i Hind. Chaitheamar a bheith amuigh go luath
.

mar bh coinne socair dinn leis an Ardeaspag. Shuomar timpeall air

ina staidar, eisean ina shtan adrom gligeal agus gach srt balcais
orainne. N fonn lacht a thabhairt dinn a bh air ach isteacht linne,
agus a chlos cad ar thgamar ceann de. Luamar easpa fostaochta, an
daonra mr, spioradltacht na Hindch, cneastacht na ndaoine ...
thagraos fin don cheangal at ag irinn le Madras, na hEaspaig
Fionnale, Carew, na siracha na brithre. Lean s fin nos sia siar sa
128

stair, go Toms Aspal. Cheistomar faoin dchas agus dirt s gur

ritigh s leis ach gur gh bheith foighneach. Mar chomhartha buochais
ar son na filte a chuir s romhainn dramar cpla amhrn d. Nuair a
iarradh ormsa dn no dh a aithris mhnos cad t i gceist sa d dhn
bheaga Pone agus Crisis ofIdentity. An duine cneasta lch seo, thug s
le tuiscint gur thaitin siad leis, agus ag danamh aithris ar dhnadh
Crisis,

d'irigh s ina sheasamh, rug ar a chrios agus chas timpeall mar

a dheineas le 'Eireaball, eireaball ... ' D'fugamar sln ag an Ardeaspag.

Dramar paidir san ardeaglais mhr Ghotach agus ansin fuaramar
cuireadh go hardscoil N. Rafael, scoil mhr le cig mhle cailn agus
rechtil ag cuallacht bhan rialta irinn. Bh proibhinseach an oird, an
tSir Mire N Mhuirthile ar cuaird ar an scoil an l file seo. N raibh
ach an beagn Caitliceach sa scoil seo. Thug an tSr. Mire cur sos
dinn ar shaothar oideachais a hoird-scoileanna daora probhideacha,
scoileanna oscailte do na boicht, bunscoileanna, menscoileanna, agus
scoileanna ar leith. Bh tir ar scoileanna na mbrthar agus na mban
rialta. Aon locht amhin a fuair iarscolir orthu-nr ullmhaodar na
scolir don saol casta caimilireach a bh rompu. Bh comhr agam le
beirt deirfar. Mhineadar beagn Tamil dom, an beann Uanaeum go
hirithe. Chaitheas mo sheoladh a thabhairt dibh. N rabhas i bhfad sa
bhaile sa Choliste nuair a bh litir agam dhuine acu: ' ... Cailn bocht
m le beirt dearthr agus beirt deirfar ... An bhfuil dearthracha agus
deirfiracha agat? ...Nl aon ghaolta againn... Hindigh ab ea sinn ach is
Crostaithe sinn anois. T spis agam i do thr. Cuir leabhair chugam
129

faoi. .. agus sara n gna fada agus stampa. ' Chuireas roinnt stampa
misin chuici agus cig puint ina measc i litir. Fuaireas litir bhuochais ar
ais agus scala n raibh mo bhronntanas inti.
Thug r mbus sinn go Cnocn Thomis, an lthair inar martradh
an tAspal. T eaglais ansid agus go leor tais a deirtear a bhain leis. T
dlleachtlann bheag taobh leis an eaglais faoi chram bhan rialta. Bh
cloiste ag duine dr mbuon fithi sin agus bh dirc ridh aige le
tabhairt di. Ag filleadh dinn polladh roth den bhus agus cuireadh moill
orainn. Chuaigh cuid againn ag siopadireacht. Tomhaiseadh duine
againn le line a dhanamh d dhol s punt as ach n raibh s danta
ach a gcaitheamar go lir imeacht sa bhus. Thinig an tillir li ar a
rothar ar maidin l ama mhrach.
Bh ceathrar againn ag fanacht le mn rialta an Aoire Mhaith.
Tar is lin fuaramar gluaisten agus tiomna uathu le sinn a thabhairt
timpeall na cathrach. Nor irigh linn dul isteach i gcuid de na
foirgnimh phoibl, ach scaoileadh sinn isteach i dteampall mr Hindch,
teampall Sv. T linn mhr fhairsing, timpeall s acra lasmuigh. Bh an
t-uisce salach brocach, cheapamarna, ach bh daoine n-ionghlanadh
ann. Isteach linn trd an gopuram lena dhealbha iomadla. Chaitheamar
r mbrga a fhgaint ag an ndoras. Nor scaoileadh isteach go scrn Sv
fin sinn mar n raibh puja, ofril danamh againn. Thinig treora ag
cabhr linn. Taobh le scrn Sv bh scrn Parvat na Pacige, mar a
ndeamadh pacg di nuair a bhain pacg lainn a haird de Sv. Dhein
s aithr agus thinig a cl fin ar ais chuici. Dheineamar iarracht ar
130

thuiscint an treora i dtaobh D agus dithe, ola agus adhradh a fhil.

Dirt s go nglacann Hindigh le cib frinne a fhaigheann siad in aon
chreideamh: 'Mar seo a fhachaim fin air: fach sin do ghag, aon
ghag amhin, ach lean sos agus crochnaonn s i gcig mireanna.
Mar an gcanna le Dia na Frinne, is fidir reiligiin difrila a bheith ag
sn uaidh mar fhoinse. ' N rabhas ssta lena fhreagra. Fuaireas ssamh
agus riteach nos dana i bhfocail Ghandhi:
I dispute the description that Hindus believe in many gods and are
idolaters. They do say there are many gods, but they also declare
unmistakeably that there is one God. . . The whole mischief is
created by the English renderings of the word deva or devata, for
which you have not found a better term than god. But God is God
ofgods

Ishwara, Devadhideva.
(Truth is God, 19h 80-81)
N lthair chruinnithe phobal D an teampall Hindch ach it
chnaithe D.

Ar

r sl amach dinn dholamar as r mbrga a fhil ar

alS.
D'fhgamar Madras go luath l ama mhrach sa traen go
Bangalore i suochin a bh in irithe dinn. Fuaireamar radharc maith
ar an dtalamh, ar bha agus ainmhithe eile ag inor. Bh sruthin agus
aibhneacha tirim mar n raibh aon mhonsn le cpla bliain. Aon it ina
raibh tobar, tobar foruisce n tobar airtiseach, bh an talamh
saothraithe ina thimpeall. Bh meitheala mra ag gearradh cna siicre
131

anseo, ag gabhil de rs ansid; barra de gach srt, sposra, taipca,

crainn chastair, agus tortha saothr. Farach mith agus farach
cnoic. Bhaineamar an mhainistir amach i bhflt de ricsenna saora
glracha. A luaithe is a bh r seomra sroichte agamsa agus ag Dnall
bhomar ar an mbthar ars ar ricse ar dts go lr na cathrach mar
theastaigh uainn an chathair a fheiscint de shil cos. Ba ghearr go
rabhamar ag glical isteach i siopa beaga, n le fonn siopadireachta
ach le fonn caidrimh agus cainte. Bh gach srt line agus dhoti
ndanamh agus gceannach; de chads na hInde iad uile. Thnamar ar
shiopa beag leabhar agus pipar. Bh c1lann bheag ar cl. Istigh san
aon seomra beag amhin chonac c1 chur i dtr theanga agus i dtr
aibtir-Kananda is digh liom, Hind agus Tamil. Bh gaibhne ann go
gnthach le tine ghualaigh n bualtra tirime. Innill bheaga, posa de
ricse n de rothar is m a bh ndanamh n ndeisi acu.
Bhuaileamar isteach i margadh. Bia, tortha agus blthanna is m a bh
le feiscint ann. I gcinne beag bh feo il, n raibh mairteoil, ach bh
caoireoil agus feoil ghabhair. Bh caora ar crochadh agus gaoth is grian
le feiscint trna heasnaocha. Chonac cos chaorach 2 kilo ar dol ar
1 1rip, timpeall 12p an punt.
Chasamar sos srid mhr leathan. Bh slua mr daoine ag faire
ar testmatch cruicid ar an theilifs a bh ansid. Is beag teilifs a chonac
fad a bhos san Ind; aon uair amhin a chonac aerga. Siopa brg is m
a bh ar an tsrid seo agus dhanfa peidhre de rir do thoise faid
bheife ag feitheamh. Cheannaomar peidhre an duine. Breis bheag agus
132

punt a thugas ar mo pheidhre fin. Mhaireadar ana-thamall agus bhodar

ana-chompordach. Fuaireamar cupa bre tae faid a bh an mhargil ar
siL Nor leor sin de dheoch an trthnna brothallach d i mBangalore,
i stt tirim Mysore. D'aimsomar tbhaime ar chl halla na cathrach. N
fada a bhomar ansid istigh nuair a thugamar faoi deara go raibh ceird
na mban ar sil ann. Bhailomar linn r n raibh easpa comhluadair
ormnn.
Bh turas fada le danamh againn lr ama mhrach, Mhadras
go Bangalore. T stair mhr sibhialtachta agus cogaochta ag baint le
Mysore. Bh Machmadaigh, Hindigh agus na coilnigh ag troid faoin
gceannasaocht ann. Faoi dheireadh fgadh teaghlach fuaimintiil
maharja

i rim ann. Thgadarsan caislein, plis, agus teampaill, ach

ina dteannta-san bithre, taisciomair uisce agus foirgnimh bhretha

phoibl. T Mysore d rir sin ar cheann de na stit is l deals san Ind
inniu. T na sridbhailte go nata slachtmhar. Stadamar i Sriranapatna
le cuairt a thabhairt ar theampall Sv le dealbh mr de sid ina lu, agus
pobal mr deabhideach ag tabhairt mis d, agus ag danamh
ofrlacha. Bhraitheas gur oladhradh a bh ar sil anseo agus
shleamhnaos amach. Stad r mbus leis ag sipal ana-bhre Caitliceach
tolactha do naomh Filimne. Bh an Naomh-Shacraimint ar taispeint
ann ach gan cead ag cuairteoir dul isteach thar bhun an tsipiL Bh
moill i gcathair Mysore fin orainn. Bheartaos fin agus Dnall dul ar
fud na cathrach ar ricse. Chonacamar plas an maharja at anois ina
dhnlann, ach ba bheag r suim san ealan ann mar n raibh puinn ann
133

ach portrid de na huaisle. Bh clochar beag de Chairmiltigh taobh leis

an dnlann, ach nor chuireamar isteach ar na mn rialta deabhideacha,
go maithe Dia dinn , ach imeacht ar aghaidh go dt an s ar imeall na
cathrach chun l mr eilifint a fheiscint sular fhilleamar ar an mbus.
Nuair a bhaineamar Bangalore amach bh ocras ormsa; chuamar isteach
i dteach bdh Indiach agus fuaramar togha na haire agus rogha an bhdh
na freastalaithe. Bh moill orainn ricse a fhil le sinn a bhreith
abhaile ach fuaramar ceann faoi dheireadh.
L ama mhrach, 25 Samhain, coicos n l a bhaineamar an Ind
amach, bh cram speisialta orm-turas a thabhair ar an tSir Agnes N
Choigligh a bh i gceannas ar ospidal probhideach Naomh Mrtan sa
chathair; bh bronntanas agam na deirfir a bh ina mtrn in ospidal
an Aonaigh i gContae Thiobrad rann. Bh mo phirt Dnall faram.
D' aimsomar an t-ospidal agus ba ghearr go bhfaca Agnes ag danamh
crsa an ospidil; thug s chun a oifige m; thugas mo bheartn di; gheit
s le hthas. Thug s timpeall an ospidil sinn; thaispein na barda agus
na haonaid go lir dinn. Bh ceisteanna gcur ag othair agus ag
cuairteoir uirthi gan stad cib it ina ndeachaigh s. Bh sl do timpeall
mle othar san ospidal, barda mra, barda leana, aonad
dianchraim... Ospidal teagaisc n ollscoile ab ea le dh chad go
leith bhar dochtra ag traenil ann. 'Ach' arsa Agnes, 'beidh fonn thar
lear orthu nuair a bheidh siad ridh in ionad freastal ar a muintir fin. '
Nuair a d'fhgamar sln ag Agnes agus a hospidal isteach go lr na
cathrach linn agus go teach bdh Indiach mar a raibh bile bre lognta
134

agmnn, rs chamadh le sluasaid ar r bplta, trdaire le hiliomad

login do sposra agus do churaithe. D'itheamar go ndrtha ag tgaint
na rse inr mireanna agus tumadh sna curaithe de rir mar ba mhaith
linn. Dirt fear g taobh linn as Barla go raibh riseanna dreach ag
tosn inr gcngar. Bh dil ag Dnall sna capaill. Chuamar ann. Bh
trir marcach irinn pirteach. An t-aon rud ar leith a thugas faoi
deara ab ea go raibh ceannasa in ide thaibhseach sa chls ar muin
capaill n beadh sa rs ar aon chor. Bh gill gcur faoi mar a bheadh i
mBaile na Lobhar. B' seo Ind na dtoiceach. Chaill Dnall cib geall
beag a chuir s. Abhaile linn in am; threoraigh an tAthair Coinola,
Gaeilgeoir Hofa, go hoifig an Athar Amalorpavidass sinn. Duine
gnthach agus chuir s chuige ag cur sos ar a raibh ar sil faoina
stiir sa lrionad-ag cur athnuachana na hEaglaise san Ind faoi threoir
Vatacin II chun cinn; bh fo-ionaid eile ar fud na tre pirteach; t an
Bobla le haistri fs i gcs roinnt teangacha, teagasc crosta dchais le
riteach, eiseamlir le cur ar fil sa Lrionad, liotirge ag eascairt as
cultir agus traidisiin dchais le forbairt. Bh crs,d traenla ar sil do
shagairt, do mhinteoir agus do thuata sna brains seo go lir.
Chuir s filte roimh cheisteanna agus thuairim. Dirt duine
againn go raibh blas lidir den oladhradh sa chreideamh dchais a
chonaic s chleachtadh. 'B'fhidir go bhfuil nos m den phgnachas
ag baint lenr gcleachta fin,' ar s, 'cad eile ach oladhradh an
struchtr cumhachta at againn, ag br gach daonnachta agus gach
bromhaire as an t at ag obair d rir.. .is beag at idir an t-ms a
135

thugaimid fin don chrois agus an t-ms a thugann Hindch do

dhealbh a Dh ... ' Bh cuid d chaint ina mhacalla ar fhocail Ghandhi i
bhfad siar in 1 920:
It is my firm opinion that Europe today represents not the spirit of
God or Christianity, but the spirit of Satan. And Satan 's successes
are the greatest when he appears with the name of God on his !ipso
Europe is today only nominally Christian. It is really worshipping
Mamon. 'it is easier to pass through the eye of an eagle than for a
rich man to enter the Kingdom. ' Thus really spoke Jesus Christ.
His so-calledfollowers measure their progress, by their material
possessions.

(Truth is God lch 142)

Sa liotirge ba mho mo spis fin. Tim ana-mhshasta leis an

scal mar at againn in irinn-is dcha gur peaca a bheith ssta ar fad
le haon n ar an saol seo! Bm ag gearn gur gealladh liotirge dchais
dinn, ach n againn ach liotirge an aistrithe, agus n an aistrithe
ndrtha fin . 'N folir dr liotirge' a dirt an stirthir 'a bheith
Indiach agus Crosta; n folir do bhur liotirge a bheith Gaelach agus
Crosta.' Dirt duine againn: 'Nor chir cuid den scrioptr Hindch a
lamh san Aifreann. ' 'Is freagra at agam air sin n fach ar Oifig na
Lachtanna at fhoilsi anseo againn. Feicfidh t conas is fidir
lachtanna scrioptir creideamh eile a sid chun greim nos iomline
a fhil ar rndiamhair an tslnaithe ... ' Chaitheamar imeacht faoi
dheireadh mar go raibh craim eile ar an sagart dograiseach seo.
136

Roimh imeacht cheannaomar cuid d'fuoilseachin an Lrionaid.

Mar dara lamh sa phorts gach l t lamh as na scrioptir Hindcha
go hirithe na hUpanishad, an Bhagavad Gta, na ceithre Veda. Seo
sliocht as an lacht don Mhirt den chigi seachtain den Chisc:
Is ionann mise do chch, agus is ionann mo ghr i gcna; ach iad
sid a adhrann m le deabhid, t siadsan ionamsa agus timse
iontu. ir m thugann an peacach is m urraim dom na anam go
hiomln, n folir a mheas go bhfuil s cir, mar is franta a thoil.
Agus n fada uaidh an ghlaine agus an tsochin bhuan. Mar is
seo m 'jhocal agus mo ghealltanas nach gcaillfear an t a thugann
gr dom. Gach duine a thagann chugamsa, cib chomh lag, chomh
suarach, n chomh peacil agus a bhonn s-mn n sealaicme n
bochta D-baineann siad go lir amach cosn na bhflaitheas.

(Bhagavad Gta 9)
N raibh deireadh againn fs le lann an trthnna sin. Tar is
suipir sa mhainistir thug an tAthair Conn Cathasaigh lacht an-bhre
dinn ar an Hindchas. 'T na Hindigh deabhideach creidmheach
agus tann a gcreideamh i bhfeidhm ar a saol; baineann s le hithe agus
le hl, le saoire agus le hobair, le psadh agus le bs, le healan agus le
ceoI. T iomadlacht dithe acu, cpla mle b'fuidir ach nH acu ach
aon Dia amhin ... Eisean a adhrtar faoi chl na ndithe ar leith. Moksha,
aontas le Dia buaic na naofachta; t slite difrila leis an naofacht sin a
shroicheadh-cruabheatha, puga, agus oilithreacht. Faigheann duine
glaoch ar leith chun ceann dobhsan a chleachtadh ... T a dharma fin le
137

comhlonadh ag gach duine. Buaileann duine leis an Aon sa mhin

dhiaga; m scarann s leis na mianta saolta, baineann amach moksha.
Maidean lma mhrach tugadh amach faoin dtuaith sinn go
pariste beag lena shagart fin, sipal nata agus bunscoil bhre. Bh
muintir na hite, na mn go hirithe, amuigh sna doirse ag filti
romhainn. I gcinne den sridbhaile bh nibhseacht bheag le siracha
Charles de Foucauld. Francach mn a bh i gceannas agus lndiaigh an
chuid eile. Bhodar ag maireachtil i measc na ndaoine agus ag
paidreoireacht agus ag danamh craim beaga carthanachta. Ar
aghaidh linn n gur chualamar ceol n geoin igin. Trramh a bh ar
sil. Tugadh cuireadh dinn a bheith pirteach. Bh buon bheag ag
danamh rince mar chuid den trramh meidhreach seo. Bh a ln tithe le
cuallachta creidimh sa treo seo. Bh c10char bre daingean
Benedictneach ann, trir dag b all, Kerala iad uile agus traenil
faighte ag cuid acu i Freiburg im Breisgau, mo dhla fin. Bh malairt
saoil taobh amuigh de na fallaL Bh fir oibre a bhain leis an gc10char ag
obair leo ag beath cearc, ag baili tortha, ag bualadh arbhair, rib ba
dhigh liom, agus sin le bata, modh nos rsa n an siste fin.
Dhanfa an citheadh leis an ngaoith nuair a bheadh breis bheag eile
buailte. Thinig an mhthairab amach chun tuairisc a thabhairt dinn

ar

a saol. N raibh gluaisten acu, ach bh ciste beag damh, rud a

thaispein s dinn. Rugas ar an d leathla agus d'iarras uirthi su in
airde. Dhein. Chuas ar sodar ar fud an chlis li. Bh cad gir ag
lndiaigh agus ag Gaeil. Thuill m'allas cupn caif.
138

Tar is lin amach liom fin agus Dnall ars ag lorg ashram
ceart lndiach lena ghuru. Fuaireamar ceann ach n raibh an guru ann
mar go raibh s imithe ar thuairisc deisceabail leis. Bh Mazo,
Meiricenach, deisceabal ann ar theastaigh uaidh a scal fin a insint
dinn. Bh s tagtha ansid le cpla bliain. Bh s ag maireachtain go
saor sa sridbhaile ar seacht rip sa tseachtain, ag danamh ocht n-uair
a' chloig de mhiin gach l agus ag fil treorach agus solais n nguru;
ag scrobh filochta machnaimh; i dteagmhil lena mhuintir sa bhaile le
litreacha. Chuir s in il go raibh dirc leis tabhairt do na bocht san
agus cabhair tabhairt do Theach an Dchais , Asva Niketan ,
teach do dhaoine lagintinneacha taobh leis. Thinig fear g, timpeall
ocht mbliana dag an treo; thabharfainn an leabhar gur ireannach ach
ashram

dirt s nrbh ea c go raibh s sa Daingean agus go deimhin i bpariste

Dhnaill i mBaile tha Cliath; bh a dhthain den ashram faighte aige
agus bh fonn abhaile air.
Chaitheamar tamall maith den tsl ar ais chun na mainistreach a
shil mar nr thinig aon ricse saor an tsl. Ag gabhil thar lthair
mhr tgla chonacamar slabhra de mhn ag iompar stroighne ar a
gceann. Sheas duine dobh agus a haghaidh inr dtreo. N ag fachaint
orainne a bh s ach ag cuimhneamh is ag smaoineamh agus ag glacadh
lena dharma, a dualgas, le foighne. Nuair bhaineas mo sheomra amach
bhreacas an dinn beag seo nr chuireas i gc1 riamh ach ar chl
Chorr na Mna go Bangalore.

Seo anois
139

Aghaidh na hlnde

Ansid
Dh chead slat Aisv Niketan,
Teach an Dchais,
Agus bh agam mar ghrsta
Bheith ag gabhil thar brid an trth san.
Rinnis do mhachnamh
m Bhagavan . . . . . .

Agus dileadh ort an suairceas

neamh anuas ina dhuartan.
Las ansid id' cheannaithe
An sls a thuill do leatrom
Agus an dharma agat mar thaca
Ag iompar cr is gainnimh.
Nor bhrisis an slabhra daoirse
A cheangail go docht t i ngeimhlibh;
Ag feitheamh a bhs led' shaoiste
A chuirfeadh ars chun gnmh th.

140

Do Dhia a thinig chugatsa

Le cogar nach fios a run san
ir las do shil le haiteas
Is phreab do chro go creathach.
N mias bh feasta ar bhaitheas
Ach corin bhu ir na bhflaitheas.
An ghrian do chuaigh i bhfolach
niamh na glire ar talamh.
Maidean l ama mhrach go moch d'fhgamar sln le buochas
agus beannacht ag Bangalore agus na daoine fiala a thug aire dinn.
Bhomar go luath in eitlen go Mumbai agus as sin go Delhi Nua.
Tuigeadh dom go raibh athr mr ag teacht ar r dturas, go mbeadh nos
m bime ar an dturasireacht n ar an misinireacht as seo amach. Ach
chinntigh an Brthair Fe1ician a bh i gceannas orainn nach mar sin a
bheadh. Bh c1r ridh aige dinn ina mbeadh an toise miseanda chun
tosaigh agus sinn ag tabhairt sciuird ar an Dn Dearg n an Taj Mahal.
Le mn rialta Indiacha is tisce a theagmhaomar, iad i mbun scoileanna
na mbocht agus scoileanna na n-uasal. Bhodar sin go lir inr gcngar,
i gc1s na hArdeaglaise, foirgneamh mr n ocht haois dag agus
plaiceanna do na heaspaig agus na sagairt a bh curtha inti, Caipisnigh
iad go lir agus a ln Gael ina measc. Taobh leis an Ardeaglais bh
sipal beag, an ceann is aosta i dtuaisceart na hInde a dradh linn a
141

thg impire igin do cheann d mhn a bh ina Caitliceach. Bh

cliarscoil bheag i gcngar thigh an Easpaig. Thugas faoi deara ' Scoil
Naomh Pdraig' mar ainm ar cheann de na scoileanna agus dealbh beag
d ptrn os cionn an dorais.
Bhomar i gcroHr na seanimpireachta Moghul a bhunaigh
Babur i dts na s haoise dag. Faoin mbliain 1 560 bh a mhacsan
Akbar i rchathaoir na himpireachta Moghul Machmada. C gur de
dhchas concais , is mar phtrn ar na healaona-ailtireacht,
pintireacht, maisi lmhscrbhinn, ceol, litrocht-a mhaireann a
chil. Thugamar turas ar an msailam a thg a mhac ina chuimhne.
San ailtireacht seo t idir an stH Mhoghul agus an stH Hindch ach t na
hinscrbhinn agus an t-inleagan Moghul Machmadach amhin.
Msailam eile is ea seoid ar leith na hlnde, an Taj Mahal; nocht s
chugainn ina iontas, chomh mr sin ach toisc a thois chomh cumtha
crach. ag lonr sa linn a ghabh leis chomh geal lainn agus at
dirre. Chonacamar faoi dhealramh na grine gile ar dts agus nos
dana Phls Probhideach Shahjahan Ca thg i gcuimhne duine d
mhn a raibh cil na file agus na heagna uirthi) agus ceobhrn brothaill
na trthnna mar chlca draochta ina thimpeall. Paidir ann fin an
foirgneamh lainn seo. Bhomar fin bhairn glrach ina thimpeall ar
dts ach chuaigh iompar na ndaoine eile i bhfeidhm orainn; shuigh cuid
againn ag stnadh ar an tseoid seo; shil a thuilleadh againn ina timpeall
ag faire ar ghlioscamach na gcloch faoi sholas na lnr. D'fhilleamar ar
Delhi in am mhairbh na hoche.
142

Go luath maidean l ama mhrach, Aoine 29 Samhain, fuaramar

radharc bre

bharr Qutb Minar, tr 235 troigh ar airde, ar Delhi, na

hocht Delhi mar t fothracha agus foirgnimh ocht gcathair ar fad anseo
taobh le chile, agus ailtireacht Luytens sa nuachathair ag aighneas leis
an Indiachas ina timpeall. T ollchathair ceithre mhillin an Iae inniu ag
fil an lmh in uachtar. T falla an tir d maisithe go hlainn lena ln
tacsanna n gCran. Thugamar turas ar theampall Hindch, ach n ligf
isteach sa Jama masjid, an Mosc Mr, sinn toisc gurb an Aoine . Bh
s d'uain againn mar sin turas a thabhairt ar Rajghat mar ar loisceadh
agus ar cuireadh corp Gandhi. Bonn tarrac ag a ln oilithreach ar an
scrn seo. Ghuos ansid ar son na sochna idir na creidmhigh ar fud an
domhain agus go hirithe i dtuaisceart na hireann, agus ar son na
mbocht agus ar son bhochta D go hirithe san Ind.
Bh siopa leabhar le hais na scrne agus leabhair le Gandhi agus
leabhair le daoine eile ina thaobh ar dol go saor ann. Cheannaos
drbheathaisnis Ghandhi ar dh rip agus dolaim d scrbhinn, An
Fhrinne Dia,

ar rip go leith. Bh idal na Hindch mar sprioc a shaoil

ag Gandhi: 'Is at uaim a chur i gcrch, is at thraocht le lnchro

agam le deich mbliana fichead n iomln, Dia a theiceil aghaidh ar
aghaidh, Moksha a bhaint amach... ' Agus cr bhuail s le Dia? 'N aon
ibhil . Is 10m na frinne ; i mo chaidreamh leis na tuathnaigh
bhos aghaidh ar aghaidh le Dia, Ahimsa, an Fhrinne. ' Ag cosaint na
mbocht i Champaran a bhuail s le Dia.
143

Bh cuid agalnn traochta ach bh SOCalr ag F elician go

gcuirfeadh cuallacht de mhn rialta na Toirbhirte cir orainn, rud a
dheineadar go filteach agus go fiaI. N fada go rabhamar sa bhus
abhaile, ach chonaic Dnall is m fin taispentas dirochta ar fhaiche
an Dna Dheirg agus amach as an mbus linn. Bh deireadh leis an mbr
daoine agus fuaireamar an-radharc ar an eallach-na buabhaill a bh
nos cosla cl lenr mba fin n a mb sid, an yak. Bh moladh ar
phr damh toisc a bhfeabhas faoi thrucail. Bh an-raidhse gabhar agus
caorach de gach toirt agus cl ann. Bh deabhadh abhaile ar an mbeirt
againn; bh pacil le danamh againn agus blaincad agus pillir le
bheith ullamh againn i gcomhair an turas traenach go Simla um mhen
oche. Bh cuireadh againn leis Ambasadir na hireann in 2 Sr.
Bhagavan. Bhomar in am don fhilti. Bh a ln de Ghaeil Delhi ann
romhainn, sagairt, brithre, rnn rialta, Nuncio an Phpa an tEaspag
Gordn, toscaireacht n mBord Bainne. Bh gach inne an
mhuinteartha agus chuir Dia fin iontas inr dtreo-ur iomln na
geala. D' fhaireamar ansid n mba1cin agus mise ag cuimhneamh ar
an ndscal faoi Ghaneis agus an ghealach: Bh fear na geala ag
magadh faoi Ghaneis nuair a chonaic s an ceann eilifinte air. Thinig
taom feirge ar Ghaneis; bhris s smut de cheann d thuscanna agus
chaith le fear na geala agus sin a dh'fhg an paiste dubh, an
chracht ar an ngealach. Bh nua gacha bdh agus sean gacha d againn
ar an cid ach chaitheamar a chur in il don Ambasadir agus d
chile lch go raibh orainn fgaint go luath. Ba mhaith leosan go
144

mbeimis pirteach sa cheol agus sa chil tar is an bhdh, ach n raibh

ar r gcumas. Dheineas fin dn no dh a aithris go socair.
N rabhamar ach dreach in am don traen, ach bh Felician
romhainn agus r leapacha aimsithe aige-ceathrar i ngach ciste. Bh
s ina l nuair a shroicheamar ceann scrbe na traenach. D' irigh le
F elician breicfeasta, uibhe friochta agus arn tortha, a sholthar dinn
ansid agus ceithre teacsa a fhil a thabharfadh an leathchad mle go
Simla sinn. Bh an t-aer adrom, bromhar solasmhar, ach ana-fhuar
fs. Is beag duine a bh ina su an t-am sin; fanann siad go dtagann neart
sa ghrian; ansin nuair a thagaid amach bonn cpla ionar c1uthair ar na
fir agus n sarai a bhonn ar na mn ach salva-kamiz, brste ioldaite le
fiscein ar na hailt agus line go gline agus crios timpeall uirthi.
Bh seomra socair dinn in stn Himland, ach bil i gColiste
bhan rialta osa agus Mhuire. Thugadar In bre fiaI dinn ar dts agus
ansin bh ar r gcumas ln r sl a bhaint as an stisin cnoic seo, baile
ana-thbhachtach i r na Breataine. Thagadh an rialtas agus an
feidhmeannas anseo anos theas an tsamhraidh thos i Delhi. Baile
trigthe anois cosil le baile sna hAilp n raibh ag danamh go maith
ar an turasireacht. Shilamar timpeaIl tar is lin agus bhaineamar
amach an chearng, paiste beag cothrom agus suochin timpeall, a n
aghaidh i dtreo na grine trthnna. Bh na fir ansid ngoradh fin
faoina n-ada c1uthaire, agus na mn saIl uathu go modhil. Gach inne
basach muinteartha. N raibh aon trcht trucail ach bh uala mra n
iompar ar a ndrom ag daoine.
145

Bh mhr an mheitheal sagart, ceathrar dag, a cheiliir an

tAifreann sa sipal beag. Bh cisir dheas ceoil agus rince againn ina
dhiaidh. Bh bean rialta beag lndiach ann agus bh gach camil Barla a
bh riamh in irinn againn ar eolas aici. Bh ceo I agus aithriseoireacht i
Hind, i nGaeilge agus i mBarla againn. Bh bunscoil, menscoil agus
ollscoil a rechtil ag na mn rialta. Bh an tSir Agatha i gceannas na
hOllscoile, St. Bede's, i gcomhar go dlth le hdaris an stit, Himachal
Pradesh. Thugamar turas gairid ar chuallacht bheag bhromhar Brithre
Crosta ina dhiaidh sin. Chun r n-stin Hnn faoi dheireadh agus
deabhadh orainn n bhfuacht.
L ama mhrach, File na Naomh Dile bh Aifreann againn leis
an sagart pariste, an tAthair Pereira, a bh blianta ina dhthreabhach
agus ina ghuru ach nuair a bh easpa sagairt ar Shimla d'fhill s ar ais i
gcram trada. Thug s leabhar beag dom, Jesus Christ in you and me,
a scrobh s ag liri theagasc Chrost do Hindigh agus do
Chrostaithe. T an chad pharagraf ann ag macall focail le Gandh at
aillidte romhainn:
Most non-Christians have godliness in them and when they come in
contact with Jesus Christ they do not find it difficult to recognize
Him as God, but few of them have had opportunities of knowing
Him at close range; but if they had, they would have drawn much
benefit from their associations with Him; much more than do some
Christian nations in the West, Christian in name, but godless in
their actual lives.

146

Bh cna ar an Athair Pereira i dteach ina mbodh easpag Simla trth.

T cna ar an easpag anois i Chandigarh, a thg Corbusier le bheith ina
promhchathair den .chuid de Punjab, an mid de Chroch na gCig
Abhanna d'fhan san Ind tar is don Phacastin scaradh li. N'fhacamar
de Chandigarh ach ardn den stisin traenach i ndorchadas fuar an
gheimhridh.
Fuaireamar minibus a thug go Kufra sinn, ocht mle bhaile,
agus mle troigh nos airde. Bh na radharcanna cnoc, gleannta, agus
foraoise go haoibhinn agus finne lainn airgid na Himalayas os r
gcomhair. N rabhamar ach tr fichid mle theorainn Tibet agus nos l
fs Nepal. Bhaineamar amach lrionad taighde ar phrta i Kufra. Ar
bharr cnoic, naoi mle troigh os cionn na farraige bonn prta bhfs ar
gach orlach den talamh. Bhodar bainte agus tgtha agus an ithir ullamh
don sneachta. Ar thaobh an bhthair bh cruacha ollmhra de mhla
prta, prta sl a bhformhr, agus iad le cur ar thraenacha beaga ar dts
agus ansin le seoladh ar fud na hlnde. Nuair a d'fhilleamar ar Simla
bhuaileamar le cuid de na cailn a bh ag freastal ar an ollscoil. Thinig
cuid acu i bhfad i gcin, duine acu Sri Lanka.
Bhomar le filleadh ar Delhi sa traen an trthnna sin. Thug na
mn rialta In dinn. Bhos ar an stisin nuair a thugas faoi deara go
raibh mla beag leabhar agus nta fgtha im' dhiaidh agam. Dirt fear
an teacsa go dtiominfeadh s ar ais m, go raibh go leor ama againn.
Ghilleas d ach i sasr na bprta bh lorraithe ar na srideanna cnga
agus bh mo chro go dtm' bhal agam n go rabhas ar ais lem'
147

mhangais, sntis tugtha do fhear an teacsa agus istigh sa traein.

Bhomar i dtr charriste, an bia in aon charriste amhin agus gan aon
sl eatarthu. Theip an solas mle Simla.
Sneadh bosca beag bdh chugam tr fhuinneog ach nr thit an
tin as an mbosca agus chailleas an bia! Bh an ghealach geall le bheith
ln agus an spir ina glioscamach sheaca. I Kalka fuaireamar traein
mhr agus leaba. N raibh fonn codalta orm agus in ionad adach a
bhaint dom chuireas oiread agus ab fhidir orm-ionar breise agus
caipn dubh agus fallaing sheomra. Thnag amach ar an ardn i
Chandigarh le cupn tae a fhil sa bhfeisteas sin. Bheannaos go
basach le Sat sri akal (n a leithid) do Sikh bre scafnta a bh ansid
agus chuireas i dtuiscint d go raibh fuacht orm. D'fhreagair s m go
basach agus chas a phluid bra olla timpeall orm fad a bh mo chupn
tae l agam. Bh Felician ar an stisin ag baili bosca folmha uibhe
le tabhairt abhaile d chad turas eile amach ag dol. Thagair s dom'
cheamara a thugas d. Lean air: I am engaged in social welfare work
for the poor, uplifting them. Your dear Ireland has given me a big gift
for this work. We need some source of income. . . we are not able to make
much on the poultry. For the past few years, the price offeed has gone
up . . .

Dhisos i stisin Delhi. A luaithe is a bhomar ar ais inr

seomra amach le Dnall agus liom fin agus isteach go crolr sean
Delhi. Cheannaos fez beag dom fin agus chuireas orm le sil go
mbeadh na Machmadaigh muinteartha liom. Thg Dnall grianghraf
148

dorn irn' sheasamh faoi stua na raibh seilen bren ag sileadh arnach
thos agus os a chionn i gcpla teanga fgra gurb sin oifig na Slinte
Poibl. Is beag gluaisten a bh ar na srideanna ach bh gach srt trucail
damh agus ricse.
Chuarnar isteach sa mhosc mr cosnochtaithe c go raibh
eagla orainn toisc a raibh de bhacaigh bhochta ar na cimeanna agus
dirc roinnt orthu. Ach bh s glan laistigh, c n raibh ann ach cpla
glantir. Sa chinas bh ar r gcumas taitneamh a bhaint as ailtireacht
ghlnmhar agus saothar cloiche ealaonta Shahj ahan. Bhogamar linn.
Sea go hobann bh buaile mr buabhall ar imeall na sride agus sracadh
ag mn bochta ag ceannach bualtra triomaithe agus breith abhaile ar a
gceann. Bhomar buailte le Pls Chonnacht agus seo chugainn an
ghalntacht, cailn scoile in id galnta. Rith leas ar sheanfhocal
chugarn: 'galntacht Phls Chonnacht agus gan taobh thiar di ach an
bualtrach. '
Fuairearnar ricse go hOifig Mhr an Phoist. Bh an c1s
Caitliceach taobh li-Menscoil agus Ollscoil na mBrithre Crosta;
Menscoil agus Ollscoil Mhn Rialta osa agus Mhuire, An Ardeaglais,
Teach an Easpaig. L mr ab ea sna hollscoileanna, cuid de na scolir
ag fgaint lena ndntiir agus a thuilleadh ag clr; den uasalaicrne a
ln acu seo. Chualamar go raibh clann Indira Gandhi i gceann de na
colist.
Tar is lin chuas fin agus Dnall ag spaisteoireacht in aice
r listn. Bh teampall beag Sikh taobh linn. Bh seirbhs ar sil;
149

isteaeh linn; bh na serioptir lamh. Rinneadh ofril agus ansin roinn

sagart bia ar a raibh i lthair; thug dom mine bu agus roinnt luibheanna
dom; bh an iomad agam aeh n thgfadh s aon ehuid ar ais uaim; thg
fear a bh taobh liom beagn uaim. Bhos ag euimhneamh ar ehomhairle
Phil do na Crostaithe, nrbh aon pheaea feoil obartha do dhithe a
ithe aeh gan seannal a thabhairt. D'imomar linn agus breis tuiseeana
againn ar lueht leanna an guru Nanak, bunaitheoir an ehreidimh seo sa
s haois dag. Ar ais linn go dt r listn mar a raibh Fe1ieian dr
mbaili le ehile don bhus a ehroehndh r gersa. Bhuail ireannaeh
an treo ehugainn, drop out, mar a dirt s fin, a thinig ehun na hInde
ar thir na spioradltaehta aeh a bh iompaithe ar ais ehun an ehreidimh
Chaitlieigh. Bh s fin agus epla fear g mar anois ag danamh
eraim i Delhi de dhaoine mar fin trth. Ba lir go bhfuair s
seanradh as an min yogaeh a ehleaehtadh s mar go ndirt s go
bhfgann s sin an aigne oseailte don anspiorad. Ba dheaeair gilleadh
ar fad d ... Ba ghearr go rabhamar go lir, r mla agus eile, sa bhus ag
Felieian agus r n-aghaidh ar theaeh an Ardeaspaig Fernandez. Bhomar
ina sheomra filtithe nuair a thinig s isteaeh agus sep faoi, shuigh
inr mease agus ehrom ar labhairt gan mhoill linn ar staid na tre, an
ehreidimh, agus fianaise na hEaglaise do Chrost in Ind an Iae inniu.
Labhair s ar an tuiseint do ehreideamh daingean aondaeh na Hindeh
nr mhr a bheith ag an misinir. Chuir s bim ar an ng at leis na
eomhlaehta gn idirnisinta a ehrost agus a thabhairt faoi rim na
era agus an ehirt. D'fhgamar sln go fill leis mar go rabhamar le
1 50

bualadh leis ars i gcoliste na mBrithre Crosta nuair a bheadh an

ghlir-rim friotail agus solais sa Dn Dearg feicthe againn. Ansid
fuaireamar gearrchuntas ar stair Delhi, ar theacht na Moghul agus ar
thgil an Dna ag Shahjahan in 1 648, an d halla ille at sln fs
thaobh ailtireachta ach t na seoda imithe-Rchathaoir na Pacige go
dt an Pheirs agus seoda eile go Sasana tar is ceannairce na bliana
1 857. Ba ghairid glir na Moghul de bharr mbhearta na n-impire
sotalach ... Ach maireann a n-achta ailtireachta agus snonn an abhainn
anseo agus le cl an Taj Mahal agus isteach sa Ganga Naofa ag
Benares, Rimh an Hindchais. Tugadh cuntas gairid ar fhs an
nisinachais agus teacht an neamhsplechais. Bh an bhim ar
chogaocht agus ar mhleatas, ar dhantsaocht agus ar thionscail. N
raibh aon trcht ar thuirne Gandh, n ar a satryagraha (which has been
designed'

mar a dirt s fin 'as an effective substitude for violence. '

Bh bladhgar na turasireachta ag baint leis mar thaispentas.

Sciobadh ar aghaidh go Coliste na mBrithre sinn dreach ina
dhiaidh. Bh an tArdeaspag agus a ln d chlir agus brithre Gael agus
lndiach ann romhainn. Bh seans againn breis ceisteanna a chur ar an
Ardeaspag agus bh s soilir tuisceanach ina fhreagra. Chuir s spis
phearsanta i ngach duine againn. N hamhin gur thug na brithre bia
agus deoch dinn ach chanadar agus rinneadar aithriseoireacht chomh
maith. Bh brn an scartha ag lu ar chuid againn. Bh men oche ag
druideam linn agus chaitheamar bheith ag an aerphort faoin am sin.
Thug duine againn rid bhuochais; d'fhgamar sln agus beannacht ag
151

a chile. Bhomar in am don DC 1 0. Bhomar le stop san Aithin ach bh

stailc ansid. Bhomar i mBaile tha Cliath ar 2pm D Mirt. Chaitheas
dul agus a r leis na hdaris slinte talamhaochta go rabhas ag cr
buabhaill ... Bh lacht agam go danach sa Choliste an trthnna sin.
Bhos in am d. B'in mo chad turas ar na misin ach is tr sheans ar shl
a tharla.
T dh iris mhiseanda bhfil agam thnag abhaile m'
mhisean fin i gCumra Africa agus The Far East. Is baolach n tugaim
aon sntis d' aon cheann acu, ach lim iad go rialta. Bhodh aist ille
ag an Athair Donnchadh in The Far East agus chuireas cnuasach beag
dobh i gc1 uair. Rang beag de naonr dag ab ea Senior A mar a
thugta air mo bhliain dheireanach i gColiste Bhranainn. Chuaigh
ceathrar againn go Maigh Nuad do dheoise Chiarra. Chuaigh beirt go
Cill Tagin le Misinir Phdraig. Chuaigh duine againn leis na
Columbnaigh, n le Misean Mhaigh Nuad chun na Sne mar a bh fs
mar ainm ar an aontas sagart sin. N raibh an oiread sin baint dreach
againne i Maigh Nuad le Cill Tagin mo chad bhlianta c go raibh mo
dhen sa chad tr bliana, an Dr. Mac Thaidhg, ag teagasc seal i gCill
Tagin sular thinig s go Maigh Nuad. Bh seal ag teagasc ann leis an
t-ollamh ba dhlithe caradas agam leis mo chad bhlianta ar fhoireann
Mhaigh Nuad, an tOllamh Mchel Laochga a d'fhg cuid d
throscn agam nuair a d'imigh s leis le bheith ina shagart pariste.
Bhodh cuireadh ag foireann Mhaigh Nuad go Coliste Cholumbin san
Uaimh ar Fhile Cholumbin; bhodh turas aoibhinn againn ansid. Is
1 52

cuimhin liom bualadh leis an Athair Mac Sthigh Bhaile an Chalaidh

agus ina mhac linn ann; bh an Dr. Sen Mac Riabhaigh,
Columbnach ag danamh a dhochtireachta sa diagacht i Maigh Nuad
nuair a bhos fin im' mhac linn ann. Eisean a mhol do Chumann na
Sagart comrtas Ghlr na nGael a chur ar bun; is leis a chuir an
ramhr snasta lem' Mise Agaistn agus a chuir cuid de na haist is
iomrit chugam le foilsi sa Sagart. Bead ag cur sos ar mo chaidreamh
leis na Columbnaigh nos dana.
Is ionadh liom nr mheall an tEaspag Seosamh
hUallachin chun Chill Tagin m. Ba dheacair dom gan gilleadh don
Athair Crostir Nill, fach, agus is dcha gur d bharrsan a chuireas
m' ainm sos do Mhaigh Nuad. NH aon aifala orm anois. Ach d'fuan
mo spis san Aifric. Bh na Dochtir Samas Dmhnaill agus
Eibhln a bhean ag cuimhneamh ar dhul amach ar misean ansid nuair a
raghaids ar scor. N mar sin a tharla ar chiseanna slinte agus clainne.
Ach nuair a thinig an Dr. Samas Good ag teagasc i gColiste Mhuire
gan Sml tar is a smachtaithe ag an Easpag Luasa mar nr fuad s
glacadh le teagasc Humanae Vitae, chuir Eibhln aithne air agus
phladar an misean chun Turcna i dtuaisceart Chinia anois agus ars.
Bh an tAthair Samas i dteagmhil leis an Mgr. Sen Mac Mathna,
Biocire Aspalda Turcna, agus fuair s amach go raibh g le clinic n
oclann, agus scoil, ag na fnaithe san fusach ansid. Bh a craim
fin ar Eibhln an uair sin agus thuig s n fadfadh s fin n a fear
puinn a dhanamh mar gheall ar seo. Luaigh s seo liomsa; fuaireas
1 53

amach gur leis an tAthair Caoimhn Breithinaigh a bhainfeadh an

gn agus d'irigh liom an f1 ,000 ba gh a sheoladh ar aghaidh chuige.
Bheartaos dul amach chuige do shaoire na Csca agus dheineas gach
socr ina chomhair sin, ag fil pais agus insteall agus ticad fillte an
tsl go lir go Nairobi. Fuaireas glaoch teileafin n gCoimal Eoghan
Nill an oche roimh imeacht iarraidh orm bualadh leis na fil
Alba nuair a thiocfaids. Chaitheas a r leis gur amuigh i ndeoise
Nakuru sa Chinia a bheinn faoin am sin agus gur Swahili agus
Turcnais a bheadh ag cur tinnis orm agus n Gaeilge agus Gidhilg.
Chuireas chun bthair, agus chun aeir Bhaile tha Cliath l ama
mhrach 23 Mrta 1 977. Bh culaith tuata orm agus mla chomh
hadrom agus ab fhidir agam. Bh boladh grnna san eitlen agus nuair
a stop s i Manchin le paisinir a fhgil ansid dradh linn go raibh
fabht igin ar an inneall agus go gcuirf eitlen eile chugainn ina it.
Mar sin a bh agus ba ghearr go rabhamar in aerphort mhr Amsterdam.
Bh s ceart agam cpla pipar nuachta ireannach a bhreith liom, n
raibh agam ach an Manchester Guardian. N rabhas i bhfad im' shu i
suochn compordach fuinneoige i mBoeing 707 nuair a thit mo
chodladh orm. Dhisos dreach roimh ir grine agus nua!r a
d'fhachas amach an fhuinneog mheasas gur os cionn na Mara Rua a
bhomar; norbh ea ach ag fachaint ar log sa bhrat scamaill a bh finn
thos. Shearras m fin agus d' aimsos rsr beag leictreach agus
bhearras. Bh gach inne ag diseacht. Thinig spirbhean an treo le
tuille tais ar thlth aici dom; cheapas gur ispn ar ar dts, ach thinig
1 54

sin leis ar an bplta fiaI breicfeasta a lean . Phlasc an ghrian craorac

dearg thar or na scamall agus nocht an talamh finn. Bhomar os cionn
na Sdine. D' aithnos Loch Turcna thos finn. Shleas gur bhithre
sos le fna na slibhte a bhodh le feiscint agam ar uairibh, ach norbh
ea leaba sruthin n abhann tirim. Bh glioscamach cheann acu, silen
beag uisce agus glaise ar a dh thaobh. Bh Gleann na Scoilte diamhair
seasc go leor; ghabhamar thar chpla loch, Loch Naivaise go hirithe.
Ansin bhomar os cionn Ardin Chinia a bh go glas torthil. N
bhfuaireamar radharc ar bhailte n ar chathracha na nArdn mar
bhomar ag sli tr bhanc mr scamall. Nocht Nairobi romhainn.
Bhomar ar an talamh i bhfaiteadh na sl, ar 9 a.m. Bhothas
muinteartha sibhialta Iiom ag dul tr sna custaim. Ba dheas a bheith
balta ar asante sana, gura maith agat, agus kwa heri, sln go fill, a r
leis na hdaris. Thinig an tAthair Donnchadh faoim' dhin gan
mhoill; d'aithnos na phictir a chonac in Africa. Sciob s leis m tr
chathair mhr Nairobi (daoma 650,000 an uair d agus 14 milliin sa
tr) ar feadh Bealach na Saoirse, Bealach Uhuru, go Teach Phdraig i
mBthar Agaistn. D' itigh s orro dul 'on leaba chun an tuirse a chur
dom. Dheineas rud air r go n-ireoinn ar 12.30 agus go lifinn an
tAifreann ansin.
Nuair a dh'iros bh beirt bhan rialta, d'ord Mhuire na
Cornach tagtha agus an-fhonn orthu Aifreann a bheith acu an l sin,
File Shanais Mhuire. Dochtir ab ea duine acu, Benedicta, agus aithne
aici ar mo dhearthir, Muiris na Sl. Sula raibh bia ite againn thinig
1 55

easpag Nakuru, Raphael Ndingi isteach. Bh s ag freastal ar chruinni

igin. Is a bh go lch cneasta. Thg an bhean rialta eile, Crostir,
seilbh orm; ba mhr an chabhair d bhfadfainn Aifreann an
Domhnaigh a cheiliradh ina gclochar agus ansin nor gh d sagart
pariste Aifreann breise a r. Sular chuireas chun bthair ina cram
thinig an tAthair Toms Thurcna le scala go mbeadh Caoimhn ag
teacht dheas chomh fada le Kitale im' choinne D Luain. Thug an
tSir Crostir li m, cig mle fichead de bhthar mr go baile
bromhar Thika mar a raibh ina lr misean ag sagairt an Spioraid
Naoimh irinn. N ansin a thug s m ach go dt an t-ospidal
mithreachais a bh faoi chram a cuallachta fin d'ochtar ban rialta.
Bh timpeall 5,000 leanbh saol ann in aghaidh na bliana do
mhithreacha a raibh fadhb igin acu. Seomra beag ina raibh a ln
leana a saolaodh roimh a n-ion is m ar dheineas iontas de. Bh
timpeall ceithre fichid banaltra dchais dtraenil ag an tSir Mire
cailn threibheanna na tre agus fi trir n tSdin. Nuair a chuala
go raibh banaltra Blaenau Ffestiniog i gCumra, Joan, ag obair ann
drt gur mhaith liom beann di. Bh sise ina harasn agus nach uirthi a
bh an gliondar nuair a thinig s chun an dorais agus gur bheannaos di
ina canint fin-Sut ydachi? Bh aithne mhaith agam ar a baile
dchais, baile slinne go hard sna slibhte i nGwynedd, mar ar bhunaigh
na hObltaigh misean nuair a thnadar n Bhrotin i dtosach na fichi
aoise. Bh Gellilydan, mar dtadh an Ralt fad ag tabhairt misnigh don
bheagn Caitliceach sa sridbhaile Breatnach sin, ina chuid den
1 56

phariste sin. T Obltaigh irinn fs i mbun an phariste. Bh

deabhadh ar Joan mar go raibh s le dul go cruinni carasmach le beirt
eile. Fuaireas cead dul leo. Bh s i haIla Choliste Ollscoile Kenyatta;
haIla bre ab ea mar is ann a bhodh oifigigh arm Shasana ag cur fthu
roimh Uhuru (Neamhsplechas 1 963). Sagairt agus mn ri alta geala a
bh ag stir an chruinnithe agus Barla an phromhtheanga c go raibh
oiread daoine gorma i lthair agus a bh d'Eorpaigh. B' seo mo chad
chruinni riamh den srt seo. Bh iomainn, lamh an Bhobla againn
agus machnamh os ardo Bh caidreamh le daoine mar thama; labhradh
ar an easpa muinne agus ar an amhras. Bh mic lnn i lthair a bh ag
fiIleadh ar Uganda. Thnadar chun tosaigh, chuadar ar a ngline. Leag
daoine a lmha orthu ag gu dibh; deineadh amhlaidh liomsa leis mar
go rabhas le taisteal. Labhair bean rialta Bhal Feirste ar fhuil Chrost
doirteadh ar shrideanna a cathrach fin mar a bh i Uganda. Ghabhas
fin pirt sa phaidir r: 'T fuil Chrost doirteadh ar shrideanna
Bhal Feiste agus ar chr Uganda. Caithfidh aontas, sochin agus
rabadh fl iontach teacht as seo ar deireadh.'
Nuair a bh deireadh leis an gcruinni bh caoi agam dul
timpeaIl ag caint le daoine. Ar dts le sagart a bh ina scolire Bobla
agus Gaeilge. Phlamar tamaiIln an trchtaireacht Laidine n seacht
haois le Comianus, Gael, ar shoiscal Lcis. Bh Benedicteach Sankt
GaIlen ann agus d' inseas d faoi mo thuras ar an leabharlann ansid
agus go bhfuaireas im' ghlaic an codex rsa Gaelach lena ghluaiseanna
lannta, agus an rann lainn: 'Is aicher in gath innocht. ... ./Is gar an
1 57

ghaoth anocht. ' Bh an sagart seo ina mhac linn i Fribourg na

hEilbhise ag an Dr. Mac Uilliam O.P. a chaith roinnt bhlian ag teagasc
le mo linn i Maigh Nuad.
D' ainneoin mo thuirse an oche sin dhisigh eitlen trom m
roimh mhaidin. Dradh Iiom gur dcha gur In cogaidh a bh thabhairt
isteach sa tr aige. N raibh ach mo bhreicfeasta ite agam nuair a bh
Crostir chugam ars chun m a bhreith li ina vean agus ag dul ag
triall ar papyrus d lthair ceardaochta mar a ndanfa mata agus
trdair agus boscaeid de. n bhfocal papyrus a thagann pipar agus is
ar an papyrus at roinnt de na codanna is luaithe den Tiomna Nua a
thinig sln scrofa; bh cuid de na sleachta sin ar iasacht againn
Chester Beatty sa leabharlann i Maigh Nuad ar feadh roinnt bhlianta
mar ba chara don Uachtarn Cosin an bailitheoir ciliil Chester
Beatty; tar is dul am sna bithrn ar deireadh shroicheamar an cam
papyrus

a bh gearrtha scaimhte romhainn. Fsann s ina thor geall leis,

s n seacht troithe ar airde. Bh r gcuidne r, bog, agus boladh

cumhra an fhir nuabhainte uaidh. Bh Crostir lch tuisceanach;
theastaigh uaithi go bhfeicfinn oiread agus ab fhidir den diche bhre;
thug s go feirm mhr ll pne m mar a raibh an t-ll pne chur, ag
fs, ag aibi, agus bhaint. Is fidir fmhar a bheith ann aon am den
bhliain. An t-ll pne mo rogha toradh sa tr seo. Thaispein Crostir an
talamh farach dom chomh maith lena bha, gabhair, caoirigh, beithgh,
agus a n-aoir ina bhfeighiL
158

Oibr sisialta ab ea Crostir agus ba gheall le hospidal d

csanna dearile an lthair seo, 'Dchas', aici do dhaoine ga gan obair
n gan inne ina gcram, do bhochtin agus do dhlleachtaithe. Nuair a
bh cupn caif fhil agam sa chlochar bhuaileas le siplneach
prosin agus d mbeadh an t-am agam gheobhainn turas an phrosin
fara an misinir bromhar seo. Ach bh Aifreann an Domhnaigh le
ceiliradh san iamin agam. Ba thrthil domhsa cad lacht an
Aifrinn sin agus m drithe ar Thurcna:
Sea, tim chun bealach a riteach san fusach agus cosin san
uaigneas. Na hainmhithe allta, tabharfaidh siad glir dom, na
seacil agus na hostrais, ir beidh m ag solthar uisce san
fhsach, aibhneacha sa diche fhiin chun tart mo phobail thofa
a chosc.
Bh an lacht sin le lamh agam ars l ama mhrach, an
domhnach. Bh duilleoga Aifrinn an domhnaigh sin i mo mhla agam
agus sil agam go mbeadh feidhm leo, rud a bh. Thinig na tuilte fad
bhos san fusach agus dhoirteas uisce an bhaiste go fiaI. Thug Crostir
li m ars tar is lin ag tabhairt breis eolais dom faoin diche agus
faoi Masai a bh ceannasach anseo timpeall gur chuir na coilnigh
smacht orthu agus gur luigh gorta go trom orthu in 1 962 agus fgadh a
ln beo bocht gan stoc. Den treibh Kikuyu formhr mhuintir na diche
anois. T a dteanga scrobh agus lamh acu agus go leor litrochta
shaothr inti. Nuair a bhaineamar amach Nairobi chabhraigh Crostir
liom chun culaith agus ide cheart don fhsach, culaith safari, a fhil
1 59

agus brga ag gabhl leis. Is fada a mhair an chulaith d im' thaisteal

sa Nigir agus san igipt nos dana. N fhadfainn hata a dh'oirfeadh
dom a fhil ach fuaireas ceann ar iasacht bhuan. D'iarras ar Chrostir
m a thabhairt go dt clochar a hoird i F orest Park mar a raibh an tSir
ine a raibh aithne mhaith agam ar a deirfir na N Thalbid i dTr
L. N raibh uaithi ach gaoth an fhocail mar bh fonn abhaile uirthi chun
a craim fin. D'fhgamar sln ag a chile nuair a bhos curtha in
aithne d' ine aici. Ba phribhlid bualadh le hine a raibh craim go
leor ag baint lena hord uirthi agus ina theannta sin bh s ina
comhairleoir oideachais ag Jomo Kenyatta. Bh s i gColiste de lem'
dheirfir Eibhln. I bhfad ina dhiaidh sin nuair a bh s sa bhaile in
irinn scrobh s leabhar bre ar an Easpag Seanachin agus d'iarr
orm ramhr a chur leis. Bh seanchas agam fin agus ine le chile.
Bh an-aithne aici ar an Easpag hUaIlachin. Dheineadh seisean
beagn tgla; thg s sipal igin guagach uair in aice le hOrtum.
Caitheadh a leagadh agus tgadh grainghraf den obair sin ar sil.
Taispenadh an grianghraf don easpag. 'An sos n suas is il li seo
dul?' ar s ag gir. 'Fiarsceabha is baolach' arsa duine fhreagairt.
Mar a tharla bh beirt bhan rialta sa teach, mistres nibhseach na
cuaIlachta a bhunaigh an t-easpag in Eldoret, agus an tSir Antoine,
mtrn ospidil in Ortum, cpla mle thuaidh a bh ar mo bhthar go
Turcna.
Nadapal, lthair a fuair a ainm chrann bre Nadapal ar
bhruach abhann Turkwell mo sprioc ach is maIl a bhos ag dul ina threo.
1 60

Bh beartn leabhar agam

chlireach, Bonifs,

Kisumu a bh ag

staidar i Maigh Nuad le tabhairt do Linus Okok i gCliarscoil N. Toms

limh le Nairobi. Thug an tAthair Donnchadh ansid m agus ar an tsl
fuaireas radharc ar an diche timpeall agus ar thigh cad mhn Jomo
Kenyatta. Bh aifreann thart i sipal an choliste ach bh pobal na hite
fs timpeall agus teagasc crosta a mhineadh do chuid acu ag clirigh.
Bh Linus buoch dom ach nor fhanas fi do chupn caif. Ag filleadh
dinn thug Donnchadh tr phirc ainmhithe allta mar a raibh fianna de
gach srt, ostrais, toirc allta, agus ocht giraffe ag lobadh na cr agus
scaradh mr gabhail orthu. Nuair a bhaineamar Teach Phdraig amach
bh trir ban rialta ag dul go hOrtum n dteach agus fuaireas cuireadh
dul leo chomh fada thuaidh le Nakuru, rud a dheineas. Bh na hardin
agus na fnta glas torthil agus farmhar, ach clr an ghleanna thos
beagnach ina fhsach. Ghabhamar thar roinnt locha, Naivaisea,
Elementaita, agus Nakuru, agus 'oilein' flamingo bndearg thall agus
abhus. D'fhanas i misean shagairt Naomh Pdraig i Nakuru marar chuir
an tAthair Samas Mac Sthigh filte romham. D'imigh na mn rialta
leo go hEldoret. T crsa bre golf i Nakuru agus is gnth le sagairt
teacht ann ar an Luan. Thinig an tAthair Pdraig Mac Crthaigh agus
an tAthair Samas Mac Craith chugainn lrna mhrach, agus amach linn
chun an chrsa, ach in ionad golf a imirt shuomar sa scth agus
phlamar crsa na hEaglaise; n raibh r ndthain ama againn;
d'fhilleamar don In agus pladh mo thuras thuaidh. Le barr cro
mhir shocraigh an tAthair Sochin m a bhreith go hEldoret an
161

trthnna sin. Bh an bthar casta agus chuamar thar menlne an

domhain anois agus ars agus go hairde dh mhle dag troigh. Bh
cruinni de shagairt Eldoret agus Lodwar Theas ansid agus bh duine
dobh ag dul abhaile tr Kitale. Ba ghearr gur fhgas sln ag an Athair
Sochin agus m ar an mbthar thuaidh ars. Shroicheamar Kitale
ar a hocht. Bhaineamar amach an lrionad trainela teagascir
creidimh; bhuaileamar lena ln ban rialta anseo, dchasaigh agus
ireannaigh; duine acusan bh s ar saoire i nDn Chaoin an samhradh
roimhe sin, duine eile Dhn Garbhn a ndrt li gur dheineas
Gaeltacht d' ospidal na sean ansid l a dtugas cuairt ar dhearthir
Nioclis Thibn ann. Chuardaomar tithe eile misin an bhaile ar thir
an Athar Caoimhn a dirt go mbeadh s in it igin ann. Bh leis, ach
bh s ag margntaocht le siopadir igin agus n'fhaca go l ama
mhrach. Bh s socair agam go mbeadh an tAifreann agam in aragal
beag le beirt bhan rialta; n raibh ann ach dseart beag de bhothn
dchais pailme agus bord ann. Bh ord an Aifrinn, agus leabhar beag
lachta againn agus chumas fin paidreacha mar is fearr d'fhadfainn
le gabhil leis na lachta. Do ghu an phobail ghuomar d'uisce san
fhsach, do phrosnaigh agus do chim daortha. Sa tir ar Chaoimhn
Iiom ars. Thinig s lena leora beag, a garry teann tran Toyoto.
Fuaireas mo chad radharc ar an laoch misinara seo a bh agam, fear
bre tagartha, luisne shlintiil ina cheannaithe agus an craiceann ag
imeacht de bharr a shrna. Ghabh s a leithscal toisc nr irigh leis
bualadh liom arir roimhe sin, agus n beadh s ullamh chun bthair go
1 62

l ama mhrach. Ba chuma liom agus bh an tAthair Pdraig

Scanlin, Ciarraoch, ag isteacht agus thug cuireadh gan mhoill dom
go Kaiboi, 'mar a bhfuil baic1e fear g n-ullmh agam do chliarscoil. '
Ag gabhil tr bhaile beag Turbo dinn, stadamar le paidir a chur le
hanam beirte, an tEaspag hUallachin agus an tAthair Morgan
Briain, a bh curtha i reilig bheag in aice na scoile a bh riar ag
cuallacht bhan rialta a bhunaigh an t-easpag. I Kaiboi thug Pdraig
timpeall an mhisin m; chonac na foirgnimh do na mic linn faoi scth
na gcrann, an sipal scpil, an t-ospidal beag ginearlta agus an
lthair d'othair sheachtracha. Tar is lin chuamar isteach chun na mic
linn. Bh ceist an d chultr pl. Labhair fear g dograiseach:
'Fach! go dt go ndeachaigh an Chrostaocht agus cultr an iarthair i
bhfeidhm orainn, bh ar chumas an tseanchrais cose a chur le gnas
roimh phsadh, mar leana agus peaca grnna eile; t an Chrostaocht
in ainm a bheith ina gcoinne sin leis, dealraonn s fach go bhfuil na
cleachtaithe d ag borradh. Canathaobh n fuil ag ir linn?' Bh ceist
eile bunaithe ar scal Lot agus a bhean sa Bhobla; Cheapas gur chir
dom mo ladar a chur sa chaint: 'T scalta agaibhse faoi conas a tharla
na slibhte agus na locha. Scal baloidis mar sin at sa scal faoi bhean
Lot a d'iompaigh ina staic salainn. T a ln baloidis sa chuntas seo go
lir agus nH ceacht i ngach cuid de. ' Bh mo chaint rchasta is digh
liom.
Bhomar ar ais go ceist an d chultr. 'Deireadh an teagascir
linn' arsa Kikuyu ina measc 'gan aon bhaint a bheith againn le
163

gnsanna traidisinta e.g. beannacht na seandaoine a thugta dinn tar

is deoch a l; d'laimis bolgam; d'ladh an seanir bolgam agus
chaitheadh s seile sos ar r mbrollach. ' 'Nl an dine channa
ileamh anois' arsa duine eile. Bh an dospireacht ag dul i bhfad agus
go deimhin i mbromhaire. Caitheadh deireadh a chur li. larradh ormsa
teachtaireacht a thabhairt. 'Nl agamsa ach teachtaireacht bheag
dchais: Sa bhaisteadh faighimid pirt in aisir Chrost; roinntear a
bhua orainn.' larradh orm paidir a r. Chumas ceann gairid ag breith
buochais agus ag lorg treorach agus solais dinn go lir. Fuaireadar a
nglasa ceoil agus sheinneadar agus chanadar dinn ag fgil sln linn.
Thug Pdraig timpeall abhaile sinn, thar slibhte ille Nandi agus sos
isteach go Eldoret. Bh a ghluaisten fin ansid agus thug s abhaile go
Kitale m ar an mbthar mr. Bh Caoimhn sa teach romham, agus
Beit, cailn gorm Uganda, eola sa teagasc creidimh a bh ag socro
crsa sa lrionad teagaisc. Chuir s spis sa tuairisc a thugas ar mo
chomhr leis na mic linn. Dirt Beit go bhfaca s an seanchras
smiotadh os comhair a sl. Bh pl leis againn ar an gceist an raibh an
iomad fhgaint ag an gc1ir faoi na teagascir. ..
Go luath ar maidin bh Caoimhin ag an ndoras lena garry agus
ualach mr laistiar inti, prta, min bhu, bia de gach srt, cgais leighis,
bhar tgla; bh post Turcna ann leis, agus chuireas mo mhla isteach
thiar mar go raibh trir againn le bheith chun tosaigh, Caoimhn, an
tSir Caitln a bh ag dul chomh fada le Kaputir i Turcna, agus m
fin. Bh dh chad mle de dhrochbhthar romhainn go Kataboi lmh
1 64

le Loch Turcna, n Rudolf mar a bh air go dt le dana. Bh an bthar

gan tarra agus rocach caol. Bhuail dh leora linn, ba le deoise Lodwar
ceann acu. Bonn s de shor ar an mbthar ag iompar daoine agus
solthairt aneas Kitale agus uaireanta Nairobi fin. Bh r gcad
stad in Ortum i ndiche na treibhe Pokot a bhodh ag creachadh go
minic i Turcna. Taispanadh dom an misean bre a bh anseo, le
hospidal, sipal, scoileanna agus clochar. Sa chlochar fuaramar caif
buacach a bhain spalladh an bhthair dnn. Bh rialtas na hlorua ag
danamh an bhthair nua Loch Turcna go Kitale; tugadh Bthar an
isc air toisc gur iasc is m a bheadh iompar dheas air. Bh s gafa
tr ceathrna den tsl dheas ach gan tarra air go fill. D' fhgamar an
bthar mr agus ar chl linn siar i dtreo tha ar an Turkwell. Bh
itreabh mr ansid de Thurcnaigh, cuid de na fir ag obair leis na
hloruaigh ar an mbthar, a thuilleadh i bhfeighil a dtrada. Fir mhra
fada seanga iad seo agus brat ar sileadh lena leathghualainn. Bh stiln
aonchosach ag gach fear, ecuchalong, a dhear s fin do fhin oirinach
d mhsa, agus stropa leathair air lena iompar ar chl na glaice. Bonn
bata aige leis, agus ag sil d bonn sin trasna a ghuaille agus greim
limhe aige ar gach taobh de. Bonn scian ciorcalach agus faobhar
nimhe uirthi i dtruaill ar r a limhe, an abariath. Sin a mbonn de chir
ite agus snoite agus oibre aige. Aoire is ea le caoirigh, gabhair, stoc
agus camaill de rir a mhaoine. Fnaithe iad de rir traidisiin, ach t an
seana-shaol ag sothl li. Bh saighead agus bogha ag cuid de na fir
seo; bonn sin acu chun fiaigh, ach chun creiche ag na fianna, na
1 65

ingoroko,

na hgnaigh a bh le gaisce a dhanamh mar chuid den

ghns tarsiil. Bh cuid acu seo le dul ag creachadh manyatta mr igin

i dtr na Pokot; bhuaileamar le Turcnaigh ga a bh glasta, peintelta
chun creiche nuair a chuamar amach le 'haoire fnta Kaputir' an tAthair
Sen ar shilid bheag an oche sin. An t a mhardh cosantir bheadh
cead aige cracht a chur ar a bhrolIach mar chomhartha gaisce.
Bhodar go lir muinteartha linne. Chuir Caoimhn teachtaire
thar abhainn r leis an Athair Sen teacht go bruach na habhann lena
mhangais a fhil. Fad a bhomar ag feitheamh bhailigh slua inr
dtimpeall. Dheineas beagn margla-fuaireas stiln ar chig scilIinge,
agus scian ar sheacht scilIinge. Chonac daoine ag tarrac uisce. Le huisce
glan a fhil in it uisce salach rua na habhann dheinids polI sa
ghainimh agus shileadh an t-uisce go forghlan trd an ngainimh isteach
sa pholl. Roinneadh a raibh le tabhairt thar abhainn ar an muintir a bh
ag cabhr linn. Dheineamar dh leath de mhla mr prta agus thg
beirt bhan mhra leo iad. Scaoileas mo mhla fin le beirt. Thinig an
teachtaire analI agus fear faire don garry a bh le fgaint ansid thar
oche. N raibh brste gln fs faighte agam agus chaitheas mo bhrga a
bhaint dom agus mo threabhsar fada a chasadh suas thar mo gline
agus dul trasna mar sin le beartn den ualach. Toisc go raibh an
bhisteach ag teacht agus go leor uisce tagtha cheana fin chuaigh

an

tAthair Sen go Jeluk, itreabh mr eile Turcnach mar a raibh scim

mhr uiscithe, tr chad daichead acra, riar ag beirt innealtir
deonacha irinn. Nor mhr an talamh a bheith ridh don uisce.
1 66

Gheobhadh gach clann acra agus sol min bhu agus sorgum agus solta
eile le cur ann. Fuaireas fin agus Caoimhn bia agus listn

Shen

agus tamall faoi lontn os comhair an t dr gcosaint ar na mola corra

agus sinn ag danamh iontais de Chrois an Deiscirt agus de na riltn.
Bh rince ag ceiliradh na bist ag teacht chugainn chngar Jeluk.
Nuair a bhogamar amach tamall le beagn suaitheadh cnmh,
bhuaileamar le lne de na ingoroko ar a mbealach chun creiche. Nor
bhacadar linn.
L ama mhrach thugamar turas ar scim uisce Kaputir fin;
bh trad bre caorach ligean amach; itheann siadsan aon fhar a
bheadh ag fs idir na crainn tortha-oriste, fniin, mang agus eile.
Chaitheas an scoil a fheiscint, c nach rshsta a bhos nuair a chonac
Barla amhin mhineadh. Chuamar as sin go dt an t-ospidal. Bh s
sin go bre geal aerach, dh sheomra mhra agus seomra cgas le
verandah

os a chomhair. Thug an tSr. Evangelist a bh i gceannas m

timpeall chun na n-othar. Bh an eitinn ar chuid acu, brucellosis agus

galair faoi leith na hAifrice ar a thuilleadh. Bh slua, mn a bhformhr,
ag feitheamh mar othair sheachtracha. Evangelist a bheadh ag pl leo
ach cuireadh moill uirthi mar go raibh uibhe le baili aici le tabhairt
againne chun cpla misean thuaidh. Thugas deich ndosaen ar mo
ghline i dtosach an garry nos dana; nor bhriseas aon cheann. Ag
fgaint sln le misean Shein dinn thug s sos chun na habhann ina a
sinn. N bhfuaireamar radharc rmaith ar an srt leasa cosanta
ina raibh roinnt mhaith manyatta, fuoll ir an ghorta i 1962 ina gcna
1 67

gharry

iontu, agus Sen ag iarraidh iad a dhanamh neamhsplech le dirc ars,

ag cur oibre ar fil dibh. T dil fs sa stoc acu-ba is tairbh, camaill,
gabhair is caoirigh. An camall an t-ainmh is sid dobh go lir. N
sidtear chun iompair; an t-asal a dhanann sin; n thann inne ag
marcaocht. Is fidir an camall a chr go minic, fuil as a chur sa bhainne
neart. !tear a fheoil agus dantar adach d sheithe.
D'fhgamar sln ag Sen agus a gharry ar thaobh na habhann;
fuaireamar go leor cabhrach chun r mangais a thabhairt thar abhainn
go dt garry Chaoimhn a bh fs ansid. Bh a ln daoine ansid ag
iarraidh sob a fhil go Lodwar. Labhair Caoimhn go lch le gach duine
acu agus thogh timpeall deichnir, cailn a bh ag iarraidh a bheith in
am do scrd le haghaidh dul le banaltracht duine acu. Bh tr fichid
mle den bhthar Ioruach romhainn. Thug Caoimhn faoi deara go raibh
paisinir breoite; stad, agus chuir iachall air teacht as an garry. Ar
aghaidh leis ansin ag baint tine chreasa as an mbthar, tr Lokichar mar
a bhfuil itreabh beag, trasna droichid mhir ar an Turkwell agus suas
isteach go Lodwar mar ar chaith Jomo Kenyatta blianta i ngibheann t
ag na Gaill. seo lrionad fheidhmeannas Turcna, cige chomh mr le
hirinn le daonra timpeall 1 80,000 an uair sin. Bh cpla duka, n
siopa, agus tbhaime, cpla garra saothraithe cois na habhann, oifig an
fheidhmeannais, ospidal, sipal Caitliceach, menscoil agus clochar.
Bh oifig phoist nua tgil. Thugamama post na misean linn Kitale
agus bh litreacha agamsa Nairobi dibh. Chun teach na minteoir
scoile a chuamar. Bh an Benedicteach Gearmnach romhainn. Bh s
1 68

sid imithe chun cnaithe i measc na dTurcnach, a mhanyatta fin

agus a eallach aige i Kakuma i dtuaisceart an fhsaigh. Bh scala
faighte aige an l sin go raibh fuacht na bist tar is cig b fichead d
thrad a mhar. N raibh Beamard clote, fach, agus chrom ar chur sos
ar chuid acu-a leithid seo go raibh cpla cad b aige, cad camall,
ceithre chad gabhar agus caora, agus Hon mr bano Saibhreas iad seo
go lir. Sa triomach caitear an stoc a thiomint chun faraigh agus bean
agus a leana le beagn den stoc, camaill is gabhair go hirithe, sa
tseanlthair. Nuair a phsann bean caitheann a cile spr a thabhairt d
muintir. Maratear tarbh mar ghnthchuid den searmanas agus is ioma
fear bocht nach acmhainn d sin. Bonn peata tairbh ag a ln fear agus
gan n fidir d bheith pirteach i rince. Cuireann fir tuairisc tarbh a
chile nuair a bhuailid lena chile. Bh laochas ar Bheamard nuair a
chonaic s an cachta adhmaid a thug Caoimhn chuige. Bh seisreach
damh aige le cur faoi. An chad chachta, a mhagh s, i dTurcna.
Nuair a bh a chraim i gcrch ag Caoimhn chuireamair dnn
i dtreo Lorugumu. Bh Nadapal i gcngar an bhthair agus chaitheas dul
agus mo chad radharc a fhil ar an oclann agus nach orm a bh an t
thas go raibh scoil bheag tgtha taobh li. Bh na leana dreach ag
teacht amach as an scoil. Rith gach duine acu anall chugainn, agus
chroith lmh linn ars is ars eile ag r (Ajoka! Ajoka! ' [Conas tnn t?]
agus sinne ag freagairt 'Ajokl ' [Ar fheabhas]. Theastaigh uaim
grianghraf a thgaint dobh agus nuair a bhodar in ord ag an mistir
ghlaos amach (Moja, wili, tano ' [Aon, a d, a ceathair] ghireadar go
1 69

lir mheas n raibh an comhaireamh rmhaith agam. Fuaireas

grianghraf agus carr geal gir ar gach buachaill acu. D' oscail an
minteoir an oclann dinn; foirgneamh daingean tgtha de bhrc
coincrite le doirse agus fuinneoga daingne. Bh crta na n-othar i
bpca ar bhrat ar an bhfalla, bord agus binse agus cupard ach gan aon
suochn. B' an socro a bh ann an uair sin n Irmgaerd, banaltra
dheonach a theacht gach Mirt Turkwell ag freastal ar na hothair agus
inne ana-thinn a chur go hOspidal Lodwar. Shocraomar go mbeadh
oscailt agus beann na hoclainne againn ar an Mirt a bh chugainn, ar
a naoi ar maidin; go dtabharfa Nadapal ar an lthair n gcrann mr
Nadapal a bh ag fs taobh leis an oclann; go gceanninnse dh
ghabhar agus go bhfgfainn an chuid eile faoi na daoine fin. Dirt an
mistir go gcuirfeadh s sin in il d thaoiseach agus d mhuintir.
Chaitheamar stad ag an gcad mhisean beag eile agus turas a
thabhairt ar an iontas, bunscoil chnaithe do chailn, riar ag an tSir
Clotilde, Ursailneach, agus Carmel Nic Craith go raibh cim onrach
aici sa Ghaeilge. Bh na cailn imithe abhaile mar go raibh easpa uisce
ann. N raibh aon Chaitliceach dchais fs in aon scoil dobhsan a
luamar. Bh na misinir ag freastal ar gach inne gan doicheall. N
raibh aon Aifreann ceilirtha againn go dt sin an l sin; chuireamar
ceist ar an mbeirt ar mhaith leo Aifreann a bheith acu agus chuimhnos
go mb'fhidir gur mhaith leo a bheith i nGaeilge agus sin a bh againn
le ceoI agus iomainn i nGaeilge, i Laidin, agus i Swahili. Bh na soilse
mchta i Lorugumu faoin am a shroicheamar ansid ach bh an Mgr.
1 70

Sen agus an tAthair Samas Good fs ag feitheamh linn go

foighneach. Bh a bpost againn dibh; leabhar mr nua le Hans Kfing do
Samas. N raibh aon bhia uainn ach bh spalladh tarta orainn. D' lamar
go lir deoch amuigh faoin spir raltgach agus bh comhr agus
eachtraocht againn go ham mhairbh na hoche. Bhos ag mogarnaigh
faoin am gur thiteas isteach i leaba chompordach i seomra bre aerach.
Bh beirt an t ina su romhainn ar maidin agus i mbun a
gcrama. Bh othair an ospidil ina lu ar mhata os a chomhair amach.
Bh bairille mr praisce mine bu roinnt ar na leana scoile. Bh fonn
bthair orainn; thugamar cuireadh don Biocire Aspalda, Sen, agus do
Shamas go Nadapal nuair a bheadh an gabhar, n an d ghabhar
rstadh ar an Mirt. Soir linn thar leaba thirim sruthin a bh ina thuile
an Mhirt dr gcionn agus amach linn ar an mbthar mr. Bh a ln
daoine ar an mbthar, a gcuid aistrithe ar a ndrom n ar a n-asail acu
agus iad ag tiomint a n-eallaigh go malairt faraigh. Bh Lodwar
gnthach mar b' Aoine dheiridh na mosa agus bh daoine go raibh
tuarastal acu fhil sin. Bh a ln ar fud an bhaile ag dol is ag
ceannach. Chuamar dreach go Tigh an tSagairt, an tAthair Conn
Riain a bheadh i bhfeighil Nadapal as seo amach. Bh seisean ag cur
leictreachais isteach ina shipal. Bh an tSir Brd, mtrn an ospidil
stit seo, i mbun miocroscipe agus ag tabhairt treorach do bhanaltra,
dchasaigh iad go lir. Thugamar di aon scal nua a bh againn agus
sos faoin mbaile linn, gach inne ag beann do Chaoimhn agus
cainteach ach duas tabhairt aige dibh go lir -agus ciall do chailn
171

g go raibh braon faoin bhfiacail aici. Bh In d scoileanna le ceannach

ag Caoimhn, mla mra mine bu agus pnair agus a ln ruda eile.
Cheannaos fin dh mhla mra milsen do mhn agus do leana
Nadapal. Cheannaos leis cisen lainn pailme san ionad ceardaochta
taobh leis an sipal. Fuair Caoimhn peitreal i ngarriste na deoise
taobh leis an ospidal agus thug s leis abhaile othair nr ndichene a
bh ridh le dul abhaile. Thinig buachaill g isteach trd an fhuinneog
agus nuair a bhos ag danamh sl d bhriseas ceann de na huibhe a bh
ar mo ghline. Thugas don bhuachaill g agus d' alp s go ssta. Bh
an bthar mr againn anois go bruach na locha go Kalakol; bh s ana
rocach agus nor mhr tiomint go mear n bheadh thiar ort. Bh sipal
nua thgaint anseo, stisin de chuid Chaoimhn. T pobal
dograiseach Caitliceach sa bhaile beag iascaigh seo. Scrdaigh
Caoimhn an obair agus ar aghaidh leis. D'fhg s mla mine ag an
scoil sa chad stisin eile. Thinig seanduine an treo agus omid de as
eabhair bhin ar a liopa ochtarach. Chuas sall chuige agus chuireas in
il d go gceanninn uaidh . Loirg s seacht scillinge, agus d'iarr orro
pictir de fin a thgaint sarar thug s dom .
Bh deich mle eile romhainn go Kataboi. Thit an oche go
hobann. Bh cabhair romhainn. Cuireadh na mla mine agus eile i str
na scoile. Bh na leana ar a leapacha amuigh faoin spir. Bh bile
prta agus isc agus l pne ar an mbord dinn gan mhoill ag an
gccaire. D' alpamar . Chun an chlochair linn anSln; bh
teachtaireachta agus post ag Caoimhn agus dh dhosaen ubh agamsa
1 72

dibh. Cheiliramar Aifreann dibh chomh maith. Bhomar araon ag

mogamaigh geall leis. Abhaile linn; thugas m mhla 'om' sheomra.
Chaitheas gach luid dom; d'fhgas an doras agus an fhuinneog ar
oscailt agus thit m chodladh orm ar an toirt.
Bh thas orm go raibh uisce reatha sa tigh; bh cioth bre
uisce fuar agam ar maidin. Thuigeas go mba cheart iomann n dn a
bheith agam d'oscailt Nadapal. Thugas mo leabhar nta liom amach ar
an veranda. Thinig Marcas an teagascir creidimh an treo. Bh Barla
aige; chuireamar aithne ar a chile. Bheartaomar go gcumfainn mo
dhn i mBarla agus go gcuirfeadh Marcas Turcnais air. Rith focail
shimpl chugam:
Come let us feast!
Come let us eat!
Come let us eat our goat!
Chomh tapaidh agus a bhreacas mo leagan Barla, bhreac an
fear g a leagan Turcnaise:
Kapana ngon atalakaros!
Kapana ngoni emuja!
Kapana ngoni emuj a ayoldcine ....
Nuair a bh r ndn ridh againn, seo chugainn Caoimhn ag r
linn tamall saoire a bheith againn, dul ag snmh i Loch Turcna; seo
linn sos chuige sa garry, leana inr dteannta. Bh snmh bre againn
1 73

san uisce alabhog. Dhfadh an t-uisce i log gainimh bonn do choise. Ar

ais linn go lir le hAifreann a bheith againn ag am a d'oirfeadh do na
siracha bh i bhfeighil na n-othar. Bh ceol agus rince ag na leana le
linn an tsearmanais. Ritheas abhaile ag triall ar chuid de mhilsein
Nadapal le roinnt orthu. Bh Aifreann Dhomhnach na Pailme le
ceiliradh ag Caoimhn i Kalikol; ar aghaidh linn ansid; dheineas mo
dhcheall a bheith pirteach leis im' Thurcnais bhriste. Ghlac an pobal
pirt bhromhar sna searmanais le ceol, amhrnaocht, lamh, agus
paidreacha praiticila pobail. Bh ns acu ba mhaith Iiom a theiceil in
irinn. Thadh gach duine a thagadh isteach suas go barr an tsipil, go
dt an falla go minic, deireadh paidir agus ansin sos leis chun a
shuochin. Tar is an Aifrinn dhol Caoimhn lucht tgla a th; isteach
linn ann marar itheamar na ceapair isc a thugamar linn. Dirt
Caoimhn liom go raibnni paidreoireachta le bheith sa ' Corner
Bar' ; cheapas ar dts gur tbhaime a bh i gceist ach norbh ea ach oitir
ghainimh, timpeall s mhle bhaile.
Nuair a shroicheamar bh slua bailithe,

[If,

mn agus leana.

Bh ceoI agus iomainn ar dts; ansin paidreacha. Labhair an teagascir

ar an mbaisteadh a bheadh acu ar an Satham. Bh moill bheag ansin fad
bhothas 'om' chursa in aithne. Thinig a ln ag croitheadh lmh liom.
inseadh don slua faoi NadapaI. Ansin tosnaodh ar cheiseanna a bhain
lena saol-faoi phsadh san eaglais, faoi bhaisteadh leana na n
iolphstach, faoi mhar tairbh agus a chostas, faoi smearadh le cr.
' Sibhse an Eaglais' arsa an teagascir leo. Bh ceist faoi dhaoine a
1 74

thochail tobar mr doimhin agus a bh anois ag dol uisce go daor. Bh

riteach simpl air sin; iad fin a thochailt tobair chomh maith leis.
Shocraodar c bhfaighfi na huirlis, cathain a thosnids, agus go
gcuirfids isteach ar chnamh stit. Bh tathag br agus fuinneamh sa
chruinni. Bh bothin bheaga tu ag cuid de na daoine agus nuair a
bhuaileadh fuacht na hoche duine thadh s isteach ina chls fin agus
dheargaodh s tine. Thit na leana ga go lir ina gcodladh i bhfoithin a
sinsear, beirt acu in aice liom fin.
N bheadh sl sa sipal don bpobal go lir i Kalakol gan an
dara Aifreann. Bhos ag iarraidh Ord an Aifrinn sa Turcnais a
chleachtadh. Ba bhre liom aifreann pirteach a bheith agam le
Caoimhn agus shocraomar go mbeadh s againn don chad uair go
luath Domhnach na Pailme. Bh an slua ag baili don Aifreann le
breacadh an Iae. Bh an pobal ln de dhograis agus de dhthracht;
ghuodar, chanadar, ladar na lachta as clscrbhinn, chanadar Cr na
nAspal, n Cr an Bhaiste mar is cirte a thabhairt air. Ghuodar Gu an
Phobail go fada liodnach gan cuireadh gan iarraidh. Bh a ln chun
comaoineach; thg cuid acu ina lmh , a thuilleadh ar an teanga.
D' fhan a ln ag gu is ag canadh tar is dinne, na sagairt an altir a
fhgaint.
Bh mla lin le breith bhaile againn. Thinig an taoiseach
Liam Abash an treo agus slua ban agus fear leis agus r go raibh
sob geallta d. Thug Caoimhn oiread agus ab fhidir d leis. Bh
Aifreann eile againn i Kangolekerion ar an tsl abhaile; bh ochtar dag
175

aosnach le baisteadh ansid Domhnach Cs ca. Chuir Caoimhn iad

faoi scrd agus fuair tuairim an phobail ina dtaobh go hoscailte. Chaith
s baisteadh a dhilt do chpla duine. Nuair a bhaineamar an baile
amach d'imigh Liam Abash ar aghaidh go psadh. Bh mrshil
Dhomhnach na Pailme anseo againn. Timpeall an mhisin linn agus ceol
agus lchir na leana san aer mar a bh fad i Iarsailim. Bh s socair
ag Caoimhn go dtabharfadh s turas ar na misin eile ar bhruach na
locha thuaidh go Lokitaung, leathchad mle. Nor irigh linn dul ach
tamall den tsl. Bh tuilte sna haibhnte agus sna sruthin cheana fin.
Bhaineamar amach Loarengak, baile beag iascaireachta inar lonnaigh
fuoll gorta. Bh iascach maith ar sil anseo. Mhin na misinir do na
dchasaigh nr gh dhibh aon eagla a bheith orthu roimh an iasc;
chreidids go raibh s gaolmhar leis an nathair nimhe. T iascaireacht
fan chsta na locha ar fad anois agus comharchumann de dhchasaigh
ina bun agus an t-iasc chur chun bealaigh chomh fada le Nairobi ar
Bhthar an isc. Bhuail Caoimhn ar dhoras theach an tsagairt sa
mhisean anseo, an tAthair Gearid Cearill chngar Chis Corann,
Co. Shligigh, dla Chaoimhn fin. Bh Gearid sa leaba ach thinig s
chun an dorais agus brailln timpeall air agus scaoil isteach sinn;
d'alaos 'on leaba gan mhoill; d'fhan an bheirt carad ag caint i bhfad
ina dhiaidh sin.
D' iros le breacadh an Iae. Las mo phorts amuigh faoin
spir. B'iontach an breicfeasta a leag an ccaire os r gcomhair-uibhe,
duin, ae gabhair, mil agus arn tL N raibh ach dil bheag uisce sa tigh;
1 76

bh an caidal briste. B'fhearr le Gearid go mbeadh uisce in iteanna

eile sa mhisean n aige fin. 'Gogon etau, ' 'cro tran' a bh thabhairt
ar Ghearid. Ana-thgla ab ea . Thaispein s dinn an t-aonad ba
dhana a thg s, lthair bheag ar leithrigh d' othair a bh ana-thinn leis
an eitinn. Thug s timpeall chun na scoile sinn; bh an oche caite sa
suanlios ag na leana toisc bior na bist a bheith san aero Ar aghaidh
chun an tsipil aeril shimpl linn. Bh beirt bhanaltra n Ollainn
gnthach san ospidal. Bh scal acu faoi thrir a bh ag gabhil thar
abhainn thuaidh uainn; bh duine acu ar an mbruach thall nuair a
chonaic s an tuile obann chuige anuas; bhic s ar an mbeirt a bh i
leaba na habhann; ach sciob an tuile li iad; bdh duine acu; d' irigh le
duine acu an port a bhaint amach ach bh s srobtha gearrtha. Bh an
bheirt bhanaltra ag firithint air.
D' irigh liom ciothfholcadh a bheith agaIn nuair a bh r
gcrsa tugtha agus sinn ag riteach don turas ar ais go Kataboi. Bhailigh
slua timpeall orainn ag lorg sob. Thgamar linn oiread agus ab fhidir.
Nuair a chuamar chun an chlochair chun sln a fhgaint ag na mn
rialta, bhuaileamar le Liam Taoiseach ansid ars agus fhgairt go
raibh inon g ag bean d chuid agus bh s ag lorg bronntanais di;
thugas ciarsr di. Bh na mn rialta tr chile mar gur tgadh leanbh tinn
as an ospidal an oche roimhe sin agus cuireadh cir leighis dchais,
n asarlaochta, air agus cailleadh . Bh s curtha ag an tSir Mariam
agus bh c10cha mbaili aici le cur ar a uaigh d'fhonn n rabfadh na
seacil . D' fhgamar sln ag gach inne agus ar aghaidh linn go
1 77

Kataboi ar dts ach bh an bhisteach ag bagairt agus tuigeadh dinn

gurbh fhearr dinn dul chomh fada le Lodwar lena chinnti go mbeimis
i Nadapal don cheiliradh. Is ag ceiliradh an Aifrinn do na mn rialta a
fuaramar an tAthair Conn. Chualamar ag gu ar na hainmhithe ocracha
go hirithe na camaiIl. Ag an mbreicfeasta d'fhiafraomar de
canathaobh gur ghuigh s go speisialta ar son na gcamaIl. ' Sea, chuas
go Nadapal trthnna chun a chinnti go mbeadh na haon rud uIlamh
don cheiliradh ar maidin amrach. Ar rothar gluaiste a bhos' ar s
'ach ag teacht abhaile dom sa mhodardhoircheacht shil camaIl amach
ar an gcosn romham; bh s ar dhath an ghainimh. Bhuaileas agus
leagas, ach thiteas fin leis. Ghortaos an camaIl ach d'irigh s agus
rith leis. Deineadh damiste don rothar gluaiste ach d'irigh liom a
thiomint abhaile. ' Fuaramar eochair theach na scoile Chonn; is ann a
fuaramar listn na hoche.
Bh mar a bheadh boladh na bist san aero Chualamar
pramsil rince thos ag an mbama, an lthair lonnaithe ar bhruach an
Turkwell. 'Tanam sos' arsa Caoimhn. N raibh uaim ach gaoth an
fhocail. Sos linn go dt an bama. Bh Caoimhn ina shagart pariste
anseo roimh Chonn. Bh aithne aige ar a ln a bh i lthair. Bh caint is
pl is gir aige lena chairde. Shroicheamar lthair an rince. Bh na fir,
fathaigh mhra, glasta ina n-ide thraidisinta ar thaobh amhin agus
na mn is iad glasta go taibhseach saIl uathu. Thosnaodh an ceol is an
t-amhrn; phreabadh ceathrar n breis amach le chile agus thosnads
ag rince, ag lim go rithimeach, ag lim as a gcorp chomh hard agus ab
1 78

fhidir. Dheineas fin iarracht ach nor irigh liom chomh maith sin.
Ach bh cis ghire againn. D'fhgamar na rinceoir ansid; is dcha go
raibh braon d mbeoir sbn, pombe, acu. A chodladh linn agus an ceol
aerach agus an phramsi1 le clos.
Ar maidin l ama mhrach, 5 Aibren, Mirt na Seachtaine
Mire, bh ceol eile le clos. Bh an Turkwell ag sn li go maorga rud
nr dhein s le cpla bliain. Bheadh bainne ag camaill is ag ba, bheadh
feoil ar ghabhair agus ar chaoirigh, bheadh teaspach ar dhaoine.
Bhomar, Conn Caoimhn agus m fin in am maith i Nadapal. Bh an
scoil is an oclann ar oscailt. Bh na seanir agus na fir ag baili ar an
lthair faoi chrann scfar, iad ina libhil taibhseach, hata ioldaite ar
chuid acu, ekichalong faoina thin n ar iompar ag gach duine acu; a
abaraith

ar r a limhe ullamh don fhle. Bh na mn leis ag teacht agus

iad glasta don cid, snas ar na coimn iomadla timpeall a muinl, ar

na homid pris ar a liopa agus na finn troma ar a gcluasa. Shuodar
faoi chrann ar leith. Bh leana ag rith timpeall. Roinneas milsein ar na
leana agus ansin ar na mn agus ar na leana ina mbaclainn; ansin
tobac le cogaint ar na fIT. Ritodh an lthair; leathchiorcal de dhuillir
glas ar an ngainimh os comhair chrann na bhfear agus na mban.
Bhailigh na leana, faoi threoir na sinsir, cam mr brosna os comhair
na leathchiorcal. Shroich an bhanaltra le scala n fadfadh an Biocire
Aspalda n Samas Good teacht toisc na dtuilte. Thinig an taoiseach
agus a chomplacht agus cuireadh filte roimhe.
1 79

Go hobann phreab na mn ina seasamh, dhein dorrna

eagraithe dobh, seo iad le ceol agus rince suas timpeall na hoclainne,
isteach is amach sa scoil. Bhos im' sheasamh ansid le mo cheamara;
thnadar timpeall orrn agus chaitheas steip aerach rince a dhanamh
dibh. Ar ais leo ansin agus shuodar ina n-it fin. Sheol giolla glasta
gabhar bn na mban i lthair. Amach le duine eile agus a shle aige. N
fada a bh an gabhar ansid nuair a shigh an bistir a shle go cro
ann n dtaobh deas. Caitheadh ar an mbrosna . Bhain an bistir a
scian d r; lig a ionathar as; deineadh iad a inichadh. F olmhaodh a
ghoile agus cuireadh an tsaill timpeall na n-aenna isteach ann; lasadh an
bhilteach thine agus caitheadh an gabhar isteach ann, seithe, ionathar
agus eile. Nuair a bh dh thaobh an ghabhair rstaithe gearradh
stigeanna de agus caitheadh iadsan leis isteach sa tine. Nuair a bh an
fheoil ridh gearradh ina spla , roinneadh ar na mn agus d'itheadar
leo ar a sstacht.
Roinn an seanir an tobac ar na fir agus chognaodar leo fad
bhodar ag feitheamh lena riar d ngabhar a rstadh ina dtine fin. Fad a
bh s ar an dtine fuair an bheirt a bh ina bhun lisn mr tobac n
seanir le cogaint. Nuair a bh an fheoil ridh tugadh spla mr chun na
seanir agus bhos-sa agus Conn ina measc. Tugadh bloc adhmaid
chugamsa in it stiln. Tugadh ailp mhr den ae chugamsa agus le
hiasacht scine Chonn roinneas cuid de ar mo chomharsana. Is a bh
go blasta, rstaithe go bre tirim lasmuigh agus an slach go lir
laistigh. Fuaireas spla beaga eile leis mar gur chuairteoir m. Bh
1 80

nsmhaireacht ansid mar a bheadh i dTeach Midhchuarta. De rir mar

a bh na seanir ag fil a ndthain chromadar ar ailpeanna agus cnmha
a chaitheamh chun a chile, chun na leana agus na madra.
Tar is beagn amhrnaochta, d' irigh seanir dea-ghlasta
faoina shuka taibhseach agus chrom ar ghu go liodnach: 'Ajok totiaun/
Tar a Dhia. Beidh bisteach againn' 'Beidh san' arsa an slua.
'Beidh far glas againn.' 'Beidh san. '
'Beidh tortha sa shamba. ' 'Beidh san.

'

'Beidh mn is leana againn.' 'Beidh san. '

'Raghaidh s sln. ' 'Danfaidh san. ' ....
Guodh do Chonn, do Chaoimhn agus domhsa.
Dirt Conn liom gurab seo m'uain chun mo dhn a aithris.
Mhnigh s fin don slua cad a bheadh le r agam. Dheineas a aithris
ar dts i mBarla n tuigfeadh ach na wazungu, na daoine geala:
'Come let us feast!
Come let us eat!
Come let us eat our goat!
We have built our house ofhealing!
We have built our house of medicine!
Here our sick will get back health
And our children joy and mirth!
181

We have built our house of knowledge!

We have built our house of leaming!
We will read both English and Turkaneese
And praise our Lord with in tongues and songs.
Let us praise the Lord who made us
And the Son who died to save us
And the Spirit who gives to us
Such love for our neighbour.
Come let us eat!
Come let us dance!
Let us praise the Lord
This day in NadapaI.
Thosnaos gan mhoill ar an leagan Turcnaise. T leagan
Turcnaise den chad varsa tugtha cheana. Seo iad an dara agus an
ceathr varsa:
Kiduk ngoni akai a ngikadekak.
Kiduk ngoni akai a kiteyaro.
Ejokerosi ngikadekak.
Elakerosi ngide yok.
Kilipit ngoni ekapolon Akuj jok,
1 82

Ka 10kokeng lo atwani kotere ngoni.

Ke etau ngo10 ebusen
Lo kinakinit ngoni a1akara.
Bh na mn agus na leana bailithe leo. Theastaigh n
taoiseach go bhfeicfimis an shamba. Thiomnamar sos chuige mar a
raibh s ar bhruach na habhann agus fl dhei1gneach timpeall air.
Fuaireas radharc ar na gairdn arbhair agus tortha, fad mo radhairce
uaim sos ar feadh na habhann. Bheadh breis tortha an bh1iain sin le
huisce na habhann. Le cead an taoisigh agus an tsagairt pariste
bheannaos an shamba go sollnta. N bhacann Turcnaigh puinn le sln
a fhgil ag duine ach imeacht leo. Sin mar a bh. Thugamar
iarthaoiseach a raibh daitheacha air, agus bean bhocht a bh ag saothr
an bhis linn go hospidal Lodwar. Bh Seosamh ansid os comhair an
ospidil lena eit1en beag; bh litir m' mhthair aige dom, an chad
cheann riamh a fuaireas uaithi agus m ar saoire. Is dcha gur le barr
imn a scrobh s. Bh ualach mr lin le tabhairt ag Caoimhn go dt a
mhisin. Chuir s fin agus Seosamh iontas orm agus iad ag caitheamh
mla mra lin stras na deoise isteach go hard sa garry. Nuair a
shroicheamar Kataboi chuireamar an In sa str. Lamar Aifreann sa
chlochar agus bhaineamar an leaba amach timpeall men oche agus
Caoimhn r liomsa go mbeadh l bog againn l ama mhrach.
D'iros go luath ar maidin. D'fhgas mo bhalcais ag an
gccaire le n. Amach Iiom chun an mhisin a fheiscint i gceart, an
1 83

cheardlann mar a raibh mn ag danamh gach srt bascaeid, is omide

as sisal. Bh nithe mar iadsan ar dol go daor i Nairobi ach ba bheag a
gheibheadh na mn a dhein iad s na ceannaitheoir a thagadh an treo.
Bhuaileas le Caoimhn agus m ag dul i dtreo na scoile. 'Gn agam
dot, ' ar s 'an dtiocf liom ag tarrac polla n bhforaois?' [Deirimse l
bog leat arsa mise liom fin ach bh thas orm go bhfadfainn lmh
chnta a thabhairt.] Lean Caoimhin air: 'T an bhisteach chugainn
agus caithfimid don igin a sholthar do na leana bochta. ' 'Tim
ullamh chun bthair,' arsa mise. Bh meitheal mhr againn agus ba
ghearr go raibh oiread polla agus ba gh ina chnocn againn. Bh
teaspach ar Chaoimhn nuair a chonaic s c chomh tapaidh agus a
d' irigh linn an baili a dhanamh. Thosnaigh s fin agus duine den
mheitheal ag iomrascil. Thugas faoi deara fathach fada fIf ag faire orm.
Ba ghearr gur chaith s de a bhrat; n raibh ar Mharcas [a ainm mar a
fuaireas amach ina dhiaidh sin] ansin ach fabhra a shl. Anall leis
chugam go dshlnach. Choimedas mo lmha go dlth lem' chabhail.
Nor fhad s greim ceart a fhil orm. Scaoileas leis beagn ansin rugas
greim daingean timpeall na coma air agus shneas ar fhleasc a dhroma .
Bh li agus bic 'om mholadh. Theastaigh triail eile Mharcas, ach ba
leor liom a raibh againn. Thinig s chun an t chugam nos dana agus
thuigeas na gheits gur theastaigh uaidh a r n beadh an bua chomh
hasca sin agam d mbeadh breis bdh ina pheains. Thugas paicad
toitn d agus d'imigh leis go ssta.
1 84

Bhos im' laoch ag na leana an chuid eile den l. Thugadar

ceacht mr fada Turcnaise dom; dheineadar rince. Shuomar sos ansin
agus sinn ag iarraidh caint lena chile. Thugas faoi deara cailn ag imirt
pirn dreach mar a dheineadh na cailn a bh sa bhunscoil liom, agus
cailn ar fud na hireann nuair a bhos g. Ar chluiche idirnisinta ?
N an scoil Chlotilde i Turkwell a thinig s ansid?
Chuir Caoimhn a sceideal mr Csca os mo chomhair le linn
suipir. Thosndh s le faoistin i Namukusi, timpeall trocha mle
bhaile ar a hocht. Bheadh Aifreann Dhardaoin na Comaoineach
againn ansid ar a dei ch. Baisteadh breis is ceithre fichid ina dhiaidh.
Ln inr dtigh beag i Kalikol agus Aifreann Dhardaoin ina
dhiaidh... Bhomar ar t dul a chodladh nuair a thinig scala nr n
ospidal fin go raibh leanbh g i mbal bis agus gur gh a bhreith
go hospidal Lodwar. Thugamar an mla Aifrinn, r In agus buidil
uisce linn agus an chlann go lir, athair agus mthair agus dearthirn
agus an leanbhn fin sa gharry. Bh eagla bist agus tuilte orainn mar
bh toirneach agus splancanna ann ach an bhisteach i bhfad uainn fs.
Ba dhiamhair an radharc a bh againn agus sinn ag teacht i gcngar
Lodwar, an cnoc laistiar de, Cn Lodwar, ar lasadh ars is ars eile le
splancanna. Bh an stoirm thart agus an spir dulta chun suaimhnis
nuair a fuaramar radharc

ar

shoilse Mhenscoil Lodwar. Ach bh tuile

sa Kauwalathe agus norbh fhidir dr ngarry dul thar an ndroichead

Gaelach. Chuaigh athair an linbh, fach, agus norbh fb.ada go raibh
Seosamh an polite agus beirt bhan rialta chugainn i ngarry an
1 85

ospidil. Gheall Seosamh go mbeadh s chugam ar a hocht maidin

Dhomhnach Csca chun m a thabhairt dheas go Kitale. Chaith
Caoimhn agus m fin an oche inr gcodladh i seomra scoile agus
bhomar ar an mbthar go luath l ama mhrach agus bhomar in am do
shearmanais Dhardaoin na comaoineach i Namukusi. N raibh de
shipal ann ach scilen agus bord beag faoi. Samas Good a thg an
mid sin. Bh na caiticimanaigh, ochtar is ceithre fichid dobh ina su
ina sraitheanna ar pholla pailme. Dirt Caoimhn liomsa faoistin a
isteacht i mBarla faoi scth crainn mhir. Bheadh na faoistin eile
isteacht aigesean. Nor thinig ach trir chugamsa. Tar is dh uair a'
chloig d'fhgair Caoimhn go dtabharfadh s aspalid ghinearlta.
Bhailigh slua mr timpeall air agus dheineadar a muintearas le Dia.
Bh pobal de timpeall ceithre chad duine tagtha faoin am go
raibh ts chur leis an Aifreann. Thug Caoimhn aitheasc caoin cneasta
tar is soiscal d an ghr. Ansin thosnaigh an baisteadh. Rith duine
sos chun na locha ag triall ar mhias mhr stin uisce. Ar aghaidh leis an
searmanas, Caoimhn ag lamh an tacsa agus mise agus eisean ag
danamh na ngns-for na croise, ungadh le hola na gcaiticimanach...
ansin an dilt don ole, an dearbh creidimh agus an baisteadh fin. Bh
foirmle an bhaiste sa Turcnais de ghlanmheabhair agam ach n
raghainn sa seans. Bh ainm baiste gach duine ar chrta a choimed s
in airde os mo chomhair. Dhoirteas an Spiorad Naomh orthu leis an
uisce beannaithe channa stin. Chuireadar go lir gir lchire agus
thais suas. Sea, bhodar seo aisirithe bhs an pheaca, athghinte,
1 86

saolaithe ars. Bbraitheamar go lir sin; athnuachan an bhaiste a

fuaireas nuair n rabhas ach ceitbr6 huaire fiche ad ar an saol ab ea
domhsa. T ceannaithe thasacha na bhfear is na mban os mo chomhair
anois. Thugamar ainmneacha n mBobla ar a ln acu-Jl, Irimi,
Rebeice, Sara/Sorcha agus ainmneacha naomh chomh maith. Bailodh
na crta le haghaidh an chlraithe. D'ungamar na nuabhaistigh le
criosma; d'fheistomar iad in ide gheal, thugamar stumpa coinle ina
limh spreagadh chun na dea-bheatha agus na seasmhachta. Bh ceoI
is iomainn thais ar sil gan stad; bh gach srt uirlise in sid-droma,
bolta iarainn, bata le tairne, coirc buidil beorach, criatbra le coirnn,
posa de sheaninnill. Is iad na nuabhaistigh is tisce a ghlac
comaoineach. C gur bbriseamar na habhlanna go mion chuaigh beagn
gan comaoineach. M bh docras orthusan bheadh caoi acu nos dana
i Kalakol. Ar ais linn fin ansid. Bh r In de cheapair isc againn
ann. Fgadh na huibhe crua fmsa, mar n hosfadh Caoimhn iad.
D' itheas cig cinn acu agus an chuid eile don suipar i Kataboi an oche
sin. Ceiliradh Csca Gaelach agus siombal an aisirithe, rud nach for
anois faoin ubh Csca seaclide!
Bhomar i Kalakol go luath l arna mhrach. Bh lrionad an
chomharchumainn isc an-ghnthach le iasc triomaithe cheannach
na hiascair le seoladh dheas. Sa tsrid bheag de shiopa ginearlta ar
le Somlaigh a bhformhr cheannaigh Caoimhn a mhangais, agus m
fin a thuilleadh milsen do leana Kataboi.
1 87

Bh Aifreann anseo againn leis. Thosaigh s le hiomainn agus

ceo I. Chaith Caoimhn faoistin a isteacht lasmuigh toisc na geona.
Ghlacas pirt nos bromhaire san Aifreann. Le linn ghu an phobail
ghuos, ach ba i mBarla . Ghlac a ln daoine comaoineach.
D'fhgamar an Naomh-Shacraimint ar an altir faoi chram an phobaiI.
Bhomar deimhin de go dtabharfa aire agus urraim d. Ar ais go
Kataboi le hualach daoine agus lin. Bh Aifreann socair againn ar a
hocht anseo. D'ist Caoimhn faoistin ag binn an tsipil lasmuigh agus
mise istigh. Thug seisean seanmir ghairid i dTurcnais agus mise
ceann gairid i mBarla. Chaitheamar lampa a chur ar an altir ag lamh
an Aifrinn dinn agus nach ioma srt cuileoige agus corrmhola a
mheaIladar! D'alaomar i dtreo an bhaile. N raibh ach aon phaisinir
amhin againn ar dts. Bhogamar linn, sos le fnaidh, suas ar
dhumhach maol, saIl thar leaba thirim abhann. Ba ghearr gur thnamar
ar bhean agus a cuid aistrithe ar a ceann aici, a mac g taobh li agus an
leaba, mata mr, ar a cheann ag eisean. Bhodar ag dul go Loarengak,
tamaIl maith thuaidh, a dirt s. Isteach leo beirt sa garry. Ba ghearr
go bhfacamar Daid agus mac g s bliana n mar sin agus seacht gcinn
de ghabhair rompu. D'iarr an mhthair ar Chaoimhn an buachaiIl g a
thgaint. Dirt seisean li go dtgfadh s an bheirt agus na gabhair
chomh maith. Amach leis an mhthair ag cabhr linn ag teannt na
ngabhar. Ansin de gheit rug an bheirt eile ar thr gabhair an duine.
Fgadh an seacht ceann fmsa agus d'alaigh s uaim. Ritheas ina
dhiaidh agus ag titim dom rugas ar chois air. Cuireadh na seacht
1 88

ngabhair isteach i gcl an gharry agus cheapadar a suaimhneas n gur

shroicheamar Kataboi, dh mhle dag ar aghaidh agus dorcha.
Chodlaomar go lir ansid, an bheirt shagart sa tigh agus an chlann
agus a ngabhair lasmuigh.
Satham Csca is an chad rud a chonac n an chlann d ag
cur chun bthair. Lorg an t-athair taim beaga ar Chaoimhn chun
slipir a dhanamh; bh an leathar ar cheann na mn. Fuair iad.
D' imodar leo go buoch beannachtach. Bh an pobal ag baili. Chrom
Caoimhn ar scrd a chur ar an seachtar ar fhichid caiticimanach a
bh le baisteadh. D' alaos liom le mo mhla milsen le roinnt go
hirithe ar na leana. Bh slua mr timpeall an ospidil ach bh rud beag
igin agam do gach mac agus inon mthar. Thinig Pl, mac an
chcaire, Ii om chun an to Dirt s gur theastaigh uaidh iomann a
scrobh dom. Thugas pipar agus peann d ach n rmhaith a bh an
,
scrobh aige. 'Beidh t nos fearr nuair a thiocfad ars, arsa mise leis.
Shuos fin istigh agus thinig fonn filochta orm. Namukusi is m a bh
dulta i bhfeidhm orm. Scrobhas gan dua:
Namukusi
Baisteadh agus bun eaglaise ag an Athair Caoimhin
i Namukusi ar bhruach Locha Turcna

N raibh carraig ann

N lthair bheannaithe
Ach scilen pailme
1 89

7-4-1977

Agus pobal mr bailithe

Ag filti roimh theachtaire
Ag teacht trd an ngaineamh ann
Le dea-scala na flaitheasaibh
Nach raibh Ajok i bhfearg leo
N cancarach mar na dreasa leo
Ach fiaI filteach cneasta cir
Agus Mac aige le crachta catha
A thuill s lena ghaisce dibh
mbreith mar chreach abhaile leis
D mhanyatta go ceannasach
Is na hingoroko scaipithe aige.
An Ceangal
An Naomhsprid thuirling orthu channa stin
Is uisce na locha a Hon iad le lchir.
M t teampall D le tgaint suas go hard
T na taim ag Caoimhn ina limh.
Chaith Caoimhn bigil na Csca a bheith aige go luath i
Kalikol. Is beag ullmhchn a bh danta romhainn. Ach dheineamar r
ndcheall le slibire beag de choinneal Csca agus shmar lasin inti.
190

Ropas in uisce an bhaiste nuair a bh s beann agam agus chuireas i

limh gach duine tar is a bhaiste . Ach dhein an ceol, an canadh agus
uma dheabhideach citeamh ar son aon easnaimh. Tar is na
searmanas go lir agus an Aifrinn bh mias mr d'uisce an bhaiste
fgtha agus leagas ar an altir le sil go mbeadh fonn ar dhaoine cuid
de a bhreith abhaile. D'imos liom sos trd an sipal ag croitheadh
lmh chomhghairdis leis na nuabhaistigh. Nuair d'fhachas i dtreo na
haltra chonac fir agus mn ansid agus iad ag digadh na mise, agus
nor le tart ach le barr creidimh-' amach as a mbolg snfidh
aibhneacha d'uisce beo. '
Bhomar in am geall leis don dara searmanas bigile i Kataboi.
Bh tine bheag ghualaigh lasta os comhair dhoras an tsipil. Bh ar r
gcumas dul de rir an leabhair an uair seo, ach cleas na lasn
dhanamh agamsa ars. Isteach sa sipal dorcha linn leis an gcoinneal
mhr Csca. Cuireadh ar a seastn . Chrom Caoimhn ar a moladh a
chanadh. Chonac damhn alla bhalmhr ag longadn sall chuige. Leag
Caoimhn a shil air ar shl igin agus nuair a thinig s ina chngar
leag s a spg leathan anuas air agus dhein cste de. Ladh na lachta
go lir go dthrachtach. Chonaic Caoimhn bean g sa chiorcal
caiticimanach a bh timpeall na haltra agus d'ordaigh di go teann ach
go cneasta dul siar. Chonac caras Crost agus dh bhata ceoil site sos
ina brollach aici-ceann di fin agus ceann don bhaisteach nuair a
thosnfa ar an gceol. Leagas fin ciarsir liom ar an altir le bheith mar
bhrat bn i searmanas na hide. Bhos fiaI leis an uisce, fach, agus
191

thriomaigh freastala ceann cuid dobh sid a bhaisteas leis; n vestis

candida

ach vestis pincta a- bh agam don searmanas sin. Nuair a chuas

sos faoin sipal ag croitheadh uisce na Csca orthu sid a bh ag

athnuachan a ngeallint baiste, bh na leana ga ina gcodladh ar an
urlr agus taobh leis na fallaL Is baolach gur dhisigh streancn uisce
cuid acu. Lean an tAifreann ar aghaidh go lchireach agus ghlac a ln
comaoineach fara na nuabhaistigh. Bh Crost aisirithe, an bs agus an
ainnise c10te aige, agus sinne pirteach ina bhua. Cuireadh c1abhsr ar
an Aifreann go hallelliach. B' lampa an t seo againne a bh ar an
altir agus thugamar linn le leagan ar an mbord dr suipar. Ghuomar
Cisc shona do sna mn rialta agus d'fhgas fin sln acu mar bhos ag
baili liom tar is cad Aifrinn Dhomhnach Csca.
Thit braon maith bist i Kataboi fin an oche sin ach n raibh
aon ghlaise fs sa bhfsach. Bh Aifreann moch againn agus d'fhgas
sln ag mo chairde; bhos i Kalikol ar a hocht go pointelta. D'fhgas
sln go buoch beannachtach ag Caoimhn. Bh coidos bromhar
aspalda caite agam leis. Lig s air gur chabhair d m agus thug pirt
dom ina shaol miseanda. Is ioma rud a phlamar i dtosach an garry
nuair a cheadaigh an bthar n an bea1ach dinn . Dirt s 1iom go
raibh s ag cuimhneamh ar dhanamh gan an garry go luath, n raibh s
ach ag teacht idir agus daoine; go mbeadh s ag dul de shi1 cos ar
feadh na locha mhisean go misean; gur che ap s go raibh go leor
eaglais agus foirgneamh tgtha aige, go raibh go leor uala mra
iompartha aige sa gharry. Bhraitheas gur chuma. Thuigeas go mbeadh
192

Crost faoina chl thuaidh agus dheas ar feadh an chsta Kalikol

go Katabo agus go Namukusi ag danamh na maitheasa. Dirt s go
raibh dearthir aige ina mhisinir brthar san Aifric Thiar agus ag dul
in aois agus go dtiocfadh seisean soir chuige agus go gcaithfids
deireadh a saoil le chile. N mar sin a bh, roinnt bhlianta ina dhiaidh
sin bhuaileas le Caoimhn i gCnoc Mhuire, ar chathaoir rotha, a
ghaga bhun a dhroma gan tapa, ach chomh gealghireach agus a
bh riamh. N fada eile a mhair s. Nor chuala faoina bhs n go raibh
s i mbac1ann an Aoire.
Ar aghaidh Iiom san eitlen beag, ag tuirlingt agus ag baili
poist n ag iompar othar n misinir Lodwar, ar aghaidh linn feadh
na habhann Turkwell thar Nadapal agus a shamba faoi uisce; thgamar
Clotilde Turkwell fin le siopadireacht a dhanamh i Kitale d scoil.
Fuaireamar an-radharc ar scimeanna uiscithe Katilo agus Kaputir. Bh
an t-uisce tagtha go barr na gcanlacha ach nor chuaigh thar maoil.
Chuireas tuairisc na n-ingoroko; sea bhuaileadar leis na Pokot ach nor
tharla aon chreach. Thug na coilnigh drochshampla i dTurcna; nuair
nr irigh leis an mBreatain muintir Thurcna a cheans i bhfichid na
haoise seo caite, ghabh an t-arm an stoc go lir agus thug creach mhr
leo i dtreo go raibh gorta ag bagairt ar na dchasaigh. D' fhg sin
cracht ar chuimhne na ndaoine.
Fad a bh tae tran fhil n Athair Sen i Kaputir, thinig
snas agus gealas. Dhein Seosamh deisi beag ar lin an eitlein.
D'fhgamar sln ag r gcairde. Chaitheamar dul Mm Turkwell in airde
193

san eitlen beag seo; ar gach taobh dnn bh slibhte arda ag bualadh i
gcoinne na bhfuinneog gealI leis. Thnamar amach ar an ardchlr, ainm
eile ar an abhainn channa anois, an Suam, ach leanamar fs ar
theorainn Uganda. Bh glaise bhreise anseo, crainn ar dts agus nos m
manyatta ansin breis faraigh agus curadireachta; ar bharr an ardchlir
bh talamh bre ridh, feirmeacha mra le stoc agus curadireacht.
Thuirling an t-eitlen i gcngar an mhisin. Scaoileadh mise agus
Clotilde amach agus ar aghaidh leis dheas. Bh s ag bisteach go
trom agus an-fhuacht bist ann. N raibh d' adach breise agam ach an
dara line; d' alaos a chodladh chomh luath agus ab fhidir dom. Bhos
im' chnap codalta go headartha lma mhrach.
Ag an Aifreann i sipal gleoite na mban rialta nor ghuos ar
son uisce san fhsach ach go dtiocfadh fmhar flirseach de thoradh
uisce an bhaiste a dileadh chomh fiaI sin i gcaitheamh na Csca agus
go mbeadh an fsach faoi bhlth faraigh de thoradh na bist. Thugas
faoi deara go raibh polI i gceann de rotha ghluaisten an Athar Fintan a
bh le m bhreith leis agus ag dul dheas go hEldoret. Nuair a bh sin
deisithe ar aghaidh linn ar an mbthar mr tarra, rud n raibh taith
agam air le tr seachtaine. Nuair a chasamar isteach chun an stin mar
a rabhas le bualadh leis an Athair Pdraig Mac Crthaigh-a chaith
tamalI sa Daingean-seo isteach inr ndiaidh Pdraig ina volkswagon
bn n raibh bn a thuilIeadh ach dearg le pluda. Bh In cainteach
againn trir.
1 94

D'fhg Fintan sln againn beirt. Bheartaigh Pdraig m a

thabhairt go hEldama Ravine ar thuairise an Athar Samas Mag Craith a
bh ag teagase ereidimh agus Barla sa seoil anseo, mar a bh fad ag
teagase Laidine i gColiste Bhranainn. Bh an bthar mr againn n
gur ehasamar i leataoibh isteaeh sa sridbhaile ainnis fin; n dreaeh ar
aghaidh a bh an gluaisten ag dul aeh ag sleamhn c1iathnaeh gur
shroiseamar an misean. N raibh s ag bisteaeh a thuilleadh. Chuir
Samas filte romhainn. Thaispein s an misean dom-sipal mr
nua thgil, c10ehar le mn na Treaire Choreaigh a bh i bhfeighil
na seoile agus an ospidil a bh ann ehomh maith. Bh tae agus seanehas
againn sa ehloehar go dt gur theip an leietreaehas. Bheartaomar go
raghadh an trir againn go Mol, pariste Phdraig, l arna mhraeh
agus as sin go Nakuru do eheiliradh iubhaile rga an tsagairt a bh i
bhfeighil na hArdeaglaise, an Bioeire Ginearlta, Sen Cuinneagin.
Seiob Pdraig leis sinn go luath ar maidin, soir dheas go
. diehe shaibhir an tae agus an ehaif timpeall ar Kerieho. Bh meitheala
mra ag baili na mbileog tae i gc1iabha agus lonadh isteaeh i mla.
Bh na mlte aera glas leis na toir, agus anseo agus ansid ada daite na
mbailitheoir le feiseint mar sheoda ar ehlra glas. Isteaeh linn i mbaile
bre Kerieho. Bhuaileamar isteaeh in stn an Tae mar a raibh In
againn i mease na n-iarehoilneaeh a bh go lonmhar san stn. Bh an
l go geal grianmhar agus ehuamar faoi seth erainn mar ar thug mo
ehairde eur sos ar ehuid de eharaehtair na diehe, agus phlamar
imeaehta agus forbairt Mhaigh Nuad, iontais Chinia fhsaeh
1 95

Turcna go torthlacht an Ardchlir. Fuaireas tuairisc n mbeirt eile ar

an safari a bh acu tr uisce agus laitheach ag scaipeadh thas na Csca
, ar a dtrad d'ainneoin na ndeacrachta a bhuail leo. Ar aghaidh linn go
Baraka mar a raibh an Brthair Donnchadh agus beirt eile ag bainisti
modhfheirme de mhle acra leis an deoise. Bhuail sagart pariste anseo
liom a bh bacach de thoradh goirti i gc1uiche peile L 'le Pdraig.
Drt leis go rabhas fin bacach uair i Maigh Nuad de bharr cic sa ritn
i gc1uiche idir na mic linn agus an fhoireann agus chumas dinn
aerach mar gheall ar sin:
Lan ar an mbrid d
A thug dom an crsta
Ar uachtar mo ritn.
D' at mo chiotign ...
Bhaineamar amach Mol mar a raibh Pdraig ag obair. Bh
misean ansid le cig bliana fichead agus roinnt parist eascartha as.
s rud go raibh s seanbhunaithe bh beirt shagart de bhunadh na
hite sin i ndeoise Nakuru, na cad sagairt dchais. Thug an sagart
pariste lch cuireadh dom fanacht thar oche. Bh orainn a bheith ag an
gceiliradh hiubhaile i Nakuru roimhe sin. Bh tr fichid sagart ag
comhcheiliradh, trir gormach, beirt eile agus an tEaspag. Bh slua ban
rialta ann, breis agus a leath gorm, mar an gcanna le brithre. Ba de
chine Kikuyu a ln d raibh inr measc. D' fhoghlamaos a
mbeannacht-' Mkwega ' agus an freagra 'Nkwega. ' Tar is an Aifrinn
bhuaileas leis na sagairt go lir agus a ln ban rialta irinn. Thugas
1 96

cuireadh don easpag teacht ar r dtuairisc go Maigh Nuad. Bh rna

gorm an easpaig i measc na mban rialta a d' fhreastal orainn ag an
mbord. Nuair a dirt s Ii om gur Dorothea ab ainm di, drt li go raibh
dinn agam di sa Laidin agus im' theanga dhchais:
Dorothea/ Donum Dei
Deora D / Dra finig.
Bh s men oche sara rabhamar ar ais i Mol. D'itos ar an
mbeirt eile cpla l saor a bheith acu agus teacht go Nairobi liom l
ama mhrach. Ar mhaithe leis fin a dhanann an cat crnn. '
'

Ag dul dheas dinn ar maidin fuaramar radharc ar na

hArdin gheala thorthla lena dtithe mra agus ar na bothin leis na
gabhltais bheaga a ghabh leo. Chasamar ar dheis ar an mbthar go
Thika. Bhos fin im' threora as sin ar aghaidh. Stadamar le radharc a
fhil ar eas lainn a bh ina thu1ca le huisce donn faoi thaitneamh na
grine. Bh muintir an mhisin go lir gnthach. Thinig Nra chun an t
linn agus lamar an t-aifreann le chile. Cuireadh cir bdh orainn agus
socraodh go raghadh an bheirt eile ar aghaidh ga Teach Phdraig i
Nairobi. N rabhadar ach imithe nuair a chrith an spir le toimeach agus
splancanna. Bh dua acu a sprioc a bhaint amach. Bh tamall fada
comhr agam leis an tSir Benedicta a bh oilte ar shiciatracht chomh
maith le gnthleigheas. Bhuail an tAthair Duibhir d'Ord an Spioraid
Naoimh, Mhin a' Gh in iarthar Luimnigh, an treo. Bh an-aithne
agam ar a sheanphaiste, idir Teampall an Ghleanntin agus M
Thamhnach, diche at ln de sheanchas. Drt leis go rabhas ar
197

thuairise an rineeora Mossy Flavin ansid epla l sarar fhgas ire.

Bh s fin ln de sheanchas a bhaile d'ainneoin bheith daiehead igin
bliain ar na misin. N haon ionadh go bhfuil Monagea Road i Nairobi!
Fuaireas sob n tSr. Mire a bh ag dul go eruinni i Nairobi.
D'fhgas sln ag an geuallaeht bhromhar seo agus ansin le Mire nuair
a d'fhg s ag doras Theaeh Phdraig m. Seaehtain tar is dom filleadh
ar ais go hirinn thugas sob do bhanaltra a bh ag teaeht Bhaile tha
Cliath tar is agallamh a bheith aiei le hAontas Miseanta na hireann do
phost i Thika, ag danamh uanaoehta ar an tSir Mire! I mease na
sagart a bh ar saoire ghairid tar is na Csea i dTeaeh Phdraig bh
Dnall g Tuama a bh tagtha Kakuma i dtuaiseeart Thurena ar
gheallas d athair nuair a bhuaileas leis i M Thamnaeh sular fhgas go
mbuailfinn leis. Bh s seo ar mhenseoil Choliste osagin agus bh
ana-spis aige sa Ghaeilge. Thugas d dh leabhar bheaga a bh agam
An Blascaod a Bh

agus Donn B agus Dnta Ei/e. D'alaigh Samas

agus Pdraig amaeh ar fud na eathraeh liom ar feadh tamaill. Thugamar

turas ar Ospidal an Mater mar ar bhuaileas leis an tSir N lc a raibh
dearthir li sa mhenseoil liom, agus sir eile a bh i gColiste de lem'
dheirfir Eibhln. Tar is suipir i dTeaeh Phdraig bh ana-ehomhr
agam leis an Athair Antaine Bairad Mhaigh Eo, de shlioeht Rieeaird
agus oiread eolais aige ar bhaloideas Thurena agus a bh ar
bhaloideas Mhaigh Eo. Bh s le dul go Gaba, Institiid Tradaireaehta
agus Liotirge Aifriee Thoir le staidar a dhanamh ar dhehas, agus,
1 98

ina chs fin, Turcn na Crostaochta lena chinnti go mbeidh na

modhanna cu ag an meitheal at le dul ag baint an fhmhair at aibidh.
L ama mhrach mo l deireanach. Bh mo bheirt chompnach
ana-thuisceanach liom. Go dt an Msaem Nisinta linn ar dts.
Chuireas spis ar leith i roinn na dtreibheanna, sna huirlis ceo il, abair;
chonac cad seacht glas ceoil dchais n droma bre goma kuu leis
na Bajun go dt an ecoret n na cloign a chaitheann fir Thurcna. Bh
conablaigh agus plaoscanna rsa, 2-3 millin bliain shin a fuarthas i
dtochailt lastoir de Loch Turcna ar taispeint i roinn eile. Bh a ln
sagart agus misinir timpeall na hArdeaglaise agus an tsiopa leabhar.
Nor bhuaileamar leis an gCairdinal Otunga ach chualamar go leor
faoi; gur de chlann timpeall cad leanbh le taoiseach de threibh Kamba
. Go raibh ana-shuim aige san oideachas; go raibh s ag dul i ngleic
leis an athr a bh ag teacht, an cras oideachais ag teacht faoi riar an
stit. Bh dearcadh muinneach chur in il ag misinir irithe: 'NH
aon easpa feidhme n oibre orainn; mura mbeimid ag mineadh, beidh
obair nos tbhachta ar sil againn, fgairt an tsoiscil go dreach. '
D'irigh linn turas a thabhairt ar uaigh Edel Quinn (+ 1 962) i reilig Ord
an Spioraid Naoimh; ghuomar ag a huaigh agus ag an gcros a bh i
gcuimhne an Easpaig D Sheanachin ina cngar. Deir muintir Nairobi,
mar gur cuireadh ansin ar dts : 'T a fheoil againne, ach t a chnmha
sa Nigir. ' Thugamar turas ar eaglais bhre Ord an Spioraid Naoimh
agus ansin ar a sc oil chiliil. Bh na dalta ar saoire. Chuir an tAthair
Brolchin filte i nGaeilge romhainn; thug tae dinn agus thaispein
1 99

euid d' iseanna bretha na seoile dinn. Fuair a ln de ehinnir na tre

oideaehas sa seoil seo. Chaith an tAthair Ruair Conehir n
nDaingean, beannaeht D leis, a fuair bs g roinnt bhlianta shin,
blianta ag mineadh inti.
Tar is lin ehuamar amaeh go bruaehbhaile Karen mar a
bhfuil pariste eile ag sagairt an Spioraid Naoimh. T euid den diehe i
geroeha na treibhe Masai. Dirt an sagart pariste linn go geaitheann s
deoeh a l ar dts nuair thann s ehueu, gur 'tisee deoeh na seal
aeu. ' An deoeh a bhonn i geeist n bainne agus fuil ehamaill measetha
leis. Bh imn air an ehad uair aige l aeh nor ehuir s isteaeh n
amaeh air, a dirt s, agus go raibh s bre lidir. Bh cloehar leis
ansid i Karen agus aithne agam ar ehuid d geuallaeht sa bhaile. Bh
sir g, Mirad tagtha ann le eoicos. Bh an t-dh li saoire bheag a
bheith aiei ehomh luath sin agus ag eur a ereathadh eultrtha di.
Nuair a dh'filleamar trthnna bh seaipeadh na mionan ag
dul ar na misinir i dTeaeh Phdraig le bheith i mbun a ndualgas ar an
Satham. D'fhan Sen agus Pdraig, agus go deimhin an tAthair Toms
ehomh maith, faram go dt gur imos uathu isteaeh thar fl an aerphoirt.
Bh nos m uaignis ormsa n orthusan agus m ag searadh go buan is
deha leis na eairde seo go lir a bh ehomh eabharthaeh agus ehomh
filteaeh sin liom. D'fhg m'eitlen ar 1 1 .40p.m. agus d'ainneoin
bhagairt stailee ag BEA bhaineas amaeh Baile tha Cliath ar 1 1 .50a.m.
ar an Satham in am do sheanmir a thabhairt i mBr na nDise ag igse
na Mighe l ama mhraeh. Sln is cad n dtaohh seo uaim!
200

Caibidil 18
Spacla agus Fear Glanta Mhuca, Lannta
Sbectols a'r 'Carthwr Moch' Dysgedig
Pdraig Fiannachta agus Hefin Wyn

Thug beirt Bhreatnach turas orm dh bhliain

shin. Nia le seanchara

dom, Waldo Williams, de Chumann na gCarad, file Breatnach

Phenfro, ab ea Teifryn duine acu agus cara leis sid an duine eile,
dar leabhair ar Waldo, Hefin Wyn. Thnadar ar a rothair 'on
Daingean d'aon ghn chun bualadh liom mar go rabhadar ag tabhairt
turais ar dhaoine agus ar iteanna inar chaith, n lenar chaith, Waldo
tamal!. Fuaireas caibidil den leabhar le teacht sa phost nos dana. Sa
chaibidil sin t cur sos ar an turas a thug an bheirt orm sa Dseart sa
Daingean. T sin i dtosach na caibidle. Tugaim an tacs Breatnaise gan
cheart ach cuirim mo cheartuithe ar an bhar san aistrichn fin
agus an insint sa tacs idir libn.

Bhomar mrlach as go raibh aon aistear amhin curtha dnn againn.

Bh' s againn gurb r gcad sprioc teacht ar oifig Bhord Filte agus
glacadh leis n raibh s dnta don l, chun listn a shocr agus leanint
orainn ag lorg Phdraig D Fhiannachta-lena ainm ceart Gaeilge a
thabhairt ar Patrick Fenton. Ba dheas mar a bheannaigh an bheirt bhan
laistiar den chuntar dinn. Ba lir n gcad nimeat n beadh aon rud
201

iomarcach dibh a dhanamh chun a chinnti go mbeadh r dtamall ar

an mbaile sochma ssil. Bh beagn cur i gcill eadrainn.
Mholamar a n-oifig fhairsing go hard na spire agus an rogha mr de
leabhair de chaighden tuisceanach a gcuirfeadh cuairteoir fiosrach
spis iontu. B' a bh le r againn go gcaithfunis filleadh ars ar maidin
l ama mhrach lenr n-airgead a chaitheamh. 'Timidne ag danamh r
ndchill' d'fhreagair an bheirt leis an mblas binn taitneamhach at ina
chuid mhr thairringteach de chomhr na nGael. Nor mhr iad a
mholadh leis as ucht Gaeilge a labhairt lena chile nuair a bhomar beirt
ag labhairt Breatnaise os a gcomhair. Ach a dradar n raibh a ngreim
ar an nGaeilge chomh foirfe sin ar fado Ach bhomar i limistir a bh
aithint ina Ghaeltacht mar a raibh tosach thabhairt don dteanga
dhchais mar n raibh s riamh gan a bheith labhairt ar a laghad ag
roinnt teaghlach ann ghlin go glin. Chonacamar leis go raibh roinnt
gnnna ag tabhairt it shoilir don teanga ina bhfgra. Bh an rialtas
tar is roinnt cimeanna a thgaint d'fhonn a neart agus a hsid a
spreagadh. Go raibh gach rath ar a n-iarrachta agus ar a ndograis arsa
slnne.
Le dana is an t-ainm Gaeilge, An Daingean, is g a sid go
hoifigiil in it an ainm Barla Dingle. Faoin dtuaith mrthimpeall n
raibh aon n i gcoinne glacadh leis na hainmneacha Gaeilge amhin ach
bh eagla ar fhormhr mhuintir an bhaile go mbeadh a leithid de bheart
ina bhuille trom in aghaidh na turasireachta. Cinneadh ansin go
mbeadh An Daingean mar ainm Gaeilge oifigiil agus Dingle mar ainm
202

Barla oifigiil. B' an toradh a bh ar sin n iarracht le scuab pint an

t-ainm Barla ar chomhartha a serios.
Bh iompar an bheirt fhilteoir agus iad dr gceisti i dtaobh a raibh
uainn maidir le listn an-ifeachtach. ' it chompordach cngarach
d' it chnaithe Phdraig D Fhiannachta' arsa sinne, 'sin uile. ' Bh
aithne acu ar 'Dr. Fenton' agus bh fhios acu go raibh cna air in aice
leis an eaglais. Bh dealramh ag teacht ar ruda ag deireadh an Iae. N
rabhadar i bhfad ag fil ite dinn i Srid Eoin a mbeadh ar chumas an
inara a thaispaint dinn conas teagmhi1 le Dr. Fenton agus teacht ar
an eaglais, a dirt an bheirt. Taispenadh dinn go soilir conas teacht
ar an listn.
Bh rud beag amhin eile le pl. Nuair a cuireadh ceist orainn an
raibh aon rud eile a dh'fhadfaids fin a dhanamh dinne,
d'fhreagraos gan dabht go raibh g agam le peidhre spac1a, mar go
rabhas tar is mo chinn fin a fhgaint sa traein go Corcaigh an mhaidin
sin gan a mhni canathaobh gur chuamar go dt an chathair sin ar aon
chor. Thugas leid go mb' fhidir go mbeadh peidhre n dh sa bhosca
do nithe caillte a bh in it igin acu is dcha. N folir n go rabhadar
tar is dileil le ceisteanna nos ionta roimhe sin mar gan an dara
smaoineamh b' shid bosca na nithe caillte agus rogha maith de spac1a
a fuarthas caillte ann. Fuaireas saorchead peidhre a d' oir dom a roghn
agus nuair nr fhadas rogha dhanamh idir dh pheidhre ar leith
dradh liom iad araon a bhreith liom. Bh s tbhachtach go
bhfachfaids go slachtmhar ar mo shrn chomh maith le go mbeadh ar
203

mo chumas ruda a fheiscint trothu. ' Gore ma mille, mille, mahagata'

arsa mise agus m ag tnth leis go dtuigfids go rabhas ag iarraidh a r
'gura mle maith agat d bharr,' ina dteanga fin.
Shroiseamar an listn tar is go leor cuardaigh agus go deimhin bh
an t-inir ag an ndoras ullamh inr gcomhair go lch. Go deimhin n
raibh seisean i bhfad ag riteach chupn caif dinn agus ag cur spise
inr dturas san am canna. Mhnomar gur theastaigh uainn bualadh le
Dr. Fenton mar go raibh fhios againn gur chaith s tamall d shaol i
gCoimr agus gur chara d' fhile ciliil, uncail do dhuine againn; go
rabhamar ag iarraidh a bheith ar a thir sid ar rothar faoi mar a bhodh
seisean ag taisteal ar fud ireann ar a rothar. Bh ana-mheas ag Maurice
O'Connor ar Patrick Fenton agus ana-eolach ar an saothar mr a bh
danta aige mar shagart agus mar scolire. Dramar gurb a theastaigh
uainn n teagmhil leis ag sil le glaoch air l ama mhrach len a
fheiscint.
Treoraodh sinn go dt r seomra codalta. N rabhas rbhuoch faoin
am sin gurb an seomra b' airde sa tigh a tugadh dinn mar go raibh
tuirse uile an Iae iompar ag mo chosa. Bh s beartaithe agam sneadh
siar ar feadh tamailln, ciothfholcadh a bheith agaIn agus tigh bdh
scil a fhil le suipar a fhil n, m' thaobhsa de, bricfeasta. Nuair a
bh mo shile dnta agus m ag cuimhneamh ar m ag ithe bile bhlasta
i gceann de na tithe bdh, bhuail an fn ar an bhfalla. Thnag chugam
fin nuair a chuala glr Mr. O'Connor r Iiom go raibh Patrick Fenton
ar an lne. Bheannaos d go bromhar r: ' amach leat . ag glanadh
204

amach na muca' agus chuala gire gro ar an taobh eile den lne. Dirt
s go mbeadh thas air labhairt faoi Waldo agus b' deireadh na cainte
n gur socraodh go raghaimis ar a thuairisc faoi cheann dh uair a'
chloig.
Chanas le hthas sa chiothfho1cadh nuair a chuir sobal gallna an
ruaig ar mo thuirse. s rud go raibh an d rothar seolta isteach trd an
gcistin le cur i mbothn sa chls laistiar n raibh aon gh le dul trd an
gcrsa canna ars. N raibh aon phrinn le haon rud a dhanamh faoi
dheifir. Nor gh glaoch ar Dr. Fenton chomh poncil sin. Nor gh
deabhadh leis an mbile bdh. In iarthar na hireann a bhomar tar is
an tsaoil agus bh amrach fs ann munar leor a raibh den l ann chun a
raibh romhainn a chomhlonadh.
Maidir leis an mbile bdh, cruthaodh ars nach toirt a mbonn ar
an bplta is tbhachtach ach a chumas gach mian a shsamh. Bnas
mealltach domhsa a b'ea an mhilseog de chste tortha a lean an
mhairteoil lena luibheanna bretha, fad a bh Teifryn, mar ba ghnth leis
ag tabhairt faoi bhreac le hire na farraige. Uisce ab ea mo rogha d le
heagla go gcuirfeadh fon dearg n fon geal isteach ar mo chumas
fanacht im' dhiseacht agus an comhr luachmhar le Pdraig a
thuiscint.
Norbh aon dua teacht ar Eaglais Naomh Muire. Taobh li, ar an
lthair channa, i bhfoirgneamh a bh chomh maorga canna, bh cna
ar Phdraig Fiannachta. Ach bh rogha doirse ann agus nor thugas
aird chruinn ar an treoir a fuaireas ar an bhfn nos luaithe faoi ar c acu
205

dobh ba cheart dom bualadh. Chonac solas lag i seomra in aice dorais
acu agus bheartaos bualadh air sin agus an c10g a bhualadh chomh
maith. Dheineas amhlaidh ars agus nuair n feaca an doras ag oscailt
tar is seasamh ansid tamall, agus doircheacht na hoche ag teacht
anuas orainn thuigeamar, b'fhidir, go raibh s fgtha rdhanach
againn; gur dcha go raibh an iomad ama caite againn i mbun r mbile,
gan aird a thabhairt ar an am; go mbeadh s nos ciallmhaire filleadh
mai din amrach.
Ach nuair a bhomar ar t dul trd an ngeata chualamar guth laistiar
dnn agus ansid bh an duine uasal ceithre bliana agus ceithre fichid tar
is bacadal lena dh mhaide chomh fada leis an bpromhdhoras; bh san
dnta ach gan a bheith faoi ghlas agus d n-osc1imis de rir na
treorach a tugadh dinn roimhe sin, bheadh an doras go seomra
Phdraig ar dheis feicthe againn. Chaitheamar r leithscal a ghabhil
faoinr ndearmad agus sinn leanint go dtna sheomra suite mar ar
thgamar ceann de leabhar mr fhilocht Ghaeilge ar an mbord.
B'iontach linn a chlos ag labhairt Breatnaise go lofa, agus ar ndigh,
nor mhr ceist a chur air faoi ghlanadh cr na muco
' Sea, agus m fiche bliain i 1 947 bhos faoi chram an Athar D Nill
i Llanbedr. Bhos oiliint le bheith im' shagart, agus m bhos le
feidhmi i gCoimr, chaithfinn, ar ndigh, an Bhreatnais a fhoghlaim
[Ag ullmh do scolireacht taistil sa lann Ceilteach a bhos] . Socraodh
go raghainn ag obair ar fheirm den ainm Lowtre i gcngar Llanybydder
agus bhos ag rothaocht ansid gach l ar feadh s seachtaine. Ceann de
206

na cad chraim a fuaireas ab ea 'glanadh amach s na muca' agus bh

'faobhar a chur ar chorrn' ina chram buan eile. Tar is m a oirni
im' shagart chaitheas tamall ag obair i Llyn agus ansin in Aberhonddu
agus i Hwlffordd sarar fhilleas ar irinn i 1 959 go Coliste Mhaigh
Nuad. Is cuimhin liom freastal ar an Eisteddfod Nisinta i gCaemarfon
agus i bPen-y-Bont ar Ogwr. Thosnaos ag cur spise i bhfilocht Waldo
Williams nuair a chuala go raibh tarma prosnachta danta aige toisc
dilt cin incom a dhol. D'fhoghlamaos nos m mar gheall air agus
thugas cuireadh d lachtireacht ar feadh tamaill i mBreatnais do mo
mhic linn. Bh s ar a shuaimhneas leis an bhfoireann agus dhiltaigh
s aon ocaocht a ghlacadh ar son a shaothair. Ina ionad san bhain s
feidhm as an gcaoi a bh aige freastal ar lachta Gaeilge chun a ghreim
ar an dteanga a fheabhs agus breis a fhoghlaim faoina stair agus a
litrocht. Mheasas gur dhuine leathanaigeanta muinteartha prionsablta
. '
N raibh aon teora lena raibh le r aige agus tuigeadh dinn gur bhain
Waldo tairbhe as muintearas agus lofacht theanga a theaghlaigh agus
ag pl leis an nGaeilge.
'Ba chainteoir Gaeilge mo thuismitheoir ach ba dhuine de dhrag
c1ainne mo mhthair chronna [Bh drag c1ainne uirthi.] agus gan aon
Bharla aici. Chaitheas a ln ama ina teannta. Ba cheoltir agus
rinceoir maithe mo mhuintir san am d ina raibh rinc ag na
crosbhithre coitianta. Chuaigh m'athair cronna go Meirice agus
bhuaigh s comrtas tbhachtach rince ansid. Toisc go raibh fonn
207

chornh mr SIn ar Waldo an Ghaeilge a fhoghlaim shocraos go

gcaithfeadh s s seachtaine ar thinten mo dheirfar, Mire N
Mhurch, anseo i gcngar an Daingin. N raibh aon tsil aici le haon
ocaocht a fhil as caoi a thabhairt do Waldo an teanga a chlos agus
isteacht li labhairt go ndrtha.
De rir dealraimh ag deireadh a tharma bheartaigh Waldo iarracht a
dhanamh ar Ghaeilge a labhairt ar aonach an bhaile an uair d nuair a
bhodh na caoirigh ar an tsrid agus na muca agus na hainmhithe eile i
bpirc sa chomharsanacht. Chonaic Waldo cornharsa lem' dheirfir i
gcomharsanacht Cheann Slibhe agus bheannaigh di i nGaeilge agus
d'fhreagair s r n raibh aon Ghaeilge aici. ' Sea, sea, ' ar s 'an fada
at cna ort anseo, ms ea ?' 'Cig bliana is daichead,' ar s. 'Bhueil,
bhueil' arsa Waldo agus ag gir 'nlimse im' chna ach s seachtaine
anseo agus tim ag labhairt Gaeilge cheana fin. "
Bh s ag dul i ndana agus d'ainneoin a raibh le r ag Pdraig bh an
leaba ag glaoch agus bh orainn breith ar an mbus go luath ar mai din l
ama mhrach. D'fhiafraos de go faiteach an bhfadfainn filleadh go
luath roirnh a naoi a chlog ar maidin lena phictir a thgaint mar go
raibh dearmad danta agatn ar mo cheamara n b' fhidir a chailliint
sa tranglam a bh againn nos luaithe sa l. Chuir s in il go mbeadh s
ina oifig i roinn eile den fhoirgneamh faoin am sin. Mar sin a bh agus
tar is dinn bricfeasta a chaitheamh a ritigh beirt oirthear na hEorpa
a bh fostaithe ag Mr. O'Connor, bhomar in oifig an Mhonsneora
Pdraig Fiannachta agus eisean ag a romhaire ag ceart prfa de
208

leabhar Gaeilge eile a bh eagr aige. 'Is g' ar s ' a bheith cramach
faoi na simhithe n d'fhadfa an chiall a mhalart' mar a tharla i
dteideal leabhair eile a bh lena ais.
B'fhurasta a chreidiint go mbeadh meas ag Waldo ar uileolach d
leithid a chrom i 1 962 ar an mBobla a aistri go Gaeilge n nGrigis
[agus n Eabhrais] bhunaidh, ag tosn le Leabhar Dhainil mar gurbh
ba dheacra, agus an gn a chur i gcrch i 1981 nuair a foilsodh An
Bobla Naofa.

San am canna chaith s cig bliana dag ag obair ar

Fhoc1ir na Sean- agus na Men-Ghaeilge, chomh maith le Clr

Lmhscrbhinn Gaeilge Mhaigh Nuad a sholthar agus a ln imleabhar
d fhilocht fin a fhoilsi. Roimh imeacht dinn chaith s an scal seo
leanas a insint i dtaobh Waldo: 'Agus suite chun boird le scolir
Ollscoil Mhaigh Nuad; cuireadh ceist air, i lr pl thuisceanaigh, cad
an rud is m gur thg s ceann de in irinn. Tar is tamall ciinis, agus
sil le riteas gar uaidh a bheadh ina ard meanman don chomhluadar
d'fhreagair Waldo ' brown bread. Agus bh Waldo dirre mar bh an
'

fhonn air a fhoghlaim conas arn t a dhanamh [rud a dhein.]. '

Nor mhr sln a fhgil ag Easpag Liam Morgan na Gaeilge a bh
bhairn ina ghlantir crite muc agus ina fhear faobhair a chur ar
chorrin. Bhain s feidhm as a neart agus as a fhuinneamh chun oibre
agus as a irim ghar chun a ln a chur i gcrch ar mhaithe leis an
nGaeilge. Bh deabhadh orainn breith ar an mbus a bh le sinn a iompar
chomh fada le Ros Lir faoi dheireadh an Iae. N raibh an t-am againn
chun labhairt mar ba ghnth leis an ngaimeoir a mhair tamall i
209

ngleannta dheisceart Choimr agus n raibh a aiceann san caillte aige.

Bh fhios aige conas freagra a thabhairt ar na focail 'Allright but. Bh
'

orainn glaoch isteach go hobann go Bord Filte le buochas a bhreith

leis na mn ar son a gcineltachta agus ceist a chur an bhfadfainn
iasacht dh pheidhre spac1a a bheith agam go dt go dtiocfainn ar ais
'on Daingean. 'N haon dua san, agus go n-ir an bthar libh agus
beannacht D ar bhur dturas' a dh'fhreagraodar.
Thugas turas gearr ar an gcgaslann bal dorais agus d'fhreastal
poiticir oirthear Eorpa orro i mBarla briste. N folir n gur iarracht
chruaidh a bheidh ag muintir na hite a dteanga a sid ag
siopadireacht as seo amach agus eacnamaocht na Gaeltachta, dla
gach rigiin eile, ag iomaocht faoin ns allraigh a fhost chun na
poist sin n fuiltear ag tuilleamh go leor astu, dar le haos g na hite a
bhfuil crsa ollscoile danta acu agus sil acu le breis aitheantais d
ndintiir.
P scal , faoi cheann cpla nimeat ag stad an bhus bh Teifryn ag
cur agallaimh ar bhean n leithinis, gaol i bhfad amach do Phdraig.
Sea, bh drag clainne ar a mhthair chronna. Bh s seo leis ar an
mbthar go Tr L ach, marab ionann is sinne, n bheadh s ag dul nos
faide mar go mbeadh s ag fil cir leighis do chnmh a droma in
ospidal ansid. An rud is m ar chuireamarna spis ann ab ea a
dheacra a bheadh s rothaocht go Tr L ar an gcngar mar gur
chuireamar san ireamh an bhfadfaimis sin a dhanamh ar mai din go
moch agus ansin breith ar an mbus i dTr L.
210

Dnall Mac Amhlaigh (1926-1 989)

agus Gaeilge na hOibre
Liam Prt

B 'fhidir nach bhar suntais ar bith nach luaitear an t-ainm Dnall

Mac Amhlaigh n ainm a aistritheora Valentin Iremonger i leabhar mr
Tim Pat Coogan ar an diaspora, Wherever Green is Worn. Chun a
cheart a thabhairt do Tim Pat, fach, luaitear Patrick McGill agus a
chlasaic Children of the Dead End agus scal na Tattie Hokers. 91
Baineann saothar McGill le r at breis is trocha bliain nos luaithe n
cuntas Mhic Amhlaigh a gcuireann Saol Saighdira ts leis sa bhliain
1 948, bodh gur sa bhliain 1 962 a thinig an leabhar sin n
gClchomhar Tta., dh bhliain nos dana n an saothar is buaine go
seasann a ainm leis, Dialann Deora.
Fuair Dnall Mac Amhlaigh bs tr bliana is fiche shin (1 989) agus
gan ach 62 bliana d' aois. NH aon l d gcuimhneof air n go
mbuailfeadh fonn goil t leis an saghas gr ionadachta agmaiseach sin
a mhothatear scait do dhuine ar leith. Seo duine a bh daonna,
macnta, Gaelach, diste, misniil, mchaileach, cathil, croil, dlis,
bocht, fi amhin-agus ina ealaontir thar aon chilocht eile acu!
Nach mbeife ag iarraidh a bheith i do Dhnall Mac Amhlaigh t fin!

91

Lch 240, Tim Pat Coogan, Wherever Green is Worn, Hutchinson, Londain, 2000.

21 1

Is tr Fishguard a thinig Dnall abhaile ar shaoire na Nollag sa bhliain

1 952, dh bhliain tar is d dul ar imirce, agus an tuairisc seo aige ar a
athair92, a rugadh i Luimneach:
'Fuair m an traein go Fishguard Stisin Templemead trthnna. Sa
stisin canna seo a thinig m'athair den traein i 1 9 1 5 ar a bhealach go
dt an Fhrainc, fin agus na mlte de scoracha na Mumhan a liostil
sna Munsters le troid ar son saoirse na 'small nations'. Thinig s
abhaile cig bliana ina dhiaidh sin, nuair a bh ciall cheannaigh aige,
gur throid s ar son small nation eile-ire.'
Mar a darfadh duine i dtaobh Dhnaill, bh na dintiir cearta aige
thaobh athar de! 93
Gaeilge na hOibre

Is dcha go dtagann athr ar r rogha scrbhneoir le himeacht

aimsire, ach le tamall maith anois is Dnall Mac Amhlaigh mo rogha
sa scrbhneoir Gaeilge-an Cadhnach fin curtha den bpirc aige
tamall! T an salann goirt daonna ins gach focal dr bhreac s riamh.
F oela de rinn spide, de rinn piocide, is ea an uile fhocal dr bhreac s.
92 DD, leh 63 .
93 Is aIt euimsitheaeh Mhirn Nie Eoin, 'An Serbhneoir agus an Imiree igeantaeh:
Serd ar Shaothar Cruthaitheaeh Dhnaill Mhic Amhlaigh' in Oghma 2 -lgh. 921 04-- eag. Mureh, Cearil, Mag Shamhrin, 1 990, (Foilseaehin Oghma, 3 8
Faiehe Steaeh Piln, Baile Dill, B. .C., 1 3), an euntas i s iomline i s eol don
serbhneoir seo ar shaothar Dhnaill Mhie Amhlaigh. Faeh freisin 1983-2002
Beathaisnis (N Mhureh/ Breathnaeh), 2003).

212

T sfach na rmhainne sa lmh a chuireann na focIa Gaeilge ag obair

go domhain san ithir Ghallda a chailleann an galldachas lena bhfuil de
chomhluadar Gaelach thart ar na sconsa at nglanadh chun bealaigh,
thart ar na draenacha, na lintir agus na trins at dtochailt n
lonadh.
Gaeilge oibre seo aige. Gaeilge shaibhir dhaonna. T feidhm leis an
nGaeilge seo n ionann agus Gaeilge na ngramadir agus na
gcanineolaithe fi atnhin: n mr an cro a bheith ann i dteannta an
chumais agus an tsaineolais. Agus t an sainchumas Gaeilge ann.
N leor an t-aistrichn d fheabhas an t-aistrichn. N leor na leabhair
tarmaochta nuair at uige na teanga cheal saothraithe.
Mhagh Liz Droma ar an gcIr raidi Miriam Meets le gairid gur
fhoghlaim s an Ghaelainn cheart dhchasach na cara Mire Mhac an
tSaoi. Ba bheag a meas araon, dar li, ar 'Ghaeilge na leabhar' . Sard
deirimse fhin, mar scrbhneoir cruthaitheach go hirithe, nach n
aontam leis an tir eileloiscneach seo ar chanint agus ar fhoirfeacht
canna a bheith san fhoghlaimeoir, mar n danfaidh san den
fhoghlaimeoir, ar an gcuid is fearr de, ach aithriseoir! Bh an t-dh
dearg le Mire Mhac an tSaoi agus an cumas ar leith inti canint Dhn
Chaoin a thabhairt li ar shl ndrtha. Agus, a chonch san uirthi agus
ar gach duine go n-ironn arnhlaidh leo ina rogha canint! An mbeinn
in ad li ina thaobh? Nach maise agus coisreacan ar litrocht nua na
Gaeilge a saothar lainn ealaonta? Ach, n lochtamis Gaeilge na
213

leabhar ar chuntar gur cuid de Ghaeilge na hoibre . N Gaeilge an

aistrichin n Gaeilge na leabhar n Gaeilge na canna, gan forbairt
thairis sin, a bheadh uaimse ach Gaeilge na hoibre.
N mr an teanga a chur ag obair aisti fhin. Agus danann Mac
Amhlaigh strus agus teannadh agus teannts ilimh na hoibre a chur ar
an teanga channa sa bhreis ar a liofacht lidir Chnoc na Carra.
N leor an tsamhlaocht mura bhfuil macntacht na hoibre mar shaoiste
agus mar mhaor oibreachais ag glaoch na samhlaochta chun gnmh. Sin
samhlaocht Mhic Amhlaigh. Is Dnall an Ghaeltacht i mbun a cuid
oibre, faoi mar a chuirfeadh an Direnach ag obair ar a ghiodn
cathrach fin , d mba fhear spide, seachas sttseirbhseach, go
frinneach :
NH a ghiodn ag neach
Le rmhar cheart;
NH an ag ceo I ar chraobh d,
N sruthn ag crnn
Go caoin d94
Gaeltacht Shasanach agus Gaeltacht oibre agus Gaeltacht
neamhleisciil. Gaeltacht shaibhir a chothatear l go l le focla a
riarann gach cs d dtagann i gceist. Caithfidh an teanga seasamh ar a
son fin i dtimpeallacht Dhnaill. Tg, mar shampla, an dara habairt
94 Giodn (geadn ag Dnaill! ) n allotment.
Fach 'r R Dhearil', 1ch. 80, Mirtn Direin: Dnta 1939-1979, An
Clchomhar Tta., 1 980 (eag.) Eoghan hAnluain.

214

den sliocht dh abairt seo, a leanann an mnichn beag i bhfocail

Dhnaill faoi Niocls95 :
'Thinig a dheirfir ansin ar maidin agus d'iarr s orm bheith i mo
chomrda ag Niocls, mar gur mheas s go gcuirfinn ar bhealach a
leasa . Is is mide go mr go gcuirfidh m ina shu ar a thin (ar a
gheadn, fara Dnaill!) ar an urlr mura dtuga s beaginn
suaimhnis dom' .
Is ar an leagan cainte a bhfuil lne faoi ba mhaith liom aird a
tharraingt. B 'fhidir go bhfuil mthuiscint orm ina leith, ach measaim
gur malairt an leagain 'n mide ' (it is doubtful) at i gceist. Ms ea, is
saibhreas annamh Gaeilge at i mbeocht na cainte sin. N chuimstear
an leagan deimhneach sin 'is mide' sa mid Gaeilge a d'irigh liomsa
a fhoghlaim go dt anois. Is saibhri mr dar liom ach beidh eolas
thairis sin ag litheoir na haiste seo ar fhoins eile ina bhfuil an nath
irithe sin i gcl a ghlaice ag an nGaeilgeoir.
Cro agus Fearlacht

Sampla maith de chro agus d'fhearlacht mhacnta Mhic Amhlaigh

is ea an cpla abairt seo a leanas as an rscal Deoraithe (lgh. 1 0- 1 1 :
95 Ar lch 1 2 de Dialann Deora, (An Clchomhar Tta., 1 960), deirtear faoi Nioc1s :
'N bheadh s san it seo ar chor ar bith marach go bhfuil a dheirfir ina sir san
ospidal, agus thug s anall as irinn le nach mbrisfeadh an scaibhtirn cro a
mhthar amach is amach' .

215

An Clchomhar Tta.,1 986). Is lir gur pearsa an-ghairid do phearsa

dhialanna na deoraochta an Niall Conaill at ag caint anseo. Pl ar
ghaisce chun troda Phete Willie le hais na bhFaoitn sa Philadelphia
Bar i gcathair na Gaillimhe agus iad ag fanacht le traein Bhaile tha
Cliath le dul go Sasana, at i gcaint Nill D Chonaill: .
'Nr bheag a gcumha i ndiaidh an bhaile, a dirt Niall ina intinn fin,
n cn chaoi gur ar rud chomh mthrthil a bheadh aon duine ag caint
agus ag fgil sln lena thr dhchais? Ba gheall le dream iad,
chonacthas do Niall, a bheadh dall ar an gcinniint, n raibh a samhail
aige ach trir a bheadh ag imirt c1uiche crta maidin a gcrochta agus
gan bheann ar a mbs acu le mid a saint chun na himeartha. Agus m
ba bean an fuir rua an bhean bhocht a raibh cuma chaointe uirthi
cheana cad chuige nach ina cuideachta a chaithfeadh s an beagn ama
a bh fgtha acu le chile in it a bheith ag sr mar seo le lucht
c1ampair?'
N h bean Phete Willie amhin is cs do Mhac Amhlaigh, fach, mar a
lironn an machnamh a spreagann 'seanfuear as an gCladach', Moose
Connolly, ann. Fear seo a chastar d i mBrize Norton agus fear a
bhfuil cuid mhaith de thrithocht gharbh Phete Willie agus a leithid
insamhlaithe leis96 :
'Casadh seanfuear as an gCladach dom istigh sa cheaintn sa champa.
Moose Connolly a thugas siad air, agus fearacht go leor eile de na
seanbhuachaill at ag Higgs & Hill anseo, nH s ach ag caitheamh an
96

DD, lch 52.

216

ama go dtaga an Nollaig agus beidh s ag dul ar ais chuig a scailp fin i
Londain. Is mr an dol trua na seandaoine canna agus iad ag
caitheamh laethanta deiridh a saoil ag dul champa go campa agus
sheomra go seomra agus gan duine n deora lena gcaoineadh nuair a
gheobhas siad bs uaigneach i seanlistn brocach igin. D'oibrigh siad
agus d'l siad agus throid siad chns a bhodar in ann, agus anois nuair
at a r gar do bheith thart nl le danamh acu ach a gcnmha a shneadh
i gcinne igin, a n-adan a iomp le balla agus fanacht leis an mbs. '
Trchtfar ar an bhfocal 'pinsire' ar ball, focal nach n-sidtear, is
cosil, nuair is fios ainm (n leasainm) agus sloinne an tseanduine at
faoi thrcht.
Turas na Circe go hAlbain

dar turgnamhach ab ea Dnall, mar a lironn an stH bhachtil,

chro-adrom, lucharpnach in Schnitzer S97, n ionann i gcna agus
an Niall Conaill a casadh orainn ar ball in Deoraithe.
Sa chuid seo de scal Schnitzer, cortar teoiric faoin gceist
chonspideach, dar le trchtaireachta 'lannta' na mr-dar
Meiricenach agus eile, cn fth nr chuir SChnitzer, le linn d bheith i
mBaile tha Cliath, an turas bus tr huaire an chloig air fin go dt a it
dhchais? Bh s lonnaithe i mBaile tha Cliath i bhfogas don mbaile
an bhliain spadhril irithe seo d shaol: cn fth nr dhein s 'sap a
97 1gh 75-6: An C1chomhar Tta., 1 974.

217

thabhairt sos faoina dhiche fin', Cirt D Mhaoldomhnaigh n an

Gleann Beag.
Is teoiric is suim dinn anseo teoiric Rmhinic D Dhiardin (aUas
Dominic Rordin-b'fhidir!-scrbhneoir agus iriseoir de chuid na
haimsire sin, go hirithe ar chrsa raidi agus teilifse, agus fear a fuair
bs go hg.):
'Is a deireann Rmhinic gur theastaigh Schnitzer dul sos abhaile go
Cirt D Mhaoldomhnaigh agus nach amhin gur theastaigh ach go
mbodh s ar intinn aige a dhanamh gach uile l beo d raibh s i
mBaile tha Cliath. Card a bhac ar a dhanamh mar sin, an cheist a
chuireamar ar Diardin:
'Turas na circe go hAlbain' , an freagra a thug s dinn agus d' inis an
sciln beag seo a leanas dinn:
Nuair a chuirtear na cearca faoi ghlas istigh ina gcr d'oche bonn siad
ag agallach le chile sula dtiteann siad ina gcodladh agus is a bhonn
siad ag r lena chile n'Amrach faoina bheith sln rachaimid go hAlbain.
Tr dheas agus n rabhamar ann riamh cheana.
Go hAlbain linn ar maidin amrach mar sin! '
Agus ar maidin nuair a ligtear amach as an gcr iad bonn siad ln ag
brath ar an aistear a chur dobh go hAlbain ach'Piocfaimid cpla grinne coirce ar dts
i dtreo is go mbeimid neartaithe
f choinne an bhealaigh,' a deir siad.
218

Agus n tisce cpla grinne coirce ina madal acu n deir siad lena
chile go bpiocfa siad cpla grinne eile sula n-imeoidh siad; agus de
rir mar a bhonn siad ag ir sch bonn an fonn taistil dtrigean.
Ansin in am nin cuimhnonn siad orthu fin agus deir siad' n dheachamar go hAlbain ina dhiaidh sin
agus t s rmhall sa l anois.
Ach amrach faoina bheith sln rachaimid ann gan teip.
Go moch ar maidin buailfimid bthar. '
Ba a fhearacht sin ag Schnitzer dar le Rmhinic ach gurbh an t-l
agus an comhluadar a bh choinneil seisean ar ancaire agus n grinn
coirce. Ba mhinic a bh s socraithe ina intinn ag Schnitzer filleadh ar
an nGleann Beag ach nor dhich an Chisc ar an Luan n casta
ragama igin eile air a mheallfadh isteach le haghaidh deoch agus ba
shin sln beo lena chuairt ar an mbaile. Agus faoin am ar irigh s as an
gcomhluadar uile i ndeireadh bire bh oiread de dhrochbhail air agus
nach bhfadfadh s dul in it ar bith.
-Darfaidh r gcairde, an lucht baloidis, gurb at sa chlasaic
ghleoite de sciln sin na circe i mbun a haistir go hAlbain n a leithid
seo d'uimhir agus de thopa baloidis Aame-Thompson. Agus c
mhafeadh nach uimhir AT igin ? Ms ea fin, riteach is ionann
domsa agus a chuid putga a stracadh as sciln draochtil triil lainn
is ea a leithid de thrchtaireacht. Agus, thabharfainn an leabhar breac
gur ar mhaithe na dea-fhona agus an dea-choirce a chuir Doiminic agus
219

Dnall eachtraocht seo na circe de shaibhri ar ghabhltas Schnitzer D

Sh!
'Pinsir', 'seanpheiIire', smlid ort!

Luaigh m nr casadh an leagan 'Is is mide go mr' ina fhoirm

dhearfach (dheimhneach) orm gur ligh m ag Dnall .
Nor irigh liom teacht ar an bhfocal 'pinsir' in aon fhoc1ir ach an
oiread. 'Oibrithe fin' a thugann Mac Amhlaigh ar an saghas san daoine
i Sasana-go buniteach is as irinn dibh ach n i gcna -ach is
aicme shocheolaoch ar leith iad a gcuirtear gnithe d sl bheatha os r
gcomhair ar fud an leabhair:
'T beirt phinsir ar an job seo agus is ait na hin iad, cinnte. T feisteas
seanaimseartha ar chaon duine den bheirt, brst muilscn agus iad
fiscthe isteach ar a gcolpa le pire 'yorks' (dh phosa de rug),
ceirteacha scoma agus brga taim. Deirtear liom nach mbaineann siad
ach seal gearr amach in aon it, agus bonn an tr fr chile silta acu.
N dhanann siad aon teannts ar dhaoine eile agus lefaids na leads
ga a bhos ag teacht anall ar an aimsir seo .
.. B'fhearr leis na pinsir an diabhal n aon duine bheith ag fiafra dobh
cn it arb as iad thiar in irinn...N thann siad in it ar bith ach sa
teach sta, agus is fada an l sheas aon duine acu i dteach an phobail.
Bonn siad thar a bheith dlis d chile ina dhiaidh sin, agus an rud a
bhos ag duine amhin roinntear ar an t nach bhfuil tada aige . Is
220

iontach go deo an t-eolas at acu ar Shasana... Faigheann siad ddean

sna 'kips', n tithe listn saor, it a mbonn cead acu a gcuid fin a
riteach go dreach mar a bhds a dhanamh in aimsir Phat McGill a
,
scrobh an oiread sin faoi shaol na nibhithe leathchad bliain shin. 98
Go hiondil, is Barlir iad na pinsir, amhail an Corcaoch a bh
chomh ssta sin gur labhair Dnall Barla leis fad a bh s ina aonarn i
dtaobh leis an mBarla i gcomhluadar mheitheal oibre Gaeltachta:
'Is beag nr thit m i lagachair faoi sheanphinsire as Corcaigh a bh ag
obair in indigh linn ag athlonadh an trinse. An diabhal bocht, bh
lchir an domhain air faoi bheith in aice le fear a bh ssta Barla a
labhairt-bh s crite ag an nGaeilge thinig s ar an job seo. Ba an
feairn ba chaint d bhfaca m riamh , cs moite de chuid de na boic
sin a bhos de shor ag cur dobh thos i Hyde Park. Ach na rite barrla
a bh aige. Cr chs ach bh s ln dirre faoi gach ar dhirt s. N
raibh tada ag cur as d ach an mid ireannach-'inon a dheirfar fin'
san ireamh 'thos i Londain'-a bh ag cailleadh a gcreidimh sa tr
seo. 99 Go hiondil is dol trua aige an pinsire, mar shampla, an
seanphinsire a rinne gearn nuair cuireadh ag sluaisteil clocha is
gainimh laistiar den mheascir agus an leaid g fuinniil i bhfeighil
barra rotha.

98 Dialann Deora, 19h 3-34.

99 DD, 1ch 37.

221

'Get back to the shovelling', a dradh leis; 'sure you know nothing
,
about machinery. 100
Luann s 'pinsire Sasanach' uair amhin ar a laghad.
Ach, casadh pinsire Gaeilgeora ar Dhnall agus Maidhc Ned agus iad
ag filleadh ar leora go Northampton leis. Fear ab ea nr oscail a bhal
fad a bhodar ar an leora gur thinig s amach as. Is cis alltachta do
Dhnall Gaeilge Chonamara a chloisteil uaidh nuair a thinig s ag
iarraidh cpla scilling air. NH ag Dnall ina phca ach nta deich
scilling, agus fin ar an ngannchuid san am, mar sin fin is nir leis
gan scaradh leis an nta deich scilling! 1 0 1 Focal 'pinsire' a
mheabhrdh pinsinir do dhuine, ach n hin go dreach at i gceist, dar
,
liom. In it eile, t caint ar 'sheanpheiltire 1 02 :
'Cuireadh faoi cheannas seanpheiltire as Lancashire muid agus bhaist
muid 'Handlebars' air ar an d luath is a chonaic muid . N fhaca t a
shamhail riamh ach Buffalo Bill a mbodh muid ag lamh faoi fad. Bh
hata mr leathan air agus seaicad leathair, crios mr millteach thart ar
a lr agus brste corda a bh ceangailte ag na glna ag d phosa de
ruig, n 'yorks' mar a thugas na nibhithe orthu. Bh leath-throigh de
chroimal ar chaon taobh d bhal agus popa mr lbtha ina dhrad
aige. D'fhach s go m-chatach orainn, amhail is nach mbeadh s dr

100
101
102

DD 1 67.

DD, lch 36.

DD, 1 39.

222

n-iarraidh ehor ar bith-rud naeh raibh,

IS

digh-agus nnne s

eomhartha linn a leanint.'

Norbh aon droeh-shaoiste an 'Handlebars' eanna ina dhiaidh sin
agus ehoinnigh s srian ar shl rasnaeh ar an gCulchie ba rannphirt i
dtroid le Jeaien agus a bh imithe bn agus ar t na brga a imirt ar an
Jeaicn boeht tar is d a ehlo.

1 03

Caithfidh go bhfuil an leagan 'Smlid ort! ' eoitianta i gConamara agus

i Maigh Eo-uaireanta treisi leis amhail idir Aindri agus CathalI 04.
'Bh Cathal boeht eraite ag pian ina ehuid putga inniu ars. T sin ag
gabhil d le fada, agus i leaba bheith ag tabhairt misnigh d is an
ehaoi a mbonn Aindri ag baint as, ag eaint leis mar seo. "Is ole an
dose sin, a Chathail. Chuirfeadh s sin den tsaol th". Agus sin an
uair a spraehann Cathal agus a deir 'Droeh-rath is smlid ort, a
ghada, '
Lirmheas Mhic Amhlaigh ar G.

K.

Chesterton

Fiafraodh dom inniu ar dhuine Mae Amhlaigh a bh as a it eheart

agus ag saothr a ehoda i Sasana n mbliain 1951 ar aghaidh, agus is
mo fhreagra air sin nr tharla s riamh do Dhnall a bheith as a
ehleaeht sa saol, mar gur ehuir s suim i ngaeh aon rud agus i ngaeh aon
duine agus gaeh gluaiseaeht thart air sa saol. Ar ndigh, is fianaise
1 03 DD
1 65 .
1 04 DD 1 68.

223

dhochlote ar an mid sin a bhfuil de shaothar ficsin agus iriseoireachta

againn uaidh; n uair a bh s dh bhliain agus fiche go dt go raibh s
cig bliana is fiche agus san arm; agus n uair a chuaigh s go Sasana
sa bhliain 1 95 1 go dt an deireadh i 1 989, nuair a bhsaigh s in aois a
dh bhliain agus tr scr. Deir s linn glan amach gur dhuine den srt
sin a chuir suim sa saol thart air:
'Nl tada a ghoilleas chomh mr orm, slim, leis na domin bheaga
d' ireannaigh a theiceil ag moilleadireacht timpeall an bhaile mhir
trthnna D Domhnaigh, gan spis i dtada ag na cratir ach ag
fanacht go n-osc1a na tithe sta. Maidir liom fin, bh beagn eolais
faoin tr seo agam sul m thinig m anall, de bharr ar ligh m, agus
bm ag cur spise i ruda beaga go leor nach mbacfadh bunite na leads
,
leo. I05
I measc na 'ruda beaga go leor' sin, n folir, t an litheoireacht mar
ns nach samhlfa go ridh leis an aos piocide. N ionann sin agus a
r go raibh aon iarracht den bhaothghalntas ag baint leis n go raibh
aon chaitheamh anuas aige ar mhuintir na tuaithe irinn arbh igean
dibh a mbeatha a thuilleamh i gcathracha agus i mbailte mra na
Breataine. ' :
'Ligh m tuilleadh de Everlasting Man tar is an tae. T faitos orm
nach bhfuil i bhfocail G. K. Chestertonl 06 leath an ama ach deatach
chun fin agus a litheoir a dhalladh. Ceist ar bith casta aimhriteach
105
106

DD, lch 43 .
1 874- 1 936-- Fear a mhair go haois 62 ar ns Dhnaill fuein.

224

at pl aige tarraingonn s chuige a chuid paradoxes, agus de lim t

an scal ar a shstacht aige. Ar aon chaoi', a deir s, 'fear ar bith a
chaith an oiread sin ama leis-sean istigh sa Cheshire Cheese, n theicim
go bhfadfadh s a bheith ina smaointeoir chomh domhain sin. Bheadh
tuiscint aige do mhoth, agus bheadh an iomarca muinne aige as an rud
a mhothdh s. Bheadh s nos daonna, nos l, b'thidir, agus ba
dichde go mbeadh fealsnacht ionraic aige a d'theilfeadh don saol ina
thimpeall, ach maidir le go ngabhfainn ina thuilleama leis na ceisteanna
mra a chrs an cine daonna a fhreagairt dom,

"Ah,

good morrow,

Jack" mar a dirt an fear fad. '

T s suimiil ansin, agus an teidhe sin curtha de aige, agus ar shl
chomh crochnil, chomh cumasach sin, 10m lithreach go ndronn s
ar cheann de bhunchraim an duine a shaothraonn amuigh faoin son
ar an talamh.:
' Caithfidh m mo chuid balcais oibre a thriom le haghaidh na maidine
n gheobhaidh m mo bhs astu. , 1 07
CUI Chainnigh agus na Pictiir

Thart ar thr bliana dag a bh Dnall nuair a thinig s chun cnaithe

i gCill Chainnigh i dtosach sa bhliain 1 939, an bhliain a thosaigh an
Dara Cogadh Mr. Trimhse deich mbliana a chaith s i gCill
Chainnigh, a deir s linn ach nor chaill s a theagmhil le Gaillimh:
1 07

DD, lch 43 .
225

'Bhi muid gar do dheich mbliana i gCill Chainnigh anois d'fhg muid
Gaillimh (c is moite de na tr bliana a bh caite sa Chad Chath agam
ar an Rinn Mhr), agus nach diabhla an rud nr thug m gr ceart don
it go dt scaitheamh beag roimhe seo! ' 1 0 8
Seo mar a deir s faoin gcathair mharmair1 09 :
'T bua mr amhin ag roinnt le muintir Chill Chainnigh nach bhfuil an
oiread canna de ag baint le cuid de na contaetha eile, agus sin an
greann. Dream suaimhneach iad freisin, agus is annamh iad ag tarraingt
achrainn. T siad nos feasa ar ruda n dreamanna eile, agus slim gurb
an fth at leis sin go bhfuil scoileanna an-mhaithe ag na Brithre
Crosta sa chathair sin, agus freisin go mbonn an-fhreastal ar na
pictiir ann. Fadfaidh siad a rogha rud a r faoi na pictiir ach nl aon
amhras n nach mineann siad go leor do dhuine agus tugann siad
tuiscint dibh ar an saol mr taobh amuigh d mbaile fin.'
Filleann s ar an tama canna nos dana agus ag cur sos ar an
meascn de cheann faoi agus de mhagadh a bhonn ann agus daoine ag
al isteach go ciin sa bpictirlann go hit an toistiin.
'Fanann siad go mbonn an pictif tosaithe agus sleamhnaonn siad
isteach san it saor, naipcn pca suas lena mbal acu le nach n
aithneofar iad, agus cba an chta iompaithe suas. '
A luaithe a mheasann siad an cor a bheith tugtha acu d gcairde in it an
ocht bpingin dag, sceitheann fear an dorais orthu in ard a chinn is a
108
109

DD, 2 .
DD, 1 58- 1 59 .

226

ghutha agus is go maolchluasach a ghlacann siad a suochin agus iad

ina gceap grinn agus magaidh ag a gcomrdaithe sna hionaid is daoire..
' T aithne acu uilig ar a chile,' a deir s, 'agus t siad de shor ag fil
,
spraoi ar a chile l lO .
Sain-ns d gcuid fin, dar leis, ag muintir Chill Chainnigh greann sin
na pictirlainne agus ns nach bhfaca s i nGaillimh n in iteanna eile.
Bh s 'chomh bil le Cill Chainnigh is bh m le Gaillimh' faoin am
gur thug s saol an tsaighdira air fin i Rinn Mhr na Gaillimhe.
'D mbeadh saothr anseo deamhan baile mr in irinn a bheadh
chomh maith (le Cill Chainnigh), mar is dream fiaI aerach iad na
,
Cait. 1 1 1

Cad sln leat, a Dhnaill Mhic Amhlaigh

'Oor not going now that 'oor trained-Mike Sheehan

'Oor not going now that 'oor trained', a Dhnaill,
ag tarraingt amach n lintar
agus cig l oibre do shaoil
ag tuilleamh duit aon phunta dhag!
D'fhgais Maidhc is a shlua tascoibre
1 10
111

DD, 1 74.
DD 1 74.

227

ag saothr dubh agus daol,

ach an bhfgfaidh t sinn tar is t' oilte
id lintara oileadh sa cheird!
D'fhgais William Moss Londan 's a chomplacht
's d'ims i bhfad asat fin;
's n amhail Sheehan, nuair sciorr s sa sarach,
r ndeora gan cheilt i do dhidh!

228

MIRTN DIREIN I mBAILE THA CLIATH

Liam Prt

Go luath sna caogaid den aois seo caite tar is gur chuaigh cara agus
eol seisir don Direnach, amonn Tuathail, ar ais chun cnaithe in
lnis Mr rann, chuala s an scal scil grinn seo. Bh Liam
Flaithearta ag teacht amach as rainn ar an Dn Aengus am igin sna
daichid nuair a chuir strainsir de chigire scoile ceist air: 'Meas t an
file mr Mirtn Direin?' (Ceist gan chuibheas, a deir amonn
Tuathail, d'fhadf a r, le cur ar riadaire scrbhneora a raibh saothar
mr aitheanta taobh thiar de, agus an cheist sin faoi fhear nach raibh ach
ag tos ag scrobh, agus an bheirt acu as an oilen cng canna.)
'An bhfaca t an dn sin, 'Rn na mBan', a bh i gComhar?' , arsa an
Flaitheartach.
' Sea. Chonaic, ' arsa mo dhuine, go cocrach.
'D mbeadh run na mban ag an Direnach', a dirt an Flaitheartach, 'ba
mhr an file . '
M bh an Flaitheartach discrideach dlis i leith a chomhoilenaigh a
bh faoi chigireacht bhiadnach an uair d n fhadfa a r go raibh aon
easpa dea-bhreithinais air sa bhfadtarma ach oiread. Ba chuid d
ghinias largas a bheith aige ar dhaoine. thaobh an Direnaigh de,
nor leor dul i mbun pinn le madaocht file mhir a bhaint amach.

229

Agus is ioma sin duine nach dtugann fiontar filochta chun crche bodh
go raibh na gotha agus na geits acu i dts a ngreise.
Maidir leis na Flaitheartaigh, nuair a rinneadh an chad daonireamh
rialtais an 28 Bealtaine, 1 82 1 , ba an giists, Patrick O'Flaherty, a
raibh mrn taln aige ar cos mhuintir Digby agus teach mr aige i
gCill Mhuirbhigh, a chuir an rialtas i mbun an daonirimh. Sa
daonireamh sin sa bhliain 1 821 is ea a luaitear duine a raibh an t-ainm
Daniel Dirrane air, agus meastar gurbh eisean an sinsear ar an d thaobh
ar a dtugtar Dnall an tSruthin i saothar Mhirtn. T dh leagan
againn den dn Morna a chum Mirtn, bunaithe ar Jamsie, mac an
Phdraig sin a rinne an daonireamh sa bhliain d. Ar chuir na
Flaitheartaigh oiread comaoine ar na Direin is a chuir na Direin ar na
Flaitheartaigh? An raibh an file ag claontagairt don bhFlaitheartach
tosaigh nuair a dirt s sa dn Ole Liom (D68)-

A thuist thinig romham sail

Ga dt Damhnall an tSruthin,
Ole liam mar thseaim dbhse,
Nr ehuireas is nr bhaineas
Is nr thgas fs fl,

230

Nach ndearna mac chun fnaimh

Dr bpr, dr n s, dr ndchas

-agus an bhfui1 comparid agus n b'fhidir srt ada leis an Patrick

O'Flaherty sin intuigthe?

Beathaisnis ghairid

Bh Mirtn - an duine ba shine de cheathrar 1eana - seacht mbliana

d'aois i 1 9 1 7 nuair a cailleadh a athair Sen den eitinn. Ba Sen an
dara fear chile ag Mirad N Dhirein a bh ina baintreach n mbliain
1 9 1 7 go 1 965 nuair a cailleadh . Bh cil an nirt i dtaobh na mthar den
ch1ann - inon Taim Pheat Mhir ab ea agus, mar ba dhua1 di, chuaigh
s le misneach na bPeats i mbun sl bheatha a bhaint den charraig 10m
feirme a fgadh acu: Cnagaire go 1eith n tuairim ceithre acra fhichead
de thalamh bocht a bh acu. Lig s cuid mhaith dhe ar cos agus
cheannaigh s glas fula agus d'oc as ina gh1a. An-chniot1a agus
fula an-mhaith ab ea Peign agus dhanadh s drir agus veisteanna
agus vstchta do na fir agus gna do na mn. Mar sin a thg s a
c1ann le comhar na gcomharsan agus do1adh as an gcnamh nuair ab
fhidir 1i :

23 1

Go mall san oche bhodh an t-airnen againn,

Mo mhthair ag cniotil go ciin fao in lampa,
Mise ag tgil cian di, agfaire na haithinne
A choinnodh teas linn ar theallach falamh.
Mo mhallacht ar an dn a d 'jhg sinn amhlaidh.

Bhodh Mirtn i mbun na tine. Chuaigh a mhthair soir go Port

Mhuirbh tuairim dh bhliain ag obair i monarcha a chuir an tAthair
Farachin ar bun agus a bh ag pl le priseil isc. "Bhodh sise ansin
ag glanadh, ag gutil, ronnacha thoir ansin.

F eamainn freisin.

Chuireadh s c1iabh suas ar a droim chomh maith le fear ar bith", a deir

Mirtn le Muiris Mac Conghail.
"Thg mo mhthair an chlann go ndeachaigh mise go Gaillimh . . .
chuaigh mise go Gaillimh n fheictear dom go bhfaca m aon anr
uirthi. Chuidigh m li chomh maith agus ab fhidir liom. N raibh
agam ach cig dag agus deich bpingin sa ts e achtain, ach san am
canna chuidigh m li" a deir s le Muiris.
Oilenach eile ar dhein a mhthair an obair channa an fear a cailleadh
beagn blianta shin in Albain lain Mac a' Ghobhainn, a bhfuil dn
aige ina thaobh agus b'fhidir gur for sin freisin i gcs fhil eile de
chuid na hAlban ar ns , Ruaraidh Mac Thmais agus a dhn Clann
Nighean nan Sgadan . .

Col seisreacha ab ea a thuismitheoir Sen agus Peign n ,Maighrad.

Chaith Maighrad seal deich mbliana roimh a cad phsadh agus, ansin,
nuair a bdh a cad chile, Labhrs Mac Confhaola, tr mh tar is a
232

bpsadh, chaith s seal tr bliana eile roimh a dara psadh, in Dorchester

Boston.
Nlim cinnte an maireann deirfir Mhirtn, Mire, a bh ina cna in
rainn thart ar an mbliain 1980- 1 tar is di a bheith ina bean t ag sagart
ar an mntr. Cailleadh an dearthir leis ab ige, Sen, in aois 29
mbliana i 1 946 agus is digh liom gur roimhe fhin a cailleadh a
dhearthir Toms a raibh cna air i mBaile Chathail, Maigh Eo. Bh
teach tbhaime i Londain ag clann Thomis agus, go gairid roimh bhs
Mhirtn, bhaineadar duais mhr ar fheabhas a mbainistochta ar an
tbhaime sin. T saothar foilsithe ag a bheirt dearthr. Bh fith na
drmaochta i Mire, ar chas m li ina teach, mar a bh . go lidir i
Mirtn fin.
Ar bhunscoil Eoghanachta a d'fhreastail Mirtn go dt 1924 - cig
bliana san iomln an gebh sin - agus bh Seosamh Flanagin mar
mhinteoir aige ann. Murach fli na bliana sin 1924 bheadh Mirtn
bailithe leis sna misin. Theastaigh n bhFlanagnach a chur go dt
coliste ullmhchin ach bh s m thar an aois. Tugadh ar ais ar an
scoil sa bhliain 1 926 tar is d tuairim dh bhliain a chaitheamh sa
bhaile ag giotil thart.agus ba charghas leis an stcach s bliana dag
d' aois go mbeadh seanmhuintir an oilein shaini amach ina
sheanphiste ach bh s ullmh le haghaidh scrd clireachais Oifig
an Phoist a reachtileadh in Ollscoil na Gaillimhe i 1 927. D'irigh leis
sa scrd agus d'fhg s rainn Eanir na bliana 1 928. I nGaillimh a
chaith s na naoi mbliana ina dhiaidh sin go dt deireadh mh Iil 1 938.
233

Is minic rite nr thosaigh Mirtn ar an scrbhneoireacht go raibh

s ocht mbliana is fiche d'aois, ach n for sin. Seo Mhichel Mac
Craith:
"Scal grinn baloidis an chad dracht a thinig amach faoi ainm
Mhirtn in An Stoc sa bhliain naoi dag trocha a haon. Ach dealraonn
s nr thosaigh s ag saothr go riaIta go ceann ceithre bliana ina
dhiaidh sin. Bh sraith aIt faoi scrbhneoir na Gaeilge heagr in Ar
Aghaidh

ag an am agus scrobh an Direnach cuntas spisiil ar an

bPiarsach don tsraith seo faoin ainm pinn Clochn na Carraige. Is faoin
ainm sin a scrobh s roinnt aItanna do Ar Aghaidh an t-am sin. Iarsma
n fothrach in rainn r luath na Crostaochta an clochn seo agus
t dn aige faoin teideal sin in Morna agus Dnta Eile a foilsodh sa
bhliain 1 957. Scrobh s aIt faoi Shean-Phdraic Conaire; ceann faoi
Oche Shamhna in rainn agus ceann faoin Nollaig in rainn sa bhliain
1 935. Sa chad bhliain eile thriail Mirtn ceithre ghearrscal a scrobh,
dh cheann in Ar Aghaidh agus dh cheann in An Curadh Connachtach.
D'irigh s as an ainm cleite Clochn na_Carraige sa bhliain channa
agus d'fhill ar a ainm fin. Scrobh s aIt ar an seancha rannach,
Maidhc Chobaird in Ar Aghaidh i nDeireadh Fmhair 1 936. In eagrn
'
na Nollag de Ar Aghaidh 1 936 t cur sos Mhirtn Direin ar oche
chinn an d l dhag in rainn:
Coinnle agus Soilse
234

"NH teach ar bith san oilen, seal na uasal, bocht n saibhir, nach
lasann dh choinneal dhag in onir na hoche. Ardtrthnna, nuair a
thosaonn an dorchadas ag titim a lastar na coinnle. T tithe ann a
lasann iad nos tisce n tithe eile.
Is ar na pist ga; agus go deimhin ar phist a bhos sean go maith
fhin, a bhos an rmad agus an gliondar thagann an trthnna..
N thugtar sos n suaimhneas do na mithreacha bochta.
'Ta siad lasta ag chuile theach ach againne, ' a deireann duine anseo,
agus duine eile ansid.
' C aige a bhfuil siad lasta? Nach bre nach bhfuil foighid icnt
agaibh?' a deireann an mhthair, agus ar a mle dcheall ag gearradh
coinnle le scin.
'T siad lasta ag muintir Mhicil Shamais', a deirtear ars go
mfhoighdeach, cantalach.
'Is maith an comrtas muide agus iadsan, t coinnle agus airgead
fairsing acab-san,' a deireann an mhthair ars.
Bonn na coinnle gearrtha ar deireadh aici: dh leath danta de gach
ceann. Lastar ansin iad cheann go ceann go cramach. F ightear
c1irn fada, tana agus greamatear na coinnle air. Leagtar suas an
c1irn, go cramach aireach, ar shais na fuinneoige; ach coinntear
amach tamall maith n bpna gloine , ar fhaitos go bplascfadh an
teas sholas na gcoinneal an ghloine.
M bhonn tr fhuinneog ar theach ar aghaidh an bhthair, cuirtear
ceithre choinneal ar lasadh i ngach fuinneog dobh. D mbeadh gan a
235

bheith ar theach ach an t-aon fhuinneog amhin ar shil an bhthair,

d'fhachfa leis an d choinneal dhag a shocr ar an bhfuinneog sin.
Radharc lainn
Is lainn an radharc a bhos le feiceil tamall amach san oche, agus na
coinnle tamall lasta. Ms oche dhubh dhorcha , is bre a thugann solas
na gcoinneal eolas an bhealaigh do dhuine; na soilse ag scairteadh go
solasmhar, lonrach, sa dorchadas mrthimpeall. Ms oche bhre gheal
, agus an ghealach go hard sa spir, is ille n sin an radharc a bhos le
feiceil. Thabharf an leabhar gur mhr leis an d sholas a chile: solas
na gcoinneal agus solas na geala.
N shoilsonn na coinnle chomh lonrach feicelach, agus a dhanfaids
oche dhorcha; ach ina dhiaidh sin 's uilig, coinnd a gceart fin, ariamh,
ariamh, n go dtosad ag dul as i ndiaidh a chile i ndeireadh na hoche;
agus uaidh sin amach bonn an oche fithi fin ag an ngealaigh."
Is fearr liomsa draocht an phris fhileata sin n cuid mhaith filochta.
Mheabhrdh an scrbhneoireacht lainn dhraochtil sin scrbhneoir
ille an chinais amhail Daudet agus Lettres de Mon Maulin, Turgenev
a bhfuil leagan Gaeilge Mhighrid D Mhaicn againn, Saint-Exupry
agus Sean-Phdraic Conaire. M t tionchar le brath ar an Direnach
anseo is dcha gurb tionchar Shean-Phdraic at ann agus n holc an
tionchar ar scrbhneoir ar bith. Dh bhliain ina dhiaidh sin agus an
Direnach i mBaile tha Cliath scrobh s:
236

Coinnle ar Lasadh
(Do mo mhthair)

In oi/en beag i gcin san Iarthar

Beidh coinnle ar lasadh anocht,
I dtithe ceann tu, is i dtithe ceann slinne,
Dh cheann dag de choinnle geala a bheas ar lasadh anocht.

Mo chaoinbheannacht siar leis na coinnle geala

A bheas ar lasadh anocht,
Is cad beannachtfao i dh
Le limh amhain a lasfas coinnle anocht.

Oche Chinn an D L Dhag,

1 939.

Sa bhliain 1 937 serobh an Direnaeh dh aIt: eeann aeu gur draeht

pris in Ar Aghaidh (BeaItaine agus Meitheamh 1 937) ag tabhairt
euntais ar bheatha agus ar bhs Shamais D Chonghaile ar lean dn
faoin ainm eanna sa bhliain 194 1 . Ar Scala ireann i m an
Mheithimh a foilsodh an t-aIt eile agus "Teinte Cnmh" ab bhar d.
B'in eeithre aIt dag serofa ag an Direnaeh mar ramhshaothar nr
leor a mheas orthu mar shaothar ealane agus ba an ehad ehim eile
aige an fhiloeht bliain go leith tar is d Baile tha Cliath a bhaint
amaeh.
237

Ba le linn a bhlianta sa Ghaillimh a tharla s sin. Is ann a d'fhoghlaim

s lamh staidarach dirre na Gaeilge. Is cinnte go lirtear tionchar
lidir an Phiarsaigh agus ardmheas ar an bPiarsach ar fud an tsaothair is
fearr d chuid agus go hirithe in r R Dhearil ( 1 962). Scrobh s
cuid mhaith in an An Glr idir 1 940 agus 1 942 faoin ainm deite
"Ruair Beag" . Mholfainn do dhaoine gur suim leo an t-bhar seo faoin
Direnach glaoch ar oifig Comhar n scrobh chuige ar lorg an
tsaineagrin faoi Mhirtn Direin a chuir Michel Cearil in eagar
i m Dheireadh Fmhair, 1 984; is ann a fuaireas an chuid is m den
mhioneolas breise sin i dtaobh Mhirtn in altanna le Muiris Mac
Conghail agus le Michel Mac Craith - agus nl ach blaiseadh beag
tugtha agam daoibh air anseo. Sa leabhar Cime Mar Chch a chuir
Caoimhn Mac Giolla Lith in eagar at alt amoinn D Thuathail
(Coiscim) .
Fad a bh s i nGaillimh n raibh s scartha go huile is go hiomln le
hrainn agus lena mhuintir fin. Murar fhreastail s ar an Ollscoil agus
murar casadh na scolair n Ollscoil leis casadh an tOllamh le Gaeilge,
Toms Mille, leis agus chuir s aithne air sid agus ar an Ollamh le
Fraincis, Liam Briain, a raibh tionchar aige ar Mhirtn thaobh na
drmaochta dhe. Chuir s aithne ar Mhchel Mac Liammir agus ar
Hilton Edwards agus d' fhorbair s ceird na haisteoireachta ann fin
agus fuair s agus thapaigh s an deis a dhil sa litheoireacht a
shsamh. Ba mhr idir an stcach amhu1cach a d'fhg rainn faoi
23 8

mhisni an Fhlanagnaigh agus an fear g oilte ealaonach a scar le

Gaillimh bliain amhin go dreach sular bhris an cogadh mr amach.
Luann s duine d chompnaigh siil agus sa Ghaillimh, Liam
Ceallaigh:
M deirid leat do chairde
Gur siolla den ghaoth trjhl,
An siolla a chIo is ir de ghnth,
Ar bhthar Bhaile an ChI ir

N limh le Rthn na gCnmh,

N gill feasta d rite:
Is r n-ige go dearfa
Ag amh arfud na hite.

Sa dara leath den bhliain 1 93 8 a chuaigh s go Baile tha Cliath agus

chuaigh s ag obair mar oifigeach c1ireachais i Roinn na nlnnealtir
den sttseirbhs i Srid Mhr na Caorach. Bh s scartha go hiomln
ra,inn anois c go raibh taith na cathrach aige cheana. D'flrreastail s
ar lacht faoin bhfilocht a thug Toma ag deireadh na bliana 1 93 8 i
dteannta Thomis Grianghrafadir D Mhuircheartaigh. Scrobh s
Bh Mirtn i lthair mar bhall lnghnomhach de
choiste Chumann na Scrbhneoir nuair a bunaodh an cumann sin i
Coinnle Geala.

239

mBaile tha Cliath i m an Mheithimh, 1 939. Phladh an Cumann seo

ceisteanna cumadireachta agus ceisteanna foilsitheoireachta. Ghlac s
pirt chomh maith i gCumann na higse a thug Sen Eoghan
Silleabhin (fach "An Niachas d' ag") le chile den chad uair cpla
bliain ina dhiaidh sin chun seisiin litheoireachta a sholthar do na
scrbhneoir d saothar nuacheaptha. D' ainneoin go raibh an cogadh
faoi ln seoil d'fhoilsigh Mirtn ar a chostas fin Coinnle Geala (1 942)
ar chostas f8 agus Dnta Aniar (1 943) ar chostas f I O . Liri sin ar a
dhirre a bh s i leith na healane n ts. Chaith Mirtn Direin
ceithre bliana ina rna ar an gCumann agus trimhse fhada ina
Uachtarn air. Mheas s gur thbhachta do na scrbhneoir "a gcuid
smaointe agus tuairim a mhalart le chile" n aon ghn eile d' obair an
Chumainn. Bh an Cadhnach i lthair freisin nuair a bunaodh Cumann
na Scrbhneoiir ach anois bh s sa Churrach ths an chogaidh.
Scrobh s chuig Toms Bairad i m Bealtaine, 1 942:
"Bhuel chuir s cinel iontais orro faoi Ruaidhr Beag, eolas a fhil c
h fin, ach farasnbarr iontais i dtaobh a leabhair fhilochta. Dar prosta,
t misneach aige a dhul ag cur amach fhilochta ar a chostas fin ins an
agus nach ndanann daoine ach fumbling in a greasy tiU, and
add the half-pence to the pence, mar a dirt Yeats. Bhuel go n-ir sin

prosy age

leis."
Phs Mirtn Baile tha Cliathach de shliocht Francach, ine
Colivet, sa bhliain 1945, bliain sular cailleadh a dhearthir Sen. Sa
bhliain 1 947 a sao1aodh a n-inon Niamh. Tar is d blianta an
240

chogaidh a chaitheamh mar bhall den LSF agus ag obair mar chinsire
poist ag lamh suas le cad litir sa l - 'na cig bliana is seisce dr
chaith m riamh' - aistrodh go Teach an Talbidigh mar ar chaith s
tr bliana ag obair i mbrainse an Ghairrnoideachais. An bhliain ina
dhiaidh sin foilsodh an d leabhar tosaigh le Sirsal agus Dill, Cr na
Cille agus Rogha Dnta.

Idir 1 948 agus 1 955 bh s ina Chlraitheoir ar

an gColiste Ealane agus chuir s aithne ar ealaontir mar Shen

Citinn agus Muiris Mac Conghail agus Nano Reid as Droichead tha
(+ 1 98 1 )

a mhaisigh Rogha Dnta ar shl chomh nua-aimseartha

taitneamhach sin.
Chaith s tamall de bhlianta i mBaile Munna i dts a r i mBaile tha
Cliath agus ba promhthuairisceoir na Dla, amonn Faolin, a
chompnach siil an t-am d. N fhadfainn a r cathain a chuaigh s
fin agus ine a chna ar Bhthar an Racrdair n an ann a bhodar
nuair a saolaodh Niamh sa bhliain 1 947. Ba ghearr sa chathair nuair a
bhris an Dara Cogadh Mr amach agus t sraith dnta d chuid a
chuireann sos, le moth ciontachta irithe, ar na blianta sin. Is
Eoghan hAnluain in Scrobh II is fearr a phlann na dnta sin - dh
leagan den dn Blianta an Chogaidh at i gceist agam. Foilsodh an d
leagan den dn i 1 953 agus i 1 957.
Bh s ag obair sa Choliste Nisinta Ealane agus Deartha, Srid
Chill Dara idir na blianta 1 948 agus 1 955, "na blianta ba shuilc aige
sna blianta dearile a chaith s sa Roinn Oideachais" dar le Muiris Mac
Conghail. Aistrodh Mirtn ar ard cime go Srid Him ar ball. Ba
24 1

mhinic an uair sin a thugadh s cuairt ar mhuintir Mhic Conghail i bPls

Ely.
Casadh Mirtn orm den chad uair in Aonach Urmhumhan nuair a
thug an Cadhnach an lacht iomriteach Pipir Bhna Pipir
Bhreaca (1 969). C go raibh an Rordnach ann freisin agus gur
fhreagair s Cadhain go lnifeachtach as a sheasamh an l dr
gcionn, ba dheacra forrn a chur air. Is cuimhin liom gur labhair an
Brthair Cearbhaill leis ag trasl a shaothair leis ach chas an
Rordnach m-ionracas leis. B'fhidir gur tharla sin dreach i ndiaidh
d caint U Chadhain a chlos agus gur fhg sin corraithe agus feargach
ina thaobh sin. NH a fhios agam an raibh aithne acu ar a chile roimhe
sin agus mheasfainn go raibh, tharla go raibh trimhse caite ag an
mBrthair Cearbhaill sa Mhainistir Thuaidh roimhe sin. D'fheicinn
Mirtn sa tsrid thart ar Thr an Iir agus ar a it chnaithe agus thart ar
Chromghlinn nuair a bhos ag mineadh ansid. Bhuail m bleid air tar
is d an duais mhr Ghearmnach Ossianpreiz a bhuachan thart ar
1 980-8 1 agus chonaic m sch minic fad a bhos ag gabhil do
staidar ar a chuid filochta i M Nuad. Thinig s ar chuairt orainn
rasnta minic agus bh s an-mhr le Siobhn bodh go raibh s
cuiditheach leis an alumnus freisin. Trth go raibh Siobhn ag iarraidh
an cor a thabhairt do Mhirtn tamall i ndiaidh an dinnar a bheith thart,
i ngeall ar a rogha c1r den bhliain a bheith ar an teilifs -an Eurovision
Song Contest - bhraith Mirtn

a bheith as lthair agus chuir a tuairisc

agus lean go dt seomra na teilifse. D' insos an scal ar iarratas n
242

Athair Diarmaid Laoghaire sa dn 'Amhrn Eoraifse' a foilsodh in

Loch Deirg-Dheirc

(lgh 39-40) Coiscim, 1 994.

243

Glac Beag Dnta

Pdraig Fiannachta

N ollaig Thar Lear

thnag abhaile Chyrnru i mbliain an Tiama 1 959,

Chaitheas Nollaig anois is ars lenr misinir. An chad uair ba
I Lima mar ar thuirlingos le teacht an bhrothaill is an nino.
Chuir na Columbnaigh filte fhial romham. Chomhcheiliras
Aifreann Oche Nollag go deabhideach i mbarrio ar thaobh cnoic
In imeall na cathrach agus chabhraos ag beann na gcadta bambino
A bh le tabhairt abhaile go gach Beithiln seascair i dtithe na mbocht.
Mar mhaise ar r gceiliradh eocairisteach bh rince suaithinseach
Adhartha na n-g. Mar chorin ar r gcarthanacht bh aitheasc
Mianadra faoina chulaith ghorm dr spreagadh chun a gceart
A ileamh dibh sid a bh ina sclbhaithe ag toic Mheirice.
Go dt an Nigir a chuas an chad uair eile i 1 98 1 go Cuallacht Phdraig.
Bh mus portaigh le fil i gcro cathrach Lagos is na corramhola
Ag faire na faille nuair a theipfeadh an leictreachas go bhfaighids
A gcuid. Misinir Chuallacht Naomh Pdraig a chuir cathair mhr
Lagos in aithne dhom ach n fada a d'fhanas mar thinig mn rialta
An treo a sciob leo m go diche na Yoruba agus go Ibadan mar
Ar bhuaileas le Misnir na hAifrice go raibh a gceannras
244

Bhun i Maigh Nuad ag an am acu. Bh a gcliarscoil in lbadan

Tugtha acu do don chlir dhchais ansd agus iad fin ag dul
I mbun fonghort aibiil eile.
Bh litir Nollag agam don Shir Laoise
A bhuail liom i Minna, litir a chuir na sceitimn thais uirthi.
L N ollag bhos ar ais ars le Cuallacht Phdraig ansd mar
Ar cheiliras Aifrinn le frsa i dteanga dhchais ach breis i mBarla.
Thug an tAthair Whitney amach go stisin ar leith m
Mar a raibh dreoiln d gcuid fin acu ach filtodh romham
Chun bheith pirteach leo. Ba ghearr go rabhas im' ghabhar
Agus geocach d gcuid i gcl gabhair ag cocaocht liom
Agus mise chomh haerach leis-sean ag freagairt a dhshlin.
Mar bhuochas dinn araon fuaireamair pobaire buidil,
Piunt Guinness le roinnt eadrainn araon.
Bh L 'le Stiofn go luath againn.
Bh spacla deisithe agam don Athair Sen
Agus cste Nollag agam don Athair Oilibhar, beirt shagart
dheoise Luimnigh a bh ansid amuigh ag taiscaladh
Agus gan dearmad danta orthu ag a muintir.
Nuair a bh de thoir i Nipon ag teagasc Barla i gcoinne a tola,
Agus Hitomi ag foghlaim Gaeilge agus ag danamh iarchime
Ag cur ceiliradh na gceannfuilte sa bhaile i gcomparid le
245

Mar a cheilirta agus a cheilirtar fs iad sa tr d.

D' ainneoin a bhfuil de dhithe agus de sprid ansd thoir
Agus baint acu le so1chur, le fs, le fmhar is le fuineadh
Is gann a bh an t-eolas a bhailigh s ina dtaobh seachas
A raibh ar fil di i dtaobh r bhfilte fin.
Bheartaos dul soir go hde um Nollaig fad a bheadh
Saoire againn araon. Ba ghearr go raibh craim breise
Ag teacht im' threo-psadh Keiko a cheiliradh
I sipal Caitliceach c nr Chaitliceach n a pirt;
Dheineas caidreamh leis an Dr. Mezudomi Bocire Ginearlta
Tokyo a dirt gur gnth sin ar choinnoll go mbeadh
An ln ssta freastal ar thr seisiin ina gcuirf
Teagasc na hEaglaise faoin bpsadh i lthair
Agus n beadh inne den bheirt psta cheana.
Thug Hitomi cabhair dom ag riteach an tsearmanais
Agus ag cumadh aithisc i Seapnais don cid.
Ansin bh cuireadh agam chun lacht a thabhairt
Ar mo rogha bhair, i mBarla, do fhoireann
Ollscoil Rikko i Tokyo. Cuireadh na trucail filte
Romham i Tokyo ar an 23 Nollaig ach b'
L breithe an impire agus bh gach it iata
Agus nor irigh liom teacht ar na leabhair a bh
Le bronnadh agam ar Ollscoil Ril<ko go ceann seachtaine.
246

Bh bronntanas le tabhairt dom' chairde, bia nua le hithe,

Cithfholcadh le bheith agam sara raghainn sa bhfolcadn
N folmhatear ach uair sa l. Bhos ar mo chorragiob
Ag an mbord, ag alpadh le cipn, teas faoin mbord dr gcosa
Agus ar an mbord dr mbia, agus bean a' t ar a gline
Ag freastal. I Furokawa chomhcheiliras Aifreann Domhnaigh
Leis an sagart g pariste, Seapnach, agus bh caif
Againn go lir le chile ina dhiaidh. L Nollag ba i sipal
Na hollscoile ban rialta ar ar fhreastal cile an impire
A cheiliras go trtheangach. Thugas turas ar iarshagart
Cholumbnach a bh mrtasach as a Ghaelainn
Agus a theaspin dom a Dhuinnneach seanchaite,
A bh aige ina chompnach dlis.
I Nagoya cuireadh filte romham go
Tionl Columbnach mar ar bhuaileas le
Misnir foighneacha nr ghill don ghriothal
Marab ionann is na cadta ar gach bthar is gach cosn
Is bthar os cionn bthair is cosn thar cosn
Rud a fhg mo cheann bocht ina roillen.
Ag fgaint mo listn dom agus soyonara fgtha
Agam lem' chairde, nua agus sean, bhuaileas
M'uillinn ar ursa an dorais agus gabh an pac trm'
Ghag agus sos trom chos. Bhos im' chearc ar leathchois
247

Ag an aerphort glithearnach mar a rabhthas ag ileamh

Ceithre chad punt ar bhagiste breise.
D' fhanas ag argint leo n gur aontaomar
Ar chad punt nos l. N raibh aon staighre le dreapadh agam
Agus d'irigh liom de dh'rigean suochn a aimsi
Agus titeam isteach ann. Ghuos go docra go hosa
Is a mhthair m a thabhairt abhaile sln thar Mol Thuaidh
Is Alaska go Skipol na hOllainne.
Ghlaos ar chabhair na croise deirge ansd
Agus thinig dochtir bromhar chugam gan mhoill.
Thuig seisean go maith cad a bh orm, 'taom beag cro
r leat aire a thabhairt duit fin. Beidh s thart
Laistigh de cheithre huaire fichead. ' Ghilleas d.
Thit mo chodladh orm ar an toirt
Agus dhisos in iomln mo nirt.
Moladh le Dia!
Do Bhrian mo Chngas

A Bhriain,
Thgais an cngar
Anonn go R na nDl.
Ach d'fhgais sinne go dubhach
In amais do ghealghire.
248

Ach b'fhidir go bhfuilir fs

Ag dearadh aingeal as fid mhna
N ag pinteil comhartha bthair
N tithe tbhaime is tithe id' chngar.
Maith dom gur chuireas an ruaig ort
chinne c1uthair i gc1s an phariste
Ach n raibh fhios agam gur cngas
A bh lonnaithe go ciin ansid im' cngar.
Sa doicheall sin do dheineas leorghnomh
Nuair chuireas filte is fiche romhatsa
Is roimh d' ealan a bh le fgairt
Do Chorca Dhuibhne is dos na comharsain
1m' dh ghariste a bh gan mtar.
Maith anois don gharda
Ar stracais a chta
Ach norbh le feall
N le fonn brune
Ach ag cosaint do chirt is do dhnit'.
Chuiris le suairceas Chorca Dhuibhne
Le ceol is sprt is togha ealane.
249

Led' chathaoir rotha do lucht bacaola

B thuas romhainn i bhfochair osa
imp air sinn uile a scaoileadh
Isteach go pras in bhur gcoimhdeacht
D' ainneoinn r locht is r gclaoinbheart.
Tr Chros
I bhFile Lias Pil 2012

Bhodh ceiliradh mr agam le pobal Lios Pil

Ar Fhile Dhcheannadh Eoin Baiste
Le turas a thobair i gCill Mhuire
Is na mola corra againn mar this
San Aifreann bromhar sa bhinseach taobh leis.
I mbliain dh mhle is a d dhag
Bhos pirteach i bhFile na dTr Chros
A d' eagraigh muintir Lios Pil le hifeacht.
Cros Arda Mr an ceann dobhsan is rsa.
Bh s faoi cheilt i gcls an Dubhnaigh
N gur nochtadh is go bhfuair filte
Is gur tgadh anos le hurraim is le ciris.
Bronnadh ar Mhsaem an Bhuailtn le taispeint ann.
250

Tuigeadh gur leoehaileaeh an ehros lainn

A dearadh mle go leith bliain shin d' dheraimh
Ag snodir de dhehas Duibhneaeh na hite
Go raibh tuiseint aige don ealan lognta
Is do dhiamhair naofa Chrann na Pise
Lenar thulaing osa easadh is bs air
Is ar thrthi a thuill s dinn r slnadh.
Do bhliain Mhuire, mle naoi gead eaoga eeathair
Bheartaigh pobal Lios Pil is Eoin Baiste
A sipal a ehir is a dheisi go slaehtmhar
Le meitheal fear a eagraodh gaeh baile,
Saoir adhmaid, lueht pinte is daite,
Ceardaithe deaslmhaeha a shraigh gaeh deaeraeht
Is a shsaigh ilimh clire is ailtire.
Na eearehaill a bh fgtha, tais beannaithe,
N i mbal beaman n sa tine a eaitheadh iad
Aeh beartaodh le treoir n Naomh-Spiorad sna flaitheasaibh
Iad a iompar go buaie an Chnapin Mhir go eaithiseaeh.
Le hintloeht na diehe is le neart eapaill eheannasaigh.
Iompraodh ansid iad is mnlaodh Cros astusan
A sdh go doimhin is a teanntaodh sa phaiste earraigeaeh
Ag moladh r Slnaitheora agus ag gairdeaehas
25 1

Ina bhua ar bhs, ar pheaca, is ar gach ainnise.

Faoin mbIiain seo fin dh mhIe is a d dhag
Bh an chros d caite is geall leis dreoite.
Is beartaodh ceann nos daingine a thgaint
Ar bhonn teann simint is frma cruadhite.
Bheannaigh an Cannach Toms, an sagart pariste,
An chros nua seo is ghuigh ina thimpeall an comhldar
Go mbeadh gr is grsta D is comhar na gcomharsan,
Slinte sonas is sochin anso i Lios Pil 'gainn,
Agus meitheal bhreise ag baint an fhmhairMn rialta, brithre is sagairt mar a bh fad 'shin
Ach tuata de bhreis ag saothr guaIa ar ghuaIa Ieosan.
Ar an sol a thit san ithir shaibhir fhnta
Go raibh toradh f throcha f chao ga is f ncha.

Do Shultan agus Lse

Ar an Aoine ar an mBuailtn
Scuab Sultan Kandahar
Is Lsa Luimneach na mbrc
Sinn chun siil chraim an Iae
Ar aghaidh go bnta na samhIaochta
Le cimeanna tomhaiste meallacacha
252

Mar fhreagra ar cheata coirp is smaointe fino

Chuir an ds faoi dhraocht sinn
Le cimeanna sleamhna sloctha.
Shoilsigh f is snomh a gcolann
r meanma le las geal den ille
Is scil de ghlir na bhFlaitheas
Is de pherichraesis na Tronide
N tugann rinc gliogair r linne.
Ar a deich ar maidin Domhnaigh
Bhailigh slua cocrach le chile
Ag tnth le taith dhiamhair eile
Lse is Sultan ar rin bheatha
N hinstear ach a nochtar
Le lbamal rithimeach lmh, cos,
Cabhlach cinn is cnmh droma.
N ochtadh dinn a chasta is at
Caidreamh idir aon bheirt
Is mar a chuirimid aithne ar a chile.
N le comhairle a dhein siad sin ach
Le rince lmh a deir nos m
N croitheadh lmh d theinne;
Daingnodh sin le scaradh is filleadh
253

Ag gabhil tr chora casta an tsaoil.

Nochtadh dinn mar dhanann comhar
Iontais dinn go lir le radharc nos leithne
Le cabhair a chile 'fhil ar lba an tsaoil.
Bms ssta ualach a chile a iompar
Is r sprioc a shroisint gan gearn.
Go dtuga an NaomhSpiorad
Treoir go fiaI do Shultan
I mbun a fhadhba romhaire
Is soilse suairce a rithime
Do Lse ag forbairt a cruthaochta.
To Sultan and Lisa

Sultan from Kandahar and Lisa

from neighbouring Limerick
Swept us from our daily chores
To the broad expanse of imagination
By their measured seducing steps
Responding to the challenge
Of body' s frailty and wandering thoughts.
They both did us enchant
254

With graceful polished movement

Of limb and head and even finger.
They raised us to spiritual heights
From whence we glimpsed from afar
True beauty, a reflection ofheaven's glory
And the perichoresis in the Trinity
Which rock and jive do not provide.
At ten on Sunday morning
An eager following arrived in Dseart
Keen to witness yet a further wonder
Revealed not by word or message
But by dance of hand of limb of trunk and spine.
We saw delicate relations presented
In measured manual dance that spoke
More eloquently than the heartiest handshake;
We saw how understanding is nourished
By parting and returning in the shifting sands of life
And vision wide results from knowing one another.
We were shown how we must bear one another , s load
And arrive without complaint at our destination.
May the Holy Spirit guide you Sultan
As you solve our IT problems
And you Lisa as you create
255

Still more patterns of mystic movement.

Toms sa Mhainsar Oche Nollag

Bh soilse sna haon it.

Bh beithilin sna haon fhuinneog
Srid na Tr soir agus a n-aghaidh amach
I dtreo na sride.
Bh cartacha ar an d thaobh
De Shrid an Doirn.
D' aimsigh Toms sl d phna
Lasmuigh de Thigh Churrin.
Chabhraigh s le Brde
A theacht as an gcairt.
Bh deabhadh uirthi sid
Le coinneal a bheith lasta aici roim Aifreann.
Chuir Toms sop fir faoi bhal an phona,
Bhain an balbhach as a bhal go ciriseach.
Suas leis go fadtruslgach
Go doras an tsipil.
Bh s ag br roimis go dtinig taobh leis an mbeithiln
A bhodh an uair d ar dheis an dorais.

256

Bh caril gcasadh ag g agus aosta.

Ba bheag spis a bh ag Toms sa cheol
Bh fuacht idir a dh shlinnen ag goiIliint air.
Bh s traochta tar is ghriothal an Iae.
Bh teas na gcoinneal mhealladh chun an mhainsir.
Bh breis sl sa tu i gcngar an Leinbhn.
Chuaigh Toms ar a ghline taobh leis.
Ba ghearr gur thosnaigh s ag mogamaigh.
Bh s ar a shmhn s agus shn s siar cliathnach
Taobh leis an Leinbhn agus ba ghearr go raibh ina chnap.
B' an br daoine i dtreo an dorais ag deireadh an Aifrinn
A dhisigh as a chodladh . Pheab ina sheasamh.
Bhain an brach as a shile.
Bhrigh saIl go bosca na gcoinneal.
Las s dh cheann, rud nr ghnth leis,
Ceann in ms d'osagn, a thug bheith istigh d,
Agus an ceann eile ag breith buochais n faca Brd
Ina chodladh sa tu
Agus go ndarfadh gur le barr d .

257

Mar a searas le Maigh Nuad

Pdraig Fiannachta

T tuairisc tugtha agam in lrisleabhar Mh Nuad 1 993 ar conas a

chrochnaigh mo thrimhse i Maigh Nuad. Thnag ann ar cuireadh n
Uachtarn, an Monsneor amann Cosin. Thinig an cuireadh sin i
sreangscal Laidine: Veni statim: classes te expectant [tair gan mhoill;
Nuair a thnag bh an Monsneor ar
leaba a bhis in ospidal probhideach Naomh Uinseann. Nor fhadas
t do ranganna ag feitheamh leat].

dul ar a thuairisc. Beannacht D leis, an scolire Bobla is fearr a bh

riamh san Ollscoil Phointifiil, Maigh Nuad. Tar is d an chim LSS a
bhaint amach b' an chad it a theagasc s n sa chliarscoil i Winnipeg
Cheanada. Bonn cuairteoir chin agus chngar agam anseo sa
Dseart. D Mirt seo caite bh beirt bhan lannta Chaitliceach
Winnipeg agam a d' inis dom na forbairt a chuaigh ar an gc1iarscoil
mhr d shin; darfainn gur chuir s sid comaoin ar an gc1iarscoil.
Sea, b'fhearr dom filleadh ar mo scal. Nor thinig an teachtaireacht d
aniar aduaidh orro mar bhos tar is bualadh leis an Athair Donnchadh
in 1 958 agus m ag dul go Lourdes do cheiliradh cad bliain
Thaispentais Mhuire i Lourdes. Chuala go raibh, seachas na gnth
dheabhid, lachta doimhne diagachta i Laidin ag diagair agus
lachta ms pastireach le tabhairt ar son chliarlathais tortha ar leith i
258

dteanga na ndaoine. Bh an tEaspag Sen hEachiarainn, an tAthair

Donnchadh Floinn, An tAthair Diarmuid Laoghaire c, agus an
Breitheamh Cearbhall Dlaigh, le bheith ag lachtireacht i nGaeilge.
Nuair a chuala sin, bheartaos dul ann; d'iarras ar Mham agus ar mo
dheirfir Eibhln teacht im' theannta. Bheartaodar teacht. Is digh Iiom
gurb Eibhln a dhol as na ticid go lir, ach bh beagn de shntis
agamsa a fuaireas n lucht taistil nuair a chualadar go rabhas ag dul
ann. Bhuaileas chucu ina lthair lonnaithe i gcngar Y Dref Newydd
mar a rabhas ag cabhr i bpariste agus ag mineadh scoile.
Thiomineas go haerphort Speke, aerphort Learphoill anois, agus ar
aghaidh liom as sin go Baile tha Cliath mar a raibh eitlen cairte le
sinn go lir a thabhairt go Lourdes. Ba dhbair dom a bheith danach,
ach bh muisiriin gcur go Pras in eitlen eile agus thit cuid de na
bosca ar an tarramhac agus chuir sin moill ar m'eitlensa; d'iarras ar an
spirbhean cabhr liom dul eitlen amhin dreach go dt an ceann
eile gan dul isteach go dt an cuntar. Ceadaodh sin dom. Isteach Ii om
san eitlen a bh ln seachas aon suochn amhin, taobh leis an Athair
Donnchadh. N rabhas ach suite agus giorranil fs orm nuair a chuir s
ceist orm: 'D n-iarrfa ort anois teacht abhaile ag mineadh i Maigh
Nuad, an dtiocf?' 'T sin r-obann 'Athair' arsa mise, 'ach beidh
freagra agam duit agus sinn ag filleadh m choimedann t an suochn
seo dom. ' Is beag is cuimhin liom i dtaobh na hoilithreachta d ach go
raibh amonn de Valera ann agus a mhac, an dochtir, farais; gur
chuireas aithne ar Chearbhall Dlaigh agus a bhean, Mirn agus gur
259

chaitheas formhr an ama, lasmuigh de na deabhid agus de na

lachta, fara mo mhthair agus Eibhln. N raibh ceachtar dobh riamh
cheana i Lourdes; bhos fin dh uair. Nor chuaigh Mam ann riamh ina
dhiaidh sin; thadh s go Cnoc Mhuire gach bliain. Cailleadh agus
coinneal Chnoc Mhuire ar lasadh taobh lena leaba tar is m' Aifrinn ina
seomra. Chuaigh Eibhln ann go minic, turas gairid n tSionna, oche
bhigile ansid ag gu d dann agus d hothair, agus abhaile l ama
mhrach. Dheineadh s sin i gan fhios d'fhormhr a c1ainne.
Choinnigh an tAthair Donnchadh an suochn taobh leis dom ar an
turas abhaile. 'Is beag a shleas go mbeinn ag cur na ceiste d chugat,
ach sin mar at, ' ar s. 'Ceart go leor, ' arsa mise leis, 'thiocfainn. ' Nor
chuala a thuilleadh uaidh go dt coidos n mar sin roimh N ollaig nuair
a dirt s i litir chugam gur mhaith leis go dtabharfainn turas air i
Maigh Nuad m bheinn ag teacht abhaile timpeall an ama sin. Shocraos
leis go mbuailfinn chuige ar mo shl ar ais tar is na Nollag; n cuimhin
liom an l a shocraos leis, ach idir dh Nollaig ab ea agus bh
cuireadh agam chun lin leis fin agus leis an Uachtarn. Bhos ann in
am, agus bh In agam leis an mbeirt acu. Nor phlamar trif aon rud is
cuimhin liom ach amann Ceallaigh agus a scalta. Bh silid
ghearr againn ar an gceamg agus ansin d'imigh an tUachtarn chun a
sheomra agus thug an tAthair Donnchadh chun a sheomra fin i nDn
Binne m leis an bpost a bh thairiscint dom a choradh liom. Dirt
s go raibh an tUachtarn ag tairiscint 'post sealadach mar lachtir sa
tSean- agus sa Mhen-Ghaeilge agus sa Bhreatnais' dom; go raibh
260

ollnaeht sa tSean- agus sa Mhen-Ghaeilge bunaithe sa eholiste aeh

nr lonadh ; go raibh iarrthir istigh air aeh gur diltaodh d; go raibh
an laehtir a bh aeu Choliste na hOllseoile Baile tha Cliath gan a
bheith ar fnamh formhr na bliana agus go raibh an-phrinn le duine a
eheapadh. Drt gur mhr an mhuinn a bh eur ionam agus go
ndanfainn mo dhcheall. Chuireas i geuimhne do

rn

'

oide agus dom'

ehara go geaithfinn eead a lorg ar rn' easpag fin aeh n danfainn sin go
bhfaighinn seala go hoifigiil Mhaigh Nuad. D'fhgamar sln lena
ehile. Ar ais liom sa bhd go Learpholl an oehe sin; thugas turas ar
Eibhln agus Samas agus Nuala g l ama mhraeh agus m ar mo shl
ar ais go dt an seoil agus an pariste, Y Dref Newydd, ar bhruaeh na
Sbhaime.
Bh euallaeht bheag bhan rialta d' ord an Linbh osa tagtha ag
mineadh sa seoil mar a rabhas ag mineadh. Ard Mhaeha duine
dobh, an tSr. Ultn, srmhinteoir leana ga. Thuigeas gur gearr n
beadh g lem' leithidse sa phariste n sa seoil. Ansin thinig an
sreangseal at luaite agam. Ghlaos ar an teileafn ar m'easpag, John
Petit, easpag Menevia, Mynwy, mar a bh an uair sin; deoise a raibh
deieh sr d'aon sr dag Choimr inti. Nor ehuir an t-easpag de eheist
orm aeh: 'Ar mhaith leat dul ansid?' 'Ba mhaith' arsa mise, 'agus tim
ag maehnamh air le tamall.' 'Is ioma eabhair at faighte againn
irinn agus n'fhadfainn dilt anois. ' 'Gura maith agat, ' arsa mise leis.
Thug s eomhairle dom ansin: 'Nuair a raghair abhaile faeh ehuige go
nglaetar leat i ndeoise Chiarra agus go seaoiltear do eheangal le
26 1

Menevia. 'Somebody who knew not Joseph might succeed me and call
you back to this diocese. ' D bharrsan d'iarras

ar an Ollamh Proinsias

Cruimn an tbadhb sin a riteach dom. Ba ghearr go rabhas ar mo

ghline os a chomhair ag dearbh dlseachta d' easpag Chiarra agus ag
glacadh le saoirse dheoise Menevia. lncardinatio agus excardinatio
na hainmneacha dl ar an d phriseas. Ba ghearr gur iarr an tEaspag
Petit ar chathaoirleach Bhord Iontaobhaithe Mhaigh Nuad sagart a
thabhairt ar iasacht d leis an mhinteoireacht a bh

ar

sil agamsa a

dhanamh. Fuair s an tAthair Roibeard Mac Cionnaith de dheoise Ard

Mhacha ar feadh roinnt bhlian agus ina dhiaidh sin an tAthair Mchel
Mainnn de dheoise Chiarra ach n ag mineadh i mbunscoil le
menscoil bheag ag gabhil li a cuireadh seo ach i bpariste mr ar
feadh cpla bliain. N raibh aon ileamh ar bhonn mo shaoirse-se as sin
amach. N raibh, dla an scil, aon phingin caite ag Menevia le
rn

'

oiliintse. Is aisteach liom anois nr chuimhnos riamh ar mo

bhuochas a chur in il don bheirt shagart sin as an gcomaoin a

chuireadar ormsa agus ar Mhenevia. Tid araon anois ar scor ina
ndeois fin le sea!. Gum ad multos et felicissimos annos dibh araon.
M mhairim le hlrisleabhar
cnamh D.

2 01 3

a tboilsi seolfad cip chucu, le

Sa bheathaisnis chuimsitheach a scrobh Risterd Glaisne orm

(Pdraig Fiannachta,

1996,

An Sagart ) tuairimonn s (lgh 554-

5)gur toisc m a bheith in 1 989 ag cosaint an chirt a bh ag duine i

mBal tha an Ghaorthaidh a chur in il gur cheart do phobal a bh ag
262

fil deontais Ghaeltachta a bheith ag fil cuid d liotirge i nGaeilge

leis a dhiltaigh Iontaobhaithe Mhaigh Nuad cead

thabhairt dom

fanacht sa choliste agus m ar scor i 1 992. Is suimiil iad na rfla eile

a chuala Risterd faoin scal seo go lir. N raibh focal garbh n borb
riamh agam leis an Monsneor Ledwith, an tUachtarn, agus nor thugas
riamh turas air ina sheomra ach ar chisir anois agus ars. Deir Risterd:
' Cuid de bhaloideas Mhaigh Nuad gur thug an Fiannachtach cuairt ar
Uachtarn an Choliste ag pointe amhin agus gur labhair s chomh
borb sin leis an Monsneoir Ledwith go ndirt seisean leis gan sin a
dhanamh ars. ' Bh Easpag Chorca go minic ag cruinnithe i Maigh
Nuad bh an argint d agam leis. Bheannamis d chile go
muinteartha. Is cuimhin liom a r leis an gCairdinel Fiaich agus m
sa bhaile i gCathair an Treantaigh go raibh maite agam d'Easpag
Chorca. Bh an Cairdinal sa chr, mad ar a ghlir sna Flaithis, agus
an Cairdinal Cathal Dlaigh ina it ag cruinni Choiste Stirtha an
Chliarlathais i samhradh na bliana 1 992. Phlit gntha an Choliste ag
an gcruinni sin, ach n bhodh an tUachtarn i lthair. Bhodh s i
lthair ag Cruinni iomln na nlontaobhaithe nuair a bhodh gntha an
Choliste bpl agus ghlacta lena mholta de ghnth. Maidin an Iae d
a raibh litir uaimse ag lorg sneadh bliana lem' phost agus cead fanacht
sa Choliste tar is ir as mo phost, le pI , tharla gur thinig an
Cairdinal isteach sa phroinnteach fad a bhos suite ag bord ann agus
shuigh taobh liom. Bh comhr deas muinteartha againn le chile.
Mheasas gur bhain s le basa go luafainn leis go raibh mo iarratas do
263

shneadh bliana lem' phost agus cead fanacht sa Choliste ina dhiaidh
sin faoi bhrid chruinni an Iae sin. Luas sin agus chuir s ar mo
shuaimhneas m-'N g duit aon irnn a bheith ort ina thaobh sin,' ar
s. Is maith is cuimhin liom trthnna an Iae sin m a bheith im' shu ag
an mbord sa phroinnteach ars agus an tUachtarn a theacht isteach. Ba
ns linn na socruithe a bhain linn a dhanta ag an gcnJnni d a fhil
n Uachtarn dreach tar is an chruinnithe. 'Aon scala domhsa ?' arsa
mise leis agus ag gabhil tharam. 'Cloisfir d'easpag, 'ar s. Thuigeas
as sin gur diltaodh an sneadh bliana agus cead fanacht sa choliste
dom. Bh deabhadh abhaile ar rn' easpag, Diarmaid Silleabhin. L
arna mhrach chuireas fin chun bthair abhaile. Bhuaileas isteach chun
mo dheirfar, Eibhln, i Luirnneach. Ghlaos ar an easpag Diarmaid n
dtigh sin. Bh cuireadh faighte aige chun duaiseanna Ghlr na nGael a
bhronnadh i gCeann Tr an Domhnach a bh chugainn. D' tbreagair s
m r go bplifeadh s mar a tharla do m'iarratais an l sin. Tar is
bronnadh sc1ipeach na nduaiseanna agus an trfae ar Cheann Tr bh
comhr fada agam leis an easpag. 'Cinneadh, ' ar s 'go gcaithfidh t
fin agus an tAthair Sen Coinlein filleadh ar an deoise.' 'T sin
nos dine ar an Athair Sen n ormsa,' arsa mise, 'mar is sine de sh
bliana eisean n mise. ' ' Sea, t s dian agus sin an fth gur cinneadh
go gcaithfi dilt do d'iarratas-sa leis. Ach socraodh d mba mhaith
leatsa teacht ar ais agus cabhr leis an liotirge i nGaeilge, go mbeadh
filte romhat. ' 'N chuimhneoinn ar bheith pirteach ina leithid de
264

shocr. Fanfad go mbeidh deireadh leis an mbliain acadil agus ansin

baileoidh m liom go buan gan teacht ar ais ach ar cuairt. '
Dia beag ag na hiontaobhaithe ab ea an tUachtarn Mchel
Ledwith, an 'wigged wonder ' mar a thugadh duine den fhoireann air.
Bh amhras orm faoi. Thugas faoi deara, agus drt anois agus ars, nr
chuala riamh ainm r dTiarna osa Crost na bhal le linn a sheanmra
agus ba mhinic a d'istos leis ag r nAifrinn shollnta i sipal an
Choliste. Bh cis lena imeacht sid gan choinne go luath ina dhiaidh
seo. Leanas orm lem' chraim go lir ar feadh an tsamhraidh agus m
ag pleanil faoina raibh romham. Chuimhnos ar iarmhac linn liom, an
tAthair Alan hEochaidh, a bh ina shagart cllta i mBaile Bhuirne
Cil Aodha. Bh crsa iarchime sa diagacht danta aige, an marc ssil
faighte aige sa scrd scrofa don lachtireacht ach gan an scriptum,
an trchtas a ghabh leis, curtha i lthair na scrdaitheoir fs aige.
Bhuaileas leis ag cruinni Aontas Mhaigh Nuad na bliana sin.
D'fhiafraos de an raibh s i gceist aige an trchtas a chrochn agus a
chur i lthair. Dirt s go raibh. ' Seo tairiscint' arsa mise, 'beidh mo
sheomra-se domhaoin n gcad l de Dheireadh Fmhair ar aghaidh,
gan iontu ach mo leabharlann; n bheadh cur isteach ort ansid go
deireadh na mosa. D'fhadfaimis malart -mise a dhul i d'itse go
Baile Bhuime-Cil Aodha, agus tusa a theacht go Maigh Nuad agus
fanacht i mo sheomra-se agus do thrchtas a chrochn. Caithfimid
cead a fhil nr n-easpaig.' 'Bheinn lnssta,' arsa Alan.
265

Nuair a thinig na heaspaig go Maigh Nuad do chruinni F mhair

an Chliarlathais chuireas ceist ar

rn

'

easpag fin ar mhiste leis m a

chaitheamh m i ndeoise Chluana i bpariste Bhaile Bhuime-Cil

Aodha nuair a dh'fhgfainn an Coliste. Bh s lnssta. Nuair a chuir
an tAthair Alan ceist ar a easpag fin, an tEaspag Mag Aodha, baineadh
siar as sid. 'Ab' amhlaidh a theastaonn uaidh aistri isteach im'
dheoise?' ar s. 'N hea ar aon chor,' arsa Alan. ' Sea, caithfidh m ceist
a chur ar an Monsneor Ceallachin [iarollamh i Maigh Nuad;
Biocire Ginearlta], ' arsa an t-easpag. Faoi cheann seachtaine bh
scala agam go raibh cead againn araon danamh mar a theastaigh
uainn agus ritigh sagart pariste Bhaile Bhuime-Cil Aodha, an
tAthair Buachalla, leis an socr sin.
Bh leabharlann bhre agam. Nuair a bhnn ag ceart prfa de
RIA Dict. bh na leabhair go lir agus na foins go lir geall leis faoim'
limh im' leabharlann fin im' sheomra agam. Darfainn gurbh fhi
fJ OO,OOO

a raibh agam. D'fhg an tAthair Donnchadh Floinn a

leabhair Sean- agus Men-Ghaeilge agam fara nithe mar a leabhair

nta go lir de Ghaeilge Chlire a bh aige; thugas iadsan ar iasacht do
Bhreandn Buachalla a thug iad do Chaoilfhionn Nic Phidn le
foc1ir a bhun orthu mar thrchtas MA. Fuaireas ar ais iad agus
bhronnas ar Leabharlann an Ruisalaigh i Maigh Nuad iad. D'fhg
Donnchadh agam leis an leabhairn greanta a chuir s le chile de na
sleachta Gaeilge a chuirfeadh s le haistri ar phipir onracha
Gaeilge. Nuair a d'iarr Breandn Doibhlin sin orm, thugas d
266

agus ba mhr an is aige d Mhanuail, dar liom. Nuair a d' irigh

liom teacht ar thrchtas MA an Athar Donnchadh (ar na focail agus na
nathanna i gcanint Chlire n fuil i bhfoclir an Duinnnigh), bhronnas
ar mhsaeum Chlire .
Mar cheann Dhmh an Linn Cheiltigh ar feadh deich mbliana
fiche ad dheineas mo dhcheall cur leis na leabhair, na hiris, na
mionscannin, na lmhscrbhinn i leabharlann an Choliste a bhain leis
an rimse linn sin go lir, thaobh teangacha, litrochta, baloidis,
staire, seandlaochta, ceoil, agus ealane. Bh an rud canna ar sil
agam maidir le mo leabharlann phearsanta. Thuigeas nr gh dom a
raibh agam a thabhairt Iiom agus m ag fgaint; cheana fin le
spreagadh a thabhairt don Roinn Cheoil sa Choliste Aitheanta, bh mo
bhailichn de fhoilseachin ar an gceol Gaelach tugtha agam don roinn
sin. Beidh s ina chabhair, t sil agam don Dochtir Sen Caoimh a
fuair a dhochtireacht ar cheol eaglasta na Riadach cpla bliain shin
Choliste na hOllscoile Corcaigh. Thuigeas go raibh mo chnuasach
Breatnaise i bhfad nos fairsinge n a raibh i leabharlann an Choliste
agus d bhr sin thugas go lir don Choliste. Dearmad ab ea sin m'
thaobh fin de, mar n'fhadfainn danamh gan leithid Y Geiriadur
Mawr agus cheannaos cip de sin le dana. Choimedas an iris
Cambridge MS; bhos im' bhall saoil den Hon. Soc. of the Cymm. agus
a n-iris bhliantil fil agam agus bronnadh ar an gcoliste go dt gur
fhgas; is iontach an dream iad an cumann linn sin; nuair a fuaireadar
amach le dana go bhfuilim beo fs, ghabhadar a leithscal liom gur
267

stadadar ag cur a n-irise chugam agus t t s cur go Maigh Nuad go

dreach anois. Nor tharla sin i gcs an ITS.
Is beag den Chornais at ar fil, agus ba l n sin a bh agam agus
thugas an beagn sin don Choliste. N raibh ach foclir den
Mhanannais agam agus thugas don Choliste . Bh Scottish Gaelic
Studies agam go bearnach agus thugas don Choliste maille le cuid de
na foilseachin mhra baloidis de chuid na hAlban. N raibh ach
beagn den litrocht iarchlasacach Gaeilge agus den litrocht dhanach
n athbheochaint i leith agam. Ar feadh roinnt bhlian cheannann an
nualitrocht ach thugainn uaim na leabhair nuair a bhds lite agam
agus nta beag ina dtaobh curtha agam sa Sagart.
Bh bailichn mr de na ftstatanna a fuair an Coliste i dts an
dara cogadh agus iad ceangailte go slachtmhar i leathar i leabharlann an
Choliste. Bh na macasamhla cilila seo leanas agam fin:

An

Seanchas Mr (sleachta), An Leabhar Laighneach, Leabhar Bhaile an

Mhta, Leabhar Bu Leacin, Leabhar Leacin, An Leabhar Breac (Pl
Longin), Leabhar D Maine, Leabhar Leasa Mhir, Codex
Wfuzburg, Codex Milano, Ainteafanir Bheannchoir. Ar na leabhair
chbhuailte bh: Acta Sanctorum Hiberniae (Colgan), Leabhar Ard
Mhacha (J. Gwynn) , Grammatica Celtica (i & ii Zeuss). Bh na hiris
lannta agam, a bhformhr ths agus iad ceangailte: ZCP, riu, igse,
Revue Celtique (be agn), Etudes Celtique, Baloideas, Studia
Hibernica, Dinnseanchas, Journal of the Royal Soc. of Antiq., agus Iris
Chumann Staire agus Seandlaochta Chiarra. Leanas ag fil na n-iris
268

lannta seo agus gcur lena sraitheanna agus iad tugtha uaim agam ach
gur scoras de bheith ag cur sntiis go cuid acu a bh dulta i ndaoire go
mr.
Bheartaos mo leabharlann go lir, seachas an beagn a luas
romhainn a thugas do Leabharlann Choliste Aitheanta Phdraig, a
bhronnadh ar Leabharlann An Chontae sa Daingean. Bh s d'dh orm
go raibh breis chur le leabharlann an Daingin ag an am: Seomra bre
fairsing do leabhair ar an gcad urlr agus cistinn, leithreas agus
seomra strais le leabhragin agus cfra daingean ar an urlr. N rabhas
sa choliste nuair a thinig an leabharlann taistil Thr L chun an
fltas a bhreith ansid mar bh s le c1r ansid ar dts le go mbeadh
fhios ag an oifig lir cad a bh fhil ag Leabharlann Chontae Chiarra.
Bh an t-iomln ina chnocn sln ansid istigh ar feadh tamaill fad a bh
an ramhchlr sin ar sil. Bhos ar ais go sealadach i mbun Phariste
Ghleann Fleisce faoin am gur tugadh mo chuid leabhar 'on Daingean. Is
trua gur cuireadh ar na seilpeanna iad gan ord n eagar c go bhfuair
gach leabhar uimhir mar a tharla ar sheilf . Ghlac an Chomhairle
Chontae go hoifigiil leis an bhfltas. Lonadh an seomra uachtair ar
fad agus cuireadh na macasamhla agus cuid de na leabhair luachmhara
sa chfra daingean thos an staighre agus cuireadh roinnt de na leabhair
nua a bhronnas ansid thos leis. T feabhas chur ar an gc1r agus ar
\

an gcras slndla de rir a chile. NH cead leabhar a fhil ar iasacht

gan nta uaimse. T thas an domhain orm go bhfuil a leithid d'is sa
Daingean agus ar fil do mhic linn an Dsirt, agus do scolir a thagann
269

an treo agus do mhuintir Chorca Dhuibhne. Nuair a bheidh mo

choisocht ar fnamh ars, le cllamh D, beidh mo leabharlann im'
chngar nuair a bheidh g agam li. Is ioma leabhar nua a cheannann
in IS nuair a thinn go Baile tha Cliath agus a chuirinn go Tr L tar
is a lite le cur lem' chnuasach sa Daingean.
Creidim go mr i dtbhacht an leabhair chlbhuailte fs don
ghnthdhuine. Is dcha go mnonn sin a bhfuil de chabhair tugtha agam
do leabharlanna thall is abhus. Cheannaos leabharlann Gaeilge Mhirn
U Dhlaigh agus bhronnas ar leabharlann Ionad an Bhlascaeid i nDn
Chaoin . Is Uachtarn na linne seo, Mchel D. hUiginn, a ghlac
leis ar son an stit mar gurbh Aire na Gaeltachta ag an am. Nuair a
bhos ag rechtil Ollscoil Scairte dem' chuid i dTeampall an
Ghleanntin fuaireas scala inon le Pdraig Mac Nill Ghleannta
Aontrama, dearthir d'Eoghan Mac Nill, teacht ar a tuairisc. Bh
cnuasach leabhar a bhain le stair agus le litrocht na h ireann aici agus
d'iarr a hathair uirthi iad a bhronnadh ar institiid n lthair ina mbeadh
meas orthu sa Ghaeltacht n san it arb as d bhean chile,
comharsanacht Theampall an Ghleanntin. Bh Br na Grige, ar mise
cathaoirleach bhord a iontaobhaithe, athnuachan ag an am canna le
cabhair Roinn na Gaeltachta agus uaim fin amhin (go maithe Dia
dom bheith 'om mholadh fin mar seo!). Shocraos leis an mbean
ghalnta seo go dtabharfainn na leabhair i nGaeilge-agus bh ls maith
dobh i gceist-do Bhr na Grige agus an chuid eile do sheomra na
Gaeilge i Halla Inse Bn a bh dreach tgtha, i bpariste Theampall an
270

Ghleanntin. T na bailichin sin fs mar ar cuireadh iad. Bhos

pirteach i Saor-Ollscoil Bhaile tha Cliath cuireadh rus li. Thugainn
dh lacht sa tseachtain ar theanga agus litrocht na Gaeilge. Thugas a
ln leabhar Gaeilge agus leabhair i mBarla ag pl le litrocht agus le
cultr na hireann don leabharlann bheag a bh ag an bhforas idalach
sin i Srid Jervis. Thugas mo chrsa tr Bharla an chad d bhliain ach
socraodh go mbeadh cead agam a thabhairt tr Ghaeilge an tr bliain.
Nuair a diltaodh sin dom d'iros as mo phirt sa tionscnamh.
D'fhgas cuid mhaith dem' leabhair ann.
Thugas mo bheagn throscin, cpla cathaoir, deasc barr-rolla
agus deasc simpl, beagn ealane, romhaire, c1dir, mo bhosca
litreacha is pipar, agus seoda cuimhne mo thaisteal, liom chomh
maith go tigh an tsagairt sa Daingean. Thuileadar go lir i vean n raibh
rmhr. Thugas vardrs beag a bh agam do dhuine de fhoireann t an
choliste. Nor fhadas teacht ar bhailichn iontach de shleamhnin a
bhain lem' thaisteal in irinn agus ar fud cig Mhr-Roinn. Is digh
liom gur thugas iad ar iasacht do mhinteoir igin treolais agus m ag
teacht chugam fin tar is obride. Is dcha gurb iad na cinn a bh agam
n Aontas Sibhideach le linn Bhreshnev na cinn ba shuimila.
D'fhgas mo chruitn, mo sheilpeanna, mo bhrait urlir agus nithe mar
sin im' sheomra.
Bh tocht orm ag fgaint sln leis na seomra bretha a bh agam
ar feadh fiche bliain lena radharc ar Cheamg bhlfar Naomh Isaef.
Nuair a thnag ansid tar is tamall gairid a chaitheamh sa Dorchla
271

Fada, roinnt bhlian i mbarr Loighice agus i mbarr Reitrice (le staighre
glrach ar dh thaobh mo sheomra sa d it sin) le mrn leabhar de
chuid An Sagart amuigh sa dorchla, dirt seanfhondir ar an bhfoireann
'Brown & No/an 's are back'. Comhlacht leabhar ab ea an dream sin,
agus tagairt ab ea sin leis do na hollna Pdraig de Brn agus Gearid
Nuallin a bh sna seomra ina rabhas-sa agus iontu sid os mo
chionn, n gur ddh an sciathn sin den choliste sna trochaid
danacha. D'fhgas iaruimhreacha agus sraith iomln den iris An Sagart
agus iolchipeanna de roinnt dr bhfoilseachin, go hirithe
d' lris/eabhar Mh Nuad im' dhiaidh i Seomra an Irisleabhair agus,
caithfidh m a admhil, i bpirs folaigh ar fud an choliste. D' irigh
liom a ln acu a bhreith liom de rir a chile. Bhronnas cuid acu ar an
Athair Caoimhn Nill do Choliste Phdraig Ceatharlach. NH fgtha
fs de leabhair An Sagart sa Choliste ach roinnt cadta cip den
Bhobla pca. D mbeadh an tslinte nos fearr agam is beag dobhsan a
bheadh fgtha ann ach iad tabhartha agam in aisce do B&Beanna agus
d'stin ar fud Ghaeltachta Mhaigh Eo agus Dhn na nGall. Is digh
liom gurb dea-shampla na nGideonir a spreag m chun sin a
dhanamh i nGaeltachta na Mumhan agus Chonamara Theas. Bh Dan
Bric na Gorta Dubha mar chntir agam dhanamh sin. Chuirinn
ceist 'an m seomra do chuairteoir agaibh?' ag doras aon t a raibh an
comhartha B&B in airde acu. Bhodh amhras ar dhaoine anois agus ars
faoin gceist agus d'fhreagrads le huimhir nos sle n mar a bh. Ach
nuair a chloisids go raibh an balcaire de Bhobla deas Dearg le fil in
272

aisce acu, thugaids an uimhir cheart dom. Ansin thugainn comhartha

do Dan agus thugadh s sid an Hon ceart don stir chugam n
ngluaisten. Go gcit Dia a shaothar le Dan mar n fuair s uaimse ach
mo bhuochas agus mo bheannacht. M bhonn inne d'fhoireann
diagachta n oilina na gclireach i gColiste Phdraig Maigh Nuad
lamh seo, b'fhidir go gcuimhneodh s ar scaipeadh gideonach na
mBobla Dearga at fs sa tsH i seomra igin i mbarr Pats a chur mar
chram praiticiil ar chlireach de chuid Rth Bhotha do Ghaeltachta
Dhn na nGall, agus ar chlireach de chuid Thuama n Chill Ala n
Achadh Chonaire do Ghaeltachta Mhaigh Eo. NH s chomh prinneach
anois, b'fhidir, s rud gur chuir Protastnach Bhal Feirste mo
Bhobla Naofa le fil saor ar an idirHon; agus go bhfuil ar fil fs mar
CDROM uaimse ar 5 . Go gcit Dia a shaothar tr bliana le mo chara i
mBal Feirste. Fuair stn na Sceilge sa Daingean 1 08 cip in aisce
den Bhobla Dearg; nuair a bh an tOireachtas i dTr L d'fhan cuid den
lucht freastail san stn sin. Nuair a d'fhgadar, fuarthas amach go
raibh 20 Bobla Dearg ar iarraidh. D'iarr an t-stn orm an Hon sin a
chur chucu. D'fhreagraos go gcaithf dol astu. N bhfuaireas an t-ord.
Sarar fhgas Maigh Nuad iarradh orm a bheith im' chathaoirleach
ar Choiste Comhairleach an Chliarlathais um an Liotirge Gaeilge.
Bhodh cruinni mosil againn i mBaile tha Cliath ar dts. Le
saorthaisteal b' sin ba isila. B' iontach mar a shaothraigh formhr na
mball clirigh, mn, agus tuata eile, ach ba mhall a bhodh recognitio
'
ag teacht n Rimh. Chinntos go mbeadh ionadaithe againn na tr
273

Gaeltachta agus n glacfa le haon leagan n tuigfeadh an

gnthchainteoir i ngach Gaeltacht. Bhodh ionadaithe beagn
failltheach anois is ars. Chuireadh s dom orainn nuair a bhodh
moill na mblianta sa Rimh ar r saothar. Gns na Marbh an sampla is
measa den mhoilleadireacht. Ghlac an cliarlathas lenr leagan den
Ghns i lr na nchaid agus chuireadar chun na Rimhe . Nuair n
raibh recognitio faighte ag r dtacs tar is roinnt bhlianta, mholamar an
cliarlathas a chur toscaireachta chun na Rimhe bhr chun cinn. Bhos
fin ar an toscaireacht sin. Thug rna an Chairdinil Arenze a bh i
gceannas ar na craim sin le tuiscint go mbeadh an recognitio ag r
saothar faoi cheann cpla m. T na blianta sleamhnaithe leo agus a ln
Gael bocht sa chr shin ach gan an Gns Nua ar fil fs. Chaitheas tr
l sa Vatacin ag pl na faidhbe seo; n raibh ach slacharil Ghaeilge ag
an Monsneor a bh, is d cha, in ainm a bheith oilte inti ag pl linn
trasna an bhoird. Ba cheart pariste deas, gan an iomad craim, a
bhronnadh air seo sa bhaile. Ar an Easpag Mirtn Draighnein ar
chaitheas Breatnais a mhineadh d fin agus do bheirt eile

ln'

sheomra suite i Maigh Nuad fad, a thit s de chrann a r liom dul ar

scor n gCathaoir agus n gCoiste. Chuir sin dom orm ach deirtear
liom gur comhairleoir m i gcna. T s deacair comhairle a thabhairt
gan na tacsanna fheiceiL Ach seo aon mholadh beag simpl amhin.
Tugaim faoi deara go bhfuil deacracht ag daoine leis an bhfreagra agus
Tuigim dibh. Bheadh sin ceart d mba freagra ar
Go raibh an Tiarna le bhur spiorad Ach nH s ceart mar fhreagra ar

le do spioradfin.

274

Ga raibh an Tiarna libh.

Is mr an n go mbeidh caoi aon bhotin

bheaga a thabharfar faoi deara sna sleachta at foilsithe n le foilsi a

cheart sula gcuirfear an t-iomln i gcl. Ba bhre liom an Leabhar
Aifrinn nua agus Gns nua na Marbh a theiceil antequam mariar.

275

Maigh Nuad agus an Ghaeilge

Bhun Mh Nuad go ts na hAthbheochana
Sen hineachin

n gceathr haois dag ar aghaidh, rinneadh iarrachta chun caighden

oideachais na clire a fheabhs. Rinneadh go leor staidir sna
mainistreacha agus i ndeireadh na dla, chuaigh na hbhair sagairt go
Oxford n go Cambridge le haghaidh oilina. D' eascair aicme clireach
as seo, aicme a chin Luther go searbhsach ina riteas faoin Eaglais
Chaitliceach. Tar is an tSocraithe Anglacnaigh, n raibh de rogha ag
na mic linn ireannacha ach dul go dt an Mhr-Roinn. De rir a
chile, lonnaigh siad ann agus bunaodh colist d rir sin in iteanna
mar Salamanca, An Lobhin, An Rimh agus Pras. Toisc go raibh
acmhainn gann, oirnodh a bhformhr sula ndeachaigh siad thar lear
ionas go bhfaighids ocaocht le linn na hoilina.
San aIt a scrobh s ar an gClir Chaitliceach, taispenann Gearid
Tuathaigh gur sheas an Chlir leis an nGaeilge san ocht haois dag:
Is eol dinn, mar shampla, go raibh ptrntacht Eoin Baiste
Mac Sleighne (easpag Chorca agus Chluana 1 693- 1 7 1 2)
bunaithe ar a ghr don lann. ii

276

Thug an chlir urraocht do na fil is na hdair eile. I dteannta an ghrpa

seo, bh grpa mr a sholraigh na Gall-Ghaeil nr bhac leis an
nGaeilge ach a d'fhan dlis don Chreideamh Caitliceach. Feictear a
dtionchar ar leithid Dhomhnaill D Chonaill a d' eagraigh feachtas le
haghaidh fhuascailt na gCaitliceach. Nor thosaocht an Ghaeilge don
ghrpa d.
De bharr na Rabhlide sa Fhrainc, bh rialtas Shasana agus cliarlathas
na hireann buartha mar gheall ar mhnl na sagart a bheadh ag teacht
n Mr-Roinn. Nuair a dnadh cuid de na colist ar an Mr-Roinn, bh
g le hit chun an chlir a oiliint in irinn. Bh fadhb phrinneach ann
tar is Rabhlid na Fraince agus bh eagla ar na heaspaig agus ar an
rialtas go mbeadh tuairim rabhlideacha ag na hbhair sagairt.
Chabhraigh Edmund Burke leis na heaspaig chun Coliste Mh Nuad a
bhun le haghaidh oiliint na sagart. Bh na Pindlthe maol de rir a
chile agus theastaigh Rialtas Shasana smacht a bheith aige ar an
Eaglais Chaitliceach. Ina theannta sin, dhearbhaigh na heaspaig a
ndlseacht don chorin, rud a chabhraigh go mr le bun Mh Nuad. N
fhadfadh na Sasanaigh saoirse iomln a thabhairt do na Caitlicigh toisc
comhrialtas a bheith i gcumhacht ach sheas an gnomh seo mar
chomhriteach. Rud suntasach a bhain leis is ea go raibh ionadaithe ag
an rialtas ar Bhord na nIontaobhaithe.

277

Maintaining and endowing an aeademy . . . for the

edueation of persons professing the Roman Catholie
religion. iii

D'athraigh meon na clire, mh, agus b'ionann Gaeilge agus

boehtaineaeht i mease na ndaoine. Cib bim a leagadh ar an nGaeilge,
ba an oiliint phraitieiil ehun an Creideamh Caitlieeaeh a
ehraobhseaoileadh a bh sa ehad it i ndirre. Shroieh Hon na
geainteoir Gaeilge buaiephointe roimh an nGorta aeh thinig meath
suntasaeh air ina dhiaidh sin. D ainneoin sin, bunaodh eathaoir na
Gaeilge i M Nuad n ts. Ba Sen Mae Loehlainn an ehad duine a
eeapadh e nr ghlae s le eraim an phoist riamh.

Pl Briain

Rugadh Pl Briain timpeall 1 763 agus nnne s staidar don

tsagartireaeht ar an Mr-Roinn aeh oimodh i M Nuad sa bhliain
1 803. Ceapadh ina mhinteoir Gaeilge sa bhliain 1 80 1 agus tr bliana
ina dhiaidh sin, eeapadh ina ollamh . iv
File aitheanta ab ea agus ba A Practical Grammar of the Irish
Language a

shaothar eiliil. Cailleadh sa bhliain 1 820.

278

Sa saothar Maynooth and Georgian Ireland le Jeremiah Newman,

faightear largas sideach ar an sagart seo mar scolire agus mar
mhinteoir. De bharr Hon na gcainteoir Fraincise ag bord na n-ollna,
rinne an Brianach iarracht Gaeilge a labhairt chun cothromaocht a chur
chun cinn. Rinne s staidar ar an Mr-Roinn agus ba fhile aitheanta ,
mar a phlann Diarmaid Muirithe:
Is mar Phl na n-amhrn a chuimhnigh muintir Chl an
Bhaile ar an scolire Gaeilge seo.v

Bhain Pl Briain leis an seantraidisin Gaelach.vi T a shaothar A

i seilbh Leabharlann an
Ruisiligh sa choliste. Bhain bun Chathaoir na Gaeilge le sparntacht

Practical Grammar of the Irish Language

a fuarthas John Keenan c nach bhfuair na hIontaobhaithe seilbh ar an

airgead go dt gur chrochnaigh cs dH sa bhliain 1 820.
A Practical Grammar of the Irish Language

Cuireadh an leabhar seo i gcl sa bhliain 1 809 ag foilsitheoir an

choliste, Fitzpatrick. Feictear aidhmeanna an dair sa ramhr:
To rest it on the basis of Grammar, and thereby facilitate
the acquisition of it to leamers. I have undertaken the
present work - how far I have succeeded, those who are
skilled in the language will be the best judges.vii
279

Scrobhadh an leabhar i mBarla agus bhain aidhm bhunsach

theagascil leis an gcur chuige n ts. Feictear sin i gCeacht 26, it a
bplitear an Tuiseal Tabharthach:
As the ablative must always correspond with the dative in
each number, it will be sufficient to show how the dative is
formed.viii

Leanann s le cur sos

ar

na hainmfhocail rialta sa tabharthach uatha

agus leagann s tbhacht ar an gcaoi a n-uratear an t-ainmfhocal i

ndiaidh an ailt agus an ramhfhocail. Ansin plann s an tabharthach
iolra liri conas mar a thgann ainmfhocail at caol san ainmneach
iolra agus leathan san ainmneach uatha aibh mar dheireadh sa
tabharthach iolra. Clotear leis an mbim ar an bpraiticlacht sa tblaix
thos:

280

Chin scolir Gaeilge an graimar go tran tar is d teacht amach.

Dhearbhaigh Sen Donnabhin gurbh an graimar ba mheasa a
scrobhadh riamh. Is an promhlocht a luann Muirithe n an
rsaocht a bhaineann leis an strchtr gramada agus gurbh igean do
dhuine bheith ina scolire cumasach Gaeilge chun tabhairt faoin leabhar
ar an gcad dul sos:
Darfaimisne inniu gurb an locht ba mh a bh ar an
nGramadach n gur loit an tAthair Pl le hrsaocht agus
le bragrsaocht agus go gcaithfeadh duine a bheith ina
scolire paiteanta chun a thuiscint in aon chor.x

Is minic a chuirtear i leith D Bhriain nrbh athbheochanir ach gur

oibrigh s as a stuaim fin ach n mr a r nach raibh g le
281

hathbheochan na Gaeilge in 1 809. Ba bhall de dh chumann

Ghaelacha agus tairgodh uachtarnacht Acadamh Roga na hireann
d.
Mar a deir scrbhneoir eile, nl siad ar aon intinn mar gheall ar a
thionchar fadtarmach sa choliste. Dearbhaonn Jeremiah Newman go
ndeama s a ln:
Described by O'Reilly in his Descriptive Catalogue as a
living magazine of the poetry and language of his country.
It is a pity that Healy should have dismissed him in a few
short lines.xi

C nach ndiltaonn Gearid Tuathaigh don tuairim sin, ceapann s

nr thinig ach corrscolire chuig an gcoliste ag an am sin le heolas ar
shaoithilacht na Gaeilge a thil:
thaobh institiid agus eagrais de bh bunstruchtr na
hEaglaise ag dul i neart in iliomad sl sa leathchad bliain
roimh an nGorta agus ba tr mhen an Bharla trd is trd a
tharla an thorbairt agus an neart seo.xii

282

Tacaonn Leon Broin leis seo nuair a deir s gur cineadh na

Maynooth dandies

a cuireadh amach gan Ghaeilge, c go raibh an

teanga ag na sagairt a oileadh ar an Mr-Roinn:

A writer in Watty Cox's Irish Magazine complained that a
generation of Maynooth dandies was being let loo se on the
people with no Irish and no regard for it.xiii

Mirtn Lachtnin

Ba chomharba ar Phl Briain. Chuaigh s go M Nuad sa bhliain

1 8 1 6 agus oimodh ina shagart sa bhliain 1 820. Bh s ina ollamh le
Gaeilge i M Nuad gur fhill s ar dheoise Thuama sa bhliain 1 826.
Thosaigh s ar aistri ar an mBobla ach nor irigh leis a chrochn.
Chosain s an tArdeaspag Mac il lomhaint sa Rimh in 1 840 agus
ceapadh ina shagart pariste sa Dn Mr, Co. na Gaillimhe. Cailleadh
sa bhliain 1 847. xiv
Sen Mac il

Rugadh Sen Mac il sa bhliain 1 791 i gCo. Mhaigh Eo. Chuaigh s ar

scoil i gCaislen an Bharraigh agus go M Nuad in 1 807. Ceapadh ina
ollamh le Diagacht dhogmach gan fs oimithe ina shagart.
Coisriceadh ina easpag cnta ar Chill Ala sa bhliain 1 825. Bronnadh
gradam Ardeaspagideacht Thuama air in 1 834. Rinne s a ln ar son
283

na mbocht agus bh rl lrnach aige i saol polaitiil agus spioradlta an

nao cad dag. Fuair s bs i Samhain 1 88 1 .

Samas Maoltuile

Rugadh timpeall 1 800 agus chaith s 1eathchad bliain ina ollamh le

Gaeilge i M Nuad. Tugann Gearid Tuathaigh 'maoirseacht
thruamhalach' D Mhaoltuile ar na blianta sin, in Maigh Nuad, Saothr
Nor lonadh an chathaoir i ndiaidh a bhis agus is ar igean
a bh Gaeilge mar theanga aige lasmuigh den chomhr bunsach.xv

na Gaeilge.

Ceapadh Seamas Maoltuile ina ollamh le Gaeilge sa bhliain 1 826

agus bh s i gcathaoir na Gaeilge ar feadh leathchad bliain beagnach.
C gur athair spioradlta maith a bh ann, n dhearna s faic ar son na
Gaeilge, mar a lirtear in Reminiscences of a Maynooth Professor le
hDaitar Mac Domhnaill:
Being what he was, it was a pity he did not remain on the
mission - did not do anything rather than occupy in our
college a chair for which he did not seem to have any other
capacity than a speaking knowledge of the Irish language. I
may of course be judging him harshly, from what he was
and did in our time, when he was old. Once only I heard
him teach, when he corrected what must have been a very
284

dreadful mispronunciation of some Irish word, whereupon

the man who sat in class immediately behind me, rose and
gravely proposed a vote of thanks to the Leamed Doctor for
the light which he had thrown on the subject. This will tell
you how the Irish language was taught in Maynooth
College. xvi
Feictear an dmheas a bh ar an nGaeilge sa choliste i gcuntas Pheadair
D Laoghaire. Roghnaodh eisean mar scolire dograiseach agus
bronnadh duais air. Ar L an Bhronnta, bh air rid a thabhairt os
comhair na n-easpag agus na mac linn a bh sa halla. Rinne s
amhlaidh. Thug s rid lannta ar rsaocht na ranna linn mar aon le
moladh mr do lann an Bharla. Chuir an tEaspag Mac il isteach air
cheisti cn fth a ndearna s faill i saocht na Gaeilge. Largas maith
an eachtra seo ir t s intuigthe n gcur sos nr smaoinigh an tAthair
Peadar ar thbhacht na teanga mar fhoinse chultrtha is sisialta
d' ainneoin go raibh s bil don teanga:
'Rinne t an mid sin go maith a bhuachaill' ar seisean . . .
Thug t cuairt mhr - timpeall orthu go lir. Mhol t
lann na Grige. Mhol t lann na Rimhe. Mhol t lann
na Fraince agus lann na Spinne, ansin mhol t go hard
lann Shasana. Agus fach, oiread agus aon fhocal amhin
as do bhal n dirt t i dtaobh Lann na hireann.xvii
285

Feictear an c1aonadh canna maidir leis an Athair Uileog de Brca i M

Nuad. Chuir an dmheas as go mr d:
Bh dom mhr air nuair a thug s faoi deara nach raibh
aitheantas ceart thabhairt don Ghaeilge mar theanga bheo
ar an gcrsa linn sa choliste.xviii
Aontaonn Leon Broin leis an tuairim seo agus ceapann s nr
chabhraigh an t-ollamh le gluaiseacht na Gaeilge nuair a bh an
gharchim phrinneach sa tr de bharr an Ghorta. Cruthatear frinne na
tuairime sin nuair a thugann s le fios nr lonadh cathaoir na Gaeilge i
ndiaidh a bhis:
On his death the College Authorities showed their
appreciation of the position that had been reached by
requiring Michael (later Cardinal) Logue on his
appointment as Dean to teach Irish among his other duties.
He held the position only for a couple of years, however,
and the deterioration of the status of the language continued
after his time, because from 1 878 till 1 892, the year before
the foundation of the Gaelic League, the Irish Class was
continued by a lecturer selected every year from the
Dunboyne students. So much for the official attitude to
Irish. xix
286

Le linn an ama sin, bh eiseeaehta suntasaeha ann; leithid Pheadair D

Laoghaire agus Dileog de Brea. Agus an trimhse ar t eroehn,
thinig bhar sagairt bromhar darbh ainm Eoghan Gramhnaigh
Chontae na M go M Nuad. Msc1aodh suim sa Ghaeilge ann agus
bhunaigh s eumann Gaeilge e go ndeaehaigh an eumann in ag tar is
oimi D Ghramhnaigh ina shagart. Is lir fosta agus an eoliste ag
druidim i dtreo dheireadh na haoise gur serobh na eumainn ghaelaeha
in irinn ehuig uaehtarn an eholiste mar gheall ar ehathaoir na
Gaeilge i M Nuad.
I mease na geipis i geartlann an eholiste, feietear sele don
Ina theannta sin, serobh an Gaelic Unian ehuig an
uaehtarn agus eead lorg aeu a ehomhfhreagras dearfaeh i leith na
Calumban League.

Gaeilge a fhoilsi.
Trimhse shuimiil ehonspideaeh a bh le sonr in imeaehta an
Choliste. Ag an ts, tugadh faoi deara go raibh an ehlir ina erann taea
ag an teanga san oeht haois dag. Thinig athr air sin mh, nuair a
ehuaigh an deareadh Vieteoiriaeh i bhfeidhm ar an it ionas gurbh
ionann an Ghaeilge agus boehtaineaeht i mease an tsaoil i geoitinne. De
bharr iarraehta na n-athbheoehanir, thinig athr ar an seal sa
bhliain 1 89 1 nuair a eeapadh Eoghan Gramhnaigh ina ollamh le
Gaeilge. Ba ehim ehun tosaigh an gnomh sin don teanga is don tr i
geoitinne.
287

 Cheapachn D Ghramhnaigh go dt Ceapachn D Nuallin

An Ramhr

Danfar an chaibidil seo a roinnt ina dh cuido Sa chad chuid, plifear

saol agus saothar Eoghain D Ghramhnaigh go hirithe an trimhse
ghairid a chaith s i M Nuad. Sa dara cuid, scrdfar saol agus saothar
Mhchl D Id agus scrdfar go hirithe an t-aighneas a bh idir fin
agus na hIontaobhaithe de bharr cheist na Gaeilge igeanta.
Mar a lirodh thuas, bh an Ghaeilge ag meath sa choliste n nGorta
ar aghaidh. Bh an scal amhlaidh i M Nuad, ach mar a deir Sen
Ceallaigh, n bheadh s mar sin feasta de bharr iarrachta Eoghain D
Ghramhnaigh agus fs ina shagart cnta, go hirithe de bharr a achta
ar

son na Gaeilge, na Ceachtanna SimpU:

B'fhada an l nocht ball ar bith de chlir na hireann d
chomhshagairt a thuairim faoi chis na Gaeilge. N
fhadfa feasta neamhshuim a dhanamh den teanga ina
measc. xx

Le linn na hathbheochana ar fud na tre, spreagadh dars an choliste

. chun gnmh. Socraodh cathaoir na Gaeilge a lonadh tar is cig bliana
dag de thoradh aiste chiliil D Ghramhnaigh.
288

Eoghan Gramhnaigh

Lironn filire an choliste go raibh bearna rnhr i saol Gaeilge na

hite anuas go dt 1 89 1 . Mar a lirodh i gCaibidil a hAon, fgadh
cathaoir na Gaeilge sa choliste folamh idir na blianta 1 876 agus 1 89 1 ,
mar a lironn an tbla seo a leanas:
Irish Language
appointed 30th July

Rev Paul O 'Brien

1 802
Rev Martin Loftus

22nd June 1 820

Rev James Tully

Rev Michael Logue, D.D. (provisionally)
Rev Eugene O' Growney

30th Aug. 1 828

17th Oct. 1 876
1 5th Oct. 1 89 1 xxi

Bh stdas na Gaeilge go hainnis sa choliste sa bhliain 1 888.

Feicimid i miontuairisc chruinni na nIontaobhaithe ar an 23
Meithearnh 1 89 1 gur socraodh Ollnacht na Gaeilge a lonadh:
Resolved that the appointment of a competent Professor of
the Irish Language, Literature and Antiquities be no longer
deferred.xxii

289

Ansin iarradh iarratais don phost agus ceapadh Eoghan Gramhnaigh,

mar a theictear thos:
That Rev Eugene Growney be appointed Professor of Irish
Language, Literature and Antiquities subj ect to the usual
conditions. xxiii

L cinninach a bh ann don cho1iste agus don tr uilig, mar a 1ironn

Toms Fiaich:
N ibhi1 a r gur l tbhachtach i stair an cho1iste. agus
stair na hireann, an l sin. Sagart g thairche na M a bh
ann, ach thuig s n ts nach dorma mac 1inn ach nisin
iom1n a bh le teagasc aige.xxiv

Nta beathaisnise

Rugadh Eoghan Gramhnaigh i gCo. na M sa bh1iain 1 863 . Chuaigh

s go M Nuad sa bhliain 1 882. Oimodh ina shagart sa bh1iain 1 889.
Ceapadh ina ollamh le Gaei1ge sa bh1iain 1 892. Ach chlis ar a sh1inte
agus bh air du1 go Meirice. D' irigh s as an ollnacht sa bhliain
1 895. Fuair s bs thall sa bh1iain 1 899. Tugann cuid de na litreacha a
scrobh s su1ar ceapadh 1argas suimiil ar a phearsantacht. I 1itir a
sheo1 s chuig Muintir D Fhogh1adha in 1 887 feicimid cuid de sin; i
290

litir amhin chuig cara leis, is follasach a dhograis mar chaomhnir

teanga:
Dhein m trcht leis air Ghaodhlainn na Rinne go minic air,
do scoil Ghaedhilge et do chuir mo sgeul thas ar daoinibh
annso a bhfuil dil acu sa teangain dchuis.xXV

Nochtar an claonadh canna i litir eile d chuid chuig an duine canna

ars, scrofa an uair seo i gColiste Mh Nuad:
N cuimhin liom cia an t-am dubhairt t go mbeidheadh an
ceistniugadh ad scoil - n fheadar an bhfuil s thart
cheana, ach muna bhfuil t coinne agam go dtiocfaidh
Gaedhilgeoiridhe ga na Rinne as go glrach.xxvi

Norbh an chad duine le Gaeilge a chuaigh trd an gcoliste i M

Nuad ach bh tionchar mr aige ar ghluaiseacht na Gaeilge, mar a
lironn Sen Mac Carthaigh:
Is ioma scolire ba chumasa agus diagaire ba lannta n
a ghabh trna halla ach n digh liom go bhfuilim ag dul
thar fir nuair a deirim nach bhfuil aon sagart den aois seo
caite a chuaigh i bhfeidhm ar chlir na hireann agus is m
29 1

a d'fhg a rian shin ar r muintir n an tAthair Eoghan

Gramhna. xxvii

Bh deacracht ag an Athair Eoghan le tacsleabhair agus scrobh s a

leabhar fin, mar a lironn Damien Muir in LCC XXIII. Chuir
ganntanas na leabhar as d agus spreagadh chun na Ceachtanna
Simpl a scrobh:

Resolved that the manuaIs published by Fr O' Growney to

facilitate the study of the Irish Language are approved for
the present as c1ass books in the Irish c1asses of the
college. xxviii
Tagraonn Muir chomh maith do leabhar an Chraoibhn ina
ndearbhaonn de hde go raibh Ardeaspag Bhaile tha Cliath freagrach
as an mid seo. Sa bheathaisnis a scrobh s ar Gramhnaigh, luann
Sen Ceallaigh cuid de shaothar D Ghramhnaigh idir Bharla agus
Ghaeilge. C gur scrobh s cuid mhaith i mBarla, dearbhaonn
Ceallaigh go raibh a chro sinnithe i gcrolr na Gaeilge:
Cad mar aoibhneas lena chro , trthnna a bh s ag
marcaocht abhaile n Daimh ar a chaipilln, nuair a
d'oscail s cip ann de Young Ireland a bh leis agus
chonaic s ann an chad chuid de shraith ceachtanna a
292

d'ullmhaigh an tAthair Sen Nuallin agus Sen

Plimeann d'fhoghlaimeoir na Gaeilge? B 'fhacthas d go
raibh mar D ag rian ptrin a shaoil agus spreagadh
chun tuilleadh spise a chur sa teanga sin.xxix
Minteoir ab ea Gramhnaigh. Ach bh SUlm mhr alge in
athbheochan na Gaeilge agus i gcaomhn na litrochta, mar is lir n
mid seo thos (i litir a scrobh s in 1 889):
Nor chualas aon smuid den Bheurla le tuille is seachtmhain
acht bidhim ag caint is ag comhradh i nGaedhilge
mhaidin go h-oidhche. D'fhoghluim m mr-cuid,
measaim.xxx

Lironn Leon Broin ina alt ar chathaoir na Gaeilge i M Nuad nr

mhinteoir maith an tAthair Gramhnaigh ach go ndeachaigh s i
bhfeidhm ar a dhalta is ar a chairde sa trimhse ghearr a raibh seilbh
aige ar an gcathaoir:
O' Growney was a poor teacher and not a very great scholar
but he exuded enthusiasm for his subj ect and his personal
example won over many people.xxxi

293

Measaim fin go bhfuil an tuairim sin rshimpl mar bh an Gramhnach

ag tos bhonn agus d'irigh leis beocht a chur sa Ghaeilge agus san
athbheochan le linn a thrimhse mar ollamh. N raibh an tslinte go
maith ag Gramhnaigh riamh; bh an eitinn ag bagairt air i gcna agus
sa bhliain 1 894 b'igean d saoire slinte a lorg chun dul go Meirice,
mar a thaispenann Leabhar na nlontaobhaithe:
That Fr O' Growney' s application for six months, dated
from the first Nov, by reas on of consumption be acceeded
to and that the Trustees express the hope that Father
O'Growney's health will soon be fully restored to him. So
as to enable him to resume his devoted and valuable
services to the Irish Chair.xxxii

Mar a deir Sen Ceallaigh ina bheathaisnis, chuaigh an Gramhnach

go California ach nor thinig feabhas ar a shlinte, c gur chaith s leis
an nGaeilge go dthrachtach i gcna:
I carne here almost after your last letter and the place is
cooler and higher. I find things more pleasant, I was in bed
for a few days two weeks ago, since then I can get up and
walk around a good deal without any trouble.xxxiii

294

Ach chuaigh a shlinte in olcas de rir a chile agus b' igean do ir as

an ollnacht in 1 896. Ceapadh Mchel hIc mar chomharba air.
Chinntigh daris an Choliste go mbeadh pinsean ag an nGramhnach
fad a mhairfeadh s:
Resolved that a committee composed of the Archbishop of
Dublin, the Coadjutor Bishop of Clonfert, The Bishop of
Waterford be appointed to select a priest whom they would
recommend to the Irish Chair in October; Father
O'Growney's salary to continue in the mean time; and the
need for some provision, on his behalf during the short time
he is likely to live.xxxiv

Lean an Gramhnach lena chuid oibre ar na Ceachtanna Simpl agus

chabhraigh Eoin Mac Nill leis ach d'irigh a shlinte nos measa fs
agus fuair s bs in 1 899. Cheap lucht bunaithe an Chonartha gur duine
achtach a bh ann, mar a deir an Craoibhn Aoibhinn:
Nuair fuair s amach go raibh teanga againn fin, agus go
raibh Condae na Midhe ln de litridheacht agus
d'fhilideacht cpla gln roimhe sin, do shith s fin
isteach san staidar. Thuig s n gcad l nach bhfadfa an
Ghaedhilg do chur ar bonnaibh, ars, acht tr theanga na
ndaoine fin do shaothrughadh.xxxv
295

Aontaonn Muiris Droighnein leis an mid sin fosta ina leabhar Stair
Litridheachta na Nua-Ghaedhilge

sa phosa a thugann s faoin

nGramhnach:
Dla an Athar Eoghan Gramhna, bh s sin ad iarraidh
'an d thrigh do fhreastal' - meas aige ar an nGaedhilg
liteartha, agus san am cheadhna suim aige san rud go
'gcuirfeadh na daoine spis ann. ' Theigheadh s go dt an
Ghaedhealtacht ar a laethanta saoire, agus t a rian san le
moth ar na ruda a sgrobhadh san ' Tuam News' mar a
mbodh 'coln Gaedhilge. ,xxxvi

Lironn Leabhar an Athar Eoghain go raibh mineadh na Gaeilge ar

an gcim ab sle riamh i stair an choliste sular ghlac an Gramhnach
seilbh ar chathaoir na Gaeilge. Feictear sin sa chaoineadh a scrobh s ar
Uileog de Brca ag cur in il go ndearna an Brcach iarracht ar mhaithe
le cur chun cinn na Gaeilge, rud nr thug s faoi deara agus ina mhac
linn i M Nuad:
Ba dhuit-sa ghaedhilge, thug s suas fin,
Ag iarraidh t a chongbhil siar bhs. xxxvii

296

Ag ts na eaibidle seo, luaigh m tuairim Thomis D Fhiaieh a

d' aontdh leis an tuairim sin. D' irigh leis an teanga a ehur ar bun ars
sa eholiste, bunsraith ar oibrigh a ehomharba uirthi.xxxviii
In aIt dar teideal 'The National Language' a foilsodh bliain sular
eeapadh ina ollamh i M Nuad, noehtar tuilleadh d thuairim mar
athbheoehanir. San aIt seo, eineann s faill na gCaitlieeaeh sa
Ghaeilge. Cuireann s euid den mhillen faoi sin ar an droehstaid ina
raibh an teanga sa ehras oideaehais is sa tsoeha i geoitinne. Danann
s ceithre mhrphointe ar son na Gaeilge.
1. Cineann s droehstaid na teanga sna menseoileanna is sna eolist.
Lironn s go raibh na hollseoileanna go hole, ina mease Coliste na
Tronide.
2. Luann s an easpa serbhneoireaehta ar an litroeht Ghaelaeh
scrbhneoir ireannaeha, is spis na seolir n iasaeht inti.
3.

Tugann s faoi eheannair polaitila at claonta i geoinne na Gaeilge.

Tugann s le fios go ndeama clir is tuath araon faill ar an nGaeilge.

4. Feietear rian den athr sa eheathr pointe mar luann s ars an mid
eaehtrannaeh is Protastnaeh a bhfuil suim aeu sa teanga, ina mease
Meyer, Thumeysen agus Zimmer. Seasann s an fd ar son na Gaeilge
is eineann s na hargint a sidtear i geoinne na teanga. Lironn s,
mar shampla, naeh maoithneaehas simpl an athbheoehan aeh gur euid
297

lmach de thodhcha

an

phobail in irinn go ginearlta. Bragnaonn

s an tuairim gur teanga gan litrocht an Ghaeilge ina thagairt don str
mr lmhscrbhinn at le fil gan dua. Feictear crolr a fhealsnachta
nuair a thugann s le fios nach bn an Bharla a theastaonn uaidh
ach cur chun cinn na Gaeilge:
This too, is what those interested in Irish aim at. It is not to
banish English - that would be first of all, impossible, and
also absurd. We wish that every child should speak English
perfectly, and should also speak its native language
perfectly.xxxix

In aIt a scrobh s ar ' Soiscal an Athar Eoghain' in An Sagart,

Geimhreadh 1 963, lironn Sen Mac Carthaigh go raibh dlthbhaint
idir Acht na hAontachta 1 801 agus meath na Gaeilge, meath a d'irigh
nos tapla le linn an Ghorta Mhir. Nl amhras, dar leis, go ndeama an
tAthair Eoghan acht le linn a shaoil:
Chuir Eoghan Gramhna mrn i gcrch sa seal gearr a
tugadh d

ar

an saol seo. An sagart a thug seanmir a

adhlactha, thagair s go pras an tacs d 'Super senes

intellexi, super omnes docentes me intellexi. ' Thar lucht
linn a chomhaimsire, ligh s go cruinn comhartha an
ghalair a bh ag bagairt bhis ar sheandchas na hireann.x1
298

Anails ar a shaothar mar a cuireadh i gcl in Leabhar an Athar

Eoghain

Luann an Ceallaeh euid d shaothar aeh staonann s anails air.

Lironn saothar D Fhaircheallaigh an c1aonadh eanna. Danann sise
rang ar a shaothar serofa sa leabhar mr sin. Timse ehun iad a
dheighilt mar a leanas:
CA)
CB)
C C)
CD)
CE)

Marbhna agus filoeht

Leaganaeha nua-aimseartha de thaesanna rsa
Aistriehin mheadaraeha Bharla go Gaeilge
Trehtas gearr ar an nGramadaeh
Taesanna nua-aimseartha sa Ghaeilge

(A) Marbhna agus filocht

Theastaigh n nGramhnaeh dh rud a dhanamh ina shaothar ehun an

teanga a ehur ehun einn:
Ca)
Cb)

An teanga a ehoimed beo i mease na ngnthdhaoine;

Tacsanna solite a ehur ar fil do lucht na Gaeilge.

299

(i)

Scrobh s caoineadh fileata ar bhs Uileog de Brca le linn d

bheith ina mhac linn i M Nuad. Meascann s an brn agus an brd le

chile san iarracht seo. Tosaonn an chad varsa leis an bhfgra go
bhfuil laoch mr de chuid na Gaeilge imithe ar Shl na Frinne. Dar leis
an nGramhnach, ba laoch mr an sagart d a d'oibrigh gan stad ar son
na Gaeilge:
Do thriall r n-oide ualnn ars go brth. N fheicfear
eadrainn thos a ghnis ba dhl.xli
Sa dara varsa, lironn s go ndeama an Brcach obairt chun an
Ghaeilge a choimed sln n mbs, rud a rinne s gan mrn str. Rinne
s freisin ar bhealach ralaoch:
ln d'thas seal, seal eile ln de chs.xIii
Dearbhaonn s go brnach sa varsa deireanach go bhfuil an Brcach
imithe chun a scth a ligean de rir mar a thuilleann s. Thinig an bs
air go hasca is d'imigh s go ciin n saol seo. Mar fhocal scoir, deir
s gur chir dinne at fgtha sa saol seo an teanga a chaomhn:
Nr istighidh sinn le caint na mbreall nos m.
Acht cuirims r dteanga ar aghaidh go deo.xliii

N bhaineann morn doimhneachta leis thaobh na litrochta de ach ba

iarracht mar sin fin.
300

(ii)

In alt d chuid, 'An tSean Bhliadhain', a scrobh s mar chomradh

ar 1 888, feicimid rian eile d ghr don chultr dchais. Foilsodh an t

alt seo sa Tuam News i dtosach agus t s i gcl in Leabhar an Athar
chomh maith. Nochtar cuid d fhealsnacht phearsanta san alt
seo. T s roinnte ina dh chuid. Sa chad leath, lironn s go bhfuil

Eoghain

dchas ann don teanga m dhanann daoine comhoibri lena chile.

Trchtann s ar an ns a bh ag na Gaeil cath a thabhairt in ionad
iarracht a dhanamh. Is lir a bhrn faoi na laochra a fuair bs gan a
spriocanna a bhaint amach. Tiocfaidh uair na saoirse gan dabht. Sa dara
cuid, lironn an Gramhnach a bhrn faoi na daoine a ndeamadh
dshealbh orthu. Cineann s na daoine a dhanann cosaint ar iompar
na dtiama taln. Ceapann s gur chir do mhuintir na hireann fanacht
dls d chile. Luann s fosta an tbhacht a bhaineann le caomhn na
seantraidisin. Nl drogall air labhairt amach.xliv
(iii)

Feictear macalla den chlaonadh canna in alt a scrobh s in ms

don Athair Seaghan Da Cearbhaill. Tosaonn an t-alt le heolas

beathaisnise faoin sagart crga seo. Lironn s go solraonn an sagart
sheantreibh na nDiseach. Tugtar cuntas suntasach dinn tr shile D
Ghramhnaigh ar thrithe an tsagairt seo. Luaitear gur teangeola maith a
bh ann is gur chaith s cuid mhaith d shaol ag obair ar aistrichin
Eorpacha. Ach n mr an mid a rinne s ar son na Gaeilge idir
eagarthireacht ar thacsanna agus snas a chur ar shaothar in LG a lua
chomh maith. ironn leis an nGramhnach leanint ar an digh sin is
301

tugann s cuntas anailseach dinn ar ghnithe eile de shaothar scrofa

an tsagairt seo. Crochnaonn an t-aIt le tagairt don mhid ama a chaith
s leis an Risis.
(iv) In aIt a scrobh s dar teideal 'Cuairt ar Bhinn adair', leantar leis
an ngnthchaint seo. Luann s na buntist a bhaineann le taisteal.
Tagratear do na radharcanna ille at timpeall ar Bhinn adair is do na
laochra mra a mhair ann na cadta bliain shin. ironn s gruama ar
feadh tamaill agus molann s d litheoir na smaointe diltacha a
chaitheamh go leataobh agus bheith dchasach faoin todhcha. T an
tuairisc bunaithe ar thuras a thug s fin agus roinnt d chairde ar an it
tar is a oirnithe ina shagart.
(v) Is follasach an trith channa i lirmheas a scrobh s ar Sgalta
Chigidh Chonnacht

leis an gCraoibhn Aoibhinn. Molann s an

saothar seo mar go raibh gargh lena leithid, dar leis. N mr, mh, an
leabhar a mheas i gcomhthacs an ama inar scrobhadh , cpla bliain
roimh bhun an Chonartha. Luann s fadhb na hathbheochana: an
claonadh a bh ag daoine leabhair a chineadh gan iad a lamh. Ceapann
an Gramhnach go bhfuil an leabhar greannmhar agus go bhfuil g lena
leithid i gcs scalta na Mumhan chomh maith. NH drogall air
staonadh n gcineadh ach an oiread mar deir s nach bhfuil an saothar
cuimsitheach ar an iomln. Molann s don Chraoibhn forbairt a
dhanamh ar an saothar. Faighimid largas suntasach i bhfocail D
302

Ghramhnaigh ar na deacrachta a bhain le leabhar a chur i gc1 thaobh

caighdein agus gramada de:
Is deacair Gaedhilge d'fhgbhil c1odh-bhuaiIte go ceart.
Mar sin, t an leabhar rud beag daor.x1v
Iarracht mhaith an lirmheas seo, dar liom fin, nuair a chuimhnonn
duine go raibh an Craoibhn agus an Gramhnach mar cheannrdaithe i
ngluaiseacht na Gaeilge an uair sin. Bh c1aonadh ag an nGramhnach
leithid na n-aIt moIta seo a scrobh le linn d bheith ina mhac linn.
(vi) Taispenann s an ns

seo i ndracht a scrobh s ar iubhaile easpag

na ML Dearbhaonn s nr leasc leis an easpag drochstaid na mbochtn

a chineadh nuair a bh s ina shagart g. Ba lir don Ghramhnach gur
duine mr le r a bh san easpag seo ir bhailigh na daoine as gach
ceam den deoise chun a meas a thaispeint d. Leanann s leis an
gcuntas ar iompar an easpaig agus ag gabhil buochais leis na daoine
as an gcineltas a lirigh siad d. Sampla maith seo den mhid a luann
Sen Ceallaigh faoin largas a fhaighimid ar a intleacht agus ag
scrobh tr mhen na Gaeilge. Meon loighciil fadbhreathnaitheach a
bh ann nach staonann n anails nuair is g a leithid.
(vii)

Is lir aIt eile a scrobh s, 'An Bhliadhain Nua', go raibh cro

Eoghain site go daingean sa nisinachas agus sa teanga dhchais.

Taispenann s san aIt sin go bhfuil feabhas mr tagtha ar stdas na tre
303

agus na polaiteoir ag lorg finriaItais. Luann s an mid airgid a

bailodh chun an cuspir sin a bhaint amach. Tugann s faoi na
hAondachtir agus tann s ag magadh fthu. Cruthaonn s seo baril
D Ghramhnaigh ar fhinmheas agus ar an bhfinilacht ireannach.
Nuair a bh s ina mhac linn, chaitheadh Eoghan Gramhnaigh
a laethanta saoire ar Oilein rann. Bh gr agus meas aige ar an
gcanint itiil, mar a lironn aIt a scrobh s in LG, ' ra na Naomh' .
(viii)

Deir s san aIt sin gur thaisteal s lr chontae na M sos go Gaillimh.

Chuaigh s go hrainn an mhaidin dr gcionn. N dhanann s aon
ibhil agus ag liri a ghr don it, mar a fheictear sa sliocht a
leanas:
Siar go hrainn an it as fearr Gaedhilge i gConnachtaibh.
Bh an spir glan, an ghrian ag spalpadh go lidir an
mhaidin breagha fhoghmhar sin.x1vi
Leanann s air ag tabhairt mionchur sos ar an bhfarraige agus ar an
radharcra a bh timpeall air agus ar a bhealach chuig na hoilein.
Trchtann s ar an treolas fosta sa chuntas ar an gcaoi a bhfuil na
hoilein deighiIte amach n mrthr. Largas seo ar a bharil i leith na
ndaoine, mar is follasach n mid seo thos:
Ar mhullach na cibhe fuaireamar sinn fin i lr a lin
daoine i n-adach bn, do bh ag labhairt go tapa acht go
binn (dar liomsa) i nGaedhilge agus ag tairgsin dinn le na304

gceannach, pamputaidhe, fraoch, agus earraidhe eile na

hite. xlvii

Leanann s ag tabhairt cuntais ar bhochtaineacht na hite agus ar na

daoine a mhair ar na hoilein. Tugann s cur sos beoga ar illeacht na
hite agus ar radharcanna irithe at suite timpeall na n-oilen. Mnonn
s an teideal ' ra na Naomh' agus plann s na fthanna ar cuireadh an
t-ainm sin ar an it sin. Luann s cuid d'fhilocht na hite:
San 8 aois, chaith Cormac Naomhtha Mac Cuilionnin,
Easpag, r, agus file seal gearr i nrainn; agus ar imtheacht
d, rigne s aithris ar Cholum Cille, ir nocht s a
aithmhal i bhfilidheacht. ist le n-a ndeir s:
' ireamh gainimh agus gran
ireamh na raltan nach suaill. ,xlviii

Lironn dh shampla eile as an alt seo an bh a bh ag an Athair

Eoghan leis na hoilein. I dtosach bire, tugann s cur sos ar an
bhfaiche at i mbal an tsipil agus ar an gcaoi ar fidir le daoine
fachaint amach ar an gceantar mguaird. Bailonn na daoine anseo, dar
leis, chun nuacht na seachtaine a chloisteil. Ceapann s go
gcoimedann na hoilenaigh na sean-nsanna beo. Sa chuntas ar an
305

sipal, taispenann s erifeaeht na ndaoine. Largas suimiil ar

mheon an Athar Eoghain fin:
Is an tsipal fin, i n-imeaeht an aifrinn, bonn iomehur na
ndaoine diadha diabhideaeh, agus faoi arrm an
Choisreagtha briseann a n-urnuighthe amaeh mar ehrnn
seal. Tar is an Aifrinn ehfidh t roinnt des na sean
daoinibh ag tabhairt turais ins an tsipal agus ag na sean
te ampallaibh. xlix
Dantar forbairt ar an gc1aonadh seo sa mhid a luann s faoi ehruaehs
mhuintir na hireann leis na eadta bliain anuas. Trehtann s ar an
mboehtaineaeht agus ar an geruatan a d'fhulaing muintir na tre seo:
Go dt seo, ead eile a bh ag an ireannaeh n-a thr fin aeht
anr agus aindis. Tig duine as rainn mar sin, a bh ag
isteaeht bh s ina leanbh le treht ar bheag rainn agus
itibh eile.l

Feicimid sampla d mheon i leith ehaomhn na teanga agus sinn ag

druidim i dtreo an deiridh nuair a mholann s iteanna ar ns rann
agus Gaeltaehta eile a ehoimed an teanga beo i mease na n-g in
ainneoin an ehruatain agus an anr:

306

Fach Dn na nGall, Conamara, lar Mhumha, agus ionaid

eile mar a bhfuil an t-aos g ag dil isteach na Gaedhilge le
bainne a mithreach. N fhuair r dteanga aon chothughadh,
congnadh, n misneach riamh, is iognadh nr briseadh suas
agus nr cailleadh amach is amach fadY
Crochnaonn s an t-alt seo le cuntas ar mhid na gcuairteanna a thug
s ar na hoilein agus ar an gcaoi ar irigh leis Gaeilge a fhoghlaim.
Ceapann s go bhfuil an Ghaeilge is fearr le fil ar na hoilein, Gaeilge
nr chaill s suim inti riamh le linn a shaoil mar scolire is mar shagart.
(B) Leaganacha Nua-aimseartha de thacsanna rsa
(i)

F achfaidh m i dtosach ar 'Iomramh Shneadhghusa agus Mic

Riaghla' ar foilsodh in LG i m Bealtaine 1 89 1 . Cuireadh i gc1 in

Leabhar an Athar Eoghain

fosta. Sa leagan seo, sideann an

Gramhnach gnththeanga na ndaoine chun an seanscal a chur faoi

bhrid an litheora, gnomh a ironn leis a chur i gcrch, mar a lironn
an sliocht seo a leanas:
Ba mhr a n-anr-san ag Fiachra, ir n leigt arm n
adach dabha ag inneach dobh, agus ba hdhbhal mad
a bhfoghnamha ir nor bha fhoghantaidhe do rg roimhe
iad. lii
307

Roinntear an tacs in ailt le huimhreacha. Tugann siad sid ciall agus

mni ar na haonaid agus ar na lnte. Faightear nta mnithe . chomh
maith ag an deireadh a chabhraonn leis an litheoir ciall a bhaint as an
tacs, mar aon le foclirn beag freisin.
(ii)

F eictear macalla den chlaonadh canna san eagrn a chuir s ar fil

den scal 'Iomramh Curaigh Mhaele Din' . Foilsodh an tacs seo sa

Tuam News agus cuireadh i gcl freisin in lLG 1 89 1 . Meallann s an
litheoir leis an ramhr a chuireann s leis an tacs ina bplann s
rsaocht an scil. Ansin roinneann s an insint ina hailt faoi leith, agus
uimhir le gach aIt. T an t-eagrn seo le fil in Leabhar an A thar
Eoghain. Crochnaonn s le halt a hocht. Tugann s an scal i bhfoirm
sholite, mar a thaispenann an mid seo thos:
Do chuaidh a mhuime leis, n'a dhiaidh sin gur fhg i lmha
a mhthar ; gur agair s ar a mhthair annsin, ainm a athar
d'innsint d. liii

Faighimid amach ansin go dtann Mael Din amach ar an bhfarraige i

gcurach nuadhanta. Senra faoi leith an t-iomramh sa tSeanGhaeilge
agus n mr an leagan seo a mheas i gcomhthacs na linne inar
scrobhadh . In 1 89 1 , bh iarrachta ar bun ag leithid an Athar D
Ghramhnaigh chun tacsanna nua sothuigthe a sholthar do phobal na
Gaeilge. N mr drochstaid na teanga a chur san ireamh fosta.
308

Rinneadh forbairt ar an gclaonadh chun tacsanna a sholthar, dh

bhliain ina dhiaidh sin, nuair a bunaodh Conradh na Gaeilge. Leanann
an Gramhnach le cur sos ar na heachtra a bh ag Mael Din agus a
chairde go dt an deireadh. Faightear amach n scal go leagann an
Chrostaocht a rian ar an scal. N comhtharl seo ach tama a
choimedtar n tSeanGhaeilge, trith a lironn tionchar na manach,
mar a thaispenann I(im McCone ina leabhar Pagan Past and Christian
Present in Early Irish Literature.
(C) Aistrichin mheadaracha Bharla go Gaeilge

Amharcfaimid ar shampla eile de shaothar D Ghramhnaigh anois.

(i)

Sa chad dn, 'Cuanta na hireann', aistronn s 'The Green Shores

of Erin'. Dn faoi dheora seo at i bhfad bhaile agus uaigneach

ina dhiaidh, mar a fheictear thos:
Ar long an tsaidhbhris ar muir t m triall
Acht mo thr dhils ire, i ndeannad a thabhairt.
N leigeann mo chuimhne,
N leigeann mo chrodhe. liv
Leantar leis an gclaonadh seo sa chuid eile den dn agus crochnaonn
s ar an digh seo chomh maith:
Acht tig le mo chuimhne mo dhlseacht a chruthugadh,
A bheas gan laghdughadh gan corrughadh go hag. 1v
309

San aistri ar 'God Save Ireland', faighimid sampla de mheon an

tsagairt seo ars. Bunaodh an dn ar thrir laoch ireannach ar cuireadh
(ii)

chun bis iad de bharr a ngr don dchas. Dn molta freisin a

dhanann trchtaireacht ar an mid a rinne siad ar son na tre seo:
Chuadar suas na cime cam
Ghlaodhadar ar Dhia san am
Is annsin-is teadh na Sagsain glasta leo
Thug an trir d chile pg
Ar ns triir dhearbhraithreach g.1vi

Tagraonn an Gramhnach don chuimhne shora a bheidh ag muintir na

hireann ar an trir seo sa varsa deireanach.
(iii)

Leanann s leis na haistrichin sa dn 'M'uaigh', aistrichn a

bhunaigh s ar shaothar an Dibhisigh 'The Grave' . Baineann buairt

agus brn leis an dn seo mar go bhfuil an file ag smaoineamh ar an
mbs agus ar an it ina n-adhlacfar a chorp. Sa chad agus sa dara
varsa, tugann s Hosta de na pleananna a bhaineann lena shochraid.
(iv)

Feicimid an ns canna sa dn 'An tAm a bh fad', dn at

bunaithe ar 'Auld Lang Syne'. N chailltear ciall an amhrin san

aistrichn sin agus n dhantar faill i gcomhrir na Gaeilge ach an
310

oiread. Scrobhtar dreach cosil leis na dnta eile, i bhfoirm na

filochta meadara, mar a thaispenann an dara varsa:
Bhodh mise is t baint ninn,
Is ag imirt d'oidhch' is de l,
Acht is iomdha chos do shiubhlamar
d'imthigh an t-am fad. 1vii
(v)

Leanann s leis seo sa dn 'Caitheamh an Ghlais' . Aistrichn an

dn seo ar 'The Wearing of the Green' . Is sriarracht seo ars agus n

chailltear br an tacs n comhrir na Gaeilge ach an oiread.
Coimedann an Gramhnach omh an amhrin ina aigne agus an dn
scrobh aige:
'Cia 'n chaoi' ar s, 'bhfuil ire bhocht? - n bhfuil s fs
d' crdh?'
S an tr as boichte cridhthe , d bhfuil san domhan ar fado
Gach fear is bean a chaitheas glas d gcrochadh suas gan
stad. 1viii
Is suntasach an trith channa ina aistrichn 'An Bhratach Gheal
Reathach', aistrichn ar 'The Star Spangled Banner'. Cumadh le linn
an chogaidh idir na Stit Aontaithe agus Sasana sa bhliain 1 8 12. Cmth
(vi)

go ndeahaigh na Stit Aontaithe i bhfeidhm ar Gramhnaigh agus

ina othar ann sna blianta deireanacha d shaol.
311

(vii)

Croehnaonn an ehuid seo den ehaibidil le 'Mo Thr' le Thomas

Davis. Deir na N Fhaireheallaigh gurbh seo an ehad iarraeht ar

aistriehn meadaraeh a dhanamh sa Ghaeilge, aeh gur thinig s
rdheireanaeh lena ehur ina it eheart. Ceapaim naeh fi a athr, mh,
toise go bhfuilim ag c10 le eras N Fhaireheallaigh. Sa ehad rann,
tosaonn s ag moladh na hireann:
Is tr fin ln-shaidhbir teare
tr r geal don deare .
Is tr for-ionmhin teare ,
Mo thr dhil duthehais fin. lix
Dantar forbairt ar na smaointe sin agus sinn ag gabhil trd an dn.
Tagann buaie an tsaothair sa rann deireanaeh nuair a mholann s ire
gan str:
, tr r lainn blth
! tr theare dhlis grdh
Seadh! tr theare lainn blth .
Mo thr dhl dthehais fin. Ix
(D) Trchtas gramada

Anois danfar aird an litheora a dhri ar ghnithe eile de shaothar D

Ghramhnaigh.
3 12

(i) Leagfar bim ar an trchtas gramada a scrobh s at i gcl in

Leabhar An Athar Eoghain. Sa chad chuid, leagann s bim ar
shimhi na gconsan. Trchtann s ar na coinnollacha ina ndantar
simhi ar chonsain, go mr mr maidir le cornhfhocail nuair a thagann
consan i ndiaidh an ghuta. Simhtear ainmfhocal i ndiaidh an ailt san
uimhir uatha agus danann s idirdheal idir na cins a ghabhann le
hainmfhocail bhaninscneacha agus ainmfhocail fhirinscneacha. Tugtar
an riail i mBarla agus sampla lena taobh. Leagadh amach an leabhar
d'fhoghlaimeoir agus scrobhadh i mBarla mar gheall air sin.
Leanann s ar aghaidh go dt ur na n-ainmfhocal agus plann s na
rialacha ar bhealach dreach loighciil:
1 9 Nouns are eclipsed after r, our, bhur, your, a, their.1xi
Tugann s an sainmhni ar na nithe seo i nta beag a thagann dreach i
ndiaidh na rialach agus leanann s ag mni na gcsanna difrila ina n
sidtear an t-ur. Luonn s isteach ar inscne na n-ainmfhocal agus
lironn s na difrochta eatarthu. Ansin plann s na difrochta idir na
tuisil agsla agus na rialacha difrila a bhaineann leis na dochlaonta.
Sula dtann s i ngleic leis na dochlaonta difrila, tugann s largas ar
fhoirm bhunsach an ghinidigh. 1xii I riail a daichead, tosaonn s leis an
gCad Dochlaonadh agus trchtann s ar na rialacha a bhaineann leis.
N bhacfar anseo le cuntas ar na dochlaonta agsla seachas a lua go
leaJlann s leis an leagan amach canna trd sos. Nos moille sa leabhar,
tann s i ngleic leis na briathra agus mnonn s conas iad a rimni.
3 13

Ar an gcad dul sos, plann s an Modh Ordaitheach agus tugann s

sampla de na rialacha difrila, mar a fheictear thos:
In terminations commencing with t, (as t, tear, t etc) the t
is aspirated as if second part of compound word; in Munster
aspiration takes place but in Connacht the t is often
unaspirated. 1xiii
Ina dhiaidh sin, tann Gramhnaigh ar aghaidh go dt an Aimsir
Lithreach. Tugann s liosta de na deir agsla a bhonn ag an
mbriathar. Mnonn s an riail a bhaineann leis an gclsal coibhneasta
agus taispenann s sampla difrila a bhaineann leis an riail sin:
Like the form in -eann this form should only be used in 3rd
singular an fear a dhnas an doras, an fear a mhilleas cuid a
chomhursain . . . 1xiv

Ansin trchtann s ar na rialacha a bhaineann leis an Aimsir Chaite.

Agus sa d chs, luann s sampla chun largas a thabhairt ar an mid
at idir lmha aige. Leanann s mar sin go dt an tAinm Briathartha
agus na rialacha a bhaineann leis sin. Tugann s sracfhachaint ina
dhiaidh sin ar an Rangabhil Chasta agus ar an gcaoi a ndochlaontar
an tAinm Briathartha. Taispenann s na haicm difrila den bhriathar
mar aon leis an riail agus na sampla a ghabhann li. Sa chuid
314

dheireanach den phosa seo, cuireann s an Briathar Substainteach agus

na briathra neamhrialta eile os a chomhair mar chuspir. Plann s na
comhthacsanna agsla ar shl loighciil, rud a chabhraonn leis an
litheoir ciall a bhaint astu. Tugann an sliocht seo a leanas liri ar an
bpointe sin:
II Do-bheirim, I give
1 55 In the conjugation of this verb some parts are taken
from do-bheir, which has the accent on the -beir part; a
secondary form of the stem is produced by transferring the
accent to the beginning, do beir, which has become (do
bheir, dabhair) tabhair, the other parts are formed from the
stem tug. 1xv
Crochnaonn s a thrchtaireacht ar an gcuid seo le pl ar na briathra
tigh

agus ith. Sula dtann s ar aghaidh, luann s na rialacha a

bhaineann leis na Dobhriathra agus conas a dheilbhtear iad. Leantar

leis an bpl ar an ngramadach sa chuntas a thugann s ar na
forainmneacha agus na rialacha a ghabhann leo. Tosaonn s leis na
Forainmneacha Pearsanta agus tugann s sampla soilire. Ansin tann
s ar aghaidh go dt an F orainm Ramhfhoc1ach agus taispenann conas
a fheidhmonn siad. Tugtar seo le fios sa mhid seo thos:
22 1 Pronouns amalgamate with simple prepositions, and to
some extent with pre-positional phrases, forming a new part
315

of speech (called a prepositional pronoun or Compound

preposition): eg agam, agat, aige, aici, againn, agaibh,
aca. 1xvi

Plann s na coinnollacha a bhaineann leis an bhF orainm Coibhneasta

agus leanann s ar aghaidh ina dhiaidh sin go dt an F orainm Sealbhach.
Sa phosa seo, tugtar largas don litheoir ar na rialacha a bhaineann
leis seo, fi nuair is i gcomhfhocail a bhonn na forainmneacha.
Crochnaonn an trchtas gramada le pl ar na Forainmneacha
Taispentacha agus ar na Forainmneacha Ceisteacha. Feidhmonn na
mnithe a thugann s ar na F orainmneacha Ceisteacha mar chlabhsf
leis an gcuid seo.
(ii) Sula rachaidh m i ngleic leis an bposa a scrobh s ar chomhrir na
Gaeilge, n mr nta mnithe le hna N Fhaircheallaigh a chur san
ireamh. Deir s i bhfonta a cuireadh leis an trchtas gramada nr
irigh leis an nGramhnach a shaothar ar chomhrir na Gaeilge a
fhoilsi. Ceapann s go raibh s ar an iarracht ab fhearr a rinneadh go dt
sin ar Chomhrir na Gaeilge. Plifear thos . Sa saothar seo, tosaonn s
le comhrir an ailt agus leis na rialacha a bhfuil baint acu leis an bhar.
Mnonn s san iarracht seo nach ionann na sumh ina n-sidtear an
tAlt sa Ghaeilge agus sa Bharla. Taispenann s gan dua nach mbactar
leis an aIt roimh an gcad fhocal den abairt, mar shampla finne ir,
luach capaill. N sidtear an t-aIt in abairt ach an oiread nuair is
316

ainmfhocal dlis an t-ainmfhocal deiridh, mar shampla fir r dtre.

Baintear feidhm as an aIt nuair is clsal coibhneasta at i gceist.
Mnonn s freisin nach mbactar le gnthrialacha comhrireacha na
Gaeilge sa riai! seo. Tugann an abairt seo a leanas an chomhrir aisteach
sa chs seo cia an leabhar atir ag lamh. Tann s ar aghaidh ansin
-

chuig na sumh eile ina n-sidtear an t-aIt roimh an ainmfhocal, mar a

lirtear sa sliocht seo a leanas:
1 8 The article is expressed before nouns followed by so
(seo) sin (soin), d; an fear so, an it seo.1xvii
Leantar leis seo sa nao riail dag nuair a luann s sid an aiIt leis an
gCopail i gcoinnollacha irithe. Cur sos suimiil at san iarracht seo.
Is soilir n mid seo go mbonn rogha idir an Briathar Substainteach
agus an Chopai! sa chs seo, mar shampla:
(a)

isfear m

(b)

tim i mo jhear.

Crochnaonn s an gearrchuntas seo le pl ar an gcaoi a ndantar giorr

ar an aIt i gcomhthacsanna irithe, mar shampla t t at jhear maith, t
Iarracht mhaith at sa saothar seo nualr a
chuirtear an trimhse inar scrobhadh san ireamh.

t do bhitheamhnach.

3 17

(E) Tacsanna nua-aimseartha sa Ghaeilge

(a)

Sa chad chuid eile den chaibidil seo, dreofar aird an litheora ar na

tacsanna sa Nua-Ghaeilge. Tugann Sen Plimeann ramhr leis an

gcuid seo. Luann s na saintrithe at ag an nGaeilge mar theanga lnd
Eorpach. Trchtann s fosta ar an tsuim at ag teangeolaithe n iasacht
inti ach an meas seal at againn fin uirthi.
Tosaonn s le haistrichn Gaeilge ar dhn Thomis D Nill,
aistrithe ag an Ardeaspag Sen Mac il.

(i)

(ii)

Dn dh rann at i gceist agus s lne i ngach varsa. Tugtar nta

mnithe ag an deireadh a chabhraonn le coradh an tacs.

Sa tr saothar, feicimid scal bre n gCraoibhn Aoibhinn ina
dtugtar cur sos ar iompar duine amhin le linn na hoche agus ag
fanacht le teacht na sogaithe. Dealraonn s nach bhfuil tsc n tuairisc
(iii)

orthu ach tagann siad go tobann sula gcrIochnaonn an scal. Cuirtear

an tacs mar aon le nta mnithe os r gcomhair ar bhealach dreach.
Saothar anaithnid an ceathr saothar a dtarraingonn an
Gramhnach chuige fin . Faightear nta mnithe ag an deireadh.

(iv)

Gearrchuntas at ann ar chuairt a thug an t-dar ar Chi1l Mhantin agus

ar an gcaoi ar chaith s an trimhse.

318

(v) Leagtar bim faoi leith ar an bhfilocht sa chigi saothar a luann s,

'Beannacht na Mumhan' , iarracht fhileata a thinig Naomh Pdraig,

ms for. Dn le ceithre rann at ann ach rinneadh leasuithe beaga air,
mar a lirtear sna nta mnithe. Tugtar beannacht an naoimh chiliil
sin ar gach gn de shaol na Mumhan.
Seanmir ( thaobh foirme de) a fheictear sa chad saothar eile a
thgann s, aIt a luann s le Gallchobhair. Tugtar cuntas ann ar an
DHe Mhr agus cuirtear i leith an chine daonna gurbh iad peaca mra
(vi)

an chine ba chis leis an tubaiste. Obair iontach at danta ag an

nGramhnach, go mr mr sna nta a thugann largas ar an tacs. T an
brn agus an bhuairt rshoilir sa dara varsa.
(vii)

Tann s i ngleic le dn leis an gCraoibhn. Baineann an dn seo

go bunsach le draocht. Bheadh an tacs dothuigthe marach cabhair n

nGramhnach a dhanann inichadh ar an scal.
(viii)

NH san ocht hiarracht ach paidir ghearr a fheidhmonn mar

bheannacht na maidine. An teanga bhunsach a sidtear anseo. D bhr

sin, nH g le nta doimhne ag an deireadh. Scal simpl n mbaloideas
an ceann is m a nochtar ann le heachtra faoi fhear a raibh clirseach
aige ach a chaill . NH fintas acadil ann c gur sampla de na
hiarrachta simpl . ar caomhnaodh iad le linn na hathbheochana.

319

Sa deichi tacs, nH ann ach liosta seanfhocal. T dlthbhaint idir

(ix)

nathanna den srt seo agus gaois na Gaeilge.

Largas maith iad na saothair thuasluaite ar ghr D Ghramhnaigh don
teanga dhchais. Seasann siad mar shiombail bhuana d rI mar
chaomhnir teanga i dtrimhse chorraitheach na hathbheochana nuair a
bh an Ghaeilge faoi bhagairt n iasacht agus faoi dhmheas ar an bhfd
dchais.
(b)

Sa dara roinn, t dh bhailichn de phrs is d'fhilocht:

(i) Tosaonn

s le dn le Donnchadh Mac Conmara. Sa dn sin, molann

an file na cnoic agus nithe eile a bhaineann le saol na hireann.lxviii
Leanann na nta mnithe mar is gnch ag an deireadh.
Saothar crifeach a fheictear sa chad phosa eile. Luaitear buntist
na beatha spioradlta mar aon leis na lochtanna a bhaineann leis an

(ii)

bpeaca. Tugann Gramhnaigh le fios gurbh an tAthair

Silleabhin a d'aistrigh an giota seo.
Tugtar Tr na ng mar a fheictear in 'Laoi Oisn' os r gcomhair
ansin. Tosaonn an dn le cuntas ar na Fianna agus iad amuigh ag fiach

(iii)

l amhin. Go tobann, tagann bean chucu agus lironn s gurb as Tr na

ng . Molann s trithe agus illeacht na tre. Cuireann s in il an mid
saibhris a gheobhaids d dtiocfaids ann li. Cuirtear tacs crifeach ar
fil don litheoir ansin. Trchtaireacht mhaith ar an mBeatha Naofa a
320

bhfuil dlthbhaint atCI le saol an Chrosta. Is lir na nta go

ndeamadh an t-aistri seo san ocht haois dag. Mnonn s an
bunsmaoineamh at taobh thiar den phosa seo chomh maith.
(iv) Scal bunaithe ar laochas a thugtar faoi deara sa chad sliocht eile.
Taispenann plota an scil go dtagann leipreachn go hEamhain
Mhacha. Tosaonn s ag maomh go dtabharfaidh s gialla leis nuair a
imeoidh s. Ach faigheann an r an lmh in uachtar air nuair a dhanann
s cime de go gcomhlonann s an mid at rite aige. Sna nta a
chuireann s leis an bposa seo, tugann an Gramhnach largas ar na
nta gramada a chabhraonn leis an litheoir an tacs a thuiscint sa
chomhthacs ceart.
(v) In 'Seilg Ghleanna an Smil', tagann an comhr idir Oisn agus
Naomh Pdraig chun solais. Sa chad chuid den dn, deir Naomh
Pdraig gur scala maith Oisn. Leantar ansin le cuntas ar an tseilg a
dhanann na Fianna. Aisteach go leor, teipeann orthu san iarracht seo
agus bonn siad brnach. Ach i ndeireadh na dla, sleann siad nr
sheilg ndrtha a rinne siad ach eachtra a raibh baint aici leis an saol
osndrtha. Mar chlabhsr leis an roinn seo, cuireann Gramhnaigh
bailichn seanfhocal os r gcomhair. Sampla maith iad seo de
shaibhreas na Gaeilge agus bailithe aige go cramach ar bhealach
loighciil. Deich gcinn at ann ar an iomln.

321

Cuireann na saothair a pladh thuas lenr n-eolas ar rI D

Ghramhnaigh mar chaomhnir teanga. Sa chuid eile de leabhar D
Fhaircheallaigh, nH ann ach gluais ar Ghaeilge na M agus Gaeilge
rann. N bhacfar leo anseo d bhr sin.

Na Ceachtanna Simpl

Ba iad na Ceachtanna Simpl promhacht D Ghramhnaigh agus n mr

amharc orthu mar go raibh tionchar acu ar chur chun cinn na Gaeilge.
Tabharfar sracfhachaint ar na Ceachtanna Simpl sa chuid seo den
chaibidil. Danfar cuntas ar phlean na leabhar agsil a bhfuil
dlthbhaint acu le saothar D Ghramhnaigh, mar aon le tbla a lironn
leagan amach na leabhar.

Leabhar I - III: Obair D Ghramhnaigh fin

An Chad Leabhar

Tosaonn an Gramhnach leis an Aibtir sa Ghaeilge agus lironn s na

difrochta idir guta is consain. Leagtar bim faoi leith ar chras
foghraochta na Gaeilge. Diaidh ar ndiaidh, ar aghaidh leis trd an
leabhar ag cur bime ar fhoghraocht na bhfocal agus tagraonn s do na
dfhoghair fosta. Sa dara cuid den chad saothar, luonn s isteach ar
fhuaimni na gconsan. Crochnaonn an chad leabhar le cur sos ar na
consain bhoga_mar aon le trchtas gearr ar bh na nguta.
322

An Dara Leabhar

Tosaonn an dara leabhar le cuntas ar an bhfoghraocht is leantar le pl

ar na guta is na consain. Sa dara cuid den leabhar, leagtar bim ar ur
na gconsan. Dantar idirdheal suntasach idir inscne na n-ainmfhocal is
deilbhocht an ailt ag deireadh an tsaothair.

An Tr Leabhar

Leanann an tr leabhar ar mhodh loighciil. Tosaonn s le heochair na

foghraochta; athr gan g seo a chuireann isteach ar ghluaiseacht an
leabhair. Dantar codarsnacht idir na focail aithne agus eolas. Plitear
an tuiseal tabharthach uatha ina theannta sin agus tugtar cuntas ar na
difrochta idir an Chopail is an Briathar Substainteach. Dantar cur sos
ar an mbriathar i ndiaidh na rimreanna fosta. Crochnaonn an leabhar
le pl ar an Modh Foshuiteach den Bhriathar Substainteach agus an
Chopail.
Leabhar I:

Lch 5

An Aibitr.

Lch 6

Guta agus Consain.

323

Lch 32

Na Dfhoghair:

Lch 66

Simhi na gConsan.
Leabhar II:

Lch 5

Simhi na gConsan ar lean.

Lch 30

Cumasc na gConsan.

Lch 35

Ur na gConsan.

Lch 46

Focail Dheacra.

Lch 55

Seo

Lch 63

Simhi na hAidiachta.

agus Sin.

Leabhar III:

Lch 5

Eochair na F oghraochta.

Lch 16

An Aimsir Lithreach den Bhriathar

Substainteach.

Lch 22

An Aimsir Fhistineach.

Lch 28

Ramhfhocail, AIt agus Ainmfhocail.

Lch 3 1

An

agus Ro.
324

Lch 34

An Chopail Is.

Lch 56

An Fhoirm Choibhneasta den Bhriathar

Substainteach.

Lch 58

An Aimsir Chaite den Chopai!.

Lch 62

Chomh.

Lch 66

An Aimsir Ghnthchaite den Bhriathar

Substainteach.

Lch 69

An Modh Coinnollach den Bhriathar

Substainteach.

Lch 71

An Briathar Substainteach i ndiaidh

rimreanna.

Lch 77

An Chopail i ndiaidh
rimreanna.

Lch 80

An Modh Coinnollach den Chopai!.

Lch 86

An Chopail in abairt coibhneasta.

Lch 95

An Briathar Substainteach in abairt

splecha.

Lch 99

An Chopail in abairt splecha.

Lch 1 0 1

An Modh Foshuiteach.

Lch 1 04

Abairt Coinnollacha.

Lch 1 07

An tInfinideach.

325

Leabhar IV

V:

In eagar ag Eoin Mac Nill

An Ceathr Leabhar

Theip ar shlinte D Ghramhnaigh agus ceapadh eagarthir nua don

cheathr is don chigi leabhar. N bhactar le heochair na foghraochta
sa chuid seo. Tosaonn an ceathr leabhar le molta d'fhoghlaimeoir
agus minteoir araon. Leagtar bim faoi leith ar choincheap an
ghinidigh mar aon le nathanna cainte irithe a chuireann le heolas an
litheora. Dantar scagadh ansin ar na dochlaonta is ar dheir na n
ainmfhocal. Drtear aird an litheora ar an Modh Ordaitheach is ar an
Aimsir Lithreach le tagairt faoi leith don Mhodh F oshuiteach i gcs
ghnthbhriathra na Gaeilge. Feictear mni soilir ar an Tuiseal
Gairmeach fosta.
An Cigi Leabhar

Leantar le pl ar an nginideach sa chigi leabhar maraon le bim ar an

mbriathar is ar na huimhreacha, go mr mr na cinn os cionn fiche.
Tagraonn an t-eagarthir don Aimsir Chaite is don Fhistineach mar
aon le foirm choibhneasta an bhriathair. Dronn s aird an litheora ar
an nGairmeach is ar an Tabharthach uatha. Feidhmonn na dobhriathra
is na seanfhocail mar chlabhsT leis an leabhar.

Leabhar IV:

326

Lch 7

Na Guta.

Lch 9

An Tuiseal Ginideach.

Lch 45

An Aimsir Chaite: Briathra Rialta.

Lch 49

An Modh Ordaitheach.

Lch 62

An Aimsir Lithreach: Briathra Rialta.

Lch 65

Uimhreacha.

Lch 70

An Tuiseal Gairmeach.

Lch 75

An Aimsir Lithreach: Briathra Neamhrialta.

Lch 79

An Modh F oshuiteach.
Leabhar

V:

Lch 4

An Ginideach ar lean.

Lch 20

loIra na nAinmfhocal.

Lch 24

Uimhreacha le hAinmfhocail.

Lch 32

Na hUimhreacha os cionn fiche.

Lch 35

An Aimsir Ghnthchaite.

Lch 38

An Aimsir Chaite.

Lch 46

An Aidiacht sa Ghinideach.

Lch 5 1

An Aimsir Fhistineach.

Lch 64

Foirmeacha Fistineacha Neamhrialta.

Lch 67

An Modh Coinnollach.

Lch 72

An Aidiacht sa Ghinideach loIra.

Lch 74

An Mhr Choibhneasta.
327

Lch 76

An Tuiseal Tabharthach.

Lch 82

An tAlt tar is ramhfhocaiL

Lch 87

An Tabharthach loIra.

Lch 88

Tabharthach na nAidiachta.

Lch 91

An Gairmeach loIra.

Lch 93

Breischim na hAidiachta.

Lch 93

An Dobhriathar.

Lch 98

Na Seanfhocail.

Cineann Broin na Ceachtanna Simpl ir ceapann s go raibh

lochtanna ag baint leo ach admhaonn s gurbh uirlis sideach iad i
lmha an Chonartha. Aontaonn Muiris Laoire leis fosta. Taispenann
s gur theip ar an nGramhnach an tsimplocht a fheictear sa chad
leabhar a choimed sna saothair eile:
N hionann seo is a mhaomh go raibh na ceachtanna gan
locht, gan fadhb ar bith. C gur irigh leis clo leis an
teanga shimpl sa chad leabhar, n raibh s balta clo leis
an tsimplocht channa sa dara agus sa tr leabhar.1xix
Measaim go bhfuil Broin dian ar an nGramhnach toisc gur cuireadh
na leabhair le chile nuair nach raibh faic ar fil chun an Ghaeilge
shimpl

a mhineadh do fhoghlaimeoir, n mar iseanna

minteoireachta ag na minteoir fi.

328

Mchel hlc

Ar chomradh chad bliain bunaithe

an

choliste, rinneadh socruithe

chun ollamh nua le Gaeilge a cheapadh. Dreoidh an chuid seo den

chaibidil ar Mhchel hlc, mar shagart is mar dhuine nach raibh
drogall air dul i ngleic le conspid ina dhearcadh i leith na n-easpag mar
gheall ar an ' ''nGaeilge igeantach san ollscoil nua. Tabharfar eolas
beathaisnise sa chad chuid mar aon le heolas faoi shaol an choliste
ag an am. Plifear a shaothar scrofa sa dara cuido In 1 895, bh easlinte
an Athar D Ghramhna ag cur as do na cuairteoir. Mhol siad duine a
cheapadh i gcomharbas air:
A letter from Father O'Growney who is still in Arizona
having been read on a recommendation that a Committee of
Bishops be appointed to select before the October Board
some priest whom they would recommend to The Trustees
for the Irish Chair. 1xx

Tar is don Ghramhnach ir as a phost, rinne Coiste na nlontaobhaithe

cinneadh comharba a cheapadh:

329

The Committee appointed to recommend a Candidate for

the Irish Chair met yesterday. F our (sic) candidates in all
sent in applications and testimoniaIs. These were, Father
Hickey of Waterford, Father O'Doherty of Raphoe, Father
Conroy of Tuam, Father Twomey of Cloyne and Father
Curran of Galway. The testimoniaIs of all the candidates
were carefully considered by the Committee. Two
presented themselves in person, Father Hickey and Father
Curran, to whom the Committee put several questions, the
Committee recommend the Rev Father Hickey as in all
respects qualified to discharge the duties of the Irish Chair.
It was then proposed by the Archbishop of Dublin and
seconded by the Bishop of Raphoe that Father O'Hickey be
appointed to the Irish Chair, on the usual conditions. 1xxi

An coliste ag an am

Trimhse bheoga ab ea sa choliste tar is chomradh chad bliain an

bhunaithe agus bh fonn ar na mic linn lu isteach ar an nGaeilge. De
thoradh an dul chun cinn seo, cuireadh iarratas os comhair na
Comhairle Riarachin chun cumann Gaelach a chur ar bun. Pladh an
scal agus socraodh gan dul ar aghaidh leis gan cead na n-easpag:
330

Decided by a casting vote that no steps be taken in

establishing this league pending the sanction of the Visitors
and Trustees. 1xxii

Bh bunreacht sealadach ullmhaithe ag na mic linn don chumann nua.

Ag cruinni na nIontaobhaithe, Deireadh Fomhair 1 898, socraodh an
Cumann Nua a chur ar bun:
Resolved that the League of St Columba, for the purpose,
as set forth in the students' petition, of promising the study
of Irish Church History, Irish Hagiography, Sacred
Archaeology, the Irish Language and Literature be
provisionally approved for the remainder of this year. lxxiii

Thinig feabhas ar chs na Gaeilge ina dhiaidh sin mar socraodh an

Ghaeilge agus na Nuatheangacha a chur ar comhchim leis na hbhair
eile do dhuaiseanna an choliste. Sa bhliain 1 902, cuireadh The Record
of the Columban League

ar bun a mhaireann go fill mar IMN.

Shocraigh na heaspaig, mh, sagart a chur i gceannas an tsaothair chun

smacht a choinneil sa choliste:
That the record of the Columban League may be
established subject to the condition that the members of the
331

League find a superior or professor who will be responsible

for everything that appears in the publication. lxxiv
I 1 905, thinig feabhas mr ar chs na Gaeilge nuair a rinneadh bhar
igeantach di do ranganna sisearacha an choliste. I Mrta 1 899,
ceadaodh An Claidheamh Soluis do na mic linn in ionad Finne an
Lae:

The 'Sword of Light' to be allowed. The application was

made for leave to take the newspaper instead of the
,
'Dawning of the Day. lxxv
Lironn an cruinni a bh ar sil ar an 5 Meitheamh go raibh an
Chorin Mhuire r i sipal na sisear. Ligeadh do na mic linn
leanint leis seo ach b' igean dibh cead a bil.
Eolas beathaisnise

Rugadh Mchel hlc sa bhliain 1 86 1 . Oimodh ina shagart i

gColiste Naomh Eoin i bPort Lirge. Chaith s na blianta ar na misin
in Albain sular bill s ar an deoise. Nuair a d' irigh Eoghan
Gramhnaigh as a phost, chuir hIc isteach air agus ceapadh ina ollamh
. Bh s gnomhach san beachtas chun an Ghaeilge a bheith
igeantach don Mhithrenach san ollscoil nua. Briseadh as a phost
agus rinne s achomharc chun na Rimhe ach theip air. Bhain
332

deacrachta leis an gcs mar go raibh drogall ar na hEaspaig cipis

irithe a sholthar. Fuair s bs sa bhliain 1 9 1 6. Tugann leabhar
Edmund Downey largas suntasach ar mheon an tsagairt seo i leith na
Gaeilge:
From his boyhood he was a devoted student of the Irish
Language and during his time in Scotland he contributed to
Irish newspapers and periodicals a considerable amount of
prose, and verse in the Irish language. lXxvi

Fear stuama a bh ann nach raibh drogall air labhairt amach ar cheist na
teanga, rud a lironn Downey.lxxvii Chinntigh obair D Ghramhnaigh
nach ligf do na hlontaobhaithe cathaoir na Gaeilge a fhgil folamh
ars. Glacadh leis sin agus ceapadh Mchel hlc ina ollamh le
Gaeilge. Feicimid n ts go raibh an Ghaeilge nos treise agus cead ag
na mic linn An Claidheamh Soluis a lamh agus go raibh an Chorin
Mhuire r as Gaeilge i dteach na sisear. Ina theannta sin, nor thaitin
dearcadh D Mhainchnlxxviii faoi cheist na hollscoile leis nuair a bh air
dul i gcoinne an daris, mar a phlifear nos dana sa chaibidil seo.

C go raibh s dograiseach ina thuairim i leith na Gaeilge, t tuairim

difrila faoina chumas mar mhinteoir. Lironn Damien Muir in
LCC XVI trasnaocht i leabhar Eric Mhic Fhinn ina dtugtar dh thuairim

333

agsla faoina shaol mar 01lamh. 1xxix Is lir na foins nr mhinteoir

maith hlc. Lironn Leon Broin, ina aIt ar chathaoir na Gaeilge,
an mid sin go soilir agus aontam leis:
O'Hickey was no more of a scholar and not so much more
of a success as a teacher than his predecessor. He had no
training of course, he was dry rigid and humourless. In a
very short time Irish was sought after in the College
aIthough for many students that meant finding it outside
O'Hickey's classes. 1xxx
Ba lir go raibh fadhbanna smachta aige, mar a lironn Miontuairisc
na Comhairle Riarachin:
Conduct in c1ass Messrs Coffey, O'Donnell IV Divines and
Kelleher and Coughlan III Divines, all of Waterford were
reported by Dr O'Hickey as constantly talking and laughing
in class and for general unseemly behaviour.1xxxi
Ach ag an gcad chruinni eile, d'iarr hlc ar na hdaris gan pions
a ghearradh orthu. DiItaodh d sin agus fgadh an cs gan chinneadh
ar feadh tamaill eile:
It was observed that the original report was not in any way
modified by this letter ... 1xxxii
334

Thinig casadh sa scal nuair a ceapadh Domhnall Mainchn mar

uachtarn ar an gcoliste. N raibh mrn gr ag an uachtarn don
Ghaeilge. Theastaigh uaidh na mic linn a threor i dtreo staidir
ollscoile, gnomh a laghdaigh an t-am don Ghaeilge. Ceist pholaitiil ab
ea chomh maith le ceist eaglasta, mar a mhnonn Colm Kieran:
This reduced attention to the Irish language. A few of the
more old-fashioned professors felt aggrieved. Issue was
joined on the question of Irish because of the personality of
O'Hickey who was both combative and determined; and
because Irish as well as being affected by the reforms,
could be linked to Irish politics generally. lxxxiii

Lironn eachtra a bhain le Lorcn Muireadhaigh nr thaitin an

tUachtarn nua le lucht na Gaeilge. Bh Muireadhaigh pirteach i
gcumainn rnda, rud nr thaitin le hdars an choliste. Lirigh na mic
linn a mshstacht leis an uachtarn ag bronnadh na nduaiseanna sa
bhliain 1 907 nuair a dhiltaigh siad bualadh bos a thabhairt p am a
luait ainm an uachtarin.lxxxiv Lironn Miontuairisc na Comhairle
Riarachin go raibh suim sa Ghaeilge ag mad de rir a chile sa
chliarscoil. Bh claonadh ag na cumainn liteartha, an Columban League
ina measc, dileil le hbhair nr thaitin le hdaris an choliste:
335

St Mary' s Literary Society and the Columban League. It

had come to the knowledge of the Council that matters
were discussed at meetings of these societies which were
quite foreign to the purpose for which they were established
and that the discussions were calculated to impair discipline
and to lessen the respect of the students to their superiors in
the College. lxxxv

Ar an bhfichi l de mh na Nollag, d'iarr na mic linn cead chun

leabhair Ghaeilge a lamh le linn an tsuipir. Ligeadh dibh sin a
dhanamh i dteach na Sinsear:
In response to a petition from the Students of Senior House,
it was agreed that they may use Irish books during supper,
these books having been first approved by the Dean.lxxxvi

Ansin chuir na nuachtin a ladar isteach sa scal ag c1amhsn faoi

stdas seal na
teanga i M Nuad, mar a lironn aIt in An Claidheamh Soluis:
Last week we commented with some reserve that the
Bishops had adopted a resolution which in effect, removes
Irish from the list of obligatory subjects at Maynooth.lxxxvii
336

Lironn tuairim an scrblmeora go raibh amhras ar lucht na Gaeilge

faoi daris an choliste thaobh na Gaeilge de. Nos moille sa mh,
tugadh le fios go raibh cead fhil ag mic linn gan freastal ar ranganna
Gaeilge, gnomh a mhadaigh an fhearg a bh ar na hiriseoirLlxxxviii Lean
na hiriseoir lena dtuarascil faoin nGaeilge sa choliste, trth a raibh
traniarracht ar sil chun an Ghaeilge a chur chun cinn. San aIt seo
thos, cuireann an scrbhneoir feall i leith na n-easpag de bharr na
forbartha seo:
Maynooth as everybody knows is the institution whence
young priests go forth, after some years of careful and final
preparation to take charge of the parishes of Ireland. Ireland
without Maynooth is unthinkable. Maynooth extends its
direct influence not only into the churches, but into the
schools, the houses, the lives of the Irish people.lxxxiX

In Sinn Fin ar an 12 Nollaig 1 908, thinig ceist na Gaeilge mar bhar

igeantach san ollscoil nua chun solais. Mar a luadh thuas, bh amhras
ar lucht na Gaeilge faoi dhearcadh na n-eaglaiseach i dtaobh na Gaeilge.
San aIt seo, dearbhatear nach fidir le hollscoil bheith ireannach gan a
bheith Gaelach. Tagratear san aIt sin do litir leis an Dochtir hIc ina
lirtear searbhas faoin gceist:

337

The real issue is, whether the University is to be Irish or

West Briton. Attempts will be made to evade it, but it will
be the duty of those on the right side to insist that it be
faced, not evaded.xc
D'irigh an scal nos measa, mh, nuair a d'eisigh na heaspaig riteas
ar cheist na Gaeilge san ollscoil, iompar a chuir dom ar lucht na
Gaeilge de bharr dbhrochas na hargna:
Whether it be good for the Irish language movement, and
good for the new university, to make Irish compulsory is a
question for fair argument. For our part, we look forward to
the day when the Irish language will be spoken throughout
the country, and will in consequence become largely the
medium of instruction in the Constituent colleges.xci
Chuir seasamh na n-easpag dom ar lucht na Gaeilge, mar a lironn ait
in An Claidheamh So luis. Ghrosaigh tuairim U Ic na daoine chun
gnmh:
As for the agitation, the Rev Dr O'Hickey has given us our
watchword 'on the cause must go! ' the Gaelic League
stands as firm as a rock. We believe too that, whatsoever
pronouncements may be made the elective boards and other
representative bodies that have declared for Irish Ireland,
338

will have the manhood to stick by their publicly-affirmed

opinions. xcii

Feictear searbhas cainte D Id ina chaint faoin gclir Chaitliceach. Sa

riteas, nH drogall air labhairt amach go dreach:
What have the priests of Ireland being doing? They alone
could ever inaugurate a powerful and wide-spread
movement for the recognition of our national language. Are
they prepared to admit that they could not do for the
language what two dissenting ministers In Wales
accomplished, in its darkest hour, for the ancient language
of the principality?Xciii

Is soilir a mhshstacht leis na sagairt i riteas a d' eisigh s faoi

dhearcadh na sagart maidir leis an nGaeilge:
The number of priests amongst them is so small in the
extreme. A journal exists whose sole object is to foster the
study of our native language. It barely continues to exist.xciv
Lironn aIt in An Chlaidheamh Soluis gur eagraodh cruinni mr i
mBaile tha Cliath chun tac leis an nGaeilge igeantach. Le linn an
339

ehruinnithe, ladh teileagram na mie linn i M Nuad a thaobhaigh go

hiomln le haidhmeanna na eomhdhla:
Messages depreeating eompromise from; amongst others,
the members of the Columban League of Maynooth and the
priests of the Dunboyne Establishment.xcv
Chuir an gnomh as go mr d'daris an eholiste agus tosaodh ar
fhiosrehn ehun ainm a ehur orthu sid ba ehiontaeh. B'fhaethas don
ehomhairle go raibh an fiosrehn seo prinneaeh:
The students who were responsible for sending the telegram
of sympathy to the publie meeting held in Dublin to
advoeate eompulsory Irish in the New University should
not be ealled to orders this year.
Abstraeting altogether from the objeet of the message, it
was thought desireable to impress upon the students in
some tangible way that they were not at liberty to send
messages to the Press or to Publie Meetings without the
express permission of the President.xcvi

Lean an tUaehtarn leis an tir agus soeraodh an ruaIg a ehur ar

shagairt Dhn Binne go dt ts na hathbhliana. Chinn siad toirmease a
ehur i bhfeidhm ar phipir nuaehta i leabharlanna na mae linn.
340

Cinniint U Ic

Bh mic linn an choliste spreagtha chun gnmh, mar a lirodh cheana

fin. Plifear an ghn seo i gCaibidil a Tr nuair a bheidh Pl
Breathnach faoi chaibidil. Chuir seasamh D Ic as do na heaspaig agus
socraodh a bhriseadh as a phost, mar a lironn Toms Fiaich:
B' eisean thar aon duine eile a bhuaigh an cath bodh gur
obair s a phost fin agus b'fhidir a bheatha le linn na
troda.xevii

Ag cruinni na nIontaobhaithe ar an 22 Meitheamh, ladh tuairisc na

gcuairteoir agus socraodh br a chur ar hIc ir as a phost:
The Bishop of Waterford was requested to see Dr O 'Hickey
- professor of the College on behalf of the Trustees, and
ask him to accept a mission in Waterford, informing him at
the same time that in the event of his dec1ining the trustees
would call on him to resign his office in the College. xeyiii

341

Dhiltaigh hIc ir as a phost agus tugadh os comhair an chruinnithe

agus rinne s cosaint ar a chuid cainte i riteas leis na heaspaig. Ansin,
d'fhg s an cruinni. Ansin, socraodh iarraidh air ir as an bpost:
The Trustees feel it to be their painful duty to call upon him
to resign his professorship and to notify him that in the
event of his declining to do so they will take such steps as
they may deem necessary to sever his connection with the
College. xcix
C nach aidhm na caibidle seo dileil leis an gcs, n mr cuid den
scal a nochtadh. Ina leabhar, Reminiscences of a Maynooth Professor,
lironn Daitar Mac Domhnaill an scal thaobh D lc de. Is follasach
n gcad tagairt nach raibh s ar thaobh na nIontaobhaithe:
Now of those who fought the battle of compulsory Irish the
protagonist was Dr O'Hickey; it was he almost alone, who
roused the country. c
Feictear forbairt air seo go luath ina dhiaidh sin sa leabhar canna, agus
ag taobh le meon D lc ar an gceist:
Dr O'Hickey wrote and spoke in the plain forcible language
which alone can rouse people to anger.ci

342

Ceapann Pdraig Fiannachta, in LCC XVI, go raibh Mac Domhnaill

dian ar na heaspaig. Aontaonn Pdraig Eric Mac Fhinn leis ar an bhar
SIn:
N raibh an Dochtir Mac Domhnaill ssta le lucht ceannais
Mhaigh Nuad n le na hEasbuig n le hughdaris sa
Rimh. cii
Aontaonn Leon Broin le seasamh na n-easpag chomh maith. Sleann
s go raibh g le smacht sa choliste eaglasta, it inar ullmhaodh
daoine le haghaidh na sagartireachta:
Whether they were right or wrong in their attitude to the
question of essential Irish, whether they were hurt not by
the rejection of their point of view at the instance of the
Gaelic League, they were entitled to be aggrieved at the
leading part one of their priests and professors took against
them and at the intemperate language he used in the course
of the debate. ciii
Aontaonn Patrick Corish leis seo ina leabhar Maynooth College 1 7951995 ach slim go gcaithfidh daoine an scal a thuiscint sa chomhthacs
inar tharla s. thaobh an Chonartha, bh gargh le Gaeilge
igeantach san ollscoil nua ach rinne hIc dearmad ar an smacht
eaglasta. N fhadfadh na heaspaig glacadh le caint mhaslach d
mbeids chun smacht a choimed sa choliste, tuairim at ag Patrick
Corish freisin:
343

Action had been forced on them in the interests of

ecclesiastical discipline in the seminary.civ
Toisc nach mbaineann imeachta an chis le haidhmeanna na caibidle
seo, n bhacfar le cur sos ar an achomharc chun na Rimhe. Bh na
nuachtin Ghaelacha ar buile faoi bhriseadh D Id agus d' eagraigh siad
feachtas ar a shon:
Anyhow Dr O'Hickey was punished. For what? For his
brave words, of truth and wisdom. The punishment is a
waming to all whom it may concem, that no Irish Catholic
dare oppose the Bishops on 'a question for fair argument' a
question upon which as Cardinal Logue said we are all 'as
free as the winds' to hold our own opinion.cv

Lironn aIt in An Claidheamh So lu is an tama canna, agus cineadh

gar ar an bpions a cuireadh air agus ar na mic linn a sheol an
teileagram ar cheist na Gaeilge:
But before and since that statement was made they (na
have been employing all the powers which the
Church discipline gives them to crush fair argument.cvi
heaspaig)

344

The testimonial to Dr O'Hickey to which the resolution

refers will be supported as a duty by every Gael worthy of
the name. His fearless courage in the defence of the Irish
language, and his action in resisting a tyranny, that would
deprive every Catholic of freedom of speech have placed all
Ireland under a debt to him that this generation cannot
repay. cvii

Ghoill an cineadh chomh mr sin ar na heaspaig gur eisigh siad riteas

in An Claidheamh Soluis ar an 7 Lnasa ag dearbh gur cuireadh an
ruaig ar hIc chun smacht a choimed i M Nuad. Nor chreid lucht
na Gaeilge an mid sin, mh. Cheap siad nr chuir seasamh D Ic
isteach ar an smacht eaglasta. Tar is cpla bliain, rinneadh dearmad ar
hIc i measc mrimeachta nisinta is domhanda an Iae, mar a
lironn Pdraig Fiannachta:
I gcuilithe ghuaimein na Stailce Mire i 1 9 13, bun na
nglach i 1 9 14 agus tos an Chogaidh Mhir, deineadh
dearmad ar an deora sa Rimh. cviii
Mar a luaigh m ag an ts, d' ag s go luath tar is teacht abhaile d i
1 9 1 6. Ach cn srt teachtaireachta a thugann an sagart seo dinn? Slim
go bhfeicimid crolr na ceiste in rid a thug Michael Coady ag uaigh
D Ic i 1 985:
345

irm hlc agus a chs mar shampla buan den duine

aonair ag seasamh in aghaidh struchtr crais, in aghaidh
struchtr institiide, c nr cloodh riamh . obartach ar
aItir daris ab ea . cix
Theastaigh n gConradh mar cheann d phromhaidhmeanna todhcha
na Gaeilge a chinnti. Nor mhr, dar leo, a cheangal leis an gcras
oideachais. Ina aIt in Dchas 1986, taispenann Samas Buachalla go
raibh an aidhm sin ag Mchel hIc fosta:
Sa chomhthacs seo is spisiil an n go raibh leabhrn
foilsithe ag an Athair Mchel hlc dh bhliain roimhe sin
dar teideal The Nationalisation of Irish Education. Ach bh
daoine eile in irinn n haontdh chor ar bith leis an
tairiscint sin, daoine idir Chaitlicigh agus Phrotastnaigh . . .
nr ghlac leis an rasnaocht sin a bh mar bhonn le polasa
an Chonartha. As an gcoimhlint tuairimochta sin is ea
thinig an chonspid faoi sheasamh na Gaeilge san ollscoil
nua, Ollscoil na hireann 1 908/9. cX

A shaothar scrofa
Nuair a thosaigh an chonspid, iarradh ar hIc freastal ar ollchruinni
i mBaile tha Cliath chun tac leis an bhfeachtas ar son na Gaeilge
346

igeanta. N dheachaigh s ann ach chuir s litir chuig an gcruinni ag

taobh leis na haidhmeanna agus ladh amach . Sa litir a sheol s ar an
4 Nollaig 1 908, n raibh drogall air labhairt amach faoi thuairim an
Athar Delany nr chir go mbeadh an teanga igeantach san ollscoil
nua:
To be an Irish University in the full sense, any University
established in Ireland and designed to educate Irishmen,
should employ the Irish language as the medium of
instruction and of academic and social intercourse. That
ideal is unfortunately, impossible of attainment for the
moment. But without making Irish essential for entrance to
the University, and on the threshold of the University
course, you cannot even have an Irish University in
embryo. cxi

Tann s ar aghaidh ansin chun tabhairt faoi thuairim Delany agus

lironn s an t-easaontas a d'tbs eatarthu i dtaca leis an gceist. Luann
s gach argint a rinne an tosnach agus freagraonn s iad gan dua:
Dr Delany' s dissertation on Irish Literature need not be
noticed. He was speaking on a subj ect of which he
admittedly knows nothing. Of his other arguments, there
are the difficulty of having Irish properly taught, the poor
347

student, the foreign student, and the student whose parents

do not wish him to leam Irish. Not one of these arguments,
the last excepted has any substance. cxii
Sa dara litir a sheol s chuig Patrick Bradley, leanann s ag nochtadh
tuairim faoin gceist. Sa litir seo, feicimid gr an tsagairt don dchas is
do gach n a raibh baint aige leis.cxiii
Largas suimiil ar dhearcadh U Ic mar nisinach is ea nr thaitin
tionchar gallda leis ar chor ar bith:
The goveming consideration at the present moment is this:
Are the majority of Irishmen for pettifogging reasons, to
have a West British University thrust upon them by
professing Nationalists, at the behest of the West Briton
Section of Irish Catholics. Such a prospect ought to be
unthinkable. cxiv

Le linn mh na Nollag 1 908, scrobh s litreacha chuig daoine timpeall

na tre ag liri tacaochta leis an bhfeachtas a bh curtha ar bun ag an
gConradh, c nach raibh s balta freastal ar na cruinnithe difrila.
Feictear nimhneas anseo, mh, chomh maith mar cuireann s feall i leith
lucht an Bharla:
348

The whole world is being searched for precedents to justify

premeditated national treason, we are exhorted to turn our
eyes to Wales. Is Wales a guardian of Ireland' s honour? We
are asked to look at this University Question like sensible
men.
I hope the men of Cork, will do so, but I eamestly trust they
will look at it, above all, as patriotic Irishmen, as men who
for paltry reasons are not ready to play fast and loose with
national principle, or to abjure the sacred cause of Irish
Nationality. cxv

ironn a fhearg nos treise trd an litir. Tgann s na hargint a

rinneadh i gcoinne na Gaeilge igeanta is lironn s a mhshstacht
leo. I litir dar teideal 'Mayo and the National University', nH drogall air
labhairt amach ar an gceist. Ach t cuma an dchais le sonr air freisin
mar ceapann s go mbeidh dh ar an ollscoil nua m thaobhann s leis
an nGaeilge:
There is great hope for Ireland. There is also great hope for
the future of the National University.cxvi
I litir eile ar an 1 7 Eanir, danann s comparid idir cs osa agus ceist
na Gaeilge. Luann s caint osa leis na Gidaigh chun a thuairim i leith
349

sheanadir na hollscoile a chur i lthair. cxvii Luann s tuairim

eachtrannaigh sa litir seo chomh maith. Sleann scrbhneoir an ailt go
mbeadh gach ireannach caillte gan an cultr dchais. sideann
hIc an chaint seo chun tac lena phointe fin, go mr mr an riteas
faoin mthairtheanga a bhfuil dlthbhaint aici le cur i lthair na
finilachta ireanna, mar is lir n sliocht seo a leanas:
The National Language embodies and enshrines the
national genius, inspires it and propogates it, forms the
National mind and determines the national atmosphere. cxviii
Chuir riteas thuasluaite na n-easpag fearg air ach dhearbhaigh s nr
lia duine n tuairim, faoi cheist na Gaeilge igeanta. I litir chuig an
Athair Forde, deir s nr chir d'aon Chomhairle Contae fordheontais a
sholthar don ollscoil mura mbeadh an Ghaeilge igeantach inti:
Until Irish is accorded its rightful place in the national
university, I trust with all my soul, that not one copper of
rate - in aid will any Council ever levy it. cxix

Sa litir dheireanach a fhaightear in An Irish University or else, lironn

s a thas toisc gur sheas Comhairle Contae Phort Lirge ar thaobh na
Gaeilge, iompar a thug ssamh mr do Mhchel hIc fin. Largas
fosta, mh, ar a mheon mar nisinach mar dearbhaonn s gurb iad
350

muintir Chontae Phort Lirge, an uair sin, oidhr na ndaoine a chuir

deireadh le cumhacht na dtiama taln:
The spirit of 26 is not dead. The men who smashed the
'

power of the Beresfords, who were the real winners of

Catholic Emancipation, whose fight nerved O' Connell to
stand for Clare, have left worthy heirs.cxx

Thug s lacht ar cheist na Gaeilge san ollscoil nua don chumann

liteartha i gColiste Phdraig M Nuad i m na Nollag 1 908, lacht a
tharraing fearg na nlontaobhaithe air ar ball. Tosaonn an pipar le
tagairt don bhuisad a bheidh ag an ollscoil nua. Sa chuid seo, danann
s comparid shearbhsach idir an mid airgid a bheidh ag Ollscoil na
Rona agus Coliste na Tronide ar thaobh amhin agus lintas na
hOllscoile Nisinta ar an taobh eile. Sula dtann s i ngleic le ceist na
Gaeilge, labhraonn s faoin stdas at beartaithe do Mh Nuad mar
choliste aitheanta. C nach cim de chuid an choliste fin,
chuirfeadh an stdas seal sin fearg air:
I, though not an alumnus of this College, would be bitterly
mortified to see it occupy any such position.
As I understand the matter, students of recognised colleges
of the National University will simply occupy the position
351

of external students, and cannot legally occupy any

other. cxxi
Molann s ina dhiaidh sin na hbhair sagairt a chur chun na hollscoile
faoi smacht eaglasta, gnomh nr cuireadh i gcrch riamh. Tugann s
ansin faoi cheist na Gaeilge. Fi d mbeadh an teanga in sid mar
uirlis chumarside, bheadh s inmholta, dar leis, bheith igeantach don
Mhithrenach. Sleann s, ina theannta sin, nach gciallaonn mineadh
na Gaeilge go mbeadh an ollscoil Gaelach. N mr, dar leis, bhar
igeantach a dhanamh den teanga nisinta:
Irish must be obligatory, if anything be obligatory, or even
if nothing else be obligatory. If not, circumstanced as we
are, it will inevitably be in a position of unmistakable
inferiority. cxxii
Ba a ionsa ar sheanadir na hollscoile ba chis lena throid leis na
hIontaobhaithe ina dhiaidh sin. Cuireann s feall ina leith agus lironn
s a easpa muinne astu seachas Ardeaspag Bhaile tha Cliath.
Crochnaonn s an lacht seo le focail Sir Jonah Barrington, fear a
choimed liosta de na feisir a thacaigh le hAcht na hAontachta in 1 80 1 .
Leanann s leis an gcineadh gan fiacail a chur ann agus ag labhairt
faoi na sagairt:

352

But if the Irish Priesthood are in large measure to blame for

the decadence of the national language, not a whole less to
blame have been the heads of our higher schools, colleges
and seminaries. cxxiii

Bliain tar is bhs D Ic, foilsodh leabhrn dar teideal Language and
Nationality. Largas sideach seo a dhronn aird an litheora ar
thuairim beoga an tsagairt seo.
Sa ramhr leis an saothar, molann Dubhghlas de hde trithe D Ic mar
nisinach. Dearbhaonn s gur mhairtreach a bh ann ar son na
Gaeilge. rid ionraic seo mar nach staonann an Craoibhn n
bhfrinne. Luann s an t-easaontas idir fin agus hIc a d' eascair as
ceapachn Phdraig Mhic Phiarais mar eagarthir ar An Claidheamh
So luis.

Lachta a thug hlc don Chumann Liteartha i M Nuad a

fheidhmonn mar thama don leabhar seo. Foinse mhaith iad ar a
thuairim faoin dchas fosta. Ina lacht, 'Pro Fide et Patria', labhair s
go hoscailte faoin dualgas a bh ar an gclir rI gnomhach a ghlacadh
sa Lann Ceilteach:
It is of course, obvious that the occupant of the Irish Chair
of our college must concem himself mainly with our
ancestral tongue. But whilst this is so, it is well that some
353

provlslon should have been made for the cultivation

amongst those who in the near future are to join the ranks
of the Irish priesthood of a taste for such kindred studies as
fall within the sphere of Irish scholarship.cxxiv
Seasann hIc ar thaobh na Gaeilge agus deir s gur bhar nire
ireannaigh oilte a bheith aineolach ar an lann dchais. Caint dhreach
seo, a leagann bim mhr ar an gcultr dchais:
Fancy an educated Greek, or an educated German, or an
educated Englishman knowing nothing of his country' s
language, of his country' s literature . . . so incapable do we
appear to be of realizing what we owe to ourselves as a
nation that a knowledge of any distinctively Irish subject is
no longer considered a necessary part, and in some quarters,
scarce1y a desirable part, of an Irish gentleman's
education. cxxv

Deir s gur irigh leis na Sasanaigh deireadh a chur le blth na

Gaeilge. Luann s dh chim sa phriseas seo:
(a) An easpa suime i dtodhcha na teanga agus
(b) fuath do gach a mbaineann leis an dchas:
354

The Second and final stage is contempt. The people of a

country reach this stage when they decry and belittle their
own past. cxxvi

sideann s sampla na Breataine Bige chun cur lena argint. Lironn

s gur chuir ileamh mhuintir na tre sin 'ollbhr ar na Sasanaigh chun
seasamh leis an teanga, gnomh a chuir an Bhreatnais chun cinn go mr.
Tann s ar aghaidh ansin chun an mid Protastnach is eachtrannach a
shaothraonn an lann dchais a lua - iompar a chuireann s i
gcodarsnacht le domhaointeas na gCaitliceach, go mr mr
domhaointeas na sagart is an chliarlathais. NH drogall air an easpa
suime seo a chineadh go tran. cxxvii Luann s, c nach dtugann s,
seanfhocal n siltr a deir gur tr gan finilacht an tr at gan teanga.
Crochnaonn an lacht le tuairim de hde ar litrocht na Gaeilge is ar
fheidhm na Gaeilge mar thobar inspioride d'fhil is scrbhneoir ar fud
an domhain. Sa dara lacht sa tsraith, dar teideal ' Sources of Irish
History', luonn hIc isteach ar na ciseanna a bh le meath na
Gaeilge mar ba lir dsan iad. NH drogall air labhairt amach go dreach
faoin gceist: cxxviii
The causes of its rapid decay in Ireland of late years are
chiefly the apathy of the clergy, like the baleful influence of
a press devoid of all national spirit, and the bitterly adverse
355

system of education In National and even In Convent

Schools. cxxix

Aontaonn hIc lena chomhleaca faoin gceist seo. Molann s na

heisceachta i measc na c1ire, an tArdeaspeag Mac il agus an
Cannach Uileog de Brca, chomh maith le Coliste Iarfhlatha i
dTuaim. N leasc leis, mh, cineadh a dhanamh ar an easpa
craobhacha den Chonradh at san Iarthar. Luann s gur bunaodh
cathaoireacha Gaeilge i gColist na Banrona ach gur cuireadh ar ceaI
iad nuair a fuair na hollna bs. I dtagairt do riteas leis an Ollamh Pye
Choliste na Banrona i nGaillimh, feicimid meon U Ic nochtadh
go soilir faoin ngargh a bh le haitheantas don lann dchais is don
fhinilacht ireannach. cxxx Molann hIc na forbairt a tharla sna Stit
Aontaithe, go mr mr bun chathaoir na Gaeilge san Ollscoil
Chaitliceach i Washington is bun na gcathaoireacha in Harvard agus
Yale, mar a lirtear thos:
Since my previous appearance before you, many things
have occurred which manifest a growing interest in our
language, and in the movement for its revival. You have
been told of the establishment of the Washington Catholic
University Irish Chair. cxxxi

356

Leanann s ar an gcaoi channa ag moladh an linn dchais. Tagraonn

s do sheasamh an Chliarlathais Chaitlicigh sa Bhreatain Bheag is do
thuairim misinara a chaith na blianta timpeall na Breataine chun tac
lena argint. Ina theannta sin, tagratear do thuairisc an Athar D
Ghramhnaigh go bhfuil saol na Gaeilge faoi bhlth sna Stit Aontaithe.
Ach nochtann s cuid d fhealsnacht phearsanta ina thrchtaireacht
faoina shaol mar shiplneach in Albain. Largas suimiil fosta ar a
dhearcadh pearsanta i leith na Gaeilge, mar a fheictear sa mhid seo a
leanas:
I lived for three years in a remote part of Scotland, and
ministered alone to a small and poor congregation. The
nearest priest lived twenty five miles off.
For such a priest almost anything would be preferable to
intellectual stagnation. Native Studies are to those who
have a genuine taste for them a never failing source of
enjoyment and profit. cxxxii
I lacht a thug s do mhic linn Mh Nuad ar an 3 Bealtaine 1 899,
treisonn s a argint faoi chinniint na Gaeilge. Molann s obair na
Cuallachta i M Nuad ar son na teanga, obair riachtanach, dar leis:
It affords me the utmost satisfaction that the League of St
Columba has obtained 'a local habitation and a name' in the
College to foster a taste for such studies to stimulate
357

interest in them and to lay a foundation of broadly national

enterprise and effort on which, as I hope, a useful
superstructure of work well done for CathoIicity and for
Ireland. cxxxiii

Admhaonn s nach bhfuil tuiscint ar an mbunteanga riachtanach do

staraithe is seandlaithe ach lironn s go gcuireann aineolas ar na
foins bunsacha isteach ar thaighde sna rims sin. Tagraonn s do
thuairim an Tiama Mhaigh Eo chun tac leis seo chomh maith. Tann
s ar aghaidh ansin le tagairt don Chraoibhn is don Dochtir Zimmer
n nGearmin a sheasann go lidir ar son na Gaeilge. Feictear crolr a
fhealsnachtacxxxiv nuair a chineann s droch-chaighden mhineadh
na Gaeilge. Cineann s an cras sna scoileanna nos gire ina dhiaidh
sin, nuair a dhearbhaonn s gur cir daoine a oiliint ina
mthairtheanga. Luann s tuairim ollaimh i gColiste na Tronide chun
cur lena chs. cxxxv Crochnaonn s an lacht le rabhadh faoi thodhcha
na teanga mura ndantar athruithe ar an gcras oideachais nuair a deir
s go mbeidh intinn is anam na nGael folamh gan an dchas. Bunaonn
s an ceathr lacht ar thuairim Thomis Dhibhs; 'Nationality
according to Thomas Davis', teideal na lachta. Ag ts na cainte,
tugann hIc sainmhni ar an nisinachas. Deir s go bhfuil s
deacair mni a thabhairt air. Ceapann s nach ionann nisinachas is
neamhsplechas polaitiil, mar a thugann s le fios sa mhid seo thos:
358

Nationality is not anything actually concreted. It is the soul,

'the very breath' the vivifying principle, the whole
atmosphere, an environment of a distinctive people. You
may have a nation without political autonomy, not I admit a
nation in all its fullness and integrity; but I emphatically
insist that autonomous institutions, failing all the other
elements and landmarks of nationality does not constitute a
nation in the troe sense. cxxxvi
Ina dhiaidh sin, tugann hlc eolas faoi shaol gearr an Dibhsigh agus
ar an mid iontach a rinne s ar son na tre le linn na trimhse sin. C
gur cailleadh go hg , d' irigh leis a ln d ghnomhartha a chur i
gcrch. Ansin plann s gnithe d shaothar scrofa, idir iriseoireacht is
litrocht.cxxxvii Feicimid crolr na teachtaireachta a bhfuil dlthbhaint
aici le haidhmeanna D lc: a argint ar son na Gaeilge mar theanga
labhartha, is mar chomhartha na finilachta de rir mar a fheictear sa
mhid seo a leanas:
He urges the claims of the national language. In this he was
far in advance of his time. With the instinct of greatness, of
genius he alone almost in his day, grasped its importance
amongst the elements and safeguards of nationality. cxxxviii

359

Crochnaonn an chaint le tuairim an Dibhsigh faoi na scoileanna

nisinta mar aon lena thuairim faoin rud is nisinachas ann. Seasann
na tuairim seo mar chrann taca le meon D Id ar na ceisteanna seo,
meon a ghnomhaigh go mr ar son na Gaeilge san ollscoil nua. Sa
lacht dheireanach den saothar seo, dantar a thuilleadh forbartha ar
mheon D Id mar nisinach. ' Seandlaocht na h ireann' is tama don
rid seo. Nochtann s a thuairim mar thrghrthir. Cineann s an
bragn at danta, dar leis, ag na Sasanaigh ar stair na tre.
Dearbhaonn s nr mineadh stair na hireann sna scoileanna ar chor
ar bith. Taispenann s gur ceadaodh mar bhar deonach i ranganna
sinseareacha. Tugtar le fios go bhfuil formhr na n ireannach aileolach
faoin bhfrinne stairiil. Luann s sampla an Dochtir Mhic Gearailt,
nr aontaigh le leabhar amhin toisc nr cuireadh 'fintacht' na nGael
san ireamh:
The spirit of Anglo-Saxonism is abroad; and even in Ireland
it has imbued all sections and all classes, more or less, with
its virus. This is one of the penalties we have now to pay
for the neglect of our language, history and literature in our
various foreign systems of education.cxxxix
Dantar nos m forbartha ar an bhar seo agus sinn ag gabhil trd an
lacht. Lironn s a tbearg nuair a luann s easpa suime is "aineolas"
na Sasanach in irinn ar stair bhunsach na tre. N staonann s n
360

gcineadh ach an oiread, gnomh a chuireann s

gcrch ga

searbhsach:
Rot and murder, a man first, and afterwards to justify it
palliate your crime, labour asssiduously to give him a bad
name, thus to prove to the world that you are not the
criminal it supposes you to be, but a benefactor to
humanity. This is the history of English rule in Ireland in a
nut-shell. exl
Crochnaonn an lacht ar an digh channa le glaoch ar mhuintir na tre
seasamh ar son luachanna traidisinta is an ruaig a chur ar an gcultr
gallda. N sheachnatear an dshln ach an oiread:
I addres you in the language of exhortation or in the sober
and more studied language of historical or archaeological
exposition for the re-creation of a truly Irish Ireland, an
Ireland linked with the Ireland of the past in language, and
ideaIs, and all the elements of historic antiquity, an Ireland
free, at least, from the intellectual dominations of Anglo
Saxonism, an Ireland on which the English view of Irish
history can no longer impose. exli
Tugann na lachta sa bhailichn, Language and Nationality, pictif
dinn de Mhchel hIc mar nisinach, omh a thagann chun cinn
361

ars is ars eile. F oinse sideach an leabhar ar a thuairim is ar a

phearsantacht.
Conclid

Sa chad chuid den chaibidil, lirodh gur ceannrda a bh san Athair

Gramhnaigh, go hirithe nuair a chuirtear drochstaid na Gaeilge i M
Nuad san ireamh. Tugadh le fios go ndearna an Gramhnach a ln le
linn a thrimhse i. gcathaoir na Gaeilge fi ag solthar tacsanna agus

}eabhar d chuid fin.

Lirigh s a dhearcadh radil i dtaca leis an

nGaeilge j. nr cheap s go dtgfadh an Ghaeilge it an Bharla ach gur

chir go mbeadh stdas oifigiil aici. Lironn na sleachta as Leabhar
duine dograiseach a bh ann a d' oibrigh go
stuama chun an Ghaeilge a threisi le linn a shaoil agus an eitinn ag
bagairt air de shor. Seasann na Ceachtanna Simpl mar a phromhbhua

An Athar Eoghain

gur

do lucht foghlamtha na Gaeilge nuair nach raibh mrn leabhar ar fil.

Chuaigh a chneastacht agus a uaisleacht i bhfeidhm ar gach uile dhuine.
C nach raibh ach seal gearr aige i gcathaoir na Gaeilge, chuir an
Gramhnach sol ann, sol a d'ths is a neartaigh i M Nuad agus sa tr i
gcoitinne tar is d imeacht as an it.
Chonacthas go raibh an Ghaeilge beo sa choliste ag an am, rud nr
thaitin leis na hdaris. Tharraing stuacntacht D Ic faoin nGaeilge
igeantach san ollscoil nua fearg na nIontaobhaithe air, stuacntacht a
362

fheictear ina shaothar scrofa fosta. Lironn Damien Muir seo

chomh maith:
Is lir dhrachtriteas d chuid gur chreid an Dr
Mainchn go ndanfa dochar mr do dhiscipln an choliste
d ligf don Dochtir hIceadha fanacht ina phOSt.cxlii
N raibh eagla air tabhairt faoi na heaspaig nuair a bh an Ghaeilge faoi
bhagairt. Bhuaigh s an cath ach chaill s a phost agus i ndeireadh bire,
cailleadh go tobann, sa bhliain 1 9 1 6. D ainneoin sin, nH aon amhras
ach go ndeama s acht ar son teanga a bh i mbaol bis, ach ar
bhealach eile, ba dhuine den aois seo sa chaoi ar leag s bim ar an
lann dchais i gcomhthacs uiloch.

363

ii

1 17.
Patrick J. Corish, Maynooth College 1 795-1995, lch 1 1 .
iv
Mire N Mhurch agus Diarmuid Breathnach, Beathaisnis 1 7821 881 , 19h 80-8 1 .
v
LCC XXIII, lch 1 6.
vi
Ibid., 1ch 9.
vii
P1 Briain, A Practical Grammar of the Irish Language, 1ch vi.
viii
Ibid., Ceacht 26.
ix
Ibid., Ceacht 27.
x
Opo cit., lch 32.
xi
Jeremiah Newman, Maynooth and Georgian Ireland, lch 1 05.
xii
Op. cit., lch 122.
xiii
Studies 52, 1 963, 1ch 348.
xiv
Op. cit., lch 56.
xv
Op. cit., 19h 1 56- 157.
xvi
Uaitar Mac Domhnaill, Reminiscences of a Maynooth Professor, 1ch
59.
xvii
Peadar Laoghaire, Mo Scal Fin, lch 9 1 .
xviii
Proinsias Mao1mhuaidh, Uileog de Brca Athair na
hAthbheochana, lch 35.
xix
Opo cit., lch 329.
xx
Sen Ceallaigh, Eoghan Gramhnaigh, lch 45.
iii

LCC XVI, lch

xxi

An Kalendarium 1 912.
Leabhar na nIontaobhaithe, Meitheamh 1 892.
xxiii
Ibid., lch 14.
xxiv
Op. cit. , lch 64-65.
xxv
An Sagart, Geimhreadh 1 963, lch 3.
xxvi
Ibid.
xxvii
O'P. C1t. , 1 963 .
xxviii
Op. cit. , Deireadh Fmhair 1 892.
xxix
Sen Ceallaigh, Eoghan Gramhnaigh, 19h
xxx
An Sagart, Geimhreadh 1 963, 1ch 27.

xxii

364

1 6- 1 7.

xxxi
xxxii

Studies 52, 1 963, 1ch 35 1 .

Op. cit. , Deireadh Fmhair

1 894.
334.
xxxiv
Op. cit. , 23 Meitheamh 1 896.
xxxv
Dubhgh1as de hde, Mise agus An Conradh, 1ch 43 .
xxxvi
Muiris Droighnein, Taighde i gComhair Stair Litridheacht na
Nua Ghaedhilge 1 882 anuas, 19h 40-41 .
xxxvii
na N Fhaircheallaigh, Leabhar an Athar Eoghain, lch 273.
xxxviii
Toms Fiaich, M Nuad, 1ch 65.
xxxix
lER 1 890, lch 992.
xI
Op. cit. , 1 963.
xIi
Op. cit. , lch 273 .
xIii
lbid., 1ch 273 .
xIiii
lbid., 1ch 273 .
xIiv
lbid., 1ch 275.
xIv
lbid., 1ch 280.
xIvi
lbid., lch 286.
xIvii
lbid., lch 287.
xIviii
lbid., 1ch 29 1 .
xIix
lbid., lch 29 1 .
1 lbid., lch 295.
Ii
lbid., 1ch 296.
Iii
lbid., 1ch 299.
Iiii
lbid., 1ch 303 .
Iiv
lbid., 1ch 3 1 7.
Iv
lbid., 1ch 3 1 7.
Ivi
lbid., 1ch 3 1 8.
Ivii
lbid., 1ch 3 1 9.
Iviii
lbid., 1ch 3 1 9.
Iix
lbid., lch 32 1 .
Ix
lbid., 1ch 32 1 .
Ixi
lbid., 1ch 324.
Ixii
lbid., lch 325.
Ixiii
lbid., lch 333.
xxxiii

RB

365

lxiv

lbid., 1ch 334.

lbid., lch 343.
lxvi
lbid., 1ch 349.
lxvii
lbid., lch 354.
lxviii
lbid., lch 366.
lxv

lxix

Muiris Laoire, Athbheochan na hEabhraise, lch 1 73 .

Leabar na nlontaobhaithe, Meitheamh 1 896.
lxxi
lbid., Deireadh Fmhair 1 896.
lxxii
lbid., 13 Nollaig 1 897.
lxxiii
lbid., Deireadh F mhair 1 895.
lxxiv
lbid., 7 Deireadh Fmhair 1 902.
lxxv
lbid., Mrta 1 899.
lxxvi
Edmund Downey, Michael P O ' Hickey, 1ch 5.
lxxvii
lbid., 1ch 7.
lxxviii
Uachtarn an Choliste.
lxxix
LCC XXIII, 1ch 59.
lxxx
Studies 52, 1963, 1ch 253.
lxxxi
ap. cit. , 7 Bealtaine 1 901 .
lxxxii
ap. cit. , 20 Bealtaine 190 1 .
lxxxiii
Co1m Kieman, Daniel Mannix and Ireland, lch 39.
lxxxiv
Anra Mac Giolla Chomhaill, Lorcn Muireadhaigh: Sagart
agus Scolire, 1ch 2 1 .
lxxxv
ap. c it. , Nota na nlontaobhaithe, 1 9 Nollaig 1 908.
lxxxvi
lbid., 20 Nollaig 1 908.
lxxxvii
An Claidheamh Soluis, 9 Samhain 1907, lch 7.
lxxxviii
lbid., 21 Nollaig 1 907.
lxxxix
An Claidheamh Soluis, 21 Nollaig 1907, 1ch 12.
xc
Sinn Fin, 12 Nollaig 1 908, 1ch 2.
xci
lER XXV, 1 909, 19h 1 82- 1 83 .
xcii
An Claidheamh Soluis, 30 Eanir 1 909, 1ch 9.
xciii
Michael P. O'Hickey, Language and Nationality, 19h 4-5.
xciv
lbid., lch 7.
xcv
An Claidheamh Soluis, 13 Feabhra 1909, lch 9.
xcvi
Op. cit. , 21 Bealtaine 1909.
lxx

366

xcvii

Toms Fiaich, M Nuad, lch 66.

Nta na nJontaobhaithe, 22 Meitheamh 1 909.
xeix
Jbid., 22 Meitheamh.
c
Uaitar Mac Domhnaill, Reminiscences of a Maynooth Professor, lch
253 .
ei
Jbid., lch 236.
cii
Mchel P. hJceadha, Pdraig Eric Mac Fhinn, lch 1 1 1 .
cii
Op. cit. , lch 253.
eiv
Patrick J. Corish, Maynooth College 1 795-1995, lch 293 .
cv
Sinn Fin, 3 Ii1 1 909, lch 8.
cvi
An Claidheamh Soluis, 3 Ii1 1 909, lch 8.
cvii
Jbid. , 19h 8-9.
cviii
LCC XVI, lch 7 1 .
cix
Dchas 1 986, lch 1 60.
cx
Jbid. , lch 1 89.
cxi
Michael P O'Hickey, An Jrish University or else, lch 3.
cxii
Jbid., lch 5.
cxiii
Jbid. , lch 7.
cxiv
Jbid., lch 4.
cxv
Jb id. , lch 1 1 .
cxvi
Jbid. , lch 1 3 .
cxvii
Jb id., lch 1 6.
cxviii
Ibid., lch 1 8.
cxix
Jbid., lch 2 1 .
cxx
Jbid., lch 2 1 .
cxxi
Jbid. , lch 29.
cxxii
Ibid., lch 3 1 .
cxxiii
Op. cit. , lch 1 3 .
cxxiv
Jbid. , lch 1 .
cxxv
Jbid. ., lch 2.
cxxv
Jb id., lch 3 .
cxxvii
Jb id., lch 8.
cxxviii
Jb id., lch 12.
cxxix
Jb id., lch 35.
xcviii

367

cxxx Ibid., 1ch 1 5 .

cxxxi Ibid., 1ch 36.
cxxxii Ibid., 1ch 1 9.
cxxxiii Ibid., lch 24.
cxxxiv Ibid., 1ch 30.
cxxxv Ibid., lch 32.
cxxxvi Ibid., 1ch 35.
cxxxvii Ibid., 1ch 49.
cxxxviii Ibid., 1ch 49.
cxxxix Ibid., 1ch 56.
cX1 Ibid., 1ch 60.
cxli Ibid., 1ch 62.
cxlii LCC XXIII, 1ch 72.

368

Leabharlann Nua Ollscoil na hireann M Nuad

Beidh 1 0,000 madar ceamach d'achar sa leabharlann nua, 250% nos
m n sa chad cheann a d'oscail Uachtarn ireann Pdraig hIrilthe
in 1 984. B' a haidhm d sps a sholthar do na bailichin chl go
hirithe agus do staidar aonghnitheach traidisinta. T foirgneamh
2012 drithe ar an bhfoghlaimeoir; t s ag solthar do 8 stl ar leith
foghlama , abair, stH shisialta agus chomhair go stH chiin agus
aonarnach. Beidh sps cu ag gach iarrthir.
T baile iontach sholthar ag an leabharlann nua dr mbailichin.
Cinntonn s, cib it ina suonn t le leabhar n iris a lamh, n feidhm
a bhaint as na mlte foinse dhigiteach agus arlne, go mbeidh lthair
shcil agat at dreach ceart dr mbailichin. Is fidir duit iasacht
leabhair chlbhuailte a fhil i gcna ach, t an foirgneamh chomh bre
sin, b'fhidir gurbh fhearr leat fanacht tamall, go mr mr s rud go
bhfuil s ar oscailt nos faide! T 5km de sheilfeanna nua breise don
bhailichn fisiceach agus t an bailichn samhalta ar fil go furasta tr
iliomad romhaire nua fara wifi agus scilein mar. Dr gcnuasaigh ar
leith t lthair speisialta nua slndlta le stras do 1 5,000 tim. T an
smacht timpeallachta den chad ghrd do na htim speisialta
uaigneacha, agus atmasfar ssil do thaighdeoir.
Fg gur foinse thbhachtach do chomhluadar na hollscoile an
Leabharlann, le blianta beaga anuas t muintir na hite nos gafa leis an
ollscoil na mar a bhodh, is cinnte go rachaidh sin chun cinn le cabhair
an sps taispentais nua agus an plaza Leabharlainne mar lithreacha
d'imeachta cultrtha a eascridh n ollscoil fin agus n bpobal
lognta.
Staitistic
1 . Suochin: breis 2 1 6% ; nach mr 1 ,500.
2. Sl do leabhair: breis 130%.
3 . PCeanna: breis thar 280%.
Do bhreis eolais fach: Twitter agus Facebook ag an suomh:
http://library.nuim. ie
369