Professional Documents
Culture Documents
Şlamo Sand - Yahudi Halkı Nasıl İcat Edildi (Kitabı Mukaddes'ten Siyonizme) PDF
Şlamo Sand - Yahudi Halkı Nasıl İcat Edildi (Kitabı Mukaddes'ten Siyonizme) PDF
IEDil..Dif
Shlomo Sand
2011
no: 11940
. bask / ubat
Sertifika
/ ISBN
978-605-11 1 -976-2
4. Kat
405 kitelli
671 91 00
No:
Tel: (212)
19
satis@dogankltap.com.tr
Yahudi Halk
Nasl cat Edildi?
Kitab Mukaddes'ten Siyonizme
lomo Sand
eviren: Ik Ergden
DpGAN
111111 KITAP
Basel Nateh'e;
zgrlk, eitlik ve kardelik iinde yaamay arzulayan
onun kuandan btn srailli ve Filistinlilere.
Tel-Aviv, 2008.
indekiler
11
.................................................................
17
........................................
............................
..............................................
18
32
45
...............................................
...........
'
.................................................................
...........................................
...................................................
................
......................................................
...................................................
Irk ve ulus
...............................................................................
Tarihiler tartmas
..............................................................
.............................
...................................
.....................................
..............................................................
..............................................................
.........................................
.........
MS 70
.......................................................................................
.........................
...................................
................................
..........
...................
...............
...................
....................
.................................
53
62
68
78
89
91
98
105
109
116
126
131
139
148
156
163
164
172
180
187
193
201
208
215
222
227
10
.....................................................................
.............
.........
237
240
248
...................................................
...............................
.....................
...................................
.....................................................
Dizin
.......................
..............................................
..................
........................
.........................................
.....................................................................................
............................................................................................
262
271
283
293
307
315
332
342
356
374
381
383
XV.
12
13
(alyia),
14
Oysa bu kitap rneinde, yazdm her cmlede kendimi "sarsl
m" hissetim. Ulusal sorun hakknda Ernest Gellner'in, Benedict
Anderson'n ve bakalarnn yol at kavramsal devrimden ya
rarlanrken, kullandm malzemeler gzme i bir k altnda
grnd ve beni hayal etmediim istikametlere ynlendirdi.
unu da belirtmenin zaman: Bu aratrmada gerekten yeni
unsurlara rastlamadm; malzemenin neredeyse yans Siyonist ya
da srailli tarihiler tarafndan zaten ortaya karlmt. Fakat
ilerinden bir blm hak ettikleri ilgiyi grmemiti, kimi unsur
lar tarihyazmnn altnda sakl tutulmutu ve baka veriler ise
"unutulmutu", nk oluum halindeki ulusal bellein ideolojik
gereklerine uymuyorlard. Bu kitapta aktarlan bilgilerin byk
blmnn tarihsel aratrmann dar evresi iinde bilinmesi ve
yaylmas, ama resmi ve pedagojik bilginin yoluna asla sokulma
m olmas artcdr. Benim kiisel katkm bu tarihsel bilgiyi
yeni temeller zerinde dzenlemekten ve srekli geri dnp bak
tm eski belgeler zerinde birikmi tozu temizlemekten ibaretti.
Vardm sonular, genliimde -hatta olgunluumda bile- bana
retilenden tamamen farkl bir anlat ortaya kard.
Hakl olarak bu kitabn "Siyonizm yanls olmad" sylenebi
lir; gerekten de ne ulusal bir bak asndan yazdm ne de ulusal
lk-kart bir ideolojiden beslendim. Ben kendimi "Antisiyonist"
olarak tanmlamyorum, nk bu niteleme yllar ierisinde srail
devletini klliyen reddetme anlamna gelir oldu. Bununla birlik
te, kendimi Siyonist olarak grmeyi de reddediyorum, bunun da
nedeni gayet basit: Gnmzde "Siyonizm" terimine verilebile
cek asgari anlam, srail devletini, burada yaayan tm yurtalann
devleti deil, tm dnyadaki Yahudilerin devleti olarak tanmay
gerektiriyor. Dolaysyla -ve daha iyi bir tanm bulamadmdan
"post-Siyonist" terimini kendime uygun buluyorum; gerekten
de, Siyonist giriimin sonularnn bir blmn, yani bir sra
15
dktan sonra, srail'de yaamaya ve srail'in Filistinler tarafndan
tannmasn talep etmeye hala nasl devam edebiliyordum? Sa
vunma siperlerimden karak annda cevap verdim: Tecavzden
doan ocuun da yaama hakk vardr. Bir trajedi, yeni trajediler
yaratarak dzeltilemez. Bize den grev, ocua hangi koullar
da doduunu retmek ve babas gibi davranmasn nlemektir.
Ortadou'daki atmada sorun, evladn, doumuna nclk et
mi eylemleri srdrmesi ve yenilemesidir; bu nedenle, tarihsel
bir uzlama ihtimali srekli azalmaktadr.
Gemie dair herkesin benimsedii yalanlar aa karmak:
"Yksek riskli" bu pedagojik misyonu stlenen tarih profesrleri
srail'de ne yazk ki ok az sayda. Bu nedenle, bu kitab yazma
dan srail'de yaamaya devam etmek benim iin giderek daha g
oluyordu. Kitaplarn dnyay deitirebileceini dnmyorum,
ama dnya deimeye balarken yeni kitaplar aranacan san
yorum. Saflkla ya da kibirle yanlmaktan kendimi korumaya a
larak, bu kitabn da onlar arasnda olacan umut etmekteyim.
nsz
Bellek ynlarnn karsnda
Ulus[... ] atalarna dair ortak bir yanlg ile komularna dair ortak
bir tiksintinin birletirdii kiiler grubudur.
Kari W Deutsch,
Nationalism and its Altematives,
1969
Bu kitap sadece kurguya dayal bir eser deildir; bir tarih dene
mesi olmay fazlasyla arzulamaktadr. Bununla birlikte, hayal
gcnn bir lye dek serbest kald, anlardan beslenen ok
sayda anlatyla balamaktadr. Yaanm deneyim, az ok gizle
nerek, aratrma yazlarnn kulislerine daima ustalkla sokulur;
bastrlm ve sktrlm halde de olsa teorinin kaln kvrmlan
iinde fark edilebilir.
Bu eserin balangcnda, yaanm birka an bilerek gn
na karlmtr: Bunlar, yazarn hakikat araynda -bu hedefin
yanltc niteliinin gayet bilincindedir- kulland bir tr tramp
len olmutur.
Burada sunu.lan durum ve karlamalarn tasvirindeki kesin
lik phelidir; hangi mrekkeple yazld bilinmediinden birey
sel bellee btnyle gvenilemeyeceinin farknda olduumuz
dan, bunlar ksmen hayali anlatlar olarak kabul edebiliriz. Bu
anlatlarn kah ironik kah melankolik yanklar, bu kitapta sunu
lan temel tezlere ereve olarak hizmet edecektir ve okur bu
tezlerin anlatlarla olan muhtemelen rahatsz edici ilikisini
yava yava kefedecektir. Birbirinden ayrlmazcasna i ie gir
mi olan ironi ile hznn yanklan, srail'deki kimlik politikas
uygulamasna ve tarihsel kaynaklarna ynelik eletirel bir anla
tnn fondaki hafif mziini oluturmaktadr.
18
19
haham okuluna (yeiva) giremeyen olek Marksist olmutu.
Aralk 1939 knda olek, gen ei ve baldzyla birlikte,
Polonya'nn yansn igal eden Kzl Ordu'yu karlamak iin
douya doru kaan gmen dalgas arasndayd. Birka gn
nce, Lodz'un anayol aznda, aslm Yahudi'yi kendi gzle
riyle grmt: ki aleminden gelen Alman askerlerinin keyfi bir
eylemiydi bu. Annesini yanna almamt. Onun yal ve ok zayf
olduunu syleyecekti ok sonralan: Tekstil iisi olan annesi o
yl elli yana basmt. Yllarn ve sefaletin ypratt kadn getto
dan kamplara gtrlen ilk gruptayd ve gaz odalarnn icadndan
nceki ilkel ve yava ileyen bir imha teknolojisi olan "gaz kam
yonlar"na bindirilmiti.
"Parti"ye militanca ball sayesinde salam bir politik duru
u olan olek, Sovyetler'in igal ettii blgeye ulatnda, zel
likle komnist partiye balln gizlemesi gerektiini anlad:
Stalin, ksa bir sre nce, Polonya'daki partinin yneticilerini
ortadan kaldrmam myd? Bylece, eski ve yeni Yahudi kimli
ini bildirerek yeni Alman-Sovyet hududunu at. O dnemde
SSCB, gerekten de, Yahudi gmenleri kabul eden tek devletti.
Bu Yahudilerin bk ounluunu Asya'daki cumhuriyetlere
naklediyordu. olek ve ei, bylelikle, ans eseri, uzaktaki zbe
kistan'a gnderildiler. Baldz onlar kadar ansl deildi: Eitimli
ve ok dilli biri olduundan ltufkar bir muameleden yararland
ve "uygarlam" ama ne yazk ki henz "Yahudi-Hristiyan" adn
almam Avrupa'da kalmasna izin verildi. 1941 ylnda Nazilerin
eline dt ve imha kamplarna gnderildi.
olek ve kans 1945 ylnda Polonya'ya geri dnd. Fakat Polon
ya, Alman ordusunun geri ekilmesinden sonra bile kendi Yahudi
lerini "kusmaya" devam ediyordu. Polonyal komnist olek (ma
ruz kald bahtszlklara ramen komnizm hala onun umut s
na olmaya devam ediyorsa eer) bir kez daha vatansz kalmt.
Kans ve iki kk ocuuyla birlikte, tamamen yoksul bir halde,
kendini Bavyera dalarndaki bir mlteci kampnda buldu. Orada
kardelerinden birine rastlad. O, olek'in tersine, komnizmden
nefret eden ve Siyonizme sempati duyan biriydi. Tarihin cilvesine
bakn ki, Siyonist karde Kanada'ya giri vizesi elde ederek mr
nn geri kalann Montreal'de tamamlarken, olek ve ailesi Yahudi
Ajans tarafndan Marsilya'ya kadar gtrld, oradan da 1948 yl
sonunda Hayfa'ya gitmek zere gemiye bindiler.
olek imdi srail'de gml. Asla gerekten srailli olmasa da
srail'de uzun sre aul adyla yaad. Kimlik kartnda bile srail-
20
li olduu yazl deildi: Bu belgede devlet onu, ulusal ve dini kim
lik olarak Yahudi kabul etmekteydi, nk 1960'1 yllarda yurt
talar, en iflah olmaz inanszlar da dahil, bu dinle kaydediliyor
du. olek bir Yahudi'den ziyade daima komnist olarak kald,
Polonyaldansa bir "Yidi"ti o. Kendini branice ifade etmeye
altysa da bu dil ona uymuyordu: Ailesiyle ve yakn dostlaryla
Yidi dilinde iletiim kurmaya devam etti.
Orta Avrupa'mn "Yidi Diyar"m ve sava ncesi dnemde ora
da kaynaan devrimci dnyay zlemiti. srail'de sanki bir ba
kasnn topran elinden alm duygusu iindeydi: Belki tercih
ans yoktu, ama yine de bir tr hrszlk gibiydi bu. Kendini
yabanc hissediyordu, kendisi gibi "Yidi"leri kmseyen sab
ra'lar l karsnda olmasa da, doayla ilikisinde yabancyd: l
rzgarlan onu rahatsz ediyordu, Lodz sokaklarn kaplayan kaln
kan ok zlyordu. Polonya'nn kar anlarnda giderek eriyordu,
baklar snp gittiindeyse bu kar tamamen yok olmutu.
Mezarnn banda eski yoldalar Enternasyonal'i sylediler.
Bemardo 1924 ylnda Barcelona' da dodu. ok sonralan onu
Dov diye aracaklard. Bemardo'nun annesi, tpk olek'inki
gibi, mr boyunca dindar kald (sinagoga deil ama kiliseye
gidiyordu). Buna karlk babas ruhsal metafizikle her trl ili
kiyi ok uzun sre nce kesmi biriydi; isyanc Barcelona'nn
saysz maden iisi gibi o da anarist olmutu. Sava patlak
verdiinde anarko-sendikalist kooperatifler gen cumhuriyete
destek verdiler ve hatta bir sre Barcelona'da iktidar ellerinde
tutmay bile baardlar. Fakat Francocu gler akn etmekte
gecikmemiti. Gen Bemardo ehrin kenar mahallelerindeki son
atmalarda babasnn yannda yer ald.
Sava:n bitmesinden yllar sonra Franco'nun ordusuna girme
si rejimle ilikilerini dzeltmedi: 1944 ylnda silahyla birlikte ordu
dan frar etti ve Pireneler'e snd. Rejimden kamaya alan
muhaliflerin yardmna kotu ve Amerikan birliklerinin gelmesini
sabrla bekledi. Mussolini ile Hitler'in acmasz mttefikini devirme
ye geleceklerinden emindi. "Demokrat kurtarclar", Bemardo'yu
byk aknla drerek, spanya'ya mdahale etmediler. Byle
likle onun da hududu amaktan ve vatansz olmaktan baka see
nei kalmamt. Fransa'da maden ocaklarnda alt, ardndan
kaak yolculuk yaparak Meksika'ya ulamaya alt. New York'ta
tutuldand ve hapis yattktan sonra gerisingeri Avrupa'ya srld.
1. srail doumlu Yahudi. (.n.)
21
O da 1948 ylnda Marsilya'dayd ve tersanelerinde bir i bula
bildi. Mays aynda bir akam rhtmdaki bir kafede cokulu bir
grup genle birlikte bir masada oturuyordu. Bu cokulu dostluk
ortamnda gen "maden iisi" iei bumundaki srail devletin
deki "kibbutz"un, hala zlemini ektii Barcelona'nn devrimci
kooperatiflerinin aikar devam olduuna ikna oldu. Yahudilikle
ya da Siyonizmle bir alakas yokken, yasad gmenlerle dolu
bir gemiye binerek Hayfa istikametine doru yola kt. Oradan
da, dorudan, muharebelerin srd Latrun Blgesi'ne gtrl
d. Birok kiinin tersine, sa salim dnd ve hemen ardndan,
bir ilkbahar akam Marsilya Liman'nda hayalini kurduu "kib
butz"a kavutu. Orada mr boyu ei olacak kadna rastlad:
Nikahlarn, birok baka iftinkiyle birlikte, bir haham alelacele
kyd. O dnemde hahamlar grevlerini sessizce yerine getiriyor
lar ve mstakbel elere hi soru sormuyorlard.
ileri Bakanl bir aksilik sonucu hata ilendiini fark
etmekte gecikmedi: Artk Dov adn kullanan Bemardo Yahudi
deildi. Evlilik iptal edilmedi, ancak Dov, kimliini kesin olarak
aydnlatmak amacyla resmi bir mlakata davet edildi. Banda
kocaman bir siyah kippa bulunan grevli onu kabul etti. O
dnemde ileri Bakanl'nda egemen olan Mizrahi mezhepli
Siyonist akm, "ulusal-dini parti"den kaynaklanyor olsa da, lml
davranyor ve "ulusal topraklar" konusunda olduu kadar kimlik
tanmnda da taleplerini henz snrl tutuyordu.
Bu davet srasnda aa yukar yle bir konuma cereyan etti:
"Yahudi deil misiniz?" diye sordu grevli.
"Yahudi olduumu hibir zaman sylemedim" karln verdi
Dov.
"Kimlik kartnzdaki ibareyi deitirmek gerek"
"Sorun yok, deitirin!" cevabm verdi Dov.
"Hangi milliyettensiniz?" diye sordu katip.
Dov tereddt etti: "srailli."
"mkansz bu! Byle bir ey yok" diye kestirip att grevli.
"Neden?"
"nk srail ulusal kimlii yok" diye i ekti ileri Bakanl
grevlisi, sonra da ekledi:
"Nerede dodunuz?"
"Barcelona'da."
"O halde, spanyol milliyetindensiniz" diye ileri srd memur
glmseyerek.
"Ama ben spanyol deilim! Ben Katalan'm ve spanyol olarak
22
23
Bir sre sonra, olek ve Bernardo'nun, bu iki gmenin srail
li kz torunlar dodu. Bunlarn babas aadaki hikayedeki "yer
li halktan" iki kiiyle dostluk ba kurdu.
24
Mahmud askerlik hizmetinden muaf tutulma ayrcalna
sahipti. Buna karlk arkada askeri birlie katlma celbi alnca,
bu durum iki dosta bir ayrlk tehdidi gibi geldi. 1964 ylnn bir
cumartesi akam, ikisi birlikte Yafa'nn gzel plajnda otururken
geleceklerini hayal ettiler. Yan aka yar ciddi tartmalar sra
snda, gen delikanl askerden dner dnmez uzun bir dnya
turuna kmaya karar verdiler. Kim bilir, ans yzlerine glerse
bir daha srail'e de dnmezlerdi! Orada, dnyann sonsuz byk
l iinde blnmez dler yaratan kk bir fabrika kuracak
lard! Bu ortak yazg projesine g ve gsteri katmak iin, ergen
lerin yapt gibi kanla ant itiler.
Mahmud arkadann askerliinin bitmesini iki buuk yl bek
ledi. Arkada askerden geldiinde deimiti:
Ak olmutu, g
25
dmyla aile Celile'deki Cedeyde kynde bulunan akrabalarnn
yanna gelip yerleti. Bylece Mahmud yllar boyunca srailli yet
kililerin "varlar-yoklar" olarak nitelediklerinden biri, yani vatanla
rna geri dnm fakat topraklarn ve mallarn yitirmi olanlar
arasnda sayld. Bu Mahmud hayal peinde koan, hayal gc
gelikin bir ocuktu, retmenlerini ve arkadalarn srekli etki
liyordu. lk Mahmud gibi o da hzla komnist harekete katld,
gazeteci ve air oldu. O dnemde, srail'de Yahudi-Arap karma
nfusun en kalabalk olduu ehir Hayfa'ya yerleti. O da orada
"samimi" gen sraillilerle karlat. Eserleriyse giderek byyen
bir kitleyi coturuyordu. 1964 ylnda, cretkar iirlerinden biri
olan "Kimlik Kart" gen Arap kuan sarst. iirin yanklan sra
il snrlarnn ok tesinden duyuldu. iir srail ileri Bakanl
'ndaki memura hitap eden gururlu bir seslenile balyor:
Sk sk hapse
26
deleyi srdrme ynndeki kararllm glendirmi ve salam
latrmt. Aynca, olgunlamam ve bulank iirler yazmaktan
da hzla vazgemesinde etkisi olmutu.
Gen adam 1967 yl sonunda Hayfa'ya geri geldi. Kuds'n aln
masyla sonulamm savalara katlmt. Dmana ate amak ve
itaatkar sivilleri rktmek zorunda kalmt. srail zafer sarholu
u iindeydi, Araplar aalammt. Kendini rahatsz hissediyordu
ve savan mide bulandrc kokusunu soluyordu. Uzaklara gitme,
her eyi terk etme arzusuyla yanp tutuuyordu, fakat daha nce,
hayran olduu airi son bir kez daha grmek istemiti.
Asker kutsal ehirde dvrken, Mahmud bir kez daha tutuk
lanm ve Hayfa'nn sokaklarndan hapishaneye kadar gtrl
mt. Serbest braklp evine geri dnebildiinde asker gelip
onu buldu. Birlikte "uykusuz bir gece" geirdiler: Alkoln buhan
ve sigara dumanlan pencereleri buulandryordu. air gen hay
rann orada kalmaya, direnmeye, yurtdna gitmemeye, ortak
vatanlarn terk etmemeye ikna etmeye alt. Asker zafer lk
larndan duyduu tiksintiyi, umutsuzluunu, zerine kan salm
bu toprak karsndaki yabanclama duygusunu ifade etti ve
sonuta btn varlyla kustu. Ertesi gn, leye doru, ev sahi
bi tarafndan uyandrld. Ev sahibi afak vaktinde, "Ryasnda
Beyaz Zambak Gren Asker"e yazd iiri ona tercme etti.
[ ...] Anlyor ki vatan -bana yle dedi
Annesinin yapt kahveyi imek
Ve akam olduunda eve dnmektir.
Peki ya toprak diye sordum ona,
Tanmyorum topra dedi bana[ ... ].
27
acele ettiler: Bu saygsz gevezenin, kimliksiz olmas gerekirken,
kendi kimlik kartm kendisinin basm olduunu unutmamlard.
air bir metropolden bir dierine yolculuk ederken, n de gide
rek artyordu. Oslo Anlamalar'nn balang dneminde, sonun
da geri dnp Ramallah'a yerlemesine izin verildi. srail'e girmesi
yasakland. srail gvenlik yetkilileri, yakn bir dostunun cenaze
treni vesilesiyle rza gsterdiler: ocukluunun getii topraklar
grmesine birka saatliine izin verildi. Patlayc tamadna
kanaat getirildiinden, ksa sreli birka ziyaret daha yapabildi.
Asker ise yllarca Paris'te yaad, eitim grd; dolamay sev
dii sokaklarn gzelliine ramen sonunda buradan vazgeti.
Byd ehre duyduu zlem yabanclamasn ayordu: Kim
liinin olutuu bu straphaneye geri dnd. "Yahudi devleti"
olduunu ileri sren vatan onu ho karlad.
Fakat bu vatan, tpk o askerin adnn Moe olmasn isteyen
genlik arkadana davrand gibi, orada domu olan ykc
aire de yer aamayacak kadar dar olduunu ileri srd.
28
ki Yahudilerin yazgs zerine 1970'li yllarda Franszcada pek az
anlat yaymlanmt. Gisele bu dneme dair genel eserlerle yetin
mek zorunda kald. Hepsini agzllkle yutuyordu. Kamplardan
kurtulan ok sayda kiinin srail'e gittiini biliyordu. Bykanne
sinin ise ldn bildiinden, bu aclar ekmi Yahudi kadnla
ryla karlamak istedi. srail'e g etmeye
(aliya) hazrland.
goy 3
29
babasnn annesiyle evlenemeyeceini, nk orada yalnzca dini
evlilie izin olduunu ekledi. Gisele aniden "ulusal bir pi" olarak
kabul edildiini fark etti: O, kendi gznde Yahudi'ydi, bakalar
nn gznde de Yahudi'ydi, nk kendini Siyonist ilan etmiti,
fakat srail devleti iin yeterince Yahudi deildi.
Her trl din kurumunun yanda olmaktan gerek bir tiksinti
duyduundan din deitirmeyi kesin olarak reddetti. Din deitir
me prosedrn biliyor olmas, bundaki biimcilik ve ikiyzllk
paynn farknda olmas, midesinin bulanmasna yetmiti. Anar
ist radikalliin kalnts depreince srail de artk acil arzularnn
alanndan uzaklamt. "Yahudi halknn devleti"ne g etmeme
karar ald; branice renmeye de son verecekti.
srailli retmenle Franszca konumutu, fakat sonunda, vur
gulu bir aksanla, branice balad szlerini: "Her ey iin teek
krler, alom, 4 hatta hoa kaln!" retmen Gisele'in ses tonun
da, renmi olduu Yidi diline ait tnlar bulmutu sanki. Bir
daha Gisele'den bahsedildiini iitmedi; ta ki onun adn, birka
yl sonra, ok nl bir akam gazetesinde grene dek. srail'in top
rak igali politikasn eletiren bir makalenin altnda imzas vard.
Adna "psikanalist" ibaresi eklenmiti. Bu onun baz Fransz Yahu
diler tarafndan "kendinden nefret eden" bir Yahudi olarak etiket
lenmesine yol aarken, antisemitistler de "Yahudilik meslei"ni
icra ettii iin onu ekitirmeyi elbette ihmal etmediler.
Dier rencinin ad Larissa'yd. 1984 ylnda Sibirya'nn
kk bir kynde dodu. 1990'l yllarn banda, SSCB'nin
knden ksa sre sonra anne babas srail'e g etti. Orada,
Celile'nin yukarsnda, "gelimekte olan bir ehre" ynlendirildi
ler. Larissa, gmen ocuklar ile srailli ocuklarn i ie yaad
bir evrede byd; entegrasyon kusursuzca baarlm gz
kyordu. Larissa braniceyi sahici bir sabra gibi kullanyordu ve
srail'in gndelik yaamna tamamen dahil olmutu. Fakat altn
sars salar nedeniyle zaman zaman maruz kald "Rus" alayla
rndan etkilendii de oluyordu; nk "yerli" genlerin yeni g
men ocuklarn alaya almas adettendi.
2000 ylnda on alt yana giren Larissa, ilk nfus kadn alabil
mek iin kuzey blgesinde, ileri Bakanl'nn nfus mdrl
ne bavurdu. Bir grevli onu nazike karlad ve bir form doldur
masn istedi. "Uyruk" blmne geldiinde, safa "Yahudi" yazabi4. Bar anlamna gelen branice kelime, ayn zamanda selam szc olarak da kullan
lrd. (.n.)
30
lir miyim, diye sordu. Durum incelendikten sonra, rahatsz bir
tavrla bunun imkanszl ona akland. O da annesi gibi ve yaa
d ehirde kimi zaman karlat incitici ifadeyle "Rus" kalmaly
d. O srada ilk regl arsna benzer bir ar hissetmi olduunu
daha sonra anmsyor: Doa vergisi, ka olmayan bir ar.
Yaad yerde bu "damga"y tayan tek gen kz Larissa deildi. Lisede, "Yahudi Olmayan Kzlar Dernei" kurulmutu. Yardm
lamak iin toplanyorlard. Sonunda kendi nfus katlarndaki
uyruk blmn okunmaz klmaya hep birlikte karar verdiler. Bu
pek baarl olmaynca, sulayc bu belgeyle uyum salamaya
devam etmek zorunda kaldlar. On yedi yana bastklarnda ehli
yet almak istediler: Nfus kadnn yerini tutabilen bu belge,
srcnn uyruunu belirtmemekteydi.
lm kamplarn ziyaret ederek "ulusal kaynaklara dn"
amalayan bir Polonya gezisi srasnda yeni bir problem ortaya
kt: Pasaport alabilmek iin nfus kadn liseye teslim etmesi
gerekiyordu. Btn snfn srrn kefedecei taknts, ailesinin
kstl mali kaynaklaryla da birleince, geziye katlmamaya karar
verdi. Bylece, ada Yahudi kimliini oluturan nemli an yeri
olarak Massada'nn yerine gemekte olan Auschwitz'i grme
imkan bulamad. Buna karlk, askerliini yapmas iin orduya
hi glk ekmeden alnd. Muaf tutulmak iin kendi zel "ulu
sal stat"sn kullanmaya altysa da, askeri yetkililer bu tale
be olumsuz cevap vermilerdi.
Bu adan ordu ona iyi geldi: Kitab Mukaddes'e el basarak
yemin etmek tylerini rpertmi ve gzlerini yaartmt. Daha
kk bir ocukken Rusya'y terk edileri srasnda anneannesinin
vermi olduu ha eklindeki muskay annda unuttu. niforma
giyince kendi "aidiyet"ini hissediyordu. Artk anne babasnn Rus
31
anne bir
iksa'mn5
hatrlyor
musunuz?"
"N yi kastediyorsunuz?"
"Aramzda Yahudi olarak kayda geirilmemi renci var m
diye sormutunuz. Ben elimi kaldrmalydm ama cesaret edeme
dim." Ve glmseyerek ekledi: "Gmme dolaptan kmaya cesa
retim olmad da sylenebilir! "
S. Yahudi olmayan kadnlar iin Yidi dilindeki hakaret ieren szck. (.n.)
32
sel kimlik anlatsnn yaslanabilecei genel tarih mantn aydn
latmaya almak iin de bu anlaty yazmaya girimitir.
33
atalar olarak grd Nun'un olu Yahve'nin askerlerini doal
olarak onaylyordu. (Daha ilerde, Srgn' oah'a balayacak
kanlmaz eilimin tersine, mensubu olduu kuaa gre tarih
dorudan doruya Kitab Mukaddes'ten ulusal rnesansa uzan
yordu. Gururlu bir biimde kahramanlkla zdeleirken, kym
larla pek zdeleemiyordu.) Hikayenin devam bilinmektedir:
Antik Yahudi halknn soyundan geldii bilinci yalnzca bir kesin
lik deil, zellikle kimliinin temel bir bileeni olmutur. niver
sitede grd tarih dersleri ve kendisinin tarihi olmas bu
"bellek kristalleri"ni ufalayp datmay baaramayacaktr.
Ulus-devlet, devletin zorunlu eitim uygulamasndan nce
kendini gstermi olsa bile, temellerini bu eitim sayesinde ata
bilmi ve salamlatrabilmiti. Devletin uygulad eitim prog
ramnn en tepesinde "alanm bellek" aktarm yer alyordu ve
ulusal tarihyazm da bu programn daima merkezindeydi.
Modem dnemde homojen bir ortaklk oluturmak iin, atalar
ile atalarn babalar arasnda zamansal ve uzamsal bir sreklilik
kavramn, topluluun btn yelerine alamaya ynelik yzler
ce yllk badak bir tarih oluturmak artt. nk ulusun kal
binde arpt varsaylan bylesine sk bir kltrel ba hibir
toplumda mevcut olmadndan, "bellek failleri" bu ba icat
etmek iin ciddi aba harcamak zorunda kalmlardr. Her trl
keif, arkeologlar, tarihiler ve antropologlar araclyla ortaya
karlmtr. Gemi, geni bir estetik cerrahi operasyonuna
maruz kalm, derin krklklar tarih roman yazarlar, deneme
ciler ve reklamclar tarafndan gizlenmitir. Bylece gururlu,
arnm ve gayet heybetli ulusal bir portre damtlmtr. 6
Her tarih yazsnda mitler bulunsa da, zellikle ulusal tarihyaz
mndakiler arpcdr. Halldarn ve uluslarn destan, byk metro
pollerin meydanlarna yerletirilmi, ktlesel olmasna dikkat edi
len ve gc ortaya ).<oyan, kahramanca bir grkemin taycs olan
heykellere benzer bir ekilde yazlmtr.
6. Kurgusal bir gemiin icad konusunda bkz. E. Hobsbawm ve T. Ranger (edit.), The
lnvention o(Tradition, Cambridge University Press, 1 983.
34
d. Fakat XVIII . yzyln sonundan itibaren mitoloji "bilimsel" bir
deiim yaad. Yunanl ve dier Avrupa uluslarndan hayal gc
geni aratrmaclarn almalar sayesinde, modem Yunanistan
yurttalar kendilerinin Sokrates'in ve Byk skender'in biyolojik
soyundan geldiine inanmaya baladlar; hatta bunun yerine
geen paralel bir anlatya gre, Ortodoks Bizans mparatorlu
u'nun mirass olarak bile gryorlard kendilerini. Uyarlanm
ders kitaplar sayesinde, antik Roma sakinleri XIX. yzyl sonun
dan itibaren tipik talyan oldular. nc Cumhuriyet'in okullarn
da, Jl Sezar'n lejyonlarna direnmi olan Galyal kabilelerin sahi
ci Franszlar olduu retildi. Baka tarihiler V. yzylda Clovis'in
vaftizini ve ta giymesini, neredeyse ezeli-ebedi olduu sylene
cek Fransa'nn gerek doum tarihi olarak belirttiler.
Rumen ulusunun babalar kendi modem kimliklerini antik
Roma kolonisi olan Daya'ya baladlar ve bu muzaffer badan
g alarak yeni ulusal dillerini "Rumence" diye adlandrldlar.
Byk Britanya'da, Boadicea'nn (Boudica) nderliinde Romal
igalciye kar iddetli bir mcadele yrten Kelt ken kabilesi
ngiltere'nin ilk ekirdei olarak algland. Boadicea'nn kutsanan
imgesi Londra'da heykel biiminde lmszletirildi. Alman
yazarlar Tacitus'un yazlarn referans alarak, Arminius'un nc
lndeki eruskerleri kendi antik uluslarnn babas olarak gs
terdiler. Amerika Birleik Devletleri'nin nc bakan olan yz
kadar klenin sahibi olan Thomas Jefferson bile, Clovis'in vaftiz
edildii yzylda ngiltere'yi fethetmi olan Hengist ile Horsa'nn
portrelerinin devletin resmi mhrleri zerinde bulunmasn iste
miti. Bylece u tuhaf nermeyi doru gstermi oldu: Onlar,
"soylarndan gelmekten gurur duyduumuz, politik ilkelerini ve
ynetim eklini benimsediimiz''7 ahsiyetlerdir.
35
rendiler. ok sayda Msrl, pagan firavunlarn antik krallnn
kendi ilk vatanlar olduuna ikna oldu ve bu durum onlara slam'a
sadakatleriyle badamaz gelmedi.
Hindistan'da,
Cezayir'de,
36
belirsiz baz halklar bu sre ierisinde gelip buralara yerlemiti,
fakat bu topran asl halk "ne kadar dalsa da srail lkesine
hep sadk kald". Dolaysyla toprak elbette ona aitti, yoksa tesa
dfen oraya gelmi olan o tarihsiz aznla deil. Keza, gezgin
halkn kendi toprana sahip olmak iin srdrd savalar hak
lyken, yerel nfusun iddetli direnii hakszd. Kitab Mukad
des'in diline ve sevgili toprana geri dnm olan srail halknn
yannda yabanclarn yaamaya devam etmesini salam olan tek
ey, Kitab Mukaddes'le ilikisi olmayan Yahudi iyiliidir.
srail' de bu bellek ynlar kendiliinden olumamtr. Bunlar,
XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren gemii yeniden ina eden
maharetli eller tarafndan katman katman biriktirilmitir: Yahudi
ve Hristiyan dininin bellek paralarm bir araya getirmiler, bu
temelin zerinde de, verimli hayal gleri sayesinde Yahudi halk
iin sreen bir soyzinciri icat etmilerdir. Daha nce bu ekilde
amtrlm bir bellek hazrlama sreci yoktu ve ilk yazya dk
lnden bu yana evrilmediini grmek artc gelebilir (nce
likle Britanya mandasnn Kuds'te kurduu fakltelerle, ardn
dan srail'de, sonra da Bat dnyasndaki Yahudilik krsleriyle
birlikte). Yahudi gemii zerine incelemelerin akademi tarafn
dan kabulne ramen, "Yahudi dnemi" anlay pek evrim geir
medi; gnmze dek etnik-ulusal bir versiyonda tektip olarak
formle edilmi haliyle kald.
Yahudilie ve Yahudilere ayrlm tarihyazmmn bolluu ku
kusuz ki ok sayda yaklam tarz iermektedir. Ulusal gemi
tarihinin en yksek yarat alan tartmalardan, hatta polemikler
den muaf kalmamtr, fakat XIX. yzyl sonunda ve
XX. yzyl
37
nn tarihi"ne ayrlm olan ve " Ortadou tarihi" ya da "tarih"
blmlerinden (srail'de "genel tarih" denir) tamamen ayr tutu
lan blmler- hem bu tuhaf yarm fel durumuna, hem de Yahu
,
dilerin kkeni ve kimlii zerine tarihyazmndaki yeniliklerin
gereklerine ak olma karsndaki bu inat redde byk lde
katkda bulundular. srail'de ak bir ekilde sren bu tartma,
elbette, "Yahudi kimdir?" gibi esasen haklarn tannmasyla ilgili
hukuki bir sorunsal etrafnda grlt koparmtr, fakat tarihiler
bununla ilgilenmemitir; onlar cevab zaten biliyorlard: Kim iki
bin yl nce srgne mecbur edilen halkn soyundan geliyorsa, o
Yahudi'dir.
"Resmi" gemi tarihileri, 1980'1i yllarn sonunda balayan ve
srail'in bellek syleminin baz aksiyomlarn -bir sre de olsa
zor durumda brakaca dnlen "yeni tarihiler"in tartmas
na genel olarak katlmadlar. Bu ak tartmann faillerinin ou
-snrl sayda olduklar dorudur- baka disiplinlerden geliyordu
ya da kesin olarak niversite d alanlarda faaliyet gsteriyorlar
d. Sosyologlar, oryantalistler, dilbilimciler, corafyaclar, siya
setbilimi uzmanlar, edebiyat aratrmaclar, arkeologlar ve hatta
bamsz denemeciler Yahudi, Siyonist ve srailli gemi zerine
yeni dnceler ileri srdler; yurtdndan gelmi olan ve henz
srail'de bir krs sahibi olmayan tarih diplomal kiiler de tart
maya katkda bulundular. Yeni aratrma alanlar amakta nc
olma iddiasndaki "Yahudi tarihi blmleri" ise yalnzca kaygl ve
tutucu karlklar verdiler ve bu karlklar da geleneksel basma
kalp fikirler temelinde savunmac bir retorikle doluydu. 8
1990'l yllarn "kar-tarih"i, esasen 1948 Sava'nn geliim ve
sonularna dayanmaktadr; bu savan moral sonularna zellikle
dikkat edilmitir. srail toplumunun belleinin oluumunda bu tar
tmann pay kmsenemez. srail vicdann kemiren "48 Sendro
mu" srail devletinin gelecekteki politikas iin gl bir koz olu
turur; hatta devletin varlnn devam asndan temel olarak bile
grlebilir. Gerekten de, Filistinlilerle yaplacak her nemli uzla
ma -eer bir gn mmkn olacaksa- yalnzca Yahudilerin tarihini
deil, "teki"nin yakn dnem tarihini de dikkate alacaktr.
Sonuta, bu nemli tartmann aratrna alannda yalnzca
38
snrl uzantlar olabildi ve kamu vicdannn ancak marjinal kesim
lerini megul etti. Eski kuak, kendi tarihsel gzergahna rehberlik
etmi olan kat deerlerle eliki iindeki yeni veri ve analizleri
tamamen reddetti. Gen entelektel kuak devletin kuruluuna
elik eden "ilk gnahlar" belki de kabul edebilirdi, fakat onlarn
daha esnek ve daha nispi olan ahlak bu "kusurlar" zmsemeleri
ni salad. oah'n karsnda Nakba'nn9 ne hkm olabilir? Filis
tinlilerin ksa ve snrl srgn gezgin halkn yaad binlerce yl
lk kym ve srgnle karlatrlabilir mi?
Politik olaylara (sz konusu durumda "gnahlar"a) deil, Siyo
nist giriimin uzun sreli srelerine dayanan toplumsal-tarihsel
aratrmalar hi dikkat ekmedi. srailliler tarafndan kaleme
alnm olsa bile, bunlarn hibiri branicede yaymlanmamtr. 1 0
Ulusal tarihi yaplandran temel paradigmalar tartma konusu
etmeye alan az sayda eser hi yank uyandrmamtr. Boaz
Evron'un cretkar eseri
39
ynnn tesine bakmas pek az ihtimal dahilindedir.
Ulusal tarih, gr alann daraltan ince uzun ve sk aalarla
dolu bir ormana benzer; burada insann gz egemen meta-anla
tdan bakasn gremez. Uzmanlama aratrmaclar gemiin
zel alanlarna yneltir ve orman btnl iinde kavramaya
ynelik her teebbs engeller. Paral anlatlarn giderek birik
mesi kukusuz ki sonuta global anlaty budayabilir; stelik
tarihsel aratrma alanlarnn ulusal nitelikteki silahl atmann
gerilimlerinden kurtulmas, kendi kimlii ve kkenleri karsnda
kendini rahat hisseden oulcu bir kltr iine dahil olmas da
hala gerekmektedir.
Bu sav, 2008 ylnn srail gerei asndan hakl olarak karam
sar gelebilir. srail devletinin 60 yllk varl iinde ulusal tarih
pek az olgunlamtr, ksa vadede evrilmesi de pek muhtemel
gzkmemektedir. Keza yazar, bu kitabn alglanmas konusunda
hayale de kaplmamaktadr. Gemii daha radikal sorgulama ris
kini baz kiilerin artk kabullenecei umut edilebilir mi? Gn
mzde neredeyse Yahudi kkenli btn sraillilerin bal oldukla
r zc nitelikteki kimlii geriletmeye katkda bulunacak bir sor
gulama umulabilir mi?
Burada sunulan metin, kendi mesleki alannda genelde men
edilmi riskleri stlenmi "meslekten" bir tarihi tarafndan hazr
lanmtr; gerekten de, yrrlkteki akademik oyunun kurallar
na gre, aratrmac daima kendi uzmanlama ve inceleme alan
laryla yetinmelidir. Blm balklarna yle bir bakldnda, bu
kitapta ele alman sorunsallarn birden ok bilim alanm kapsad
grlecektir. Kitab Mukaddes retisi uzmanlar, Antika tarih
ileri, arkeologlar, Ortaa uzmanlar ve esasen de Yahudi halk
zerine incelemelerin "uzmanlar" kendi aratrma alanlarna gay
rimeru bir ekilde szm bu davetsiz misafire isyan edeceklerdir.
Bu itiraz temelsiz olmayacaktr. Yazar bu durumun tamamen
farkndadr: Bu eserin hazrlanmas abasna tek bir tarihiden
ziyade okdisiplinli bir ekibin girimesi elbette tercih edilirdi!
Byle bir giriim iin su orta bulunamadndan ne yazk ki bu
mmkn olamamtr. Bu nedenle, muhtemelen hatalar ya da
belirsizlikler grlecektir; bunlar iin yazar nceden hogr
talep etmektedir ve eletirmenleri, bunlar dzeltmeye mmkn
olduunca katkda bulunmaya davet etmektedir. Kendini tarihi
hakikat ateini srailliler adna alan Prometheus gibi grmeyen
yazar, her eye kadir Zeus'un, yani u durumda Yahudi tarihyaz
m loncasnn, kendisi zincirlenmiken cierini -yani teorisini-
40
yemesi iin bir kartal gndermesinden d e ekinmemektedir. Ayn
ca, aikar bir gerei de vurgulamak istemektedir: zgl alanlarn
dnda bulunmak ve onlarn snrnda yrmek, belli durumlar
da, allmadk bak alarn keskinletirebilir ve beklenmedik
balantlar sunmaya yneltebilir. u da aikardr ki, "merkez" de
deil "marj"da bulunmak, uzman olmamann zaaflarna ve fazla
miktarda hipotezde bulunmak zorunda kalmaya ramen, tarihsel
dnceyi verimli klar.
Yahudi tarihi "uzmanlar", ilk bata belki artc gelen fakat
yine de temel nemdeki baz sorularla u ana dek karlam
deillerdir. Bunu onlarn yerine yapmak elbette gereksiz grle
mez: Btn dier "halklar" i ie gemi ve yok olmuken, binler
ce yl boyunca bir Yahudi halk gerekten var olmu mudur?
Blmlerinin ne zaman kaleme ahndn ve dzenlendiini kimse
nin gerekten bilmedii, etkileyici teolojik bir ktphane olan
Kitab Mukaddes, nasl ve niin bir ulusun doumunu tarif eden
gvenilir bir tarih kitab olmutur? Farkl tebaalar ayn dili konu
mayan ve ounlukla ne okumay ne de yazmay bilen Yahudi
ye' deki Hasmon Krall bir ulus-devleti ne lde oluturabilir?
Yahudallar tapnan ykmndan sonra gerekten srgne gnde
rildi mi, yoksa bu, yanks Yahudi geleneinde -elbette tesadfi
olmayan bir ekilde- grlen bir Hristiyan miti midir? Eer halk
srgn edilmediyse, yre sakinlerine ne olmutur, hi beklenme
dik yerlerde tarih sahnesine kan bu milyonlarca Yahudi kimdir?
Dnyann drt bir tarafna dalan Yahudiler eer ayn halk
oluturuyorsa, bir Kiev Yahudisi ile Marake Yahudisi arasnda,
dini inan ve baz ritel uygulamalar dnda, kltrel ve etnogra
fik (laik) planlarda hangi ortak bileenler bulunabilir? Bize anla
tlan her eye ramen, Yahudilik "yalnzca" kendine balayan bir
din oldu, rakipleri olan Hristiyanln ve slam'n zaferinden nce
yayld. Yahudi dini, maruz kald aalanmalara ve kymlara
ramen, modern zamanlara kadar kendine bir yol amay baard.
Yahudilii tek bir halkn ulusal kltr olarak deil, nemli bir
kltr-inan olarak tanmlayan tez onun saygnln azaltr m?
Y z elli yldan bu yana ulusal Yahudi fikrinin pohpohularnn
dnd ey, en azndan budur!
Dini topluluklar arasnda dind ortak kltrel payda yokken,
Yahudiler "kan ba"yla birlemi ve dierlerinden ayrlm olabi
lir mi? Yahudiler, antisemitistlerin gsterdii ve XIX. yzyldan
beri inandrmak istedikleri gibi "yabanc bir halk-rk" mdrlar?
rnein 1945 ylnda askeri olarak ezilen Hitler, "Yahudi" devle-
41
tinde kavramsal v e zihinsel dzlemde, sonuta zafer kazanm
deil midir? Daha dn "Yahudi kan"ndan sz ederken ve bugn
de srail' de yaayan birok kii bir "Yahudi geni"nin varlna ina
nrken, Hitler'in Yahudilerin spesifik biyolojik karakteristikler
tadklar eklindeki teorisini yenmenin ihtimali nedir?
Tarihte buna yakn bir ironi yoktur: Bir zamanlar Avrupa'da
Yahudilerin kkenleri itibariyle yabanc bir halk oluturduunu ile
ri srenlerin antisemitist olarak grld bir dnem oldu. Gn
mzde ise,
42
konusudur; bylelikle zaman zaman alternatif anlatlar sunulmu
tur. Yazarn aklnda tarihi Marcel Detienne'in sorduu soru var
d: "Ulusal tarihler ulusallktan nasl karlr?"13 Ve esasen ge
mite ulusal dleri ifade etmi malzemeyle deli yollar arnla
maktan nasl vazgeebiliriz?
Ulusu hayal etmek, modemite srecinin de, tarihyazmmn da
geliiminde nemli bir evreye iaret eder. Bu dler
XX. yzyl
1 3. Marcel Detienne, Comment etre autochtone, Paris, Seuil, 2003, s. 1 S. Bu vesileyle unu
da hatrlatmalym ki bu kitap, ksmen, tarihi Marc Ferro'yla tartmalarmdan esinlen
mitir. Bu balamda bkz. Marc Ferro'nun Les Tabous de l'histoire, Paris, Nil Editions, 2002,
s. 1 1 5- l 35'deki makalesi: "Les Juifs: tous des semites?"
Ulus yapm.
Egemenlik ve eitlik
Hibir ulus doallnda etnik bir temele sahip deildir, fakat toplum
sal oluumlar ulusallatka, kapsadklar, bldkleri ya da tahakkm
altna aldklar nfuslar "etnikletirilir", yani gemite ya da gelecekte
sanki doal bir topluluk oluturuyorlafm gibi temsil edilirler[ ... ]
1 . Hazrlk niteliinde bir saptama: Bu kitaptaki "milliyetilik" kavram arlk bir ideoloji
ye gnderme yapmamaktadr, fakat esasen "ulus fikri" anlamna gelmektedir ki, bu ifade
ngilizcede yaygn olarak nationalism ya da kimi zaman nationhood olarak dile getirilmitir.
44
gsteren eitli boyutlardaki insan gruplarm nitelemekte kul
lanlmtr. rnein Antik Roma'da yabanclarn alldk ve
yaygn lakabyd; ayn zamanda eitli hayvan trleri de bu nite
lemeyle belirtiliyordu. Ortaa'da uzak blgelerden gelen
renci gruplarn temsil edebiliyordu. Modern zamanlarn ari
fesindeki ngiltere' de aristokratik tabakalar nitelemekte kulla
nlyordu. Ortak bir kkene sahip olan ve genellikle ayn dili
konuan topluluklar nitelemekte de zaman zaman kullanlm
tr. Kavramn kullanm btn bir XIX. yzyl boyunca eitlili
ini korudu ve anlam zerindeki uyumazlk ve polemikler
gnmzde de srmektedir.
Marc Bloch'un belirttii gibi, "tarihileri byk hayal krkl
na uratsa da, insanlar rf ve adetlerini her deitirdiklerinde sz
daarcm deitirme alkanlnda deildirler. "2 Tarihyazm
aratrmasnda an$lkronizmin kaynaklarndan birinin, kavram
yaratmak sz konusu olduunda ok doal gelen bu insan tem
bellii olduu da eklenebilir. Bize dorudan doruya gemiten
gelerek, farkl sfatlarla imdiki zamanda yeniden kullanlan ve
yeni bir anlam yklenerek tarihe geri gnderilen terim oktur.
Bylece uzak gemi bizim ada dnyamza benzer olur, hatta
ondan daha yakn bile olur.
Art arda gelen tarih ve politika yazlarm, hatta modern
zamanlann Avrupa szlklerini takip edersek, kavramlarn ve
kavraylarn, .zellikle hareketli bir toplumsal deneyimi yorum
lama hedefi olanlarn hudutlarnn ve anlamnn daima yer
deitirdiini grrz. 3 rnein "akl ta" adnn, balama
bal olsa da, tanml ve kabul edilmi bir nesneyi az ok kap
sadnda hemfikir olsak bile, "halk", "rk", "ulus", "milliyeti
lik", "lke", "vatan" gibi kavramlar, tarih boyunca, saysz mik
tardaki dier soyut terimler gibi, saylamayacak kadar ok,
kimi zaman eliik, zaman zaman tamamlayc, ama daima
sorunsall anlamlar edinmilerdir. rnein "ulus" kavram
modern srail dilinde
1 985. Nietzsche yle demiti: " lk alarn insanlar nereye bir kelime yerletirseler
orada bir keifte bulunduklarna inanyorlard.Aslnda nasl da farklyd! [...] imdi, bilgi
ye erimek iin, ta gibi ezeli-ebedi ve sertlemi kelimelere arpmak gerekiyor; bacak
kelimeden daha kolay krlr;' "Aurore", Kitap 1, 47, CEuvre, 1, Paris, Robert Laffont, 1 993,
s. 998.
3. "Ulus" kavramnn anlamlarnn evrimi konusunda bkz. Sylvianne Remi-Giraud ve
Pierre Retat (edit.), Les Mots de la nation, Lyon, PUL, 1 996.
45
gelmedir. 4 "Milliyetilik" zerine tartmann zne girmeden
ve mulaklktan uzak bir tanma daima ayak direyen "ulus"u
nitelemeye almadan nce, aratrmaclarn ok byk bir
hafiflik gstererek farksz biimde kullanmaya devam ettikleri
sorunlu iki baka kavram zerinde durmak gerekir.
4. rnein: "Ve Ezeli Tanr ona dedi: ki ulus [/eomim] senin karnndadr ve iki halk [go
yim] senin ilerinden karken birbirinden ayrlacaktr", Tekvin 25, 23; "Yaklan, uluslar
[/eomim], iitmek iin! Halklar, dikkatli olun!" Yeaya, 34, 1 . [Kitab Mukaddes alntlar,
Kitab Mukaddes irketi'nin 1 993 tarihli Trke basksndan yaplm olup imla zellik
leri aynen korunmutur. (.n.)]
S. Kutsal Kitap'ta sk karlalan am kavram ok geni bir anlam yelpazesine gnderme
yapmaktadr: ehir meydannda toplanm ayak takmna varana dek atasall ya da bir
kabileye mensup olmay, hatta sava bir gc belirten am eitli nitelikteki toplulukla
ra gnderme yapar. rnein bkz.: "Fakat ben ve benimle birlikte olan btn halk [am]
ehre yaklayoruz", Yeu 8, 5; "[.. ] ve lke halk [am haaretz] onun yerine olu Kral
Yoiya'y geirdi", 2 Kronikler 33, 25. Kavram ayn zamanda Tanr'nn setii " srail hal
k"n, mminler cemaatini belirtmek iin de kullanlmtr:"nk sen, Ezeli Tanr, senin
Tanrn iin kutsal bir halksn [am]; Ezeli, senin Tanrn, yeryzndeki btn halklar ara
snda ona ait olan bir halk [am] olasn diye seni seti", Tesniye 7, 6.
.
46
n zorunlu teknolojik, kurumsal y a d a iletiimsel aralara
sahip deillerdi. Modem-ncesi bu dnyann mutlak ounluu
nu oluturan okuryazar olmayan kyller itikatlara ve karanlk
la bulanm yerel bir kltr srdrmeye devam ettiler. Kral
ln denetimindeki ehirlerin iinde ya da yaknnda yayorlar
sa eer, leheleri merkezi idare diline daha yaknd ve "halk"
olarak nitelenebilecek olann daha fazla paras oluyorlard.
Buna karlk, politik merkezlerden uzak blgelerde topraklar
iliyorlarsa, yerel lehe ile devletin idari dili arasndaki ba
pamuk ipliinden inceydi. 6
unu unutmayalm ki, insan toplumlar "halk egemenlii"nden
ziyade "Tanrsal hukuk"un egemenlik ilkesine tabi klndklar
srece, ynetenler tebaalarnn sevgisini kazanmaya almyor
lard. Onlarn esas nemsedikleri, korku uyandrmaya devam
etmekti. Kukusuz ki, devlet aygtnn kendilerine sadk kalmas
na zen gsteriyorlard, bylelikle ynetimin srekliliini ve
istikrarm salamay amalyorlard . Ayn zamanda da kyller
den rn fazlalarn teslim etmelerini ve kraliyet ailelerine (ve
aristokrasiye) asker salamalarn istiyorlard . Elbette ki, vergi
toplamak iin gce ya da en azndan daimi bir tehdide de bavu
ruyorlard . Bununla birlikte, bu otoritenin varl bu "besin teda
rikileri"nin fiziksel gvenliini salyordu.
Vergi toplamakla ve askerleri seferberlie karmakla megul
idari aygtlar, esasen, soyluluun st katmanlarnn karlar ile
kraliyet idari personelinin karlarnn uyumas sayesinde varlk
larn srdrmeyi baarmtr. Yalnzca kraln ta giymesiyle deil,
monarik hanedanlarn oluumuyla da ifade bulan bu sistemlerin
nispi sreklilii ve istikrar, baz ideolojik aralarn uygulamaya
konmasnn sonucuydu. Y netenlerin etrafnda kutlanan dini rit
eller yks.ek hiyerari asndan uyrukluk balan ve "bu dnyaya
ait olmayan" bir meruluk yaratmtr. Yine de bu, oktanrl dinle
rin, ok daha sonralar da tektarml dinlerin dorudan doruya bir
ynetim rgtlenmesini merulatrmak amacyla kurulduklar
anlamna gelmez, fakat her durumda deilse de ou durumda
6. Antik Yunan'daki baz siteler (polis), tpk Roma Cumhuriyeti'nde olduu gibi, belirli
alardan, balanglarnda, belki de bu modele istisna olutururlar. Bu iki durumda da,
kk yurtta gruplarnn zellii modern "halklar"la ve uluslarn yurttalaryla belli bir
benzerlik gsteriyordu. Fakat Akdeniz'deki bu kleci topluluklarn balang aamasnda
oluan Yunan demos, ethnos ve /aos'u ya da Roma populus'u, modern benzerlerini nitele
yen toplumsal hareketlilik ve kapsayc boyuttan yoksundu. ehirlerdeki nfusun btn
n -kadnlar, kleler, yabanclar- kapsamyordu ve yalnzca kle sahibi yerli erkekler, yani
nispeten kstl bir toplumsal tabaka eit yurttalk haklarndan yararlanyordu.
47
ynetenlerin gcn yerletirmesine katkda bulunmulardr.
nancn idari yapnn etrafnda kurumsallamas dar ama gl
bir toplumsal tabakann domasna imkan tand. Bu tabaka, ida
ri dzenek iinde giderek artan bir nem kazand, kimi zaman
onunla tamamen zdeleti, hatta onunla rekabete girdi. badetin
barahiplerinden, saray yazarlarndan, peygamberlerden, daha
sonra da ruhban, piskopos ve ulemadan oluan bu snf kukusuz
ki politik merkezlerden bamszd, fakat Tanrsal zle srdrd
ayrcalkl ilikiler ve onunla dorudan diyalou sayesinde
gl bir "sembolik sermaye" edinmiti.
Eski krsal uygarlklarda din adam eitli biimlerde denetim
uyguluyordu. Bununla birlikte gcnn temelini inantan alm
ve inananlarn demografik temelini srekli yaygnlatrmaya
almtr. Geni ve homojen bir kitle kltr oluturmasn sa
layacak ekilde, devletin idari aygtlaryla karlatrlabilir trde
aygtlara genelde sahip olmasa da, yine de hegemonya zlemleri
ni gerekletirmeyi nispeten iyi baarmtr.
Bununla birlikte, tarm toplumlarnda iktidar arklarnn etra
fna egemen gruplar yerletirme stratejisi ya da inancn temelle
rini dzenlemek iin dini kurumun gelitirdii teknikler, XVIII.
yzyln sonunda ulus-devletlerin atlmyla birlikte ekillenmeye
balayan kimlik politikalaryla kyaslanamaz. Yukarda belirtmi
olduumuz gibi, yeni kavramlar uydurmak gerektiinde grlen
tembellik, bu terminolojinin esnekliinin gayet iyi uyum salad
ideolojik ve politik karlarla birleince, imdiki zamanla gemi
zaman arasndaki, keza eski tarm toplumu ile gnmzde hilla
yaadmz yeni sanayi evreni arasndaki derin farkllklar bt
nyle siliklese bile, aradaki fark srer.
Modern-ncesi tarih metinlerinde ve dierlerinde "halk" keli
mesi eitli zelliklere sahip gruplara atfedilmiti: Bunlar gl
kabileler, kk krallklar ya da kk prenslikler altnda yaa
yan toplumlar, deiken boyutlarda dini topluluklar ya da tersine,
politik ve kltrel sekinlerin kysnda kalan yoksul tabakalar
olabiliyordu (rnein branicede "toprak halk"). Antik dnyann
sonunda yaayan "Galya halk"ndan modern zamanlarn banda
Alman topra zerindeki "Sakson halk"na, Eski Ahit'in kaleme
alnd dnemdeki "srail halk"ndan Ortaa Avrupas'ndaki
"Tanr halk"na ya da God's People'a, benzer leheler konuan
kyl gruplarndan isyan etmi ehirli kalabalklara dek "halk"
adlandrmas, kimlik hudutlar belirsiz ve deiken kalan insan
gruplarna yaygn biimde uygulanmtr. XV. yzyl Bat Avru-
48
pa'd a ehirlerin geliimi v e daha gelikin ulam v e iletiim ara
larnn ortaya kmaya balamasyla birlikte, nemli dil gruplar
arasndaki daha net ayrm izgileri belirmitir. "Halk" kavram
yava yava bu sonunculara ayrlmtr.
XVIII . yzyl sonu ile XIX. yzyl banda ulus fikrinin ortaya
kyla birlikte, esasen oluumuna katkda bulunduklar ulusun
eskilik ve sreklilik derecesini belirgin klmak iin "halk" terimi
ni srekli kullanmak zorunda kalan modem dnemin btn kl
trlerini iine alan ideolojinin ve meta-kimliin ayns olduunu
belirtmek ilgintir. Bir ulusun oluumu, nceki tarihsel evrelerin
kalnts olan kltrel, dilsel ya da dini eleri neredeyse her
zaman temel aldndan, ihtiyalara uyarlanm bu malzemelere
"halklarn tarihi"ni eklemek de karakteristik bir bilimsel zellik
salyordu.
esasen, kltrel
zemin ile "kan ba"n, dilsel gemi ile biyolojik kkeni, yani
tarihsel bir rn ile doal bir grng olarak saygyla ele alnma-
49
y gerektiren bir olguyu daima ve srarla kartrm olmasndan
kaynaklanr. 7
ok sayda yazar bu kavramdan ar bir kolaylkla ve genellik
le artc bir entelektel sorumsuzlukla yararlanmlardr ve
hala yararlanmaktadrlar. Bazlarnn burada bir tr modem-n
cesi tarihsel yap
XX. yzyllar
eletirel saptamalar: Yurttalar Cemaati. Modern Ulus Fikrine Dair, Kesit Yaynclk, 1 995.
50
51
ideolojisinin ok sayda teorisyeni, tpk iinde olutuklar ulusa
sadk tarihiler gibi, tezlerine ve sylemlerine belli bir miktarda
etnisist ve zc laf kalabal serpitirmeye devam ettiler. XX.
yzyl sonu ve XXI . yzyl ba Bat dnyasnda klasik cumhuri
yeti ulus fikrinin nispi geri ekilmesi bu eilimi zayflatmad
gibi, hatta belli alardan glendirdi bile.
Velhasl, elinizdeki deneme "halk" terimini yer yer kullanmak
tan kammyorsa ("kavim" terimi biyolojik yanks nedeniyle
kullanlmamtr), bu, daha ziyade akkan, genellikle modern
ncesi bir insan topluluunu, zellikle de modernlemenin ilk
evrelerindeki bir topluluu -fazlasyla ihtiyatla- belirtmek iin
dir. Bu tr gruplarn ortak dilsel-kltrel paydalar asla ok belir
gin olmamtr; bu paydalar herhangi bir idari styapnn etkisi
nin sonucudur ve krallklar ya da prenslikler dneminde, daha
"aa" kltrel biimlere karmlardr. Demek ki bir "halk"
belirli bir mekanda yaayan ve ortak laik kltrel norm ve pratik
leri tanmlayan karakteristik zelliklere (yakn leheler, yemek
ler, giyim alkanlklar, halk arklar ve dierleri) sahip toplum
sal bir gruptur. Ulus-devletlerin ortaya kndan nce var olan
bu ayr dilsel ve etnografik iaretler de o dnemde tamamen
oturmu deildi; keza baka gruplarn karakteristii olan iaret
lerden de kesin ya da z itibariyle ayr deildi. "Halklar" arasnda
ayrmn ald birok durumda bunun belirleyici nedeni zellik
le devletlerin tesadfi g ilikilerinin tarihidir.
Bu trden "halklar", belirtildii gibi, yeni ulusun oluumunda
dayanak noktas olarak kimi zaman hizmet etmiler ve ou
zaman da, modern kltrn "uluslama" faaliyetinin iinde tama
men eriyip gitmilerdir. ngiliz "halk" kltr Byk Britanya' da
hegemonik olmutur; tpk Ile-de-France Blgesi'nin kltrnn
ve Bourbon krallarnn idari dilinin btn Frank Krall'nda
hegemonik olmas gibi. Buna karlk, Galya "halk", tpk Breton
lar, Bavyerallar, Endlsller, hatta Yidi "halk" gibi, bu sre
tarafndan neredeyse tamamen yok edilmitir.
Ulusun inaas ayn zamanda ters sonulara da gtrebilir.
Ulus andan nce zellikle fark edilmeyen aznlk dil ve kl
tr gruplarnda ayr bir kimlik bilincinin oluumu, ok hzl ve
merkezilemi bir kltrel hazrlk sreciyle ya da zel bir
ayrmcln sonucu olarak kkrtlabilir (bu durumda, zayf bir
farkllk gl bir uyatya dnmeye yatkndr). Dolaysyla,
zellikle hegemonya d braklm grubun entelektel sekin
leri iinde, o zamana dek ekillenmemi farkllklar sertletiren
52
ve vurgulayan bir kar tepki ortaya kar ve bu farkllklar ege
menlik ve bamszlk yanls bir mcadelenin, yani ulusal bir
ayrlkln (bu daha ilerde aklanacaktr) temel temalarna
dnr.
Bu eserdeki anlam belirleyici olan bir gzlemi de ekleyelim.
Modem-ncesi insan grubunun ortak paydas dinsel norm ve pra
tiklere (riteller, seremoniler, ilahi buyruklara itaat, dualar, inan
sembolleri vb) indirgendiinde, kullanlan kavram tercihi "dini
cemaatler" ya da "kiliseler" deyimlerine ynelir. imdiden belir
telim ki (bu tartmaya daha sonra tekrar dneceiz), modem
dneme dek "halklar" da tpk krallklar gibi srekli ortaya kp
yok olmutur. Buna karlk, dinsel cemaatler genellikle, Femand
Braudel'in nl terminolojisini dn alrsak, "uzun sreli" bir
varlktan yararlanmlardr, nk bu topluluklar ierisinde
korunmu ve yeniden retilmi gelenee sadk entelektel taba
kalar bulunuyordu.
53
54
milliyet meydana getirdii kabul edilebilir. " 1 2
Renan 1882 ylnda unu sylemitir: "Bir ulusun varl (bu
metaforu kullandm iin balayn) her gn yaplan bir plebi
sittir, tpk bireyin varlnn yaam srekli onaylamas gibi. [ . . . ]
Uluslar ezeli-ebedi deildir. Balamlardr, biteceklerdir. Muhte
melen Avrupa konfederasyonu onlarn yerini alacaktr." 1 3
B u iki parlak dnrde elikiler ve tereddtler bulunsa
bile, ulusun oluumunun merkezinde demokratik bir ekirdek
tarif etmi olmalar, bu kavramn ortaya kna bal modern
boyutu kavraylarnn ifadesidir. Her ikisinin de, halkn yneti
mi ilkesini kabul ederken kitle kltrnden ekinen liberaller
olmalar bir tesadf deildir. Ne yazk ki, bu iki yazar da ulus
zerine sistematik ve geni bir eser yazmamtr. XIX. yzyl
henz bunu iin olgun deildi. nl ulus teorisyenleri, rnein
Johann Gottfried Herder, Guiseppe Mazzini ve Jules Michelet,
yanl bir ekilde ok eskiye uzanan, hatta kimi zaman ezeli
ebedi olarak kabul ettikleri bu karmak kavramn derinliini
tanmlamamlardr.
Bu teorik boluu gerekten ilk dolduranlar zellikle XX. yzyl
bann Marksist dnr ve yneticiler oldu. Ulus, Karl Kautsky,
Karl Renner, Otta Bauer, Lenin ve Stalin gibi ideologlarn anlay
larna iddetle terstir. Onlarn bak alarnn hakllnn sabit
kant olan "Tarih" ulus dzleminde onlara "ihanet etmitir."
Byk Marx'n gerekten ngrmedii tuhaf bir fenomenle kar
lamak zorunda kaldlar. Orta ve Dou Avrupa' da ulusal duygu
nun geri dn, karmak analizlere, ama ayn zamanda dolaysz
p artizan kstlamalara daima bal kalan aceleci zmlere yer
veren bir tartma amaya onlar mecbur kld. 1 4
Ulus ljzerine incelemelere Marksistlerin en nemli katks,
pazar ekonomisinin geliimi ile ulusal devletin billurlamas ara
sndaki mevcut sk baa dikkat ekmeleridir. Onlarn gznde,
kapitalizmin atlm otarik ekonomileri ykm, bunlar nitelendi
ren zgl toplumsal ilikileri paralam ve grlmemi ilikile
rin ve yeni trde bir bilincin geliimine katkda bulunmutu.
1 2. John Stuart M ili, Considerations on Representative Government, Chicago, A Gateway
Edition, 1 962, s. 303. Mili ve ulusal sorun konusunda bkz. Hans Kohn, Prophets and Peop
/es. Studies in Nineteenth Century Nationa/ism, New York, Macmillan, 1 946, s. 1 1 -42.
1 3. Ernest Renan, Qu'est-ce qu'une nation?, Marsilya, Le Mot et le reste, 2007, s. 34-35.
1 4. Marksistler ve ulus konusunda bkz. Horace Davis, Nationalism and Socia/ism. Marxist
and Labor Theories of Nationa/ism to 1 9 1 7, New York, Monthly Review Press, 1 967 ve
Ephra'im Nimmi, Marxism and Nationalism. Theoretical Origins of a Politica/ Crisis, Londra,
Pluto Press, 1 99 1 .
55
Kapitalist ticaretin ilk sava l olan "braknz yapsnlar, bra
knz gesinler" ilk bata kresellemeye yneltmedi, fakat krali
yet rejiminin eski erevesi iinde bir p azar ekonomisinin olu
um koullarn yaratt. Pazar ekonomisi birleik dil ve kltre
56
57
bir analizine elverili bir zemin salad. Klasik ulusal ideoloji sta
tsnn un ufak olmasnn ilk iaretlerinin, zellikle ulusal bilin
cin bymesinin balangcn yaayan alanda yeni paradigmala
rn ortaya kna katkda bulunmu olmas mmkndr. 1983
ylnda Byk Britanya'da bu alanda iki "nc kitap" yaymland:
Benedict Anderson'un Imagined Communities'i ve Ernest Gell
ner'in Uluslar ve Ulusuluk kitab. Bundan byle milliyetilik
esasen sosyokltrel bir prizmadan geerek analiz edilecektir;
bylece ulus zellikli bir kltrel proje oluyordu.
Anderson'un yaam farkl dilsel-kltrel mekanlar arasndaki
hareketliliin izini tar. rlandal bir baba ile ngiliz bir anneden
in' de doan Anderson, kinci Dnya Sava srasnda ailesiyle
birlikte Kaliforniya'ya gidip yerleti. Eitimini esasen Byk Bri
tanya'da grd. Uluslararas ilikiler zerine orada grd re
nim onu Amerika Birleik Devletleri ile Endonezya arasnda
gidip gelmeye yneltti. Ulusal topluluklar zerine denemesi bu
biyografinin yanks olup, Avrupa-merkezciliin kck bir izini
bile tayan her anlaya kar derin bir eletirel eilim sergile
mitir. Bu itki onu, modern tarihte ulusal bilincin nclerinin
zellikle Kreollar, yani Amerika ktasnn her iki ksmnda do
mu kolonlarn soyundan gelenler olduunu srekli olarak -ve
itiraf etmek gerekir ki pek de ikna edici olamadan- ileri srmeye
yneltecektir.
Biz burada, onun kitabnda ortaya konduu haliyle zgn ulus
tanmn aklda tutacaz: "znde snrl ve egemen diye hayal
edilmi, hayali politik topluluk. "20 Boyutlar bir kabileninkinden
ya da bir kynkinden byk her grup, doal olarak, hayal edil
mi bir topluluk oluturur, nk yeleri birbirini tanmaz.
Modern dnem ncesinin byk dini cemaatlerinin durumu buy
du. Bununla birlikte, ulus, gemite toplumlarn sahip olmad
aidiyet temsilinin yeni aralarna sahiptir.
Anderson XV. yzylda kapitalizmin ve matbaann geliiminin,
kutsal "yksek" diller ile kitlelerin kulland eitli yerel leheler
arasndaki geleneksel tarihsel ayrm tartma konusu etmeye
balad zerinde defalarca durur. Bu gelime, ayn zamanda
eitli Avrupa monarilerinde yrrlkte olan idari dili de glen
direrek, (gnmzde var olduklar haliyle) gelecein lkelerinin
ulusal dillerinin oluum temellerini de atm oldu. Roman ve
gazete, giderek netleen ulusun snrlarn tanmlayan yeni bir
iletiim uzamnn somutlamasnn ilk zgn failleri oldu. Ardn10. Anderson, magined Communities, a.g.e., s. 1 9.
58
dan, corafi harita ve mze de, tpk dier kltrel aralar gibi bu
ulus yapm eserine katkda bulundular.
Ulusun hudut izgilerinin daha belirgin ve daha kat olmas
iin, ulustan nce gelen atavik iki tarihsel ereve -yani dini
cemaat ve hanedanla bal krallk- belirgin bir d yayor
du. Bu gerileme hem kurumsal hem de zihinsel dzlemde oldu.
Yalnzca belli bal monarik arklarn stats ve ruhban hiye
rarileri nispi bir zayflk yaamakla kalmad, dahas dini zaman
anlayndan da belirgin bir kopu yaand; Tanrsal hukukun
hkmdarna duyulan geleneksel iman da bu kten nasibini
ald. Ulusun yurttalar, krallk tebaasnn tersine, kendilerini
eit kabul etmeye baladlar. Ayn lde nem tayan bir olgu
ise, kendilerini yazglarnn hakimi olarak, yani hkmran ola
rak grmeye baladlar.
Emest Gellner'in Ulus ve Ulusuluk'u geni lde, Ander
son'un eserinin tamamlaycs olarak grlebilir. Ona gre, tpk
Anderson iin olduu gibi, yeni kltr ulusun oluumunun temel
unsurunu oluturmaktadr. Keza, modernleme sreci de yeni
uygarln atlmnn kkeninde yatmaktadr. Fakat fikirlerini
tartmaya gemeden nce, "outsider" [yabanc, dlanm] yasa
snn ona da uygulanabileceini saptamak gerekir. Tpk Deutsch
gibi Gellner de kinci Dnya Sava'nn arifesinde ailesiyle birlik
te ekoslovakya'y terk etmek zorunda kalm gen bir gmen
di. Ailesi Byk Britanya'ya yerleince, orada byd, eitim
grd ve zaman iinde tannm bir antropolog ve filozof oldu.
Btn almalar, yetimesine katkda bulunmu eitli kltr
ler arasnda bir karlatrma boyutu iermektedir. Youn ve
baarl denemesi ikili bir tanmla balar: "l. Kltr bir fikirler,
iaretler, armlar, davran ve iletiim tarzlar sistemiyse, iki
insan yalnzca ve yalnzca ayn kltr paylayorsa ayn ulus
tandr. 2. ki insan eer birbirlerini ayn ulustan kabul ediyorlar
sa ayn ulustandrlar. Baka deyile, ulusla,r yapan insanlar
dr [ ... ] ."2 1
Demek ki znel yan, nesnel yzeyi tamamlamaldr. Bu iki
yann birliktelii, brokratik ve sanayilemi dnyann balang
cndan nce bilinmeyen yepyeni bir tarihsel olguyu gsterir.
nsan faaliyetinin daha az fiziksel ve daha fazla sembolik olduu
daha gelimi iblm ile mesleki hareketliliin nem kazanmas,
yzlerce ve binlerce yl boyunca yan yana yaayan blnm ve
l I . Gellner, Uluslar ve Ulusuluk, a.g.e.,s. 1 9. lmnden sonra olunun yaymlad son
eserinin de okunmas nerilir: Nationalism, NewYork, New York University Press, 1 997.
59
(edit.), The State of the Nation. Ernest Ge//ner and The Theory of Nationalism, Cambridge,
Cambridge University Press, 1 998.
60
61
62
deolojiden kimlie
Yllar boyunca aratrmaclar, zellikle de tarihiler uluslar ata
yadigar bir grng olarak grdler. Onlar okuduumuzda, kimi
zaman gerek tarihin ulusal gruplarn beliriiyle balad duygu
suna kaplrz. Bu dnrler srekli olarak imdiki zamanla ge
mi zaman kartrrlar, kendi ada, homojen ve demokratik
kltrel dnyalarn artk kesinlikle esamesi bile okunmayan
evrenlere yaptrrlar. Geleneksel toplumlarn politik ve entelek
tel g odaklarndan kaynan alan ve gnmzn standartla
m dillerine yeniden tercme ettikleri, kendi ulusal anlaylarna
uyarladklar tarihsel belgelere dayanrlar. Onlarn gznde ulus
lar daima mevcut olduundan, ulus doktrininin formle edilmi
ideoloji olarak ykselii yeni bir fenomendi yalnzca.
Emest Gellner'in patlatt teorik bomba bu aratrmaclarn
ounu sarst ve rktt. Gellner, kendi zellii olan keskin radi
kalizmle, "Uluslar yaratan ulusuluktur, yoksa tersi dei1" 2 4 diye
belirtti. Bylece herkesi, hatta arzu etmeyenleri bile, sorunla
yeniden kar karya gelmek zorunda brakt. Ekonomik, idari ve
teknolojik modernleme, ulusu ve ihtiya duyduu altyapy
zorunlu kld. Fakat bu sre, dili, eitimi, bellei ve ulusun snr
izgilerini tanmlayp sabitleyen dier kltrel eleri belirleyen
ve programlayan (ya da gelecekte bunu yapabilecek, fakat verili
bir devlet erevesinde henz yeterli bir hegemonya karakterine
sahip olmayan) ideolojik pratiklerle birlikte yrd. Btn bu
ideolojik pratikleri birletiren manta gre, "politik birlik ile ulu
sal birlik birbirine uygun olmaldr. " 2 s
Gellner'in ardndan Eric Hobsbawm politik arklarn ya da dev
let kunua zlemi iindeki politik hareketlerin, mevcut kltrel,
dilsel ve dini malzemelerin kannrnndan yola karak ulusal birim
lerin yaratlp olutuu koullan ve aralar yakndan inceledi.
Yine de Hobsbavvm Gellner'in cretkar teorilerini bir uyaryla
yumuatt. Ona gre ulus, "ikili bir fenomendir, esasen yukardan
ina edilmitir, fakat ayn zamanda aadan da analiz edilmezse,
yani sradan insanlarn [ . . . ] hipotezleri, umutlar, ihtiyalar, zlem
leri ve karlar dikkate alnarak analiz edilmezse anlalamaz." 2 6
"Sradan insanlar"n tarih iinde neler dndklerini bilmek
24. Gellner, Uluslar ve Ulusuluk, a.g.e.
25. a.g.e.
26. Eric J. Hobsbawm, Milletler ve Milliyetilik. l 780'den Gnmze Program, Mit, Gereklik,
stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2003.
63
64
65
66
tran kii, belki de ulusal kimliin ilk akademik uzman olan Ame
rikal Carlton Hayes'tir.29 nanl biri olan Hayes, uluslarn varl
nn eski zamanlara uzandn dnyordu, fakat modern ulus
fikrinin yaratc ve yapc yanna vurgu yapt ve aynca akn bir
tek Tanr'ya inan ile ulusun yceliine gl inan arasnda
eksiksiz bir karlatrma yrtt. Hayes, esasen dnce tarihi
uzman olsa da, ulusal ideolojinin, sosyoekonomik tarihsel bir
srecin ifadesi olan basit bir ilave politik felsefeden fazlasn
.
oluturduunu, nk kendi iinde byk bir ykc potansiyel
tadn ileri sryordu. Son Byk Sava'n "ulus iin" lm
milyonlar, ilk kitabn yazarken hala hatrndayd.
Hayes' e gre XVIII . yzyl Avrupas'nda Hristiyanln gerileme
si, insanlarn kendi dlarndaki ve zerlerindeki glere atalardan
kalma ve inat inancnn btnyle yok olmas demek deildi.
Modernleme dinin eski nesnelerini dntrnekten baka bir ey
yapmamt. Doa, bilim, hmanizma, ilerleme rasyonel kategori
lerdir, fakat bunlar ayn zamanda insann tabi kald insanst
gcn elerini de ierir. XVlII. yzyl sonunun entelektel ve dini
evriminin doruk noktas ulusal ideolojinin ortaya k oldu. Hris
tiyan uygarln kalbinde doan bu ideoloji daha batan itibaren
19. Carlton J.H. Hayes, "Nationalism as a religion", Essays on Nationa/ism ( 1 926), New
York, Russell , 1 966, s. 93- 1 25; Milliyetilik: Bir Din, stanbul, z Yaynclk, 1 995.
30. Anderson, Hayali Cemaatler, a.g.e.
67
doktrininin tinsel karakteri zerine bu hipotezlerden herhangi
birini kabul etsek bile, henz cevap bulamam ikili soru elbette
ortada durmaktadr: Ulus doktrini, ruhun gerek metafizii diye
bileceimiz eyi getirir mi gerekten? Tarihsel dzlemde, tektan
rc dinler kadar uzun sre varln koruyabilir mi?
Geleneksel dinler ile ulus fikri arasnda temel farkllklar var
dr. rnein Tanr'ya inancn nemli blmn oluturan evren
sel ve misyoner boyutun, srekli snrlanma eilimi iinde olan
ulus doktrininin ana hatlarna uyum salamad aka ileri
srlebilir. Ulusun kendini her zaman iin bir tapnma nesnesi
olarak grmesi -yoksa ulusu geride brakan akn bir yap olarak
deil-, kitlelerin devlete katlm tarzn ok anlaml bir ekilde
etkiler ki, bu geleneksel dnyada ancak arzi olarak rastlanan bir
durumdur. Bununla birlikte, ulus ideolojisinin, toplumsal snflar
amay baarma gcyle ve ortak bir aidiyet duygusu iinde bir
araya getirme yeteneiyle, geleneksel dinlere en fazla benzeyen
ideoloji olduuna itiraz etmek gtr. Hem kiisel kimlii hem de
grup kimliini tm dier dnya grlerinden ya da normatif sis
temlerden ok, bu ulus ideolojisi oluturur ve ekillendirir; keza,
yksek soyutlama dzeyine ramen, kiisel kimlik ile grup kimli
inin kusursuzca akmasn salayan da odur. Ne snf kimlii,
ne topluluk akrabal, ne geleneksel dinsel kimlik uzun vadede
buna kar koyacak gce sahiptir. Bu kimlikler elbette ortadan
kalkm deildir, ancak yeni egemen kimliin yaratt balarn
sk sistemine entegre olarak var olmaya devam edebilmilerdir.
Kendi varlklarn ancak yeni ulus fikrinin varlyla pazarlk
konusu ederek yeermeyi ve gelimeyi baarm olan baka ide
olojiler ve eitli politik hareketler iin de durum ayndr. Yukar
da belirttiimiz gibi, btn biimleriyle sosyalizmin, keza n
c Dnya'da grld haliyle ya da kinci Dnya Sava'nn
fethedilen Avrupa'smda ve hatta Sovyetler Birlii'nde bile kom
nizmin durumu buydu. unu da unutmayalm ki, sermaye ile
emek arasndaki atmaya sert ve baskc zmler getirmeden
nce, faizm ve nasyonal sosyalizm de ncelikle radikal ve saldr
gan ulus doktrinlerinin zel varyantlarydlar. Liberal ulus-devlet
lerin modern smrgecilii ve emperyalizmi, metropolde hemen
hemen her zaman popler milliyeti hareketlerden destek bul
mutur ve devletin ulus ideolojisi bu hareketlerin yaygnlamas
nn her evresini finanse edebilmek iin duygusal ve politik do
rulayc olarak onlara hizmet etmitir.
Demek ki, ulus film global bir anlaytr, modernlemenin sos-
68
yokltrel srecinin eseridir ve yeni dnyann labirentlerine d
m bireylerden oluan byk kmelerin psikolojik ve politik ihti
yalarna temel cevap olarak modernleme tarafndan kullanlm
tr. Gellner'in kesin olarak ileri srd gibi, uluslar gerek anlam
da icat eden belki de ulus ideolojisi deildir, fakat bu ideoloji de
uluslar tarafndan ya da uluslardan nce gelen halklar tarafndan
yaratlm deildir. Modem ada uluslarn oluumu ulus dnce
sinin somutlamasna paraleldir. Ulus dncesi olmadan ve bu
dncenin politik ve entelektel aygtlar olmadan uluslar olua
mazd, ulus-devletler de elbette somutlaamazd. Ulusun tanmnn
ve kltrnn ana hatlarnn her evresi, bilinli ve ynelimsel bir
gereklemenin meyvesi olarak ancak bu yordam mmkn klm
mekanizmalarn yaratlmasyla somutlaabilmitir. Bu demektir ki,
ulusal faaliyet bilinli olarak gereklemi olsa bile, ulusal kabul
eylem iinde olumutur. Gerekten de, temsilin, icadn ve kendi
kendini yaratmann ezamanl gerek sreci ilemitir. 3 1
Temsil ve yarat tarzlar ve dolaysyla insana zg bu yeni birim
lerin hudutlar yere gre deimitir. Tm dier ideolojik ve politik
olgular gibi bunlar da kendi zgl tarihleriyle sk ilikidedir.
3 1 . ngiliz tarihi E. P. Thompson'un parlak bir ekilde kantlad gibi uluslarn oluum
tarzlar modern ii snfnn ortaya kndan (bu iki yapyla -ulus ve snf- ilgili zc
yaklamn yapskmndeki ynlendirici ilkeler ok sayda ortak noktaya sahip olsa
bile) farkldr. Bkz. E.P. Thompson, ngiliz i Snfnn Oluumu, stanbul, Birikim Yaynlar,
2006.
32. Smrgecilik anlamna da gelen bu kelime ve trevleri (rnein kolon) ayn zaman
da bir blgeye yerlemeyi, ilk yerleenleri, "nc iftileri" de ifade ettiinden ve bu
yerleme ou zaman bakalarn yerinden etme anlam da tadndan, bu ikili anlama
vurgu yapmas iin "kolonizasyon" kelimesini kullanmay tercih ettim (.n.).
3 3 . Etkileyici yaam ve dncesinin geliimi hakknda bkz. Ken Wolf'un makalesi,
"Hans Kohn's Liberal Nationalism:The Historian as Prop het",Journa/ of History of /deas,
37, 4, 1 976, s. 65 1 -672.
69
lindeki zc anlay onu d a esir almt v e yalnzca ulusal bilincin
yeni bir olgu olduunu, modernleme erevesi iinde bunu
yorumlamak gerektiini dnyordu. Dolaysyla onda sosyopoli
tik bir boyut dahil etmekte tereddtl bir teebbs grlse de,
onun eseri, byk blmyle, "dnce tarihi"ne balanmaldr.
Ulus fikrinin analizine baat katks, bu fikrin eitli ifadelerinin
haritasn karmak iin gsterdii yeniliki abada yatmaktadr.
Kohn 1920'li yllarda ulus ideolojisi sorunuyla ilgilenmeye ba
lam olsa da, ancak 1944 ylnda,
adl
34. Hans Kohn, The idea of Nationalism ( 1 944), NewYork, Collier Books, 1 967. lk dene
meleri arasnda, nc eserini belirtmek uygun olur: A History of Nationa/ism in The East,
l\Jew York, Harcourt, 1 929.
70
yurttalarn ortak mlk olarak dnlr.
Kohn'a gre, Dou Avrupa'da gelien ulus bilinci ise (bu a
dan ekoslovakya belli llerde bir istisna oluturur), esasen
dsal bir enin tarihsel dzlemdeki katalizrl sayesinde
ortaya kmtr. Napolyon fetihleriyle birlikte atlm gstermi
ve ncelikle Aydnlanma fikirlerine kar bir muhalefet ve hn
hareketi biimini almtr. Burada ulus fikri, aslnda dorudan
ba olmad modern bir devlet mekanizmasnn somutlamasn
dan nce geldi. Bu toplumlarn orta snflar yeterince gelime
miti ve yerletirdikleri sivil kurumlar kralla ve aristokratik
yetkililere balyd. Benimsemi olduklar ulusal kimlik kuku
luydu ve gvenilir deildi. Dolaysyla, kan ve kken gibi eski
balara dayanmaya alan ulus fikri, tekelci ve organik bir yap
olarak kat bir ulus tanmn temel ald.
Mstakbel Almanya topraklarnda, ilerde Polonya olacak blge
de ya da hala arlarn sultas altnda bulunan bir Rusya'da
XIX.
3.5. Ayrca bkz. Hans Kohn, Nationalism, its Meaning and History, Princeton, Yan Nost
rand, 1 955, s. 9-90; The Min of Germany. The Education of a Nation, Londra, Macmillan,
1 965; Readings in American Nationalism (D. Walden'le birlikte), New York, Yan N ostrand,
1 970, s. 1 1 o.
-
71
72
Ayrca, Orta ve Dou Avrupa'da da ak ve btnletirici bir
kimlik politikasn etnik-biyolojik ya da etnik-dinsel ltler ze
rinde deil, kltrel ve politik ltler zerinde oluturmaya al
an dnr, akm ve hareket says az deildir. Heinrich von
Treitschke ile Wemer Sombart'n etnik-merkezci ulusal gelenei,
Kohn'un dikotomik modelinin ana ekseni olan Almanya'da mev
cut tek gelenek deildi. Yam sra, Friedrich Schiller'in ve Johann
Wolfgang von Goethe'nin kozmopolitizmi, Theodor Mommsen'in
ve Max Weber'in liberal ulus fikri ve sosyal-demokrasi gibi gl
kitle hareketleri bir aradayd. Btn bu dnr ve hareketler
Germenlii, hudutlar iinde yaayanlar ayrlmaz bir paras ola
rak gren konuksever bir kltr olarak kabul ediyorlard. arlk
Rusya'mn durumu da aynyd. Btnletirici politik tutum sergi
leyenler yalnzca sosyalizmin her tr deildi -ki bunlara gre
kendini Rus olarak tanmlayan herkes Rus kabul ediliyordu-,
hatta liberal akmlar ve geni entelektel tabakalar bile Yahudile
ri, Ukraynallar ve Beyaz Ruslar tek ve byk bir ulusun ayrl
maz paras olarak gryorlard.
Her eye ramen, Kohn'un ilk sezgisinde doru ve kesin bir
e vardr. Her "Batl" ulusun kkeninde ve aslnda her ulus ide
olojisinin geliimi iinde, kkensel halk-rk olarak putlatrlan,
egemen bir kltr ve dil grubu etrafnda younlaan etnik-mer
kezci mitler bulunduu dorudur. Bununla birlikte, Batl toplum
larda bu trden mitlerin, asla tamamen yok olmasalar bile, gle
rini yitirdii ve yerlerini yava yava bir fikirler ve duyarllklar
btnne brakt bir srecin -nemsiz farkllklarna ramen
tan oluruz. Bu btnn iindeki her yurtta ya da uyrua ge
mekte olan kii ulusun gvdesinin ayrlmaz bir paras olur. Belli
bir dnmde, hegemonik kltr kendini ulusun btn yelerinin
kltr olarak grr ve egemen kimlik herkesi kapsama eilimin
dedir. Bu btnletirici demokratikleme sreci srekli deildir
ve zellikle politik altst olu dnemlerinde, kriz ve istikrarszlk
srasnda gerileme dnemlerinin yan sra elikiler de grlebi
lir. Bununla birlikte, her liberal demokraside bir yurttalk d
olumutur; burada gelecee ynelme gemiin arlndan
daha anlam tar. Bu d hukuksal kurallarda ifade bulur, hatta
devletin eitim sisteminin iine de nfuz etmitir.
Byle bir olgu Anglosakson lkelerinde, Hollanda, Fransa ve
svire'de btn XIX. ve XX. yzyl boyunca grlr. Irklk
elbette yok olmamtr, keza nfusun baz kesimlerinin dierleri
zerindeki stnlk duygusu da srmtr. Fakat kimi zaman
73
tekini emen, kimi zaman tabi klan asimilasyon sreci burada
zorunlu ve hatta olumlu ve arzulanr kabul edilmitir. kiyzllk,
yolu zerinde iyilie rastlayan ktln demesi gereken bir tr
bedelse; ulusal yurttalk topluluu da, rknn ya da "dlayc"
etnik-merkezcinin hi durmadan zr dilemek zorunda kald
nispeten ak bir kltrdr.
Buna karlk, Almanya, Polonya, Litvanya ve Rusya' da sonuta
zafer kaz;ananlar, ulusal kimliin hudutlarn politik ve sivil imge
leme balama eilimi iindeki nemli akmlarn varlna ramen,
tek antik kkene dayal mitleri savunmaya devam etmi gruplar
dr. Tarih boyunca kat ve deimez bir etnik zn varsaymsal
varl ile tek bir kadim "halk"m soy hanedanl zerinde temelle
nen bu gemi anlaylar, aslnda ulusa katlmann ve hatta ulus
tan aynlmann her trl imkann dlyordu (bunun anlam, ulus
yandalarnn gznde, Amerika Birleik Devletleri'nde yaayan
Almanlarn ya da Polonyallarn, hatta onlarn soyundan gelenlerin
daima Alman ya da Polonya halknn paras olduklardr.)
rnein Fransz eitim isteminde bir tr tarihsel metafor olmu
Galya kabilelerinin tersine (gmen ocuklar bile okulda atalar
nn Galyallar olduunu reniyor ve retmenleri de bu yeni
"soy"dan gurur duyuyordu), 3 8 Tton valyeleri ya da antik Aryen
kabileleri, XIX. yzyln sonuna doru, adm adm modem Alman
larn byk blmnn "gerek" yaratcs oldular. Onlarn torun
lar olarak kabul edilmeyenler normal Alman olarak grlmediler.
Ayn fenomen Birinci Dnya Sava'nn ertesinde Polonya'nn
kuruluu srasnda da meydana geldi: Saf Katolik olarak domam
olanlar ve dolaysyla, talihsizlik sonucu, anne babas Yahudi, Orto
doks, Ukraynal ya da Rus olanlar, uyruklarna ramen, glk
iindeki soylu Polonya ulusuna mensup grlmediler. 3 9 Ayn ekil
de, Ortodoks Kilisesi'nde domam ve sahici Slav olmayan tebaa
da ok sayda Slavcnn gznde kutsal Rus halkna mensup deil
di ve byk Rusya'nn paras olarak da grlmyordu.
Bu yrelerdeki dilsel ya da dini aznlk gruplarnn kaderi, Rus
ya' da Yahudilere kar giriilen pogromlarn ya da Nazizm'in cani
ce giriiminin sonulan ksa bir an unutulmaya allsa bile,
sertlik bakmndan Bat' da yaananlarla asla kyas kabul etmezdi.
38. Fransa'nn "Galyallarn mirass" olmadna dair bilinlenme hakknda bkz. Fran
sa'da pedagojik-ulusal tarihin ncs Ernest Lavisse'in tankl, akt. Claude N icolet, La
Fabrique d'une nation. La France entre Rome et /es Germains, Paris, Perrin, 2003, s. 278-280.
39. Polonya ulusuluunun zellikleri hakknda bkz. Brian Porter, When Nationalism
Began to Hate. lmagining Modern Po/itics in Nineteenth-Century Poland, Oxford, Oxford
University Press, 2003.
74
Yugoslavya'nn paralanmasndan sonra ortaya kan ulusal yap
nn niteliini ve (dayanksz) aidiyet ltlerini gzlemlemek,
etnik-dinsel tanmlar ile topluluk ii yabanc dmanl patlama
s arasndaki ban nemine dair bir fikir edinmek iin yeterlidir.
Bu yaplar, pratikte asla var olmam bir ulusal "kavim" tanmla
mak iin neredeyse oktan yok olmu bir "din"e ihtiya duymu
lard. "Ortodoks" Srplara kar "Katolik" Hrvatlar karmak, bu
Srplar da Bosnallara ve "Mslman" Kosovallara kar kar
mak, hem de zellikle amansz bir tarzda bunu yapabilmek ancak
(tamamen temelsiz) antik mitlere inanla mmkn olabilmiti.
En ufak dilsel-kltrel farkllklar, eski komnist rejimin asimi
lasyon politikasnn yenilgisinin ardndan, tecrit edici ve almaz
"yabanclk" duvarlarna dnmt. 4 0
:XX. yzyln son on ylna dek, inat bir etnik ideoloji Alman
ya' da ve Dou Avrupa'nn ulusal kltrleri zerinde hkm sr
meye devam etti. Kltrel ve dilsel aznlklar, vatandala kabul
edilmi olsalar bile, kamuoyunun egemen bilincinde ulus snrla
r iine henz dahil edilmemiti. kinci, hatta nc kuaktan
gmen ocuklar yurttalk hakkna sahip deillerdi. Buna kar
lk, kuaklar boyunca, hatta kimi zaman Ortaa' dan beri
Dou' da yaayan ve "Germenlik"le kltrel ve dilsel btn bala
rn yitirmi bulunan "etnik Almanlar'', her arzuladklarnda
Alman yurtta olma ayrcalna daima sahiptiler. Orta ve Dou
Avrupa blgelerinde etnik-merkezci kimliin zayflamasnn ilk
iaretlerini seebilmek iin Avrupa Birlii'nin gelimesini ve gele
neksel ulusal ideolojinin nispi gerilemesini beklemek gerekecek
tir. Bu da, yeni birleik Avrupa'nn ayrcalkl demokratik yurtta
lk kurallarnn dayatt buyruklara sessizce itaat etme ereve
sinde mmkndr. Ayrca unu da hatrlayalm ki, btn yurtta
larn ulusal gvdenin meru paras olmadklar etnik-merkezci
ulusal ideolojiye gre, eitliki bir temelde btn olarak halk
temsil eden demokrasi rejimi daima kusurlu bir sistemdir.
Politik-sivil bir ulusal bilincin oluum sreci ile etnik-organik
kklere katlmakta inat eden ulusal bir bilin sreci arasndaki
farklln tarihsel kkeninin analizi esasen hfila yaplmay bekle
mektedir. Hans Kohn'un aklamalar ne yazk ki yeterli deildi.
rnein talya'nn ulusal birlii ge bir dnemde ve Almanya'mn-
40. XX. yzyl sonunda Balkanlar'da ve dier blgelerde ulusuluk zerine bkz. Michael
Jgnatieff, B/ood and Belonging. jouneys into the New Nationalism, New York, Farrar, 1 993.
Farkl ve tamamlayc bir yaklam iin bkz. Bernard Michel, Nations et nationalismes en
Europe centrale, X/Xe-XXe siec/e, Paris, Aubier, 1 995.
75
kine paralel gerekleti, fakat Alpler'in tesindeki orta snflar,
zayflklar nedeniyle, uluslama srecini hzlandrmaya katkda
bulunamadlar. Bu iki blgede de ulusal hareketler ulusal birliin
gereklemesinden uzun sre nce ortaya kt ve dahas, her iki
durumda da bu hareketler kitlelerin desteini alm burjuva taba
kalarn deil, krallklarn iiydiler. Bununla birlikte, Almanya'da
etnobiyolojik ulusal ideoloji geliip glenirken, talya'da sivil ve
politik bir ulusal ideoloji XIX. yzyln sonundan itibaren egemen
oldu.
Olgunun kavranmasndaki glklerin doasn daha iyi aydn
latabilmek amacyla, ikisi de daha sonra ortaya km olan
Alman nasyonal sosyalizmi ile talyan faizmi arasndaki farkllk
zerine bir iki laf eklemek de yerinde olur. Bunlarn her ikisi de
kusursuz ulusal hareketlerdi ve baka ilevlerin yan sra, krallk
koullarnda eksik kalm olan ulusal-halk birlik srecini
tamamlama ilevini de yerine getirdiler. Her ikisi de otoriterdi,
ulusu paralarnn, yani oluturan bireylerin toplamndan daha
yksek bir topluluk olarak gryorlard ve her ikisi de Bat birey
ciliini kmsyordu. Fakat nasyonal sosyalizm doumundan
beri beslenmi olduu etnobiyolojik ortak varl benimserken,
talyan faizmi en azndan 1938 ylna dek efsanevi kurucular
Giuseppe Mazzini ile Giuseppe Garibaldi'nin politik-btnletiri
ci ulusal ideolojisinden beslenmeye devam etti. Kuzey talya'daki
Almanca konuan nfus, ehir merkezlerindeki Yahudiler ve
savata ele geirilen Hrvatlar, talyan ulusunun paras olarak ya
da zaman iinde ulusa dahil edilecek olarak kabul edilmiti.
Ulusal olgunun iinde iki akm ayrt eden (biri XV1Il. yzyl
sonu ve XIX. yzyl ba devrimler andan doan demokratik
liberal izgideki; dieri XIX. yzyl sonundaki ikinci dalga srasn
da ortaya km olan ve dnerek esasen gerici etnik-dilsel
iaretler zerinde temellenmi akm) Hobsbawm gibi bir tarihi
nin ilgin kronolojik snflandrmas da btnyle ikna edici
deildir. 41 XIX. yzyln sonuna doru Dou Avrupa gruplarnn
ehirleme ve g srelerinin gelitii ve aralarndaki srtme
nin bir ketlemeye ve rk aclara yol at doru olsa da, Hobs
bawm'n analizi Almanya rneini aklayamamaktadr. rnein,
ulusal bamszln bu yzyln ilk ksmnda elde etmi ve o
4 1 . Hobsbawm, Milletler ve Milliyetilik, a.g.e. Politik-sivil bir ulusal bilin ile etnik-organik
ulusal bilin arasndaki farklla dair ayrca bkz.Alain Renaut'nun makalesi, "Logiques de
la nation", G. Delannoi ve P.-A.Taguieff (edit.), Theories du nationalisme, Paris, Kime, 1 99 1 ,
s . 29-46.
76
77
aristokrasi. "Doulu" ulus ideolojisi savunucularnn uzun srm
tecridi, mitolojik bir gemiin srlarndan zevk almaya yatknlkla
rn ve kapallklarn byk lde aklamaktadr.
Baz aratrmaclar, Avrupa'da ve dnyada son derece eitli
tarihsel srelerin hazrlanmasna n ayak olmu ulusal mizacn
eitli tezahrlerine baka aklamalar getirmeye almlardr.
Gellner'e gre, Bat'da ulusal "omlet"i hazrlamak iin fazla
yumurta krmak gerekli deildi. Baka deyile, nispeten yaygn
"yksek" bir kltrn uzun sredir varl, ulusal kimlik hudutla
rnn oluumunda ufak tefek ve lml dzeltmelerin yeterliliini
aklar. Byle bir kltr "Dou"nun karkl iinde yoktu. Dil
sel ve kltrel bir grubun srdrd ve dier kltrel gruplarn
dlanmasn, kovulmasn, hatta fiziksel imhasn ieren ok
daha kaba bir ekilde ulusal gvdenin oluma srecinin zorunlu
luu buradan kaynaklanr.4 3 Burada da, Gellner'in tehisi, tpk
Hobsbawm'n analizi gibi, Reform' dan bu yana yksek bir klt
rn varlna ramen, karakteristik bir etnik-merkezci ideolojinin
sonuta hakim olduu Alman topra rneine uymamaktadr.
Fransz ve Alman
nationhood 'lan
sonucuna varr.
78
boyunca kendilerini etnik-merkezci mitlerden yola karak tanm
larken, bakalarnn daha hzl "olgunlap", sonu olarak olgun
demokrasiler kurmay baarmasna henz tatminkar aklama
bulamadk. Bu alanda aratrma abalar srdrmek ve ampirik
veriler koleksiyonunu zenginletirmek aka zorunludur.
Atalardan kalma ilk kimlik fikri, biyolojik temelli soy ktksel
bir srekliliin temsili ve seilmi bir halk-rk anlay, insan grup
larnn ierisinde tesadfen ortaya km, kkensiz eler deil
dir. ster etnik-merkezci olsun ister yurtta eksenli, ulusal bir bilin
cin somutlamas yalnzca okuryazarlarn srekli varlyla mm
kn olabilmitir. Tarihsel temsilleri "hatrlatmak" ve belirlemek
iin bu bilincin hizmetinde daima yksek kltr reticileri, bellek
hakimleri ya da yasa ve anayasa yapclar olmutur. Farkl toplum
sal tabakalar ulus-devletlerin yaratlmasna ihtiya duymu ya da
bundan eitli avantajlar elde etmi olsa da, ulusal yaplarn oluu
munun belli bal failleri ve belki de sembolik ortak varlklarndan
en byk yarar salayanlar ncelikle entelekteller oldu.
intelligentsia
79
olguya mdahale tarzlarn analiz etmek ve bu entelektellerin
sosyopolitik stats (bu stat de geleneksel toplumlar ile modern
toplumlarda farkldr) zerinde bir an durmak gerekir.
rgtl toplumlarn tarihinde -belki de kabile geliiminin ilk
evrelerindeki toplumlar hari- entelektellerin domad toplum
yoktur. "Entelektel" ad nispeten yeni olsa da ve ancak XIX. yz
yl sonuna tarihlense de, i blmnn daha ilk admlarndan itiba
ren esas meguliyeti kltrel sembol ve iaretlerin retimi ve kul
lanm olan ve bu faaliyetle yaamay fiilen baaran bir birey kate
gorisi ortaya kmtr. Byc ya da amanlardan kilise adamlar
na, kraln delilerinden katedrallerin tasarmclarna, kraliyet katip
lerine dek, btn tarm toplumlarnda kltrel sekinler bulunu
yordu ve bunlar kltr retiminin temel alan -birikmi bilgile
rin derlendii yllklar, toplumsal dzeni ekillendiren ideolojiler
ve kozmik dzene bekilik eden metafizik- erevesinde kelime
ler ya da temsiller salyor, bunlar dzenleyip yayyorlard.
Bu kltr sekinlerinin en byk blm, herhangi bir ekilde,
bu blmn banda hatrlattmz gibi, egemen politik ve eko
nomik tabakalara balyd ve onlarla i ie girmiti. Kimi zaman
bu bamllk nemliydi, kimi zaman belli bir zerklik derecesi
vard ve daha ender olarak da, bu sekinler salam bir ekonomik
temel salamay baardklarnda, nispi bir bamszlk bile elde
ediyorlard. Bamllk tek yanl deildi: Geleneksel toplumlarda
ve modern toplumlarda ekonomik retim mozaiiyle farkl
biimlerde i ie geen politik g, kendi tahakkmn salam
latrmak iin kltrel sekinlere ihtiya duymutu.
Antonio Gramsci'nin retici dnyada entelektellerin mevcudi
yet tarzlar zerine aklamasn Ernest Gellner'in modernleme
teorisine balarsak, ulusal kimliin ve ulusun oluumunda entelek
tellerin rolne baka bir adan bakabiliriz. talyan Marksist a
sndan, "ekonomik retim dnyasndaki temel bir ilevin kkensel
alan zerinde doan her toplumsal grup, ayn zamanda, organik
biimde, kendisine homojenlik salayan ve kendi ilevinin bilinci
ni veren bir ya da birok entelektel tabaka yaratr. "48
Gerekten de, uzun vadeli bir tahakkm salamak iin ak
g yetmez; etik ve hukuksal normlar yaratmak her zaman gerek
lidir. Entelektel tabaka, iddetin kendi varln srekli olarak
gstermek zorunda olmad toplumsal bir dzeni ekillendiren
hegemonik bilinci salayan tabakadr. Modern-ncesi dnyann
geleneksel entelektelleri hkmdarn ya da kraln merhametine
80
bal olan saray yazarlar v e sanatlard; bir de, yukarda belirt
tiimiz gibi, eitli dini grevlilerdi. Gemiin toplumlarnda
uzlamal bir ideolojinin olumasna ncelikle din adamlar kat
kda bulunmutur. Gramsci, kendi dneminde, feodal ve klasik
dnyada entelektellerin ortaya k srecinin hala incelenmesi
gerektiinin farkndayd ve zellikle bu konudaki kendi gzlem
leri tereddtl ve hayal krcyd.
Grm olduumuz gibi, matbaa andan nce katipler ve
saray rahipleri kitlelere erimeye ihtiya duymuyorlard; stelik
b unu yapmak iin gereken iletiim aralarna da zaten sahip
deillerdi. Krallk otoritesinin ve lke topraklarna hakimiyetin
ideolojik meruluu idari evrelerle ve toprak aristokrasisiyle
snrlyd. nsanlarn btnne, yani kyllere hitap etme iradesi
nin dini sekinler iinde yava yava somutlamaya balad
dorudur, fakat bu sekinler de fazla yreklilik gsterip onlarla
temasa girmekten kanmt. Gellner tarm toplumlarnn ente
lektel mekanizmasn gayet iyi tarif etti: "Dinsel trenlerin dili
yerli dillerden ayrlma ynnde gl bir eilim gstermektedir;
sanki yaz din adamlar ile laikler arasnda yeterli bir engel yarat
myormu gibi, bu dili yalnzca anlalmaz bir ekilde yazarak
deil, dahas telaffuz edildiinde bile anlalmaz klarak, aralarn
daki uurumu geniletmek ihtiyac iindedir. "49
Rahip evresinin nispeten snrl olduu Antika Akdenizi'nin
oktanrl kraliyet saraylarndan farkl olarak, tektanrclk geli
irken, daha geni bir entelektel tabakalar yaratt. Eski Essene
lerden ulemalara, misyonerler, keiler, hahamlar ve rahiplere
dek, tarmsal retici kitlelerle daha geni ve daha karmak
temaslara giren okuryazar says artt. Yukarda grm olduu
muz gibi, srekli olarak ykseli ve d gstermi imparator
luklar, krallklar, prenslikler ve "halklar" karsnda tarih boyun
ca dinlerin varln srdrmesini aklayan nedenlerden biri
budur. Laik yetkililere btnyle entegre olmam olan dinsel
organlar politik ve toplumsal kurumlar karsnda eitli derece
lerde zerklik elde ettiler. Kendi iletiim alarn srdrmeye
zen gsterdiler ve daima herkesin hizmetindeymi gibi kabul
edildiler. nanlarn, bunlarn yaygnlatrd ritel ve ikonlarn
olaanst sreklilii buradan kaynaklanr. Bu durum ayn
zamanda ibadetlerin kitlelere salad manevi gdann deer
kazanmasnn muhtemelen smrc politik gcn salad
dnyevi gvenlik duygusundan daha anlaml olmasyla aklanr:
81
"Tanrsal otorite", himayesi altndakilere saflk, merhamet ve ahi
ret huzuru garanti ediyordu.
Gramsci'nin
82
83
84
85
dillerinin yaylmasna katkda bulundu. Temel sembolik sermaye
leri ibadet dilini kullanmak olan din adamlar stat yitirdi. nem
leri ve hatta varlklarn srdrmeleri bile iftdilliliklerinden
kaynaklanan din adamlar tarihsel rollerini tamamlamlard ve
baka gelir kaynaklar aramak zorunda kaldlar. 5 6
Ulusal dildeki sembolik mallar pazarnn geliimi eitli see
nekler at. Kitap sanayinin geliimi yeni uzmanlamalar ve yeni
entelektel faaliyetleri gerekli klyordu. Bundan byle, filozoflar,
bilim insanlar ve hatta bir sre sonra yazar ve airler de Latinceyi
brakarak Franszca, ngilizce, Almanca ve dier yeni dillerde yaz
maya baladlar. Ardndan basnn da okur kitlesi, dolaysyla
yazarlar byk bir hzla artt. Fakat ulusal dil ve kltrn asl
56. Milliyetilik ile yeni dillerin oluumu arasndaki iliki hakknda Michael Billig'in Banal
Milliyetilik, stanbul, Gelenek Yaynclk, 2002 kitabndaki "Uluslar ve Diller" blmnn
okunmas tavsiye edilir. Ayrca Astrid von Busekist'in "Dilsel Milliyetiliin Baars ve
Mutsuzluu" makalesi, A. Dieckhoff ve C. jaffrelot (edit.), Milliyetilii Yeniden Dnmek.
Kuramlar ve Uygulamalar, stanbul, letiim Yaynlar, 20 1 O.
57. Byk uluslarda kitlelerin ulusallatrlma sreci zerine ampirik aratrmalara
ender rastlanmaktadr. stisnai bir kitap olarak bkz. Eugen Weber, Peasants lnto French
men: Modernization of Rural France, Stanford, Stanford University Press, 1 976.
58. Gellner, Uluslar ve Ulusuluk, a.g.e.
86
bir cemaat olduu eklindeki Gellner'in sav doru deildir. 5 9
Okuryazarln btn nfusta genelletii dorudur, fakat ulus,
kltr retenler, yayanlar ve bu kltrle yaayanlar ile onu
tketenler ve uygulamaya geirenler arasnda yeni bir i blm
ne tank olmutur. Kltr bakanlarndan ocuk yuvalarnn bayan
retmenlerine ve okul retmenlerine, oradan da niversite
profesrlerine ve aratrmaclarna dek, ulus denen engin klt
rel gsteride drama yazarl, senaristlik ve hatta ba aktrlk
grevini yerine getiren memur entelektellerden hiyerarik bir
gvde olumutur. Basn, edebiyat, tiyatro alanlarnn, ardndan
da sinema ve televizyonun kltrel failleri ikincil oyuncular ola
rak onlara katlmlardr.
Uluslarn ekillenmesinden nceki krallklarda, zellikle Bat
Avrupa'da, belirtmi olduumuz gibi, idari ruhbanlarla, adli sis
tem ve askeri aygtla balantl ilev gren ve ulus inaas al
masn bunlarla kaynaarak yrten kltrel faillerden oluan
nemli ve etkin bir gvde mevcuttu. Ulusal olmayan krallklarn
ve imparatorluk glerinin ayrmclna uram, genel olarak
"kavim" diye adlandrlan dilsel-kltrel ya da dini aznlk gruplar
iindeki eitimli tabaka, yeni ulusun hzla ve artc biimde
dnyaya geliinden neredeyse tek bana sorumluydu.
Avusturya-Macaristan mparatorluu'nda, arlk Rusyas'nda,
Osmanl mparatorluu'nun topraklar zerinde, daha sonra da
Britanya, Fransa, Belika ya da Hollanda smrgelerinde aktif
aznlk gruplaryla birlikte, kltrel ayrmcla, dilsel tahakkme
ya da dini nedenlerle dlanmaya giderek artan bir duyarllk gs
termeyi zellik edinmi bir
Bu grupla
rn, metrop olde zaten bir ulusal ideoloji rzgar eserken, para
lanma halindeki imparatorluklarda bu rzgar henz zayf ve
silikken, yeni imparatorluklarda ise sahici ve hegemonikken
ortaya ktn hatrlamak gerekir. Bu eitimli tabakalar iktidar
odaklarnda olumaya ve yaygnlamaya balayan yksek klt
r gayet iyi biliyorlard, fakat onunla temasta kendilerini hala
aa hissediyorlard, nk onun iinde yetimemilerdi ve mer
kezi kltrel iktidarn failleri bu durumu sk sk onlara hatrlat
yordu. alma aralar dilsel ve kltrel olduundan, kltrel
ayrmclktan ilk etkilenen onlar oluyordu ve dolaysyla ulusal
isyann balatcs da onlar oldular.
Bu dinamik gruplar, yarattklar halklarn egemenliini talep
eden, ayn zamanda da onlar temsil eden ulusal hareketlerin olu-
59. a.g.e.
87
umu n gerekli temellerin atlmas ynndeki uzun vadeli
teebbse katldlar. Bu entelektellerin bir ksm mesleki bir
dnm yaayarak bu yeni kitle hareketlerinin politik iktidar
nn zirvelerine ykseldi. Dierleri ise tamamen entelektel alan
da kalarak, ynlendirici izgileri ve yeni ulusal kltrn ieriini
belirlemeye devam ettiler. Uluslarn oalmasn aklayan ey,
bu eitimli ilk tabakalarn mevcudiyetidir. Onlar olmasa dnya
nn politik haritas daha az renkli olurdu. 6 0
Bu entelekteller halk lehelerini ve hatta kabile lehelerini,
kimi zaman da unutulmu kutsal dilleri kullanarak, bunlar hzla
yeni modem dillere dntrmeye altlar. lk szlkleri, ilk
romanlar ve iirleri kaleme aldlar. Bunlar ulusun imgeleminin
demir att yerler oldu ve vatann hudutlar da bunlarla izildi.
Ulusun topraklarn simgeleyen melankolik tablolar izdiler; 6 1
heyecan verici halk hikayelerini, gemiin ok byk kahraman
larn, birletirici ve kadim bir folkloru uydurdular. 62 Aralarnda
hibir ba olmayan eitli politik yaplar iinde cereyan etmi
olaylardan yola karak zaman ve mekan birletiren sreen ve
tutarl bir gemi ina ettiler ve bylece zamann balangcna
uzanan uzun bir ulusal tarih yaratld. Gemiin eitli malzeme
lerinin kendine zg nitelikleri elbette ki modem kltrn ekil
lenmesinde (pasif) bir rol yerine getirmitir, fakat nitelii esasen
imdiki zamann taleplerinin karmaklndan kaynaklanan ken
di bak alar nda ulus temsilini ina edenler entelekteller
oldu.
Bu entelektellerin ou yeni bir ulusun kurucular olarak deil,
derin uykusundan uyandrdklar uyuklayan bir halkn soyundan
gelenler olarak grlmtr. fmse kendisini, ana babasnn kim
olduunu belirten hibir belge olmadan bir kilise giriine terk edil
mi ocuk gibi hayal etmek istememektedir. Keza, ulusun bir Fran
kenstein grnmnde, yani uzuvlar farkl yerlerden gelen bir
canavar olarak temsili de zellikle ulus yandalarn heyecanland-
60. Dou ve Kuzey Avrupa'da ulusal aznlk hareketlerinin geliimindeki farkl evreler
zerine bkz. ek aratrmac Miroslav Hroch'un ampirik nemdeki incelemesi Die Vor
kiimpfer der nationalen Bewegungen bei den kleinen V/kern Europas, Prag, 1 968. Yazarn
grne gre, kitabn adnn uygunsuzluu ve denemenin alm kavramsal aygt esa
sen ilk versiyonunun l 970'1i yllarn banda yaymlanm olmasndandr.
6 1 . Uluslarn grsel resmedilmesi konusunda bkz. Anne-Marie Thiesse'in muhteem
kitab La Creation des identites nationa/es. Europe XV/l/e-XXe siecle, Paris, Seuil, 2999, s.
l 85-224'deki "La nation illustree" blm.
62. Ulusal kahramanlarn niin ve nasl yaratldklar sorunu zerine bkz. Pierre Cent
livres, Daniel Fabre ve Franoise Zonabend'in (edit.) derlemesi, La Fabrique des heros,
Maison des sciences de l'homme, 1 998.
88
racak bir ey deildi; her ulus kendi "atalar"nn kim olduunu bil
melidir, hatta kimileri bu "atalar"n satklar biyolojik tohumun
zelliklerini zaman zaman umutsuzca aramaya bile kmtr.
Soybilim yeni kimliklere bir katma deer salad ve ulusun
gemii ne kadar eskiye uzanyorsa gelecei de o kadar sonsuz
grnd. D olaysyla, farkl entelektel disiplinler iinde en fazla
"ulusal" olann tarih olmas artc deildir.
Modernlemenin neden olduu paralanma insanlar dolaysz
gemilerinden kopard. Sanayilemenin ve ehirlemenin neden
olduu hareketlilik yalnzca eski rejimin toplumsal tabakalama
sn paralamakla kalmad, ayn zamanda gemi, imdiki zaman
ve gelecek zaman arasndaki geleneksel ve deirmi sreklilii de
paralad. Tarmsal reticiler krallklarn, imparatorluklarn ve
prensliklerin tarihine zel bir ihtiya duymuyorlard. Genilemi
topluluklarn tarihine de ihtiya duymuyorlard, nk kendi
somut yaamlaryla balantl olmayan soyut zamana hi ilgi gs
termiyorlard. Evrim anlayndan yoksun olarak, anlar mozaiin
den oluan dini bir imgelemle yetiniyorlard, zaman iinde gerek
yer deitirme diye bir kavram yoktu. Balang ve son aynyd ve
sonsuzluk yaam ile lm arasnda kpr grevi gryordu.
Altst olmu ve laik modem dnyada zaman, toplumsal bir
bilincin sembolik-duyumsal imgeleminin dolamnn temel ekse
ni olmutur. Tarihsel boyutu iinde zaman kiisel kimliin mah
rem bir unsuruna dnmtr, kolektif anlat emas, kuruluu
ok sayda kurban gerektirmi olan ulusal varla anlamn sala
maktadr. Gemiin strab imdiki zaman iinde yurttalarn
talep ettii bedeli aklamaktadr. Uzaklaan zamanlarn kahra
manl, birey iin olmasa da en azndan kesin olarak ulus iin
ltl l?ir gelecek vaat etmektedir. Ulus fikri, tarihilerin yard
myla, doas gerei iyimser bir ideoloji olmutur. Baars da
zellikle buradan kaynaklanmaktadr.
II
"Mit-tarih".
Balangta Tanr halk yaratt
Btn bu blmlere baklrsa, Kitab Mukaddes'in ilk be blm
n yazann asla Musa olmad, Musa'dan yzlerce yl sonra gelen bir
yazar olduu gn gibi ortadadr.
Baruch Spinoza,
Tractatus Theologico-Politicus,
1670
90
91
92
93
te der Israeliten seit den Zeit der Maccabaer adl kurucu eserinin
dokuz cildinin ilki yaymland. 7 "Musa dini"ne mensup Alman ve
Franszlann kendileri iin kullanmaya baladklar "srailolu" teri
mi kulaa ho gelsin diye ve ok olumsuz yan anlamlann izini ta
yan "Yahudi" teriminden kanmak iin seilmiti.
Bununla birlikte -ada okuru hayal krklna uratabile
cek, ancak o dnemin okuru iin hi de artc olmayan olgu
Yahudilerin tarihini btnyle anlatmay deneyen ve kendini
Yahudi kabul eden ve byle tanmlayan bir tarihi tarafndan
yazlm ilk modem deneme, "ok doal olarak" Kitab Mukaddes
dnemini atlyordu. Jost'un birinci kitab Hasmon dnemi Yahu
da Krall'yla b alamakta ve monografiler araclyla eitli
cemaatlerin yaamm yeniden aktararak modern dneme kadar
devam etmektedir. Bu, birok anlatyla kesintiye urayan, srek
siz bir eserdir ve dikkat edilmesi gereken nokta, daha sonra dn
yada Yahudilerin tarihinin ayrlmaz paras kabul edilecek "ba
lang" burada yoktur. Uluslarn ekillendii ve ikinci yarsnda,
Avrupa' da eitim grm ok sayda Yahudi'ye Kitab Mukaddes'i
"geri veren"
tc gelebilir.
Yahudilerin yzyllar ierisindeki yazgs zerine bu ilk siste
matik tarih aratrmasnn zelliini anlamak iin, bu donanml
yazarn henz ulusal bir bilinle, daha dorusu ulusal bir Yahudi
bilinciyle donanm bir tarihi olmadn dikkate almak gerekir.
Jost'un duyarllm eski Yahudi geleneinden gelmi fakat yeni
bir dnce eklinin harekete geirdii gen
intelligentsia'mn
XIX. yzyln
1. lsaak Markus Jest, Geschichte der /srae/iten seit der Zeit der Makkabder bis auf unsere
Tage. Nach den Quellen bearbeitet, 1-IX, Berlin, Schlesinger'sche Buch, 1 820- 1 828.
94
95
96
97
98
daha geni bir yer tutuyordu. Yahudiler de burada daha tkz bir
tarihsel sreklilie sahip, biricik bir varlk olarak beliriyordu. s
slup imdiden -ulusal deilse de- hafife politikti ve Kitab
Mukaddes "srail halk"nn anlatlatrlmasnda giderek daha
meru bir kaynak olmutu. leri yllardaki politik grlerinde
ihtiyatl ve kukulu grnen Jost, ayn zamanda ve paralel olarak,
ilk eserinde kendisine rehberlik etmi olan Kitab Mukaddes ele
tirisinden de ayrlmaya b alad. Bu deiimin etkisi, kitapta eski
branilere ve onlarn Yahudi ardllarna ayrlan yerde grld.
Daha batan itibaren Kitab Mukaddes'in gvenilir tarihsel belge
olduu anlay ile modem Yahudi kimliini ulus-ncesi ya da ulu
sal terimlerle tanmlama teebbs arasnda sk bir ba olduu
saptanr. Bunun doal sonucu, bir yazar ulusal duygudan ne kadar
etkilenmise, Kitab Mukaddes'in tarihsel belge olduu anlayna
o kadar katlr, nk Kitab Mukaddes bylelikle "halk"n ortak
kkeninin kayna olur. Bununla birlikte, "reform geirmi Yahudi
lik"in bir kesimi Kitab Mukaddes'le tamamen farkl nedenlerle, ya
Ortodoks hahamlarn Talmud'a ballklarna kart olarak ya da
Protestan yntemleri taklit olarak ilgilenir. Her ne olursa olsun,
ge dnem Jost'undan byk nc Heinrich (Hirsch) Graetz'in
ortaya kna dek (ikinci bir evrede "Yahudilik Bilimi"ne katlan
baz entelektelleri de unutmadan), Kitaplarn Kitab, "Yahudi ulu
su" kavramnn icadna gtren ilk el yordam tarihyazm alma
larnn balang noktas olmutur. Bu "Yahudi ulusu" icad fiilen
yzyln ikinci yarsnda atlm gsterecektir.
sraillilerin Tarihi,
99
1 00
1 01
1 02
1 03
1 04
Davud kaarlanm bir gnahkar olsa bile Tanr ve Graetz onu
balar ve bu cesur kral, daima halkn iyilii iin yapt "yce
ilerin ansna" Yahudi\ inancnn emsali olarak grrler. Sley
man'n krallna da eserin tam bir blm ayrlnutr, nk "dn
yann en byk krallklaryla boy lebilecek kudretli ve gl"
bir krallkt. Birleik krallk Yahudi tarihinin en yksek dnemidir;
Graetz'e gre bu krallkta yaayanlarn says drt milyondu ve
paralanmas da kn habercisiydi. srail Krall gnahlar
yznden paralannca felaketi zerine ekti. Daha ilerde Yahudi
ye'nin son krallarnn durumu da ayn olacaktr.
Dini gnah anlay, "srailoullar"mn tra,jik yazgsnn tasarlan
masna arka planda elik eder. Fakat bunun kusuru daha ziyade
srail'in kzlarna der: "Daha ziyade erdemin ve namusun rahibe
leri olmak iin domu kadnlarn Antika' daki sefih Baal ve
Astarte tapnmasndan zel bir zevk almalar tuhaf bir durum
dur. "22 Fakat neyse ki eski "srailoullar"nn btn gleriyle halk
ycelten yksek bir ahlaka doru ynlendiren peygamberleri de
vard; bu istisnai ethnos'tan dier halklar asla yararlanamanutr.
Graetz Eski Ahit'in anlatsnn ana ekirdeine sadk kaldn
dan ve Eski Ahit' e kar sayg ve hrmet dolu olduundan, Kitab
Mukaddes'in ideolojik yelpazesi iindeki elikilerle kar kar
ya kaldnda, kendi aralarnda birbirine balamaya her zaman
kalkmadan, farkl yaklamlar gsterdi. rnein, Kral Davud'un
Yahudi olmayan bykannesi Moavl Rut'un hikayesini, Siyon'a
geri dnte Ezra'nn ayrlk tavrlarnn anlatsna paralel ola
rak anlatr. ki hikaye arasndaki ahlaki ve politik kartl byk
bir yetenekle tahayyl eder ve bir an iin bir zme balamadan
karar vermi gibi gzkr. Graetz karma evliliin ortadan kald
rlmasnn ve Yahudi olmayan kadnlarn ve ocuklarnn dlan
masnn kavramsal anlamn gayet iyi kavrayarak unu yazd:
"Bu, Ezra'nn gznde korkun bir gnaht; ona gre, srail soyu
kutsal bir soydu, yabanclarla her trl karma, putperestlii
reddetmi olsalar bile, bir leke olarak alnlarna yazlyordu.
[. . . ]
22. a.g.e., s. 1 73 . Reform geirmi Yahudilik karsnda her zaman kmseme sergilemi
olan Graetz, reformcu sinagoglarda kadnlarn erkeklerle bir arada bulunma hakk olma
sna isyan etmiti. Kadn cinsellii zaten onu fazlasyla rktyordu. rnein bkz. "Yahu
dilik ve Samilik Hakknda ngiliz Bir Hanmla Yazma", Yahudi Tarihinin Yollar (branice),
Kuds, Bialik, 1 969, s. 1 3 1 .
23. Graetz, Geschichte der juden, a.g.e., il, s. 1 3.
1 05
Irk ve ulus
Hess daha Rom und Jerusalem'in giri blmnde Graetz'den
heyecanla alnt yapar. Yahudi tarihinin kitabnn beinci cildin
den, Talmud'un tamamlanmasndan sonra bile Yahudi tarihinin
"ulusal bir karakteri koruduu"nu renmiti; bu karakter "bir
dinin tarihine ya da bir inancn tarihine kesinlikle indirgene
mez."25 Devrimci kapsamdaki bu nemli vahiy, Almanya'da gn
delik yaamda egemen olan politik ve felsefi Yahudi-kartl
24. Moses Hess, Rom und jerusa/em, Leipzig: Eduard Mengler, 1 862.
25. a.g.e., s. 6 1 . Hess Graetz'in kitabna byk sayg duymaktadr. Bu kitab, "grkemli
bir eser" olarak kabul etmektedir;"[...] halkmzn kahramanlar ve ehitleri iin heyecan
duymay salyor" a.g.e., s. 1 07. l 867'de Geschichte der juden in nc cildini Sinai' et
Go/gotha ou /es origines du judaisme et du christianisme ad altnda tercme etti (Paris, M . .
Levy, 1 867).
'
1 06
1 07
1 08
dir; bu din her zaman iin zellikle tarihe yaplan bir ibadet
olmutur; ailevi gelenekten kaynaklanan bu ibadet ulusal bir
boyut edinmitir."29
Ulusal tarihi kapsayan bir dine dair bu temel anlay, byk
blmyle, yukarda ad anlan Graetz'in Geschichte der Juden'in
birinci cildinin (yani tarih bakmndan sonuncusu) giriinde satr
aralarnda bulunuyordu. Graetz'in tarih anlay o dneme dek ruh
ile madde arasndaki ikilie eilim gstermi olsa da, Hess'in rk
nn "materyalizmi" belli llerde bunu ok daha kat bir ekilde
zc ve milliyeti bir yne doru tad. 1860 ylnda, Hess'in Rom
und Jerusalem'de vd beinci cildinde Graetz "Srgn" ncesi
ve hatta sonraki Yahudi tarihinin iki temel eden olutuunu
dnyordu: lmsz' gzken "Yahudi kabilesi" bu tarihin gv
desini oluturuyordu; ayn lde ezeli-ebedi gzken Yahudi
yasas da ruhuydu. Bununla birlikte, 1860'larn sonuyla birlikte,
Graetz'in teorisine gre, tarihin yollar boyunca Tanrsal kayra
Yahudilere attklar her admda elik etmeye devam ediyor olsa da,
gvde Yahudilerin tanmnda daha nemli bir yer edindi.
Graetz Rom und Jerusalem'in elyazmasn yazarn henz tan
myorken okudu. Bylelikle aralarnda sk bir dostluk dodu.
Hess'in 1875'teki lmne dek sren uzun bir mektuplama yaan
d. Hatta iki yazar birlikte atalarnn kadim topraklarn kefetmeyi
bile planladlar. Bu proje gereklemedi ve tarihi sonunda tek
bana yola kt. Hess'in denemesinin kmasndan bir yl sonra
Graetz "Yahudi Irknn Yeni Genlii"3 0 ad altnda heyecan verici
bir an kitab yaymlad. Eser, geni lde, Hess'le in absentia
(yokluunda yaplm) bir diyalogdu. Katalizrlerinden biri Hess
olan ideolojik yarma harekat karsndaki yazarn aknlnn ve
tereddtlerinin ifadesi olan eser, ayn zamanda bu harekatn ksmi
bir kabuldr. "Yahudi Irknn Yeni Genlii" bizi yalnzca Gra
etz' de Yclhudi halknn icad hakknda bilgilendirmekle kalmaz,
ayn zamanda Avrupa intelligentsia evrelerini gl biimde
altst eden ulus sorununun keskin bilincine dair de bilgilendirir.
Bir insan grubuna ulus oluturma hakkn ne verebilir, diye
kendine sormaktadr Graetz. Irksal kken deil, cevabn verir,
nk kimi zaman eitli trde rklarn kaynaarak tek bir halk
oluturduklar grlr. Dil de ille ortak payda oluturmaz, svi
re'ye bakabilirsiniz. Ortak bir toprak bile bir ulus kurmann
29. a.g.e., s. 1 1 1 . Hess'in bir savunusu iin bkz. lomo Avineri, Moses Hess. Prophet of
Comunism and Zionism, New York, New York University Press, 1 985.
30. Bu deneme iin bkz. Graetz, Yahudi Tarihinin Yollar, a.g.e., 3- 1 09.
1 09
yeterli nedeni deildir. Tarihsel anlar bir halk bir araya getirir
mi? Dnemi asndan artc keskinlikte tarihsel bir idrak gc
gsteren Graetz cevap verir: Modem dneme kadar halklarpoli
tik yaama katlmadlar ve daima yneticilerle soylularn yapt
yksek ilerin ilgisiz seyircisi olarak kaldlar. Ulusal varln
temelinde yksek kltr m bulunur? Yksek kltr eer yeniyse
ve btn olarak halka henz nfuz etmediyse, hayr. Uluslarn
varl gizemle evrilidir ve buna tek bir aklama bulmak gtr.
Graetz'e gre, tarihten yok olmu lml halklar ile lmsz
olan baka halklar olduu inkar edilemez. Helen rkndan ya da
Latin rkndan geriye hibir ey kalmamtr, bunlar baka beeri
yaplar iinde erimilerdir. Yahudi rk ise varln srdrmeyi ve
hayatta kalmay baarmtr ve Kitab Mukaddes'teki mucizevi
genliinin ateini yeniden alevlendirecek noktadadr. Babil sr
gnnden sonraki "dirili" ve Siyon'a geri dn, kendi iinde
yeni bir rnesansn gizil potansiyelini tadna iarettir. Dolay
syla halk, kendi rnesansna imkan tanyan olaanst zellikle
re sahip organik bir gvdedir; normal bir biyolojik gvdeden onu
ayran da budur. Yahudi rknn varl daha batan istisnaiydi ve
sonu olarak tarihi de mucizevidir. Aslnda bir "mesih-halk"tr ve
gn geldiinde btn insanl kurtaracaktr. Seilmi halk tele
olojisi Graetz' de politik olmaktan ok ahlaki kalr ve zlmekte
olan geleneksel inancn tozlu kalntlarn kendi iinde tar.
XIX. yzyln btn tarihileri gibi ulus fikrinin yanda olan
Graetz, kendi "ulus"unun tarihinin coku verici olduunu, baka
hibir ulusun tarihinin buna denk olmadn dnyordu. tiraf
etmek gerekir ki, pek az zgn olan bu tezin yanksyla altml
yllarn ikinci yarsnda ve yetmili yllarn banda kaleme alnan
Geschichte der Juden'in son blmlerinde karlalacaktr. Mil
liyeti bak, (1848 devrimine dek) modern dnemin Yahudi tari
hine ayrlm ciltte, zellikle de -daha nce belirtildii gibi- eseri
tamamlayan iki cildin zellii olan, Yahudilerin kkeninin soy ve
Kitab Mukaddes asndan tahayyl edildii blmde zellikle
grlr. Bunlardaki kibirli ve iddial slup baka bir tarihinin
fkesine yol at.
Tarihiler tartmas
Heinrich von Treitschke XIX. yzyln yetmili yllarnda zaten
nl ve saygn bir tarihiydi. Berlin niversitesi'nde krss var
d. nl kitab Deutsche Geschichte im neunzehnten Jahrhun-
110
dert 1879 ylnda kmaya balad. Ayn yl, yaz kurulunda yer
ald nl bir sreli yayn olan Preuj5ische Jahbcher'te, "Bizim
Yahudiliimiz zerine Bir Laf' adl nemli bir makale yaymlad.
Muhtemelen kendi trnde ilk olan bu ksa deneme, Yahudi kim
lii karsnda gelitirilen ekincelerin akademik dzeydeki me
rulatrlmasyd.
Bu saygn tarihinin ana kaygs ncelikle demografik sorunla
ilgiliydi. Dou Avrupa'dan gelen Yahudi g dalgalar Alman
ya' daki Yahudilerin saysn artrmt. Bu olguyu kendisi bizzat
Alman ulusunun varlna bir tehdit olarak gryordu. Bu g
menler onun gznde Sefarad kkenli Yahudilere hi benzemi
yordu. Onlar bir hogr ortam iinde yaamlard ve sonu
olarak Bat Avrupal ev sahiplerine kusursuza entegre olmular
d. Buna karlk, Polonyal Yahudiler, kendilerini deforme eden
ve onlar yksek Alman kltr karsnda gerek yabanclar
yapan Hristiyanlk sultas altnda eziyet ekmilerdi. Bu yksek
Alman kltr, onlarn mdahalesiyle, melez bir Yahudi-Alman
kltrne dnme riski ieriyordu. Bu Yahudiler kendileri iin
henz eriilmez olan Alman ulusuyla asimilasyon iin abalarn
artrmalydlar. Fakat durum byle deildi ve arzu edilen bu asi
milasyon gelecee kalmt, nk balarnda ayrlkl savu
nan entelekteller bulunuyordu ve bunlarn nde geleni de ks
tah Heinrich Graetz'di. Treitschke bu Yahudi tarihinin kitabn,
en azndan son ciltlerini okumutu ve fkeden kpryordu:
"Ltfen, Graetz'in Geschichte der Juden'ini okuyun; 'kaltmsal
dman' Hristiyanlk karsnda bu ne fanatik fke! Luther'den
Goethe'ye, Fichte'ye dek Alman kimliinin en saf ve en byk
temsilcilerine kar bu ne lmcl nefret! Ve nasl da yzeysel ve
yaralayc bir kendini beenmilik! [ . . . ] 'Yahudi olmayan' Alman
lara duyulan bu kat nefret asla tecrit olmu bir fanatiin ruh hali
deildir '[.. . ]. " 3 1
Graetz, Treitschke'nin byk prestiji karsnda cesaretini
yitirmez. Ayrntl bir cevapla Yahudi-kart eletiriyi kesin ola
rak reddeder ve Britanyal Benjamin Disraeli'nin provoke edici
bir alntsyla cevabn noktalamaktan kendini alkoyamaz: "Kaf
kasyal tipindeki (beyaz rk) saf bir rk yok edemezsiniz. Bu,
Msr ve Asur krallarn, Roma imparatorlarn ve Hristiyan engi3 1 . Akt. a.g.e., s. 2 1 3-2 1 4. Tartmann byk blm bu eserde yaymlanmtr. Ayrca
bkz. Michael, Heinrich Graetz. Yahudi Halknn Tarihisi, a.g.e., s. 1 6 1 - 1 79. Bu iki tutumu
karlatrmak iin bkz. Michael A. Meyer'in makalesi, "Heinrich G raetz and Heinrich
von Treitschke:A Comparaison ofTheir Historical mages ofThe Modern Jew", Modern
Judaism, VI, I , 1 986, s. 1 - 1 1 .
111
1 12
1 13
114
3 5 . a.g.e., s. 4.
1 15
116
1 17
118
1 19
120
Dubnov modern ulusu tarif etmek iin dinsel kltre dayan
makta belli bir rahatszlk hissettiinden, zamann ve uzanm te
sinde, antik ve uzak bir kkenden beri yanklanan, hudutsuz ve
tarifsiz bir "tinsellik" arayyla, Alman romantizminin izlerini
takip eder. Bir ulus-devlet olmakta glk eken byk Rus
imparatorluunun tebaas olarak, ulusal kltrn oluumunda
modern devletin ilevini asla tamamen anlamamtr. Dolaysyla
Herder'in nl poplist zclne aka gnderme yaparak
kendini "zerklik yanls" olarak tanmlad: "Devletin, hedefi
mensuplarnn karlarn korumak olan toplumsal ve yasal
biimsel bir birlik olduunu, ulusun ise psiik, varlksal,
isel bir
yzyln afanda
45. a.g.e., s. 1 2 1 .
121
halklarn tarihine balamaya alr. Onun kitaplarnda, tarihyaz
mnn eitli alanlarnda
XIX.
46. Dubnov eserinin ilk halinin ilk ksmlarn 1 90 1 - 1 906 yllarnda Rusa yazd. Btn
olarak birinci cilt 1 9 1 O ylnda yaymland. Bu eserin geri kalann 1 9 1 4- 1 92 1 arasnda
tamamlad. 1 925- 1 929 yllarnda eser Almanca olarak yaymland ve yazarn denetimi
altnda braniceye evrildi. Ben Franszcada km ksaltlm versiyonu (Precis d'histoire
juive. Des origines c' nas jours, Paris, Editions Kyoum, 1 946) deil, branicedeki eksiksiz
basky kullandm: Dnya Halknn Tarihi, Tel-Aviv, Dvir, 1 962.
41. a.g.e., 1, s. 1 O.
48. a.g.e., s. 3.
1 22
123
ile bir yandan Babil'in yasalar, dier yandan Torah'n ilkeleri ara
sndaki benzerlik, "srailoullar"nn ortaya knn kronolojik
nceliini kantlar. Ayn ekilde, Msr'dan k, kesin bir ekilde
M XIV. ya da XV. yzylda cereyan etmitir, nk (1896'da ke
fedilen) Merenptah Dikilita zerinde hatrlatlan "srail'in yenil
gisi" srail'in daha M XIII . yzylda Kenan'da var olduunu
kantlamaktadr.
Bu sonuncu keif Dubnov'u rahatsz etmiti ve buna itiraz tar
z tarihyazcnn zel yarat srecine karakteristik rnek olarak
gsterilebilir. Dubnov, Msr' dan k'n, ardndan Kenan'n fet
hinin varsayld dnemde btn blgede firavunlarn hkm
srdn gayet iyi biliyordu. Bu durumda, kle "srailoullar"
Msr Krall'na kar nasl isyan edebilmi, zorla buray terk ede
bilmi ve bu kralln paras olan Kenan lkesi'ni, hibir mda
hale olmadan fethedebilmitir? stelik Merenptah Dikilita sra
il'in tam da bu dnemde Msr tarafndan ortadan kaldrldn ve
"soyunun kuruduu"nu anlatmaktadr. Bu zaferin hibir izine
Kitab Mukaddes metninde rastlanmamaktadr. Dubnov sorunu
yle zmlemitir: "Galip firavuna bu vgnn doru olmad
n ve Msr kralnn isyan halindeki Afrika kavimlerine kar ken
dini savunmak zorunda kaldn; ya da srail zerindeki bu
'zafer'in lde, Msr'dan k srasnda, orada 'srail soyundan'
kimse kalmamken cereyan ettiini varsaymamz gerekir. Dola
ysyla, Msr kralnn srailoullarn, Kenan lkesi'nin fethinden
hemen sonra yenmi olmas imkanszdr. "5 2
Kitab Mukaddes'in yayld geni dnem, yakn tarihli arke
olojik bulgular araclyla onay gerektiriyordu. Bu bulgular yal
nzca Yahudi halknn balang hikayelerini bilimsel olarak
geerli klacak ekilde okumay bilmek gerekiyordu. Dubnov
bylece uzun bir Yahudi ulusal gelenei balatyordu. Bu gele
nek, daha ilerde, kazma krek yardmyla, Kitab Mukaddes anla
tlarn ve bylelikle "srail halk"nn "srail topra" zerindeki
mlkiyet hakkn glendirmeye alacaktr. O dnemde ne
arkeoloji ne de tarihyazm henz Siyonist deildi, fakat daha o
zamandan Hristiyan kkenli aratrmaclar Eski Ahit'i yalanla
maktan kanyorlard; nk bilindii gibi, Eski Ahit olmadan
Yeni Ahit desteksiz kalrd. Bu durumda, yine de bir eliki ortaya
ktnda, Siyonizm-ncesi ya da Siyonist tarihinin tutumu
nedir? Ulusal anlaty uydurmak iin, teolojik metnin "hakikati"ni
arkeolojik nesnenin hakikatine daima tercih eder.
5 2. Dubnov, Dnya Halknn Tarihi, 1, age., s. 34.
1 24
125
126
127
128
129
130
Tapnak'n yklmas ve Srgn Baron' da yansz bir slupla, hat
ta bir honutluk kaygsyla kark olarak anlatlmt: Bundan by
le Yahudi kabul edilmek iin srail topranda ve srail otoritesi
altnda bulunmak artk gerekli olmaktan yine kacaktr. "Sr
gn"deyken bile, kendi topraklarndan uzakta ve nazik bir kraln
idaresi altnda, Yahudiler etnik dzlemde "Yahudi" kalmaya devam
ettiler. 66 Btn nfus iinde srgndekilerin oran, Baron' un gr
ne gre, dier aratrmaclarn varsaydndan daha yksekti ve
Yahudilerin ou "diaspora"da yaamaktan honuttular. Baz asi
milasyon iaretlerine ramen, deerli "etnik yap" neyse ki onlarn
ulusal kimliini korumaya devam etti. Babil dneminde Yahudilie
nfuz eden evrenselcilik, an bir ayrlk akm tarafndan kusur
suzca dengelendi. Siyon'a geri dn srasnda Ezra ve Nehemya
halklarna byk hizmette bulundular, halklarn "etnik" bir ayrlk
tan fiilen kurtardlar ve bylelikle dolayl olarak btn insanla
byk bir katkda bulunmu oldular. 6 7
Baron, btn kitab boyunca, bir yandan Yahudiliin tanmnn
merkezinde bulunan etnik-merkezcilik, ortak kken bilinci ve
zel maneviyatlk ile dier yandan, -ona gre- "diaspora"ya sr
gn olan Yahudi halknn yannda gtrd hmanist evrenselci
lik arasnda bir denge bulmaya alr. Yahudi "etnik yap"nn,
Baron'da, basit bir dini kltr ya da gerekten laik bir kltr
olmadn, dini inanlar ve doktrinler sisteminin tesinde var
olan bir tr "yaam tarz" olduunu hatrlamak gerekir. 68 Bu teri
me onun verdii anlam, tarihi meslektalarnn ya da Yahudi
"halk"na mensup olmayan ngilizce okurlarn eletirilerine fazla
syla yol amayacak kadar mulaktr. Aslnda bylelikle Yahudile
rin, farkl rklardan gruplarn yannda, byk Amerikan ulusunun
iinde, fazla asimile olmadan var olabilen cmert ve st dzey bir
"kavin:" olarak tanmlanmasnn ideolojik temelini geniletmekte
dir. Baron' da, Dubnov'da da olduu gibi, tarihsel incelemeler
Yahudi kimliini koruma kutsal grevinin bir parasn oluturabi
lir ve hatta bu incelemeler o zaman dek bu yaamsal rol yerine
getirmi olan dini incelemelerin bile yerine geebilirler.
Politik egemenlie ve "kadim vatan"a geri dne Baron'un
131
1 32
1 33
1 34
1 35
1 36
alanndaki g ilikilerinin oluumunda merkezi bir rol oynad;
keza, Siyonist solcu militan ve Birinci srail Meclisi'nde [Knesset]
vekil, 195 1 ylnda da eitim bakan olan Dinur, srail eitim siste
minde tarih retiminin altyapsnn nde gelen mimar oldu. 7 8
Ukrayna'd a doan Dinur Vilnius'taki bir yeiva'da79 eitim gr
d ve tarih renimine Almanya' da devam etti. zgn tarihyazm
sal eserine 1930'lu yllarda Kuds niversitesi'ne profesr olarak
atanmasndan nce balad. 1918 ylnda, manda koullarndaki
Filistin'e gnden yl nce, Kiev'de branice olarak
srail
78. Bu konuda bkz. Uri Ram'n yukarda anlan makalesi, "Zionist historiography and
the invention of modern Jewish nationhood", a.g.e. Dinur "srail dl"nn de kurucu
sudur. Bu prestijli dl hkmet tarafndan verilmektedir ve kendisi de iki kez bu d
l kazanmtr.
79. Ortodoks Yahudilikte, istisnai kiilere Talmud ve Torah eitimi verilen merkez. (.n.)
80. Ben-Zion Dinur (Dinaburg), srail Tarihi (branice), Kiev, srail'de Eitim Yayma Cemi
yeti, 1 9 1 8.
8 1 . Ben-Zion Dinur, Srgnde srail (branice), Tel-Aviv, Dvir, 1 926.
137
1 38
1 39
meye srekli zlem duymu olan ulusun uzun sreli varl iinde
"srail topra"nn merkezi konumunu kantlamak iin Kitaplarn
Kitab'na defalarca bavurdu.
Kitab Mukaddes'in ulusallatrlmas ve gvenilir bir tarih
kitabna dntrlmesi Heinrich Graetz'in romantik atlmyla
balad, Dubnov ve Baron tarafndan "diaspora"ya zg bir titiz
likle gelitirildi, ardndan antik lkeye ideolojik sahip kmada
edilemez bir rol oynam olan Siyonist tarihyazmnn kurucular
tarafndan tamamland ve dorua tand. Kitab Mukaddes dili
nin dorudan gelimi hali olarak grdkleri modern branicede
(ki bu yanl bir kandr)8 8 yazan ilk tarihiler bundan byle
Yahudi ulusunun "uzun" belleinin ant-yapsnn oluumuna kat
kda bulunan en meru barahipler olarak kabul edildiler.
Politika ve arkeoloji
Dinur'un eitli faaliyetleri arasnda, 1950'li yllarda srail hk
metinin babakan David Ben Gurion'un konutunda toplanan
daimi Kitab Mukaddes evresine katlmas da saylr. Karizmatik
devlet bakan yalnzca Antik Kitap'n branicesinin sadk bir oku
ru olmakla kalmamt, ayn zamanda onu zekice, ustalkl bir poli
tik strateji uzman olarak kullanmay da biliyordu. Kutsal metnin
laik-ulusal bir kitap olabileceini, gemiin kolektif temsillerinin
merkezi daarcn oluturabileceini, yz binlerce yeni gmeni
birleik bir halk haline getirmeye ve gen kuaklar topraklarna
balamaya katkda bulunabilecei nispeten erken anlamt.
Kitab Mukaddes anlatlar Ben Gurion'un gndelik politik reto
riine yap olarak hizmet ettiler; Musa ya da Yeu'yla iinin derin
liklerinden zdeleiyor ve genel anlamda drst gzkyordu.
Tpk Fransz Devrimi liderlerinin Antika'n Roma senatrlerinin
rollerini kendilerinin yerine getirdiine emin olmalar gibi, Ben
Gurion ve Siyonist devrimin dier yneticileri, st dzey askerler
ve "devlet entelektelleri" de Kitab Mukaddes lkesinin fethini
yeniden-gerekletirdiklerine ve Davud'un kralln model alarak
bir devlet kurduklarna inanyorlard. ada tarihin olaylan onlar
iin ancak gemiin paradigmatik olaylan zemininde anlam bulu
yordu. Her iki durumda da devrimciler btnyle yeni bir insann
yaratldn hayal ettiler, fakat bu yapmn eleri mitsel bir ge88. Eski branice ile gnmzde srail'de konuulan dil arasndaki farkllklar hakknda
bkz. Ghil'ad Zuckermann'n nemli kitab Language Contact and Lexica/ Enrichment in
/srae/i Hebrew, Hampshire, Palgrave, Macmillan, 2004.
1 40
miten geliyordu. Ben Gurion'un tarihsel imgeleminde yeni srail
nc Tapnak'n krallyd. rnein srail ordusu
1956
Sava
Kitab Mukaddes
89. Ben G u rion'un telgraf 7 kasm 1 956 tarihli Davar gnlk gazetesinde yaymland.
Akt.A. lsraeli (A. Orr ve M. Maover), Bar, Bar ve Bar Yok (branice), Kuds, Bokhan,
1 96 1 , s. 2 1 6-2 1 7.
90. Bu evre hakknda bkz. Michael Keren, Ben Gourion andThe lntel/ectua/s. Power, Know
/edge and Charisma, Dekalb, Northern lllinois U niversity Press, s. 1 00- 1 1 7.
141
1 42
ok daha eski oluyordu. Hatta bu vatansever branilerin asla
Msr'a gitmediklerini ve lkelerini asla terk etmediklerini, gn
tek bir ailenin ii olduunu bile ileri srd. Bylece, Msr' dan
k tartmasz bir tarihsel olguyken, vatan toprana sahip k
madaki sreklilik korunmu oldu; dolaysyla bu hallan -maazal
lah!- yabanc bir toprakta doduunu ve ekillendiini varsaymak
doru olmaz! Ben Gurion "makul" sorular da sordu: braniler fira
vunlar lkesinde drt yz otuz yl srgn kalrken kendi dillerini
korumay nasl baardlar? Ya da: Musa'nn ve Yeu'nun idaresi
altnda tek bir halk oluturduktan sonra, aniden ayr kabilelere
niin blndler? Onun getirdii cevaplar daima kesin bir ulusal
slupta kalyordu. Aslnda onun tutumu resmi tarihyazmyla
uyum iindeydi ve bu tarihyazmmn wnda olumutu:
"Kitab Mukaddes szleri ile d kaynaklar [arkeolojik ya da
yaztsal keifler] arasnda bir eliki grdmde, yabanc kay
nan yorumunu ille de kabullenmek zorunda deilim. Bu yaban
c kaynak yanl olamaz m ya da olgular karartyor olamaz m?
Ben, saf bilimsel dzlemde, Kitab Mukaddes'in tankln kabul
etmekte yetkiliyim; dsal kaynak bu tankla kar dursa bile,
bu kaynakta i eliki bulunduu ya da hatal olduu btnyle
kesin olmasa bile bunu kabul ederim. "9 s
Bu "bilimsel" ve laik yaklama ramen Ben Gurion ihtiya
duyduunda Tanrsal buyruklara da bavurdu. "Yahudi tarihinde
belirleyici anlam olan olay, brahim ile Saray'n soyuna Kenan
1 43
1 44
1 45
1 46
147
"srail kabilelerinin toprak hudutlar"nn muhteem kantlar ola
rak getirildi. Yadin'in meslekta, brani niversitesi'nin mstakbel
bakan ve srail dl sahibi Profesr Binyamin Mazar, Tel-Aviv
niversitesi'nden meslekta ve rakibi Profesr Yohanan Aharo
ni'yle birlikte, bu zengin mozaik ynn bolca ilave kantla tamam
lad. Kamuoyunun barnda, egemen tarihyazm sylemiyle uyum
ierisinde bir gemi imgesi yaratld. Gemiin "maddi" bilimi,
"yazl" bilimi kesin olarak glendiriyordu ve farkl kaz alanlar
"dirilmi" ulusun ibadet yerleri oldu. Bununla birlikte, orada bura
da elikiler grld, kefedilen malzemelerin bir blm kutsal
metne hi aldrmadan tezat oluturuyordu. Fakat arkeologlar, al
kn
1964
yaymlad. Atlas btn bir renci kua iin antik corafi mekan
lar ve belli bal Kitab Mukaddes kiilerinin gezip dolat yerleri
kesin olarak belirlemi oldu. o s brahim'in servenleri, Yakub'un
maceralar, Msr'dan k, Kenan lkesine ispiyon akn, kutsal
yasa sandnn gittii yerler, aul'un dii eeklerinin aranmas,
Davud'un srlerinin gzergah ve Sleyman krallnn ticaret
yollan, Kitab Mukaddes'le alakas olmayan arkeolojik bulgularla
kusursuz bir uyum ierisine girerek etkileyici bir kronolojik ve
grsel sreklilik yaratyordu. Aharoni'nin atlas bir anlamda
Dinur'un eski kitabnn corafi paraleliydi, fakat dorusu, ok
daha etkiliydi: Gerekten de ayrntl bir corafi emadan daha
"pozitivist" ve gven verici bir ey olamaz. Haritann somut nitelii
1 06. Bkz. rnein Binyamin Mazar'n Kenan ve srail. Tarihsel Aratrmalar (branice) (Ku
ds, Bialik, 1 974, s. 93- 1 20) kitabndaki "Msr'dan k ve lkenin Fethi" makalesi;
Yohanan Aharoni'nin sonuncu kitab Eretz lsrael Arkeolojisi'nin (branice) (Kuds, ikmo
na, 1 978, zellikle s. 1 69- 1 70) "Birleik Krallk" blm. srail arkeolojisi hakknda bkz.
Nadia Abu El-Haj'n ilgin denemesi, Fact on the Ground. Archaeological Practice and Terri
torial Self-Fashioning in lsraeli Society, Chicago, The University of Chicago Press, 2002.
1 07. Bu konuda bkz. Keith W.Whitelam, The lnvention ofAncient lsrael, Londra, Routled
ge, 1 996, s. 1 - 1 O.
1 08. Yohanan Aharoni, Kitab Mukaddes Dnemi Atlas (branice), Kuds, Carta, 1 964.
1 48
1 49
1 50
lemeyecek bir rol oynayan Aramiler ise Ortadou' da bulunan
btn yazl belgelerde ancak XI. yzyln bandan itibaren zikre
dilmektedirler ve onlarn varl ancak
IX.
yzyldan itibaren
VII. ,
N ahor' dan
VI.
1 51
1 52
1 53
1 54
1 55
156
yzyln ikinci yarsndan itibaren, yani M
XVII.
157
158
1 59
1 60
1 61
1 62
III
Srgnn icad.
Din yayma ve din deitirme
Srgne mahkJ.m edilen Yahudi halk her tarafa dalrken, geri
dnebilmek iin srekli dua ederek, ulusal zgrln orada yeni
den ina etme umuduyla hep srail lkesine sadk kald. Bu tarihsel
balln harekete geirdii Yahudiler, yzyllar boyunca atalarnn
lkesine geri dnmeye abaladlar.
1 64
MS 70
ncelikle, Romallarn hibir "halk"a asla sistematik srgn
uygulamadklarn hatrlatmak gerekir. Hatta Asurlularn ve
Babillilerin bile boyun edirdikleri halklarn yerini deitirmeye
asla kalkmadklarn da ekleyebiliriz. Vergi alnan tarmsal erza
k reten "lke halk"mn srlmesi verimli deildi. Hatta Asur
mparatorluu dneminde, ardndan Babil mparatorluu'nda
1 . Yahudi geleneinde srgn kavram hakknda bkz.Arnold M. Eisen, "Exile'',A.A. Cohen
ve P. Mendes-Flohr (edit.), Contemporary jewish Religious Thought. Original Essays on Critica/
Concepts, Movements, and Beliefs, New York, Free Press, 1 988, s. 2 1 9-225; ayrca A. M . Eisen,
Ga/ut. Modern jewish Reffection on Home/essness and Homecoming, Bloomington, lndia Uni
versity Press, 1 986.
1 65
kitab A history of Exile in The Roman Republic, Cambridge, Cambridge University Press,
2006.
3. Flavius Yosefus, Yahudilerin Romallara Kar Sava Kitap VI. http://remacle.org/blood
wolf/historiens/Flajose/intro.htm#GUERRE. Tacitus kuatma altndakilerin saysnn alt
yz bin olduunu belirtmektedir:Tacitus, Historiae,V, c. i l .
1 66
1 67
1 68
1 69
1 70
1 71
1 72
1 73
1 74
s.
28-29.
1 75
1 76
1 77
1 78
1 79
1 80
ve
1 81
n daha ge ifadeleri olan Hristiyanlk ve Mslmanlk da baz
yerleimleri kutsal merkez haline getirdi; ama buralar asla srgne
esin konusu olmad, yalnzca mminlerin ibaretlerini ynelttikleri
ve hac iin gittikleri yerler olarak kald (hatta uzun vadede mmin
lerin inanlarna gre kutsal saylan yerlerde kalc ikametinin bu
yerin etrafndaki kutsallk halesini kemirmesi de mmkndr). Bir
sre sonra Sura, Nehardea ve Pumbedita ehirleri byk haham
okullarn barndrr hale geldiler ve buralar Yahudi dininin ilke ve
ibadetlerinin damtld laboratuvarlar oldu. Sinagog kurumu da
kukusuz burada geliti. Kkeni buras olan Babil Talmudu Kuds
Talmudu'ndan bile daha deerli grld; nk zellikle o dnemin
ok yksek bir kltr alanndan kaynaklanyordu.
Yosefus, Partlann lkesindeki Yahudilerin "saptanamayacak
kadar ok sayda olduunu" 3 4 aktarr. Ayrca Anilaios ile Asina
ios'un hikayesini de anlatr. Macerac bu iki karde MS
I. yzylda
1 82
1 83
s.
23 1 .
40. Bkz. Ruppin, Yahudilerin Erzak Sava, a.g.e. ve Adolf Harnack, Die Mission und Ausbre
itung des Christentums in den ersten drei jahrhunderten, Leipzig, 1 902, s. 8.
1 84
kendi topraklarndan byk dalgalar halinde g ettikleri, lke
lke dolatklar ve arkalarnda tez reyen oluk ocuk braktk
lardr. Dahas, bu gn genellikle kastl bir niyetin rn olma
dn, dnemin bahtszlklarnn basks altnda cereyan ettiini
de belirtmek gerekir; esir olarak getirilen sava tutsaklar kitle
sinden baka, ok sayda ehir sakini de Yahudiye'yi terk etmi
ve ok sevdikleri vatanlarn istemeye istemeye brakmlard. Bu
hipotez mantkl grnmektedir, nk "normal" insanlar genel
likle yaadklar yeri isteyerek terk etmezler.. Bu dinamik sre,
acl olsa da, "srailoullarnn dalmalar"nn atlm yapmasna
katkda bulunmutur.
G ve dalma modeli dorudan doruya Fenikelilerin ve
Yunanlarn tarihinden esinlenmiti. Bu kltrel ve dilsel birimler
de, tpk daha nce baka halklar ve kabileler arasnda olduu
gibi, tarihlerinin belli bir evresinde yerlerinden kmldamaya ve
yaylmaya baladlar. M 70 ylnda ykm ile srlme arasnda
herhangi bir ba ileri srmeden nce Graetz, rnein, kitabnda
unlar yazyordu: "Amansz bir yazgnn atlmyla srklenir gibi,
1 85
186
1 87
48. Graetz zellikle bu sorunu aydnlatmaya ynelik bir deneme yazd. Burada Yahudi
lerin din deitirtmek iin propaganda yaptklar ihtimalini ortaya koyar. Bkz. "Die jdisc
hen Proselyten im Rmerreiche unter den Kaisern Domitian, Nerva, Trajan ud Had
rian", jahres-bericht des jdisch-theo/ogischen seminars Fraenkel'scher Stiftung, Breslau,
1 884.
1 88
1 89
1 90
191
1 92
1 93
194
1 95
196
197
198
1 99
2 00
201
2 02
2 03
2 04
2 05
206
2 07
208
209
deitirme dmanla yol amad, fakat bir sre sonra din deitir
menin imparatorluk tannlanru inkanna yol at ortaya kt ki bu
durum , mevcut politik dzen iin bir tehdit olarak algland.
Augustus'un adalarndan olan Valerius Maximus'a gre,
Yahudiler ve yldz falclar M 139'da Roma'dan srldler ve
lkelerine geri gnderildiler, nk "Jupiter Sabazius'a tapna
rak Roma geleneklerini zehirlemeye alyorlard. " 8 7 Tam da
ayn dnemde Hasmonlarn din propagandas yapan hanedanl
nn Kuds'te iktidarn glendirdiini ve 142 ylnda Mattat
ya'nn olu imon'un nclndeki diplomatik bir heyetin
yneticilerle ittifak yapmak iin Roma'ya geldiini hatrlamak
gerekir. O dnemin Yahudi tektanrclnn yaylma hareketini
balatmas, kendine gvenini ve paganlar karsndaki stnlk
duygusunu glendirdi.
Bu Yahudi vaizlerinin kkenine dair hibir bilgiye sahip dei
liz. "Jupiter Sabazius" ifadesinin anlam zerine grler de fark
ldr. Bunu, Yahudi ve pagan badatrmaclna dayal bir ibade
te referans olarak grmek mmkndr, fakat "Jupiter"in Tanr'y
ve "Sabazius"un da sabaot'u, yani branice "ordular" ya da
"abat" belirtiyor olmas muhtemeldir. Parlak alim Varron, Jupi
ter'i zaten Yahudi Tanrs'yla zdeletirmiti ve "ayn eyden sz
edildii anlald srece nasl adlandrldnn nemi yoktu. " 88
Din deitirme kampanyalar nedeniyle Roma Yahudilerinin
tek srlmesi bu olmad: MS 19'da, mparator Tiberius dnemin
de Yahudiler ve dier inantan kiiler baehirden srldler;
stelik bu kez srlenler daha kalabalk saydaydlar. Tacitus
Yllklar'nda "Msr ve Yahudi batl inanlar da ortadan kaldrl
maya alld. Bir senato karar, bu sua bulam ve silah tama
yandaki azatllar snfndan drt bin kiinin Sardinya'ya naklini
emretti." 8 9 Baka tarihiler de benzer aklamalarda bulundular.
Suetonius, "Yahudi genlik, askerlik hizmeti ad altnda, salksz
vilayetlere gnderildiler" diye belirtir.9 0 Cassius Dio, bir sre
sonra, "Yahudiler Roma'ya kalabalk olarak geldiklerinden ve
ok sayda kiiyi kendi fikirlerine geirdiklerinden, Tiberius ile87. Valerius Maximus'un szlerinin bir baka zetinde u yazmaktadr: "Bu ayn H ispa
lus Roma Yahudilerini lkeden srd nk onlar kendi kutsal ibadetlerini Romallara
aktarmaya alyorlard ; kamusal alanlar zerinde ykselen zel sunaklar yktrld:' Bkz.
Stern (edit.) , Greek and Latin Authhors, a.g.e., 1, s. 358.
88. a.g.e., s. 2 1 O.
89. Tacitus, Yllklar, il, 85.
90. Suetonius, "Tiberius", in On ki Sezarn Hayat, il, 36.
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
23 1
232
233
234
235
IV
Suskunluk yerleri.
Kayp (Yahudi) zamann peinde
Berberilerin bir ksnu Yahudilie ibadet ediyordu. Bu dini gl kom
ular Suriye srailoullanndan alnulard. Yahudi Berberiler arasnda
Ceravallar vard. Avras'ta yaayan bu kabile, birinci istila dneminde
Araplar tarafndan ldrlen kadn liderleri Kahena'nn kabilesiydi.
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
olmaldr. Saba Melikesi'nin hzla reyen bir soyu olduu iyi bilin
mektedir, nk Etiyopyallar bile kendi krallarn bu nl krali
enin kamndan ktn kabul ediyorlard.
Bylece Yahudilie geen Himyarlar zerine blm ksz kalr
ve terk edilir. Lise son snf rencilerinin bu nfusun tarihe kat
ksn bilmeden mezun olduklar srail'de ulusal eitimin benim
sedii tarihyazmnn ahane yolunun dnda kalr. Dneminde
evresinde terr estirmi Byk Yahudi Krall ok zc bir
yazgya hak kazanmtr: srail' de onun soyundan gelenler onlar
dan neredeyse utan duymaktadr, dierleri ise varln bile
hatrlamaktan ekinmektedir. 1 6
249
250
251
252
253
254
255
256
s.
257
258
259
2 60
261
262
2 63
44. "Haham Hasday bin shak'n El-Hazar Kralna Mektubu", Abraham Kahana (edit.),
srail Tarihi Edebiyat (branice), Varova, Die Welt, 1 922.
264
2 65
266
267
268
2 69
270
271
2 72
Ardndan gelen tasvirin temel eleri Kral Yusuf'un mektubun
da belirtilenleri ve Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler ara
snda cereyan eden ve elbette "akla yatkn" Yahudiliin tercih
edilmesiyle sonulanan l "teolojik tartma" da sz edilenleri
hatrlatmaktadr.
Bu tr tasvir muhtemelen o dnemde ok yaygn olan edebi ve
tarihsel bir modele denk dmektedir. Eski Rus vakayinameleri,
"Kiev Rusu" denen Kiev Prenslii'nden Kral Vladimir'in Hristi
yanla geiini neredeyse tpatp ayn ifadelerle aklamaktadr,
ancak tartmann sonunda farkl bir tercih vardr. ada bir
Arap yazar, Hazar kralnn hararetli bir teolojik tartmann ardn
dan din deitirdiini anlatr. Fakat bu yoruma gre, Yahudi bilge
bir kiralk katil tutmu ve son tartmaya girmeden nce Msl
man alimi ldrtmt ve bylelikle "Yahudi kral kendi inancna
dndrd ve kral Yahudi dinini benimsedi." 6 5
Yaznn devam, tpk mektubun ba gibi, Hazarlarn din dei
tirmesinin balangc zerine ilgin bir tarihsel hipotez ileri srer:
"srailoullar ve Hazarlar bar iinde birlikte yayordu. Ba
dat'tan, Horasan ve Yunan' dan Yahudiler gelmeye baladlar, yerli
halka kendilerini kabul ettirdiler ve brahim'in Ahdi iinde onlar
glendirdiler. lkede yaayanlar kendi bilgelerinden birini hakim
olarak balarna atadlar, ona da Hazar dilinde Kaan dendi. By
lece daha sonra atanan yarglar gnmze kadar Kaan sfatn
tadlar. Hazarlarn en yksek ba Sabriel adn benimsedi." 66
Bu anlatdaki Sabriel'in, Yusuf'un nl mektubunda belirtilen
din deitirmesinden sonraki Kral Bulan olmas muhtemeldir,
fakat aktarlan olgulardan kukuya kaplmak ve din deitirme
nin canlandrlarak anlatlmasn basit bir efsane ve dini vaaz
olarak kabul etmek de mmkndr. G din deitirmenin
katalizr olarak saptamak Hazar hikayesinin kavranmasnda
daha makul gelebilir. Ermenistan' dan, gnmzde Irak' olutu
ran blgelerden, Horasan ve Dou Roma mparatorluu'ndan
Yahudilik yandalarnn gelii, bu tuhaf imparatorluu din dei
tirmeye yneltmi byk dn.emeci balatm olabilir. Dnme
Yahudiler, rakip tektanrc dinler olan Hristiyan ya da Msl
manlarn baskn geldii yerlerden atldlar ve hala paganln ege
menliindeki memleketlere yneldiler. Yahudilie kitlesel geiin
yaand dier durumlarda olduu gibi, Hazar'da da srecin ba
lamas, kendi inanlarnn stnlne komularn ikna etmeye
2 73
274
2 75
2 76
2 77
278
2 79
2 80
281
282
283
284
285
286
287
288
zaten uzun sredir Hazar'd a yaadn, "bir Yahudi kabilesinden
kaynakl topluluk" olduunu, bu sayede ve yalnzca bu sayede
kralln din deitirdiini ncl olarak elbette kabul etmek gere
kiyordu. Yahudilerin Hazar'a g, yalnzca din deitirme yete
nekleri sayesinde bunu baaran gmen ve mltecilerin azar azar
g etme hareketinin sonucu deildi; daha ziyade "nfus iinde
nemli bir tabaka oluturan ve nfusun Yahudi esini glendi
ren srekli bir Yahudi g"l02 olmutu. Hazarlarn Yahudi
kkenli olduunu ileri srdkten sonra, onlarn topraksal ve
askeri glerinden gurur duymak ve onlar, tpk bir tr Ortaa
Hasmon Krall gibi, fakat ok daha nemli bir gte, eski Yahu
di egemenliine dahil etmek mmknd.
Baron ile Dinur'un gncellik kazandrd Hazar tarihi byk
lde alim Abraham Polak'n aratrmasna dayanyordu. 1944
ylnda kurumsal Mossad Bialik yaynevinden kan kitab derhal
iki bask yapt; sonuncu basknn tarihi 195l'dir.
Hazar. Avru
1 02. a.g.e.
1 03 . Aaron Ze'ev E koli, "Tarihin Ba Dnmesi" (branice), Moznaim, XVlll, 5, 1 944.
289
290
291
292
malar byk bir ihtiyatla yeniden balad, fakat artk aka mil
liyeti, hatta kimi zaman Antisemitist renkler edinmilerdi. 1 0 9
srail ile Sovyetler Birlii, Hazar gemile en fazla ilgili bu iki
lke Hazarlar zerine aratrmay srekli tabu bir konu haline
getirirken, Bat yeni malzemeler aa karmaya devam etti.
1954 ylnda, bir ngiliz aratrmac olan Douglas Dunlop Yahudi
Hazarlar zerine derinletirilmi ve eksiksiz bir aratrma al
masn Princeton niversitesi yaynlar arasndan kard. Dun
lop ve eseri, Arap edebiyatn kusursuz bilmesiyle ve imparator
luklarnn knden sonra Hazarlarn kaderine gsterdii
uyank ihtiyatla kendini belli ediyordu. 1 1 o 1970 ylnda Peter
Golden Hazarlar. Eski slam, Bizans, brani ve Rus Kaynakla
r Inda Tarihleri ve Dilleri adl geni kapsaml bir doktora
tezi sundu ve bu tezden blmler 1980 ylnda yaymland. 1 1 1
1976 ylnda Arthur Koestler, On nc Kabile ad altnda
edebiyat bombasn patlatt. Kitap ok sayda dile evrildi ve
eitli tepkilere yol at. 1982 ylnda Narman Golb ile Omeljan
Pritsak'n eseri Khazarian Hebrew documents of the tenth cen
tury yaymland. Eser, bu aratrma alannda eletirel yaklamn
temellerini ortaya att. 1999 ylnda ise Kevin A. Brook popler
bir kitap olan Hazar Yahudileri'ni yaymlad. Akademisyen
olmayan bu yazar, tamamen Hazarlara ve haklarnda yazlm her
eye ayrlm bir intemet sitesi bile kurdu. 1 12 Bu soruna dair ba
ka eserler spanyolca, Franszca ve Almanca olarak yaymland;
son dnemlerde yaymlanan kitaplarn ou Rusaya, Trkeye
1 09. l 930'1u yllarda gerektii kadar "vatansever" olamadn l 950'1i yllarn akm iin
de itiraf etmi olan Mihail Artamonov 1 962 ylnda Hazarlar'n balang dnemi zeri
ne ikinci kitab olan Hazarlarn Tarihi'ni yazd, fakat bu kez hafife bir Yahudi-kartl da
ekledii zorunlu bir ulusal gurur katt kitabna. Bkz. bu konuda emuel Ettinger'in Kiriat
Sefer (branice) dergisinde (39, 1 964) yaymlanan sert eletirisi ve lrene Sorlin,"Le prob
leme des Khazars et les histoirens sovietiques dans les vingt dernieres annees", Travaux
et memoires du 'Centre de recherches d'histoire et civilisation de Byzance, 3, 5 1 , 1 968, s.
423-455.
1 1 O. Bu eserin yumuatlm bir zeti braniceye tercme edilmi ve ksa bir blm
yaymlanmtr: "srail Halknn Tarihi" dizisi iinde, Bezalel Rut (edit.), Karanlk Dnem.
Hristiyan Avrupa'da Yahudiler (branice), Tel-Aviv, Massada, 1 973. Dunlop ayn zamanda
brani Ansiklopedisi'nin (c. XX, s. 626-629) ve 1 97 1 tarihli Encyclopaedia )udaica'nn
"Hazarlar" maddesinin yazardr.
1 1 1 . Peter B. Golden, The Q'azars. Their History and Language as Reffected in the lslamic,
Byzantine, Caucasian, Hebrew and Old Russian Sources, New York, Columbia University,
1 970. Ayrca bkz. ayn yazarn, Khazar Studies.An Historico-Philological lnquiry into the Ori
gins of the Khazars, Budapete, Akademiai Kiad6, 1 980.
1 1 2.. Kevin A. Brook, Bir Trk mparatorluu Hazar Yahudileri, stanbul, Nokta Yaynlar,
2005; www.khazaria.com.
293
294
295
296
297
298
kkeni zerine mulaklktan uzak bir tutum benimsemek iin
Baron ve Polak' a katlmakta tereddt etmedi: "Rus fetihleri
Hazar Krall'n tmyle ortadan kaldrmad, fakat onu 'blp
paralad' ve boyun edirdi. Dnyann drt bucana srgn edil
mi Yahudi gmen ve mltecileri kabul eden bu kralln, sr
gnlerin anas olduu dnlebilir; en byk srgnlerden biri
nin, srailoullarnn Rusya'ya, Polonya'ya ve Litvanya'ya srg
nnn anasdr. " 1 2 7
1950'li yllarn srail belleinin barahibinin Hazar Krall'n
Dou Avrupa Yahudilerinin "srgnlerinin anas" olarak kabul
ettiini gren gnmz okurlar elbette aracaklardr. Fakat
onun retoriinin de aikar bir etno-biyolojik kavramsal mekaniz
maya bulandna hi kuku yoktur. Tpk Baron gibi Dinur da
Hazar Yahudilikle tanmadan nce buraya gelmi "doutan"
Yahudilerin srgn eklindeki tarihsel gbek bana ihtiya
duymutu. Yine de Yidi halknn ounluunun Almanya kken
li olmad, zellikle Kafkaslar'dan, Volga steplerinden, Karade
niz'den ve Slav lkelerinden geldii hipotezinin 1960'l yllara
kadar geni lde kabul grdn, bu hipotezin antipati uyan
drmadn ve 1970'li yllarn bandan itibaren olduu gibi "Anti
semitist" diye damgalanmadn grmek nemlidir.
talyan filozof Benedetto Croce'nin, her tarih ncelilde yazld
dnemin rndr eklindeki szleri uzun sredir bir ldie olmu
tur, fakat Siyonist tarihyazmnn Yahudi gemile kurduu ilikiyi
gayet iyi aldamaktadr: 1967 ylnda "Davud'un ehri"nin fethi
ancak Davud hanedannn dorudan soyundan gelenlerce srdr
lebilirdi ve Volga ve Don steplerinin, Arap yarmadas llerinin ya
da Kuzey Afrika sahillerinin evlatlar olan kaba svarilerin soyu
byle bir ie -maazallah!- hibir koulda kalkamazd! Baka
deyile, "te ve blnmez byk srail", gemiteki "tek ve bln
mez srail halk"na hi olmad kadar ihtiya duyuyordu.
Geleneksel Siyonist tarihyazm akm, bilindii gibi, Dou
Avrupa Yahudilerinin Almanya kkenli olduklarn, "srail topra
"ndan srlmelerinin ardndan Roma' da "geici olarak" kaldk
tan sonra buraya geldiklerini ileri sryordu. Srgn ve gezgin
halkla ilgili zc yaklam ile -Avrupa'nn geri kalm blgelerine
uzanan deersizletirici bir soy yerine- Almanya gibi "kltrl"
bir lkeyle balarn prestijinin bulumas, muzaffer bir bileim
olarak grld (Arap lkeleri kkenli Yahudilerin kendilerini
spanya'dan gelen "Sefaradlar" olarak adlandrmalar gibi, Dou
1 27. Dinur, srai/oullar Srgnde, a.g.e., I, kitap i l .
299
Avrupa Yahudileri d e "Akenaze" olarak adlandrmay tercih etti
ler). Bat Almanya Yahudilerinin ktann dousuna doru gn
dorulayan hibir tarihsel kant olmasa da, Polonya, Litvanya ve
Rusya' da Yidi dilinin kullanm, oralardaki Yahudilerin Germen
kkenli Yahudi, yani Akenaze olduunu kantlamaya hizmet etti;
gerekten de, Dou Yahudilerinin dili yzde seksen Alman sz
cklerinden oluan bir sz daarc ieriyordu. Tarihin bu ironi
si karsnda, Trk ve Slav leheleriyle kendilerini ifade eden,
kkenleri eitli bu Hazarlar ve Slavlarn Yidi dilini konumaya
balamalar nasl aklanabilir?
Rusya'nn Yahudi topluluklarnda Aydnlanma hareketinin ba
latcs olan, ayn zamanda "Ribal" denen Isaac Baer Levinsohn,
3 00
Modernlemenin ilk evreleriyle birlikte, kendilerini kabul eden
yeni lkelerinde gelien iblm nedeniyle bu Yahudiler baz
zel ilerler snrl kaldlar: hkmdarlarn vergi toplaycs ve
para basc (branice yazlm Lehe kelimelerle gm paralar
bulunmutur), yk arabas sahibi, oduncu, yoksul ve mtevaz
krk. retimde arac ilerle uraarak, farkl snflarn dil ve
kltrleriyle aina oldular (bu mesleklerin bir blmn Hazar
mparatorluu'ndan ihra etmi olmalar mmkndr). Koestler
bu tarihsel durumun renkli ve somut bir tasvirini yapt: "Shtetl'in
de 1 3 0 yaayan bir zanaatkar -kundurac ya da oduncu- hayal
edebiliriz; mterileriyle ban gzn yararak Almanca konu
ur, yan mlkteki serflerle Lehe konuur; ve evinde bir tr kii
sel dil yaratmak iin de bu iki dilin en anlaml kelimeleriyle
braniceyi kartrr. Bu yamal bohann tektip bir iletiim dili
haline nasl gelebildiini, olabildii lde, anlamas gerekenler
dilbilimcilerdir [ . . . ] . " 1 3 1
Alman Yahudi sekinlerinin -Torah alimi hahamlar ve haham
lk okulundan kma Talmud uzman renciler- ok daha ge
tarihli ve snrl g sreci tamamlayarak kitlelerin yeni dilini
daha da glendirdi, keza Yahudi ibadet alkanlklarn da
muhtemelen salamlatrp tek tipletirdi. Muhtemelen douda
ki topluluklarn davet ettii bu dini sekinler imrenilesi bir sem
bolik prestij sermayesinin sahibiydiler. Bu kiilerin faaliyetleri
onlar taklit etme eilimini tevik ettiinden, Alman sz daar
cnn yaylmasna ve salamlamasna katkda bulundu. Buna
ramen, unu aklda tutmak gerekir ki, "dua etmek" -ibadet
imgeleminin anahtar kelimesi- Yidi dilinde, bir Trk lehesin
den dn alnma versiyonu iinde -davenen- varln koru
mutu ve baka birok kelime gibi, hibir Alman lehesinden
gelmiyordu. ,
Batl gmenlerin katksnn yannda, Yidi'in Almanya'nn
batsndaki gettolarda gelien Yahudi diline benzemediini de
eklemek gerekir. Bu lkenin Yahudi nfusu Ren Blgesi'nde ya
yordu ve onlarn konutuu Almanca Franszca kkenli ve yerel
Almancadan kaynaklanan, Dou Yidi dilinde hi izine rastlan
mayan kelime ve ifadeleri iine almt. 1924 ylnda dilbilimci
Mathias Mieses Yidi dilinin asla Bat Almanya kkenli olamaya
can savunuyordu, oysaki sz konusu dnemin Yahudi toplu1 30. kinci Dnya Sava ncesi Dou Avrupa'da Yahudilerin yaad kk ehir, ky
ya da mahallelere verilen ad. (.n.)
1 3 1 . Koestler, On nc Kabile, a.g.e., s. 202.
301
luklar yalnzca b u blgede varlk gstermilerdi, yoksa dier
Alman lehelerinin kullanld lkenin dousunda deil. 1 3 2
srailli dilbilimci Paul Wexler son olarak bu soruna dair daha
derin bir dizi alma yaymlad. Bunlar, Yidi dilinin yaylmas
nn Bat Yahudilerinin gne bal olmadn dorulamaktadr.
Yidi dilinin kkeni Slavcadr ve szckleri de ounlukla
Gneydou Almancadan gelmektedir. Bu durum, Yidi'in, Slav
leheleri konuan nfus ile Alman leheleri konuan nfus ara
sndaki tampon blgelerde gelien ve Yidi gibi, XX. yzyl
boyunca ksmen yok olmu Sorb diline benzer bir kkeni oldu
unu gstermektedir. 1 3 3
Dou Avrupa Yahudilerinin Almanya'nn bats kkenli olduk
lar eklindeki tez de demografik nitelikteki "inat" verilere ar
par. XI., XII. ve XIII. yzyllarda Mainz ve Worms'tan Kln ve
Strasburg'a uzanan topraklar zerinde Yahudilik yandalarnn
says zellikle ok azdr. Kesin veriler yoktur fakat tahminler
birka yz ile azami bir ya da iki bin arasnda deiir. Hibir
tanklk olmasa da ve buna karlk pogromlardan kaanlarn,
genellikle geri dnebilmek iin, ikamet yerlerinden asla ok
uzaklamadklar bilinse de, muhtemelen douya doru bir yayl
ma -rnein Hallar dneminde- oldu; fakat bu rnek durum da
ancak snrl bir nfusu kapsyordu ve hibir durumda geni
Polonya, Litvanya ve Rusya Yahudileri topluluklarnn yaratlma
snn kkenini oluturacak bir kitle hareketi yaratamaz.
Bu lkelerdeki Yahudiler -srail'in resmi tarihilerinin gn
mzde tekrarladklar gibi- gerekten Almanya'nn dousu
kkenliyse, bat blgelerinde remeleri durmuken douda
oalmalar, stelik doum kontroln henz bilmeyen bir dn
yada, nasl aklanabilir? Bu olgunun aklanmas ar besin art
na ve yoksulluun, aln ve pisliin harap ettii batdan ziyade
douda hkm sren olaand salk koullarna m baldr?
Velhasl, dounun kk yoksul kasabalarnn yaam koullar,
Byk Britanya'nn, J:<ransa ya da Almanya'nn ehirlerinden
daha yksek bir dourganla daha elverili deildi, oysaki "Yid
dishland" Yahudilerinin, daha dorusu Yidi dili konuan Yahudi
lerin XX. yzyl eiinde dnya Yahudi nfusunun yzde sekse1 32. Mathias Mieses, Die jiddische Sprache, Berlin, Benjamin Harz, 1 924.
1 33. Paul Wexler, The Ashkenazic jews. A Slavo-Turkic People in Search of a jewish ldentity,
Columbus, Slavica Publishers, 1 993.Ayrca bkz. ayn yazarn Two-Tiered Relexifcaiton in Yid
dish, Berlin, Mouton de Gruyter, 2002, s. 5 1 3-54 1 'de "The Khazar Component in The
Language and Ethnogenesis of the Askhenazic Jews" blm. Sorblar gnmzde de
Almanya'nn gneyinde yaayan kk bir Slav topluluk oluturmaktadr.
3 02
ninden fazlasn temsil etmesini salayan "esrarengiz byk pat
lama" tam da orada meydana gelmiti.
Hazarlar, Dou Avrupa' da Yahudi varlnn ilk iaretleri belir
meden ksa sre nce yok oldu ve bu iki olgu arasnda ba kur
mamak gtr. Rusya, Ukrayna, Polonya, Litvanya ve Macaristan
Yahudiliinin yandalar Hazar ya da Slav gemilerini silmiken
ve tpk Himyar'n ve Kuzey Afrika'nn Yahudilemi halklar gibi
"belleklerinde" yalnzca "kle olduklar dnemde Msr'dan
k" tutmularken, gerek tarihsel kkenlerine tanklk eden
ok sayda kalnt ayakta kalmtr. Batya doru akn yol boyun
ca terk edilmi fazlasyla iaret brakt.
XX . yzyln banda Yitzhak Schipper, Ukrayna, Transilvanya,
303
pagoda eklindeki ikili kubbesi tipik anlamda Doulu tarzdayd
(elbette buradaki Dou, Ortadou deildi). Dou Avrupa Yahudi
lerinin giysisi Fransa ya da Almanya Yahudilerininkine hibir
adan benzemiyordu. Onlara zg olan -Trke kkenli bir keli
meyle- yarmolka (takke) ve streimel (kenar tilki postlu apka),
Mainz'in alim rencilerinden ya da Worms tacirlerinden ziyade,
Katkasyallarda ve step svarilerinde bulunur. Esasen abat iin
bulundurulan ipek palto gibi giysi unsurlar, Beyaz Rusya ya da
Ukrayna kyllerinin gardrobundan farkldr. Gndelik yaamn
ve tarihin zgl kltrel morfolojisine bal -mutfaktan mizaha,
giyimden ezgilere- bu gibi yanlarn sznn edilmesi, "srail hal
k"nn ezeli-ebedi kkenlerinin kefiyle grevli aratrmaclar
arasnda pek az ilgi uyandrmtr. "Yahudi halknn kltr" diye
bir eyin asla var olmam olmas, yalnzca "popler Yidi klt
r"nn varl ve bunun da Bat Avrupa ya da Kuzey Afrika Yahu
di topluluklarnn kltrel ifadelerinden ziyade, komularnn
kltrlerine benziyor olmas gibi rahatsz edici bir olguyu kabul
etmek onlar iin g bir eydi. 1 3 s
Yiddishland Yahudilerinin soyundan gelenler gnmzde esa
sen Amerika Birleik Devletleri'nde ve srail'de yaamaktadr.
Dierleri ise Hitler'in geen yzylda onlar mahkum ettii toplu
mezarlarda kitlesel olarak yatmaktadrlar. srail'deki bellek reti
cilerinin onlarn lm annn ansna adadklar yatrmn kapsa
m dnldnde; ad anlamayacak kadar iren katliam
yaamlarna son vermeden nceki hayat zenginliklerinin (ya da
yoksulluklarnn - her ey bak asna baldr) ve Yiddish
land'n canllnn ansn korumaya adanm asgari abayla bu
yatrm karlatrldnda; modern tarihyazmnn politik ve ide
olojik rolne dair karamsar sonular kar.
Polonya ve Litvanya kasabalarndaki yaam tarzlar zerine
yeniliki, dilbilimsel ve etnografik sosyolojik aratrmalarn -yal
nzca folklorla snrlanmayan aratrmalarn- ktl, tpk Hazar
larn kalntlarn ortaya karmak amacyla Gney Rusya'da ve
Ukrayna' da yaplan pahal arkeolojik kazlarn ender olmas gibi,
1 35. Bu analiz bir rnekle aklanabilir:Amerika Birleik Devletleri'nde Yahudi mizahn
dan sz edildiinde bu balanabilir, nk bu lkedeki Yahudilerin byk ounluu
Dou Avrupa kkenlidir. Buna karlk, bugn srail'de Yahudi mizahndan ciddiyetle sz
etmekten daha yersiz ve anlamsz bir ey olamaz. Btn dnyay kapsayan bir Hristiyan
mizahnn varl nasl yoksa, Yahudi mizah da yoktur. Belki vaktiyle bir Yidi mizah ve
bir Marip Yahudi mizah vard. Woody Ailen ve Jerry Seinfeld sevgisi belli olan, Antik
a'da "Yahudilerin zihniyetine uygun" bir mizah arayan Amerikal tarihiyi izlemek ie
yarayabilir. Kr. Erich S. Gruen, Diaspora. jews Amidst Greeks and Romans, Cambridge,
Mass., Harvard University Press, 2002, s. 1 35-2 1 2.
3 04
bir tesadf sonucu deildir: Talar kaldrmakla kimse gerekten
ilgilenmemektedir; altlarndan "kavmin" mevcut temsilini ve top
rak ihtiyacn zor duruma drebilecek akrepler kabilir! Ulu
sal tarihlerin kaleme alnmas gemi uygarlklar kefetmeye
ynelik deildir; bunun temel hedefi, gnmzde, ulusal kimliin
oluumundan ve imdiki zaman iinde politik kurumlamasndan
ibarettir.
Btn yaamn gemite rafine ve snrl bir sekin kesimin
rettii dini, kurumsal ve ideolojik metinleri deifre etmeye ada
m olan zeki, "vatansever" tarihi, "Tarih kitabidir, gerek deil"
diyebilir; gemiin geleneksel tarihi asndan, elbette hakldr.
Basitletirici ulusal meta-tarihlerin yava ama kesin gerilemesine
yol aan ey yalnzca antropolojik tarihin ortaya kdr.
Bu tr tuhaf tarihyazm zerindeki yanklar, "Yahudi halknn
tarihi"nde uzmanlam aratrmaclarn ounun kulana sanki
henz erimemi gibi gelmektedir. Gemiteki Yahudi toplulukla
rnn yaam ve iletiim tarzlarnn derinlemesine aratrlmas
nemsiz ve "kt niyetli" bir olguyu ortaya koyabilir: Dini norm
lardan uzaklap gndelik uygulamalarla ilgili aratrma alanlar
na doru ynelindiinde, Asya, Afrika ve Avrupa'daki Yahudilik
yandalar arasnda ortak laik etnografik payda olmad fark
edilir. Dnya Yahudilii daima nemli bir dini kltr oluturmu
tur, bu da fark akmlardan ibarettir; ortak, yabanc ve gezgin bir
"ulus" ise oluturamamtr.
Tarihin cilvesi sonucu, Musa dininin yanda olmu erkek ve
kadnlar Don ile Volga arasnda henz Ruslar ve Ukraynallar orta
da yokken yaamlardr. Galya'daki durum da tpatp ayndr;
Franklarn istilasndan ok nce orada Yahudiler yayordu. Ayn
olgu Kuzey Afrika'da da grlr. Punikler Araplarn geliinden
ok nce din deitirip Yahudi olmulard; keza, ber Yarmada
s'nda da bir Yahudi inan kltr Hristiyanlarn yeniden fethin
den nce geliip yaylmtr. Yahudi fobisi iindeki Hristiyanlarn
izdii ve modem Antisemitistlerin sahiplendii gemi imgesinin
tersine, tarihin yer alt mezarlar, Tanr-katli ilediinden lanetli ve
Kutsal Toprak'tan kovulmu ve davet edilmeden gelip baka halk
larn arasna yerlemi bir halk-ulusu barndryor deildir.
Hristiyanlk ann balangcndan nce ve sonra Akdeniz
Havzas etrafnda ve Adiabene Krall'nda Yahudilii benimsemi
olanlarn miraslar iin, Himyarlarn, Berberilerin ve Hazarlarn
soyundan gelenler iin, Yahudi tektanrcl, birbirinden uzak
305
corafi alanlarda toplanm ve farkl tarihsel yazglara doru
evrimleen dil ve kltr gruplar arasnda kpr grevi grd.
ou Yahudilii terk etti, fakat ou da cokuyla sarld ve onlar
sarsan frtnaya ramen, laiklik ann eiini amay baardlar.
Himyar, Berberi ya da Hazar zaman sonsuza dek yok mu oldu?
Kendi soylarndan gelenlerin unuttuu bu Yahudi atalar yeni bir
tarihyazmn derleyip toparlamasnn ve kamusal bellein meru
yerlerini yeniden kuatmalar iin onlar davet etmesinin hi mi
imkan yok?
Yeni bir bilgi derlemesinin oluumu, bunu douran ulusal ide
olojiyle daima iliki halindedir. Bir ulusun oluumunun balang
cnda hazrlanm sylemden uzaklaan tarihsel alglar, ancak
sonularndan duyulan kayg azaldnda kabul edilebilir. imdiki
zamann kolektif kimlii bir gereklik olarak yerletiinde ve
mitolojik bir gemie sonsuzca gnderme yapmaya iten bir kayg
kayna olmaya son verdiinde, bu kimlik yaamn hedefi deil
yaama doru bir k noktas olduunda; ite, tarihyazmnn
dnm noktas o an balar.
X:XI. yzyl banda srail'in kimlik politikas, Yahudi inanl
topluluklarn kkeni ve tarihi zerine yeni aratrma p aradigma
larnn yaratlmasna imkan tanyacak mdr? Bu soruya cevap
verebilmek iin henz ok erken.
Ayrm.
srail' de kimlik politikas
srail devleti[ ...] lkeyi btn yaayanlarn yararna gelitirecektir;
srail devleti srail peygamberlerinin rettii zgrlk, adalet ve
bar prensipleri zerinde temellenecektir; inan, rk ya da cinsiyet
ayrm yapmakszn btn yurttalarna toplumsal ve politik hak eit
lii salayacaktr; vicdan, inan, eitim ve kltr zgrln eksik
siz biimde garanti altna alacaktr.
308
Dier aznlk gruplar gibi Yahudi topluluklar da gerilim ve d
manlk anlarnda dayanma gsterdiler. Sakin dnemlerde se
kin hahamlar dini buyruklarn uygulanmas ve dini yaam tarzlar
zerine, keza trenlerin ve ibadet kurallarnn eitli yanlan ze
rine bilgi alveriinde bulunuyorlard. Marake ile Kiev arasnda
ya da San'a ile Londra arasnda yalnzca laik uygulamalar alann
da deil ayn zamanda dini kurallar alannda da mevcut derin
farkllklarn tesinde, topluluklarn btnde ortak birleik bir
ekirdek varln daima srdrd: Hahamlarn szl yasasna
katlm, srgn ve kefaret kavram ile kurtuluun gelecei kutsal
ehir olan Kuds'le derin dini ba.
Avrupa'da laiklemenin eitli evreleri, dini aygtn statsnn
tartma konusu edilmesine ve bu aygtn geleneksel entelektel
lerini oluturan hahamlarn egemenliinin istikrarszlamasna
yol at. Baka inan, dil ya da kltr gruplarnda olduu gibi,
Yahudi dininin mhtedileri de modernite gelitike erimeye ba
ladlar. Siyonistlerin tarih kitaplarnn okunmasndan edinilen
izlenime ramen, o dnemde somutlamakta olan ulusal kltr
lerle "asimile olma"nm glklerini hissedenler yalnzca Siyo
nistler deildi. Saksonya kylleri, Fransa'nn Protestan tacirleri
ve Byk Britanya'daki Galli iiler de yaam tarznn hzl dn
mlerinden ve corafi yer deitirmelerden muhtemelen farkl
bir ekilde -fakat Yahudi mminlerden daha az olmas gerekme
yecek ekilde- ac ektiler. Yaam alanlan btn olarak kt ve
yok oldu; ekonomik, politik, dilsel ve kltr-st erevelerin
iine topyekun emilme, atalardan kalma geleneklerden ve yaam
alkanlklarndan acl bir ekilde vazgemeye mecbur kld.
Yahudilerin karlat zgl glklere ramen, ilerinden
ou, Fransa, Hollanda, Byk Britanya ve Almanya gibi lkeler
de, "srailolu" halini ald, yani Musa dininden Fransz, Hollanda
l, Britanyal ya da Alman oldular. Yeni devletlerin uyruunu
benimsediler, hatta kimi zaman, zellikle gurur duyduklar kendi
ulusal kimliklerini ne kardlar ve bunu da hakl bir sfatla yap
tlar, nk ehirlerde nispeten nemli younlamalar nedeniy
le, ulusal dil ve kltrlerin ncleri arasnda yer aldlar, yani ilk
Britanyallarn, ilk Fransz ve Almanlarn paras oldular (air
Heinrich Heine'nin Adolf Hitler'in bykbabasndan nce Alman
olduunu sylemek -tabii eer o, yani bykbaba Alman olduy
sa- yanl olmaz). Avrupa'daki kitlelerin milliyetilemesini
byk lde dorua kartan Birinci Dnya Sava srasnda
yeni vatanlarn savunmaya gittiler ve karlarnda, cephenin te
309
310
31 1
senenden tamamen farkl biimler ve bir nitelik edindi. Gen
ulusal kimliin tereddtleri ve duraksamalar neredeyse her yer
de korku ve kaygya yol at. Tarihsel dislike of the unlike'
demokratik yeni kitle politikasna derinden kk salm bir e
haline getiren ey zellikle uluslarn oluum srecinde karla
lan bu kltrel engellerdir. Her farkllk ifadesi, ne olursa olsun
(deri rengi, dilsel lehe ya da ayr bir inancn uygulanmas), snr
l ve ayr bir topluluk olarak kendilerini tanmlamakta ve belirle
mekte glk eken, domakta olan bir ulusal bilincin taycla
rn kamlad. Ulus temsillerinin yapmnn gerektirdii soyutla
ma dzeyi nedeniyle, dlanmalarna karar verilecek olanlar
kesin ve net biimde ayrt etmek artt. Dolaysyla ulus, mensup
lar "kan" bayla birbirine balanm olan ve kkeni ok eski
zamanlara uzanan geni bir aile olarak hayal edildi; artk en yakn
"komu"larn ayn zamanda en tehditkar dman olmalar mm
kndr, hatta ie yarar. Hristiyan kltr yzyllar boyunca
Yahudi inancn "teki"liin daniskas olarak tanmlad lde,
Yahudi'yi yeni ulusal "biz"in hudutlarn saptamay salayan
yararl bir mihenk noktas yapmak amacyla yeni kolektif kimlik
ler iin eski gelenekten dayanak almak kolayd.
Domakta olan ulus fikrinin, geni bir kitlenin barna kk sal
m politik bir yurttalk karakteri edindii blgelerde, srlm
Yahudi'yi yeni kimliin hudutlar iine dahil etmek iin Hristiyan
ortak varlndan kaynaklanan eski kini nlemek ve etkisizletir
mek mmkn oldu. Amerikan anayasas, Fransz Devrimi ya da
Byk Britanya'nn temel yasalar, yava ve uzun srm bir
mcadelenin sonunda, kamu sahnesinin iktidar merkezlerinde
hegemonik bir stat edinmeyi baaran btnleyici eilimlerin geli
imine nispeten elverili bir miras ve sabit bir dayanak oluturu
yordu. Bylece, bu lkelerdeki Yahudiler ve ayn ulusal ideoloji
biimini benimsemi olan dierleri, ulus gvdesinin ayrlmaz par
as oldular.
Bu sevinli sre yine de ani srama ve gerileme evreleriyle
karlat. 1894 Fransas'ndaki Dreyfus Davas, dramatik karakte
ri nedeniyle, modern ulusal kimliin geliimine damgasn vur
mu olan dorusal olmayan ve belirsiz srecin iyi bir rneini
oluturur. Dreyfus'u "Katolik Galya" halknn btnnden dla
yan bulac bir Antisemitizm'in patlak vermesi, toplumun ba
rndaki kart duyarllklar arasndaki gerilimi ifade ediyordu.
Yahudi subay Fransz ulusuna m mensuptu, yoksa doudan gelip
ulusal gvdenin iine gizlice szm yabanc bir halkn temsilcisi
312
313
314
315
Siyonizm ve kaltrnsallk
kinci blmde Heinrich Graetz'i etno-ulusal tarihyazmmn
babas olarak sunduk. Graetz, zamann balangcnda domu,
deimez bir zle donanm olarak tarihin yollarnda ilerleyen bir
ulus fikri zerine Alman tarihilerin hipotezlerini benimsedi. Ar
"tinsellii" onu tarihin fazlasyla materyalist yorumlarndan uzak
latrrken, hipotezleriyle birok adan gelenekten uzaklaan ilk
Yahudi ulusal dnr olmu dostu Moses Hess ise, "ezeli" halk
hayal etmek iin, geni lde "rk" kavram zerinde temellen
mek ihtiyac duydu. Hess dneminin "bilimsel" ruh haline, zellik
le fiziksel antropolojiye gmlmt; bunun etkisi yeni kimlik
teorisinde yank buldu. Yahudi ulusal fikrinin oluumunda bu yak
lam ilk benimseyen o olsa da, bununla yetinen son kii o olmad.
1862 tarihli Roma ve Kuds denemesinin yaymlanmasndan
otuz be yl sonra Avrupa daha fazla Siyonist ve ok daha fazla
Antisemitist barndryordu. XIX. yzyl sonu emperyalizmi an
da Avrupa'nn btn laboratuvarlarnda gelien rk "bilim"
etnik-merkezci ulusal kimlik alanlarna nfuz ederek, kamu sah
nesine dek vard ve gen Siyonizmin paras olduu yeni politik
hareketlerin ideolojik dokusuna derinden nfuz etti.
Ulusun "etnik" varlk olduu anlay Siyonist hareketin btn
dallarnda farkl derecelerde ortak bir grt ve yeni biyolojik
"bilim" burada byk baar kazand. Kaltm geni lde Filis
tin -Siyonistlerin artk yalnzca kurtuluun gelecei kutsal bir
merkez olarak grmedikleri bu antik Yahudiye- zerindeki talebi
dorulayan eylerden biriydi. Bundan byle, cesur bir paradigma
dnmyle, dnyann btn Yahudilerinin ulusal vatan olmu
tu Filistin. Tarihsel mit ayn zamanda uygun bir "bilimsel" ideolo
jinin benimsenmesinin kkenindeydi: Modem dnemin Yahudile
ri dorudan doruya ilk srgnlerin soyundan gelmiyorlarsa,
"yalnzca srail'in lkesi" olduu iddia edilen bir Kutsal Toprak
zerine yerlemeleri nasl meru gsterilir? Tanrsal vaat, tek
Tanr'nn tarihi ynetmesine izin veren pasiflik geleneine isyan
etmi vlus fikrinin laik savunucular iin yeterli deildi. Adalet
dini bir metafiziin iinde barnmasa da, biyolojinin iinde ks
men de olsa, mecburen sakl bulunuyordu.
Genel anlamda ilk Siyonist entelektel olarak tanmlanabilecek
olan Nathan Bimbaum (1891 ylnda "Siyonizm" kavramn yarat
mtr) Moses Hess'in dncesini srdrd: " zel bir halkn ente
lektel ve duygusal zglln yalnzca doa bilimleri aklayabi-
316
317
318
yine de Yahudiler daha batan itibaren ufak tefek miydiler ya da
onlar bu kadar zayflatp gszletiren yaam koullar myd
diye kendi kendine sordu. Atalardan kalma vatanda ak havada
jimnastik yapmay ve beden eitimini ne kartrken, toprakta
almaya geri dnmeyi neren Siyonizm, rkn ilerlemesinin nn
de iin coku verici perspektifler ayordu. Nordau'nun, "kaslarn
yitirmi Yahudilik"ten
" [ . . . ] Kan bizim kklerimizi oluturan gtr ve bizi canlandrr, [ . . . ] varlmzn en derin tabakalarn kan belirler, [ . . . ] dncemiz, irademiz en mahrem renklerini kana borludurlar. [ . . . ]
evremizdeki dnya izlerin ve etkilerin dnyasdr, olsa ki kan
etkilenebilir ve iz braklabilir tzn alandr, btn bunlar ken
dine zg bir biimde emer ve asimile eder. [ . . . ] Birinci evrede
halk onun iin d dnyay temsil ediyordu; imdi ruhu temsil
etmektedir. Halk kan iin llerden, yaayanlardan ve doacak
olanlardan, hep birlikte bir birlik oluturanlardan olumu, olu-
7. Nordau, "kinci Kongre'de Verilen Sylev" ( 1 90 1 ), Siyonist Yazlar, I, a.g.e. Richard Wag
ner'in Tannhauser operas al konumasndan hemen nce oynand.
8. "Yahudi Kaslar", a.g.e.
319
320
32 1
322
323
324
325
32 6
32 7
24. a.g.e. Alel, belirli bir zelliin farkl ifadesine yol aan eitli genlerden biridir.
25. a.g.e.
26. a.g.e.
328
Bu konferans, Renan'n ulusu iradeci terimlerle tanmlad bir nceki yln konferansnn
dorudan devam olarak kabul edilebilir. Bu konuda bkz. elinizdeki eserin birinci blm.
Yahudilik zerine konferans ngilizceye tercme edildi ve Contemporary jewish Record'da
(VI, 4, 1 943, s. 436-448) yaymland.
329
330
331
332
333
34. Bkz. Nurit Kir,"Population Genetics in lsrael in the l 950's:The Unconscious nter
nalization of ldeology", /SiS. Joumaf of the History of Science, 94, 2003, s. 63 1 -655.
334
335
XXIY, 4-5, 1 980. Ayrca bkz. makalesinde sunduu daha ihtiyatl tez: Bonne-Tamir ve
336
337
338
339
43. Tekvin'de ad geen ilk peygamberlerin eleri -Saray, Rebeka, Rahel ve Lea- brani
geleneinde srailoullarnn atalar kabul edilmektedirler. (.n.)
44. Tamara Traubman, "Akenaze Yahudilerin % 40' DrtAnne'nin Soyundan", Haaretz,
1 4 ocak 2006; Aleks Doron, "Akenaze Yahudilerin % 40'-VI. Yzyl Drt Annesi'nin
Soyu", Maariv, 3 ocak 2006.
45. Doron M. Behar ve dierleri, "The Matrilineal Ancestry of Ashkenazi Jewry: Port
rait of a Recent Founder Event", American journal of Human Genetics, 78, 2006, s. 487497.
46. "Kohen" ad brani ruhban snf yelerini belirtir. Kitab Mukaddes'e gre, "bara
hip" anlamna gelen "Kohen Gadol"un denetimi altnda Kuds Tapna' na kurban sunup
hizmette bulunurlar.Ayn zamanda yayg n bir soyaddr. (.n.)
47. Kitabnn banda haham Kanada'daki sinagogunda meydana gelen ve Profesr Sko
recki'yi Tapnak rahiplerinin -"Kohanim"- genetik nitelikleriyle ilgilenmeye ynelten
kurucu olay anlatr. Bkz.Yaakov Kleiman, DNA andTradition. The Genetic Link to theAncient
Hebrew, Kuds I New York, Devora Publishing, 2004, s. 1 7. Skorecki kitabn giri bl
mn yazd ve bunun bir masterful olduunu duyurdu.
340
sel grnm edinmi, istisnai bir medyatik yank uyandrm ve
srail'de ve Yahudi dnyasnda ilma edebildii geni bir kitlenin
dikkatini ekebilmitir. Musa'nn kardei Harun'un dlnden
gelen, doum yoluyla aktarlan eski aristokratik sekinler olan
"Kohanim", molekler genetik anda beklenmedik bir poplerlik
kazand Haplotip denen gen blmlerinin -ayn kromozoma bal
farkl aleller kmesi- Kohen adn tayan kiilerin yzde elliden
fazlasnda zgl olduu ortaya kt. ngiliz, talyan ve srailli bilim
insanlar Skorecki'nin incelemesine katldlar ve sonulan prestijli
ngiliz dergisi Nature'da yaymland.48 Bu aratrma, Yahudi ruh
ban snfnn bin yz yl nce yaanu ortak bir atadan gel
diklerini hi kukuya yer vermeyecek ekilde kantlad. srail bas
n, byk bir genetik sevince yol aan bu kefi can atarak onaylad!
"Kohanim geni" hikayesinin en elenceli yan, "Yahudi olmayan
gen"in de varlyd. Yahudilie mensup olmak, bilindii gibi anne
tarafndan belirlenir. nansz ok sayda "Kohanim"in, Yahudi
yasasnn yasaklamasna ramen, XIX. yzyldan gnmze dek
dnyann drt bucanda "Yahudi olmayan"larla evlenmi olduu
nu varsaymak yanl olmazd. Bu birlemelerden, Profesr Skorec
ki'nin incelemesine gre, "Kohanim genetik mhr" tayan "Yahu
di olmayan" ocuklar dom olmas da muhtemeldir. Fakat ne
zamandan beri Yahudi bilim insanlar, artk Tann'nn da iinde pek
yer almad kk ayrntlar zerinde durmaya mecbur kalmlar
d? Saf Yahudi "bilimi", aydnlanm rasyonalizm anda, nyarg
lara bulanm antik srail inancnn yerini ald iddiasndadr.
Hayranlktan az bir kar ak kalm medyann Yahudi-Ko
hen gen teorisinin barndrd "eliki" potansiyeline dikkat
etmemesi gibi, dini aristokratik bir soyktn kaltmsal kke
nini aratrmaya ynelik masrafl bir biyolojik incelemenin ani
den niin y<wldna da kimse ne ard ne de kendi kendine
bunu sordu. "Kohanim"lerin ayn haplotiplerinin Y kromozomu
nu farkl biimde snayan ve hibir zgllk bulamayan brani
niversitesi Genetik Blm'nden Profesr Uzi Ritte'nin keifle
rini yaymlamakla da hibir gazeteci uramad.49
48. K. Skorecki ve d ierleri,"Y Chromosomes ofJewish Priests", Nature, 385, 1 997. Bkz.
www.ftdna.com/nature97385.html.
49. Faik, Siyonizm ve Yahudilerin Biyolojisi, a.g.e., s. 1 89.Ayrca kr.Avshalom Zoossmann
Diskin, "Are Today's Jewish Priests Descended From The Old Ones?", Homo, 5 1 , 2-3,
2000, s. 1 56- 1 62. eitli bilim insanlarn alma yntemleri hakknda John P. A. loanni
dis'in makalesi okunabilir, "Whymost Published Research Findings are False", PloS Medi
cine, http://medicine.plosjournals.org/perlserv/?request=get-document&doi= 1 0. 1 37 1 /
journal.pmed.0020 1 24.
341
342
minde robot bir anlamda materyalist dnceyi temsil ederken,
gizlenmi cc;e de teolojiyi temsil etmektedir: Modern rasyonalizm
anda utan verici inan da saklanmak zorundayd. s
Bu karlatrma srail'de biyoloji bilimi kltrne ve bunun
her gn sahnelendii kamusal alana uygulanabilir: Genetik bili
min robotu grnte satran tahtasnn zerinde oynamaktadr.
Hakikatte ise, fiiliyatta, kk kambur, yani "siyaseten doru"
evrensel sylemle uyum iinde olmak iin saklanmak zorunda
olan geleneksel rk fikri kromozomlarn elenceli gsterisini
ynetmeye devam etmektedir.
Kendini Yahudi olarak tanmlayan fakat dini bir folklorun laik
lemi ve dank kalntlarndan baka evrensel laik bir Yahudi
yaam tarz tanmlamay salayan hibir kltrel tannma iareti
nin olmad bir devlette kolektif kimlik ortak bir eski biyolojik
kken vaat eden :flu bir temsile hfila ihtiya duymaktadr. srail'de
kimlik politikas konusunda devletin att her admn ardnda,
ezeli-ebedi bir halk-rk fikrinin uzun kara glgesi hfila beliriyor.
1924 ylna
343
344
eil
umulabilirdi.
Bu kitabn birinci blmnde, ulusal ilke ile demokrasi arasn
da ikin eliki olmadn saptadmz gibi, bunlarn birbirlerini
tamamladklarn da grdk Egemenliin yurttalarn elinde
tutulduu bir devlet, modern bir demokrasi olmadan, yani her
hangi bir ekilde ulusal ya da okuluslu bir ereve kurulmadan
u ana dek mmkn olamamtr. Ulusal kimliin gc, devletin
btn yurttalarnn eit olduklarnn bilincinden kaynaklanr.
"Demokrasi" ve "ulusal kimlik" kavramlarnn genel olarak kesi
tiini ve ayn tarihsel sreci kapsadklarn sylemek yanl
olmaz.
Yeni devletin resmi adnn seilmesi ve bunun ardndan hemen
345
balayan polemik, Yahudi rnesans srecinin oluturduu "kara
kutu"nun ilk zlme giriimidir. Omri hanedanlnn Antika
srail Krall, bilindii gibi, dini gelenekte byk bir sayg grm
yordu. Bu nedenle "srail devleti" ad tereddtlere yol at. Kimi
leri "Yahuda devleti" adn tercih ediyordu. Bylelikle Davud'un
soyunun ve Hasmonlar Krall'nn dorudan mirass olarak
konumlanmak mmkn olacakt. Kimileri ise, hazrlayc olmu
Siyonist harekete sadakatleri nedeniyle "Siyon devleti"ni savunu
yordu. Fakat lke "Yahuda" olarak adlandrlsa btn sakinleri
"Yahudi" adn tayacakt, " Siyon" ad seilmi olsa btn yurt
talar "Siyonist" olacakt. Birinci durum dnyadaki Yahudi
inanllarn dinsel temelde tanmlanmasna zarar verecekken,
buna karlk, Araplar da tm haklara sahip Yahudi yurtta ola
cakt (Ber Borohov ile gen Ben Gurion da vaktiyle bunu hayal
etmilerdi). kinci durumda, egemenliin gereklemesi karsn
da dnya Siyonist hareketi muhtemelen silinmek zorunda kala
cakt ve bu topraklarda yaayan Araplar da pasaportlarnda Siyo
nist yurttalar olarak belirtilecekti.
346
ki Yahudilerin Yahudi olmayanlarla evlenemeyeceine pratikte
karar verildi: ounluun kusursuz biimde laik olduu bir top
lulukta bu ayrmcln medeni gerekesi grnte laikler ile
dindarlar arasnda uurum oluturmamakt. Ulusal dini tarafn
temsilcilerinin ve Yahudi Ajans'nn bakan David Ben Gurion'un
imzalad nl "Statko Mektubu"nda Ben Gurion zellikle gele
cekteki devletin evlilik hukukunu hahamlarn eline brakt. 5 5
Ben Gurion'un, her trl yazl anayasaya inatla kar duran dini
evreleri de desteklemi olmas bir tesadf deildir.
55. Bkz. Menahem Friedman'n makalesinin ekindeki mektup: "Statko Tarihinin Sunul
mas: srail'de Din ve Devlet", Varda Pilovski (edit.), Yiuv'dan Devlete Gei, 1 94 7- 1 949
(branice), Hayfa, Mossad Herzl, 1 990.
56. srail'deki eitim sisteminde de neredeyse eksiksiz bir ayrm grlr. srailli Yahudi
ocuklarn srailli Filistinli ocuklarla birlikte eitim grdkleri okullar uygulamada hi
yoktur. Ayrlkln kkenleri Filistin kltrnn zerklii ve korunmas kaygsndan kay
naldanmaz. Arap kesiminin eitimi ve renim programlar btnyle srail'deki Ulusal
Eitim Bakanl'na baldr.Ayrmclk, srail sosyalizminin tacndaki mcevher olan kibutz
hareketinin de daima zellii olmutur. Kibutzim'e Araplar asla kabul edilmemitir; keza
Yahudi cemaatlerine zg dier toplumsal yaplara da asla dahil edilmemilerdir.
347
348
halkn, hatta ulusun zelliklerini olas tm ltlere gre benim
semeye balayan srail Yahudi topluluu karsndaki tutumlar
reddetmek oldu. Bu yeni halkn zgl tarihsel karakteri kurucula
r ve yaratclar tarafndan gz ard edildi ve sistematik olarak
reddedildi. Bu toplum Siyonizm tarafndan, ama ayn zamanda bunu da belirtmek gerekir-, Arap milliyeti ideolojisi tarafndan
bir "halk-olmayan" ve "ulus-olmayan" olarak, "Eretz Israel"e (ya
da "Filistin"e) doru "ykselii" srdrmeye hazrlanan dnya
Yahudiliinin yalnzca bir blm olarak kabul edilmitir.
Bununla birlikte, dnyada Yahudiliin birletirici temel altyap
s olarak, Antisemitizm'e Yahudiliin znn tanmnda kalc bir
pay dolayl olarak veren ac verici Holokost belleinin tesinde,
ne yazk ki, yoksullam eski dini kltr kalr (grdmz gibi,
bu kltr deiken afacan genetiin peinden gizlice komutur).
Btn Yahudiler iin ortak olan herhangi bir laik Yahudi kltr
dnyada asla var olmamtr. "azon "in, yani Haham Abraham
Yeaya Karelitz'in nl argman -"yk arabas [laik Yahudi] bo
tur"- doruydu ve doru kalacaktr. Bununla birlikte, Kitab
Mukaddes yorumunda uzman olan haham, geleneksel naifliiyle,
laik yk arabasnn ortadan kaybolarak, dinin gayet ykl araba
sna yolu aacana inanyordu.
57. Liah G reenfeld, "Modern Din mi?", in Neri Horowitz (edit.), srai/'de ve Ortadou'da
Din ve Ulus (branice), Tel-Aviv, Merkaz Rabin ve Am Oved, 2002.
349
gzelletirmek iin daha fazla dinsel makyaj gerekecekti. Ancak
srail yine de teokratik bir devlet olmayacaktr. srail politikas
nn oluum dinamii iinde dini temellerin salamlamas,
modernlemelerine paralel geliecektir; bu temeller genel anlam
da daha milliyeti ve zellikle de ok daha fazla rk olacaktr.
srail' de devlet ile hahamlk arasnda ayrm olmamas asla dinin
gerek gcnden kaynaklanmamtr; tersine, dinin derin ve
sahici temelleri yllar ierisinde nemini yitirmitir. Bu ayrlk
yokluu, grld gibi, daha iyisi elinden gelmediinden, tem
sillerinin ve sembollerinin ounu geleneksel dinden ve dinin
metin derlemelerinden alm olduu iin, zellikle bu nedenle
dinin btnyle esiri olarak kalan ereti bir ulus fikrinin ikin
zayflndan dorudan kaynaklanr.
srail kendi toprak hudutlarn belirleyemedii gibi, ulusunun
hudutlarn da hibir zaman ak seik belirleyememitir. Yahudi
"kavmi"ne mensup olmann ltleri daha batan itibaren tereddt
konusu olmutur. Balangcnda srail devleti, en azndan gr
nmde de olsa ak bir tanm paradoksal biimde benimsemiti.
Bu tanma gre, kendilerini drst bir ekilde Yahudi grenler
Yahudi kabul ediliyordu. 8 kasm 1948'de yaplan birinci saym
srasnda srail' de yaayanlardan uyruklarn ve dinlerini teyit ede
cekleri bir soru fiini doldurmalar istendi. Bu aklamalar sivil
ktn olumasnda temel tekil etti ve bylece gen devlet Musa
dininin buyruklarn yerine getirmeyen ok sayda karkocay yasa
d biimde "Yahudiletirmeyi" baard. 1950 ylnda doumlar
hala tek tek katlara kaydediliyordu. Uyruk ya da din belirtilmese
de katlar yine de iki tr baslyordu: biri branice, teki Arapa.
branice soru formu dolduranlar potansiyel olarak Yahudi'ydi. 5 8
1950 ylnda srail Parlamentosu "geri dn yasas"n onayla
d. Bu, Bamszlk Bildirgesi'nde ileri srlen ilkeyi hukuksal
olarak belirleyen ilk temel yasa oldu: "Her Yahudi'nin srail'e g
etme hakk vardr. " Bunun tek istisnas, "Yahudi halkna kar
hareket etmek ya da kamu saln ve devlet gvenliini tehlike
ye atabilir olmak"tr. Geri dn yasasndan yararlananlara oto
matik olarak yurttalk veren bir yasa 1952 ylnda onayland. 59
1940'l yllarn sonundan itibaren dnya srail'i, hakl olarak,
zulm grenler ve yerinden edilmi olanlar iin snak bir devlet
olarak grd. Avrupa Yahudilerinin sistematik olarak katli ve
58. Bu konuda bkz. Yigal Elam, Statko Olarak Yahudilik (branice), Tel-Aviv, Am Oved,
2000.
59. www.knesset.gov.il/laws/special/heb/chok_hashvut.htm.
350
Yidi halknn eksiksiz imhas, hayatta kalanlara snak olarak
hizmet edecek bir devletin kurulmas karsnda geni kitlenin
sempatisine yol at. 1950'li yllarda, srail-Arap atmasnn
ardndan, fakat ayn zamanda yan-dini ve daha ziyade hogr
sz Arap otoriter milliyeti ideolojisinin ykselii nedeniyle, yz
binlerce Arap Yahudi vatanlarndan atldlar ve evlerini barklarn
kaybettiler. Bunlarn hepsi Avrupa'ya ya da Kanada'ya yerleeme
di ve ilerinden bir blm srail'e g etmek zorunda kald (bel
ki de kimileri bunu arzulad). brani devleti bu duruma sevindi ve
hatta (bu gmenlerin clz bagajlarnda getirdikleri Arap klt
rn kayg ve kibirle karlam olsa da) onlar kendine ekmeye
bile abalad. nanc ya da kkeni nedeniyle zulme uram ya da
bask grm her Yahudi mlteciye g hakk vermeye ynelik
yasa bu olgular nda aka meru gzkyordu. Eer yre
sakinlerinin byk blm baka lkelerde ayrmcla maruz
kalm olan ve kendilerine yakn yurttalarla ortak bir tarihsel
kader duygusunu ve yaknl paylayorlarsa, bugn bile bu tr
den bir yasa, nasl olursa olsun liberal bir demokrasinin temel
prensipleriyle asla eliki iinde olmayacaktr.
Fakat geri dn yasasnn hedefi srail'e, Yahudi kimliklerin
den dolay kendilerinden nefret edenlerin gemite zulmne
uram, hala urayan ya da gelecekte zulme urayacak olanlar
yararna snak bir devlet stats vermek deildir. Yasa koyucu
larn dilei bu olsayd, yasay Antisemitizm'in mevcut tehlikeleri
karsnda barnma hakk ieren hmanist bir temelde kurarlar
d. Geri dn yasas ile buna elik eden medeni yasa, tm dn
yaya dair "etnik" bir ulus anlaynn dorudan sonucudur ve bu
yasalar srail devletinin pratikte dnya Yahudilerine ait olmas
olgusunu hukuksal dzlemde tevik etmeye yneliktir. Ben Guri
on, geri dn yasasn nerdii parlamento tartmasnn al
.
nda unu duyurdu: "srail, yalnzca yurttalarnn ounluu
Yahudi olduu iin bir Yahudi devleti deildir; Kim olursa olsun
btn Yahudilerin ve arzulayan her Yahudi'nin devletidir. " 6 0
"Yahudi halk"na dahil olan herkes -Pierre Mendes France ya
da 1 970'li yllarda Avusturya anslyesi Bruno Kreisky, Amerika
Birleik Devletleri Dileri Bakan Henry Kissinger ya da 2000
ylnda bakan yardmclna demokratlarn aday Joe Lieber
man olabilir- Yahudi devletinin potansiyel yurttadr ve arzu
ettiinde gelip yerleme hakk geri dn yasasyla onun iin
daima salanm olur. Bu "Yahudi ulusunun mensubu" herhangi
351
bir liberal demokrasinin btn haklara sahip yurtta olsa, ileyi
ine aktif olarak katlsa ya da devlet hizmetine seilmi olsa bile,
Siyonist ilke uyarnca, srail'e g etmek ve burann bir yurtta
olmak onun kaderidir, hatta buna mecburdur. Hatta geldikten
hemen sonra lkeyi terk etse bile yurttal lmne kadar baki
kalr.
Hi kuku yok ki, Yahudi olmayan srailli yurttalarn yaknlar
iin var olmayan bu ayrcala, "meru" yararlanclarn kimler
olduunu saptayan kesin bir tanmn da elik etmesi gerekir.
Oysa kimin Yahudi olarak kabul edilebileceini ak seik tanm
layan lt ne geri dn yasasnda ne yurttalkla ilgili yasada
vardr. Bu yasalar, Siyonist Federasyon'un stats zerine yasa
ile
Mart
352
bir aileden domutu ve Siyonist genlik hareketine katlmt.
Nazi fethi srasnda cesur bir partizan olarak ok sayda Yahudi'yi
kurtarmt. Bir an geldi, peindeki zalimlerden kaabilmek iin bir
manastra snd ve Hristiyan oldu. Savatan sonra papaz oldu ve
Karmelit tarikatna kei olarak girdi. srail'e g etme niyetindey
di -1958 ylnda srail'e geldi-, nk Yahudilerin yazgsn payla
mak arzusundayd ve kendini Siyonist kabul ediyordu. 62 Polonya
uyrukluundan ayrldktan sonra, geri dn yasasna yaslanarak
srail yurttaln talep etti ve inanc Katolik olsa da, "uyruu"nun
Yahudi kaldn gereke gsterdi. Talebi ileri Bakanl'nca red
dedildi, bunun zerine yksek adalet mahkemesine bavurdu.
Mahkeme, bire kar drt oyla, Rufeisen'in devlet yasalarna gre
Yahudi kabul edilemeyeceine karar verdi. Bir srail kimlik kart
elbette ald, fakat zerinde "Uyruk: belli deil" yazyordu.
sa'nn dinini benimsemek iin Yahudi inancna ihanet son tah
lilde determinist biyolojik imgelemin hakkndan gelmiti. Dini
klfa brnmeyen Yahudi uyruu olmadna kesin biimde
karar verilmiti. Etnik-merkezci Siyonizm, tanmnn belli bal
ltlerini saptamak iin Yahudi dini yasasnn desteine ihtiya
duymutu ve laik yarglar da bu tarihsel-ulusal zorunluluu
gayet iyi anlamt. Bu hkm srail'in kimlik anlayna baka bir
yan ekledi. Artk bireyin Yahudi halkna aidiyetini kendisinin
tayin hakk geride kalmt: Yalnzca egemen hukuksal otorite
yurttan "uyruuna" karar verebilirdi. 6 3
1960'larn sonunda Yahudi kimlii tanm yeniden snand. 1968
ylnda komutan Benyamin alit iki ocuunu Yahudi uyruuna
yazmay reddetmi olan ileri bakann dava etti. ocuklarn
annesi, Daniel Karde'in tersine, Yahudi deildi. Muzaffer srail
ordusunun saygn bir subay olan alit ocuklarnn "Yahudi" ola
rak bym olduklarn ileri srd; onlarn "Yahudi halk"nn
devletinde btn haklara sahip yurttalar olarak kabul edilmele
rini arzuluyordu. Neyse ki anslyd -belki de mucize sonucu
dokuz yargcn bei ocuklarnn, din bakmndan olmasa da
uyruk bakmndan Yahudi olduuna karar verdi. Bu istisnai yarg,
askeri "kanat"nn altna Yahudi olmayan nemli bir nfus alm
olan ve yabanclarla karma karsndaki duyarll daha da g-
62. Bu kahraman ve zel kiinin yaam hakknda bkz. Nechma Tec, Dans /'antre des /ions.
La vie d'Oswald Rufeisen, Brksel, Ed. Lessius, 2002.
63. Yarglarn eitli tutumlar hakknda bkz. Ron Margolin (edit.), Demokratik ve Yahu
di Devlet Olarak srail Devleti. Tartmalar ve lave Kaynaklar (branice), Kuds, Dnya Yahu
dilik Bilimleri Cemiyeti, 1 999.
353
lenen, 1967 Sava'nm bytt srail'in politika sahnesini der
hal btnyle altst etti. 1970 ylnda, dini evrelerin basks
altnda, geri dn yasasna yeni bir ek yaplarak, "sahici Yahu
di"nin dini yasaya uygun olarak eksiksiz ve kesin tanm yapld:
"Yahudi bir anneden domu olan ya da Yahudilie gemi ve
baka bir dine artk bal olmayan kii Yahudi'dir. " Yirmi iki yllk
ertelemenin sonunda, haham dini ile zc ulus anlay arasnda
ki arasal ba nihayet kesin olarak pekitirildi.
Ulusun ok sayda laik yanda elbette daha esnek ya da daha
"bilimsel" bir tanm ltn tercih ederdi: rnein, babann
Yahudi olmasn yeterli kabul etmek ya da bir kiinin Yahudilie
mensup olduunu belirlemeyi salayan herhangi bir genetik ia
retin varl. Bununla birlikte, daha genel ya da daha kesin "bilim
sel" kategorilerin yokluunda, srailli Yahudi ounluk, ehvenier
mantyla, dini yasann hkmn kabul etti. Kamuoyu iin, kat
bir gelenek, Yahudi zgllnn tanmndaki acnas bir mu
laklktan ve srail'in de "dierleri gibi" liberal bir demokrasiye,
btn yurttalarn mlkne dnmesinden daha iyidir. Yahudi
liklerinin bu kesin tanmn reddedecek baz srailliler elbette
vard. Hatta ilerinden biri, geri dn yasasndaki deiikliin
ardndan, kimlik kartndaki uyruk yazsn "Yahudi"den "srail
li"ye deitirmek amacyla talepte bile bulundu.
George Rafael Tamarin Tel-Aviv niversitesi Eitim Bilimleri
Blm'nde retmendi. 1949 ylnda Yugoslavya' dan srail'e g
etmiti ve Yahudi olduunu bildirmiti. 1970'li yllarn banda
uyruunu "srailli" olarak yeniden tanmlama talebi iki gerekeye
dayanyordu. lki, Yahudi kimlii tanmlamada yeni ltn,
onun bak asyla, "rksal" ve "dini" olmasyd. kincisi, devletin
kuruluundan itibaren, kendisini de paras hissettii bir srail
ulusunun olumu olmasyd. ileri bakam talebine olumlu
yant vermeyince Tamarin yksek mahkemeye bavurdu. 1972
ylnda talep yarglar tarafndan oybirliiyle reddedildi. srail
ulusu olmadndan Yahudi uyruunu korumas gerektiine karar
vermilerdi. 64
Bu olayn en ilgin noktas, yksek mahkeme bakan, srail
dl sahibi imon Agranat'n, Bamszlk Bildirgesi'ne dayana
rak ikayeti reddetmekle yetinmeyip, konunun zn incelemesi
64. Tamarin srail Devletine Kar Yksek Adalet Mahkemesinde, 20 ocak 1 972. Tamarin
sulamasn gerekelendirmek iin Fransz sosyolog Georges Friedmann'n Fin du peup
/e juif? [Yahudi Halknn Sonu mu?] (Paris, Gallimard, 1 965) adl denemesini kulland.
Fazlasyla lsrail'den yana olan kitabn sonu blm, ayrt edici zellikleri bakmndan
tarihsel lbranilik'ten farkl bir lsrail ulusunun olumakta olduunu ileri srer.
354
ve neden asla bir srail ulusunun deil d e bir Yahudi devletinin var
olduunu aydnlatmaya almasdr. Bir yandan yalnzca znel
yanlara dayanan ve dier yandan bireysel tercih ilkesini reddeden
Agranat'n ulus tanmnn teorik zaaflar, srail' de egemen ideoloji
nin ayrt edici zelliiydi. Alama Duvar'nn ele geirilmesinden
sonra paratlerin heyecann ve duygusunu ulusal bir Yahudi
kimliinin varlna dair kusursuz kant olarak kullanmas, Agra
nat'n tarih kitaplar ve politik felsefe kitaplarndan ok gazete
makalelerinden etkilendiini gstermektedir; ancak bu tutumu,
hkmn gerekelerini uzun uzadya aklarken, byk alimliinin
kant olarak bu kitaplar kullanmasn da engellememitir.
Geri dn yasasnda Yahudi kesin ve snrlar belli olarak
tanmlanm olmasna ramen, devletin pragmatik ihtiyalar bir
"Avrupa" gnden kendini yoksun brakacak kadar glyd.
1968 ylnda, Polonya'daki Antisemitizm dalgasnn ardndan sra
il'e elerden birinin Yahudi dininden olmad birok aile geldi.
355
Likud Partisi'nin iktidara gelii, iaretleri srail politik kltrnde
zaten kendini gstermi olan paradoksal iki gelimeyi yaygnla
trarak ortaya kard: liberalleme ve etnikleme.
Ne hogr anlayyla ne de oulculuuyla zel bir parlt
gsterebilmi olan (Dou Avrupa kkenli) sosyalist Siyonizmin
zayflamas ve srailli entelektellerin ounun pek az deer ver
dikleri popler san iktidara ykselii, lkedeki politik ve klt
rel atma kavramn daha da merulatrd. srail, ilk otuz yl
boyunca tanmad bir ey olan, iktidarn dzenli el deitirme
sine alyordu. ktidara ynelik eletiri ve muhalefetle birlikte
benzer bir deiim meydana geldi. 1982 ylndaki Lbnan Sava
'nn olaylar, savan ortasndayken bile hkmeti protesto
etmenin, stelik iflah olmaz hain muamelesi grmeden bunu
yapabilmenin mmkn olduunu gsterdi.
Siyonist-sosyalist himayeci devletin yava yava geri ekilmesi
ve ekonomik neoliberalizmin glenmesi, devletin st kimlik ks
kacnn da yava yava gevemesine katkda bulundu. Ulus-dev
letin mutlak gc deer olarak nispiletike, ikame edici alt kim
likler, zellikle "etnik topluluk" kimlikleri glendi. Daha ileride
incelenecek olan bu olgu srail' e zg deil, dnya apndaki bir
sretir.
srail kltr kendini fiiliyatta ortaya koymaya ve gelimeye
devam etse de, 1967 ylnda srail devletinin ele geirdii toprak
lar zerindeki denetiminin "sakin" geen ilk yirmi yl, global bir
sivil srail bilincinin ekillenme srecinin srmesine zarar verdi.
Bir apartheid sistemi erevesinde aka srdrlen (hkmet,
iskan tevik etmi olsa da, ele geirdii topraklarn ounu bura
da yaayanlara yurttalk vermek zorunda kalmamak iin hukuk
sal olarak ilhak etmemiti) Bat eria ve Gazze'de kitlesel koloni
zasyon politikas, devlet tarafndan sbvanse edilen ve destekle
nen "Yahudi efendilerin demokrasisi"nin bu blgelere yerleme
sine katkda bulundu. Bu durum, lkenin nispeten daha "demok
ratik" blgelerinde bile, etnik-merkezci stnlk duygusunu
yayd ve glendirdi.
Yahudi kamuoyunda, zellikle gelenekselci ve sosyoekonomik
bakmdan geri kalm evrelerde kendi iine kapal zc bir ei
limin ortaya k, srail kamuoyunda ve zellikle grsel-iitsel
medyada, ortak vatann kolektif yaamna tam eitlikle katlma
haklarnn uygulanmasn "cesaretle" ilk kez talep eden yeni tarz
da srailli Filistinlilerin ortaya kndan da etkilendi. Devletin
"Yahudi" karakteri sayesinde Siyonizmin edindii ayrcalklarn
356
yitirilmesi kaygs, yeterince derin bir kltrel srailleme sreci
yaamam olan (bilindii gibi, kltrel entegrasyon srecini g
lendiren ey daima gelir dzeyindeki iyilemelerdir) halk tabaka
larnda, zellikle "Doulu" ve "Rus" Yahudiler arasnda ben-mer
kezci "etnik" ayrmcl glendirdi. Dolaysyla bu tabakalar,
Arap nfus temsilcilerinin sklkla ifade ettii eitliki talepler
karsnda tehdit edildiklerini hissettiler.
357
kt. Nakba'y (1948'deki Filistin srgn) ve 1948-1966 arasn
daki askeri rejimi yaamam olan ve Arap kltrnn tesinde
brani kltrn de benimseyerek bir sraillileme srecini yaa
m olan gen bir Filistinli entelektel kuak, grnte basit
politik bir durum karsndaki honutsuzluu artan bir gvenle
ifade etmeye balyordu: Domu olduklar ve nfusunun bete
birini oluturduklar, keza resmi dzeyde btn halklara sahip
yurtta olduklar devlet, kendilerinin devleti olmadn, stelik
byk ounluu denizar lkelerde yaamn srdrmeye
devam eden bir halka ait olduunu aka belirtiyordu.
Yahudi tekelciliine muhalefetin belirgin ncleri arasnda
yazar Anton ammas bulunuyordu. Blnm ulusal kimlik ze
rine ok ilgin bir branice eserin yazar olan iftdilli bu byk
entelektel yeni bir politik sylem kurmutu. z olarak: Hepimiz
okkltrl srailliler olalm, kltrel kkenimizi silmeyecek,
fakat gelecekte tek bir devletin Yahudi ve Arap yurttalar arasn
da bir srail yaknlna yneltecek ortak bir ulusal st-kimlik
oluturalm. 66 srail'in en nemli yazarlarndan biri olan ve Siyo
nist solun tescilli temsilcisi A.B. Yehoua bu daveti, karakteristik
bir gvenceyle derhal reddetti: srail btn yurttalarnn devleti
olmamal, dalm Yahudi halknn devleti olarak kalmaldr.
"Geri dn yasas Siyonizmin ahlaki temelidir" ve srail devleti
nin iinde her trl ifte kimlik oluturmaya ynelik tehlikeli
neriyi reddetmek gerekir. Hayfal dindar yazar (tpk deersiz
Amerikan Yahudileri gibi) bir srailli-Yahudi olma fikrinden deh
ete kaplmt.
66. Bkz.Yazlar, "Yahudilerin Yeni Yl" (branice), Hahir, 1 3 eyll 1 985, "Babuka'nn Hatas",
Hahir, 24 ocak 1 986 ve "Biz (kimiz?)" (branice), Politika, 1 7 Ekim 1 987.
67. A. B.Yehoua,"Anton'a Cevap", Duvar ve Da. srail'de Yazarn Hi de Edebi Olmayan
Gereklii (branice), Tel-Aviv, Zmora Beitan, 1 989.
358
359
360
temsil salar; svire, Belika ve Kanada bu ynetim biiminin
uygulanmasn temsil ederler. Buna karlk, okkltrl demok
rasi, kltrel oullua sayg gsterirken bu yapy asgari lde
kurumlatrr, eitli gruplann btnlne zarar vermemeye
abalar, egemen bir kltr kastl olarak dayatmaz; Byk Bri
tanya ve Hollanda bu eilimin belli bal rnekleri olarak grle
bilir. Bu "kategori" den farkl rejimlerin ortak bir merkezi esi
vardr: Aznlk topluluklannn yannda hegemonik bir kltrel ve
dilsel grubun varl durumunda bile kendilerini devletin tm yurt
talannn temsilcileri olarak kabul ederler.
Samooha'ya gre srail bu gruplann hibiri iinde snflandr
lamaz, nk kendini hudutlar iinde yaayan sivil toplumun
politik ifadesi olarak grmemektedir. Siyonizm yalnzca Yahudi
devletinin oluumuna nclk etmi resmi ideoloji olmakla kal
maz, dahas, bu devletin yurttalarnn muhtariyeti hedeflerini
sonsuza dek uygulamaya geirecekleri varsaylr. 1967 hudutlan
mn snrlan iinde srail' e zg bir tr demokratik yap elbette
vardr, yurttalk haklarna, ifade zgrlne ve siyasal toplan
ma zgrlne sayg gsterilir, serbest seimler bu yapnn iin
de cereyan eder, fakat temelde sivil ve politik eitlik yokluu onu
Bat' da gelien demokrasinin btn trlerinden farkllatrr.
Samooha'mn sunduu model, fazla normatif bir yargda bulun
maktan kanmak iin azami aba gsterse bile, elbette srail dev
letinin yapsna dair radikal bir eletiri iermektedir. Hayfal sosyo
loun politik sonulan, bununla birlikte, cretkar eletirisinden
sanlacandan ok daha lml olmutur. Ona gre, srail'in bir
yurttalar topluluu olmas gereki deildir. Onun grne gre
en kabul edilebilir perspektif, iyiletirilmi bir etnik demokrasi
perspektifidir; tekelci bir ekirdek korunacak fakat ayrmclk en
aza indirgenecektir: "srailli Araplar iin en iyi zm elbette ok
toplumlu bir demokrasi, yani iki uluslu bir devlet olur; fakat Yahu
di devletini ortadan .kaldran bu olasla Yahudiler btn olarak
muhalefet eder ve dolaysyla uygulanmas nfusun byk oun
luu iin korkun bir adaletsizlie neden olacaktr." 7 1
Samooha'nn kavramsal erevesi kabul edilebilecei gibi
buna itiraz da edilebilir (svire gibi ok.toplumlu bir demokrasi,
okuluslu bir devlet deildir); keza ezilen bir aznlk karsndaki
ayrmcln ortadan kaldrlmasnn egemen ounluk karsnda
"korkun adaletsizlie" yol aacam kabul eden cmert termi7 1 . Sammi Samooha, "The Model of Ethnic Democracy: lsrael as a jewish and Democ
ratic State", Nation and Nationa/ism, 8, 4, 2002, s. 475-503.
361
noloji de benimsenmeyebilir. Bununla birlikte, Hayfal aratrma
cnn ana katksnn nemi tartma konusu edilemez: srail aka
demik dnyasnda lkenin kimlik politikasyla ilgili Pandora'nn
Kutusu'nu ilk aan o oldu. Bu alanda teorinin boluklar ortaday
d ve Samooha'nn denemesi istisnai deerde eletirel bir yakla
m katt. Bu inisiyatif doal olarak hem ulusu entelektellerin
hem de post-Siyonist ve srailli-Filistinli eletirmen aratrmac
larn eitli tepkilerine yol at.72
Samooha'nn eletirilerine cevaben (ama daha ziyade 1990'1
yllarn bandaki "Yahudi" yasasnn ardndan), geleneksel oldu
u kadar liberal de olan srail intelligentsia's, lkesindeki
demokrasinin normalliini kantlamak iin seferber oldu. Bu yel
pazedeki en belirgin grler aada sunulacaktr. Onlarn yan
dalarnn hepsinin srail dl'ne sahip olmas bir tesadf deil
dir. Bu dln oluturduu prestijli tannma iareti Yahudi devleti
tarafndan edebi ve bilimsel sekinlerine verilmektedir, bylece
bu devletin dnya algsna baat bir arlk kazandrmaktadr.
srail dl sahipleri lkenin kltrel sahnesinde baat bir e
oluturmaktadr; onlarn grleri ulusal ideolojinin zn temsil
ederken, ayn zamanda ada yapsn da ortaya kartmaktadr.
rnein Kuds'teki brani niversitesi'nde "Yahudi dncesi"
profesr olan Eliezer Schweid'e gre, "Yahudi ve demokrat dev
let" ifadesinde hi i eliki yoktur. srail "Yahudi halkna, sr
gnlerde yaam saysz kuak boyunca verilmemi olan [ . . . ]
temel demokratik haklar vermek" iin kuruldu. "Yahudi halknn
kendi elleriyle ina ettii, byk bir yaratc enerji yatrd, kan
n dkt ve ekonomisini, toplum ve kltrn oluturduu
devlette bu haktan vazgemesi iin hibir kurumsal neden yok
tur. " Schweid'e gre, Yahudilik ile demokrasi arasndaki eliki
zerine edilecek her sz temelsizdir, nk "insan haklarna ve
demokrasiyi oluturan pakt fikrine temel olarak hizmet eden etik
kaynaklar, kkenlerini Yahudi dininde ve Yahudi ulusal ideoloji
sinde bulmaktadr."73 Dahas, onun gznde, eer srail Yahudi
halknn devleti deilse, varlnn anlam yoktur.
brani niversitesi'nde siyaset bilimi profesr ve srail Di
leri Bakanl eski genel mdr lomo Avineri ise, "Yahudi dev71. Samooha ve analizlerine tepkiler konusunda bkz. Eyal Gross'un dokunakl makale
si, "srail'de Demokrasi, Etnisite ve Yasama: 'Yahudi Devlet' ile 'Demokratik Devlet' Ara
snda" (branice), srail Sosyolojisi, il, 2, 2000, s. 647-673.
73. Eli ezer Schweid, "srail: 'Yahudi Devleti' mi, 'Yahudi Halknn Devleti' mi?", Siyonizme
Gre Siyonizm (branice), Kuds, Siyonist Ktphane, 1 996.
3 62
3 63
ulusal devletin sorunu hi de srail'e zg deildir: "spanya'da
Basklar vardr, Hollanda'da Frizler var, Fransa' da da Korsikallar.
Bu bak asndan, yaklak yzde yirmisi baka bir halka men
sup kiilerin yaad srail devleti bir istisna oluturmamakta
dr. " 76 srail devleti "somut ideali iinde" demokratiktir ve aka
btn yurttalarn devleti olmasn istemek gereksizdir. ounlu
un aidiyet duygusunun aznlnkinden farkl olduu kesindir,
fakat bu modern uluslara zg bir durumdur.
Asa Kaer'in -youn bilgisine ramen- aka gz ard ettii
ey, spanya'da Kastilya kltrnn ve dilinin hakimiyetine ra
men, ber devletinin, ister Kastilyal olsun, ister Katalan, Bask ya
da baka, btn spanyollara ait olduudur. Eer spanyol hk
meti spanya'nn btn spanyollarn deil de Kastilyallarn dev
leti olduunu ilan etmeye cret ederse mr derhal ksalr. Fran
sa Korsikallar, ada sakinleri arasndan bir aznlk bu durumdan
honut olmasa bile, tm haklara sahip Franszlar olarak kabul
etmektedir. Fransa Cumhuriyeti kendini asla yalnzca ktadaki
Katolik yurttalarn mlk olarak grmemektedir, zellikle Kor
sika adasndakilere de aittir, tpk Yahudi Franszlara, Protestan
Franszlara ve hatta Mslman Franszlara da ait olmas gibi.
srail'de yaayan Yahudi filozof iin, ulus tanmlarndaki bu tr
den "hafif' bir farkllk zerinde durulmay hak etmemektedir.
Onun gznde "Yahudi halknn demokrasisi", yksek ahlaki
deeriyle, tm dier Bat toplumlarna benzemektedir.
srail'in "Yahudi halk"nn demokratik devleti olarak varln
merulatrmay hedefleyen eitli teorik teebbsler arasnda
zellikle hukuksal alandan kaynaklananlar belirtileceiz. Temel
Yasalarn sz daarcnda "Yahudi" hanesi ilk kez belirdiinde,
yarglar ve hukuk profesrleri kendilerini seferber olmak zorun
da hissettiler ve bu yeni yasa eiliminden yana ayrntl ve gerek
elendirilmi savunmalar kaleme aldlar. Yahudi olmayanlara
kar son derece eitliki davranrken devlet dzleminde Yahudi
geleneinin benimsenebileceini pheci kiilere kantlamak iin
ok mrekkep aktld. Onlarn yazlarnn okunmas daha ziyade
bu "eitliin" ilgisizlie denk olduu izlenimi vermektedir.
Yksek mahkemenin onursal bakan yardmcs ve eski adalet
bakan Haim Kohen'e gre durum basittir: "Atalarmzn atalar
nn genleri, biz istesek de istemesek de bizde kk salmtr. Ken
dine saygs olan biri yalnzca nasl var olduunu ve nereye gitti76. Asa Kaer,"Yahudilerin Demokratik Devleti",Yossi David (edit.), Yahudilik ile Demok
rasi Arasnda srail Devleti (branice), Kuds, srail Demokrasi Enstits, 2000.
364
ini bilmeye abalamakla kalmaz, nereden geldiini d e renme
ye abalar. En geni anlamyla ele alndnda srail'in ortak var
l, devletin doas gerei edindii mirastr ve onu kendiliinden
bir Yahudi devleti yapar. ''7 7
B u szler Haim Kohen'i bir rk yapmamaktadr. O her zaman
liberal bir yargt (hatta Rufeisen Davas srasnda iradeci bir
aznlk gr bile ifade etmiti) ve daima bilmektedir ki, "biyo
lojik-genetik sreklilik fazlasyla kuku verici bir olgudur. " 7 8
Devletin dini-olmayan Yahudiliini derinlemesine tanmlama
ynndeki etrefil teebbs srasnda yine de kestirip att:
"Yahudi kimlii biyolojik-genetik zincirle zetlenmez: Manevi ve
kltrel sreklilik bu adan ok daha nemlidir. Manevi srekli
lik srail'i Yahudilerin devleti olarak konumlandrr; kltrel
sreklilik ise onu bir Yahudi devleti yapar. Bu iki kimlik arasnda
eliki yoktur: birbirlerini tamamlarlar ve hatta belki de birbirle
rine bamldrlar ve bir koulluluk ilikisiyle balanmlardr. "79
Yarg Kohen muhtemelen bu nedenle yalnzca Kitab Mukad
des'i, Talmud'u ve Talmud efsanelerini deil, bilindii gibi, Yahu
di topluluun p aras olan ve bu nedenle oradan kovulmu filo
zof Spinoza'y da bu Yahudi sreklilii iine ve srail'in ortak mal
varlna dahil etmitir. Buna karlk, Yahudi demokrasisinin
niteliini belirlemeye ynelik tereddtl abalar, Arap yurttala
rnn yzde yirmisini ve hatta ileri Bakanl tarafndan titizlik
le "Yahudi deil" diye kaydedilmi olan ve ou branice konuan
ve vergilerini deyen yzde bei bile bir yana brakmaktadr.
Yksek Mahkeme'nin eski bakan Aaron Barak da, tpk Haim
Kohen gibi, srail hukuk tarihinin en liberal ve en kltrl yarg
larndan biri kabul edilmektedir. 2002 ylnda, Otuz Drdnc
Siyonist Kongre'nin ziyaretileri karsnda, "Yahudi ve demokra
tik devlet ol?-rak srail'in deerleri"nden sz etmeyi seti. so Dev
letin Yahudi normlar nelerdir? Geleneksel Yahudi yasasndan
kaynaklanan nosyonlar ile Siyonizmin bir karm. Yahudi dog
mas dnyas "sonsuz bir denizdir. " Buna karlk Siyonizmin
dnyas dil, ulusal semboller, bayrak, milli mar ve geri dn
yasasndan ibarettir; ayn zamanda da "topraklarn Yahudi yerle
imi iin kurtaran bir devlet." Demokratik deerler nelerdir?
Gler ayrl, hukuk devleti ve aznlklar da dahil, insan hakla17. Haim H. Kohen, "srail Devletinin Yahudilii" (branice), Alpayim, 1 6, 1 998.
78. a.g.e.
79. a.g.e.
80. www.nfc.co.il/archive/003-D- l 202-00.html?tag=2 1 -5 3-48PTEXT 1 767.
365
rna sayg. B u iki grup deer arasnda sentez ve denge aramak
gerekir: "Yahudilere srail'e g hakk vermek, Yahudi olmayan
lar karsnda ayrmcl iermez. Sadece bir farklln tannma
sn gerektirir. Bizim ulusal yuvamzda bulunanlar, dinleri ve
uyruklar ne olursa olsun, eitlik hakkna sahiptir. " 8 1 Eitlik nos
yonunun modem demokrasinin merkezi olduunun dier yarg
lardan daha fazla bilincinde olan Yarg Barak Arap aznla ada
let uygulanmas iin mcadele etti.
Bu "yuva"nn deerlerinden biri "Yahudi yerleimi iin toprakla
rn kurtarlmas" ise, burada adalet nasl ileyebilir? Parlak bir
hukuku olan eski Yksek Mahkeme yargc zmler nermekte
dir, ancak bunlar Kuds'te toplanan Siyonist Kongre' den ziyaret
ilere sunmaya gerek grmemitir. Kamuoyunu artmamak
gerek Demokrat yarg, nceki bir olay vesilesiyle, lkesinin
karakterini u ekilde tanmlamt: "Bir Yahudi devleti, krlarna,
ehirlerine, kylerine Yahudilerin yerlemesini en ba kayg edin
mi bir devlettir [ ... ] . Bir Yahudi devleti, brani yasasnn nemli bir
rol oynad ve Yahudilerin evlilik ve boanma hakknn Kitab
Mukaddes hukukuyla belirlendii bir devlettir."82 Baka deyile,
liberal ve laik yarg Aaron Barak'a gre srail, zellikle nl "Celi
le'nin Yahudiletirilmesi" gibi (bu blgede Yahudiler ile Yahudi
olmayanlar arasnda ayrmclk yerletiren bir yasalar btnnn
kusursuzca erevesini izdii) projeler sayesinde Yahudi'dir.
Daniel Friedmann, bir yarg olmamasna ramen, hkmet
bakan Ehud Olmert tarafndan Adalet Bakanl'na atand.
Daha nce Tel-Aviv niversitesi'nde hukuk profesr makamn
da bulunmutu. 2000 ylndaki (silahsz) isyanlar srasnda on
srailli-Filistinlinin lmnn ardndan kaleme alnan bir maka
leye tepki olarak, "Devletin Yahudi devleti olarak tanmlanmasn
da bile bir eitsizlik unsuru mevcuttur"83 eklindeki argman
karsnda duyduu aknl ifade etti. Gerekten de devletlerin
ounun ulusal bir karakteri varken, bu karakter srail'de neden
yasak olsun? srail'in ngiltere'den fark nedir? "ngiltere'de hak
eitliinden yararlanan Yahudi ve Mslman aznlklar vardr.
Bununla birlikte, ngiltere'nin ngilizlerin devleti olmasndan,
egemen dinin Hristiyanlk olmasndan, ngiltere Krall'nn sim
gesi olan kraliyet ailesinin Anglikan Kilisesi'ne bal olmasndan
ve egemen dilin, kiinin kamu kesiminde kendini ifade edebilece8 1 . a.g.e.
82. Bkz. Margolin (edit.), Yahudi ve Demokrat Devlet Olarak srail Devleti, a.g.e.
83. lomo Sand, "Devlet Kimin Devletidir?" (branice), Haaretz, 1 O ekim 2000.
366
367
368
Dier Siyonist hukuku v e dnrlerinkiyle kyaslandnda
Rubintayn ile Yakobson'un eserinin nemli nitelii, srail'in, ulu
sal devlet olarak, Batl liberal demokrasilerle tam olarak kar
latrlamayacann nispi bilincidir. Kitapta esasen Dou Avru
pa'yla benzerlikler yer almaktadr. Yazarlar okura Macaristan'da,
rlanda'da ve Yunanistan'da anayasal reformlarndan nceki ulus
anlayn, Almanya' da 1990'lardan nceki ya da Yugoslavya'nn
paralanmasndan sonra Slovenya sann ulus anlaylarn sun
maktan holanmaktadrlar. srail devletinin etnik-merkezci poli
tikasn dorulamak amacyla verilmi olan bu rnekler okundu
unda soru kanlmaz olarak gelmektedir: Eserin Yahudi yazar
lar, rnek diye verdikleri Dou Avrupa lkelerinden birinde
yaamaya hazr mdrlar, yoksa daha normatif bir liberal demok
ratik devletin yurtta olmay m tercih ederler?
Btn metin b oyunca, ok sayda Yahudi'nin srail'le gerek ve
derin ilikisi ulusal bilin terimleriyle ifade bulmutur. Bir yan
dan, byk lde acl anlar ve gelenein canlln koruyan
din-sonras duyarllk zerinde kurulan bir ba ile dier yandan
ulusal egemenlik al arasndaki mulaklk, ulusal kimliin her
hangi bir toplulua saf bir aidiyet duygusuyla zdeletirilemeye
ceini ne yazk ki bilmeyen bu iki gayretke yazarda derinden
kk salmtr. Bu kimlik yalnzca bir dayanma ve ortak bir kar
algs deildir; yoksa Protestanlar da, tpk kedi severler gibi, bir
ulus olutururdu. Ulusal bilin ncelikle ayr bir bamsz varl
n iinde birlikte var olma arzusudur. Bu varla sahip olanlarn
homojen bir popler kltr erevesinde yaadklar ve eitildik
leri varsaylr. Doduundan bu yana ve geliiminin btn evrele
ri boyunca, yakn dneme kadar Siyonizmin z bu olmutur.
Bamsz bir egemenlie zlem duyulmu ve ou ulusal nitelik
tamayan, hatta kimileri aka milliyetilik-kart olan baka
_
Yahudi dayanma hareketlerinin varlna ramen, bunu elde
etmeyi baarmtr.
Bununla birlikte, grm olduumuz gibi, Yahudi kitleler bir
Yahudi egemenlii erevesinde yaamakta aceleci deildirler;
Siyonist argmanlar ulusal akl yrtmeyi amak zorundadr.
Gnmzn Siyonist mantnn yenilgisi bu gerekliin karma
kln kabul etmeyi reddetmesinde yatmaktadr. Bu gereklik
te, Yahudiler baka Yahudilerin yazgsndan kayg duysalar da
onlarla birlikte ulusal bir varlk srdrmek istememektedirler.
"Yahudi demokrasisi"nin tm yandalarnn paylat bir dier
ciddi hata da Rubintayn ile Yakobson'un eserinde grlmektedir
369
ki bu, modem demokrasi fikrinin yorumuyla ilgilidir. Dolaysyla
ok sayda anlamazln konusu olan bir kavramlar kmesini
aydnlatmak iin ksa bir an bunun zerinde durmak gerekir.
Gnmzde demokrasinin ok sayda tanm vardr. Bunlarn
kimileri birbirini tamamlarken, kimileri de uzlamazdr. XVIII.
yzyl sonundan XX. yzyl ortasna dek "demokrasi" terimi, esa
sen, hkmrann Tanr'nn yardmyla tebaas zerinde hkm
srd btn modern-ncesi ynetimlerin tersine, halk ege
menlii rejimini belirtmek iin kullanlmtr. kinci Dnya Sava
'ndan sonra -sava srasnda da durum fazlasyla buydu- bu
terim Bat dnyasnda yalnzca liberal demokrasilere uyguland.
Ama bu elbette Avrupa'nn btn sosyalist lkelerinin kendilerini
"halk demokrasisi" olarak, hatta Batl parlamenter modelden
daha stn grmeye devam etmelerini engellemedi.
Bu daimi ideolojik mulaklk nedeniyle liberalizm ile demok
rasi arasnda analitik ve tarihsel bir ayrm gerekletirmek art
tr. Bat Avrupa monarilerinin iinde gelimi bulunan ve onlar
yava yava snrlandrm olan liberalizm, parlamentoyu, politik
oulculuu, gler ayrln, ynetimin keyfilii karsnda
uyruklarn haklarn ve o zamana kadar herhangi bir toplumun
iinde asla var olmam yeni trde bireysel zgrlklerin btn
yelpazesini dourmutur. XIX. yzyl ortasndaki Byk Britanya
demokratik olmayan liberal ynetimin tipik bir rneidir. Oy
hakk dar bir sekin evreyle snrlyd ve halkn byk blm
politik yaama katlma arlmyordu.
Modern demokrasi fikri, yani egemenliin btn olarak halka
ait olduu anlay ise, tarih sahnesinde, kendine zg antiliberal
yan anlamlarla birlikte, hogrsz bir cokunluk biiminde ken
dini gsterdi. Bunun ilk temsilcileri Maximilien Robespierre ya da
Saint-Just gibi kiiler ile Fransz Devrimi srasndaki dier Jako
benlerdi; otoriter, hatta totaliter yntemlerle genel oy ve politik
eitlik prensibini dayatmaya altlar. Ancak XIX. yzyln sonu
na doru liberal demokrasi, bu eserin erevesinde ele alnmas
imkansz karmak nedenlerle yaygnlamaya balad, liberaliz
min meyvesi olan hak ve zgrlkleri koruyarak halk egemenlii
prensibi zerinde temellendi; bu hak ve zgrlkleri geniletti ve
bunlar ada politik kltrn temelleri olarak yerletirdi.
Kuzey Amerika' da ve Avrupa' da yerleen bu trden liberal
demokrasilerin hepsi, balangta ok kusurlu olmakla birlikte,
ulusal nitelikteydi. Kimileri kadnlara oy hakk vermiyordu, kimi
leri ancak ileri bir yatan itibaren yurttalarna oy hakk veriyor-
3 70
du. Kimi toplumsal kategoriler zaman zaman ikili oy hakkna
sahipti; "etnik" olduu kadar "etnik olmayan" ulus-devletlerde de
btn yurttalar seim yapsna eitliki tarzda dahil etmekte
gecikilmitir. Bununla birlikte, Antika Yunan dnyasnda var
olmu az saydaki demokrasilerden farkl olarak, modem demok
rasiler zel bir nitelikle domutur: Ulus-devletin hudutlar iin
de uygulamaya konulmu daha fazla yurtta eitlii ynnde
onlar iten evrensel bir baskyla gelimilerdir. "Yurtta'', "ulus"
ve "devlet" gibi kavramlarn yannda, antik dnyadaki haliyle var
olmayan bir kategori olan "insan," modem politik doxa'nn
denektalarndan biri olmutur. Sivil toplumun iinde herkesin
egemenlii ve eitlii, bundan byle bir devleti -hangisi olursa
olsun- demokrasi olarak tanmlamann asgari gereklilikleridir.
Buna karlk, aznlk gruplarna ya da bireylere salanan hak ve
zgrlkler dzeyinin ya da gler ayrlnn ve hukuk sistemi
nin bamszlnn derecesinin demokrasinin liberal karakteri
nin niteliine kant oluturduu sylenebilir.
srail demokratik bir yap olarak tanmlanabilir mi? Kukusuz ki
burada ok sayda liberal zellik bulunmaktadr. 1967 hudutlarnn
sraili'nde ifade ve toplanma zgrlkleri Bat demokrasileriyle
karlatrldnda bile nemlidir; Yksek Mahkeme iktidarn key
fiyetine etkin fren olarak hizmet etmitir ve kimi zaman hala da bu
ilevi grmektedir. artcdr ki, keskin askeri atmalar dne
minde bile srail'de oulculuk -tpk sava dnemlerinde demok
ratik liberal lkelerde olduu gibi- nispeten korunmutur.
Elbette srail liberalizminin hudutlar ve snrlar vardr ve
yurtta haklarna saldrlar Yahudilerin devletinde sradan bir
durumdur. rnein sivil nikahn, sivil kamusal cenaze treninin
olmamas, abat gn toplu tamaclk yaplmamas, dahas
Arap yurttalarn mlkiyet hakknn ihlali, srail yasamasnn ve
gndelik kltrnn pek az liberal bir yanm ortaya koymaktadr.
Ayrca, 1967'den bu yana ele geirilmi topraklarda haklardan
btnyle yoksun bir halkn toplam zerinde krk yl akn sre
dir uygulanan tahakkm, srail yasamas altndaki topraklar ze
rinde istikrarl ve st dzeyde bir liberalizmin salamlamasna
ve yaygnlamasna katkda bulunmad. Bununla birlikte, birey
haklar alanndaki nemli boluklara ramen, srail yalnzca
temel zgrlkleri korumakla kalmad, ayn zamanda temel bir
demokratik prensibi de korudu: Genel seimler dzenli olarak
yaplmaktadr ve rejimin btn yurttalar oy kullanmaktadr.
Yalnzca bu olguyla bile olsa, lsrail'i, belki biraz gecikmeyle ama
371
yine de gemiteki kudretli Avrupa lkeleri gibi, bir smrge ala
nn denetleyen klasik bir demokrasi olarak kabul edemez miyiz?
srail demokrasisinin sorunu, belli bal tatil gnlerinin abat
ve Yahudi bayramlar olmasnda ya da devlet sembollerinin Yahu
di geleneinden kaynaklanmasnda yatmamaktadr. Yahudi-srail
devletinin dnyadaki Yahudi topluluklaryla tarihsel ve duygusal
ba da lkenin demokratik karakterini tartma konusu ediyor
deildir. Gerekten de, Amerika Birleik Devletleri'ndeki dilsel
kltrel topluluklarn kendi kkenlerinin olduu lkeyle sk
balar korumas ya da Kastilya kimliinin spanya' da hegemonik
olmas veyahut laik Fransa'daki bayramlarn bir ksmnn Katolik
olmas gibi, srail'in simgesel-kltrel erevesinin de Yahudi
olmasnn bir engeli yoktur. Dilsel-kltrel aznlklarn yaad
normatif bir demokraside, ayrc geleneksel bayram gnlerinden
baka, btn yurttalarda ortak bir katlm ve kardelik duygusu
yaratan sivil semboller ve bayramlar olmas da doaldr. Byle
bir teebbsn Yahudi devletinde bulunmamas bir tesadf deil
dir. Gerekten de, balang yasas Siyonizmin ekillenmesine
dek uzanan srail'de devlet kimliinin zgl nitelii, "Yahudi"
devletinin ayn zamanda demokratik olma kapasitesinden kuku
ya drr.
srail toplumunda egemen Yahudi ulusu anlay, bakalarn
da kendisinin bir paras olmaya ve eit koullarda ve yaknlk
halinde, farkllklara sayg gstererek yan yana var olmaya davet
eden ak ve kapsayc bir kimlik anlay deildir. Tersine, ak
lamalar ve kltryle ounluu kendi iine kapatp onu aznlk
tan tecrit eder, devletin yalnzca en kalabalk toplulua ait oldu
unu bir aksiyom halinde sistematik olarak ortaya koyar; ayn
zamanda, yukarda grm olduumuz gibi, burada yaamay
kesinlikle sememi olmasna ramen daha da nemli grlen
hudut dndaki bir grup insana sonsuz sahiplik hakk salar.
Dolaysyla egemenlie ve demokrasinin ileyiine aznln aktif
ve uyumlu katlmn ister istemez dlayarak, ounlukla her tr
l politik zdeleme ynnde aznlk gruplarn barnda ortaya
kabilecek olgularn oluumuna kar kar.
Demokratik bir ynetimin semenlerini ncelikle yurtta ola
rak grd varsaylr; onlar tarafndan seilir, onlar tarafndan
finanse edilir ve prensip olarak onlara hizmet etme iddiasndadr.
Kamusal iyilik, btn yurttalar eitliki bir temelde -en azndan
3 72
mak, bunlarn karlarn mmkn olduu lde uzlatrrken,
kimliklerine zarar vermekten kanmak amacyla, ancak ikinci ya
da nc evrede kltrel alt gruplar arasnda ayrm yapma hak
kna sahiptir. Demokrasi, kltrel dzlemde ille de yansz deil
dir; ulusal kltrn temel ynelimini oluturan global devlet
kimlii herkese ak olmaldr ya da aznlklar hegemonik ulusal
emberden kendilerini ayrmaya inatla alsalar bile, en azndan
btn yurttalar kapsamaya almaldr. Mevcut btn demok
rasi trlerinde, ounluun tahakkm karsnda kendi zgll
n ve kimliini korumaya alan daima kltrel aznlktr.
Aznlk saysal azl nedeniyle de kimi ayrcalklar talep etme
hakkna sahiptir.
srail' de durum tersidir: ayrcalklar Yahudi ounlua ve "sr
gnde dolamaya devam eden kalntlarna" ayrlmtr. Devletin
kuruluundaki "namevcut mlk sahipleri" yasas ve toprak edin
me yasas; "eski asker" kavram dolaysyla kaynaklarn payla
mnda (orduya alnmayan) srailli Filistinli yurttalara ayrmclk
uygulanmasn salayan, keza haklar dzleminde de ayrmclk
uygulayan yasa ve hkmler; geri dn yasas ve evlilik yasas;
btn bunlar, srail devletinin yasamas araclyla kamu malla
rnn esas blmn Yahudilerle snrlandrmasn salamakta
dr. Cmert bir "entegrasyon sepeti"nden yararlanan "yeni g
menler", srail egemenlii altndaki blgelerin dnda ikamet
etseler bile seimlere katlan ve btelerden nemli destek
gren igal topraklarndaki kolonlar, yani srail'in evlatlar,
Antika Yahuda Krall'nn "biyolojik soyu" devletin nceliin
den aka yararlanmaktadr.
"Yahudi" terimi dnr ve "srailli" terimi gibi devletin btn
yurttalarna ak ve hepsini kapsayabilir olursa; her bir yurtta
kimlik uzam iinde kendi zgr iradesiyle yer deitirebilirse; bu
durumda daha az sert olunabilir ve srail'i gnn birinde demok
rasiye dntrecek bir dinamie girmi politik bir yap olarak
kabul etmeye balamak mmkn olabilir. Fakat bu hareketlilik
srail' de ebediyen yasaktr. Her bir yurttan "uyruu" ileri
Bakanl'na kaytldr, yurttan kendisi bunu belirleyemez ve
asla deitiremez; tabii din deitirip dini dogmaya uygun, inan
l bir Yahudi olmak hari. Yahudi devleti meru sahiplerini, baka
deyile Yahudileri kimlik kartlarna ve/veya medeni hal ktkle
rine ustalkla kaydeder. Yahudi olmayanlarn "uyruk" tanmn
kesin olarak belirtir; hatta kimi zaman samala vardrr (rne
in 1989'dan nce "Yahudi olmayan" bir anneden Leipzig'de do-
3 73
mu olan -vay hallerine!-- srailli yurttalarn kimlik kartlarnda
hala "uyruk" hanesinde "Dou Almanya" ibaresi bulunmaktadr).
"Yahudi demokrasisi" kavramnn kullanm da, olas btn
tereddtlere ramen, "etnik-merkezci" kskacn geveme iaret
leri gsterdii tarihsel bir eilimin ve sraillileme srecinin sa
lamlamasn amalayan bilinli ve genellemi bir abann varl
nda ancak kabul edilebilir olurdu. Grld gibi, Dou Avru
pa Siyonizmi'nin katksnn meyveleri olan ve Filistin' deki kolo
nizasyon sreci boyunca radikallemi bulunan etnisist k
noktalarna ramen, demokrasi kavram kimlik morfolojisinin
giderek daha sivil bir ynde deiimi teebbs zerinde temel
lenebilirdi. Byle bir eilimin genel olarak kltrel dzlemde
olduu kadar eitim ve yasama dzleminde de yokluu, keza
politika ve hukuk alanndaki sekinlerin ve entelektellerin
"Yahudi devleti"nin hudutlar iinde egemen kimliin genelleti
rilmesini inatla reddi bu devleti bir demokrasi olarak tanmlama
y hedefleyen iyi niyetli btn teorik yaklamlar gletirmekte
dir. Yahudi olan ile olmayan arasndaki ayrma nclk eden
zc dnya anlay, devletin bu ideoloji araclyla tarifi ve bu
devleti btn srail yurttalarnn cumhuriyeti yapma karsnda
ki ateli ve aleni ret, hangi trde olursa olsun bir demokrasinin
temel prensipleriyle asla badamaz.
Sonu olarak, zooloji alannda olmasak da ve dilsel adlandr
malarn kesinlii burada canl bilimlerinde olduundan daha az
nemli olsa bile, srail'i daha ziyade bir "etnokrasi"8 7 olarak
tanmlamak yerinde olur. Daha kesin bir deyile, srail liberal
zellikler tayan bir Yahudi etnokrasisi olarak nitelenebilir; yani
temel misyonu sivil ve eitliki bir demos'a hizmet etmek deil,
tarihsel dzlemde tamamen kurgusal ama politik tezahr iinde
dirimsellik dolu, tekelci ve ayrmc bir biyolojik ve dini ethnos'a
hizmet etmek olan bir devlet. Bu devlet, iinde iyice yerlemi
liberalizme ve oulculua ramen, seilmi "kavmi"ni, yalnzca
"Yahudi deil" diye tanmlanm yurttalarndan deil, yalnzca
srail' de domu yabanc ii ocuklarndan deil, dnyann
dier uluslarndan da ayrmaya, ideolojik, pedagojik ve hukuksal
aralarla devam etmeyi grevi kabul etmektedir.
81. "Etnik devlet" ve/veya "etnokrasi" terimlerini srail devletine uygulamaya bala
yanlar Ruhana ve Ghanem ile Yiftachel oldu. rnein bkz. Nadim N. Ruhana, Palestini
an Citizens in an Ethnic jewish State. /dentities in Conf/ict, New Haven, Yale University
Press, 1 997; ayrca As'ad Ghanem'in makalesi, "State and Minority in lsrael: The Case
of Ethnic State and The Predicament of lts Minority", Ethnic and Racia/ Studies, 2 1 , 3,
1 998, s. 428-447.
3 74
3 75
3 76
eden Filistinli srail yurttalarnn yaad ayrmclk ve dlama
biimlerine uyum salayamaz. Dnyadaki Yahudiler arasnda
Siyonizm yandalar, tpk sraillilerin ou gibi, bu durumdan
rahatsz olmamaktadr ya da "Yahudi devleti"nin, yasalarnn
demokratik olmayan yaps nedeniyle Avrupa Birlii'ne, Amerika
Birleik Devletleri'nin meru eyaleti olarak bile kabul edilemeye
ceinin bilincine varmak istememektedirler. Bu "arpk" gerek
lik onlarn srail'le zdelemeye devam etmelerini ve hatta onu
"yedek" lkeleri olarak grmelerini engellememektedir. Grd
mz gibi, bu zdeleme olgusu onlar yine de kendi ulusal
vatanlarn terk edip srail'e g etmeye asla tevik etmemekte
dir, nk sonuta, onlar srailli Filistinlilerin kendi vatanlarnda
her gn yaadklar gndelik ayrmcl ya da kimlik yabancla
masn yaamamaktadrlar.
Bu son yllarda Yahudi devleti fazla kitlesel bir g kabul etme
yi giderek daha az arzulamaktadr. Tamamen srail'e doru "yk
selme" fikri etrafnda dnen eski ulusal sylem bysnden ok
ey yitirdi. Gnmz Siyonist politikasnn doasn anlamak
iin, "ykselme" teriminin yerine anahtar szck olan "diaspo
ra"y koymak gerekir. srail'in gcnn kayna gnmzde
demografik bymesinde deil, Yahudi kurum ve topluluklarn
srail' e sadakatinin ve desteinin srmesinde yatyor. srail'in
gc iin pro-Siyonist Yahudi bask gruplarnn hepsinin Kutsal
Toprak'a doru topyekun gnden daha zararl bir ey olamaz.
Bu gruplarn Bat dnyasnn iktidar merkezlerinin ve medyas
nn yaknnda var olmaya devam etmesi srail iin en fazla tercih
edilir eydir; onlar da zaten zengin ve konforlu liberal " Srgn" de
kalmaya devam etmeyi arzuluyorlar.
XX . yzyl sonunun Bat dnyasnda ulus-devletin nispi zayfla
377
min nemli bir karakteristii olmutur. B u bakalamn anlam
henz ayrt edilememektedir.
Bu srecin nda, Yahudi "etnisitesi" de yeniden sempati gr
meye balad. Bu moda, zellikle uzun sredir Amerika Birleik
Devletleri'nde somutlayordu. Tipik bir g devleti olan Amerikan
gcnn liberal ve oulcu karakteri, nispeten meru kabul edilen
alt kimliklerin varlna daima cmert bir alan brakmti. Amerika
Birleik Devletleri'nde kitlelerin ulusallama olgusu nceki klt
rel katmanlar ya da eski inan kalntlarm kastl olarak silmeye
asla kalkmad (balangta kknden skp attklar hari).
Dolaysyla, Anglo-Amerikallar, Latin-Amerikallar ya da Afrika
Amerikallar karsnda, Amerika Birleik Devletleri'ne g etmi
olan Orta Avrupa Yahudilerinin belirli bir anda kendilerini Yahudi
Amerikan kabul etmeleri kanlmazdr. Bu, byk Yidi kltr
nn kendi elerini koruduu anlamna gelmez, fakat tanml bir
toplulua mensup olma zorunluluunun, hzl ve kar konulmaz
byk kltrel karmn iinde somut grnml kimlik odaklar
aray iin kanlmaz olduu anlamna gelir.
Gemiin canl Yidi kltr paralandka, Amerika Birleik
Devletleri'ndeki ok sayda Yahudi grubu iinde srail'in nemi
artt; pro-Siyonistlerin says da ayn lde artt. Amerikan Yahu
dilii kinci Dnya Sava'nn Avrupa'daki byk katliam kar
snda nispi bir ilgisizlikle davranmken, srail'e sempatisi ve
destei hi azalmadan artm ve glenmitir; zellikle de 1967
Sava'nn zaferinden sonra. Avrupa Birlii'nin kurulmas ve
Avrupa'da ulus-devletlerin zayflamasyla birlikte, Londra ve
Paris'teki Yahudi topluluu kurumlarnda da ulusar etnikleme
geliti ve srail bu yeni gler dengesi arasnda yoluna devam
etmeyi ve bu durumdan azami yarar salamay baard.
1970'li yllarn sonundan itibaren "etnik" Yahudi devleti kartnn
kazanl kt grld. Bununla birlikte, Brooklyn Kuds'e yak
latka, Nasra Yahudi-srail politikasnn merkezinden uzaklat.
Bylece, srail'i btn srail yurttalarnn bir cumhuriyeti yapma
y hedefleyen her proje bu zemin zerinde hayali ve topik bir
kurgu olarak belirdi. Filistin-srail kamuoyunun barnda, zellik
le eitimli genlik iinde olgunlamaya balayan demokratik radi
kalleme sreci karsnda Yahudi-srail krl, daima ak seik
bir maddi temele dayand. Bu tutum yalnzca mitolojik bir gemi
in arlndan ya da belirgin bir cehaletten kaynaklanmaz; ayn
zamanda, denizar topraklarda ikamet eden ve srail'i finanse
etmeye daima hazr "kavmin" varlndan yarar salamak ve ora-
3 78
3 79
cektir. Kabus dolu gecenin ardndan bir o kadar kayg dolu bir
afak skebilir. srail'in devasa askeri gc, nkleer silah ve hatta
kendini iine kapatt byk beton duvar, Celile'yi "Kosova"ya
dntrmeyi engellemeye yardm etmeyecektir. srail devletini
kendi barnda oyulan karanlk ukurdan kurtarmak ve Arap ev
resiyle olan son derece krlgan ilikilerini iyiletirmek iin, Yahudi
kimlik politikasnda temel bir deiimin yan sra, srail' deki Filis
tin kesimiyle ilikilerin tm dokusunun dnm arttr.
deal zm, srailli Yahudiler ile Araplar arasndaki i ie geme
ve yan yanalk dikkate alndnda, yz yllk eski bir atmay bitir
meyi salayacak ideal zm, Akdeniz'den eria Nehri'ne uzanan
iki uluslu demokratik bir devletin kuruluu olur elbette. Fakat bun
ca uzun ve kanl bir atmadan sonra ve
XX.
yzylda g etmi
380
kreselleme erevesinde daha eitliki bir miza benimseme
ynnde psikolojik bir dnm gerekletirmeye hazr olacaklar
mdr? Sivil evlilii benimsemeyi ve hahaml devletten tamamen
ayrmay ka yurtta gerekten arzulamaktadr? Yahudi Ajans'mn
devletle ilikili statsn yrrlkten kaldrmak ve srailli Yahudi
ler ile dnyadaki srailli topluluklar arasndaki kltrel balar
gelitirmeye ynelik zel bir cemiyet haline getirmek tahayyl edi
lebilir mi? Yahudi Ulusal Vakf, ayrmc, etnik-merkezci bir kurum
olmaktan ne zaman kacak ve sembolik bir fiyat karlnda dev
letin verdii bir milyon yz bin kilometre karelik topra "sat
c"ya ne zaman iade edecektir? stelik de bunu ayn fiyattan sata
rak, belki de bylece Filistinli mltecilerin zararn telafi etmeye
ynelik ilk sermaye fonlarn salayacak mdr?
Ayrca, geri dn yasasn yrrlkten kaldrmaya ve snma
hakk uygulamasn yalnzca zulm gren Yahudi mltecilerle snr
landrmaya cesaret eden kacak mdr? New Yorklu bir hahamn
srail'e (genellikle seim arifesinde yapt) yldrm hzndaki ziya
reti srasnda, ana vatanna geri dnmeden nce verilen srail yurt
ta olma otomatik hakkn geri almak hayal edilebilir mi? Ve bu
ayn Yahudi'yi, eer zulm kurbanysa (yoksa bir su iledii iin
deil), btn yurttalarnn mal olan bir srail cumhuriyetinde, tpk
u an Amerika Birleik Devletleri'nde yapt gibi huzur ve skunet
iinde, Yahudi inancna gre yaamaktan kim alkoyabilir?
Son olarak da temel bir soru, belki de btn sorularn en sorun
lusu geliyor: Yahudi-srail toplumu, derinden kk salm "seilmi
halk" imgesinden kurtulmaya ne lde hazrdr? ster temelsiz
bir tarih adna olsun, ister tehlikeli bir biyoloji bilimi araclyla
olsun, kendini yceltmeye ve tekini dlamaya son verecei
tahayyl edilebilir mi?
Bu eserin bitimindeki sorular getirdii zmlerden daha fazladr
ve slup, eserin bandaki otobiyografik ksmda olduu gibi, iyim
ser olmaktan ziyade kaygldr. Fakat sayfalar boyunca Yahudi ge
mii tartma konusu eden bir denemenin kukulu bir gelecee dair
az ok kstaha bir sorgulamayla tamamlanmas mantkldr.
Uzun szn ksas, tarihsel imgelemi bu kadar radikal biimde
deitirmeye kalkabilirsek, fazlasyla yaratclk gstererek,
tamamen farkl bir gelecek tahayyl etmeye de neden almaya
lm ki? Ulusun gemii esasen dsel bir mitten kaynaklanyorsa,
d kabusa dnmeden hemen nce, gelecei yeniden dn
meye neden balamayalm?
Teekkr
382
Yakn dostlarm Michel Bilis, Levana Frenk ve Jean-Luc
Gavard'n yeri doldurulmaz yardmlar sayesinde bu eser saysz
engeli aabildi ve mevcut versiyonu ierisinde Franszca okurlara
ulaabildi. Onlara duyduum derin ve scak minnetimi belirtmek
isterim. Bu kitabn Franszca basks gen dostum Basel Nateh'e
ve onun kuandan btn srailli ve Filistinlilere adanmtr.
Onlara Filistin' de ve srail' de daha iyi bir gelecek salamaya bir
nebze de olsa katkda bulunaca umuduyla...
Bu projenin gereklemesinde dolayl dolaysz bana yardm
etmi olanlarn burada gelitirilen fikirlerin sorumluluunu asla
tamadn, kitabn ierebilecei yanllarn sorumluluunu da
elbette tamadklarn belirtmeye gerek yok Bu yayn hibir
kurum ya da hibir aratrma fonu mali olarak desteklemediin
den, kendimi her trl ykmllkten azade hissediyorum; daha
nce tattm sanmadm bir zgrlk bu.
Dizin
Asinaios 181
Assad, bkz. Ebu Karib Assad
Assaf, Sima 265
Astarte, Fenike tanras 104,
155
Astorius, Narolu 250
Auerbach, Elias 326
Augustinus, Hippo Regiuslu
250, 251
Augustus, Octavius 197, 209,
240
Avineri, lomo 108, 361, 362
Avtalyon, geleneksel yasama
meclisi bakan yardmcs
218
Ayzentayn, Sergey Mihailovi
161
Aziza, Claude 251
Azkir, ehit 242, 243
Anilaios 181
Arminius 34
Aron, Raymond 83
384
Baras, Zvi 166-168, 224
Boadicea, Kralie 34
Bamabas 214
Bonfil, Reuven 2 1 5
Bartal, Israel 1 7 1
336
Borohov, Ber (Dov) 56, 229,
Boussois, Sebastien 37
Braudel, Fernand 52
Breuilly, John 55
234
Yohanan) 2 1 8
Brubaker, Rogers 77
Ben Haa-Haa 2 18
Ben-Shammai 293
249, 329
Cauthen, Bruce 161
Celsus 2 1 1
Centlivres, Pierre 87
Chamberlain, Houston
Stewart 316
Chatterjee, Partha 65
Billig, Michael 85
183, 2 10
Claudius, mparator 210
385
Clovis I. 34
Cohen, Hermann 1 13
Commodien, Hristiyan
air 251
Corcos, Alain F. 332
292
Dunn, Geoffrey D. 251
Du-Nuvas, Yusuf Asar Yatar,
248
Durkheim, Durkheim, Emile 53
kahini 253
E
Ebu Karib Assad, Himyar
Kral 242, 245
Edelman, Diana V. 155
Efron, John M. 326
Davis, Horace 54
Kral 35
Dayan, Moe 144, 145,
362
Delannoi, Gil 75
Detienne, Marcel 42
El-Hacen, Muhammed'in
Deutsch, Karl W. 17
torunu 252
Dieckhoff, Alain 85
Elukin, Jonathan M. 92
386
El-Usfuri, Halife ibn
Hayyat 253
Garibaldi, Giuseppe 75
Geary, Patrick J. 34
Evron, Boaz 38
Goebbels, Joseph 1 16
Fabre, Daniel 87
Feiner, Shmuel 99
103, 145
Ferro, Marc 42
1 19
Filo, skenderiyeli 182, 184,
202, 203, 205, 2 15, 219
Filostorgios 24 1
158, 166
Firkovi, Abraham 274, 285
Fishberg, Maurice 33 1, 332
Flavius Yosefus 89-92, 103, 165,
1 67, 181, 183, 1 86, 197, 205
Fokilides (Szde-) 205
Franco, Francisco 20
Grigoriev, V. V. 284
French, D. H. 243
387
Hess, Moses 105-108, 1 12, 3 10,
H
Hacer, brahim'in ei 191
Hadrianus, mparator 167, 169,
1 76, 2 13, 218
HaKohen, Ran 95
Halimi, Gisele 255
Hall, John A. 59
Halter, Marek 290
Haman, Pers Veziri 192
Hammurabi, Babil Kral 121,
122
Hanassi HaKohen 195
Hannoum, Abdelmajid 253, 254
Hanson, Stephen E. 76
Harkavi, Abraham Albert 275,
280, 284, 285, 296, 299
Harnack, Adolf 183
Harun el-Reid, Abbasi
Halifesi 273
Harun, Musa'nn kardei 340
Hasday bin aprut 262, 263,
265, 279
Haimaaz (Haham) 91
Hassan bin el-Numan 253
Hatam, el-Kodai Muhamed 248
Haupt, Georges 55
Hayes, Carlton J.H. 66, 68, 78
Hayoun, Maurice-Ruben 94
Hecataeus (Szde-) 187
Heilbronner, Oded 325
Heine, Heinrich 308
Helen, Adiabene
Kraliesi 206, 207
Hengist 34
Herder, Johann Gottfried 54,
1 19, 120
Herodotos, Halikarnassoslu 189
Herzl, Theodor 230, 3 10, 3 16,
3 17, 323, 325, 346
Herzog, Ze'ev 157
315, 324
Heyd, Michael 133
Hezekiel, Kitab Mukaddes
peygamberi 190, 276, 281
Hillel, Yal 218
Hirodes I, Byk 154, 194, 198,
199, 2 18, 240
Hirberg, Haim Ze'ev 24 1, 244,
246, 247, 253, 255-258, 290
Hispalus, Cornelius 209
Hitler, Adolf 20, 35, 40, 41
Hobbes, Thomas 156
Hobsbawm, Eric J. 33
Horatius, Quintus Flaccus 210
Horon, Adia A. 169
Horowitz, Neri 348
Horsa 34
Hosking, George
Ho i Minh 56
Hosking 7 1 , 161
Howard, Michael 366
Hroch, Miroslav 87
Hutchinson, John 50
Hirkanus, Yuhanna 197-201
I
Ignatieff, Michael 74
Ioannidis, John P. A. 340
i
bn El-Esir, Ali 268
bn El-Nadim, Ebu El-Farac 270
bn Fadlan, Ahmad 268, 269,
275, 277
bn Haldun, Ebu Zeyd
'Abdurrahman 251-253
bn Havkal, Muhammed Ebul
Kasm 275
bn Rustah, Ahmad 268
388
Kaplan, Steven 243
(azon ) 348
dris I 252
180
Kedourie, Elie 78
skender, Byk 34
ustinus, ehit 1 69
Jaffrelot, Christophe 85
296, 300
Janus 65
Jefferson, Thomas 34
319, 32 1
Konstantin I 220
285
Konstantin II 241
Konstantin V 267
Konstantinos Porfirogennetos
267
Kriesi, Hanspeter 77
Kumar, Krishan 64
Kuzio, Taras 71
389
Maistre, Joseph de 85
L
Labuda, Gerard 302
Landau, Meftahem 279, 284
Landauer, George 324
Lavisse, Emest 73
Lazarus, Moritz 1 13, 244
Lazarus-Yafeh, Hava 244
Lecker, Michael 242
Leibowitz, Yeayahu 346
Lemche, Niels Peter 151, 160
Lenin, Vladimir lyi
Ulyanov 18, 23
Leo HL 267
Leo, Hazarl 267
Lemer, Yosef Yehuda 284, 285,
293
Levine, Lee Israel 157, 168, 194
Levinsohn, Isaac Baer (Ribal)
299
Lewicki, Tadeusz 302
Lidya, erguvani satcs 182,
214
Lieberman, Joe 350
Liebeschtz, Hans 115
Lightfoot, C.S. 243
Lindenberger, James M. 159
Linder, Amnon 220
Linz, Juan Jose 359
Lior, Gad 367
Lior, Youa 284, 290
Litman, Jacob 297
Lowy, Michael 55
Lukas (Andreas), Sirenayka
Kral 248
Luther, Martin 92, 1 10
M
Machiavelli, Niccolo 82
Malaki, peygamber 2 14
Manae, Hazar Kral 276
Mao Zedong 56
Mapu, Abraham 101
Margalit, Israel 295
Margolin, R(m 352, 365
Marr, Wilhelm 1 1 1
Martialis, Marcus Valerius 212,
213
Marx, Karl 18
Matta, havari 215
Mattatya 194, 195, 209
Mazar, Amihai 157
Mazar, Binyamin 140, 147
Mazzini, Giuseppe 54, 75
Meir, Golda 354
Meir, haham 2 18, 356
Meir, Yosef 326
Melik Karib Yuhamin, Himyar
Kral 241, 242
Menahem bin Saruk 262
Menahem, Hazar Kral 276
Mendenhall, George 152
Mendes France, Pierre 350
Mendes-Flohr, Paul 94, 164
Merenptah, Firavun 123, 151,
155
Meroz, Nurit 213
Mervan II. 268
Mea, Moav Kral 121, 124, 155
Metilius, Romal komutan 200
Meyer, Eduard 193
Meyer, Michael A. 11 O
Miarri, Muhammad 356
Michael, Reuven 95, 96, 101
Michel, Bemard 74
Michelet, Jules 54
Mieses, Mathias 300, 301
390
Mill, John Stuart 53, 54
Minerva 43
o
Obadiah, Hazar Kral 264, 274
(Ram-ban) 1 7 1
Mourant, Arthur E. 334, 335
Mussolini, Benito 20
Nicholson, Emest 1 17
Pilsudski, J6zef 56
Nicolet, Claude 73
Pitagores 205
Nietzsche, Friedrich 44
391
Poppea Sabina 213
Porter, Brian 73
Prometheus, titan 39
Rotenstreich, Nathan 96
Ptolemaios I 182
381
Rubintayn, Amnon 367, 368
32 1-324, 332
Ram, Haggai 52
Ranger, Terence 33
Ranke, Leopold von 94, 120
193, 196
Rav (Abba Arika) 249
Raz-Krakotzkin, Amnon 1 70
Leon de 369
Salaheddin 34
Remi-Giraud, Sylvianne 44
Renan, Emest 53, 54, 106,
1 1 7-1 19, 193, 328, 329
Renaut, Alain 75
327, 332
Salmanazar III., Asur Kral 155
Salome Alexandra 196, 218
Samooha, Sammi 359-361
Renner, Karl 54
Retat, Pierre 44
242, 243
Schallmayer, Wilhelm 32 1
392
Schechter, Solomon 271
Schiller, Friedrich 72
Schipper, Yitzhak 287, 296, 297,
302
Schnapper, Dominique 49
364
Spohn, Willfried 76
Stalin, Yosif 19
Stem, Menahem 185, 198, 209,
211
Schorsch, Ismar 97
Stoecker, Adolf 1 1 1, 1 15
Streicher, Julius 1 16
kral 35
Sviatoslav, Kiev Rus Kral 281 ,
297
Sezar, Jl 34
Shafu, Gershon 38
Shammai 293
adam 65
Silberman, Neil Asher 153, 157,
158
elbo, Haham 2 16
em 1 2 1
Silberstein, Laurence J. 37
Skorecki, Karl
Sokrates 34
Tacitus, Cornelius 34
Sombart, Wemer 72
Taguieff, Pierre-Andre 75
393
Tank bin Ziyad 261
Theodora, Bizans
Wogue, M. 99
mparatoriesi 267
Thiesse, Anne-Marie 87
Thompson, Edward Palmer
160
Thompson, Thomas L. 150
Wolf, Ken 68
x
Xeravits, Geza G.
231, 326
Togarma 263
215
Vidal, Gore 71
Vladimir, Kiev Rus kral 18
264, 265
Yehuda Hahasid 171
Yehuda Halevi, Haham 265,
273, 274
Walden, Daniel 70
Wallerstein, Immanuel 50
Weber, Eugen 85
239
Yeu, Nun'un olu 45, 139, 140142, 144, 146, 152, 161, 189,
194, 197
Yiftachel, ren 343, 373
394
Yosefus, bkz. Flavius Yosefus
Yudah, Hassid 1 76
Yudit, Kitab Mukaddes kiisi
189, 243, 254
Yuhanna, Giscalal 195, 197,
200, 201
Yunus, Kitab Mukaddes
peygamberi 189, 239
Yusuf, Hazar Kral
z
Zahari, Menahem 290