NIKOLAOS VAN DAM 1945'te Amsterdam'da dodu.

Amsterdam niversitesi'nde
Arapa, Siyaset ve Sosyal Bilimler okudu. Edebiyat zerine hazrlad doktorasn

l 977'de tamamlad. 1970-1975 yllan arasnda Amsterdam niversitesi'nde ada

Ortadou Tarihi dersleri verdi. l 975'te Hollanda Dileri Bakanl'na bal Siyasi
ler Dairesi'nin Ortadou Blm'nde almaya balad. 1980-1983 yllan arasnda
Hollanda'nn Beyrut Bykelilii'nde bamstear, 1985 ylndan itibaren de srasy
la Badat, Kahire ve Ankara'da Hollanda Bykelisi olarak grev yapt. Nikolaos
van Dam halen Hollanda'nm Almanya Bykelisi'dir.

The Stmgglefor Power in Syria

1979, 1981, 1996 Nikolaos van Dam

lletiim Yaynlan 598

Aratmna-lnceleme Dizisi

93

975-470-776-6
2000 lletiim Yaynclk A. .
1. BASKI 2000, lstanbul (1000 adet)
ISBN

DiZi KAPAK TASARIMI mit Kvan

KAPAK Fato Gencosman

KAPAK FOTOCRAFI Baas rejiminin 25. yldnm kutlamalar iin

Halep'te duvarlara aslan bir bez afi. Hafz Esad'n sanda
len olu Basil, solunda ise ikinci olu Beer grlyor.
(Fotoraf: Nikolaos van Dam)

KAPAK FiLMi Diacan Grafik

UYGULAMA Hsn Abbas
DZELTi Drdane Abdal
DiZiN Cemalettin Y lmaz
MONTAJ Hasan Deniz
KAPAK BASKISI Sena Ofset
i BASKI ve CiLT efik Matbaas

tletiim Yaynlar
Klo<lfarer Cad. iletiim Han No. 7 Caalolu 14400 lstanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Fax: 212.516 12 ')H
e-mail: ilctisin@iletisim.com.tr wch: wwwil .. iin.com.tr

NIKOLAOS VAN DAM

Suriye'de
iktidar
Mcadelesi
Esad ve Baas Partisi
Ynetiminde Siyaset ve Toplum
The Struggle for Power in Syria
Politics and Society under Asad the Ba'th Party

EV RE NLE R

Semih 1diz - Asl Falay alkvik

er

'

Babam ile annemin ansna;

Marinka, Nikolaos,]an, Emma ve Karel iin

Trke Bask iin Teekkr

Hollanda'nn Trkiye Bykelisi olarak grev
yaptQm yllarda (1996-1999) Suriye'de iktidar

Mcadelesi adl kitabmn Trke evirisinin

haz rlanmakta olduQunu Qrenmem benim
iin ho bir srpriz oldu. Bu eviri olaganst
bir abann rn olmasnn tesinde, Trk
okurlarnn Trkiye'nin komusu olan iki Arap
lkesinden birindeki gelimeleri daha iyi anla
malarn saQlayacagn umduQum akademik bir
almadr. Trkiye'de Suriye zerine akademik
yaynlarn ok kstl oldugu dnlrse, bu ki
tabn nemi daha iyi anlalacaktr.
Bu evirinin gereklemesine nayak olan
\yn Semih ldiz'e, metnin ikinci blmn e
vlrrn ve btnn gzden geirip dil btnl-

011 \MJlryan sayn Asl Falay alkvik'e gnl

lu t,kkr ederim.
NIKOLAOS VAN DAM

iiNDEKiLER

NSZ

..............................................................................................................................................

.9

BiRiNCi BLM

Giri

17

................................................................................................................................................

iKiNCi BLM

Suriye Silahl Kuvvetleri ve Baas Partisi'nde

aznlklarn ykselii

39

................................................................................................

NC BLM

Suriye Silahl Kuvvetleri'ndeki Snniler ile

dier dini aznlklar arasnda mezhep kutuplamas

.....

69

DRDNC BLM

Drzi subaylarm Suriye Silahl Kuvvetleri'nden

tasfiyesi

.91

...................................................................................................................................

BEiNCi BLM

Alevi cemaati iindeki iktidar mcadelesi

111

...............................

ALTiNCi BLM

Suriye'nin siyasi kadrolarnda

mezhep ve blgecilie dayal hizipleme:
istatistiksel bir analiz

129

..........................................................................................

YEDiNCi BLM

Mezhebe dayal tahrikler ve atmalar

......................................

147
7

SEKiZiNCi BLM

Nihai mezhep atmas:

Mslman Kardeler'in yok edilmesi

.............................................

173

DOKUZUNCU BLM

Hafz Esad Rejiminde iktidar sekinleri

. 193

..................................... ..

ONUNCU BLM

Sonular

........................... .................................

:..................................................................221

EK A

Mezhepilik, blgecilik ve airetilik zerine

bir Baas analizi

............................................................................................................

235

EK B

Hama'da bulunan askeri birliklerdeki

mezhepilik zerine itiraflar

....

......

. .. .242

.......................................... ........ ....

EK C

Suriye Silahl Kuvvetleri'nin bir analizi

KAYNAKA
DIZIN

.......................................

248

261

................................................................. ............................................................

285

............................................................................................................................................

N SZ

Suriye'nin 20. yzyl siyasi ve sosyo-ekonomik tarihin de mez

hep, blge ve airet balarnn1 oyn ad rol in kar edilemez.
An cak bu roln n emi kon usunda farkl grler ileri srl
mtr. lkenin bamszln kazanmasn dan sonra da bu
etkenlerin n emini koruduu grn benimseyen Batl ya
da Suriyeli olmayan birok aratrmacnn bunlara byk an
lam ykledikleri grlmektedir.
te yandan Sosyalist eilimli birok milliyeti Arap yazarla
Suriyeli politikac bu gr tmyle reddetmekte, zellikle
de destekledikleri rejim szkonusu olduun da benzer yakla
mlara kar ak tavr almaktadr. Ne var ki yin e ayn yazar
ve politikaclar, muhalif veya devrik bir rejim, hatta kendi re
jimleri dahilindeki siyasi muhaliflerinin faaliyetleri szkonusu
olduunda mezhepilik, blgecilik ve airetilie bazen byk
nem atfetmektedir.
Bu almada mezhepilik, blgecilik ve airetilik u ekilde tanmlanmtr:
mezhepilik (ta'ifiyah): belirli bir dini cemaate mensup olma temeli zerinde
hareket etmek ya da harekete neden olmak; blgecilik (iqlimiyah): belirli bir
blgeden gelme temeli zerinde hareket etmek ya da harekete neden olmak;
airetilik ('asha'iriyah): belirli bir airete ya da aileye mensup olma temeli ze
rinde hareket etmek ya da harekete neden olmak. Sonuncusuna ailecilik ('a'ili
yah) de denebilir.
9

Doal olarak tm bu etkenlerin oynad rol, benimsenen

gre bal olarak abartlabilir veya azmsanabilir. Gerek ise
bu ikisinin arasnda bir yerde bulunmaktadr ve ancak bilim
sel verilerin mmkn olan en geni erevede, eletirel bir
yaklamla snanmasyla ortaya karlabilir.
Buradaki amacmz, mezhepilik, blgecilik ve airetilik gi
bi balarn ve sadakatlerin Suriye'deki iktidar mcadelesinde
ne lde ve ne gibi bir rol oynadm aratrmaktr. Dikkati
miz daha ok, Birleik Arap Cumhuriyeti'nin Eyll 196 l 'de
dalmasndan sonra asker ve sivil siyasi elitin geliimi zerin
de younlaacak. Suriye Silahl Kuvvetleri'nde ve 1963'te ikti
dara gelen Baas Partisi rgt yapsndaki g odaklarnn olu
umunda mezhep, blge ve airet kriterlerinin ne kadar nem
tad sorusuna yant arayacaz. Esas olarak, l 963'ten itiba
ren Suriye'nin siyasi yaamnda dini aznlklarn -zellikle de
Alevi, Drzi, tsmaili ve Rum Ortodoks Hristiyanlarm- ykse
liini tevik eden etkenleri ve gelimeleri aratracaz.
Bu konular, Suriye zerine bugne kadar yaplm olan al
malarda ayrntl bir biimde ele alnmamtr. Be'eri, Biegel,
Ma'oz, Van Dusen ve bibliyografyada adlar geen dier aratr
maclarn almalarnda, belirtilen etkenlerden biri veya dieri
zerinde younlald, tekilerin ise ya ihmal edildii ya da
tmyle dland grlmektedir. Devlin, Petran, Rabinovich,
Seale (1965), Torrey ve bakalar, Suriye siyasi tarihinin belirli
dnemlerini ayrntl bir biimde incelemiler ancak mezhepi
lik, blgecilik ve airetilie ya ok az ya da sadece dolayl ola
rak deinmilerdir. Bu da, szkonusu etkenlerin almalarnda
ana tez olarak seilmemi olmasndan kaynaklanmaktadr.

Yararlamlan kaynaklar
Bu almann konusuyla ilgili gvenilir malzeme bulmak bir
ok nedenden dolay zor. Mevcut kaynaklarn byk blm,
tek yanl olmann yansra, genelde propoganda nitelii ta
maktadr. Belki daha da nemlisi, Suriye'de ve Arap dnyas
nn dier blgelerinde mezhep, blge ve airet farkllklar
10

zerine aka konumann ve yazmann tabu olmasdr. 2

zellikle Arap milliyetisi evrelerde geerli olan bu tabu, bl
gecilik ve airetilikten ok mezhepilik konusunda baskndr.
Siyasi duyarllk, siyasetilerin mezhep ayrmcl gibi konu
larda grlerini gerek szl gerek yazl olarak ifade etmeleri
ni engellemektedir. Bu durum en ok da gelecee dnk siyasi
beklentileri olanlar iin geerlidir. Bu kiiler, Suriye'nin "gizli"
saylan i meseleleri zerine grlerini aka ifade etmeleri

halinde, bunun gelecekte douraca olumsuz sonular da

gze almak zorundadrlar.
Dahas, 1948'den itibaren aralkl olarak sava ve yar sava
halinde bulunan Suriye'de, 1963'ten bu yana iktidarda olan
Baas rgt gizlilie byk nem vermektedir. Bu nedenle,
gncel siyasi ve sosyal gelimeleri inceleyen yabanc aratr
maclara kuku ile yaklalmakta, gerek amalarnn ne olabi
lecei sorgulanmaktadr. .
Suriye'de mezhepilik, blgecilik ve airetilik zerine bel
geler esas itibariyle ana kaynaktan elde edilmitir: Baas Par
tisi belgeleri, biyografiler, anlar ve polemik yazlar ile Arap
basm ve radyo yaynlar. Bu kaynaklardan elde edilen bilgiler,
yaplan roprtajlarla takviye edilmitir.

Baas Partisi belgeleri

Bu almada kullanlan Baas Partisi belgelerinin birou
henz yaymlanmamtr. Bu belgeler, Parti rgtnn hem si
vil hem de askeri kanad tarafndan datlm olan i blten
ler, genelgeler, brorlerle toplant tutanaklar, Parti'nin Suriye
Blge Komutas ve Ulusal (yani pan-Arap) Komuta ile bunla
rn alt brolar ve blmleri tarafndan datlan dier belge
lerden olumaktadr.
Daha nce "gizli" ibaresini tayan birok belge, Beyrut'ta
2 Devlet Bakan Hafz Esad'm 12 Nisan 1976'da am Radyosu'nda yapt ko
numadan alnt; Morroe Berger, The Arab World Today (New York, 1 962),
s.265; Moshe Ma'oz, "Alawi Military Officers in Syrian Politics, 1966-1974",
Military and State in Modern Asia (Kuds, 1976), s.279.
11

Dar el-Tali'ah tarafndan , Nida! (Hizb) al Ba'as (Baas Partisi'

n in Mcadelesi) adl seride yaymlan mtr. 11 ciltten oluan
bu seri, 23 ubat 1966 tarihine kadarki dn emi ayrn tl bir bi
imde ele almaktadr. Baas'n resmi ideolojisi, sosyalist sisteme
dayal birleik bir Arap toplumunu hedefler. Bu n edenle Parti,
gelen eksel toplumun o lumsuz tortular olarak n iteledii ve
ulusal, sosyo- ekonomik bilin cin uyanmasna engel olarak gr
d mezhepilik, blgecilik ve airetilik gibi etkenlerin ,
Parti'nin iktidar mcadelesinde herhangi bir rol oyn adn ka
bul etmede doal o larak isteksiz davranmaktadr. Dolaysyla
bu etkenlere dair bilgiler, daha nce yaymlan mam olan ve
zamannda ou kez "gizli" ibaresi tayan veya rgt iinde
kstl sayda datlan Parti belgelerinden alnmtr.

Biyografiler, anlar ve polemik yazlan

Suriyeli ve dier Arap politikaclarn biyografileri ile anlar,
Suriye'deki iktidar mcadelesinde mezhepilik, blgecilik ve
airetiliin rol hakkn da btnlkl bir izlen im edinmek
iin gerekli olan ayrn tlar ve kantlar sunmaktadr. Bibliog
rafyada belirtilen , Mnif el- Rezzaz, Sami el- Cun di, Muham
med 'mran, Mustafa Talas, 'Abdlkerim Zahr el-Din, ibli el
'Aysami'inki de dahil, bu almada yararlanlan n eredeyse b
tn (o to)biyografiler, szkon usu kiilerin yaad gerek
o laylara ve bu o laylar evreleyen koullara tarafl bir bak
as ve yorum sunmaktadr. Bu boyut da szkonusu alma
lara zaman zaman polemik yazlar zellii katmaktadr. Muta'
Safadi, Halil Mustafa, Fuat el-Atra ile Suriye Mslman Kar
deler yeleri ile bibliyografya ve ek no tlarda ad geen dier
baz kiilerin yazlarnda bu zellik daha da belirgin dir. Bu ki
iler, Suriye'de belirli gruplar arasnda yaygn o lan gr ve
dnceleri savunduklar iin almaya dahil edilmitir.
1963 yln dan bu yana sren Baas iktidar dnemine ait ya
ymlanm anlarn saysnn , siyasi nedenlerden dolay, ok az
olduunu da burada belirtmemiz gerekiyor. Kilit kon umlarda
bulunmu birok Suriyeli ahsiyet, bu almada ele alnan ge12

limelerle dorudan ilgili o lmalarna karn , bu olaylara ait ki

isel yorumlarn hapiste olmalar, tehdit edilmeleri ve hatta
(ilan ettii halde anlarnn ikinci cildini yaymlama frsat bu
lamayan General Muhammed mran benzeri) suikaste ura
malar gibi nedenlerden yaymlayamam ya da yaymlamak is
tememitir. Dierleri ise, tmyle kiisel n edenlerle deneyimle
rini yazmaya eilimli olmamlardr. Sonuta, Baas dn emi Su
riyesi hakknda yazanlar ya, Mnif el-Rezzaz ve Sami el-Cundi
gibi, bizzat kendi iktidarlar devrildikten sonra her trl riski
gze alp yazma cesaretin i gsteren muhalifler ya Halil Mustafa
gibi yaymlanm yazlar n eden iyle uzun sre hapis yatm
o lan lar ya da iktidarda o lmas n edeniyle rej im hakkndaki
olumlu grlerini yaymlamas grece daha kolay olan Savun
ma Bakan an Mustafa Talas gibi kiiler ile snrl kalmtr.

Arap basm ve radyo yaynlar

Suriye'de hkmet denetimindeki basn ve radyo , mezhep,
blge ve airet balarnn lkenin siyasi yaam zerinde perde
arkasnda ya da aktan aa o ynad rol konusunda nadiren
bilgi verir. Suriye medyasnn bu konuya deindii istisnai r
nekler ise, gen elde yaban c yayn organlarnda kan haberlere
gsterilen tepki ya da benzer haberlerin yalanlan masn dan
ibarettir.
Bata Lbnan olmak zere, Suriye dndaki lkelerin med
yas bu konuda ok daha fazla bilgi sunmaktadr. Lbnan bas
m, muhalif ve rakiplerin i eletirmek, kendi propogan dasn
yapmak isteyen baz siyasi hizipler veya rejimler iin saysz
defalar "gvenlik sbab" ilevini grmtr. Parti ii baz hi
zipler, Baas Partisi'nin 1963 ylnda iktidar ele geirmesinden
son ra , eitli n edenlerden dolay siyasi dn celerini yerel
medya aracl ile zgrce duyurma ansn yitirdiler. Bu n e
den le ya Beyrut'ta El -Ahrar veya El-Rayah gibi kendi bastklar
gazete ve dergilere bavurdular ya da, kendileri iin daha ya
rarl o lacan a inan dklar durumlarda, Parti veya rejim hak
kn daki gizli bilgileri Lbnan'da yaymlanan El-Hayat, El-Ne13

har, El-Ceriyde, El-Muharrir ve El-Envar3 gibi gnlk gazetele

re szdrma yolunu setiler. 1976 ylndaki mdahalenin ar
dndan Suriye'nin Lbnan zerindeki nfuzunun artmas kar
snda, Lbnan medyas, Suriye'deki gelimeleri aktarma z
grln giderek yitirdi. Bylece Lbnan basn nemli bir
bilgi kayna olma roln de kaybetti.
Arap yazl basn ile radyosunda kan ve bu almayla ili
kili olan malzemenin bulunmasn, T he Arab World, el-Wat
ha'ik el-'Arabiyah, Arap Report and Record, Middle East Record
ve The Daily Report, Middle East & North Africa of the Foreign
Broadcast Information Service (Springfield, V irginia) gibi ya
ymlar kolaylatrmtr.

Rportajlar
Bu almada ele alnan siyasi gelimeler ve olaylarla doru
dan veya dolayl olarak ilgisi bulunan baz Suriyeli, rdnl,
Filistinli, Irakl ve Lbnanl politikaclarla yaplan grmeler
sayesinde, yukarda sz edilen ana kaynaklardan damtlan
malzemeyi ek veriler ve gzlemlerle zenginletirmek mmkn
olmutur. Grlen kiilerden bazlar adlarnn aklanmas
n istememitir. Bunlar arasnda, 'Abd Allah el-Ahmed, Albay
Cesim 'Alvan, Dr. Cemal el-Atasi, ibli el-'Aysami, Selah el-Din
el-Bitar, Dr. Elias Farah, Korgeneral Emin el-Hafz, George
Saddkni (Suriye) ; Dr. Mnif el-Rezzaz, Dr. Favvaz Suyya
(rdn); Tark 'Aziz, Zuhayr Bayrakdar (Iraq) ; Malik el-Amin,
Dr. Bair el-Da'uk, Mh. Nicola Firzili, Baaral Marhij , Mu
nah el-Sulh (Lbnan) gibi politikaclar bulunmaktadr. Ad ge
en kiiler bu almada ne srlen grlerle ilgili hibir so
rumluluk pay tamamaktadr.
3 'Abdlkerim Zahr el-Din, Mudhakkirati 'an Fatrat al-lnfisal fi Suriyah ma bayn
28 Aylul 1 961 wa Adhar 1 963 (Beirut, 1968), s.345; Hizb al-Ba'th al-'Arabi al
Ishtiraki, al-Qutr al-Suri, al-Quiyadah al-Qutriyah, Muqarrarat al-Mu'tamar al
Qutri al-'Adi al-Thani lil-Qutr al-Suri wa al-Mun'aqid bayn 1 813-414165: al-Taqrir
al-Tanzimi, al-Taqrir al-Siyasi, al-Taqrir al-lqtisadi al-ljtima'l (am,1 966) (Bura
dan itibaren al-Taqrir al-Tanzimi 1 965 olarak geecektir), s.18.
14

Teekkr
Bu alma, Amsterdam niversitesi'ne Mart 1977'de sunulan

De Rol van Sektarisme, Regionalisme en Tribalisme bij de Strijd

om de Politieke Macht in Syrie (19611 976) ('Suriye'deki ikti

dar Mcadelesinde Mezhepilik, Blgecilik ve Airetiliin Ro

l 196 1- 1976') adl doktora tezinin yeniden gzden geirile
rek gncelletirilmi eklidir. Tez olarak hazrlanan orijinal
metni denetleyen Bonn niversitesi'nden Profesr Dr. S.
Wild'a teekkr ederim. Bu kitabn hazrlanmasnda gerekli
olan tm verileri ve malzemeyi elde etmemde yardmc olan
Ortadou'daki tandklarma en derin minnet duygularm
sunmay bor bilirim.
Altnc blm ile 1-7 no'lu tablolar daha nce, T he Middle
East ]oumal da (Vol. 32 , No. 2 , Spring 1978, pp. 2 0 1- 10) ya
ymlanan, "Suriye Siyasi Sekinlerinde Mezhep ve Blgeye Da
yal Hizipilik" adl makalemde kullanlmtr. Bunlarn yeni
den yaymlanmasna izin veren Washington D C'deki The
Middle East lnstitute'e teekkr borluyum.
Son olarak da, bu almaya parasal destek sa layan Hollan
da Aratrma rgt (ZWO) ile Leyden'da bulunan Oosters
Enstits'ne teekkrlerimi sunarm.
'

nc baskya nsz
t k yaymland yl olan 1979'dan bu yana on alt yl gemi
olmasna ramen bu almama gsterilen ilginin srmesi ne
deniyle, kitabmn gzden geirilip gncelletirilmi olarak ye
niden yaymlanmasn uygun grdm. Birinci bask, drt bl
mn (7,8,9 ve 10) ve baz saysal tablolarn eklenmesi ve by
lece Baas ynetimindeki Suriye'de meydana gelen gelimelerin
1996 ylna kadar tanmas suretiyle bir hayli geniletilmitir.
Gerekli grld durumlarda daha nceki iki basknn ( 1979
ve 1980) metinleri deitirilerek gncelletirilmitir.
tk iki basknn ardndan baz yeni almalar yaymlanm
tr. Bu almalar farkl noktalardan hareket ederek mezhep,
15

blge, airet ve dier baz sosyo-ekonomik etkenlere yer ver

mektedir. Hanna Batuta, Alain Chouet, Alasdair Drysdale,
Raymond Hinnebusch, Eberhard Kienle, Hans Gnther Lob
meyer, Elisabeth Longuenesse, Volker Perthes, Elizabeth Pi
card, Patrick Seale ile bibliyografyada ad geen dier kiilerin
almalar da gz nnde bulundurulmutur.
Meslektalarm Ferdinand Smit, Gerben Meihuizen ve Alan
Goulty'e nc basknn son blmn yazarken sun
duklar deerli dnceleri ve eletirileri iin zellikle teek
kr etmek isterim. Ayrca yedinci blmn daha nceki ekli
zerine deerli eletirilerini esirgemeyen Marcel Kurpersho
ek'e de teekkrlerimi sunarm.
Her ne kadar Siyasette Mehzepilik, Blgecilik ve Airetilik
bu almann ana temasn oluturuyorsa da, ilk baskda bu
ekilde sunulan kitabn alt bal, Esad ve Baas Partisi Yneti
minde Siyaset ve Toplum olarak deitirilmitir. Bu ekilde yeni
basknn daha geni olan kapsamn yanstmas amalanmtr.
Bir dier ama da, kitapta ele alman dnemin Devlet Bakan
Hafz Esad'm rejimine denk den dnem olduunu vurgula
maktr. eyrek yzyl akn bir sredir iktidarda olan Hafz
Esad, yalnz modern Suriye tarihindekilerde deil, ayn za
manda 661 ylnda Emevi halifeler hanedann kuran Muaviye
lbn-1 Ebi S'ufyan'dan bu yana siyaset sahnesine kan tm
Arap seleflerinden daha uzun sre am'da iktidarda kalmtr.

Kahire, 1 Ocak 1996

Hl

B iRiNCi BLM

Giri

Gnmz Suriye halk, kltrel adan nemli lde homo

jen olmakla birlikte, din ve etnik kimlik asndan byk bir
eitlilik sergilemektedir.1 Nfus, dil ve dine gre alt gruplara
ayrldnda, yzde 82.5'inin Arapa konuanlardan, yzde
68. ? 'sinin Snni Mslmanlardan olutuu grlmektedir.
Din ve dil asndan, toplam nfusun yzde 57.4'n olutu
ran Arapa konuan Snni Mslmanlar, ounluu temsil et
mektedir. Geri kalan gruplar ise etnik ve/veya dini aznlklar
olarak tanmlanabilir.
Suriye'deki balca din! aznlklar Aleviler (yzde 1 1 . 5 ) ,
Drziler (yzde 3 .0) , lsmaililer (yzde 1 .5) ve lkedeki HrisBu almada geen, Suriye'deki belli bal din ve dil gruplarnn temsili yzde
lerinin alnd kaynak: Gabriel Baer, Population and Society in the Arab East
(Londra, 1964), s. 109. Suriye nfusuna ait eldeki istatistiklerin gvenilirlii
konusunda haknz J.C. Dewdney, 'Syria: patterns of population distribution',
J.I. Clarke ve WB. Fischer (der.), Populations of the Middle East and North Afri
ca (New York, 1972), s. 130-42; E. Wirth, Syrien: Eine Geographische Landes
lmnde (Darmstadt, 1971), s. 170, 171. Suriye'deki belli bal dil ve din gruplar
hakknda dier saysal veriler iin baknz !. Nouss, La Poplation de la Rtpubli
qe Syrienne. Etde demographique et geographiqe, These_ d'Etat (Faris, 1951);
US Army Area Handbooh far Syria (Washington, DC, 1965); ve Statistisches
Bundesamt Wiesbaden, Allgemeine Staistik des Auslandes, Uinderkurzberich
e, Syrien (Stuttgart/Mainz, 1967, 1969), Wirth, Syrien, s. 452.
17

tiyan cemaatinin (yzde 14. 1 ) en nemli grubunu oluturan

Rum Ortodoks Kilisesi mensuplardr (yzde 4.7).
Balca etnik aznlklar ise Krtler (yzde 8.5) , Ermeniler
(yzde 4.0), Trkmenler (yzde 3 .0) ve erkezlerdir. Krtler,
Trkmenler ve erkezler neredeyse tamamen Snni Msl
man olmalar nedeniyle ounlua dahildirler. Buna karlk
Hristiyan olan Ermeniler, hem etnik hem de dini adan azn
l temsil etmektedir. Yukarda sz edilen dini aznlklardan
Aleviler, Drziler, lsmaililer ve Rum Ortodoks Hristiyanlarn
tamamna yakn Arapa konumaktadr.
Gnmzde Suriye diye bilinen blgede bu kadar ok dini
ve etnik grubun bir arada bulunmas ve varlm srdrebil
mesine eitli etkenler katkda bulunmutur.2
1 . Tek tanrl ana din olan Yahudilik, Hristiyanlk ve ls
lamiyet'in kkleri, Suriye'nin de dahil olduu geni blgeye
dayanr. Bu dinler kapsamnda oluan tarikatlar ve farkl inan
okullar, dini eitlilie yol amtr.
2. Suriye'nin de dahil olduu 'Verimli Hilal' diye bilinen bl
ge, gemite sk sk Araplar, Krtler, Moollar ve Trkler gibi
eitli halklarn istilasna uram ve airetlere veya kiilere
bal bir hareketliliin her zaman merkezi olmutur.
3. Ortadou zaman zaman evre blgelerde siyasi veya dini
nedenlerden dolay zulme uram halklar iin snak grevi
grmtr. Bu mlteci gruplarndan bazlar Suriye'ye veya ya
kn evresine yerlemilerdir.
4. Tm bu gelimeler nedeniyle ortaya kan airet ve milli
yet farkhhklar, ou kez dini bir boyut kazanm ve dine da
yal eitli cemaatlerin ortaya kmasna katkda bulunmutur.
Bu sre ierisinde siyasi ve dini eitliliin ezamanl oluu
mu doaldr.
5. Din, airet ve dil eitlilii, kimi yerlerde corafi yapnn bir
sonucu olarak glenen yresel balar sayesinde korunmu ve
glenmitir. Bu durum zellikle Lazkiye blgesinin dalk ve
ovalk ksmlar ile ulam g Cebel el-Drz iin geerlidir.
2 Kaynak alnan eser A.H. Hourani, Minorities in the Arab World (Londra, 1947),
s. 1 5-22.
18

6. Ulam g yerlerle iletiimin yetersiz olmas ve gl

bir merkezi otoritenin yokluu, farkl dini ve milli gruplarn
ayrdedici zelliklerini ve bamszlklarn korumalarna kat
kda bulunmutur. Merkezi devletin denetimi altnda olmak
istemeyen topluluklar rahatsz edilmeden yaayabilmek iin
ulalmas g yerlere ekilme olanana sahipti. Merkezi dev
let otoritesi sadece istisnai durumlarda sahil eridinin, nehirle
re bal vadilerin ve ulalabilir ovalarn tesine uzanabiliyor
du . Byle yerlerde ise genelde , hakim dine veya millete men
sup Snni Araplar yaamaktayd. te yandan, gemite byk
zulm grm Aleviler, Drziler ve smaililer gibi dini aznlk
lar daha ok ulalmas zor blgelere yerlemiti.
7. slamiyet'in Hristiyan .v e Yahudilere grece hogrl
yaklamas, milli gruplarn slamiyet ierisinde eit muamele
grmesi de dini ve etnik eitlilii tevik etti. Yine de Arap ve
slam kltr, Hristiyan ve Yahudi cemaatlerini tamamen de
kendi hallerine brakmad ve szkonusu cemaatler byk bir
asimilasyona urad.
Milliyetiliin slam dnyasnda etkili olmaya balamasn
dan nce Araplar, Trkler, ranllar ve Krtler gibi belli bal
milli gruplar birbirlerine kar genellikle hogrlydler. He
nz "milliyeti" dnce izgisi baskn olmad iin gn
mz Suriye halk kendini daha ok Snni, Alevi, Drzi, sma
ili, Rum Ortodoks Hristiyan, Yahudi v.s. olarak grrd. o
unluu Arapa konusa da bunun hemen hemen hibir siyasi
yansmas ortaya kmad. Nfusun ounluunu oluturan
Snniler, Osmanl ynetimi altndayken, kendilerini "yabanc
bir gce katlanmak" zorunda kalm gibi hissetmiyordu. Ale
viler, Drziler, smaililer ve dierleri bu ekilde dnse bile,
Snniler bu konuda onlarla hemfikir deildi.3
Snni Mslman hogrszl, genelde Hristiyan ve
Yahudilerden ok, iiler, Aleviler, Drziler ve smaililer gibi
dier heterodoks Mslmanlara ynelikti. Hristiyanlar ve Ya
hudiler aznlklara zg bir eit korumadan faydalanyordu.
3 he Kedourie, The Chatham House Version and other Middle Eastem Studies
(Londra, 1970), s. 386-7.
19

kinci snf vatandal kabul etmelerini gerektiren bu du

rum, yine de z kimliklerini gnmze kadar korumalarna
olanak tand.4 slamiyet'te, Hristiyanlar ve Yahudiler Ahi el
Kitab ( Kitab olanlar) , yani, Hz. Muhammed'den nceki pey
gamberler yoluyla ilahi vahiye ahit olan ve (Kur'an- Ke
rim'den) nceki kutsal kitap ve yazlarn emanet edildii in
sanlar olarak grlr. Ahi el-Kitab stats, Hristiyan ve Ya
hudilere, dini kurulularn, kiisel konumlarn , ibadethane
lerini ve dini vakflarn ellerinde tutmalarna olanak salad.
Bu himayeci konum, Osmanl mparatorluu dneminde bu
topluluklarn birer Millet olarak resmen tannmasyla daha da
kurumsallat.
Osmanl mparatorluu dneminde Suriye toplumu birok
da kapal cemaate veya toplulua blnmt. Albert H. Ho
urani bu durumu yle tarif ediyor:
[Osmanl mparatorluu] , yre, din, airet veya dile da
yal ok sayda farkl gruptan oluuyordu . Genelde bu
gruplar da kapal cemaatlerdi. Her biri, kendi kendine
yeten ve mensuplarndan mutlak sadakat talep eden bi
rer 'dnya' idi. Yan yana yaamalarna ramen bu farkl
dnyalar birbirleriyle kaynamadlar. Her biri dierine
kukuyla, hatta nefretle bakard. Hemen hepsi duraan,
deimeyen ve snrlyd. Ancak Snni alemi, her trl
i ekimeyle blnm olmasna karn, evrensel bir
eye, dierlerinde eksik olan z gven ve sorumluluk
duygusuna sahipti. Dier herkes marjinaldi; iktidarn ve
tarihi kararlarn dndaydlar.5
F arkl dini cemaatler, zellikle de Snniler ile dier dini
aznl klar arasnda yzyllardr var olan blnme, eitli et
kenler yznden on dokuzuncu ve yirminci yzyllarda daha
da artt.6
4 L.C. Biegel, Minderheden in het Midden-Oosten, hun betekenis als politieke factor
in de Arabische wereld (Deventer, 1 972), s. 6 1 , 332.
5 Hourani, Minorities in the Arab World, s. 22.

6 A.g.e., s. 23-9.
20

Ondokuzuncu yzylda, Fransa, ngiltere ve Rusya'nn onla

rn koruyuculuuna soyunup, Osmanl mparatorluu'nun
iilerine karmalar bu aznlklarn durumunu derinden etki
ledi. Fransa, Lbnan'n Maruni Hristiyanlarm koruma hakk
olduunu iddia ederken , Rusya, Osmanl Padiahnn Rum
Ortodoks tebaas zerinde benzer bir hak iddia etti. ngiltere
ise zellikle Drziler ve Yahudilerle dostane ilikiler gelitir
di.7 Bu yolla korunan aznlklarn durumu genel olarak iyile
tiyse de bir adan olumsuz ynde etkilendi: Onlar 'potansiyel
hain, gszln kayna, Avrupa politikasnn maas, ksa
cas, mparatorlua ve Mslman topluma kar tehlike' ola
rak gren merkezi Osmanl hkmeti ve ounluu oluturan
Snni halk szkonusu aznlklara nefretle bakmaya balad. 8
Sonu olarak, Snniler ile dini aznlklar arasndaki ilikiler
ktleti. Avrupal glerin mdahelesinin bir dier sonucu
ise, dini aznlklar n hem birer siyasi birim olarak ilevlerini
hem de toplumsal bilinlerini pekitirmesiydi.
Fransz Mandas altnda, Arap milliyetiliinin ykseliini
engellemek veya bunu bastrmak iin mezhep balar bilinli
olarak krklendi.9 te yandan, dini ve milli farkllklar, zel
likler, bu aznlklarn yerel nfusun ounluunu oluturduu
yerlere zerklik stats verilmesiyle kamland. Bu politika
nn bir uzants da, Alevilerin ounlukta olduu Lazkiye bl
gesi ile Drzilerin ounlukta olduu Cebel el-Drz blgesi
nin, manda ynetimi altnda uzunca bir sre kendi hkumet
leri ile ynetilmesiydi. Resmen zerk ve Suriye Cumhuriye
ti'nden bamszdlar. Fransz Mandas altnda, Hristiyanlarn
arlkl olarak temsil edildii ve Krtlerin yerel ounluu
oluturduu kuzeydoudaki Cezireh eyaletine zerklik res
men tannmad ancak dorudan Fransz ynetimi altna girdi
ve buradaki Krtlerin zerklik arzular tevik edildi.
7 Shakeeb Salih, 'The British-Druze Connection and the Druze Rising of 1896 in
the Hawran', Middle Eastern Studies, Cilt 13, No. 2, Mays 1977, s. 251-7.
8 Hourani, Minorities in the Arab World, s. 24.
9 Zaki al-Arsuzi, 'al-Tajr ibah al-Siyasiyah fi Liwa' al-Iskandarun', al-Mu'allafat al
Kamilah, Cilt 3 (am, 1974), s. 341-62.
21

Franszlar, bl ve ynet politikasnn bir paras olarak Ale

viler, Drziler, Krtler, erkezler ve dier aznlklardan oluan
zel birlikler kurdu . Bunlar daha sonra Troupes Speciales du
Levant ad altnda toplanarak, asayiin salanmas ve yerel
ayaklanmalarn bastrlmasnda kullanldlar. Bu birliklerin te
melde aznlklardan olumas Arapa konuan Snnilerin duy
duu kini kamlad. Dini ve etnik aznlklar aras anlamaz
lklar ve i atmalar Franszlarn bir airet reisini bir bakas
na kar oynamasyla daha da krklendi.10
"Da kapal topluluk" sistemi yirminci yzyln ilk yarsn
da hala ok yaygnd. l 940'larda bu durumun hala geerli ol
duunu gzlemleyen Jac ques Weulersse, aznlk kompleksi di
ye tanmlad bu olgu hakknda unlar yazyor:
Komu c emaatin her hareketini, [kendi cemaatine y
nelik] tehdit veya meydan okuma olarak alglayan ve
kendi mensuplarndan herhangi birine saldr olduun
da topluluun tek bir btn oluturmasna yol aan
kollektif ve patolojik hassasiyet. 1 1
Bamszlk dneminde etkenin kesimesi sonucu, blge
sel balar, ok sayda Suriyeli iin siyasi katlmn temelini
oluturdu. Mi chael H. Van Dusen bu etkenleri u ekilde zet
lemi tir:
1 . Siyasi bilincin gelimesi, ulus-st (yani Pan Arap)
ve ulus-alt (yani blgesel) balar, ulus-devlete ballk
aleyhine, n plana karmtr. . . Suriye snrlarnn yz
yln bandan bu yana sk sk deiime uram olmas,
Suriye ulus-devletine kar belirgin ve birletirici bir
balln gelimesini engellemitir. Bu snr deiiklik
lerinin ulusal btnleme zerinde yaratt etkileri ha
la grmek mmkn: Bir yandan, snrlar sadece teknik
olarak sayg gryor ve Arap kimlii Suriye kimliine
10 Munir Mushabik Mousa, Etude sociologique des 'Alaouites ou Nusairis (These
principale pour le doctorat d'etat, Paris, 1958), s. 924-6.
1 1 jacques Weulersse, Paysans de Syrie et du Proche Orient (Paris, 1946), s. 77.
jacques Weulersse, Le Pays des Alaouites (Tours, 1 940), s. 49, 73, 288.
22

oranla ok daha ar basyor; dier yandan herhangi bir

ortak ballk noktasnn eksik olmas, yerel dzeydeki
siyasi mcadelelerin ulusal dzeye tanmasna hatta
ulusal siyasete hakim olmasna yol ayor.12
Dolaysyla, Suriye 1946 ylnda bamszln kazand za
man, bir ok bakmdan bir devlet olmasna karn bir ulus-dev
let deildi; siyasi bir toplum olmayan siyasi bir oluumdu.13
2. Suriye'deki eitli blgelerin kendi kendilerine yeter
lilii, yakn dnemdeki kalknma projelerinden pek et
kilenmemitir. . . Geleneksel Arap tarm-kentleri, Irak ve
Suriye gibi lkelerde, blgesel balarn odanda yer
alr. Bu [tarm] kentle r ayn zamanda siyasi faaliyetlerin
de merkezi olmutur. Bu durum, bamszlk dnemin
de ulusal siyasetin ou kez ulus-alt ve blgesel kar
lar dorultusunda tanmlanmas sonucunu dourmu
tur. lke ii iletiim yaps da tarm-kent mozaiini
yanstmaktadr: Bakent am ile Suriye'nin herhangi bir
ky arasnda irtibat, blgede bulunan ve kyn bal
olduu kent yoluyla salanr. Tarm-kentler arasnda ise
iletiim asgari dzeydedir. 14
Suriye'nin ana tarm-kentleri gneyde am, Sveyde, Dera
ve El Kuneytra; kuzeydouda Halep ve Deyrizor; orta ve ku
zeybat blgelerde ise Hama, Humus ve Lazkiye'dir. Bu kent
lerin her biri, birka kasaba ve yzlerce kyden oluan an
merkezi konumundadr. Idlib ve Cisr el-ugur aslnda Halep
tarm-kentine baldr. Rakka, Hasee ve Ebu-Kemal ise Dey
rizor tarm-kentinin birer parasdr. Son on-yirmi yl iinde
Tartus, Lazkiye'ye alternatif bir tarm-kentine dnt. Bu12 Michael H. Van Dusen, 'Political lntegration and Regionalism in Syria', The
Middle East]ournal, Cilt 26, No. 2, Bahar 1972, s. 1 23, 125-6.
13 Moshe Ma'oz, 'Society and State in Modem Syria', Menahem Milson (der.)So
ciety and Political Structure in the Arab World (New York, 1973), s. 29-9 1 ; Mos
he Ma'oz, 'Attempts at Creating a Political Community in Modem Syria', The
Middle East]ournal, Cilt 26, No. 4, Sonbahar 1972, s. 389-404.
14 Van Dusen, 'Political lntegration and Regionalism in Syria', s. 123-4.
23

gn birok Alevi, bu ken ti blgesel merkezleri olarak kabul

etmektedir. 15
3 . 1940'larm sonu ve 1950'lerin banda Suriyeli gen
ler, lise dzeyinde, yan i farkl mesleklere atlmadan ya
da lkenin baka kesimlerine tanmadan n ce siyasi
adan bilinleniyordu . . . Bu da, siyasi ve ideolojik du
rularnn kendi tarm-kentlerin deki yerel siyasi duru
mu yanstmas anlamn tayordu. Sonu olarak, ulusal
Partiler de Suriye'deki blgecilie ayak uydurmak zo
runda kaldlar ve ademi merkezi, kendin e dnk yap
lar haline geldiler. Sonuta, ulusal partiler [blgeler ara
s ve] blge ii karlar yanstmaya devam ettiler. 16
Suriye'deki siyasi partilerin byk blm blgesel karlar
temsil ediyordu; ideolojileri ne olursa olsun , belirli blgelerde
ya da nfusun belirli kesimleri arasn da yaygnlaabiliyorlard
ve dier kesimler zerinde etkileri ok snrl kalyordu.
Milliyetiliin ykselii ve sregiden sosyal dn m, zel
likle bamszln kazanlmasndan sonra mezhep, blge ve
airet balarn n zayflamasn a n eden oldu. Gelien iletiim ve
ulam imkanlar, baz cemaatleri tecrit edilmilikten kurtard.
Modernleme ve sanayileme, d eiik cemaatlerden insanlarn
eskiye oranla daha sk ve daha youn temas kurmalarna yol
at. Mezhepsel, blgesel veya dier tikelci zihniyet yaplar,
bamszln kazanlmas ve l 960'lardaki ulusal btnleme
nin ardndan eitimde kaydedilen byk ilerleme sayesinde
bastrld. Dier yan dan kentleme aile balarnn zayflamas
na neden oldu.
Dine kar giderek artan ilgisizlie ramen, dini cemaatler
siyasi ve sosyal birimler olarak n emlerini korudular. Cemi
yetler, kulpler ve siyaset d gruplar, dini cemaatlerin gele
n eksel sosyal kanallar yoluyla yayldlar, bu da mezhep bala
rn n korunmas asndan malum sonular dourdu.
15 Van Dusen, a.g.e., s. 124, 125.

16 A.g.e., s. 124, 127.

24

Bir cemaatin mensubu olarak domu ancak dini balar

sonradan zayflam kiiler, bu almada yine de o cemaatin
mensubu sayld. Asl dini inanlar ne olursa olsun, bireyler
genelde hala dini bir cemaatin mensubu olarak grlr. Din
den dnmeye ise neredeyse hi rastlanmaz.
Dini ve etnik gruplar Suriye apnda eit ekilde dalmaz,
genellikle farkl idari blgelerde farkl dzeylerde younlar
lar. Bu nedenle "toplu halde yaayan" aznlklar ile "dank
halde yaayan" aznlklar arasnda ayrm yapmak gerekir. Bun
lardan ilki, mensuplar belirli bir yrede younlaan ve o yre
de ounluu oluturan aznlklardr. kincisi ise, toplu halde
yaayan aznlk tanmna uymayacak ekilde mensuplar bir
ok yreye dalm olan aznhklardr.17
Snniler, Lazkiye ve Sveyde hari Suriye'nin tm illerinde
ounluu olutururlar.18 Lt -.,,1!.t::Y.!l-.\?1:1rl.__kta
dr (yzde 62: 1). Krsal kesimde kmeler halinde yaayan
Ri tod.k-Kilisesi mensuplar ise, lke apnda yzde 4.7
oranna kyasla, burada ulatklar yzde 12.S'lik oranla gl
bir ekilde temsil edilirler. Ayn zamanda Cebel el-Drz ya da
Cebel el-Arab diye bilinen El-Sveyde'de ise, nfusun yzqe
87.6'sn oluturan Drziler blgede ezici ounlua sahiptir.
Burada grece byk Rum Ortodoks ve dier Hristiyan cema
atleri de bulunur. El-Sveyde'deki Snnilerin oram ise yzde
'
2'den azdr ve bu oran, btn-illere kw;sTa en dk olandr.
striJ;erfr yzd 64.if e i:ifs lu luturdu
u Hama'da ise lsmaililer (yzde 13.2) ve Rum Ortodoks H
ristiyanlar (yzde 11.0) grece yksek bir temsil oranna sa
hiptir. Arlkl olarak Snnilerin yaad blge bakentini
h"-

--

'

'

...

1 7 Hourani, Minorities in the Arab World, s. 14.

18 Bu almada, aksi belirtilmedii takdirde, 'Lazkiye blgesi, mntkas ya da ili',
Tartus ilinin kurulduu 1966 ydna kadar komu idari blge iin kullanlm
tr. Daha nce, Lazkiye ili Masyaf mntkas ve el-Nasara nahiyesini de iine
almaktayd. Gnmzde, Masyaf, Hama iline baldr. el-Nasara Vadisi ise
Talkalah mntkas dahilinde Homs iline balanmtr. Alevi Dalar'nn g
ney-dousunda yer alan el-Nasara Vadisi'nde (Hristiyanlar Vadisi) ounlukla
Rum Ortodoks Hristiyanlar yaamaktadr.
'Halep blgesi' Halep ili ile birlikte tdlib ili iin kullanlmaktadr.'Dayr el
Zur, el-Raqqah ve el-Hasakah illerini kapsayan blge iin kullanlmaktadr.
25

evreleyen krsal kesimlerde younlamlardr. Suriye'deki ls

maililerin byk blm, ounluu oluturduklar Selemiye
ve Mesyef mntkalarnda (mantiqah) yaarlar. Bu nedenle Su
riyeli lsmaililer de, Aleviler ve Drziler gibi, toplu halde yaa
yan aznlk snfna sokulabilir. Byk blm , Trkiye ile s
nrn bulunduu kuzey kesimde yaayan Suriyeli Krtler de
to plu halde yaayan etnik aznlk olarak tanmlanabilir.
Suriye'deki Arap milliyetileri, yre sakinlerinin dini kke
nine iaret eden corafi adlar kullanmaktan kanr. Hangi
dinden olurlarsa olsun btn Araplarn eit olduunu vurgu
lamak iin Cebel el- Drz (Drzi Da) yerine Cebel el-'Arab
(Arap Da) adn kullanmay tercih ederler. Lazkiye yresin
deki dalar, Suriye hkmetinin istatistiki dkmlerinde ya
kn bir gemie kad r Cebel al'-Alaviyin veya Cebel el-Nusayri
yah (Alevi Dalar veya Nusayr Dalar) olarak gemekteydi.
1976 ylndan itibaren ise daha tarafsz olan el-Cebel al Sahili
yah (Sahil Dalar) ad kullanlmaktadr. 19 Vadi el-Nasara (H
ristiyanlar Vadisi) ise gnmzde Vadi el-Nadara (Yeeren Va
di) adyla anlr.

Toplu halde yaayan dini aznhklar

Baas'n 1963'te iktidar ele geirmesinden bu yana Aleviler,
Drziler ve lsmaililer gibi Arapa konuan ve to plu halde ya
ayan dini cemaatlerin mensuplar siyasette nemli rol o ynu
yorlar. Bu nedenle bu aznlklarn so syal ko ullar ksa ama ay
rntl bir ekilde ele alnacak.

Aleviler
Suriyeli Alevilerin neredeyse yzde 75'i, ounluu olutur
duklar Lazkiye blgesinde yaarlar. Byk blm tarm sekt
rnde alt iin Lazkiye'ye bal krsal kesimde de ounlu
u olutururlar. 1970'li yllara kadar sahil eridindeki kentlerde
19 Saisical Abstrac 1 976, s. 45, 63; Saisical Absrac 1 971, s. 7, 32.
26

ve kasabalarda Snnilere ve Hristiyanlara oranla aznlktaydlar.

Bu nedenle Lazkiye blgesindeki krsal kesim-kent ayrm ve s
nfsal farkllklar, ou kez mezhep farkllklar ile rtyordu.
nceleri kentler, krsal nfus zerinde ekonomik ve siyasi a
dan hakim durumdayd. Bu dnemde krsal nfus, gelirinin bir
blmn kentlerdeki toprak aalarna ve tccarlara vermek zo
runda braklyordu. Kent ile krsal kesim arasndaki fark bazen
o kadar byk oluyordu ki, kentler, yoksulluk iinde kvranan
krsal nfusun kazancm snger gibi emen yabanclarn yaad
yerleimlere benziyordu. 1940'larda, Lazkiye gibi kentler, Snni
arlkl bakent am'n ileri karakolu yerine geiyordu.20
Zamanla Alevi cemaatinde, gemite birok kez zulmne
maruz kaldklar Snnilere kar gl bir gvensizlik duygu
su olutu. Alevilerin Hristiyanlara kar besledikleri phe ise
-belki Hristiyanlarm da zayf ve belirsiz konum: nedeniyle
grece daha azd.
Sosyal yaplanma asndan, dalarda yaayan Aleviler ile
Suriye ovalarnda ve sahillerinde yaayan Aleviler arasnda ka
baca bir aynnn yaplmas gerekiyor. Airet balan dalarda
yaayanlar arasnda daha glyken, sahilde yaayanlar ara
snda hemen hemen silinmitir. Onlar iin aile en nemli sos
yal birimi oluturur ve ailenin eitli kollan arasnda gl bir
dayanma bulunur. Ovalarda ve sahilde yaayan Aleviler, Sn
niler ve -Snniler kadar olmasa bile- Hristiyanlar tarafndan
ekonomik adan smrlyordu. Ulalmas zor, dalk bl
gelerdeki Aleviler ise ok daha zgrce geliebiliyordu. Yine
de Alevi kylsnn sosyo-ekonomik durumu her iki kesim
de de aa yukar aynyd. lki kesim arasndaki en byk
fark, dadakileri smrenlerin kendi dindalar olmasyd.
Alevileri airet temelinde drt ana kola ayrmak mmkn:
20 Weulersse. Le Pays des Alaouites, s. 66. Suriyeli Aleviler hakknda yararlanlan
kaynaklar Weulersse, a.g.e; Mousa, Etude sociologique des 'Alaouites ou Nusa
iris; ve Munir al-Sharif, al-Muslimun al-'Alawiyun. Man Hum? wa Ayn Hum?
(am, 1 96 1 , 3. bask). Alevilerin tarihiyle ilgili olarak baknz: Muhammad
Amin Ghalib al-Tawil, Tarikh al-'Alawiyin (Beyrut, 1966, 2. basm). Suriyeli
Alevi eyh 'Abdlrahman el-Khayyir'in grlerine de yer vermektedir. Aynca
baknz Blm 8.
27

Hayattun, Haddadun, Matavirah ve Kalbiyah. Bunlar, tm Laz

kiye blgesine ve evresine dalm halde yaarlar. Bu drt
Alevi airet kolundan iki nemli dini grup kopmutur. Bunlar
dan ilki, aralarndaki dini birlie ramen mensuplarnn ayn
zamanda airet balarna sadk kald Haydariyun'dur. !kinci
si ise, Birinci Dnya Sava sonrasnda dini lider olarak ortaya
kan ve krk bin mridi bulunan Sleyman el-Mrid liderli
indeki Gasasinah grubudur. El-Mrid'in lmnden sonra
mritlerinin ou eski airetlerine geri dndler.21
Birok ky ve bunlara bal topraklar, farkl airetlere men
sup aileler arasnda blnmtr. Airet kollarnn bazen bir
den fazla lideri olurdu (tekil olarak: re'is veya za'im). Bu kollar
aynca kendi ilerinde de airetlere gre alt-gruplara ayrlyor
du. Bunlarn balarnda da birer mukaddam bulunuyordu. Ai
ret reislii genelde veraset yoluyla elde ediliyordu . Ancak reis
lii, kiisel zellikler veya ulusal dzeyde, Suriye'nin iktidar
kurumlarnda nfuz sahibi olmak yoluyla da elde etmek
mmknd. Devlet Bakan Hafz Esad'nki gibi baz yoksul
Alevi aileler, ulusal dzeyde -rnein ordu veya baka nemli
kurumlarda- ulatklar gl konum sayesinde, kendi yrele
rinde byk nfuz sahibi olabildiler.
Alevi airetlerinin ounun kendi dini liderleri bulunur
(eyh veya ricel el-din). Airet reisine oranla daha az olmakla
birlikte, eyhler de dier airet mensuplar zerinde ahlaki ve
toplumsal adan nemli etkiye sahiptir. Baz durumlarda dini
liderlerin etkisi yle artmtr ki, taraftar desteinden mahrum
brakmak, hatta bazen yerlerine yenilerini getirmek yoluyla ai
ret reislerinin otoritesini sarsmay baarmlardr. Dini liderle
airet reisinin ayn aileden geldii durumlara da rastlanmtr.
Sahip olduklar topraklar sayesinde, airet reisleri veya
eyhler, kyl dindalar zerinde hakimiyet kurabilmilerdir.
Airet zerindeki hakimiyete feodal haklarn eklendii ve re21 M.M. Mousa, Etude Sociologique des 'Alaouites ou Nusairis, s. 237, Klaziyah
adnda bir Alevi mezhebine deinilmektedir. Peter Gubser, 'Minor ities in Po
wer : The Alawites of Syria', R.D. McLaurin (der.), The Political Role of Mino
rity Groups in tle Middle East, New Yor k, 1979, s. 1 7-48.
28

isin ayn zamanda airetin dini lideri sayld durumlarda,

kyller adeta serf konumuna dyordu. Bu tip bir din-ai
ret-feodalite ilikisi, Fransz Mandas dneminde, gl Alevi
ailelerinden 'Abbas, Kanj ve Mridler ile onlarn boyunduru
undaki dindalar arasnda grld. Bu ailelerin gc , sahip
olduklar topraklarn snrlarnn ok tesine uzanyordu.22
'Alevi Dalar' (Cebel el-'Alavayin) nceleri Suriye'nin en
yoksul, az gelimi blgelerinden biriydi ve birok bakmdan
lkenin dier kesimlerinin ok daha gerisinde kalyordu. T
tn reticilii en nemli gelir kaynaklarndan birini olutur
masna ramen, Alevi ttn reticileri yine de yoksul ve are
sizdi. Bunun bir nedeni araclara denen ykl komisyonlar
d. Kk ttn reticileri m.hsllerini sahil kesimlerdeki
Snni tccarlara, ou kez rayicin ok altnda fiyatlara satma
ya zorlanyorlard. Alevilerin ne derece yoksul olduklarna da
ir en arpc rnek, yoksul ailelerin kzlarn, kentlerde yaa
yan ve Alevi kylleri hor gren kentsoylu Snniler bata ol
mak zere zengin ailelere hizmeti olarak kiralamalanyd.23
Suriye'nin bamszlm kazanmasndan, zellikle de Ba
as'm 1963'te iktidar ele geirmesinden sonra, Alevi kylleri
nin sosyo-ekonomik koullan bir hayli dzeldi. l 963'ten itiba
ren Lazkiye yresinde arpc bir byme ve gelime grld.
Alasdair Drysdale gzlemini yle aktaryor: "Baas rejiminin
blgesel ve kentsel-krsal dengesizlikleri gidermeye verdii
nem . . . krsal kesimde yaam koullarn dzeltmeye ynelik
gayretlerinde grlyor. . . zellikle Lazkiye ve Dera illerinde
grlen gelime dikkat ekicidir ve byk olaslkla hkme
tin bu yreleri kayrmasna dayanyor. "24
22 Issam Y. Ashour, The Remnants of the Feudal System in Palestine, Syria, and Le
banon (Master Tezi, American University of Beirut, Beyrut, 1946), Blm 4,
'The Metayer System and he Survival of Certain Feudal Feaures', s. 54-75.
23 Van Dusen, 'Political lntegration and Regionalism in Syria', s. 132; Weulersse,
Le Pays des Alaouites, s. 325. Ayrca baknz Haytham Manna, 'Syria: Accumula
tion of Errors?', Middle Eastem Studies, Cilt 23, No. 2, Nisan 1987, s. 21 1-214.
24 Alasdair Drysdale, 'The Regional Equalization of Health Care and Education in
Syria since the Ba'thi Revolution', International ]oumal of Middle East Studies,
Cilt 13 ( 1 981), s. 93-1 1 1 . Alasdair Drysdale, 'The Syrian Political Elite, 1 96629

1963 devriminin hemen ertesinde Aleviler byk bir heves

le eitime yneldiler. Bunu, iktidar ele geiren ve dindalar
olan Baaslar sayesinde yapabildiler. Giderek daha fazla Alevi,
burslardan yararlanarak yksek renim grmek iin yurt d
na gitmeye, doktor, mhendis, avukat ve profesr olmaya
balad. Bylece 1990'lara gelindiinde, eitli meslek gruplar
ile devletin st dzey kadrolarnda saylar byk oranda ar
tan Aleviler, Snni ve Hristiyan aydn kesimi ile rekabet eder,
bazen de onlarn yerini alr duruma geldi. 25 Suriyeli yazar
Mahmud Sadk, Alevilerin hakim olduu Baas ynetiminde,
Suriyeli makamlarn yabanc burslarn datmnda veya diplo
mat olacak adaylarn seiminde bazen Alevileri belirgin bir e
kilde kayrdklarna iaret ediyor. Byk nfus merkezlerinde
ki nemli okullara retmen atanrken de Alevilerin tercih
edildii belirtiliyor. Ayn durum, 'tarih, milliyeti ve sosyalist
eitim, sosyal bilimler ve felsefe' gibi siyasi adan nemli
derslere atanan retmenler iin de geerli.26
Son on, yirmi yl iinde Lazkiye blgesindeki dalarda yaa1976: A Spatial and Soda! Analysis', Middle Eastern Studies, Cilt 1 7, No. 1 ,
Ocak 1981, s . 3-30. 1963 ylndan itibaren Suriye'nin krsal kesimlerinde yaa
nan sosyo-ekonomik deiimini, Lazkiye blgesini rnek olarak alarak incele
yen bir alma iin baknz: Raymond A. Hinnebusch, 'Loca! Politics in Syria:
Organization and Mobilization in Four Village Cases', The Middle East journal,
Cilt 30, No. 1, K 1976, s. 1-24. Aynca baknz Raymond A. Hinnebusch Jr. ,

Elite-Mass Linkage: The Role of the Mass Organizations i n the Syrian Political
System ve Raymond A. Hinnebusch, Peasant and Bureaucracy in Balhist Syria:
The Political Economy of Rural Development (San Fransisco, 1989).
25 Patrick Seale, Asad, s. 454. Seale Fransz sosyal antropolog Franoise Met
ral'den alnt yapmaktadr. Metral, Alevilerin yaad Bat Gab'da okula giden
kz ocuklarn orannn yzde 34 ve 41 arasnda olduunu, Snnilerin yaad
Dou Gab'da ise bu orann yzde O ile 7 kadar dk olduunu bulmutur.
26 Sadiq'in aktard kadaryla, 1970'lerin sonunda Tartus blgesinden 200 kii
lik bir renci grubunun eitim iin Sovyetler Birlii'ne gnderilmesi, Alevile
rin kayrldna dair belirgin bir rnek oluturuyordu. Bu rencilerden l 98'i
Alevi, dier ikisi de Snni ve Hristiyan idi.(Snni) Suriye Baas Partisi Blge
Komutasnn Genel Sekreter yardmcs Muhammed Jabir Bajbuj grupta Ale
vilerin orannn bu kadar yksek olmasna itiraz edince, (Alevi) Suriye Devlet
Bakan'nm kardei Rfat Esad ile arasnda byk bir tartma kmt. Rfat,
Bajbuj'un ynelttii ve rencilerin seilmesinde, Baas Partisi'ne yelik yerine
mezhebin temel alnd sulamalarn kesinlikle reddetmiti. Mahmud Sadiq,
Hiwar hawl Suriyah, s. 86, 95.
30

yan Aleviler arasnda byk apl gler yaand. G edenle

rin birou yerletikleri yerlerde, lsmaililer gibi dini aznlkla
rn corafi olarak gerilemesine neden oldu. Bazlar da ovalara
ve kentlere g etti. zellikle Hama ve Humus illerinde Alevi
kylerinin says artt.27
1 970'li yllarda, Lazkiye, Tartus, Baniyas ve C ebele gibi
nemli sahil kentlerinde Snniler ounluktayken, hzl bir
"Alevileme" sreci sonucunda, 1990'larda ounluun Alevi
lere getii belirtiliyor. Benzer bir "Alevileme" sreci de
am'n kenar semtlerinde gzlemleniyor. 28

Drziler
Suriyeli Drzilerin yzde 90'ndan fazlas, gneydeki El-S
veyde ilinde yaarlar. Bu blgedeki nfus oranlar (yzde
87.6) Lazkiye'deki Alevilerin oranndan (yzde 62. 1 ) bile faz
ladr. Drzilerin byk blm, El-Sveyde' ilinde yaayan
Hristiyanlar gibi, tarm sektrnde alr.29 Tm blgeye he
men hemen eit oranda dalm bulunan Drziler hem krsal
kesimde hem de yresel bakentte ounluu olutururlar.
Lazkiye blgesinde grlen kent-krsal kesim farkllklarna
Cebel el-Drz'de rastlanmaz. lki blge arasndaki bir dier
Die Syrischen Kstengebiete. Eine Modell-untersuchung zur Regi
onalplanung in den Entwicklungslandern (Berlin, 1968), s. 68-84; ve Weulersse,
Le Pays des Alaouites, s. 341-2.

27 M. Tala! Akili,

28 Alain Chouet, Tespace tribal alaouite a l'epreuve du pouvoir. La desintegrati

on par le politique', Maghreb-Machrek, No. 147, Ocak-Mart 1995, s. 105. Cho
uet'nin analizine gre, l 990'da Suriye'nin sahil kentlerinde yaayan Alevilerin
yzde dalm yaklak olarak yleydi: Tartus 70 %, Banyas ve Jablah 65%,
Lazkiye 55%.
29 Drzilerle birlikte Lbnan'dan kaan Hristiyanlann giysileri, gelenekleri ve
leheleri ayndr. 'Havran Dalar'nda yaayanlar Drziler gelmeden nce, Hav
ran'n aa blmnde yaayan insanlarnkine benzer leheye ve geleneklere
sahipti.'Arif al-Nakadi (der. ), a!-Ta'rif bi-Muhafazat al-Suwayda' (am, 1962), s.
127). Drzilerin tarihi ve dinleri konusunda baknz K. Hitti, The Origins of the
Druze People and Religion (New York, 1928); Sami Nasib Makarem, The Druze
Faith (New York, 1974); ve Robert B. Betts, The Druze, New Haven, 1988. Al
Anba' (Beyrut), 1 4 Aralk 1968. Ad geen son eserde Drzilerin, el-Azhar'n
bir fetva tarafndan Mslman ilan edildikleri ileri srlmektedir.
31

belirgin fark da, El-Sveyde'nn ileri gelenleri tmyle Drzi

lerden oluurken, Lazkiye blgesindekilerin hem Alevi hem
de Snnilerden, bazen de Hristiyanlardan olumasdr. Bu ne
denle, her iki yrede de gl olan blgesel kimlik, bir yandan
Lazkiye blgesindeki btnleme eksiklii, dier yanda El-S
veyde'deki gl toplumsal btnleme ile balantl olarak
dnlmelidir. Dolaysyla, Lazkiye'de tansiyonun daha yk
sek olmas artc saylmaz.3 Cebel el-Drz'de Drzi nfu
sun byk blm, baka bir dini cemaatin hakimiyeti altna
girmedi, ileri gelen Drzi ailelerinin feodal ynetimine mez
hep farkllklar elik etmedi. Sosyo-ekonomik ve snfsal fark
llklar ayn (Drzi) cemaat iinde snrl kald. Alevi cema
atinde grlen din-airet-feodalite ilikisi Drziler iin geerli
deil.
Bugn El-Sveyde blgesinde yaayan Drzilerin byk b
lm, onyedinci, zellikle de ondokuzuncu yzyllarda Lb
nan, Filistin ve Halep blgesinden g edenlerin akrabalar.
Ailelerin veya airetlerin topluca yerletii yrelerde, zamanla,
ya sayca ounluu oluturduklar ya da yre tmyle belirli
bir aileden ve onun kollarndan olutuu iin hakim duruma
geldiler.31
El-Sveyde blgesindeki Drzi cemaatin liderlii uzun sre,
Drzi kyllere dehet salp, onlara serf muamelesi yaparak
toprak sahibi olmalarn engelleyen Hamdan ailesinin elindey
di. Liderlik 1 868 ylnda, yine Drzi olan el-Atra ailesine ge
ti. Bu aile de kyllere bask yapmaya devam etti. 1 890'larda
meydana gelen feodalite kart bir ayaklanma (el-'Ammiyah)
sonunda, yredeki kyllere, srdkleri topraklarn bir ksm
n mlkiyetleri altna almalar dahil baz tavizler vermek zo
runda kalnd. O zamandan gnmze Drzi kyllerin bir
ou kk veya orta lekli toprak sahibi konumuna geldi
ler. Toprak sahibi olmayanlar ise ya mevsimlik ii olarak a30 Van Dusen, 'Political Integration and Regionalism in Syria', s. 125.
31 Salamah 'Ubayd, al-Thawrah al-Suriyah al-Kubra (1 925- 1 92 7) (am, 1971), s.
60-63. 'Ubayd Cebel, Drz haritas zerinde, hangi blgelerin ileri gelen
Drzi ailelerin nfuzu altnda olduunu gstermektedir.
32

hmak zorunda kald ya da ekonomik durumlarn dzeltmek

hayaliyle kentlere g ettiler.32
Drzi cemaatinde, sosyal nem ve mevki gibi kstaslara da
yanan kat bir hiyerari geerliydi. Bu hiyerariye zellikle sos
yal etkinlikler srasnda kesin bir ekilde uyulurdu.33 El-Atrash
veya Ebu 'Asali gibi aileler bu hiyerari iindeki konumlann
yerel seimlerde mcadele ederken kullandlar. Bu tr ailele
rin gc 1960'lardan sonra belirgin bir ekilde azald.
Dardan bakanlar iin, El-Sveyde blgesindeki Drzi ce
maati genelde byk bir btnlk sergiler. Bu durum zellikle
de merkezi Osmanl ynetiminin veya am'daki Suriye hk
metinin otoritesini Cebel el-Drz'e yaymaya alt zaman
larda grlmtr.

smaililer
Suriye'deki lsmaililerin neredeyse yzde 80'i, lkenin mer
kezindeki Hama ilinde ve daha ok da bu ilin Mesyef ile Sele
miye mntkalarnda yaarlar, ou tarm sektrnde alrlar.
Dokuzuncu ve onuncu yzyllarda Selemiye, byk korku sa
lan lsmaili tarikatnn merkeziydi. On birinci yzylda lsmaili
lerin byk blm Lazkiye yresindeki dalara snarak,
bata Mesyef ve Kadmus olmak zere yerletikleri kasabalarda
grece daha gvenli bir hayat srmeye baladlar. Krsal ke
simden ge zorlanan lsmaililer zaman iinde yerletikleri ka
sabalarda sosyal ve ekonomik adan hakim duruma geldiler.34
Lazkiye'nin krsal kesiminde, Alevilerin lsmaililere yaklam
genelde dmancayd. Osmanl Sultan kinci Abdulhamid'in
1876 ylnda kendilerine imparatorluk topraklarnn bir ksm
m balamas zerine, lsmaililerin byk blm eski dini
32 Shibli al-'Aysarni, 'Arif al-Nakadi (der.), al-Ta'rif bi-Muhafazat al-Suwayda', s.
20, 55-77, l l 5. Haytharn al-'Awda, Intifadat al-'Ammiyah al-Fallahiyahfi ]abal
al-'Arab (am, 1976).
33 Benzer sosyal olaylarn canl bir tasviri iin baknz: Shibli al-'Aysarni, 'Arif al
Nakadi (der.), al-Ta'rif bi Muhafazat al-Suwayda', s. 94-6.
34 Weulersse, Le Pays des Alaouites, s. 341 , 342, 369, 370.
33

merkezleri olan Selemiye'ye geri dnd .

Suriye'nin bamszln kazanmasndan sonra, Selemiye
blgesindeki lsmaililer, ekonomik ve sosyal adan, Alevi Da
lar'nda yoksulluk iinde yaayan dindalarna oranla daha
hzl gelime gsterdiler. Baas'n 1963'te iktidara gelmesinden
ok daha nce birok lsmaili memurluk ve eitim gibi eitli
mesleklere girmeye balad.35 ok sayda lsmaili, zellikle
1963'-ten sonra kentlere g etti.

Mezhep, blge, airet ve

sosyo-ekonomik etkenlerin rtmesi
Mezhepilik, blgecilik, airetilik ve snf atmas gibi kav
ramlar, Arap dnyasndaki siyasi eilimler, gelimeler, olaylar
la ilgili tartmalarda genellikle rastgele ve terimlere herhangi
bir aklama getirilmeden kullanlr. Bu kavramlar arasndaki
balantlar, onlar kullanan yazarlar tarafndan pek gsteril
mez , Rakip hiziplerin bu kriterlere gre farkl gruplara men
sup olduu biliniyorsa , blgesel, mezhepsel ve/veya sosyo
ekonomik balarn iktidar mcadelesinde nemli rol oynad
n iddia etmek, bu iddiann geerliliini kantlamaktan hi
kukusuz daha kolaydr. stelik, ideoloji, kuaklar aras at
ma, kiisel ihtiras ve oportnizm de dahil olmak zere dier
pek ok etken de ayn lde nemli rol oynayabilir. 36
Arap dnyasna ilikin siyasi veya sosyal analizlerde mez
hep, blge ve airet kategorilerinden herhangi birinin vurguSyrier, s. 1 76, 1 77, 363, 365, 39 5. Mahmud Amin, Salamiyah fi Kham
sin Qarnan (am, 1983).
36 Ayrca baknz Blm 10: 'Sonular'. Raymond A. Hinnebusch, Authoritarian
Power and State Formation in Ba'thist Syria: Army, Party, and Peasant (San
35 Wirth,

Fransisco, 1 990); Raymond A. Hinnebusch, 'Class and State in Ba'thist Syria',

Richard T Antoun ve Donald Quataert (der.), Syria: Society, Culture and Polity
(Albany, New York, 1 99 1 ) , s. 29-48); Michael H. Van Duse, Intra- and lnter
Generational Conjlict in the Syrian Army (Doktora tezi, Baltimore, Marylad,
1971); Roald R. Macityre, The Arab Ba'th Socialist Party: Ideology, Politics,
Sociology and Organization (Doktora tezi, Australia Natioal Uiversity,
1 969); Ronald R. Macityre, 'Syrian Political Age Differetials 1958-1966',
The Middle East ]ournal, Cilt 29, No. 2, Bahar 1975, s. 207-2 13.
34

lanmas, sosyalist eilimli Arap milliyetisi yazarlar tarafndan

olumsuz karlanr. Bu tr vurgular, blnml srdrme,
Arap dnyasnn feodalite ve/veya kapitalizmden, sosyo-eko
nomik karlar ile Arap kimliinin vurguland, birleik, sos
yalist bir Arap toplumuna geii engelleme abalan olarak al
glanr. Mezhepilik, blgecilik ve airetilik, toplumsal bln
ml pekitirdii ve snf mcadelesini engelledii savyla,
her trl imkan seferber ederek mcadele edilmesi gereken
toplumsal hastalklar olarak grlr.37
Bu almada, Arap toplumunda milliyet ve snf balarnn
glenerek, ksmen de olsa geleneksel balarn yerini almakta
olduu varsaylyor. Arap milliyetiliinin ve snf bilincinin as
lnda hep var olduu ve geleneksel balar tarafndan bastrld
varsaym ise kabul edilmiyor. Arap milliyetiliinin ykseliin
den nce yaygn olan, sosyo-ekonomik kriterler veya milliyet
deil, din, blge veya airet aidiyetleri izgisinde dnmekti.38
Mezhep, blge ve airet kategorilerinin kolaylkla rtmesi,
herhangi bir durumda bunlardan hangisinin arlkl rol oyna
dn saptamay zorlatrabiliyor. Bu tr bir rtme duru
munda, airet balarn, blge ve/veya mezhep balan olarak
yorumlama tehlikesi kadar, blge ve mezhep balarn airet
balan olarak yorumlama tehlikesi de ortaya kyor. Kimi din1
cemaatler ve airetlerin belirli blgelerde veya illerde younla
mas; airet gruplarnn genelde ayn din1 cemaate mensup ol
mas ve airet ile mezhep unsurlarnn bazen ayrdedilemez e
kilde iie gemi olmas nedeniyle rtme grlebiliyor. 39
37 23 ubat 1 966'da iktidan ele geiren Suriyeli Baaslarn mezhepilik, blgeci
lik ve airetiliin sosyal ve siyasi birer hastalk olduklarna dair grlerine
yer verilen kaynak al-Munadil, No. 3, Nisan 1966, s. 13. Szkonusu makale
nin evirisi Ek A:da verilmitir.
38 Kedourie, The Chatham House Version and Other Middle Eastern Studies, s. 386-7.
39 Dini topluluk, airet ve sosyo-ekonomik snf kavramlar ile bunlar arasndaki
benzerlikler ve farkllklar iin baknz: Nasif Nassar, Nahwa Mujtama' jadid.
Muqaddamat Asasiyah fi Naqd al-Mujtama' al-Ta'ifi (5. basm, Beyrut, 1995).
Aynca baknz: Burhan Ghalyun, Nizam al-Ta'ifiyah: Min al-Dawlah ila al-Qa
bilah, Beirut, 1990; James A. Bili, 'Class Analysis and the Dialectics of Moder
nization in the Middle East', International ]ournal of Middle East Studies, 3
(1972), s. 4 1 7-434; Uya E Harik, 'The Ethnic Revolution and Political Integra35

Toplu halde yaayan dini aznlklar ile szkonusu gruplara

mensup airetler, bu duruma en belirgin rnei tekil ediyorlar.
te yandan, mezhep, din ve airete dayal gruplar, sosyo-eko
nomik snflarla da ksmen rtebilir. Bir kii ayn anda hem
belirli bir sosyal snfa, dini cemaate ve airete mensup hem de
belirli bir blgenin yerlisi olabilir. Byle bir durumda bile, dini
cemaat ile sosyo-ekonomik snf gibi kategoriler arasnda byk
farkllklar grlebilir. Dolaysyla, sosyo-ekonomik snf, men
suplar belirli sosyo-ekonomik zellikleri tayan yatay bir top
lumsal katman olarak dnlebilir. Dini cemaatin ise, birka
sosyo-ekonornik snf kapsayabildii, bu nedenle deiik snf
larn deiik kesimleriyle dikey olarak kesitii sylenebilir.
Herhangi bir sosyo-ekonomik snf, birka deiik dini cemaat
ile ayn anda kesien bir yzey olarak dnmek mmkn.
Farkl sosyo-ekonomik snflar iinde barndran bir dini
cemaat iindeki dayanma, snf bilincinin gelimesini engel
leyebilir. Mezhep farkhlklarmn sosyo-ekonomik farkllklarla
rtt durumlarda ise mezhep balan snf mcadelesinin
balamasnda katalizr grevi grebilir. Byle bir durumda s
nf mcadelesi mezhep kanalyla yrtlebilir. Ksacas, rt
meleri durumunda, mezhep, blge, airet ve sosyo-ekonomik
aidiyet birbirini btnleyip glendirebilir. Modem Suriye'de
bu tr bir rtme en belirgin olarak toplu halde yaayan dini
aznlklar arasnda grlr.
Suriye'de kent-krsal kesim arasndaki ayrln mezhep bo
yutu zerinde durmakta yarar var. Toplu halde yaayan dini
aznlklarn daha ok yoksul krsal kesimlerde younlamas
na karn, daha zengin ve byk olan kentler arlkl olarak
Snnilerden oluur. Jacques Weulersse, 1 940'larda kent-krsal
kesim farkllklarm u ekilde anlatr:
Kent ile krsal kesim insanlar arasndaki dmanlk y
le bir dzeyde ki, ayn siyasi yap iinde yaayan ama
tion in the Middle East', International ]ournal of Middle East Studies, 3 ( 1 972)
s. 303-323; ve van Nieuwenhuijze (der. ) , Commoners, Climbers and Notables.
A Sampler of Studies on Social Ranking in the Middle East (Leyden, 1977), s. 182, 248-267.
36

hi kaynamayan iki farkl topluluktan sz etmek

mmkn. Ekonomik ve siyasi yap kentlerin tartlmaz
stnl zerine ina edildiinden, bu dmanln
bedelini kyl dyor.40
Daha nce sz edilen aznlk kompleksi de gznne aln
dnda, byk kentlerdeki Snniler ile krsal kesimde yaa
yan dini aznlklar arasndaki farkn, ayn dini aznln kent
ve krsal kesimde yaayan mensuplar arasndaki farktan daha
byk olacan anlamak kolaylayor. Dolaysyla, kentlerdeki
Snnilerle krsal kesimdeki dini aznlklar arasndaki ilikiyi
deerlendiren herhangi bir almada, mezhep ve corafi et
kenleri birbirlerinden ayrmak neredeyse olanakszlayor.
Benzer ekilde, mezhep, blge," airete dayal veya sosyo-eko
nomik kategorilerin iyice rtt, ayrmaz bir btn gibi
grnd durumlarda, bu etkenleri birbirinden ayrdetmek
imkansz olmasa bile son derece gleiyor. Bu durum zellik
le, 1 963 ylndan itibaren Suriye'deki iktidar mcadelesinde
belirgin rol oynayan, Alevi, Drzi ve lsmaili gibi toplu halde
yaayan dini aznlklar iin geerlidir.

40

Weulersse,

Paysans de Syrie et du Proche Orient, s. 85.

37

iKiNCi BLM

Suriye Silahh Kuvvetleri ve

Baas Partisi'nde az1n hklarn ykselii

Giri blmnde, Suriye'deki birok siyasi partinin blgesel

karlar temsil ettii ve taraftarlarnn genelde belirli yreler
de younlat grld. Hangi eilimde olursa olsun, siyasi
gruplarn ou kez geleneksel sosyal kanallar yoluyla olutu
una da deinildi. Mezhep, blge ve airet balarnn Suri
ye'nin siyasi yaamnda etkisini srdrmesinin temel nedeni
bu son etkendir. 1963'te iktidara gelen Baas Partisi bu duruma
en iyi rnei tekil eder.
Arap Baas Sosyalist Partisi'nin tznde yle yazar:
Arap ulusu kltrel birlik oluturur. Evlatlar arasnda
varolan herhangi bir farkllk rastlantsaldr ve hibir
nem tamaz. Arap bilincinin uyanmasyla bu farkllk
lar ortadan kalkacaktr.
Arap devletinde yalnz ulusal ba hakim olacaktr. Bu
ba, onlan tek bir ulus potasnda eritmek, din, mezhep,
airet, rk ile blgeye dayal dier btn hizipler ile
mcadele etmek suretiyle vatandalar arasnda ahengi
salar. 1

Bashir al-Da'uq (der.), Nidal al-Ba'th, Cilt 1 , 2. basm, Beyrut, 1970, s. 1 72-1 76.
39

Baas Partisi, toplumsal gerekleri inkar ederek, mezhep,

blge, airet balarn dlamas, bunlar yerine Arap milliyeti
lii ile snfsal balar koymay hedeflemesine ramen, byk
lde geleneksel sosyal kanallar yoluyla kuruldu. Parti'nin
bu yolla siyasi bir harekete dnmesi, ileride Parti'ye ye
olanlarn sosyal kimlikleri zerinde belirleyici rol oynad.
Baas Partisi, Rum Ortodoks Michel Eflak ile Snni Msl
man Selah el-Din Bitar tarafndan, 1940 ylnda, am'da kurul
du. !kisi de amh ve orta snfa mensup olan Eflak ile Bitar,
Parti'nin ilk yelerini, retmenlik yaptklar el-Tajhiz lise
si'nden topladlar. 'Eflak ve Bitar'n aml olmasna karn, ba
langta Parti'ye ye olanlarn byk blmnn, eitim ama
cyla krsal kesimden Suriye'nin bakentine g etmi kiiler
olduu anlalyor.
Baas Partisi tekilat, belirli bir plana bal kalmakszn,
am'dan Suriye'nin dier blgelerine yayld. Tekilat, daha
ok ilk yelerin kendi blgelerindeki giriimleri sayesinde ge
niledi. Bu nedenle Parti, yelerinin kolayca taraftar toplaya
bildii Cebel el-Drz gibi blgelerde, dier blgelere oranla
daha iyi kk sald.2 Muta' Safadi, Baas Partisi'nde Drzilerin
gl bir ekilde temsil edilmesini, 'Eflak n C ebel el-D
rz'deki baz ailelerle olan zel ilikisi ile aklyor:
'Eflak'n baz Drzi ailelerle yakn dostluu vard. n
k kendisi, am'n el-Maydan kesiminde yaayan ve bu
radaki birok aile gibi, gneydeki Havran ve Cebel el
Arabi blgeleriyle ticaret yapan Hristiyan bir aileden
geliyordu. Bu nedenle am'da ve Cebel el-Arap ilinin
2 Shibli al-'Aysami, Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtirali, 1, Marlalat al-Arba'inat al
Taisiyah 1 940-1 949 (Beyrut, 1975), s. 86-99; Sami al-Jundi, al-Ba'th (Beyrut,
1969), s. 38; Jalal al-Sayyid, Hizb al-Bah al-'Arabi (Beyrut, 1973), s. 30; Jalal
al-Sayyid, Haqiqat al-Ummah al-'Arabiyah wa 'Awamil Hifziha wa Tamziqiha
(Beyrut, 1 973), s . 394-405; Munif al-Razzaz, al- Tajribah al-Murrah (Beyrut,
1967), s. 158; Muta' Safadi, Hizb al-Ba'th, Maat al-Mawlid Maat al-Nihayah
(Beyrut, 1964), s. 68-7 1 ; R.R. Macintyre, The Arab Ba'th Socialist Party, s. 93100; John E Devlin, The Ba'th Party, A History Jrom its Origins to 1 966 (Stan
ford, Kaliforniya, 1976), s. 39. Van Dusen, 'Political Integration and Regiona
lism in Syria', s. 129.
40

merkezi El-Sveyde'deki okullara devam eden eitimli

Drzi renciler arasnda Parti yelii hzla artt.3
am'n yerli halkndan ok az kii balangta Baas Partisi'ne
ilgi gsterdi. Parti'nin kurucular da, krsal kesimden gelen
rencilerin desteini kazanmakla yetinip, am halknn sempa
tisini toplamak iin hemen hi aba harcamad.4
Baas'n ilk yelerinden Sami el-Cundi bu konuda unlar
yazd:
am'da Parti'ye katlanlarn byk blm, krsal ke
simden gelen, 1940 ile 1955 arasnda lise ve niversite
de okuyan rencilerden oluuyordu. Mezun olduktan
sonra doduklar yere dnp parti faaliyetlerini orada
srdrdler.
Krsal kesimdeki sosyal koullar Parti'nin bymesi
ve glenmesi iin elveriliydi. Bu nedenle Parti o yre
lerde geliirken, kentlerde ve zellikle am'da zayf kal
d. Zamanla kk bal byk bir vcuda dnt.5
Benimsedii sosyalist ilkeler, Parti'nin yerel burj uvazi ile
tccarlarn siyasete hakim olduu byk kentlerden ok, kr
sal kesimdeki kasabalarda ve yoksul yrelerde salam bir yer
edinmesini kolaylatrd. Arapa konuan dini aznlklarn kr
sal kesimde, Snnilerin ise byk kentlerde younlat g
znne alnrsa, Baas Partisi'nde aznlk mensuplarnn ar
basmas doal karlanmaldr. Ancak, Baas ideolojisinin sos
yalist boyutu, aznlk mensuplarnn Parti'de ounluu olu
turmasna -corafi ve mezhepsel etkenlerin rtmesi yzn
den- sadece dolayl olarak katkda bulundu. Dorudan etkile
yen ise, Baas Arap milliyetiliinin laik karakteriydi.
Gemite Arap milliyetilik hareketi bir tr Snni slamclk
.ile iie gemiti. Bu siyasi hareketin ban eken Snni Arap
lar, Arap kimliinde (Snni) lslam' son derece nemli ve mer-

3 Muta' Safadi, Hizb al-Ba'th, s. 68.

4 Sami al-Jundi, al-Ba'th, s. 39-40.
5 A.g.e., s. 38.
41

kezi bir yere koyuyorlard. Bu nedenle, Hristiyanlar bir yana,

heterodoks Mslmanlar bile ikincil konuma itiliyor, (Snni
Arap) "stn grubun " hogr gsterdii 'uysal teba' olarak
grlyorlard.6 Hatta bir ok Snni Arap milliyetisi, Arapa
konuan dini aznlk mensuplarna, Mslman olmadklar
veya heterodoks Mslman olduklar iin 'kusurlu Arap' ola
rak bakyordu . Arap milliyetiliini pheyle karlayan dini
aznlk mensuplar ise bunun tpk Osmanl dneminde oldu
u gibi, Snnilerin mutlak hakimiyet kurma abalarna bir k
lf olduunu dnyorlard. Onlar iin gemile iinde bu
lunduklar dnem arasndaki tek fark, Snni Trklerin yerini
Snni Araplarn alm olmasyd.7
Baas ideolojisi ise temelde ok farklyd. Baaslar sosyalist
sistemle ynetilen , birleik, laik bir Arap toplumu kurmay
amalyorlard. Bu toplumda hangi dinden olursa olsun btn
Araplar eit olacakt. Bu durum, Baas Arabizmde, lslami
yet'in ikincil konuma itildii anlamna gelmiyordu. Baaslarn
gznde slamiyet, Arap ulusal kltrnn temel ve ayrlmaz
bir parasyd. Ancak Snni Arap milliyetilerin aksine, Baas
lar lslamiyet'i Araplarn ulusal dini olarak deil, Araplarn
ulusal kltr mirasnn nemli bir esi olarak gryorlard.
Buna gre ister Mslman ister Hristiyan olsun, btn Arap
lar bu kltrn varisleriydi. Michel 'Eflak' Baas'n ideologlar
olan Hristiyan Araplarn Arap milliyetisi olamayacaklar d
ncesini yersiz buluyordu:
Hristiyan Araplar, milliyeti duygular tmyle uyanp
zlerine dndklerinde , slamiyet'in onlar doyuran
ulusal kltrleri olduunu anlayacak ve onu, Arap kim
liklerinin en deerli esi olarak grecek, sevecek ve

koruyacaklardr. 8

6 Sylvia Haim, Arab Nationalism, an Anthology (Berkeley ve Los Angeles, 1964),

s. 57; A.R. Kelidar, 'Religion and State in Syria', Asian Affairs, Cilt 61 (Yeni Di
zi, Cilt 5), Blm ! , ubat 1974, s. 22.
7 Hourani, Syria and Lebanon, A Political Essay (3. basm, Londra 1954), s. 128.
8 Michel Eflak, Fi Sabi! al-Ba'th (3. Basm, Beyrut, 1963), s. 58. Baas Partisi'nin
kurucusu ve ilk Genel Sekreteri olan, Rum Ortodoks Hristiyan Michel Eflak
42

Baas Partisi'nin kendilerini yalnz aznlk statsnden de

il, ayn zamanda mezhep, blge ve airet balarnn kstl
erevesinden kurtaracan uman Arapa konuan dini azn
lklar arasnda Baas idelojisinin rabet grmesi bu nedenle
doald.9
Suriye'nin geleneksel siyasi yaamna damgasn vuran Sn
ni ve byk kent hakimiyetinin, Baaslarn ngrd trde
laik sosyalist bir sistemin kurulmasyla sona erecei, bylece
bata heterodoks Mslman cemaatler olmak zere, Snni ol
mayanlara kar uygulanan siyasi ve sosyo-ekonomik ayrmcdini kkeni nedeniyle Baas Arap Milliyetilii Hareketi'nde uzun sre laiklii
ve farkl dini gruplar arasnda eitlikilii sembolize etti. Yaamnn ilerleyen
dnemlerinde Eflaq sessizce slam dinine geti. 23 Haziran 1989'da, srgnde
yaad Paris'te 79 yanda len Eflak Badat'ta bir Mslman olarak gml
d. lm srasnda Eflak'n din deitirmesi konusu hemen hi konuulmad.
Heri yata Mslman olmasnn baz Baaslarn gznde sekler Arabizmin
baarszln m yoksa sadece bireysel bir seimi mi temsil ettii aklk ka
zanmamtr. Michel Eflak, Fi Sabi! al-Ba'th, 2. bask, s. 53-54.
Zuhayr al-Maridini, al-Ustadh, Qissat Hayat Michel 'Ajlaq ('Usta. Michel Ef
lak'n Hayat yks'), Londra, 1 988, s. 120-136, 1 5 1 , 195. Al-Maridini'nin (s.
195) belirttiine gre Eflak l 949'da, anlalan bir aresizlik annda, Baas Partisi
Genel Sekreterlii'nden istifa etmek istemiti. 'Arap dnyasnn geri kalannda
olduu gibi, ounluunu Mslmanlarn oluturduu muhafazakar am'da
kurulan bir Arap milliyetisi partinin byle nemli bir grevinde bir Hris
tiyann bulunmasnn' uygun olmad grndeydi. Ayrca baknz: Dhuqan
Qarqut, Michel 'Ajlaq, al-Kitabat al-Ula, Beyrut, 1993, s. 250-251. Quarqut'un
aktard ve 1979'da Eflak tarafndan yazld anlalan vasiyetnamede, Eflak,
lslam'dan nasl etkilendiini ve daha 15 yandayken Hristiyanlktan dnd
n anlatmakta. Eflak 1 943 tarihli bir konumasna gnderme yaparak, Peygam
ber Hz Muhammed'in doum gn sebebiyle yapt konumada 'btn Arapla
rn [ peygamber] Muhammed gibi olmas gerektiini' sylediini aktarmakta.
Suriyeli Baaslarn 23 ubat 1 966'cla gerekletirdii askeri darbenin ardn
dan Michel Eflak'n Baas Partisi'nin kurucusu ve ideologu olarak konumu, yeni
yneticiler tarafndan sayg grmedi. Onun yerine, (Suriye'ye bal olduu d
nemde lskenderiye'de doan) Emekli retmen, Alevi Zeki el-Arsuzi'yi Baas
Partisi'nin ruhani lideri ilan ettiler. Sami el-Cundi (al-Ba'th, s. 19) yal el-Ar
suzi'nin, Alevi kkenli olmas nedeniyle (ounluu Alevi olan) Baas'n asker
yneticileri tarafndan kullanldn ne srmtr. Ayrca baknz: Zaki al-Ar
suzi, al-Mu'allafat al-Kamilah, 4 Cilt, am, 1972-1974 (Suriye Silahl Kuvvetle
ri'nin Siyasi Basn Blm tarafndan yaymlanmtr); Nafidh Suwayd, Zaki al
Arsuzi al-Ab al-Ruhi li-Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki, am, 1992; Antoine
Audo, Zaki al-Arsouzi: Un Arabe Face A la Modernitt, Beyrut, 1988.
9 Muhammad 'Umran, Tajribati fi al-Thawrah (Beyrut, 1 970), s. 8; Biegel, Min
derheden in he Midden-Oosten, s. 97-104.
43

ln ortadan kalkaca dncesi de aznlk mensuplarna ca

zip gelmi olmal.
Hafz Esad'n 1970 ylnda iktidar ele geirmesinden sonra
Parti'nin kadrolar, Arap olmayan (fakat Araplam) Krtler,
erkezler ve Ermeniler de dahil, btn Suriyelilere ald. 10
Ne var ki, Arap milliyetiliini savunan Baas Partisi'nde Arap
olmayanlarn says dk kalmaya mahkumdu. Arap olmayan
aznlk mensuplar, Araplamay (yani Arap kimlii iin kendi
etnik kimliklerini terketmeyi) kabul ettikleri takdirde Baas
Partisi'ne bireysel olarak ye olabiliyordu. Ancak siyasi adan
Arap kkenli dini aznlklar kadar kazanm elde edemiyorlar
d. Arabizme ters den milliyeti emeller ise kesin olarak bas
trlyordu . Baas ideolojisi Arap dnyasnda yaayan fakat
Arap olmayan etnik aznlklar resmen tanyordu. Ancak Arap
olmayanlar, Baas siyasi sisteminde milliyeti anlay gerei
Araplarla eit grlmyordu. Bu nedenle, kltrel adan ol
masa bile siyasi adan ayrmcla maruz kalyorlard. 1 1

l 990'larda farkl etnik gruba ve airete mensup kiilerin Suri

ye Parlamentosu'nda yer aldn belirtmek gerekir. Parlamen
tonun siyasi nemi ve gc az da olsa, szkonusu gruplara bu
ekilde resmi bir siyasi katlm yolu salamyor. 1 2
10 Mustafa Talas, Mir'a Hayati, 1 948-1 958, s. 324, not 1 .

Dirasah 'an Muhafazat al-]azirah min al-Nawahi al

Qawmiyah, al-ljtima'iyah, al-Siyasiyah; ismet Cherif Vanly, La Perstcution du
Peuple Kurde par la Dictature du Baas en Syrie, Amsterdam, 1968, ve Le Proble
me Kurde en Syrie: Plans pour le gtnocide d'une minoritt nationale,1968; ismet
Cherif Vanly. Kurdistan und die Kurden, Cilt 3, Gttingen, 1988; Mustafa Naz.
dar, 'Die Kurden in Syrien', Gerard Chaliand (der.) , Kurdistan und die Kurden,
Cilt 1 , Gttingen, 1988, s. 395-41 2; Sa'd Naji jawad, al-Aqalliyah al-Kurdiyahfi
Su riya, Badat, 1988. Ayrca baknz: Haytham Manna', Halat al-Alrad fi Suri
yah ('The Situation of the Kurds in Syria'), [ Cairo Centre for Human Rights

1 1 Muhammad Talab Hilal,

Studies] , [ 1 995] . Manna'nn aktardna gre, el-Hasakah valisi 1 989'da yaym

lad bir kararnameyle (3 Aralk 1989, No. 1865/5125), alma saatleri srasn
da Arapa dndaki yerel dillerin kullanlmasn, kutlamalar ve dnler sra
snda Arapa olmayan arklarn sylenmesini yasaklad. Hyatham Manna'ya
gre, Krtleri daha da Araplatrmay amalayan Suriyeli yetkililer, l 992'den
itibaren baz Krt ocuklarn asl Krte adlaryla kaydetmemeye baladlar.
12 Volker Perthes, 'Syria's Parliamentary Elections: Remodelling Asad's Political
Base', Middle East Report, Ocak-ubat 1992, s. 15-18, 35; ve Volker Perthes,
Staat und Gesellschaft in Syrien, 1 970-1989, s. 262-263, 272-278.
44

Laik ideolojileri nedeniyle ok sayda Arapa konuan azn

lk mensubunu taraflarna eken dier siyasi partiler ise Suriye
Komnist Partisi (SKP) ve Suriye Sosyal Milliyeti Parti'dir
(SSMP). Suriye Komnist Partisi, Baas Partisi gibi, geleneksel
sosyal kanallar yoluyla kurulmu, belirgin bir ideolojiye sahip
bir partidir. Ancak SKP, bnyesinde Krtlerin arlkl olarak
temsil edilmesi nedeniyle, Suriye'deki dier gruplar arasnda
yaygn kabul grmemitir. 1 970'lerin banda bir SKP lideri,
Krt parti mensuplarnn "oven milliyetilii" nedeniyle, Arap
ounluun desteini kazanamadklarndan ikayet etmiti. 1 3
Hristiyan Araplar arasnda Rum Ortodokslar Arap milliyet
iliine genelde olumlu yaklatlar. Dier Hristiyan Arap ce
maatlerine oranla, onlarn "Arap kimlii " , Avrupal glerin
Osmanl lmparatorluu'nun i ilerine mdahelesinden daha
az etkilenmiti. 1 9 1 7 Ekim D evrimi sonucunda, Rum Orto
doks Hristiyanlann Rusya ile geleneksel balan koptu. Dar
daki "koruyucu"yu bu ekilde kaybettikten sonra, birou
Arap milliyetilii hareketine katld. 1 4

Baas'n normal geliimini engelleyen

geleneksel sosyal etkenler
Baas Partisi'nin ilk yelerinin krsal kesim ve aznlk kkenli
olmas , kentlerle krsal kesim, Snnilerle dini aznlklar ara
sndaki geleneksel blnmlk nedeniyle, kentliler ile Snni
lerin ileride Parti'ye katlmalar nnde sosyal engel olutur
du. Parti rgtnn lke apnda normal geliimini aksatan
bu sosyal engeller, Baas Partisi'nin iktidara geldii l 960'l yl
larda hala geerliini koruyordu. Bu duruma, partinin am ve
Hama ubesi ile Kyl Tekilat rnek gsterilebilir.

13 Baknz: Qadaya al-Khilaffi al-Hizb al-Shuyu'i al-Suri (Beyrut, 1972), s. 4 1 5.

Muhammad Talab Hilal, Dirasah 'an Muhafazat al-]azirah min al-Nawahi al
Qawmiyah, al-ljtima'iyah, al-Siyasiyah, s. 91-4.
14 Hourani, Syria and Lebanon, s. 144; Hourani, Minorities in the Arab World,
36; Biegel, Minderheden in het Midden-Oosten, s. 1 1 2.

s.

45

am ubesi
Parti yeleri arasnda am'n yerlilerinin says her zaman
azd. 1965 tarihli Parti ii bir genelgede, "am'n (8 Mart
1963) gn Parti'ye ve devrime kaplarm kapatt" bile yazl
d. 1 5 Hanna Batuta'ya gre, "Suriye'nin bakentindeki Baas
Ulusal Muhafz Birlii'nin 600 kadar yesinden sadece 1 2's i
aml'yd. " 16
Kentle krsal kesim ve amllarla aml olmayanlar arasn
daki ayrm am ubesinde ok belirgindi. O kadar ki, bu ay

rmlar yznden 1964 ylnda ubenin faaliyetleri neredeyse

durma noktasna geldi. Bir baka deyile, am ubesi yetkilile
rinin ounun baka yerlerden gelmesi, Suriye bakentinde
Parti faaliyetlerinin aksamasna neden oldu. Suriye Blge Ko
mutas 1965 yl balarnda, Parti faaliyetlerini yeniden can
landrmak amacyla, ube Komutas'ndaki " taral" temsil
ciyi am'n yerlileri ile deitirmeye karar verdi. 1 7 Ayrca, am
ve evresinde yaayan kentiler ile krsal kesimden gelenleri r
gt baznda ayrma karar alnd. Bunun iin (am'n evresin
deki iki vahay kapsayan) Gutatyan alt ubesi bakent ube
sinden ayrld. Bylece, kentlilerle kyllerin Parti faaliyetleri
ni dzenlemek kolaylaacak, Parti tekilat iinde ne kan
kent-krsal kesim ayrl da byk lde azaltlabilecekti.
am'm d mahalleleri iin 1963 ylnn balarnda Far' el-Atraf
(D Mahalleler ubesi) adyla yeni bir ube kuruldu . 1 8

15 Al-Taqrir al-Tanzimi 1 965, s. 28.

16 Baknz Hanna Batatu, 'Some Observations on the Social Roots of Syria's Ru
ling, Military Group and the Causes for its Dominance', The Middle East ]our
nal, Cilt 35, Yaz 1 98 1 , s. 339.
17 A.g.e. s. 28.
18 Al-Taqrir al-Tanzimi 1 965, s. 29. Ayrca baknz A. Ben-Tsur, 'Composition of
the Membership of the Ba'th Party in the Kuneitra Region', Hamizrah Heha
dash, Cilt XVlll (1968), s. 269-73. Suriye Blge Komutasnn eski yesi Ab
dullah el-Ahmed'e gre , D Mahalleler ubesi'nin kurulmasnn nedeni,
am'm krsal kesimine valinin yeni atanm olmas ve her valiye bal bir parti
ubesi bulunmasnn zorunlu oluuydu. Abdullah el-Ahmed ile yaplan syle
i, am, 5 Kasm 1995.
46

Hama ubesi
Snnilerin ounlukta olduu Hama'da , Baas hareketini
destekleyenlerin says ok azd. Burada da etkisini gsteren
kent-krsal kesim atmas Parti faaliyetlerinin 1964 ylnda
aksamasna neden oldu.
Hama'nn am'dan belirgin bir fark, kenti evreleyen krsal
blgede, bata lsmaililer, Aleviler ve Rum Ortodokslar olmak
zere, dini azmlklarn yaamasyd. Bylece kent-krsal kesim
ayrm, mezhep farkllklar ile rtyor hatta bazen bunlarn
glgesinde kalyordu. Nisan 1 964'te Hama'da , Mslman Kar
deler'in nemli rol oynad mezhepi karakterde Baas kart
bir ayaklanma meydana geldi. Ayaklanmann kanl bir ekilde
bastrlmas, kentin Snni ounluu ile, liderlerinin ou dini
aznlklara mensup olan Baas rejimi arasndaki uurumu b
ytt . Kimilerine gre Hama'daki ayaklanmann kanl bir e
kilde bastrlmasnn nedeni, Baas'n ileri gelenlerinden Drzi
Albay Hamad 'Ubayd'n gtt mezhepleraras kan davasyd

(tha'r).

ubat 1952'de Cebel el-Drz'de meydana gelen bir

ayaklanma, kendisi de Hamal bir Snni olan Edib el-iak

li'nin (iekli) ynetimini destekleyen Hamal Snni subaylar
tarafndan kanl bir ekilde bastrlmt.19
Ayaklanmada ciddi bir darbe yiyen Baas'm kentteki faaliyet
leri tamamen durdu. Kimi yerel Parti liderleri dini aznlklarn
yaad krsal alanlar kapsamayan ayr bir Parti ubesinin ku
rulmas fikrini ortaya attlar. Parti faaliyetlerinin iine dt
kmaz bu yolla amay umuyorlard. Ancak Suriye Blge Ko
mutas, 'Parti ubesinde var olan blgeci ve mezhepi ruhu da
ha da krkleyecei' gerekesiyle bu neriyi reddeti.20
19 Muta' Safadi, Hizb al-Ba'th, s. 341 ; al-Hayat, 24 Nisan 1964. Ayrca baknz al
Zaman, 21 Nisan 1 964; ve Fu'ad al-Atrash, al-Duruz, Mu'amarat wa Tarikh wa
Haqa'iq (Beyrut, 1975), s. 374.
20

Al-Taqrir al-Tanzimi 1 965, s. 3 1 . Abdullah el-Ahmed'e gre, parti ynetmelii

uyarnca, Hama'nm krsal kesimi iin ayn bir parti ubesi kurmak imkanszd
nk am'n krsal kesiminden farkl olarak, Hama'nn krsal kesimi ehir
den bamsz bir idari birim oluturmuyordu. Abdullah el-Ahmed, am, 5 Ka
sm 1995.
47

Musa Talas'a gre, Mslman Kardeler'in, Ulusal Muhafz

lar'daki Alevi sandklar bir Snniyi ldrmesi zerine Ha
ma'daki ayaklanma Humus'a sramt. Talas anlarnda , ayak
lanmay bastrma emrini alnca, Hama'da olduu gibi rejimin
mezhepilik yapt 'yalanyla sulanmasn engellemek iin,
[operasyonda] hepsi de ayn dini gruptan [ Talas gibi Snni]
olan subaylar grevlendirdiini' aktaryor.2 1
Blge Komutas'nn mezhepi eilimleri bastrmak iin Ha
ma'da ayr bir ube almasna izin vermemesi dikkat ekici.
Zira, am ubesinde, yaanan sorunlar amak iin benzer bir
zm onaylanmt. Bakentteki mezhep sorunu hem kent
merkezi hem evresindeki krsal blgede Snnilerin oun
lukta olmas nedeniyle Hama'daki kadar karmak deildi.

Kyl tekilat
Baas Partisi'nin Kyl Tekilat , 1 960'larda am ve Hama
ubelerinde yaananlara benzer rgtlenme sorunlaryla kar
lat. ye kabulnde hatal politikalar izlenmesi ve geleneksel
sosyal engeller Parti'nin faaliyetlerini aksatt, tekilatn by
mesini engelledi
Parti'nin Kyl Brosu tarafndan 1965 ylnda rgtlenme
zerine hazrlanan bir rapor durumu u ekilde zetliyordu:
Yoldalar,
Krsal kesimdeki faaliyetlerimiz srasnda birok hata
yapld nk:
1 . Parti tekilat tek bir aile, bir dini cemaat ile snrl
tutuldu ; ilk ne kan kii ye yapld. Sonuta, kyde
ki dier gruplar Parti'ye kar deil de, Parti tekilatna
alman kyllere kar tavr takndlar. [Tekilata alnan
larn deil] asl kendilerinin Parti'yi desteklediini iddia
ettiler. Tekilatn zayfl bununla da bitmiyor. . .
2 . Sanki muhtarm, sanki baka samimi ve saygn
kyl yokmu gibi, btn sorumluluk tek bir Parti ye21 Mustafa Talas, Mir'at Hayati, al-'Aqd al-Thani 1 958-1 968, s. 527-529.
48

sine yklendi. Kyl Birlii veya Konfederasyonu, Tann

Odas v.s. gibi kurululara aday nerme yetkisi verildi . . .
Bunun sonucunda: a ) Kyde yeni bir sekinler grubu
yaratld , b) Parti mensuplaryla dier kyllerin aras
na engel ekildi.

3. Krsal alanda faaliyet gsteren Partili dostlarmzn

titiz ve nesnel yntemler kullanmamalar yznden, r
gtlenecek kyller salksz bir ekilde seildi. rne
in, ky muhtarlar, orta lekli arazi sahipleri veya be
lirli ailelerin liderleri Parti rgtne kabul edildi. Byle
ce kyn eski ileri gelenleri, Parti rgt klf altnda
eski prestijlerini korudular ve kendi yandalar kylle
ri rgtlediler. Bylece kyllerin durumunda, [Baas]
Parti'nin iktidar srasnda herhangi ciddi bir deiiklik
olmad.22
Baz blgelerde Kyl Tekilat'na balangta, rnein sade
ce tsmaililerden ye kabul edilmesi, Snni kyllerin ileride
tekilata katlmasn engelledi.23
Baas'n eski liderlerinden, Deyrizor'lu Celal el-Seyyid'in ai
ret-siyaset etkileimi zerine anlarnda anlattklar, krsal ke
simdeki baz Baas liderlerinin davranlarm aydnlatma a
sndan yararl olabilir:
Kk ve orta lekli kasabalar da dahil olmak zere
Arap krsal kesiminde airet balar hkm srer. Bu
yrelerde entellektel, siyasi ve idelojik akmlar, airet
gelenekleri ile kar karya kalr bunlarla etkileim ii
ne girer. Airet geleneklerinin benzeri akmlardan etki
lenmesinden ok, bu akmlar airet geleneklerinden et
kilenir.

22 Al-Munadil, No. 2, Aralk 1965, s. 10.

23 Sari Hanafi, Les ingenieurs en Syrie, modernisation, technobureaucralie et identi
U, These pour le doctorat en sociologie, Paris (EHESS), 1994, s. 1 1 5. Hana
fi'nin aktardna gre, rnein, Snni ve lsmaililerin birarada yaad Sala
miyah kentinde, Suriye Komnist Partisi Riyad el-Trk Siyasi Brosu nere
deyse tamamen Snnilerden oluuyordu. Oysa Komnist Hareket Parti yele
riyse daha ok yerel lsmaili topluluuna mensup kiilerdi.

49

Bu sylediklerime iyi bir rnek tekil edecek kk bir kasa

ba biliyorum. Orada siyasi akmlar ile airet dzeni uyum iin
deydi. Neredeyse tamam Nasrc olan bir airet ile mensuplar
nn ou Baas olan bir baka airet vard. [nc] rakip bir
airet de bamsz olduunu vurguluyor, Nasrizmi veya Baas
l kabul etmenin dier iki airetten birinin hakimiyeti altna
girme anlamna geleceini dnyordu. Bylece, ne Nasrc
ne de Baas olan, ortada bir tutum taknd ve [Suriye (Milliyet
i) Sosyalist Partisi (SMSP) gibi] hem Nasrizme hem de Baas'a
muhalif akmlara yneldi. Aslnda sz konusu airet, SMSP'nin
ideolojisi hakknda ne bir ey biliyordu ne de bu Parti'yi des
tekliyordu. Sadece Araplk duygusunu tayordu. Bu tutumun
ardnda yatan neden bamsz kalma isteiydi.24

Baas'n sivil parti tekilat iindeki hizipler

Baas, Suriye ve Msr'n 1958'de birlemesinden nce Suriye'de
byk bir Parti rgtne sahipti. Ancak Msr Devlet Bakan
Nasr'n , birlemeye koul olarak Suriye'deki siyasi partilerin
kapatlmasn ne srmesi zerine, Baas Partisi, Ulusal Komu
ta tarafndan lavedildi. Ulusal Komuta, Baas Partisi'nin Suri
ye'de yeniden rgtlenmesine ancak 1 962 ylnda, Birleik
Arap Cumhuriyeti'nin (BAC) dalmasndan alt ay akn bir
sre sonra karar verdi. Birok eski Baas, yeniden rgtlenen
Parti'ye katlmayarak, ya Nasrclarn balatt harekete ynel
di ya da Birliki Sosyalistler

(el-Vahdaviyun el-ltirakiyun)

gibi

yeni siyasi partiler kurdu.

Bir grup Baas subay 8 Mart l 963'te askeri darbeyle iktida
ra geldii zaman, Baas Partisi'nin sivil yelerinin says (yakla
k 600'd), onlar adna Baas'n askeri liderlerinin ele geirdii
iktidarn sorumluluunu stlenemeyecek kadar azd.25
24 jalal al-Sayyid, Hizb al-Ba'th al-'Arabi , Beyrut, 1973, s. 252-253.
25 Mnif el-Rezzaz'a gre, o dnemde resmi kaytl olan tam yelerin says 500
ile 600 arasndayd. (Mnif el-Rezzaz ile yaplan sylei, Amman, 5 Eyll
1971 .) Baas'n nceki liderlerinden Cemal el-Atasi'ye gre ise bu say 400'
amyordu. (Cemal el-Atasi ile yaplan sylei, am, 9 Kasm 1995.) Zuhayr
al-Maridini, al-Ustadh. Qissat Hayat Michel 'Aflaq, Londra, 1988, s. 287. Al50

Parti'nin 1958'de lavedilmesinden sonra, Suriye'deki Baas

lardan bir blm, bata Lazkiye, Deyrizor ve Havran olmak
zere kimi blgelerde gizlice rgtl kalmt. Parti literatr
ne

Kutriyun

(blgeciler) olarak geen bu Parti yeleri, 8 Mart

1963 darbesinden sonra, Suriye'de iktidar asl elinde tutan

Baas'n askeri rgt ile yakn ilikileri sayesinde sivil Parti
tekilatnda nemli rol oynadlar.26
8 Mart 1963 darbesinden ksa bir sre sonra kurulan rgt
lenme Brosu'nda Parti'nin sivil ye saysnn arttrlmas ge
rektii ynnde karar alnd. karlan bir kararname ile, b
tn 'taraftarlarn'

(ansar)

Parti seimlerine katlma ve aday

gsterme hakkna sahip olan 'faal ye' konumuna

('udv 'amil)

terfi etmeleri saland. Bu kararname Parti tabannda "ilerici

kararname"

(Kanun el-Zahj)

diye anlmaya baland.27 8 Mart

1963 darbesini izleyen yl iinde Baas Partisi yelerinin says

be kat artt.28 Aslnda 1965 tarihli bir Parti belgesi, normal
artlarda bir adayn aktif ye olmadan nce on sekiz ay bo
yunca 'taraftar', bir o kadar sre de 'acemi'

('udv mutaddarib)

olarak beklemesi gerektiini gsteriyor. 29

Maridini 200 sivil tam yenin bulunduunu belirtmekte. Al-Maridini'ye gre
bu say, ksa sre iinde 1 0 OOO'i amt. Kimi tahminlere gre ise say 20
OOO'in zerindeydi. l 966'dan itibaren Suriye'yi yneten Baaslar saynn, yu
karda verilenlerin ok daha stnde olduunu iddia etse de, bunu gsteren
herhangi bir istatistiksel bilgi sunmamlardr.
26 Ayrntlar iin baknz: Nikolaos van Dam, De Rol van Sektarisme, Regionalis
me en Tribalisme bij de Strij d om de Politieke Macht in Syrit (1 961 - 1 976), s. 849. Muta' Safadi, Hizb al-Ba'th, s. 291 , 294, 327, 328; al-Munadil, Ek, No. 5, Ha
ziran 1966, s. 4; Nikolaos van Dam, The Struggle for Power in Syria and the
Ba'th Party ( 1958-1966)', Orient, 1 973/1, Mart 1973, s. 1 1 , 12. Mustafa Talas,
Mir'at Hayati, al-'Aqd al-Thani, 1 958-1 968, am, 1995, s. 607, 873, 889. Talas,
General Selah Cedid ile Dayr el-Zur blgesinin nde gelen Baaslar arasnda
ki zel ilikiye iaret etmektedir. Talas, Fawzi Rida, Muslih Salim, Yusuf
Zu'ayyin, Muhammad 'Ashawi ve Fayiz al-Jasim'in ban ektii bu gruba Su
riye Blgesel Komutasndaki 'Dayr el-Zur Blou' ya da 'Dayr el-Zur Troykas'
adn vermektedir.
27 Bashir al-Da'uq (der.), Nida! Hi:b al-Ba'th al-'Arabi al-lshtiraki 'abr Mu'tamara
tih al-Qawmiyah, al-Mu'tamar al-Qawmi al- Thamin (Nisan 1 965) (Beyrut,
1 972), s. 2 2 1 , 224, 232. al-Taqrir al-Tanzimi 1 965, s. 45.
28 Mnif el-Rezzaz, al-Tajribah a1-Murrah, s. 1 1 0.
29 ltamar Rabinovich, Syria under he Ba'th 1 963-66; The Anny-Party Symbiosis
(Kuds,1972), s. 230.
51

Uygulamadaki bu geveklii frsat bilen baz Parti liderleri,

eitim dzeyine ya da Parti ideolojisini benimseyip benimse
mediine bakmakszn, aile bireylerinin, e-dostlarnn faal
ye olarak tekilata girmesini salad. stelik, ou kez eski
Parti yelerinin saysn, kimliini, rtbesini ve yelie kabul
eklini gsteren resmi belgeler yoktu. Bu nedenle, szkonusu
Parti liderleri ile yandalarnn, baz Parti ubelerini kendi
karlar dorultusunda oluturmalar son derece kolayd.30
Sonu olarak, ideolojik ilkeler yerine, mezhep, blge veya
airet balarnn birarada tuttuu Parti ii bloklar olutu.
Parti'de disiplinin bu ekilde bozulmasnn, Baas Partisi'nin
hem sivil hem de askeri tekilatnda yaanan iktidar mcade
lesi zerinde nemli etkileri oldu. 1965 ylnda yayimlanan bir
rgtlenme Raporu bu konuda u ikayetleri dil getiriyord u:
Parti bnyesinde, ister yeler ister tekilatlar arasnda
olsun, nesnel ilikilerin zayf olmas, .rgtn birlii ve
btnln, eylem kabiliyeti ve gelimesini etkileyen,
olumsuz ve son derece tehlikeli sonular dourmakta
dr. Herhangi bir anlam tamayan bu ilikiler, yeler
arasndaki. dayanma duygusunun eksiklii, Parti ili
kileri yerine zel ilikilerin varolmas ve sadakatin, te
kilatla Parti ii bloklar arasnda blnmesi eklinde
kendini gstermektedir. Sonu olarak Parti, burjuva, fe
odal, airete dayal ve mezhepi unsurlarn bnyesine
szmasnn douraca tehlikeler ile kar karya kal
mtr. Parti iindeki bu salksz ilikiler sonucunda,
Parti disiplini bozulmutur. 31
tgtlenme Raporu Parti iinde, ou durumda ideolojik
farklla bile dayanmayan, kart bloklarn olumasn eletiri
yordu.
Yoldalar,
Sac , solcu, devrimci veya oportnist kanatlar yeri30 Al-Taqrir al-Tanzimi 1 965, s. 34.
31 A.g.e.,
52

s.

1 7.

ne, ayrdedici zelliini ortaya koyacak siyasi izgi veya

snfsal ierikten yoksun gruplarn mevcut olmas parti
yi olumsuz ynde etkilemektedir.32

Parti'nin blgesel seimleri

Parti ii hizipler blgesel seimler srasnda da kendini belli et
ti. Baas Partisi'nin Suriye !kinci Blgesel Kongresi iin 1965 yl
balarnda yaplan seimlerde, neredeyse btn Parti ubelerin
de hizipleme gze arpyordu . . . Parti yeleri liderlerini seer
ken serbest hareket edemiyor, bazen en yetenekli kiilerin y
netim kademelerine gelmesi engelleniyordu. 1965 tarihli r
gtlenme Raporu'nda belirtilen hizip trleri unlard:

bloklama

rgtsel

(kente kar krsal kesini; seim yresinin yerel hal

kna kar baka blgelerden gelenler; bir blgenin sakinlerine

kar baka bir blgenin sakinleri gibi) ; mezhebe dayal blokla
ma; airete dayal bloklama; Munakkun'a sempati duyanlarn
oluturduu kiisel bloklar ya da oportnizme dayanan blokla
ma. 33 Munakkun, Baas Partisi'nin 8 Mart 1 963'te oluturulan
ilk Suriye Blge Komutas'nn Genel Sekreteri olan Hammud
el-ufi'nin liderliini yapt bir hizipti. ubat 1964'ten sonra
mensuplar Parti'den ya kovuldular ya da kendileri ayrldlar.34
Baz yrelerde, Baas hakimiyetindeki iktidar kurumlarna
mensup kiiler, seimlere mdahale ederek belirli listeleri Par
ti ubesine kabul ettirmeye alrd. zellikle Ulusal Muhafz
Birlii mensuplar belirli bloklarn mensuplarn korumak iin
bu tr mdahalelerde bulunur, adaylarn propogandasn bile
yapard.35 Bazen Parti dndan kiiler de yerel seimlere m
dahale edebiliyordu. Bir defasnda, destekledii listedeki aday
larla anlaan bir eyh, arabasyla seim brosuna semen ta
m, bununla da kalmayarak, sonular etkileyebilmek amacy
la seim srecini ok yakndan takip etmiti.
32 A.g.e., s. 1 1 .
3 3 Al-Taqrir al-Tanzimi 1 965, s. 43.
34 Munshaqqun hakknda ayrntl bilgi iin baknz Blm 4.
35 A.g.e., s. 22, 41-3.
53

Benzer giriimler nedeniyle, Suriye Blge Komutas iki u

bede seimlerin yeniden yaplmasn istedi. rnein, el-Rakka
ubesi'nde Parti yelerinin bir kyl yeye aday listesini vere
rek, bu liste lehine oy kullanmas iin Kuran zerine yemin
ettirdikleri tespit edilmiti.36
rgtlenme Raporu'nda seim sonular hakknda unlar
yazyordu:
Seim sonular, ister olumlu olsun ister olumsuz, her
ubenin gereini gzler nne serdi. Btn yeler,
Parti ileri gelenlerinin ynlendirmesi olmakszn, seim
haklarm gerek grleri dorultusunda, demokratik
bir ekilde kullandlar.37

dlib ubesinde yerelcilik

Baz ubelerin faaliyetleri, tekilata da yansyan kyleraras
ekimelerin glgesinde kald. 196 7 ylnda hazrlanan ve ld
lib ubesindeki durumu ele alan tekilat raporu, Parti faaliyet
lerinin yerelcilik nedeniyle aksadn gsteriyordu. Alt ubele
rin says o kadar fazlayd ki, hemen her kyde bir Parti ubesi
bulunuyordu. Bu yzden birok Parti yesinin vizyonu ky
ile snrl kalyor, kyleraras ekimeler alamyordu. Kye,
airete ve mezhebe gsterilen sadakatten ok daha fazlasn
bekleyen Baas Partisi de bundan etkileniyordu.
Suriye Blge Komutas 1967'de, ldlib ubesinin faaliyetle
rindeki aksamay gidermek ve ky tekilatlarnn dar ereve
sini krmak amacyla, alt ubeleri daha byk bir birim altnda
toplamaya karar verdi.38 ldlib ubesini olumsuz ynde etkile36 A.g.e., s. 42, 43, 44.
37 A.g.e., s. 44. 1 950'lerde Suriye'de seim uygulamalar konusunda baknz
Ralph Crow, 'A Study of Political Forces in Syria based on a Survey of the 1 954
Elections' (Yaymlanmad , Beyrut, Mays 1955).
38 Suriye Blge Komutas tarafndan alt-ubelerin komutalarna yollanan genelge
(Teksir, 6 Mart 1967) 'ok Gizli' ibaresini tamaktayd. 1967 ylnda ldlib u
besinin iinde bulunduu durumu hakknda ayrntl bilgi iin baknz: Van
Dam, De Rol van Sehtarisme, Regionalisme en Tribalisme, s. 95-97.
54

yen bir dier sorun ise, yelerinin ounun okuma yazma bil
memesiydi. Okuma yazma bilen tiyeler l 96S'teki Parti seim
lerinden nce, sadece seime bal nedenlerden tasfiye edil
mi, yerlerine okuma yazma bilmeyen kiiler alnmt.

Lazkiye ubesi
Baas Partisi'nin 1965 yl Mart ve Nisan aylarnda yaplan
Suriye lkinci Blgesel Kongresi'nden nce, her ubenin en az
be en fazla dokuz delege tarafndan temsil edilmesi kararlat
rld. Ama, byk ubelerin kongrede kk ubeler zerin
de saysal stnlk kurmalarn engellemekti. Buna ramen,
Kongre'ye sunulan rgtlenme Raporu, Lazkiye 1li Parti ube
sindeki ye saysnn, dier ubelere oranla ok fazla olduu
nu gsteriyordu.39 Bu durum, Lazkiye'deki Parti liderlerinin,
yeni ye almlar ve tasfiyeler ile ilgili kurallara, dier blge
lerde olduu gibi, kat bir ekilde uyup uymadklar konusun
da kuku uyandrd.40 Baas Partisi askeri rgtnn liderleri
genelde Lazkiye blgesinden gelen Alevi subaylar olduun
dan, o blgedeki sivil rgtn gl ol;nasnda aslnda ala
cak bir yan yoktu.4 1 8 Mart 1 963'ten sonra, Baas Partisi'nin as
keri rgitnn banda bulunan Alevi General Selah Cedid
sayesinde, ok sayda Kutriyun (blgeciler) Parti'nin sivil r
gtne kabul edildi. Kutriyun , Lazkiye blgesinin yansra,

Deyrizor ve Havran'da da g bir ekilde temsil ediliyordu.

Parti'nin askeri rgtnn liderlerinden bir ou, Parti'deki
askeri rakipleri karsnda gl duruma gelmek iin, Parti'nin
sivil rgtn yandalaryla doldurarak kendi hiziplerini olu
turmutu. Sivil yelerden bir ou da, askeri kanat mensuplar
arasndaki ekimelerden yararlanarak, askeri rgtteki hizip
lerin desteini kazanmaya almt.42 Baas'n 1963'te ynetime
39

Al-Taqrir al-Tanzimi 1 965, s. 41-2.

40 A.g.e., s. 32-3.
41 8 Mart 1963'ten sonra Suriye Blge Komutasnn Alevi yeleri hakknda ista
tiksel bilgiler iin baknz Tablo 3, 5, 6 ve 7 ve Blm 6 ve 9 .
42 Sami al-Jundi, al-Ba'h, s. 1 13.
55

gelmesinden sonra yaanan iktidar mcadelesine kanan grup

lar, glerini arttrmak iin bir kesimi dierine kar kullanan
ve tek amalar rakiplerini siyaset sahnesinden silmek olan sivil
ve asker Baaslarn koalisyonlarndan oluuyordu.43

1 963 ncesinde Suriye Silahh

Kuvvetleri'ndeki az.nhk mensuplar
Fransz idaresi (1920-46)
Aznlk mensuplarnn, Baas subaylarn 1963'te iktidar ele
geirmelerinden nce, Suriye Silahl Kuvvetleri'nde gl bir
ekilde temsil edilmesinde eitli siyasi, tarihsel ve sosyo-eko
nomik etkenler rol oynamt . Bu etkenlerden biri, Suriye'nin
Fransz ynetiminde olduu dnemden kaynaklanyordu.
Franszlarn, daha sonra Suriye ve Lbnan Silahl Kuvvetle
ri'ne dnecek olan

Troupes Speciales du Levant' Alevi, Drzi,

lsrnaili, Hristiyan, Krt ve erkez gibi etnik ve dini aznlk

lardan oluturduuna giri blmnde deinilmiti. Nfusun
ounluunu oluturan Snni Araplarn ise, Franszlarn kur
duu bu askeri gce katlmalar tevik edilmedi. Bu, herhangi
bir cemaatin merkezi otoriteyi tehdit edecek gce sahip olma
sn engellemeyi amalayan, 'bl ve ynet' politikasnn bir so
nucuydu . Franszlarn askere alrken izledii bu politika, s
mrgeci glerin kendilerine baml topraklarda oluturduu
gelenee uyuyordu . Buna gre, erlerin ve daha sonra subayla
rn, ncelikle bakentin uzanda yaayan airetlerden, aznlk
gruplarndan, zellikle de bamszlk emeli beslemeyen grup
lardan seilmesine dikkat ediliyordu. Bu gruplar genelde eko
nomik adan az gelimi yrelerden geldikleri iin, ordunun
salayaca olanaklann cazibesine kaplyorlard.44
Franszlar,

Troupes Spec iales'lere

43 Muhammad 'Umran,

byk ve gl ailelerden

Tajribatif al-Thawrah, s. 22.

44 Morris Janowitz, The Military and the Political Development of New Nations
(Chicago, 1964), s. 523; Eliezer Be'eri, Army Officers in Arab Politics and Soci
ety (New York and Londra, 1970), s. 334.
56

gelenleri de alyor, bu sayede, bu ailelerin mensup olduu ce

maatlerin sadakatini kazanmaya alyorlard.45 Bou-Nacklie,
'Franszlar, askerlerini Aleviler ve Durziler arasndan setilerse
de, bunu byk bir zenle yapmlardr .. .' diyor. Franszlar
kendilerine bakaldrm olan airetlerden nadiren asker seer
lerdi. 'Aksine, askere alman Alevi ve Drziler ya tarafsz kal
may seenler ya da Franszlara sadk olan gruplar, hizipler ve
ya airetlerden seilirdi . . . . 1 944'de Alevilerin says erler ara
snda hayli fazlayd ama siyasette, subaylar arasnda, jandarma
ve polis tekilatnda ok az Alevi vard.46
Fransz igali srasnda Arap milliyetiliinin ncln
yapan Snni Arap zengin toprak sahipleri ve tccar aileler,
emperyalist Fransz karlarn a hizmet etmi olmamak iin
oullarm, subay olarak bile askere gndermediler. Bu suretle,
aznlklarn Suriye Silahl Kuvvetleri'nde gl bir ekilde
temsil edilmesine dolayl olarak katkda bulundular.47 stelik
askerlik kariyerini kmser, Humus'taki Askeri Akademi'yi Patrick Seale'n belirttii gibi - 'tembel, isyankar, eitim dzeyi
dk ya da sosyal adan nemsiz kiilerin yeri' olarak grr
lerdi. lyi ailelerden gelen erkeklerin ok az, o da ancak okul
da baarsz olur ya da okuldan atlrsa, askeri okula girmeyi
dnrd.48
Aznlklarn, Suriye Silahl Kuvvetleri'nde gl bir ekilde
temsil edilmesinde sosyo-ekonomik etkenler de rol oynad.
Yoksul krsal kesimden gelen birok kii askerlik mesleini
toplumsal konumunu dzeltmenin, tarm sektrndekine
oranla daha rahat bir yaama kavumann yolu olarak grr
d. Bu etken, ounluunu Snnilerin oluturduu byk
kentlerde fazla nem tamyordu.

45 Patrick Seale, The Struggle for

1 958) (Londra, 1965) , s. 37.

Syria; A Study of Post-War Arab Politics (1 945-

46 N.E. Bou-Nacklie, 'Les Troupes Speciales: Religious and Ethnic Recruitment,

1946-46', International journal of Middle East Studies, Cilt 25, 1993, s. 656.
47 ].C. Hurewitz, Middle East Politics:
hington, Londra, 1969), s. 153.
48 Seale,

The Military Dimension (New york, Was

The Strugglefor Syria, s . 37.

57

Son olarak, byk kentlerde yaayanlar iin bedelini deye

rek askerlik grevinden kurtulmak krsal kesimde yaayanlara
oranla daha kolayd.49

Bamsz Suriye Cumhuriyeti (1946-58)

Suriye'nin 1 946'da bamszln kazanmasndan sonra,
Humus'taki Askeri Akademiye alnanlarn says her yl belir
gin bir ekilde artt. Bunun balca nedeni, alt snftan insanla
rn ocuklarna eitim frsat salayan okullarn saysndaki
byk artt.
Askeri Akademi'ye girmek iin lise diplomas gerektiinden,
yeni liseler bu adan zel bir nem tayordu. nceleri Aka
demiye bavuranlar sayca az ve genelde orta ve st snflara
mensup kiilerken, 1950'lerde ve 1960'larda hem bavuru sa
ys arpc bir ekilde artt hem de bavurularn byk bl
m alt snftan ve krsal kesimden gelenler tarafndan yaplma
ya baland.50 Bu sayede, kylerden gelen aznlk mensubu su
baylarn says da artt.
Komuta kademesine eritikten sonra bu subaylar, akrabala
rnn ve mensubu olduklar mezhep, blge veya airete dayal
cemaatlerden gelen kiilerin de, deniz ve hava kuvvetlerine,
askeri akademilere girmelerini saladlar.51
Aznlklara mensup birok kiinin, zellikle 1949'den son
ra yaanan bir dizi darbeyle Suriye siyasetini hakimiyeti alt
na alan ordu iinde yer almas bu nedenle anlalr bir geli
meydi.
Suriye ordusundaki durumu, biraz da abartl bir biimde
anlatan 1949 tarihli askeri bir raporda, 'ordudaki nemli bir
l iklerin ve tugaylarn ('Anasir) neredeyse tmyle [dini] aznf9 Mousa, Etude Sociologique des 'Alaouites ou Nusairis, s. 924-6; Be'eri, Anny Of
/ic rrs in Arab Politics and Society, s. 336, 337.
"ll <

inrdn 1 1 . Torrey, 'Aspects of the Political Elite in Syria', in George Lenczows

ki (der. ) , l'olitical Elitrs in the Middle East (Washington, 1975), s. 1 57; Seale,
1 lc Stru-:lr far Syria, s. 37.

51 lle'eri,

Amy O//iccrs in Arab Politics and Society, s. 336; Hurewitz, Middle Eas
tern Politics: J"hr Military Dimension, s . 1 53.

58

lklara mensup subaylarn komutasnda' olduu belirtiliyor

du.52 Batuta ise unlar sylyor:
Yaygn kannn aksine, Aleviler, 1963 ncesinde, saysal
adan, subaylar arasnda Snniler kadar nemli bir yer
tutmuyordu. Glerini byk lde ordunun alt kade
melerinden alrlard. Saysal bakmdan, erlerle astsubay
lar arasnda belirgin bir ounlua sahiptiler. 1955'te . . .
stihbarat Dairesi Bakan Albay 'Abdlhamid Sarraj ,
astsubaylarn yzde 65'inin Alevi mezhepine mensup
olduunu renince akna dnmt.53
Aznlk mensuplarnn Suriye ordusunda sayca fazla olma
sna ve bu kiilerin hem siyasi hem de stratejik adan nemli
askeri grevlerin banda bulunmasna ramen, Baas Parti
si'nin iktidar ele geirmesinden nceki dnemde nemli hi
ziplerin liderlii genellikle Snni subaylarn elindeydi.
Bu nedenle, Suriye'de gerekletirilen ilk darbenin lideri
lerinin (General Hsni el-Za'im ( 1949), General Sami el-Hin
navi (1949) ve General Edib el-iakli ( 1949-54)) de Sn
niydi. zellikle el-Za'im ve el-iakli iktidar ellerinde tutmak
iin, onlarla ayn etnik veya blgesel balar paylaan subaylara
gvendiler. El-Za'im'in ynetiminde ise Krtler ve erkezler
nemli rol oynadlar. rnein, el-Za'im'in am'daki Bakanlk
Saray'n koruyan muhafz birlii tmyle erkezlerden oluu
yordu. 54 El-iakli dneminde ise, doum yeri olan Hama'dan
gelen bir ok subay askeri hiyerari iinde hzla ykseldi.55
52 Fadl Allah Abu Mansur, A'asir Dimashq (Beyrut, 1959), s. 5 1 .
5 3 Hanna Batatu, 'Some Observations on the Social Roots of Syria's Ruling, Mili
tary Group and the Causes for its Dominance', The Middle East ]oumal, Cilt
35, Yaz 1 98 1 , s. 340-343. Ayrca baknz: Andrew Rathmell, Secret War in the
Middle East: The covert struggle far Syria, 1 949- 1 961 , Londra, 1995, s. 198.
Rathmell'in alnt yapt, Suriye ordusunun ( l 954'te) Enformasyon ve Eitim
Mdr olan Burhan Qassab Hasan'n sylediine gre, o srada ordudaki ast
subaylarn yzde 70-80'i aznlk kkenliydi.
54 Fadl Allah Abu Mansur, A'asir
Za'im, am, 1994, s. 98.

Dimashq, s. 68; Nadhir Fansah, Ayyam Husni al

55 ubat l 954'te gerekletirilen ve Devlet Bakan el-iakli'nin devrilmesiyle

sonulanan askeri darbenin ardndan , sylendiine gre, Suriye ordusundaki
59

Homoj en bir Arap-Mslman devleti kurmay hedefleyen

El-iakli, iktidar srasnda saysz yeni kural uygulamaya
koydu. 'Krtler, Sryaniler, Ermeniler, Aleviler ve Hristiyanlar
bir dizi kararname ile taciz edildiler'.56 Nasrc Albay Cesim
'Alvan (Deyrizor'lu bir Snniydi) , el-iakli'nin kendisinden,
Humus'daki Askeri Akademi'de snfna Snni-Arap Msl
manlar almay tercih etmesini ve aznlk mensuplarm 'mm
kn olan en dk sayda' tutmasn aka talep ettiini akta
rr. Hafz Esad, 'Ali Aslan ve Muhammed Nabhan gibi Alevi
subaylarn da bulunduu snfta retmenlik yapan 'Alvan bu
talebi geri evirdi.57
Suriye-Msr birliinin kurulduu ubat 1954 ile ubat 1958
arasndaki dnemde, Suriye'deki subaylar rakip hiziplere b
lnmt. Bu hiziplerin ban ounlukla Snniler ekiyor
du. 1 1 Ocak 1958 tarihinde 'Birlik And'n ien on alt Suriyeli
subayn hepsi de Snniydi.58

Ayrlk dnem (1961-63)

aml subaylar, Suriye-Msr birliinden nceki yllarda siya
sette nemli rol oynamlard. Yarbay Abdl Kerim el-Nahlavi
liderliindeki aml Snni subaylar Ayrlk Dnem

Infisal)

(Fatrat el

adyla bilinen dnemde glerinin doruuna ulat. 59

st dzey Krt subaylar tasfiye edilmiti. (Hurewitz,

The Military Dimension, s. 1 53).

Middle Eastern Politics:

56 Patrick Seale, The Struggle for Syria, s. 135.

57 ]asim 'Alwan ile yaplan grme, Kahire, 5 ubat 1995. Andrew Rathmell,
Secret War in the Middle East: The covert struggle for Syria, 1 949-1 961 , s. 87-88.
Rathmell'in belirttiine gre 'iakli'nin gvenmedii subaylarn byk bl
m, bata Alevi ve Drzi olmak zere, aznlklara mensuptu'. Liderleri olarak
grdkleri Muhammed Nasr'n Temmuz 1950'de ldrlmesi Alevileri fke
lendirmiti. Drziler ise, iakli'nin Cebel [el-Drz] 'deki baskc yntemle
rinden nasibini almt.
58 Ahmad 'Abd al-Karim, Adwa' 'ala Tajribat al-Wahdah (am, 1962), s. 97; Van
Dusen, Intra- and lnter-Generational Conflict in the Syrian Army, s. 375-414;
Van Dusen, 'Political lntegration and Regionalism in Syria', s. 1 25; Seale, The
Struggle for Syria, s. 320, n.8.
59 Gordon H. Torrey, Syrian Politics and the Military 1 945- 1 958 (Columbus,
Ohio, 1964), s. 350, 355; Seale, The Struggle for Syria, s. 238-246; Khalid al
'Azm, Mudhakkirat Khalid al-'Azm, Cilt 2 (Beyrut, 1973), s. 501-503.
60

Bu nedenle de, 28 Eyll 1 96 l'de darbe yaparak Suriye'nin Bir

leik Arap Cumhuriyeti'nden ayrlmasn salamalar tesadf
deildi. Birlik srasnda, Suriye'nin askeri blgelerindeki komu
ta kademelerine, kastl veya deil, daha ok aml Snniler
atanmt. Dolaysyla ok gl bir konumdaydlar.
aml subaylarn bu konumu, 28 Eyll 1 9 6 1 darbesinden
ksa bir sre sonra oluturulan Suriye Ordu Komutas'nn ya
psna da yansd. Komutann on yesinden bei aml Snniy
di. Dier be yeden drd (biri erkez olmak zere) Snni,
biri de Drziydi. 60 Suriye ordusundaki subaylarn, el-Nahla
vi'nin aml subaylarna iddetle muhalefet etmesi zerine, 28
Eyll 1 9 6 1 darbesinin liderleri Genelkurmay Bakanh'na
amh olmayan birini atamak zorunda kaldlar. Ordu iinde k
dem itibariyle drdnc srada olan, Drzi Tmgeneral Ab
dlkerim Zahr el-Din'in bu nemli askeri grevi stlenmeye
hazr olduu grld. Kdemli subaylardan ikisi Hristiyan ol
duklar iin dikkate alnmazken, Alevi olan nc subay, ge
rekli kiisel zelliklere sahip olmad gerekesiyle bu greve
uygun bulunmad.61
Bir dier nemli nokta da, amh Snni el-Nahlavi'nin, 28
Eyll 1961 darbesinden nce Ordu Personel leri Bakan Yar
dmcl gibi kilit bir askeri konumda bulunmasyd. (Hemen
stnde bir Msrl bulunuyordu) . Bu konumundayken birka
aml subayla birlikte hazrlad darbe plannda kendini des-

Mudhakkirati, s. 66; Van Dusen, Intra- and lnter-Generational

Conjlict in the Syrian Army, s. 3 75-4 1 4.
61 Zahr el-Din, Mudhakkirati, s. 60, 6 1 . amh General Muti el-Samman daha

60 Zahr el-Din,

sonra Zahr el-Din'in sylediklerini reddederek, bunu 'mezhepilii kkrtma

y amalayan kabul edilemez bir giriim' olarak niteledi. Zahr el-Din'in sadece
daha iyi niteliklere sahip olmas nedeniyle Bakomutanla seildiini iddia
etti. Ancak Zahr el-Din'in kendi anlarnda zelliklerini neden kmsemek
isteyecei ak deil. Bu nedenle aktard doruymu gibi grnmekte. Bak
nz: Muti' el-Samman'n anlan, Watan wa 'Askar, Beyrut, 1995, s. 54-63. Zahr
el-Din, anlarnn bir baka blmnde ise, Suriye-Msr birlii srasnda M
srllarm arlkta olduu Ordu Komutasnn, Birleik Arap Cumhuriyeti'nin
Birinci (Suriye) Ordusunda komuta kademesine Snni olmayan Mslman
subaylarn atanmasna kar ktn ne srmekte. Nasrc Yarbay Cadu 'Izz
el-Din, bu konum iin uygun bir aday olduu sylenmesine ramen Drzi ol
mas nedeniyle kabul edilmemiti.(Zahr el-Din, Mudhakkirati, s. 43).
61

tekleyenleri , siyasi ve stratejik adan byk nemi olan bir

liklere nakledebiliyordu. Dolaysyla, darbe neredeyse tmyle
'am ii' olacakt.62
Ancak Ayrlk Dnem'de , aml subaylardan oluan el
Nahlavi hizbinin gc hzla eridi. Bunun bir nedeni, el-Nahla
vi'nin aml olmayan subaylarn tam desteini hibir zaman
kazanamam olmasyd. El-Nahlavi, ordu ve hkmet zerin
de zayflayan hakimiyetini, 28 Mart 1962'de bir askeri darbe ile
glendirmeye altysa da, bu abas boa kt. Baarsz dar
be giriiminin ardndan, en yakn aml meslektalaryla birlik
te Suriye'den snr d edildi. 28 Mart 1 962 tarihini izleyen
olaylar, Suriye'deki subaylarn aml olan-olmayan eklinde ne
denli blnm olduunun gstergesiydi. aml subaylarn za
yflayan konumu, 2 Nisan 1962 sonrasnda kurulan Suriye Or
du Komutas'nm yapsna belirgin bir ekilde yansd. Ordu
Komutas'nn sekiz yesinden sadece biri amlyd.63
El-Nahlavi'nin 28 Mart 1962'de giritii askeri darbe iddet
li atmalar dourabilecek bir kmaza girince, kan akmasn
nlemek amacyla 1 Nisan'da Humus'ta bir Askeri Kongre'nin
toplanmas kararlatrld. Tm askeri blgelerden ve ana bir
liklerden gelen 4 1 subayn katlm ile gerekleen kongre, Su
riyeli subaylarn tzel kiiliini ve karlarm temsil ediyordu .
Bu 41 subay arasnda, 36 kii ile Snniler ounluktayd. Bl
ge temelinde amllarn -hepsi de Snni olan 13 kiiydiler- en
byk grubu oluturmas ilgi ekiciydi. Katlanlar arasnda,
Lazkiye blgesinden ve biri Hama ilinden gelen drt H
ristiyan ve lskenderiye'den gelen bir de Alevi subay bulunu
yordu . Alevi subaylarn yksek askeri kademelerde temsil
edilme oran 8 Mart 1963 darbesinden sonra byk lde de
iti. Humus Askeri Kongresi'nde, Savunma Bakanl Genel
Sekreteri ve am Blgesi Askeri Komuta temsilcisi olan (am62 A.g.e., s. 22-4. Ahmad 'Abd al-Karim, Hisad Sinin Khasibah wa Thimar Mur
rah, Beyrut, 1994, s. 420; Bashir al-'Azmah, ]il al-Hazimah. Bayn al-Wahdah
wa al-Infisal. Mudhakkirat, Londra, 1 99 1 , s. 224-226; Ghassan Zakariya, al
Sultan al-Ahmar, Londra, 1991, s. 1 8 1-268, 283-286.
63 Zahr el-Din, Mudhakkirati, s. 66, 2 2 1 .
62

l) Yarbay Muti el-Samman, el-Nahlavi ile be aml meslekta

nn snrd edilmesi karlnda, 28 Mart 1962 olaylar s
rasndaki tutumlarnn ne olduuna baklmakszn aml ol
mayan alt subayn Suriye'den karlmasn talep etti.64
Ancak, bu gelimeleri takip eden dnemde, aml subayla
rn byk blm , am'n evresinde ve dier blgelerde bu
lunan ve siyasi adan nemli askeri birliklerden kademeli ola
rak uzaklatrldlar. Yerlerine, dnemin Suriye Silahl Kuvvet
leri bakomutan Drzi General Zahr el-Din'in dedii gibi,
'am'a ve am'n yerli halkna kar sadece nefret duygular
besleyen subaylar getirildi'.65 Bunlar byk bir olaslkla, tara
kkenli, amllarn daha nce kk grd subaylard.
ou Snni olan st dzey sub.aylarn kendi aralarndaki
iktidar mcadelesi erevesinde gerekleen saysz 'temizlik
operasyonu', ordunun st kademelerinde Snnilerin temsil
edilme orann nemli lde azaltt.66 Arapa konuan dini
aznlklara mensup subaylar, l 9SO'lerde siyasi alanda pek fa
aliyet gstermedii iin daha az ypranmlard. 1960'larm ba
nda bu subaylar, Snnilerin taraflardan biri ya da dieri tara
fndan ordudan tasfiye edilmesi zerine, onlardan boalan
nemli kademelere getirildi.67

Baas'n iktidar tekeline a lmas (1 963)

8 Mart 1963 tarihinde Baas, Nasrc ve Birlikten yana bam
sz subaylardan oluan koalisyon 'ayrlk rejimi' devirdi. Ksa
bir sre sonra da, Suriyeli subaylar arasndaki aznlk mesup
larnn says, Snnilerin aleyhine, yeniden artmaya balad.
64 Zahr el-Din, Mudhakkirati, s. 2 1 5-216; Muti' al-Samman, Watan wa 'Askar, s.
1 29. El-Samman, Zahr el-Din'in bu konuda sylediklerini reddetmemekte.
Rabinovich, Syria under the Ba'th 1 963-66, s. 32, 33; Van Dusen, Intra- and In
ter-Generational Conjlict in the Syrian Army, s. 375-414.

Mudhakkirati 'an Fatrat al-Infisal, s. 372.

al-Tajribah al-Murrah, s. 1 59.
67 Be'eri, Army Ojficers in Arab Politics and Society, s. 337. Muti el-Samman, Wa
tan wa 'Askar, s. 63. El-Samman'a gre Baaslann o srada orduda sadece bir

65 Zahr el-Din,

66 Mnif el-Rezzaz,

aml subay, Albay Sadk Bair vard.

63

Bunun balca nedeni, Baas yanls askeri liderlerin, yeni elde

ettikleri iktidar konumunu hzl bir ekilde salamlatrmak
iin kendileri ile ayn aileden, airetten veya blgeden olan
ok sayda subay ve astsubay greve armalanyd.68
Bu askerlerin byk blm, bata Alevi, Drzi ve lsnaili
olmak zere, aznlk kkenliydiler. Bunda da alacak bir du
rum yoktu , zira, askeri rgtn eylemlerini idare eden Baas'm
Askeri Komitesi'nde yer alanlarn ou aznlk mensubuydu.69
Baas Partisi'ne ait bir belgede, bu askere alma yntemi u e
kilde aklanyordu:

68 Mnif el-Rezzaz, al-Tajribah al-Murrah, s. 1 58, 1 59.

69 Suriye-Msr Birlii srasnda, 1959 ylnda Msr'a nakledilen Baas subaylar
tarafndan kurulan Askeri Komite'nin stdzey kadrosu, balangta be kii
den oluuyordu. Bunlardan , yani, Muhammed 'Umran, Selah Cedid ve
Hafz Esad Alevi, ikisi, yani, Abdlkerim el-Cundi ile Ahmed el-Mir lsmaili
idi. Askeri Komite'nin ye says on bee karld zaman ise dalm u e
kil ald: be Alevi - el-Mukharram'dan (Homs) Muhammed 'Umran, Duwayr
Ba'abda'dan (Lazkiye) Selah Cedid, el-Kardahah'tan (Lazkiye) Hafz Esad, ls
kenderiye blgesinden 'Uthman Kan'an ve Hammam el-Qarahilah'tan (Lazki
ye) Sleyman Haddad; iki lsmaili, Salamiyah'tan (Hama) Abdlkerim el
Cundi ve Masyaf'tan (Hama) Ahmed el-Mir, Cebel el-Drz'den iki Drzi,
Dhibin'den Salim Hatum ve Hamad 'Ubayd; alt Snni, ki bunlardan ,
Musa el-Zu'bi, Mustafa el-Hajj 'Ali ve Ahmad Suwaydani Hawran'dan, ikisi,
Amin el-Hafiz ve Husayn Mulhim Halep'ten ve biri de, Muhammad Rabah el
Tawil, Lazkiye'dendi. Askeri Komite yelerinin ou krsal kesimden ve yok
sul ailelerden geliyordu. Yrenin nde gelen ailelerine mensup olan Selah
Cedid ve Abdlkerim el-Cundi'nin durumu istisnayd. Cedid'in babas Ban
yas blgesi temsilciyidi. Bykbabas Alevi airet konfederasyonu Hadda
dun'un liderlerinden biriydi. Baas Askeri Komite ve yelerinin kkenleri
hakknda ayrntl bilgi iin baknz: Mustafa Talas, Mir'at Hayati, a1-'Aqd al
Thani, 1 958-1 968, s. 1 56- 1 57; Muhammad Ibrahim al-'Ali, al-Ghajariyah (al
Murabi "5") , am, 1995, s. 275-294; al-jadid, 16 Eyll 1966; Van Dusen, 'Po
litical lntegration and Regionalism in Syria', s. 132; lntra- and Inter-Generati
onal Conflict in the Syrian Army, s. 336-40, 409; Muhammad 'Umran, Tajriba
ti fi al-Thawrah, s. 18, 19; Mnif el-Rezzaz, al-Tajribah al-Murrah, s. 87; Sami
el-Cundi, al-Ba'th, s. 85; Van Dam 'The Struggle for Power in Syria and the
Ba'th Party ( 1 958- 1 966)', s. 1 0 ; Van Dam, 'De Ba'thpartij in Syrie ( 1 9581966)', Inernationale Spectator, XXV-20, 22 Kasm 1971 , s. 1892. Macintyre,
The Arab Ba'th Socialist Party, s. 202, 248. Macintyre Baas Askeri Komite'yi
'Alevi Subaylar Komitesi' olarak adlandrarak, yelerinin sadece Alevilerden
olutuu ya da sadece Alevi yelerin gerek gc elinde tuttuu nerisinde
bulunuyor. Oysa yazarn ele ald 1967 ncesi dnemde byle bir durum
kesinlikle szkonusu deildi.
64

Devrimi izleyen dnemde karlalan durum ve zor

luklar, muhaliflerin tasfiyesiyle boalan kademelerin
doldurulmas iin ok sayda yedek subayn, Parti yesi
ve yandalarnn greve amlmasn gerektirdi. Bu, ay
n zamanda Parti'nin konumunu koruyup, salamlatr
mas iin gerekliydi. Durumun aciliyeti, greve arma
srecinde nesnel kriterlerin uygulanmasn o an iin
imkansz klyordu . Aksine, dostluklar, aile balar ve,
kimi durumlarda, sadece kiisel tanklk greve ar
mada temel alnd. Bu da, Parti'nin mantna ve hare
ket noktasna yabanc gruplarn Parti iine szmasna
neden oldu. Zor dnem sona erdiinde, bu sorun, baz
yoldalarn kt niyetli olmakla sulanmalarna alet
edildi.70
Alntnn son ksmnda, baz Askeri Komite yelerinin mez
hep balarn kullanarak, orduyu kendi cemaatlerinden kiilerle
doldurduklar sulamalarna aka gnderme yaphyor.71 Bir
rapora gre, 8 Mart 1963 darbesinden hemen sonra gerekleti
rilen tasfiye ilemiyle orduda meydana gelen boluklar Alevi su
baylar ile doldurulmutu. Tasfiye edilen yedi yz kadar subay
dan neredeyse yarsnn yerine Alevilerin alnd belirtiliyor.72
Mahmud Sadk'a gre, yeni atanan subaylar arasnda Alevilerin
oran yzde doksana varyordu. 1990'larda Suriye Silahl Kuv
vetleri'nin st kademelerindeki subaylarn nemli bir blm
nn ilk bata oluturulan bu gruptan olmas, 1963'te giriilen
temizliin ne denli byk apta olduunu gsteriyor.73
Darbe srasnda, Baas Askeri Komitesi'nin on drt yesin
den beinin Alevi olduunu belirtmekte yarar var. Alevi su
baylarn sonraki dnemlerde orduda nemli rol oynamas bu

70 Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki, al-Qutr al-Suri, al-Qiyadah al-Qutriyah, Az

ma al-Hizb wa Harakat 23 Shubat wa In'iqad al-Mu'tamar al-Qutri al-Aklir
(am, 1966) (Bundan sonra Azmat al-Hizb wa Harakat 23 Shubat olaral gee
cektir), s. 20. Metnin evirisi iin baknz Ek C.
71 Rabinovich, Syria under the Ba'th 1 963-66, s. 76, n. 1.
72 Macintyre, The Arab Ba'th Socialist Party, s. 247, 248.
73 Mahmud Sadiq, Hiwar hawl Suriyah, Londra, 1993, s. 5-6.
65

nedenle srpriz saylmamal. stelik, Askeri Komite'nin lider

lii Alevinin, .Muhammed mran, Selal Cedid ve Hafz
Esad'n elindeydi.74 Cedid, Austos 1963 ile Eyll 1965 tarih
leri arasnda, Suriye Silahl Kuvvetleri Genelkurmay Bakanl
'n yapt. Esad, Suriye Hava Kuvvetleri Komutan'yd.
arasnda en yal olan, mran ise am'n gneyinde konu
landrlan ve uzun sre Baas askeri tekilatnn bel kemiini
oluturan 70. Tugay'n komutanlm yapyordu. Askeri Komi
te'nin bu Alevi lideri, bu konumlar nedeniyle, 8 Mart 1963
sonrasnda Suriye Silahl Kuvvetleri'nde meydana gelen 'Baas
' dnmde en etkin rol oynadlar.
Dini aznlklarn Suriye Silahl Kuvvetleri'nde gl bir e
kilde temsil edilmesi dikkate alnmazsa, Askeri Komite'nin
onbe yesinden dokuzunun aznlk mensubu olnas tesadf
gibi alglanabilir. Ancak, bata Baas aleyhtarlar olmak zere
birok yazar, Askeri Komite'deki aznlk mensuplarnn sei
minde mezhep kriterinin rol oynadn iddia etmitir.75 Ge
neral Emin el-Hafz, Askeri Komite yelerinin cemaat ba
lantlarnn ilk aamada hi rol oynamadn, hatta gizli bir
tekilat altnda toplanmalarn bile salamadn savunmu
tur.76
Askeri Komite'nin liderleri, etkin rgt a, baarl planlar
ve greve arlan asker yandalar sayesinde iktidardaki ko
numlarn hzl bir biimde salamlatrdlar. Birlikten yana
olan Nasrc ve Bamsz muhaliflerini bir ka ay iinde ordu
dan tasfiye etmeyi baardlar. Tasfiye edilenlerin ou, tesadf
ya da deil, Snniydi.77
74 Mnif el-Rezzaz, al-Tajribah al-Murrah, s. 8 7 , 158. Emin el-Hafz
darbesinin ardndan Askeri Komite'ye ye atand.

8 Mart 1963

75 Muta' Safadi, Hizb al-Ba'th, s. 312; Biegel, Minderheden in he Midden-Oosten, s.

226-227; Rabinovich, Syria under the Ba'th 1 963-66, s. 25. Ayrca baknz: Ma
cintyre, The Arab Ba'th Socialist Party, s. 249.
76 Emin el-Hafz ile yaplan rportaj, Badat, 12 Eyll 1973.
77 Tasfiye edilen Bamsz Birliki subaylar Lu'ayy el-Atasi ve Ziyad el-Hariri, 8
Mart 1963 darbesinden sonra devletin en st otoritesi olarak kurulan Devrim
ci Komuta Ulusal Konseyinin eyeleri olan Nasrc subaylar Muhammad el
Sufi, Rashid el-Qutayni ve Fawwaz Muharib ile nde gelen iki Nasrc subay
Jasim 'Alwan ve Muhammad el-Jarrah Snni idi.
66

Baas Partisi'nin iktidar tekeline alma sreci, Albay Cesim

'Alvan nderliindeki, ou Snni ve Nasrc olan bir grup su
bayn 18 Temmuz 1 963'te gerekletirdikleri baarsz darbe
giriimiyle doruk noktasna ulat. Bu darbeyi kanl bir ope
rasyonla bastran subaylarn byk blm aznlk mensu
buydu ve ilerinde Aleviler nde geliyordu .78 Gerekte mez
hep boyutu olmamasna ramen, iktidara gelen aznlk men
suplarn ekemeyen Baas'n Snni muhalifleri, bu olay kulla
narak Snni subaylarn ordudan tasfiyesinin mezhepsel gerek
eleri olduu iddiasn yaymaya ve Baas rejimini, nfusun o
unluunu oluturan Snnilerin gznde bu yolla karalamaya
altlar.
Nasrc darbe giriimine st dzey bir Alevi subayn katl
m olmas, iin iinde komplo aramaya merakl bu muhalifle
rin gznde kendi grlerini geersiz klmyordu. Szkonusu
Alevi subay Muhammed Nabhan'n bu ie karmasnn altn
da yatan 'asl sebebin', Nasrc subaylar darbeye tevik ederek,
dolayl yoldan Baas'a hizmet etmek olduu grndeydiler.
Bu sayede Baas subaylar orduda kalan (ve ou Snni olan)
Nasrc subaylar tasfiye etme frsatm yakalam olacaklard.79
Bu noktadan itibaren benzeri iddialarn Snni nfusun byk
blmnde aznlk mensubu Baaslara kar uyandrd g
vensizliin, silinmesi gleti.
Nasrclarn 18 Temmuz 1963 tarihli baarsz darbe girii
minden sonra, Suriye Baas ynetiminin szde mezhepi ka
rakterini vurgulayan muhalif yaymlar kmaya balad. Muta
Safadi'nin

Hizb el-Ba'ath: Ma'sat el-Mavlid Ma'sat el-Nihayah

78 Nasrc darbe giriiminin bastrlmasnda rol oynayan Alevi subaylar arasnda

Sleyman Haddad, Sleyman el-Ali ve Ali Mustafa da bulunuyordu. al-Ba'th,
19 Temmuz 1963.
79 Tannm Alevi eyhi Abdlrahman el-Khayyir'e atfedilen yalanlanm akla
ma, al-Hayat'ta yaymland, 19 Mays 1 968; Sa'd jum'ah, Mujtama' al-Karahi
yah (Beyrut), s. 62-75; Fu'ad al-Atrash, al-Duruz, Mu'amarat wa Tarikh wa Ha
qa'iq, s. 344-5 1 . eyh Abdlrahman el-Khayyir'in Sa'djum'ah'a tepkisi iin ba
knz, Risalah tabhath fi Masa'il Muhimmah hawl al-Madhhab al-ja'.fa ri: "al
'Alawi" (Min Turath al-Shaykh 'Abd al-Rahman al-Khayyir) (am, 1994), s. 971 10. Blm 4.
67

(Baas Partisi: Balangc ve Bitiinin Trajedisi) adl kitab bu

yaymlara tipik bir rnek oluturmakta.80

80 Muta' Safadi, Hizb al-Ba'th: Masat al-Mawlid Masat al-Nihayah, Reyrut, 1964,
s. 69. Safadi, Baas'n Snnilerin egemen olduu geleneksel dzeni ykmay
amalayan mezhepi bir hareket olduunu ileri srmekte. Yazara gre, bata
Aleviler, daha sonra Drziler, lsmaililer ve Hristiyanlar olmak zere, dini
aznlklar 'ehirli Snni Mslmanlarn egemen olduu geleneksel dzeni yk
mak istiyorlard'. Safadi'nin, Suriye'deki siyasi gelimeler hakknda daha son
raki grleri iin baknz: 'Nahwa Suriyah Hadithah', Milajf al-Nahar, No. 6 1
(al-'Alam al-'Arabi al-Yawm, 7 ) , 6 Mart 1971. Safadi'nin Suriye Baas Partisi
hakknda eletirilerinin ayrntl bir deerlendirmesi iin baknz: Van Dam,
De Rol van Sektarisme, Regionalisme en Tribalisme, s. 62-8 1 . Ayrca baknz: al
Muharrir, 15 Temmuz 1963; Qadri Qal'aji, Watha'iq al-Naksah taht Adwa' al
Tajribah al-Murrah (Beyrut, 1969); Muhammad Sa'id al-Najdi, Hasilat al-Inqi
labat al-Thawriyahfi ba'd al-Aqtar al-'Arabiyah (Beyrut, 1966); Khalil Mustafa,
Suqut al-]awlan! ? ('Golan'n D?') (Amman, 1969); Khalil Mustafa, Min
Milaffat al-]awlan?. .. ('Golan Dosyalarndan .. .') (Amman, 1 9 70). Suriyeli bir
subay olan Halil Mustafa (Takma ad Halil Barayiz idi) 1 97l'de Lbnan'dan
karld. Suriye'de yarglanan ve 15 yl hapse mahkm edilen Halil Mustafa
cezasn ektikten sonra 1985 ylnda serbest brakld.
68

NC BLM

Suriye Silahh Kuvvetleri'ndeki

Snniler ile dier dini azmh klar aras nda
mezhep kutuplamas

Baas askeri sekinleri arasmda

mezhep ve airete dayah hizipilik
Nasrclarn 18 Temmuz 1963 tarihli baarsz darbe giriimi
nin ardndan, Baas Partisi Askeri Komitesi'nde yer alan liderler
arasnda iktidar mcadelesi bagsterdi. Bu liderler, konumla
rn glendirmek iin, kendileriyle ayn mezhep, airet ve
blge balarn paylaan askerleri evrelerine topladlar. Bu
nun sonucunda, Silahl Kuvvetler ile Parti'nin askeri rgtn
de komuta yaps ve disiplin byk zarar grd . Baas Askeri
Tekilat Brosu'nun Genel Sekreteri, 19 Ocak 1965 tarihli ra
porunda, durumu yle anlatyordu:
8 Mart Devrimi'nden sonra Parti liderleri, ordu iinde
Parti'nin asker yandalar ile Devrim'e destek vermi ve
katlm olanlar bir araya getirecek bir Parti rgt
kurmay gerekli grdler. Ancak rgtlenme srasnda
izlenen yntemde hatalar yapldna iaret etmek gere
kiyor. yelik, onlarca, hatta yzlerce kiiye hediye ola
rak sunuldu. rgtlenmede, Parti'ye inantan ok, bl
ge

(jrkah)

komutanlarndan en st dzeydekilere ka69

dar deiik kademelerdeki Parti liderlerinin korunmas

ve, zellikle de 18 Temmuz l 963'ten sonra, yandalarn
ve koruma altndaki kiilerin biraraya getirilmesi temel
alnd. Bu kadarla da kalnmad. Yandalar lider konu
muna ykselerek istedikleri gibi rgtlendiler, hatta
Parti'nin her mcadelesine katlm, ona hayatn ada
m olanlar hatal bulup dzeltmeye baladlar. rg
tn herhangi bir blm incelendiinde, bu blmn,
ayn zamanda komutan da olan bakan tarafndan,
kendi

gre

kiisel, siyasi, blgesel ya da mezhepsel eilimine

kurulduunu grmek mmkn. Bu bakan [ayn

zamanda) blmnn

(frkah)

Parti eitmenliini de

yapmaktadr. Asl sorulmas gereken soru, bu grev iin

gereken Parti eitimi ve biigiyi nasl elde ettiidir. Bu
sorunun yant udur: tk anda, en st dzeydekiler de
dahil olmak zere btn Parti liderleri Devrim'in do
urduu zor koullar ile baa kmaya alrken, rg
t denetlemek ve ynetmekten uzak kaldlar. Daha son
ra da kendilerini, otorite meselelerinin yansra, iddetli
bir iktidar mcadelesinin iinde buldular. Bu durum,
Parti iinde disiplin ve eitimin zayflayarak, dnce,
ruh ve eilimde birliin yok olmasna yol at. Bunun
sonucunda da rgt iinde, yoldalarn tahamml ede
meyecei byk bir kopukluk meydana geldi. Parti'y e
sadakatn yerini, bir kiiye veya bir bloka sadakat ald.1

Suriye Silahh Kuvvetleri'nde Snnilere

kar ayrmchk
Baas Partisi Ulusal Komutas'nn 1 965 ve 1 966 yllarnda Ge
nel Sekreterliini yapan Dr. Mnif el-Rezzaz'a gre,

Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-lshtiraki, al-Qutr al-Suri, al-Maktab al-'Askari, Mash

rn' Taqrir 'an Waqi' al-Hizbfi al-Tanzim al-'Aslari, 19 Ekim 1965. Ayrntl bilgi
iin baknz:Van Dam, De Rol van Sektarisme, Regionalisme en Tribalisme, s.
122-124.
70

kastl olarak mezhebe dayanan bloklarn oluturuldu

u ortaya kt. Bu durumdan bata sadece fsltyla sz
ediliyordu. Ordunun iktidar mcadelesinde mezhep
balarn Snnilerin aleyhine kulland ynndeki su
lamalarn doru olduunun grlmeye balamasyla
sesler de ykseldi. 2
8 Mart 1963 darbesinin ilk aamalarnda greve arlan
subay ve astsubaylarn, daha sonra mezhepleri nedeniyle tasfi
ye edildikleri izlenimi vard. Ordudaki bu tasfiyelerden zel
likle Sunniler etkilenmiti.3 Muta Safadi bu tasfiyeleri, biraz da
abartl bir anlatmla, yle aktaryor:
Tasfiyeler srasnda byk ke11tli, zellikle de Snni su
baylar hedef alnd. Ordunun, hava kuvvetleri, deniz
kuvvetleri ve motorize birlikleri gibi blmlerinin en
nemli subaylar tasfiye edildi. Astsubaylar ve erler de
ayn plana maruz kald. Komutanlarndan, astsubay ve
erlerine kadar btn bir tugayn belirli dini cemaatlere
dayal hale getirilmesi sradan bir hal ald. 70. ve 5. Tu
gaylar bu duruma rnek gsterilebilir.4
Dahas, Askeri Akademi ya da baka bir askeri eitim kuru
luuna bavuran Snnilere kar da ayrmclk yapld izleni
mi vard.5 Baas Partisi'nin askeri rgtne yeni yelerin kabu
l ya da Baas Ulusal Muhafz Birlii, istihbarat servisi, Par
ti'nin 'Siyasi ubesi'

(el-u'bah al Siyasiyah)

ve Baas hakimiye

tindeki dier btn iktidar kurumlarna eleman alm iin de

ayn durum geerliydi. ou kez Alevi, Drz i , lsmaili ve
(Rum Ortodoks) Hristiyanlar tercih ediliyordu.6 Muta Safa
di'nin tartma yaratan almasnda yle yazyor: 'Askeri
2 Mnif el-Rezzaz, al-Tajribal

al-Murral, s. 159.

3 A.g.e.
4 Muta' Safadi,

llizb al-Ba'tl, s. 339-340

S Mnif el-Rezzaz, al-Tajribal al-Murral, s. 1 59; al-Nahar, 9 Temmuz 1963; al

Safa', 1 1 Temmuz 1963; al-Muharrir, 15 Temmuz 1963.

al-Tajribah al-Murrah, s. 1 5 9 ; Fu'ad al-Atrash, al-Duruz,

Mu'amarat wa Tarihh wa Haqa'iq, s. 373; ve Muta' Safadi, Hizb al-Ba'tl, s. 338-339.

6 Mnif el-Rezzaz,

71

Akademiler ile eitli askeri okullarn kaplar, kentlerden ge

len Snni genlere kapalyd. Kurslar eksiksiz olarak tamam
layanlar bile mezun olamadan toplu halde ordudan atldlar.'7
Silahl Kuvvetler'de subay nakilleri srasnda, Snnilere kar
benzer ekilde ayrmclk yapld gze arpyordu. Komutanla
r ile mezhep balar olduu iin kendilerine kar 'gven duyu
lan' aznlk mensubu subaylar genellikle, siyasi ve stratejik a
dan nem tayan am yaknlarndaki askeri birliklere tayin edi
liyordu. Snni olmalar nedeniyle kendilerine 'gvenilmeyenler'
ise ou zaman Suriye-lsrail cephesine veya bakentten uzak,
Halep veya Lazkiye gibi yerlerdeki birliklere gnderiliyordu.8
Mezhep ayrmclna dayanan bu nakil politikas sonucunda,
am'n evresindeki askeri birlikler aznlk mensuplarnn haki
miyetine geerken, bakentten uzak askeri birliklerde de Snni
ler gl bir ekilde temsil edilmeye balad. zlenen bu nakil
politikas etkisini 23 ubat 1966 asken darbesinde gsterdi.
Mezhep balar sadece st dzeyde deil , daha alt kademe
deki askeri atamalarda da nemli rol oynuyordu. Komutanlar
farkl kkenlerden gelse bile, kimi ordu birliklerinin neredey
se tm belirli bir aznln mensuplarndan oluuyordu .
am'n gneyindeki el-Ksvah'da konulanm olan 70. Zrhl
Tugay'nda olduu gibi, baz tank taburlarnda ekipte ounlu
u Aleviler olutururken, komutanlar Snni oluyordu.9 Muta
Safadi bu durumu u ekilde tarif etmitir: 'retmenler subay,
kyller er ve astsubay oldu. Sonuta, zellikle de 70. Zrhl
Tugay'da, komuta kademesi de dahil neredeyse tmyle Alevi
lerden oluur bir hale geldi.10

Hizb a!-Ba'th, s. 339-40,

al-Tajribah a!-Murrah, s. 159.

Muta' Safadi,

Mnif el-Rezzaz,

Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki, al-Qutr al-Suri, al-Qiyadah al-Qutriyah,

al
Taqrir a!-Watha'iqi li-Azmat al-Hizb wa al-Muqaddam lil-Mu'tamar a!-Qutri a!
Istithna'i al-Mun'aqid bayn 1 013-2 71311966 (am, 1966) (Buradan itibaren a!
Taqrir a!-Watha'iqi olarak geecektir), s. 65, 85-8. Aynca baknz J.C. Hure
witz, Middle East Politics: The Military Dimension, s. 153; ve Martin Seymour,
'The Dynamics of Power in Syria since the Break with Egypt', Middle Eastern
Studies, Cilt 6, No. 1, Ocak 1970, s. 40.
10 Muta' Safadi, Hizb al-Ba'th, s. 349.

72

Baka birliklerdeki Alevi subaylarn dindalarna, emirleri

yerine getirmemeleri talimatn vermesiyle Snni subaylarn
Alevi askerler zerindeki otoritesi sfra indirilebiliyordu. Bu
ekilde baz subaylar, Suriye Silahl Kuvvetleri'nin ok geni bir
kesimi zerinde -resmi: komuta yapsnn kendilerine tand
yetkinin ok tesine geerek- aktif denetim salayabiliyordu.
Aslnda yasaklanm olan bu tr temaslarn

yah)

(ittisalat cenibi

varl, Alevi General Muhammed mran'n 1 966 yl

balarnda yaplan bir Parti toplantsnda sarfettii u szler

den anlalyor:
. (Hamah, Snni bir subay olan) Mahmud Hamra, (70.
Zrhl Tugaya bal) taburuna komuta edememektedir.
Bunun nedeni, taburdaki as'tsubaylarn yzde 70'inin
(ayn Tugaydaki, mran'n destekisi olan Alevi tabur
komutam) Ali Mustafa'nn emrinde olmasdr. Ayn du
rum, (Snni) Muhammed el-Hac Rahmun ile (Alevi)
Kasir Mahmud iin de geerlidir.1 1
Ordu ii komuta yaps ile disiplinin, mezhep balar y
znden nasl zarar grdne bir dier rnek de, Snni olma
yan bir subayn, Baas Partisi askeri tekilatna yeliinin Ekim

l 965'te askya alnmasyd. Bu subayn yeliinin askya aln

masnn bir nedeni, kendisine bal birliktekileri mezheplerine
gre gruplayarak, onlar kar karya getirmesiydi. Dier ne
den ise, kendi dini cemaatine mensup olan yaverine, telefonla
gerekli talimat alr almaz, o birlikteki Snni astsubaylar g
zaltna almas emrini vermesiydi. 12 Devlet Bakan Emin el
Hafz, o srada am Radyosu'ndan yaymlanan bir konuma
snda, 'dostluklarn ve dier balarn Silahl Kuvvetler'de di
siplini zedelediini' belirtmi, orduda mutlak ve kat bir itaatn
tesis edilmesinin gereini vurgulamt. 1 3
Mezhep balarm kullanmak suretiyle komutanlarn otorite11

Al-Taqrir al-Watha'iqi, s. 65.

12 Askeri Bro tarafndan askeri parti ubelerine ve bamsz alt-ubelere yolla

nan genelge, 2 Ekim 1965 (teksir).
3 am Radyosu, 8 Ekim 1965.
73

sini sarsmaya almak, Suriye Silahl Kuvvetleri'nin tarihinde

yeni karlalan bir olgu deildi . Benzer taktiklere, rnein
'Ayrlk Dnem'de de bavurulmutu . aml Yarbay el-Nahla
vi, Suriye ordusu zerindeki kontrolnu yeniden kurmak iin
gerekletirdii, baarszlkla sonulanan darbe giriimi sra
snda, ordudan uzaklatrlmam olan baz amh taraftarlarn
dan yardm almt. Baarszlnn bir nedeni, baz subaylarn
kendi askerleri zerindeki denetimi kaybetmeleriydi. Bu as
kerler ya aml subaylarn emirlerini yerine getirmeyi reddet
mi ya da Alevi ve Snni eyhlerin telkinleri dorultusunda
birliklerini terketmilerdi. 14
Kimi durumlarda Snni subaylar kasten yksek mevkilere
atanarak, Snni ordu mensuplarnn tatmin edilmesi ve ordu
daki dini aznlklara kar duyduklar gvensizliin giderilmesi
amalanyordu. Bu tr atamalar, ordudaki kilit mevkilerin baz
dini aznlk mensuplar tarafndan igal edildii izlenimini sil
meye yardmc oluyordu. Oysa, orduda yksek mevkide bulun
mak, bamsz gce sahip olmak anlamna gelmiyordu. 15

Alenen mezhepilik yapmamn taktik olarak

baarszha uramas : Omran'n tasfiyesi
Yukarda tarif edilen mezhepi uygulamalar eitli subay hi
ziplerinin liderleri arasndaki ittifaklarn Suriye Silahl Kuvvet
leri'ndeki iktidar ilikilerini ekillendirmesine yol at. Bu li
derler taraftarlarm genelde ayn mezhep, blge ve airet ba
larn paylaan kiiler arasndan topluyorlard. Ancak subayla
rn hepsi henz mezhep temelinde blnmemiti. Alevi Ge
nelkurmay Bakan Tmgeneral Selah el-Cedid, 1965 ylnda,
gl kiisel balarnn olduu Alevi subaylar tarafndan des
teklenmiti. Fakat bu, Cedid'in Alevi subaylarn tamam tara
fndan desteklendii veya sadece Alevi yandalar olduu anla
mna gelmiyordu . rnein , Havranl bir Snni olan Askeri Is-

14 Sami el-Cundi, al-Ba'th, s. 109- 1 10.

1 5 Mustafa Talas ve Naci Cemil gibi st dzey subaylarn konumu iin baknz
Blm 5.
74

tihbarat efi Yarbay Ahmed Sveydeni, Cedid'n Alevi olma

yan ok saydaki yandandan biriydi . Sveydeni de (ou
Snni) olan Havranl subaylarn desteine gveniyordu. Fakat
bunlar bir blok oluturmuyordu. Hepsi Baas Askeri Komite
si'ne mensuptu . Ancak kendi aralarnda, Ahmed Sveydeni ,
Mustafa el-Hac Ali ve Musa el-Zubi gibi subaylarn liderliin
de eitli hiziplere blnmlerdi. Baas birok subay ise,
mezhebe veya blgeye dayal herhangi bir bloklamada yer al
mad. Dahil olduklar mezhep veya geldikleri blge onlarn
durumunu etkilemedi ve bu subaylar, tekilat iinde zaten ya
saklanm olan, mezhep, blge ve/veya airete dayal ilikileri
ni

(ittisalat cenibiyah)

kendi konumlarn glendirmek iin

kullanmadlar. 1leri gelen subaylar arasndaki ittifaklar, ou

kez ortak din, airet, blge ve ideoloji gibi etkenlere dayanm
yor, dier subaylarla ilikilerinde arlkl rol kiisel karlar
oynuyordu. Konumlar ya da kiisel karlar tehdit edilen su
baylar rahatlkla ittifak sona erdirebiliyordu.
Subaylar arasndaki abucak deiiveren ittifaklar eitli a
lmalarda ayrntl bir biimde irdelenmitir. 16 M ustafa Ta
las'n, 1965 ylnda bir gece kulbnde kan kavgann ardn
dan, desteini Devlet Bakan Emin el-Hafz'dan ekip Selah
Cedid'den yana kmas , ar bir rnek olarak gsterilebilir.
Emin el-Hafz disiplin srecini ilettiyse de Cedid, Talas'a yar
dn ederek onu kendi tarafna ekmeyi baard. 17 Emin el-Ha
fz'm Snni yandalar, Talas'm saf deitirmesini daha sonra

mezhep gerekelerine baladlar ve annesinin Alevi olduu

sylentisini yaydlar. 18 Bu sylentiler kukusuz , Emin el-Ha
fz'n Snni yandalaryla arasndaki mezhebe dayal dayan
may glendirmek iin ortaya atlmt. Mustafa Talas'n Hafz
16 Baknz: Rabinovich, Syria under he Bah 1 963- 1 966, s. 165-71 , 180-189; ve Van
Dam, 'The Sruggle for Power in Syria and the Ba'th Party ( 1958-1966)', s. 14-16.
17 Bu olay hakknda ayrntl bilgi iin baknz: Van Dam, 'De Ba'thpartij in Syrie
( 1 958-1966)', s. 1919-1920. Mustafa Talas'n bak asndan kapsaml bir de
erlendirme iin baknz: Mustafa Talas, M ir'at Hayati, 1 958-1 968, s. 626-634.
Talas'm anlarnda, bir dnem Amin el-Hafz'n en ateli yandalarndan biri
olarak nitelendiini yanstmamakta.
18

Al-Taqrir al-Watha'iqi, s. 9 1 . evirisi iin baknz: Ek B.

75

Esad'la olan ve ikisinin Askeri Akademi'ye girdikleri 1953 yl

na dayanan kiisel ilikisi de, kendisinin Selah Cedid -ve dola
ysyla Hafz Esad- yannda yer almasnn bir nedeni olabilir. 19
Kolaylkla saf deitiren subaylar yine de ok kat ideolojik
grlere sahip olabiliyordu.20
Mnif el-Rezzaz, 1965 ylnn ikinci yarsnda bu durumu
aklarken unlar yazmt:
Bu iktidar mcadelesi erevesinde meydana gelen ko
alisyonlar, ilkelerle hi badamayan, garip ekiller alma
ya balad. . . Gerek mcadeleye klf olan szde ilkeler,
muhaliflere saldrmak iin kullanlan bir silah ve rakibin
den korunmak iin ardna snlacak bir zrhtan ibaretti.
(Bu ilkeler) her aamada dnme uramaya akt.21
Subay hizipleri, ayn dini cemaatin mensuplarndan oluma
larna ramen, muhalif siyasi kamplara mensup olabiliyordu.
Alevi Tmgeneral Muhammed mran'n Suriye'den smrd
edilmesi srasnda bu aka grld.22 mran, Askeri Komi19 Baknz Mustafa Talas, Mir'at Hayati, al-'Aqd al-Awwal (1 948-1 958) (am, 2 .
bask, 1 9 9 1 ) , s . 282, 299; Lucien Bitterlin, Hafez El-Assad: Le Parcours d'un
Combattant (Paris, 1986), s. 34.

Harb al-'Isabat (Beyrut, 1969); Mustafa Talas, al-Kifah

al-Musallah wa al-Tahaddi al-Sahyuni (Beyrut); Muhammad 'Umran, Tajribati
fi al-Thawrah; Majallat al-Fikr al-'Askari (am).

20 Baknz: Mustafa Talas,

Baz Snniler, zellikle Baas'n l963'te iktidar ele geirmesinden sonra, Su

riye'deki dini aznlklarn hakim olduu iktidar kurumlarnda nemli grev
lerde bulunan Snnilerden 'phe etmeye' balad. Oysa durum hi de sanld
gibi deildi. Halil Mustafa, Suqut al-]awlan!?, s. 210. Bu kitapta (Banyasl
bir Snni olan) Abdlhalim Haddam'm Alevi olduu ne srlmekte. Halil
Mustafa'ya gre, Haziran 1967'deki savan balamasndan hemen nce el-Ku
naytarah valisi olan Haddam, Suriye-srail snr blgesinde yaayanlardan sa
dece Alevi ailelerin blgeyi boaltp daha gvenli yerlere gitmesine izin ver
mi, dier dini aznhklar kalmaya zorlamt. Hanna Batatu, 'Some Observati
ons on the Social Roots of Syria's Ruling, Military group and the Causes for its
Dominance', The Middle East ]ournal, Cilt 35, Yaz 1 98 1 , s. 332. Batatu'nun be
lirttiine gre Abdlhalim Haddam ' 1954'te, el-Havvas'tan bir kadnla evlendi.
Kadn, Osmanl dneminde [Alevi) el-Matavirah'n lideri olan bir ailedendi...
Anlalan, daha sonra Haddam el-Tayyarah'l Snni ailelerden bir kadn ikinci
ei olarak almt'.
21 Mnif el-Rezzaz, al-Tajribah

al-Murrah, s. 138.

22 A.g.e., s. 1 1 5- 1 7, 137-8, 1 59; Muta' Safadi, Hizb al-Ba'th, s. 349-50.

76

te'nin dier yeleri tarafndan, ordu iinde (Alevi) blok olu

turmakla ve o srada var olan mezhepler aras gvensizlii pe
kitirmekle sulanmt. Sadece Devlet Bakan Emin el-Hafz
ve Musa el-Zu'bi gibi st dzey subaylar deil, ayn zamanda
Selah Cedid ve Hafz Esad gibi nde gelen Alevi subaylar da,
mran' mezhepilii krklemekle suladlar. 23
'mran gibi, Cedid ve Esad da, konumlarn korumak ve
glendirmek iin byk lde Alevi askerlerin desteine
gveniyorlar, bu ama dorultusunda mezhep, blge ve airet
balarm kullanyorlard. Ancak mran'n aksine, bu durumu
aka telaffuz etmeyecek kadar akll davrandlar.
mran,
numutu .

'Fatimiyah, stne den rol oynamal' diye ko

(lnn el-Fatimiyah yajih an ta'hudh Davraha) .24 Bunu

sylemesindeki ama, heterodoks Mslman subaylar (yani

Fatimiyah diye adlandrlan Alevi,

Drzi ve lsmailileri) en b

yk rakibi olan, Suriye'nm Snni Devlet Bakam ve Bakomu

tan Emin el-Hafz'a kar mezhep temelinde kullanmakt.
Baas subaylarn ou, aleni mezhepilik mesajlar tayan
bu tr aklamalara gzyumamazd. Laik, Arap milliyetiliini
savunan ideolojileri dorultusunda, Baaslarn grevi mez
hep, blge ve airet balarn bastrmak olmalyd. Baas su
baylar arasndaki iktidar mcadelesinin daha sonraki aamala
rnda defalarca kantlanan bir gerek vard: Mensubu oldukla
r dini cemaatin konumunu glendirmek konusunu aka
telaffuz edenler, sonunda, muhaliflerininkini deil, kendi ko
numlarn zayflatyorlard. Yine ayn ynteme bavuran ancak
bunu aka dile getirmeyen muhalifleri ise daha da gleni
yordu.
mran ile Snni Devlet Bakan Emin el-Hafz ynetimin
deki Askeri Komite'nin dier yeleri arasnda sren iktidar
mcadelesinin temel nedenlerinden biri kiisel ihtirasl. m
ran'n uzaklatrlmasnn asl nedeni , mezhep balarn aka
kullanmas deildi. Yine de bu tutumu , onun aleyhinde mem23 Mnif el-Rezzaz ile yaplan sylei, Amman, 5 Eyll 1971;
ha'iqi, s. 63, 64. Muta Safadi, lf:b al-Ba'th, s. 34 1 .
24

Al-Taqrir al-Wat

Al-Taqrir al-Watha'iqi, s . 64.

77

nuniyetle kullamld.25
mran ile dierleri arasndaki iktidar mcadelesinin mez
hep boyutu, Lbnan basnndan uzun sre gizlenemedi. Lb
nan'da yaymlanan Baas aleyhtar gnlk El-Hayat gazetesi ile
ri gelen Alevi asll Baas liderleri arasndaki ekimelerin altn
da airet farklhklarnn bulunduunu yazacak kadar ileri gitti.

Hayyatun Alevi Konfederasyonunda n , Selah Ce

Haddadan Konfederasyonu'ndan olduuna iaret edi
El-Hayat ayrca , Alevi subaylarn konumunun m

mran'n
did'in ise
liyordu.

ran'n uzaklatrlmas nedeniyle zayflad sonucuna varyor

ve bu subaylarn Selah Cedid'in safna gemediini belirtiyor
du.26 !ster doru ister yanl olsun bu tr sulamalar Suriyeli
Baaslarn dikkatinden kamad. Baaslarn denetimindeki
gnlk gazete

el-Thavrah ta, el-Hayat'

'

taki makale iddetle

eletiriliyordu :

El-Hayat

gibi ngiltere tarafndan finanse edilen gazete

ler her zaman mezhep farklhklarm krklediler. . . Li

der, subay veya yetkili konumdaki herhangi bir Suriye
li'yi, din veya airet temelinde cephe almaya iterek, airet
ve dier etkenlerin sonunda Suriye'deki rejimin yklma
sna neden olaca izlenimini yaratmaya altlar.27
Ancak Baas Partisi liderleri, Lbnan'daki kitle iletiim ara
lar tarafndan yaylan sylentilerin, baz Parti mensuplar ze
rinde, Alevi General mran'n lkeden kovulmasyla (Devlet
Bakan Emin el-Hafz liderliindeki) Snnilerin Alevilere kar
bir zafer kazand izlenimi yarattn daha sonra itiraf ede
ceklerdi.28 Gerekte ise Selah Cedid ve Hafz Esad gibi nde
gelen Alevi subaylar Suriye Silahh Kuvvetleri'nde kaldlar ve
25 A.g.e. , s. 63-6. Mustafa Talas, Mir'at Hayati, 1 958-1 968, s. 556-559. Talas'a g
re Muhammed Umran iktidar tekeline almak amacyla bir askeri darbe d
zenlemekle sulanmt.

Al-Hayat, 10 ubat 1965. Ayrca baknz: Tariq Suriyah ba'd Dhihab 'Umran
wa Madrasatih', al-Hayat, 26 Ekim 1964; 'Al-Saratan al-Ta'ifi yujammid al
Dawlah wa al-Sha'b', al-Hayat, 5 ubat 1966; al-Nahar, 15 Aralk 1964.
27 Al-Thawrah, 23 ubat 1965.
28 Al-Munadil, No. 3, Nisan 1966, s. 13. Baknz: Ek A.
26

78

gl askeri hiziplerin desteini arkalarna aldlar. Bu hizipler,

mran ile onun asker yandalarnn yokluunda bile, Devlet
Bakam Emin el-Hafz'a kar ciddi bir tehdit oluturacak bo
yuttayd. Nitekim.bu durum 1965 ylnda aa kt.
mran, Selah Cedid ve Hafz Esad'm farkl yrelerden gel
diklerini belirtmekte yarar var. Michael Van Dusen, mran
Cedid ekimesini anlatrken, blgesel balarn nemini vur
guluyor:
Muhammed mran, Hama yresinden gelen , eitimli
bir Aleviydi. Havrani hareketine yaknd, fakat hibir
zaman el-Havrani'nin adam olmad ve hibir zaman di
ni gerekelerle hareket etmedi. Bu ikinci husus da Ha
ma blgesindeki Alevilerin b yk lde asimile ol
duklarnn kantyd. (Hama blgesindeki Aleviler ve ls
maililer, sahil yresindekilere gre daha fazla asimile ol
mulard.) (Bamszhktan sonra greve gelen) Drdn
c nesilden nemli Hama hiziplerinin, kuaklararas a
tmalar nedeniyle tasfiye edildii bir dnemde, o, bir
ok subayn gznde Hama'y temsil ediyordu . te
yandan Selah Cedid orduda nemi giderek artan el-Lad
hakiya (yani Lazkiye) hizbinin ban ekiyordu .29

Silahh Kuvvetler'de mezhep kutuplamas

Emin el-Hafz ve Selah Cedid, Askeri Komite'deki en byk
rakipleri Muhammed mran' baarl bir ekilde tasfiye ettik
ten sonra, birbirleriyle kar karya geldiler.
Cedid ile am yaknlarnda konulanan parat birliini ko
muta eden Binba Selim Hatum arasnda 1965 ylnda meyda
na gelen bir olay, aralarnda sren gizli rekabeti aleni iktidar
mcadelesine dntrd.
Baaslarn 1963'te iktidar ele geirmesinden sonra Askeri
Komite'nin kdemli liderleri ile askeri rgtn gen yeleri ara29 Van Dusen,

Intra- and lnter-Generational Conflict in the Syrian Army, s. 366-8.

79

smdaki gerilim artmt. Bu ikinci grubun baz yeleri -ki en n

de gelenleri Drzi binba Selim Hatum'du- 8 Mart 1963 darbe
sinde aktif rol oynam, daha sonra askeri komutada hassas g
revlere atanmt. 'Ancak, Askeri Komite liderlerinin aksine, st
dzey askeri grevlere veya Parti ile devlet iinde nemli ko
numlara getirilmemilerdi. Sadece Askeri Komite liderlerine de
il, ayn zamanda konumu ve stats ykselen sivil militanlara
da hasetle bakyorlard. Bu subaylar ise sadece kimsenin tadn
karp takdir edemeyecei anonim gce ortaktlar'. 30
Parti ii bir belge ordu mensuplar arasndaki bu gerilimi
yle aktaryor:
Devrim sonrasndaki nc rol ve Parti, Ordu , hk
met ierisinde stlendii grevler sayesinde Askeri Ko
mite mensuplar zel bir konuma ykseldi. Bu durum
szkonusu yoldalar ile, 8 Mart sabah silah tam
olan daha alt rtbelerdeki yoldalar ve Devrim ncesin
de eitli nedenlerle silah tayamam olan eitli rt
belerden yoldalar arasnda belirli bir hassasiyetin do
masna neden oldu . . . Yoldalar arasndaki hassasiyet
gn getike artt ve Askeri Komite'nin hkmet ile
riyle fazla ilgilenip rgt ilerini ihmal etmesi, Parti ve
Devrim liderleri arasndaki bitmek bilmeyen ekimele
re karmas ve saflara kar kaytszl bu hassasiyetin
daha da derinlemesine yol at. 31
Bu gerilimli durum, 1 965 ylnda Selim Hatum ve Selah Ce
did arasnda kan iddetli bir tartmayla aa vuruldu. Ha
tum, Cedid'in evine zorla girmi, onu tabancayla tehdit ede
rek, Suriye Silahl Kuvvetleri Genelkurmay Bakanl'ndan
derhal istifa etmesini istemiti.
Hatum, 8 Mart 1963 darbesinde oynad nemli role ra
men Askeri Komite'nin st dzey subaylarnn aksine, ne st
dzey bir askeri greve ne de Parti iinde nemli bir konuma
30 Rabinovich, Syria under the Ba'th 1 963-66, s. 151.
31 Azmat al-Hizb wa flarakat 2 3 Shubat, s. 21. Baknz: E k C.
80

getirilmemesinden ve bu konumun salayaca olanaklardan

yararlanamamasndan Cedid'i sorumlu tutuyordu. Hatum'un
tehdidi zerine Cedid, Silahl Kuvvetler Bakomutan olan
Devlet Bakam Tmgeneral Emin el-Hafz'a istifasn sundu.
Ancak Genelkurmay Bakan'mn bu ekilde istifa etmeye zor
lanmas kabul edilemeyeceinden istifa talebi geri evrildi.
Emin el-Hafz'n bu olay nedeniyle Hatum'a disiplin cezas
vermesi gerekirken, o bunu yapmad. Mnif el-Rezzaz bu ih
malkar davran daha sonra yle gerekelendirecekti:
Emin el-Hafz, Selim Hatum'u destekliyordu. Selah Ce
did'in kendine olan sadakatndan kukulanmaya bala
mt. Bu nedenle, gelien yeni duruma iin iin gl

yordu. Emin el-Hafz , Selah cedid'e kar bir ittifak

oluturmak amacyla Hatum'u cezalandrma ynnde
adm atmad. Selah Cedid bandan beri asl destei Ale
vilerden almas gerektiini dnyordu. Bu [Aleviler]
ise, Selim Hatum gibi kiilerin ordu iindeki Alevi, Dr
zi, Snni hizipleri kullanarak, Selah Cedid'den kurtul
mak istedii kansndaydlar. 32
'

Rejimin en nemli rakip askerleri arasndaki atma, 1965

ylnn ikinci yarsndan itibaren Parti ve ordu toplantlarnda
kendini aka belli etmeye balad. El-Hafz srekli mezhep
ilik konusunu gndeme getirerek, Cedid'i, ordu iinde kendi
mezhep (Alevi) blokunu oluturmakla sulad. Ancak bu tr
sulamalar el-Hafz'a destek kazandrmak yerine, tam tersi et
ki yaratt ve Alevi subaylarn ondan daha da uzaklamasna
neden oldu . Bu subaylar, kendilerini koruma gdsyle, artan
saylarda Cedid'in kampna gemeye baladlar. te yandan
subay hiziplerinin olumasna kar kan bir ok Snni, ben
zer nedenlerle dindalarnn hakimiyetinde olan bir askeri
blokta kendini daha gvende hissedecei iin el-Hafz'n etra
fnda toplanmaya balad. 33

Mnif el-Rezzaz ile yaplan sylei, Amman, 22 Kasm 1974. Ayrca baknz:
Mnif el-Rezzaz, al-Tajribah al-Murrah, s. 160.
33 A.g.e. Talas, Mir'a Hayati, 1 958-1 968, s. 563-567, 626. Talas'm aktardna
32

81

Emin el-Hafz'n ordudaki yandalar, zellikle Alevi ve

Drzi subaylara kar gl bir Snni blok oluturmaya al
tlar. Daha sonraki sorgulamalardan da anlald zere, bu
Snni subaylardan bazlar, astsubaylara ve daha dk rtbe
dekilere, Alevi ve Drzi askerlerin Devlet Bakan Ernin el
Hafz' devirerek Snni halk zerinde hakimiyet kurmak iin
darbe hazrh iinde olduklarm iddia etmi, bu yolla mez
hep atmasn krklemeye almt. Bu ajan provokatr
ler srekli olarak g mcadelesinin temelinde dini: sorunla
rn yatt izlenimini uyandrmaya altlar. Oysa tam aksi
geerliydi. Siyasi g elde etmek iin dini duygular ateleni
yordu.34
Emin el-Hafz , Suriye stihbarat Servisi'ndeki baz Snni
yandalarnn yardmyla konumunu glendirmeye alt. Bu
erevede, genellikle Snni olan ve daha nceleri Baas rejimi
nin aleyhine alan baz gruplara silah datt. 1966 ylna ait
Parti ii bir yazmada bu gruplar 'gerici, Nasrc, Havranist ve
tarafszlar' diye tanmlanyor, el-Hafz, bu gruplar bir 'sivil
darbe' yapmaya tevik etmekle bile sulanyordu . El-Hafz'n
Snni yanda Binba Abdl-Gani Barru, Ekrem el-Havra
ni'nin Hama'daki sivil yandalar ile Nisan 1 964'te gerekle
en, mezhepi karakterdeki Baas aleyhtar Hama ayaklanmas
na katlanlara silah datmakla ve bu kiileri, sabotaj giriimle
rine tevik etmekle sulanyordu. Yine ayn kaynaa gre, el
Hafz'n hararetli bir savunucusu olan, Halep Gvenlik Dairesi
bakam Bedir Cum', (yine Halepli olan) 'Tmgeneral (Emin
el-Hafz) lehine nihai bir mezhep sava' iin 'birliki Snni
gruplara' silah datma giriiminde bulunmutu .35
Bu gelimeler sonunda bir ok Alevi subay Cedid'in kamp
na geti. Ne var ki bu durum, artk Cedid'i ve onun fikirlerini
destekledikleri anlamna gelmiyordu. Bunun asl anlam, Cegre (s. 564) Parti toplantlar srasnda Emin el-Hafz, 'tpk oryantalistlerin
yapt ama asla Baas mcadelecilerin yapmayaca gibi' Suriye'deki dini
aznlklar yzdelerine gre gruplandrmaya balamt.
s. 88-96. Bu sorgulamalarn tutanaklarndan eitli b
lmlerin evirisi Ek B'de verilmitir.

34

Al-Taqrir al-Watha'iqi,

35

Al-Taqrir al-Watha'iqi, s. 34, 1 0 1 , 102; al-Anwar, 16 Mart 1 966.

82

did'in safnda, el-Hafz'a kar cephe aldklaryd.36

Emin el-Hafz istemeyerek de olsa, Alevi subaylarn ou
nun rakip kampa gemesine neden oldu. 1965 ylnn ikinci
yarsnda, bata Selim Hatum ve Hamad Ubayd olmak zere,
en nemli Drzi asker yandalarn da kaybetti. Bu kiiler,
mezhepilikle hi ilgisi olmayan nedenlerle, iktidar savanda
Cedid'in safna getiler. Hamad 'Ubayd, Eyll 1965'te Savun
ma Bakanl'na atand. Suriye Blge Komutas'nn o srada tek
sivil Drzi yesi olan Cemil ayya da, el-Hafz' brakarak, Ce
did'in tarafna geti.37
Ahmed Mir ve Abdlkerim gibi , nde gelen lsmaili Baas
subaylarn ou zaten Cedid'i destekliyorlard.38 El-Hafz'n
ynelttii mezhepilik sulamalarna ramen, Mustafa Talas
ve Ahmed Sveydeni gibi nde gelen Snni asker yandalar
Cedid'in yanndan hi ayrlmad.
El-Hafz ile Cedid arasndaki mcadelede, mezhep, blge ve
airet balarnn istismar edilmesi, Suriye Silahl Kuvvetleri iin
de byk bir gerilim yaratt. Bu da Snnilerle dini aznlk men
suplar arasnda kutuplamaya neden oldu. Ordu iindeki mez
hep farkllklar dier tm farkllklar glgelemeye balad. 39
Subaylar, Sunniler ile onlara kar Alevi, Drzi ve lsmaililerden
oluan iki muhalif kampa blnd. Bu mezhep kutuplamas, ayn dini cemaat mensuplar arasndaki gr birliinden ok,
ortak muhalefet ve baka mezheplere duyulan gvensizlikten
kaynaklamyordu.4 Farkl cemaatten olan askerlerin kendilerine
kar bir tehdit oluturduuna inanyor ve onlarn her hareketi
ni , konumlarn glendirmek iin mezhepilik, blgecilik
ve/veya airetilik yaptklar eklinde yorumluyorlard.
36 Mnif el-Rezzaz ile yaplan sylei, Amman, 22 Kasm 1974; Munif al-Razzaz,
al-Ii:j ribah al-Murrah, 1 59-60.
37 Ayrntl bilgi iin baknz: A.g.e., s. 149- 1 5 1 ; Rabinovich, Syria nder tle lJa'tl
1 963-1 966, s. 161-1 7 1 , 180-189; Van Dam, De Rol van Sektarisme, Regionalis
me en Iribalisme, s. 1 1 7- 1 20; Van Dam, 'The Struggle for Power in Syria and
the Ba'th Pary ( 1 958-1966)', s. 1 5-16.
38 Rabinovich, Syria under tle Ba'l 1 963-1 966, s. 182, n.4.
39 Mnif el-Rezzaz, al-Iijribah al-Murral, s. 160.
40 Weulersse'in 'aznlk kompleksi' tanm. Bakmz Blm 1 .
83

El-Hafz ile Cedid arasndaki ekime sadece Silahl Kuvvet

ler ile Parti'nin askeri rgtne deil, Baas Partisi'nin temel si
vil rgtleri arasndaki ilikilere de yansyordu. Bu durum,
zellikle de Cedid ve yandalarnn kontrolndeki Suriye Bl
ge Komutas ile, Emin el-Hafz ve Michel Eflak liderliindeki
'eski nesil' Baaslarn hakimiyetinde olan (Pan-Arap) Ulusal
Komutas arasndaki atma iin de geerliydi. Ulusal Komu
ta 1963'u izleyen yllarda, resmi olarak kendine bal bulunan
Suriye Parti rgt zerindeki kontroln neredeyse tama
men kaybetti.
Ulusal Komuta, 1965'in ikinci yarsnda Cedid ile el-Hafz
arasnda arabuluculuk yapmaya alt. Kendi konumunu g
lendirmek iin, birini dierine kar oynamak suretiyle el-Ha
fz/Cedid ekimesini kullanmay denemiti. 1965 ylnda Ce
did yandalarnca Suriye Blge Komutas'nda yalnz braklan
el-Hafz -tpk mran'n Aralk l 964'de yapt gibi- Ulusal
Komuta ile uzlamaya alt. Bu yolla Suriye blge rgt
iindeki konumunu glendirmeyi amalyordu.41 Ulusal Ko
muta, Cedid'in Suriye Parti rgt zerindeki hakimiyetini
krmak iin, 19 Aralk 1965'te Suriye Blge Komutas'm tasfiye
ederek tm yetkiyi devralmaya karar verdi.42 Ordu iinde di
siplinin yeniden tesis edileceini aklayan Ulusal Komuta, ya
ymlad genelgede yle diyordu:
Ulusal Komuta, yoldalarn tasfiyesine iddetle kar k
maktadr. Bu ynde her tr giriime kar onlar koruya
caktr. Ordu birliklerinin 'istimlak' edilerek kiisel blok
lara blnmesine kesinlikle izin vermeyecektir. Ulusal
Komuta, Parti'ye sadakat dnda, her tr ball redde
der. Mezhepilie ve mezhepiliin konu edilmesine, ki
ilere sadakate, airete dayal bloklara kardr. Sadece
Parti'ye olan ball tanr. Bu aamada Ulusal Komuta,
Babakan ve Savunma Bakam ile birlikte, ordunun so41 Baknz: Van Dam,
not 37.

De Rol van Sektarisme, Regionalisme en Tribalisme, s. 137-8,

42 Mni f el-Rezzaz, al-Tajribah al-Murrah, s. 165-8, 194.

84

runlanm zmek, ordunun siyasete ve hkmet ilerine

kanmasn engellemek ve ordunun yeniden kendi saha
sna dnmesini salamak yetkisini tamaktadr. Ulusal
Komuta, Babakan ve Savunma Bakan ile birlikte, geri
lim, korku ve dandan mdaheleye son vermek ama
cyla, gereken askeri tayinleri yapacaktr.43
Suriye Silahl Kuvvetleri'nin mezhep temelinde rakip kamp
lara blnmesi, Ulusal Komuta'nm, her iki grubun onaylaya
ca, askeri disiplini yeniden tesis edebilecek yeni bir Savun
ma Bakan bulmasn son derece gletirdi.44
El-Rezzaz'a gre st rtbeli Baas subaylardan sadece ikisi,
yani Muhammed mran ile (Drzi) Fahd el-air Savunma Ba
kam olabilecek durumdaydlar. lkisi de rakip kamplardan her
hangi birine mensup deildi. mran, Cedid'in hakimiyetinde
ki tarafa gemeyen tek kdemli Alevi subayd. Cedid (Esad ve
el-Hafz gibi) mran'n Aralk 1964'te Suriye'den smrd edil
mesinde sorumluluk sahibiydi.45 Snni bir subayn Savunma
Bakam olarak atanmas, byk olaslkla Alevi subaylar tara
fndan kendilerine kar bir hakaret olarak alglanr ve g
mcadelesinin mezhep boyutunu daha da krklerdi. Bu ne
denle (Lazkiyeli bir Snni olan) Muhammed Rabah el-Tavil'in
Savunma Bakam olarak atanmasna ilikin neri reddedildi.46

Sonunda, Emin el-Hafz'n da dahil olduu Ulusal Komuta'da

ounluk, tercihini mran'n Savunma Bakan olmasndan ya
na kulland. Bylece mran 2 Ocak 1966 tarihinde Selah el
Din tarafndan kurulan yeni kabineye dahil edildi.
mran'n atanmasn desteklemek iin ne srlen temel
iddia, bu atamann Alevi subaylar rahatlatarak, iktidar mca
delesinde mezhepilii azaltacayd. Babakan Bitar'n, m43 Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki, al-Qiyadah al-Qawmiyah,
faq al-'Askariyin, No. 1, Ocak 1966.

Nashrah ila al-Ri

44 Arlkl olarak Selah Cedid'in yandalarndan oluan Doktor Yusuf Zuayyin

Kabinesi, Suriye Blge Komutasnn feshedilmesinden ksa bir sre sonra, 22
Aralk l 965'te istifa etti.

al-Tajribah al-Murrah, s.
Al-Taqrir al-Watha'iqi, s. 96.

45 Mnif el-Rezzaz,
46

181-2.

85

ran'n baz Alevi yandalarnca desteklenmesi de bu atamada

rol oynayan bir baka etkendi.47 mran'n atanmasnn, Emin
el-Hafz ve Ulusal Komutay oluturanlarn ou asndan
taktik avantaj da vard: Bu atamayla Alevi subaylarn sergile
dii grece birlik bozulabilir, bazlar mran'n evresinde
toplanrken, dierleri Cedid'e sadk kalabilirdi. Byle bir b
lnme Emin el-Hafz ile Ulusal Komuta'da ounluun konu
munu glendirir, bu suretle planlarn gerekletirmede onla
ra kolaylk salard.48 Hafz Esad daha sonra kendisiyle yaplan
bir roprtajda, Ulusal Komuta'nn, mran ile Emin el-Hafz'n
ordu iindeki hiziplerle balantsndan yararlanmak iin Sa
vunma Bakanl'na bu atamay nerdiini syleyecekti. Onla
rn yardmyla Blge Komutas temizlenebilir, ardndan da biri
dierine kar oynanarak, her ikisi de Komuta'dan uzaklatr
labilirdi.49
Emin el-Hafz'n ouna artk gvenmedii Alevi subaylara
kar taknd dmanca tutum, kendisiyle Muhammed m
ran arasnda verimli bir ibirliinin domasn neredeyse ola
nakszlatrd. mran'n Savunma Bakan olarak atanmasndan
ksa bir sre sonra aralarndaki iliki gerginleti. Bu durum,
Ulusal Komuta ynetimine kar en byk tehdidi oluturan
subaylarn, yani, Selim Hatum, (Alevi) zzet Cedid ve Ahmed
Sveydeni'nin daha az hassasiyet tayan birliklere atanmasn
zorlatrd.
Mnif el-Rezzaz'a gre, Ulusal Komuta'da ounluun des
teine sahip bulunan, mran'm en nemli Alevi destekisi ve
70. Zrhl Tugay'da tabur komutan olan Ali Mustafa'nn yard47 Mnif el-Rezzaz ile yaplan sylei, Amman, 22 Kasm 1974.
48 Mnif el-Rezzaz ile yaplan sylei, Amman, 22 Kasm 1 974; Shibli al-'Aysami
ile yaplan rportaj , Badat, 30 Austos 1971 ; Mnif el-Rezzaz, al-Tajribah al
Mrrah, s. 160; Macintyre, The Arab Ba'th Socialist Party, s. 370, 382; al-Mu
nadil, No. 8, Eyll 1966, s. 13; al-Taqrir al-Watha'iqi, s. 36-9, 43, 44.
49 Al-Anwar, 15 Kasm 1970. Mustafa Talas, Mir'at Hayati, 1 958-1 968, s. 645. Talas
yle yazyor: 'Emin el-Hafz [Tmgeneral Umran'n lspanya'dan geri arlarak
Savunma Bakanl'na getirilmesiyle] Lazkiye blgesinden subaylara sus pay ve
rileceini dnyordu. Alevi toplumunda hibir ekilde tatmin olmayacak ki
iler bulunabilecei hi aklna gelmedi. Bu kiiler iin nemli olan devrimci, ile
ric ve milliyeti izginin kukuya yer brakmayacak ekilde ak olmasyd.'
86

ile 20 ubat 1966'da bu subayn nakli salanabilirdi. Fa

kat Alevi kart tavr taknan ve tm Alevileri kiisel dman
olarak grmeye balayan Emin el-Hafz, Ulusal Komuta'y des
tekleyen (Hatum, Cedid ve Sveydeni gibi askerlere muhaliO
bir Alevinin askeri birliklerini seferber etmesine kar kt. Ali
Mustafa'mn, el-Rezzaz'n teklifiyle bunu yapmas zerine de,
Emin el-Hafz kararn derhal iptal edilmesini istedi.
Ulusal Komuta'nn en tehlikeli askeri muhaliflerinin nakli
iin gerekli olan nlemleri almak bylece imkanszlat. Cedid
ve yandalarnn baarl bir askeri darbe gerekletirme yo
lunda nleri almt.50
Srgnden dnen mran'n evresinde toplanan Alevi su
baylar blokunun zayf olduu oraya km oldu. Dier bir
deyile, onun atanmas , Emin el-Hafz ile Ulusal Komuta'da
ounluun bekledii ve umduu gibi, Alevi subaylar arasnda
ciddi bir blnmeye neden olmad.
mran'n atanmas Silahl Kuvvetler'de iddetle eletirildi.
Onun , Alevi olsun olmasn, subaylarn byk blm iin
persona grata (istenen kii) olmad anlald. Gizliden gizliye
yrtt mezhepi uygulamalar ve evirdii entrikalar id
detle eletiriliyor, byle nemli bir askeri grevde bulunaca
yerde, gitmesi tercih ediliyordu.51
Savunma Bakan olarak mran'a verilen nemli bir grev de
Silahl Kuvvetler'de disiplini yeniden salamasyd. Ancak
Ulusal Komutann Eflak gibi yeleri, mran'm Silahl Kuvvet
ler'de disiplini salayabileceinden kukuluydu. Ne de olsa
mran kendi konumunu glendirmek amacyla mezhep
duygularn istismar etmekle tannyordu. mran'n atanma
syla mezhepleraras gerilim azalacana daha da artt. Parti as
keri kanadnn baz yeleri, aleni mezhepilik yapt gereke
siyle onun hem Parti'den hem de hkmetten ihra edilmesini
talep ettiler. Hibir ekilde mezhepilik ve blgecilii tasvip
etmedikleri gibi, bu gibi unsurlarn etkisi altnda kalanlarn
m

50 Mnif el-Rezzaz ile yaplan sylei, Amman, 22 Kasm 1974; Mustafa Talas,
Mir'a Hayali, 1 958-1 968, s. 665-666.
51 A.g.e.
87

idam edilmesi nerisinde bile bulundular.52 Tm bunlar Suri

ye Silahl Kuvvetleri'nde mevcut olan krizin en ak gsterge
siydi.
Devlet Bakan Emin el-Hafz ile Cedid'in Ulusal Komu
ta'daki dier muhalifleri, 23 ubat 1966'da yaplan bir darbe
ile safd brakld. Bu darbenin gereklemesinde Selim Ha
tum ve lzzet Cedid kilit rol oynadlar.
am evresinde konulanm olan, Alevi ve Drzi subayla
rn hakimiyetindeki silahl birlikler hi vakit kaybetmeden
darbeye destek verdi. En byk muhalefet ise, Lazkiye, Hama,
Humus ve Halep gibi, bakentten uzak yerlerde konulanm
askeri birliklerden geldi. O birliklerde bulunan Emin el-Hafz
yanls Snni subaylar, askeri ve siyasi durumu kendi lehlerine
evirmeye altlar.53
am'n yakn evresindeki birliklerin darbeye hemen hi di
reni gstermemesi, Suriye Askeri Komutas'ndaki aznlk
mensuplarnn bavurduu, daha nce sz edilen, taktiklerin
dorudan bir sonucuydu. Ayn dini aznla mensup olduklar
iin , mezhepsel nedenlerle kendilerine 'gvenilen' subaylar,
am'a yakn yerlere yerletirilmiti. te yandan yine ayn ne
denle (Snni olduklar iin) 'gvenilmeyenler' de ya lsrail cep
hesine ya da bakentten uzak olan yerlere, zellikle de lkenin
kuzeyine gnderilmiti.54
Darbe, nde gelen Snni subay hiziplerinden bazlarnn
tasfiyesiyle sonuland. mran'm hizbindeki en nemli kiiler
grevlerinden uzaklatrld. Ordu iinde mezhep, blge ve/ve
ya airete dayal bloklar oluturduklar gibi sulamalarla, 1966
yl boyunca Parti'nin askeri kanadndan resmen tasfiye edildi
ler. Muhammed mran'n yeeni olan Mustafa mran, 'mez
hep ve airete dayal bir blokun liderliine itirak etmekle'
52

Al-Taqrir al-Watha'iqi, s. 65-66.

53 A.g.e., s. 104-108.
54 Mnif el-Rezzaz,

al-Tajribah al-Murrah, s.

1 59;

al-Taqrir al-Watha'iqi, s.

33-34.

Eserde, el-Hafz'n stihbarat Servisindeki subaylarn, zellikle de am, Homs,

Halep, Lazkiye ve el-Kunaytarah'ta konulandrlm olanlar tarafndan des
teklendii belirtiliyor.

88

baka bir deyile, mran ailesinin nemli rol oynad, bir

Alevi subaylar hizbine liderlik etmekle suland.55
Bu ekilde tasfiye edilenler arasnda Sunnilerin oram arpc
boyuttayd. 56 Bu da, bata heterodoks Mslmanlar olmak
zere, dini aznlklara mensup kiilerin, Snnilere kyasla sa
yca daha stn bir duruma gelmesine yol at.

55

Al-Munadil, No.

1 1 , Aralk ay ortas 1 966, s. 9;

al-Hayat, 30 Aralk 1966.

56 Baas Partisi Suriye Blge Komutas tarafndan yaymlanan genelgeler, 14 ve 1 7

Temmuz 1966. Tasfiye edilen subaylarn isim listesi iin bakmz: Van Dam,

Rol van Sektarisme, Regionalisme en Tribalisme, s.

De

143, n. 84.

89

DRD N C BLM

Drzi subaylarm n
Suriye Silahh Kuvvetleri'nden tasfiyesi

Devrik Ulusal Komuta'mn gizli rgt

23 ubat 1966 darbesinden sonra, devrik Ulusal Komuta'nn
Genel Sekreteri Mnif el-Rezzaz kamay baard ve am'da
gizlenmeye balad. Bir yandan sakland yeri srekli deiti
rirken, bir yandan da asker ve sivil kanatlardan oluan yeni bir
Parti rgt kurmaya giriti. Ama, hi kukusuz, Ulusal Ko
muta'nn tekrar iktidara gelmesini salamakt. Sivil kanadn ba
nda el-Rezzaz bulunuyordu. Drzi Tmgeneral Fahd el-air
Askeri Bro kurup , askeri kanad ynetmek konusunda istekli
kt. El-Rezzaz'n yeni oluturulan Partisi, ilke olarak, btn
dini aznlklar kabul ediyordu. Ancak zellikle Alevileri dla
yan Parti'nin askeri kanad iin ayn durum geerli deildi.
23 ubat 1966'dan nce Suriye ordusundaki iktidar mca
delesinde, mezhep ballklar yle nem kazanm, farkl dini
cemaatlere mensup subaylar arasndaki gven duygusu yle
sarslmt ki, Fahd el-air'in Askeri Brosu'nun yeleri Alevi
lerin rgte alnmasna balangta kar kt. Planlarnn, Se
lah Cedid ve Hafz Esad'n Alevi yandalarnn eline gemesin
den korkuyorlard.1
1 Devrik Ulusal Komua'nn Askeri Brosu'nun mensuplar unlard: Fahd el-a
ir (Drzi), Sekreter; Selah Namur (Snni), Mujalli el-Qa'id (Havran, Basir'den
91

1967 ylnn balarnda bir grup subay, devrik Ulusal Komu

ta'nn Eyll 1966'da baarszlkla sonulanan komplo girii
mine karmakla sulanarak mahkemeye karld. Mnif el
Rezzaz Suriye Blge Komutas tarafndan, (her ikisi de Sunni
olan) Binba Mustafa el-Hac Ali ve Yarbay Selah Namur bata
olmak zere belirli subaylara, rgte ancak belirli cemaatler
den ye kabul edilmesi ve Suriye Blge Komutas'n devirmek
amacyla mezhepiliin krklenmesi ynnde talimat ver
mekle suland.2 Mnif el-Rezzaz daha sonra kendisiyle yap
lan bir syleide mezhepilik sulamalar konusunda unlar
dile getirdi:
Alevileri dlamadm. Tam aksine, 23 ubat 1966'dan
sonra kurmaya baladmz, hem mevcut duruma hem
de Selah Cedid, Hafz Esad ve Selim Hatum'un bloklar
na muhalif olan sivil Parti rgtnde ok sayda Alevi
vard. Askeri rgt kurmaya baladmz ve talimat
mz zerine Fahd el-air'in Askeri Bro Komutas'n
oluturmaya balad zaman, Beyrut'tan mektup yazan
Profesr Michel (Eflak) gibi, ben de (Alevi Subay) Ali
Mustafa'mn da bu broya alnmasn nerdim. Aslnda
23 ubat 1966'dan ksa bir sre nce, iktidar mcadele
sine mezhep atmas grnts verilmeye allmt.
Dolaysyla, Askeri Bro'nun bandaki subaylar, gizli
kalmas gereken faaliyetlerine bir Alevinin katlmasn
dan hi honut olmadlar. Aleviler rgte dahil edilirse,
faaliyetlerinin aa kacandan korkuyorlard.
Ali Mustafa'nn Askeri Bro'ya ye olarak kabul edil
mesi konusunda onlarla aramzda birka yazma oldu.
bir Hristiyan), 'Ali Sultan, Sharif Sa'ud ve Ali el-Damad (Havran'dan bir Sn
ni). Askeri Bro'nun mensuplar srekli ayn kalmayp birka kez deiime u
rad. Bylece Yzba Ismail Hilal de ksa bir sre Askeri Bro'da bulun
du.(Mnif el-Rezzaz ile yaplan rportaj , Amman, 22 Kasm 1 9 74); Hizb al

Muqarrarat al-Mu'tamar
al-Qawmi al-Tasi' al-Mun'aqidfi al-Nisf al-Thani min Aylul 1 966 (am) (Bundan
sonra Muqarrarat al-Mu'tamar al-Qawmi al-Tasi' olarak geecektir), s. 70; al
Ba'th, 29 ve 31 Ocak 1967, 5, 15 ve 28 Mart 1967; al-Thawrah, 29 Ocak 1967).
Al-Ba'th, 6 ubat 1967.
Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki, al-Qiyadah al-Qawmiyah,

92

Ne var ki, onun dahil edilmesi durumunda mevcut as

keri komutay tasfiye edecekleri ynnde oybirlii ile
karar aldlar. Bu ekilde beni de karar kabul etmek zo
runda braktlar. Gvensizlik duygusu devam ettii s
rece (Ali Mustafa'nn Askeri Bro'ya dahil edilmesini)
ertelemeye karar verdim.
Bizim aklmzda ncelikle Ali Mustafa vard. Ordu
dan uzaklatrlmasna (ve Suriye dileri servisinde
grevli olarak yurt dna tayin edilmesine) ramen, Ha
fz Esad ile grmek iin Suriye'ye gelirdi. Kanmca,
Hafz Esad' Selah Cedid'den uzaklatrmak iin o srada
kendisinden yararlanabilirdik. Ordudan kovulmasna
ramen Ali Mustafa, Hafz Esad'm korumas altndayd.
Balangta Muhammed mran'n korumasndayd ve
Ulusal Komuta'ya kar sempati besliyordu.
Onlarn varlndan yararlanmak mmknd. Fakat
Askeri Bro, kefedilmek korkusuyla liderlie bir Alevi
subay atamay reddetti, nk o srada Aleviler her za
mankinden '"daha glyd. te yandan sivil rgtte
Alevi yeler de vard. Yani katlmalarna kar deildik.
Fakat subaylar, 'biz bu aamada kesinlikle Alevileri iste
miyoruz' dediler nk askeri rgt ok savunmasz bir
durumdayd. Ancak bu, ordunun onlar Alevi olduklar
iin dlad anlamna gelmiyordu. O srada gven
duygusu ayr bir nem tayordu. Bu nedenle Alevileri
almaya kar ktlar.3
Aslnda Ali Mustafa'nn, Fahd el-air bakanlndaki Askeri
Bro'ya katlmas iin devrik Ulusal Komuta'mn aba gster
mesi, Alevi General Muhammed mran'n Ocak 1966'da Sa
vunma Bakan olarak atanmas olayn anmsatyordu. Her iki
durumda da (Ulusal Komutann kimi yelerine kar sempati
besledii sanlan) ileri gelen bir Alevi subayn nerilmesinde
ama, Alevi subaylar arasnda blnmeye yol amakt.

3 Munif el-Razzaz ile yaplan rportaj , Amman, 22 Kas m 1974.

93

Selim Hatum'un gizli rgt

Suriye'nin yeni yneticileri 23 ubat 1966 darbesinden ksa bir
sre sonra, darbeye yol aan nedenleri tartmak iin am'da Ba
as Partisi Olaanst Blgesel Kongresi'ni topladlar. Burada al
nan karara gre mezhep, blge ve airet balarna gre hareket
edenler, zellikle de eer bu kiiler Parti yesi ise, sert bir biim
de cezalandrlacaklard. Ayrca '23 ubat Hareketi'nin, sadece
General Emin el-Hafz ve Ulusal Komuta'nn 'sac, diktatr zih
niyet'ine verilen bir yant olmakla kalmayp, ayn zamanda mez
hepilii de sona erdirmeyi amalad akland. 23 ubat'ta ikti
dar ele geirenlerin gcn mezhep ve blge balarndan ald
na dair sulamalar ise, darbenin 'Suriye'nin tm illerinden gelen'
kiiler tarafndan gerekletirildii sylenerek, iddetle reddedil
di. Ayn ekilde, gzaltna alman veya snrd edilenlerin ne 'ay
r bir grup' ne de 'belirli bir dini cemaat'in mensubu olmad
akland.4 Ancak darbe ncesi dnemde oluan mezhep, blge
ve airete dayal bloklarn, iki kamp arasndaki iktidar mcadele
sinde nemli rol oynadna bir nceki blmde deinilmiti.
Olaanst Blgesel Kongre'de, askeri rgtn nde gelen
iki Drzi subay, Hamad 'Ubayd ve Selim Hatum'un, yeni Bl
ge Komutas'na seilmemesi dikkat ekiciydi. Oysa her ikisi
de 23 ubat 1966'da iktidar ele geiren Geici Suriye Blge
Komutas'nda grev yapmt.5
Hamad Ubayd, 23 ubat 1966 darbesinden sonra taknd
tutum nedeniyle Parti'deki (ve ordudaki) sekin konumunu
kaybetti. Ubayd, Suriye Blge Komutas'nn tasfiye edilmesi
nin ardndan 22 Aralk 1965'te istifa eden Dr. Yusuf Zvey
yin'in kabinesinde Savunma Bakanl yapmt. Savunma Ba
kan olarak atand Eyll 1965 tarihinden itibaren, el-Hafz'a
kar Cedid'i destekledii iin yeniden ayn greve getirilmeyi
hak ettiini dnyordu.6 stelik el-Hafz ve Ulusal Komuta
Al-Munadil, No. 3, Nisan 1966, s. 13. Baknz Ek A.
Al-Hayat, 29 Mart 1966.
6 Macintyre'n Hamad Ubayd ile yapt rportaj , The Arab Ba'th Socialist Party,
4

s.

94

293-294.

. r k devrilmiti. Ancak Ubayd'n liderlik vasflarndan yok

-, u , zayf bir kiilik olduuna dair sylentiler karsnda Sa
vunma Bakanl gibi nemli bir grevin kendisine verileme
yecei akt. Ayrca destei Cedid iin artk gerekli deildi..
l J bayd'n Savunma Bakanl'na atanmas ncesinde bile, yol
-,uzl uklara kartna dair sylentiler dolayordu. Byle
ocmli bir grevin gerektirdii liderlik vasflarndan yoksun
olduu da subaylar tarafndan iyi biliniyordu . Ubayd'n Savun
ma Bakan olmasndan nce, iki taburun komutanln yapu
g Katana garnizonundaki subaylar onun zayf kiiliinden ve
adamlarna liderlik edememesinden ikayet etmilerdi. Bu da
Katana'da geri kalan iki. Tugaydaki komutanlarn, kendi de
yinleriyle, 'ordu birliklerini zynetim (Tasyir Dhati) yoluyla'
ynetmelerine yol amt.7
Hafz Esad'n (yeni kabine aklanmadan nce) 23 ubat
l 966'da Savunma Bakan olarak atanmasna Hamad Ubayd
iddetle kar kt. Ubayd'm yeni ynetimin liderleri ile iliki
leri de bu yzden zora girdi.8
Darbeden ksa bir sre sonra Emin el-Hafz'n yandalar ,
d zenleyecekleri kar darbe iin Halep'te uygun koullar ya
ratmak konusunda, hayal krklna urayan Hamad Ubayd'
ikna ettiler.9 Fakat kar darbe iin yaplan planlar baarszlk
la sonuland ve Ubayd ile bu olaya karm olanlarn ou
yeni ynetimi destekleyenlerce gz altna alnd.1 0
Enin el-Hafz'n tutuklanrken maruz kald iddete ynel
tilen ar eletiriler, Selim Hatum'un Parti iindeki konumunu
7

Mnif el-Rezzaz ile yaplan rportaj , Amman, S Eyll 1971.

Macintyre, Tle Aral Ba'l Socialisl Party, s. 393-4; al-Nalar, 4 Mart 1966; al
Ba 'l , 24 Subat 1966.

Muqarrarat al-Mu'tamar al-Qawmi al-Tasi', s. 68.

1 O Al-Taqrir al-Watha'iqi, s. 104-108; Muqarraral al-Mu'amar al-Qawmi al-Tasi', s.

68, 69; Mustafa Talas, Mir'al Hayati, 1 958-1 968, s. 692-699; al-Nalar, 27 Su
bat 1966, 4 ve 8 Mart 1966; al-Muharrir, 28 Mart 1966. l 966 'da grlen dava
larda, Hamad 'Ubayd kanund kazan salamak ve konumunu ktye kul
lanmaktan sulu bulundu. al-Munadil, ek, No. 5, Haziran 1966, s. 9; al-Hayat,
1 ve S Mays 1966; al-]aridal, 4 Mays 1966. 12 Haziran 1966 tarihli al-lia
y at'ta belirtildiine gre, Hatum dinda 'Ubayd'n mallarna el konulmasna
iddetle kar kmt.
95

zayflatt. 1 1 Selim Hatum, 23 ubat 1966 darbesinde oynad

nemli rol nedeniyle dllendirilmedii gibi, Parti iindeki ta
bann da kaybetti. Darbe srasnda destek verdii Selah Ce
did'in oyununa geldiini hissederek, arzulad askeri mevki ile
gcn kendisine verilmemesini hakszlk olarak grd. Ordu
nun sekin komando taburuna (Maghawir) komuta eden Bin
ba Hatum hem orduda gvenlik ilerinden sorumlu olmak
hem de Zrhl Tugay'n komutanlna atanmak istiyordu.12 Bu
arzular, ksa bir sre nce iktidara gelmesinde byk rol oyna
d yeni ynetime kar giriilen komplolara karmasna ne
den oldu. Hatum emellerini gerekletirmek iin kendi zel as
keri rgtn oluturmaya balad. Gen subaylar dahil rgte
katlanlarn neredeyse tm Cebel el-Drz'dendi ve byk
blm Drzi cemaatine mensuptu. rgtn lider kadrosun
da , lsrail cephesindeki birliklerin komutan ve bu birliklere
denk den askeri Parti ubesinin sekreteri, Yarbay Talal Ebu
Asali gibi nemli baz Drzi subaylarn yansra, Cebel el-D
rz ile snr bulunan Suriye'nin gney ili Havran'dan gelen,
Askeri stihbarat rgt'nn Snni komutam Mustafa el-Hac
Ali gibi Drzi olmayan kiiler de bulunuyordu.
Sivil kanatta ise Hatum, ou Drzi olan ufi adl grubun
yeleriyle temasa geti. Baas Parti literatrnde Munakkun, ya
ni Parti'den kopanlar olarak da geen ufi grubu, (El-Sveydeli
bir Drzi olan) Hammud el-ufi'nin ban ektii, Baas Parti
si'ndeki eski bir hizibe verilen isimdi. Kendisi Eyll 1963'ten
ubat 1964'e kadar Suriye Blge Komutas'nm genel sekreterli
ini yapm, bu dnem zarfnda Suriye Baas Partisi'nin sivil r
gtnin yeniden yaplanmasnda nemli rol oynamt. ufi
grubu gl -Marksist- ideolojik eilime sahipti ve Suriye'deki
eitli Parti ubelerinde yandalar bulunuyordu. Yandalarnn
saysnn en yksek olduu yer, Hatum'un memleketi olan Ce
bel el-Drz'deki Parti ubesiydi. Askeri Komite'nin liderlerine
ynelik eletirel tutumlar, ufi grubunun ileri gelenlerinden
11

al-Nahar,

1 Mart 1966 ve 16 Eyll 1966.

12 Mnif el-Rezzaz ile yaplan rportaj , Amman, 22 Kasm 1974;

Ocak 1967;

96

al-Ba'th, 30 Ocak 1967.

al-Thawrah, 29

l .zlarnm (ki aralarnda Hammud el-ufi de bulunuyordu)

l %4 ve 1965 yllarnda Baas Partisi'nden tasfiye edilmesine yol
13
. .
1966'da, grubun yandalarnn bir blm hala yeni y
uinin Parti rgtnde yer alyordu . Selim Hatum da o.rdu
ide bir bakma onlarn temsilcisi gibi davranyordu.14 Ha
u n'un ufi grubuyla ilikisi eskilere dayanyordu. Grup 1963'te
l 'arli iindeki gcn kaybetmeye balad zaman Hatum'u or
l t iindeki koruyucusu olarak semiti.15 Hamad Ubayd da bir
dnem ufi grubuna kar sempati beslemiti.16
ufi grubunun ileri gelenlerinden birounun Selim Hatum
gibi Cebel el-Drz'den gelmesi, byk olaslkla onlar, net
hir ideolojik pozisyonu olmamasna ramen Hatum'la ibirlii
yapmaya itmiti.
Hatum'un askeri rgt ve devrik Ulusal Komuta, Cedid ve
Esad ynetimini tek balarna devirebilecek kadar gl de
ildi. Hatum ile Fahd el-air ynetimindeki Askeri Bro tama
myla taktik nedenlerden ibirlii yapmaya karar verdi. Bu iki
askeri rgt ayr ayr varlklarn srdrrken, sadece liderleri
belirli bir noktaya kadar ibirlii yapt.17 lki grubun temsilcile
rinin katld toplantlarda, kurulu rejimi devirmeye ynelik
planlar yapld.18 Mnif el-Rezzaz'a gre Hatun, aslen Fahd el
air tarafndan hazrlanan darbe plannn ayrntlarndan, dar
be iin kararlatrlan tarihten birka gn nce haberdar edil
miti. Ayrntlarn daha nceden ona bildirilmemesinin nede
ni, Ulusal Komuta'ya bah askeri rgt yelerinin, ordunun
hangi birliklerinde bulunduunu tam olarak renmesine en
gel olmakt. Aslnda Ulusal Komutann Askeri Brosu Ha
tum'a hibir zaman gvenmemiti.19 Hatum ve onun yard13

Al-Taqrir al-Watha'iqi, s. 31-2.

22 Kasm 1974; al-Taqrir alTanzimi 1 965, s. 37-9; al-Munadil, No. 9, Eyll ay ortas 1966.
Sami al-Jundi, al-Ba'th, s. 149.
Emin el-Hafiz ile yaplan rportaj , Badat, 12 Eyll 1973.
Mnif el-Rezzaz ile yaplan rportaj , Amman, 22 Kasm 1974.
Muqarrarat al-Mu'tamar al-Qawmi al-Tasi', s. 70.
Mnif el-Rezzaz ile yaplan rportaj , Amman, 22 Kasm 1974.

14 Mnif el-Rezzaz ile yaplan rportaj, Amman,

15
16
17
18
19

97

myla devrilen Ulusal Komuta'nn daha nceki ilikisi gzn

ne alndnda, bu iki grubun, ileride birbirlerini devirme d
ncesiyle o an iin ibirliine gittii anlalyor. 20

Alevi-Drzi kutuplamas ve Selim Hatum'un

baar.sz darbe giriimi (8 Eyll 1 966)
Suriye Blge Komutas 10 Austos 1966 tarihinde, Ulusal Ko
muta ve Salim Hatum'un darbe plann, az ok tesadfen, orta
ya kard. Ay sonuna kadar bu giriime katlan dier kiilerin
de isimleri renildi.
Fahd el-air 3 Eyll 1966'nm darbe iin uygun bir tarih ol
duunu dnmt. Ne var ki, 25 Austos - 3 Eyll 1966 ta
rihleri arasnda, devrik Ulusal Komuta'nm gizli askeri rgt
ile Askeri Bro'nun yeleri deifre oldu. Subaylarn ou tu
tukland iin, Blge Komutas ynetimine kar bir giriimin
baarya ulama ans ok dkt. Bu nedenle Fahd el-air,
el-Rezzaz'n talimat zerine gizlendi ve Hatum ile yeni bir as
keri ibirliine gitme planlarndan vazgeti. Hatum ise Blge
Komutas'na kar dzenlenecek komplonun hazrlklarn
srdrd ve bu giriim, 8 Eyll'de gerekletirilen baarsz
bir darbe ile sonuland.21
1966 yl Eyll aynn balarnda Selim Hatum, Talal Ebu
'Asali ve Mustafa el-Hac 'Ali, Austos aynda ortaya karlan
darbe giriimine karan subaylarn tutuklanmasn aka
eletirmeye balad. Eletirilerinde, tutuklanan veya tutuklan
mak zere aranan subaylar arasnda hi Alevi bulunmadna,
bu kiilerin dier dini aznlklara mensup olduuna dikkat
ektiler. Hatum, Ebu 'Asali ve el-Hac 'Ali'ye gre (daha sonra
ifade edilecei gibi) bu 'hassas bir meseleydi' ve karar verme
20

al-Munadil, No. 9, Eyll aynn ortas 1966, s. 1. Mustafa Talas'a gre, Mir'at
Hayati, 1 958-1 968, s. 745 8 Eyll 1966'daki baarsz darbe giriimine kanan
Askeri Bro, Fahd el-air, Salim Hatum, Mustafa el-Hajj 'Ali, Talal Ebu 'Asali
ve erif el-Shaqqi'den oluuyordu.

21 Mnif el-Rezzaz ile yaplan rportaj , Amman, 22 Kasm 1974. Ayrca baknz
Mustafa Talas, Mir'at Hayati, 1 958-1 968, s. 741 -794.

98

yetkisi ordu ile Parti liderliine aitti.22

Selim Hatum, 23 ubat 1966 darbesinden itibaren Hamad
Ubayd gibi nde gelen Drzi subaylarn hem ordudan hem de
Parti'den tasfiye edildiine ve komploya kartklar gereke
siyle Talal Ebu 'Asali ve (Suriye ordusundaki en yksek rtbeli
Drzi subay olan) Fahd el-air gibi ileri gelen Drzi askerlerin
tutuklanmak zere arandna iaret ederek, mezhepilik ko
nusunu istismar edebildi.23
Bu komploya kartklar iddiasyla ok sayda Drzi suba
yn tutuklanmas son derece doald. Zira Hatum'un gizli as
keri rgt byk lde Drzilerden oluuyordu. stelik
Fahd el-air, devrik Ulusal Komuta'nm askeri rgtn kurar
ken, gizlilii korumak asndan ek avantaj salayaca iin
kendinin de mensup olduu Drzi cemaatinden kiileri se
miti. zellikle mezhepleraras gvensizlik ve gerilimin sz
konusu olduu durumlarda, grubunu kendi cemaatinin men
suplarndan oluturmak, planlarn dier dini cemaatlerin eline
geme riskini azaltyordu.
Devrik Ulusal Komutann Askeri Brosu, gizlilik, gvenlik
ve Alevi subaylara kar duyulan gvensizlik nedeniyle, bu dini
aznlk mensuplarnn askeri rgte alnmasna bandan beri
kar kmt. Dolaysyla, darbe giriimiyle ilgili tutuklananlar
arasnda Alevi olmamas doald. Ancak bu durumdan, Askeri
Bro ve Hatum'un askeri rgtnn liderleri dnda neredeyse
kimse haberdar deildi. Emin el-Hafz ile Selah Cedid arasnda
ki mcadelenin ardndan , Suriye'deki subaylarn bazlarnn
Alevi subaylara kar besledii mezhebe dayal gvensizlik art
mt. Hatum ve yandalarnn, ou Drzi olan kendi yanda
lar arasnda bu gvensizlii daha da pekitirmesi g deildi.
Bylece Hatum ve ona yakn olan Drzi liderler, Suriye Silahl
Kuvvetleri iinde bir Alevi-Drzi kutuplamas olduu izlenimi
yarattlar. Kehanet zaman iinde kendini hakl karacakt.24
22
23

Al-Munadil, No. 9, Eyll aynn ortas, 1 966.

al-Difa' (Kuds), 9 Eyll 1 966; al-Hayat, 8 Eyll 1 966.

24 Mnif el-Rezzaz ile yaplan rportaj , Amman, 22 Kasm 1974. Ayrca baknz:
Van

Dam, De Rol van Sektarisme, Regionalisme en Tribalisme, s.

1 53.

99

Hatum ve Talal Abu 'Asali, Cebel el Duruz'deki (arlkl

olarak Drzilerin yer ald) Parti'nin sivil rgt ile o yrede
konulanm, devrik Ulusal Komuta'nn gizli askeri rgt
mensuplarnn ounun desteini kazanmay baard.
23 ubat 1966 darbesini destekleyen ya da bu darbeye kar
an Drzi subaylarn gzaltna alnmasnn yansra, Ordu Ko
mutas'nn, Hatum'un (Drzi) yandalarnn kontrolnde olan
baz askeri birliklerdeki siyasi ve stratejik adan nemli g
revlere Selah Cedid ve Hafz Esad yandalarn atama abas,
Cebel el-Drz Parti ubesinde bytk endie ve huzursuzluk
dourdu.25 ube Komutas 7 Eyll 1966 tarihinde Selah Ce
did'e zel bir nota gndererek El-Sveyde ubesi mensuplar
nn grlerini iletti.26
Bu mensuplarn, 23 ubat 1966 darbesine Blge Komutas
sathnda katlan subaylarn dahil edilmemesi kouluyla, 'sac'
olarak nitelenen yelerin Parti'den tasfiyesini destekledii be
lirtiliyordu.27 El-Sveyde ubesi Komutas'nm ayn blgeden
gelen Drzi subaylarn nakline ya da tasfiyesine atfta bulun
duu akt. El-Sveyde ubesi, bu subaylardan nemsiz g
revlere nakledilmi ya da tutuklanm olanlarn , Blge Komu
tas'na kar dzenlenen komploya kartklar daha alt kade
medeki Parti yelerine kesin olarak kantlanana kadar eski g
revlerinin bana getirilmelerini talep ediyordu. Parti'de yaa
nan krizin grlmesi amacyla, daha alt dzeyde bir Blge
Kongresi veya bir toplantnn dzenlenmesi neriliyordu. Ce
bel el-Drz yeleri gnderdikleri notada son olarak, toplant
yaplana kadar Cebel el-Drz blgesinden gelen ve 23 ubat
1966 darbesine katlan subaylarn tasfiyesine devam edilmesi
halinde, Blge Komutas'nn talimatlarna uymamak ve gele
cek Parti seimlerini boykot etmek tehdidinde bulunuyordu.
Suriye Blge Komutas'na kar dzenlenen komploya kar25
26

al-Munadil, No. 9, Eyll aynn ortas,1966; Edouard Saab, La Syrie ou la Rtvo

lution dans la Rancoeur (Paris, 1968). s. 240; al-Hayat, 31 Temmuz 1966.
Al-Munadil, No. 9, Eyll aynn ortas 1966.

27 Devrik Ulusal Konuta'nm destekileri Suriye Blge Komutas tarafndan 'sa

c unsurlar' olarak niteleniyordu.

1 00

akla sulananlarn 1967 yl balarnda am'da grlen dava

larnda, Hatum grubunun mensuplar kastl olarak mezhepi
duygular krklemekle sulandlar. Davada Kamu Savcs u
grleri dile getirdi:
Plann ortaya karlmas zerine, El-Sveyde'deki komp
locular (blge) istihbaratnn banda bulunan komplocu
Abdlrahim Bathi araclyla, mezhepi duygular k
rklemek iin sylentiler yaymaya balad. Bu da El-S
veyde ubesinin baz yelerinin Baas Partisi'nin Blge
Komutas'na bir nota sunmasna neden oldu .28
Blge Komutas bu notaya cevaben, Suriye Devlet Bakan
ve Suriye Blge Komutas'nn Genel Sekreteri Dr. Nur el-Din
el-Atasi, Genel Sekreter yardmcs Selah Cedid ve Blge Ko
mutas'nm tek Drzi yesi olan Cemil ayya'dan oluan st
dzey bir Parti komisyonunu El-Sveyde'ye gndermeyi ka
rarlatrd. Szkonusu komisyon, El-Sveyde'deki Parti men
suplarna szde 'Parti ii krizin' perde arkasn anlatacakt.
Komisyonun blgeye gelmesini frsat bilen Hatum ve yan
dalar, am'da bulunan Hafz Esad da dahil olmak zere Parti
yetkilileri ve askeri yetkililerle yapacaklar mzakerede koz
olarak kullanmak amacyla Cedid ve el-Atasi'yi tutukladlar.
Ulusal Muhafz'n Alevi komutan, yzba Muhammed bra
him el-Ali de dahil olmak zere dier ileri gelen subaylar, El
Sveyde'de, yrenin istihbarat efi olan Drzi Temen Abdl
rahim Bathi tarafndan yemek daveti bahanesiyle tuzaa d
rlerek tutuklandlar. Bu arada Hatum'un dier yandalar
gafil avladklar El-Sveyde Tugay'n ele geirdiler. Blge Ko
mutas'na bal komisyonun tek Drzi yesi olan Cemil ayya,
dindalar tarafndan gzaltna alnmad iin Cedid ile Ha
tum arasnda arabuluculuk yapacak konumdayd.29
28
29

Al-Ba'tl, 28 Mart 1967.

Al-Munadil, No. 9, Eyll aynn ortas 1966; al-Ba'tl, 27 ubat 1967, 15 Mart
1967; Muhanmad Ibrahin al-'Ali, al-G1ajariya1 (al-Murabi "5"), am, 1995,
s. 292; al-]arida1, 13 Eyll 1966; al-Hayat, 15 Mart 1966; Mustafa Talas,
Mir'a Hayati, 1 958-1 968, s. 612-61 5 ,
101

Mezhep boyutlar olan bir krizde arabulucularn tercihen

mzakerenin yrtlecei kii veya kiilerle ayn dini cemaat
ten (ve mmknse ayn blgeden) olan kiiler arasndan seil
mesi ilgi ekicidir. Bunun nedeni ise gayet ak: Bir kriz sra
snda ayn dini cemaatten (ve ayn blgeden) gelen insanlar
birbirlerine kar daha fazla gven duyarlar. Cemil ayya'mn
23 ubat 1966 darbesinden sonra yeni ynetim ile ona muha
lefet eden dinda Hamad 'Ubayd arasnda arabuluculuk yap
mak zere Halep'e gnderildiini hatrlatmakta yarar var.
Selim Hatum, Savunma Bakan Hafz Esad ve Babakan Yusuf
Zveyyin ile (telefonla) yrtt mzakerelerde u taleplerde
bulundu: 23 ubat 1966'dan sonra tasfiye veya nakil edilen
nemli yandalarnn ordudaki grevlerine iadesi; Blge Komu
tas'na kar dzenlenen komplonun aa karlmas zerine
tutuklanan ibirlikilerin serbest braklmas; Selah Cedid'in n
de gelen asker yandalarndan bazlarnn ordudan tasfiyesi; Ha
tum'un 'solcular' diye atfta bulur.duu (yani ufi grubuna men
sup olan) kiilerin yeniden Parti'ye alnmas; Mart 1966'da sei
len Suriye Blge Komutas'nn istifa etmesi; ufi grubuna men
sup en az be kii ile mevcut Blge Komutas'nm baz mensupla
rnn yer alaca yeni bir Geici Blge Komutas'nm atanmas.30
Ordu Komutas Selim Hatum'un bu taleplerini tmyle red
detti ve El-Sveyde'ye Roket Tugay da dahil olmak zere as
keri birlikler gnderilerek blge bakentinin bombalanaca
tehdidinde bulundu.31
Bu etkin kar tedbirler sayesinde baarszla urayarak 8
Eyll 1966'da sona eren Selim Hatum'un darbe giriiminin ar
dndan, Hatum ile Abu Asali rdn'e kamaya karar verdiler.
Ebu Asali daha sonra bunu yapmaktaki amalarnn 'srail
cephesine bu kadar yakn bir blgede askeri bir atmaya yol
amamak' olduunu syleyecekti.32 rdn, Hatum ve Ebu
Asali ile yandala!"lna siyasi snma hakk tand.
30 Al-Munadil, No. 9, Eyll aynn ortas 1966.
31 al-Muharrir, 13 Eyll 1966.
32 Muhammad Hasanayn Haykal'n Tala! Ebu
ram, 1 Ekim 1966.
1 02

'Asali ile yapt rportaj,

al-Ah

Alevi aleyhtar mezhep propogandas

1 latum 13 Eyll 1966'da Amman'da bir basn toplants dzen
leyerek, El-Sveyde'de olanlar kendi bak asyla aktard.33
Selah Cedid ve Hafz Esad iktidarnn temelini oluturan mez
hep ve airetler aras blnmenin artmas sonucunda, Suri
ye'nin bir i sava tehlikesiyle kar karya kaldm ileri sr'
<l. 34 Hatum ayrca unlar syledi:

Mezhepilik ruhu Suriye'de, zellikle de ordu iinde su

bay nakilleri veya orduya yeni asker alm yoluyla, utan
verici bir ekilde yaylmakta. lktidarda bulunan grup ,
kendisine muhalif olan subaylar ve gruplar tasfiye ede
rek, onlarn yerine eitli grevlere kendi taraftarlarm
yerletiriyor. . . Devletin nemli mevkileri ve kurumlar
Suriye halknn belirli bir kesimi (yani Aleviler) ile dol
duruluyor. Bu sayede ordu iinde Alevilerin dier azn
lk cemaatlerine oran bee bir dzeyine ykselmitir.35
Hatum'un Suriye Silahl Kuvvetleri'ne hakim olan mezhepi
havaya ilikin Amman'da syledikleri, Baas Partisi ile Suriye
Blge Komutas mensuplarndan gizlenmedi. Tam tersi, Par
ti'nin aylk blteni el-Munadil'de 1 966 Eyll ay ortalarnda
(bir hayli hafifletilmi bir ekilde) bu grlere yer verildi.36
Hatum, Ebu Asali ile birlikte 14 Eyll 1966'da el-Nahar'a
verdii bir demete, 'Suriye ordusunu kurtarmak ve mezhepi
lik ruhundan orduvu arndrmak' iin verdikleri mcadeleyi
rdn'den srdrmek amacyla bu lkeye katklarn akla
d.37 Hatum ayrca unlar syledi:
Suriye ordusuna mensup birine bota olan subaylar
hakknda bir soru sorulduunda, onlarn tasfiye edildi
i veya uzaklatrld ve geriye sadece Alevi subaylarn
33

Filastin

(Kuds), 14 Eyll 1966;

al-Difa',

14 Eyll 1966.

34 A.g.e.
35 A.g.e.
36
37

Al-Munadil, No. 9, Eyll aynn ortas

Al-Nahar, 15 Eyll 1966.

1 966, s. 5.

1 03

kald cevabn verir. Alevi subaylarn sadakati orduya

deil cemaatlerinedir. Onlarn tek endiesi Selah Cedid
ve Hafz Esad' korumaktr. Son tutuklananlar arasnda
Aleviler hari her gruptan yzlerce subay vardr. 38
Alevilerin devrik Ulusal Komuta'nn askeri rgtnden ihra
edildii gznne alndnda, tutuklananlar arasnda hi Alevi
bulunmamas aslnda alacak bir durum deildi. Bu nedenle
Hatum'un, Alevi Baas liderler, Hafz Esad ile Selah Cedid'e y
nelttii, onlarn sadece Alevi olmayan subaylar tutuklattrarak
orduda mezhep ayrmcl yaptklar ynndeki sulamalar
tam olarak geerli deildi. Cedid ve Esad bu durumdan ancak
dolayl olarak sorumlu tutulabilirdi. Zira Aleviler devrik Ulusal
Komuta'nn askeri rgtne ilke olarak kabul edilmiyordu.
Talal Ebu Asali, Hatum'un szlerine ek olarak, Suriye ordu
sunda durumun ok hassas ve ciddi olduunu belirterek, bu
nun nedenlerini yle aklad:
. . . nk anavatamn btn evlatlar Alevi olan her eye
muhaliftir. Bu blnme orduda o kadar yaygn bir hal
almtr ki, askerler her an birbirleriyle atmaya gire
bilir hale gelmitir. Bu da Parti'nin belirgin bir zellii
haline gelen Alevi bloklamasnn doal sonucudur.
Alevi stnl her alanda yle bir dzeye ulat ki,
Alevi kadnlar bile resmi birer makamm gibi davran
maktan ekinmemektedir. Alevi komular olanlar, on
larn, Parti ve resmi makamlar adna zerilerinde nasl
hakimiyet kurduklarn rahata grebilir. Yeni gelime
ler, nakiller ve tutuklamalar konusunda , nemli nem
siz her Alevinin, baz st dzey grevlilerden bile nce
haberi olur.39
Ebu Asali son olarak da (Blge Komutasna kar dzenle
nen komploya karm) subaylarn cephede tutuklanmalarna
deinerek unlar syledi:
38 A.g.e.

39

A.g.e.

1 04

Tutuklananlarn kadnlan duysun diye, Alevi kadnlar

(sevinlerini ifade etmek amacyla) uzun zlgtlar eke
rek "la illahe illallah" diye bardlar. Bu, lkeye hakim
olan havann basit bir resmidir.40
Selim Hatum iki hafta sonra, 28 Eyll 1966'da bir bildiri ya
ymlayarak ( el Hayat n iddiasna gre) am'da iktidar elinde
tutan grup hakknda u sulamalarda bulundu:
-

'

(Bu grubun) amac, mezhepi planlan dorultusunda,

slogan 'ebedi misyona sahip bir Alevi devleti' olan,
oportnist bir rejim kurmak ve Selah Cedid'in el-Amid
(eO, brahim Mahus'un Nur el-Envar (nurlarn nuru)
olarak parlad bir dzen tesis etmektir.41
'Ebedi misyona sahip bir Alevi devleti', Baaslarn 'Ebedi
misyona sahip bir Arap devleti' slogan zerinde bir kelime
oyunuydu. Nur el-Envar ve 'Amid ise Alevilerin kulland dini
terimlerdi. (Alevi) brahim Mahus o srada Suriye Dileri Ba
kanyd.
Hatum ile yandalar bu tr aklamalar yoluyla, Suriye hal
knda ve ordu iinde mezhepleraras gerilimi arttrmay ve Ha
fz Esad, Selah Cedid ile dier Alevi liderleri Alevi olmayanla
rn gznde pheli durumuna drerek, onlarn gl ko
numlarn zayflatmay amalyorlard.
Hatum'un sulamalar, 1969 yl balarnda Suriye'de ikti
darda bulunan Baas ynetimine muhalif gruplar tarafndan ya
ymlanan (sahte) bildirideki iddialara ok benziyordu. Szko
nusu bildiride, ileri gelen Alevi eyhi Abdlrahman el Hay
yir'in, Suriyeli Alevileri, Selah Cedid'in Alevilii siyasi amala
ra alet etmesine kar koymaya ard iddia ediliyordu. Yine
ayn bildiride Cedid, Alevi devleti kurmaya almakla sula
nyordu. Bu bildiriye ilk olarak 19 Mays l 969'da, Lbnan'da
yaymlanan Baas aleyhtar, muhafazakar el-Hayat'ta, daha son
ra rdn'n eski babakanlarndan Saad Cuma'nn yazd
40 A.g.e.

41 Al-Hayat, 29 Eyll 1 966.

1 05

Mujtama' el-Karahiyah (Nefret Toplumu) adl kitapta yer veril

miti.42 Bu bildiri, Suriye Baas ynetimine muhalif ve mezhep

leraras gerilim yaratmak ve huzursuzluk karmak isteyen
Hatum gibi kiiler tarafndan da datlm olabilir.43

Hatum'un baarsz darbe giriimini

izleyen tasfiyeler
Selim Hatum'un baarsz darbe giriiminden sonra Suriye Si
lahl Kuvvetleri ile Baas Partisi'nde geni apl tasfiye ilemleri
gerekletirildi. Tasfiye edilenler arasnda ok sayda Drzi su
bay bulunmas doald, zira Hatum ve Ebu Asali esas olarak
Drzi subaylara gvenmilerdi.44 Bu ekilde temizlenen ordu
birliklerinin komutas ou durumda Alevi subaylara devre
dildi.45
Baarsz darbe giriimi, temizleme hareketinin devam ettii
196 7 ylnda meydana gelen siyasi gelimeler zerinde derin
bir etki brakacakt. Hatum'un baarsz darbe giriimini izle
yen alt ay akn dnemde, Parti'nin Cebel el-Drz ubesinin
faaliyetleri neredeyse tamamen durdu.46
Bu darbe giriimini izleyen tasfiyeler ve tutuklamalar Drzi
cemaatini o denli sarst ki, (Suriyelilerin 1925'te Franszlara
kar gerekletirdikleri devrimin lideri olan ve kendisine karMujtama' al-Karahiyah (Beyrut, 1971), s.
al-Duruz, Mu'amarat wa Tarikh wa Haqa'iq, s. 344- 5 1 .

42 Sa'd jum'ah,

62-75. Fu'ad al-Atrash,

4 3 Cedid'e yneltilen, Suriye'de bir Alevi devleti kurmay amalad ynnde,

al-Hawadith, 16
Kisrat Khubz (Beyrut, 1969), s. 7-18. 'Abd al
Rahman al-Khayyir, Risalah tabhath fi Masa'il ,Muhimmal hawl al-Madhhab al
jafari: "al-'Alawi" (Min Turath al-Shaykh 'A bd al-Rahman al-Khayyir), am,
propaganda nitelii tayan benzer sulamalar iin baknz:
Austos 1968; ve Sami al-jundi,

1994, s. 97- 1 10.

al-Munadil, No. 1 1 , Ara

Rol van Sektarisme, Regionalisme en Triba
1 3 Eyll 1966; al-Nahar, 19 Eyll 1966; al-Safa',

44 Tasfiye edilen Drzi subaylarn isimleri iin baknz:

lk aynn ortas 1966; Van Dam, De

lisme, s.

1 5 7; al-Hayat, 1 1 ve
15 Eyll 1966.

45

al-Hayat,

7 ve 23 Ekim 1966; al-Nahar, 30 Eyll 1966.

46 Suriye Baas Partisi Blge Komutasna bah rgtlenme Brosu tarafndan ya

ymlanan genelge, 6 Mart 1967.

1 06

al-Hayat, 5 Mart

1967;

al-Safa',

25 ubat 1967.

hala byk sayg duyulan) Gazi Sultan el-Atra, Suriye Ge

nelkurmayna Aralk 1966'da u telgraf gnderdi:

Evlatlarmz hapishanelerde alk grevindeler. Sonula

rndan sizi sorumlu tutacaz. Cebel (el-Arab) , hainleri
ve yabanc igalcileri lkeden kovmak iin devrim yap
maya her zaman hazrdr. Ancak inanlar onu, karde
lerine kar bakaldrmak ya da (Arap) ulusunun her
hangi bir evladna kar haince davranmaktan alkoyar.
Bizi (yetkili makamlarla) mzakere etmeye (iten) tek
caydrc unsur budur.47
(ounluu Alevi olan) am'daki liderlerin, merkezi otori
teye olan gveni ciddi bir ekilde sarslan Drzi cemaati yat
trmas kolay deildi.48
Komploya karm olan ok sayda kii am'da kurulan zel
bir askeri mahkemede -ou gyaben- yargland.49 Kendilerine
yneltilen iki temel sulama, ynetimi devirmeyi amalayan
bir komploya karmak ve mezhepleraras blnmeyi krkle
yerek lkeyi i savaa srklemeye almakt.50 Savc, sank
lardan bei (hepsi Drziydi) hakknda idam istedi. 51
Baarsz darbe giriiminin nemli bir sonucu -23 ubat
1966 darbesinden sonra tasfiye edilen ya da safd braklan
ileri gelen Snni subay hizipleri dnda- en gl Drzi subay
hiziplerinin bylece tasfiye edilmi olmasyd. Geride kalanlar
ise rejimi tehdit edecek boyutta farkl g bloklar oluturabi
lecek durumda deildi.
Haziran 1967'de savan patlak vermesinin ardndan Suri47
48

Al-Nahar, 3 1 Aralk 1966.

al-jaridah, 13 Eyll 1966.

14 Ekim 1966 tarihli

al-Hayat'ta,

Hatum'un baar

sz darbe giriiminin Havran blgesinde yaayanlarla am'daki yneticilerin

ilikisini olumsuz ynde etkiledii ileri srlmekte. Ayrca baknz: Fu'ad al

al-Duruz, Mu'amarat wa Tarikh wa Haqa'iq, s. 322.

Al-Ba'th, l 4 Mart 1967.
Al-Ba'th, 28 Mart 1967.
Atrash,

49
50

51 Haklarnda idam cezas istendii belirtilen Drzi subaylar unlard: Fahd el

Sha'ir, Salim Hatum, Tala! Abu 'Asali, 'Abd el-Rahim Bathish ve Fawwaz Abu
al-Fadl.

al-Hayat, 2 Nisan 1 967.

107

ye'ye dnen Selim Hatum, Suriye'deki rejimi devirmeyi ama

layan 'emperyalist bir komploda Anglo-Amerikan ve Bat Al
man emperyalist evrelerle ibirlii yapmak' suundan tutuk
land. zel bir askeri mahkemede yarglanan Hatum lm ce
zasna arptrld ve 24 Haziran 1967'de idam edildi.52

leri gelen Havrani hiziplerinin

safd edilmesi
nde gelen birok Drzi subay ile, onlardan daha az sayda,
Havranl subayn tasfiyesi baz Alevi subaylarn konumunu
glendirdi. Baas Partisi'nin siyasi sekinleri arasndaki iktidar
mcadelesi srasnda alevlenen mezhep ve blge ayrlklarn
dan kaynaklanan cemaatleraras gerginlik ve karlkl gven
sizlik, kimi Parti mensuplarnn Parti ve Silahl Kuvvetler iin
de Alevilerin hakimiyet kurmasndan endie duymalarna ne
den oldu.53 1967 ylnn ilk aylarnda, baz Parti ubeleri ile alt
ubelerinin banda bulunan kiiler Parti'deki grevlerinden
istifa ettiler. Bir daha hibir Parti toplantsna katlmayarak,
mezhepilik ve blgecilik yznden, Parti rgt ve Silahl
Kuvvetler'de yaanan cemaatleraras gerilim konusunda endi
elerini dile getirdiler. Ayn ekilde, belirli bir -zellikle de
Alevi- mezhebe, blgeye ya da airete dayanan hizipler konu
sundaki endielerini de ifade etmi oldular.54
Bu gerilimler, Havran blgesinden gelen bakann hep bir52 Baknz: Mustafa Talas,

Mir'at Hayati, 1 958-1 968, s.

865-869;

a1-Ba'1,

25 Ha

Middle
el-Cundi, al

ziran 1967; am Radyosu, 26 Haziran 1967; Daniel Dishon (der. ) ,

Eas Record 1 967 (Kuds, 1971),

Ba'h, s. 1 56. 1968'de, Hatum'un

s. 496. Ayrca baknz: Sami

Eyll 1966'daki baarsz darbe giriimine

ve Haziran 1967'de sava srasnda gerekletirdii Suriye ynetimini ikinci

kez devirme giriimine karmakla sulanan subaylar ve siviller am'da yarg
land.

Al-Ba'th, 8

Eyll 1968; Dishon (der. ) ,

Middle Eas Record 1 968

(Kuds,

1973 ) , s. 735, 736.

53

al-Safa',

22 Kasm 1966. Her ikisi de Havranl Snni olan Genelkurmay Ba

kan Ahmed Sveydeni ve Muhammed el-Zu'bi de Alevilerin arlkl roln

den endie duyanlar arasndayd.
54 Suriye Baas Partisi Blge Komutas'na bal rgtlenme Brosu tarafndan ya
ymlanan genelge, 19 Mart 1967. Tam metin iin baknz: Van Dam,

van Sekarisme, Regionalisme en Tribalisme, s.

1 08

171.

De Rol

likte hkmetten istifa etme tehdidinde bulunmas ile darya

yansd.55 Haziran 1967 Arap-Israil Sava'ndan ksa bir sre
sonra, Baas'n Havran blgesindeki sivil rgtnn st dzey
yetkililerinden bazlar, Parti ynetimi ve hkmet iindeki
grevlerinden ahndlar.56 15 ubat 1968'de Havran'dan gelen
ve Selah Cedid'in en nemli yandalarndan olan, Suriye Silah
l Kuvvetleri Genelkurmay bakan Ahmed Sveydeni'nin or
dudaki grevine son verildi.
Mustafa Talas, Kasm 1967'de Deyrizor'dan gelen nemli
Snni sivil mttefiklerininin Selah Cedid'e nasl bask yapt
n aktaryor. Bu kiiler, Esad ile mcadelesinde Sveydeni'ye
destek kmad takdirde, onu mezhepilik yapmakla sula
yacaklar tehdidinde bulunmulard. Deyrizor kkenli Snni,
Fevzi Rida bir toplantda aka yle demiti:
Eer sen, [Selah Cedidi Tmgeneral Hafz Esad'a kar
mcadelende, btn gcnle Tmgeneral Ahmed S
veydeni'ye arka kmazsan, seni mezhepilik yapmakla
sularz ve (Alevi) mezhebinin kararlar alan yksek bir
konseyi bulunduunu, (Baas) Partisi'nin sadece bir pa
ravan olduunu, Alevi evlatlarn birbirini asla brakma
yacaklarn iddia ederiz 57
Ancak bu sulamalar reddeden Selah Cedid, geride kalan son
Havranl kdemli askerin de grevinden alnmas anlamna ge
len, Sveydeni'nin tasfiyesini engelleyecek gce sahip deildi.
nceki Baas Askeri Komitesi'nin Havranl dier iki Snni
yesi, Musa el-Zubi ( 1967'de) ve Mustafa el-Hac Ali de ( 1 968)
55 stifa etme tehdidinde bulunan Havranl bakanlar unlard: Muhammed el
Zu'bi (Snni), Salih Mahamid (Snni) ve Mashhur Zaytun (Hristiyan). Al
Hayat, 12 Mart 1967, 6 ve 7 Nisan 1967; al-Ahrar, 14 ubat 1967; al-]adid, 1 7
Mart 1967.
56

Al-Muharrir,

26 Eyll 1967;

The Arab World, 11 Eyll 1967; al-Hayat, 12 ve

De Rol van Sektarisme, Regionalisme

26 Eyll 1967. Ayrca baknz Van Dam,

en Tribalisme, s. 1 70-172.
Mir'at Hayati, 1 958-1 968, s.

57 Mustafa Talas,

889-890. Esad-Cedid rekabeti ve

Savunma Bakan Hafz Esad ile Genelkurmay Bakan Ahmed Sveydeni ara
sndaki ekime iin baknz s. 882-897. al-Ba'th, 16 ubat ve 21 Temmuz
1968; al-Thawrah, 17 ubat 1 968; al-Rayah, 1 2 Temmuz 1 9 7 1 .

1 09

ordudan atldlar. Sivil ve askeri kanattaki Havranl Baaslar

byk lde etkisiz hale getirilmi ya da Parti rgtnden ve
ordudan ihra edilmiti. Ancak bu durum, orduda hibir Hav
ranl subay kalmad veya Havranl Baaslarn artk Parti iin
de yksek mevkilere gelemedii anlamn tamyordu. Sadece
artk nemli bir g merkezi olmaktan kmlard. Silahl Kuv
vetler veya Parti iindeki dier (rnein Alevi) hizipleri tehdit
edebilecek gte bir cephe oluturmalarna bir daha izin veril
meyecekti. Havrani hizipleri , gcn , Selah Cedid ya da Selim
Hatum'unkiler gibi gruplarla kurduklar ittifaklardan almt.58
Ahmed Sveydeni'nin Austos 1968'de darbe giriiminde
bulunduu iddia edildi. Temmuz 1969'da, 1968'de siyasi sn
ma hakk kazand Badat'tan Kahire'ye doru giderken, ua
am'da durduu srada Suriyeli makamlarca tutuklannt .59 O
srada halen orduda bulunan Havranl birok yandann da
Sveydeni'nin ardndan tutukland bildirildi. Mays 1970'te,
Irak'taki rakip Baas ynetimi yararna Suriye'deki rejimi ykma
ya almakla sulanan ok sayda sivil ve asker tutukland. Tu
tuklananlarn ou Snni idi ve aralarnda ok sayda Havranl,
Halepli ve ldlib'li vard. Halep ve ldlib'den gelen subaylarn o
u , 1968'den beri Badat'ta srgnde bulunan ve kendisi de
Halepli olan Korgeneral Emin el-Hafz'n yandalaryd.60
Ahmed Suveydeni, yaklak yirmi be yl hapis yattktan
sonra, dnyann en uzun sre tutuklu kalan siyasi sulularn
dan biri olarak, ubat 1994'te serbest brakld.61

58 al-Hayat, 16 ubat 1968; al-Safa', 6 ubat 1968; al-]aridah, 2 Mart 1968; al

Anwar, 15 Kasm 1970.
59 Akhbar al-Yawm'n Abdlkerim el-Cundi ile yapt rportaj, 7 Eyll 1968; al
Nahar, 20 Austos 1968; al-Hayat, 2 1 Austos 1968 ve 23 Temmuz 1969; al
Anwar, 2 1 Austos 1968; al-Sayyad, 24 Temmuz 1969.
60 al-Hayat, 9 Austos 1969. a1-Ahrar, 6 Haziran 1970; al-Rayah, 1 2 Temmuz
1971; ve Lajnat al-Difa' 'an al-Mu'taqalin al-Siyasiyin fi Suriyah, al-Maktab al

Min Qawafil al-Mu'taqalin al-Siyasiyin wa Akhbarihim fi al-Sujun al

Suriyah, 1976.
Baknz al-Hayat, 24 ubat 1994.
Markazi,

61

110

BEiNCi BLM

Alevi cemaati iindeki

iktidar m cadelesi

Esad-Cedid ekimesi
Ulusal Komuta'nn ubat 1966'da devrilmesinin ve zellikle
de, Hatum'un baarsz darbe giriiminin ardndan, Baas su
baylarn ve Parti'nin sivil mensuplarnn byk blm ya Se
lah Cedid ya da Hafz Esad etrafnda toplandlar.
Cedid'in Austos 1965'te, Genelkurmay Bakanl'ndan ay
rlarak, Suriye Blge Komutanl Genel Sekreterlii gibi kilit
bir sivil greve gemesiyle ordu iindeki resmi grevi sona er
miti. Buna ramen subaylarn byk blm zerindeki ha
kimiyetini, Parti'nin askeri rgtnden sorumlu Bro'daki
yandalar sayesinde bir sre daha korumay baard. Nisan
1966'den itibaren bu Bro'da siviller de grev yapmaya bala
mt. Cedid, Silahl Kuvvetler'in dier bir blmn de, rgt
tarafndan yasaklanm olmasna ramen, baz subaylarla kur
duu kiisel ilikilerle (Ittisalat cenibiyah) kontrol altnda tu
tuyordu.1 Cedid'in rakibi olan Savunma Bakan Esad, bazla
ryla kiisel balarnn bulunduu subay birlikleri zerinde
nfuz kurmak asndan daha avantajl durumdayd. Esad,
1

al-Anwar,

1 5 Kasm 1970.

111

1964'ten itibaren komutanlm yapt hava kuvvetlerinin ge

niletilmesinde byk rol oynamt. Yandalannn bir ounu
stratejik adan nemli grevlere atayabilecek konumundayd.
Ayrca, Parti'nin askeri rgtnn faaliyetlerinden sorumlu
olan Baas Askeri Komitesi'nde de birka yl boyunca nemli
bir grevde bulunmutu .
23 ubat 1966 darbesinden sonra Cedid ile Esad arasnda
yaanan gerginlik birok kez kendini hissettirdiyse de asla ale
ni bir atmaya dnmedi. Aralarndaki ekime, Araplarn
1967'de uradklar askeri yenilginin ardndan ciddi boyutlara
ulat. Bunun bir nedeni ordu, d ilikiler ve sosyo-ekonomik
konulardaki gr ayrlklaryd.2
Baas Partisi iindeki eitli hizipler arasnda sren ideolojik
tartma, "ie ynelik sosyalist bir politikaya m yoksa lsrail'le
mcadelede yararl olacak Araplararas ibirliini ngren,
Arap milliyetiliine dayal bir politikaya m ncelik verilme
li" sorusu zerinde odaklanmt. Bir dier nemli sorun, sos
yalist politika ve Arap milliyetiliinin, ileriye dnk sonula
r itibaryla Baas asndan en yararl olacak bileiminin ne ol
duuydu.
Cedid ile Esad arasndaki siyasi gr farkllklar, Baas Par
tisi'nin Eyll ve Ekim 1968'de am'da yaplan ve iki temel siya
si eilimin dile getirildii, Blgesel ve Ulusal Kongrelerinde a
a kt. Sivillerin ar bast taraf, Suriye toplumunda 'sosya
list dnme' (tahvil itiraki) ncelik verilmesini savunuyor
du. Bu grupta gze arpan isimler Selah Cedid, Abdlkerim el
Cundi, (Alevi Dileri Bakan) brahim Mahus ve Babakan
Yusuf Zveyyin idi. Sosyalist eilimli bu grup, rdn, Lbnan
ve Irak gibi 'gerici, sac veya Bat yanls' olarak tanmladklar
ynetimlerle, lsrail'e kar mcadele bundan zarar grecek bile
olsa, siyasi veya askeri ibirliine gitme fikrini aka reddedi2 Mustafa Talas,

Mir'at Hayati, 1 958-1 968,

s. 885-888. Talas'a gre Selah Cedid,

Haziran 1 967'deki savatan sonra, Ordu zerinde egemenliini yeniden kur

maya alt. Ne var ki, Savunma Bakan olma giriimi, geri dndrlemez bi
imde iktidara yryen Hafz Esad tarafndan baarszla uratld.
12 Temmuz 1 9 7 1 , s. 1 7 ;

al-Ba't1,
112

a!-Ahrar,

14 ubat 1967;

a!-Anwar,

12 ubat 1967; am Radyosu, 13 ubat 1967.

al-Rayah,

1 ve 9 ubat 1967;

yordu. Sosyalist dnme katkda bulunduu srece, Sovyet

ler Birlii'ne veya Dou Blokuna mensup Komnist lkelere gi
derek daha fazla baml olmaya itiraz etmiyordu.3
Gl bir Arap milliyetilii sergileyen ikinci eilimde, lsra
el'e kar silahl mcadeleye ncelik verilmesi isteniyordu. Bu
dorultuda, Suriye'deki sosyalist dnm geici olarak
olumsuz ynde etkilese bile, Araplarn askeri gcnn arttrl
mas ilk i olmalyd. Araplarn lsrail'e kar mcadelesine kat
kda bulunduu srece, siyasi tavrlarna fazla nem vermeden
rdn, Irak, Msr ve Suudi Arabistan gibi dier Arap lkele
riyle askeri ve siyasi ibirliine gidilebilirdi. Bu milliyeti eili
min kongrelerdeki temsilcileri, Savunma Bakan Hafz Esad ile
Suriye Silahl Kuvvetleri Genelkurmay Bakan Mustafa Talas
bata olmak zere, askeri delegelerdi.
Temmuz l968'de Irak'ta iktidara gelen rakip Baas rejiminin,
Suriye'de 1966'da devrilen Ulusal Komuta ile balar vard.
Buna ramen Esad, szkonusu rejimle lsrail'e kar askeri i
birliine gidilmesini ve Suriye'yi, Arap dnyasnda itildii si
yasi yalnzlktan kurtarmak amacyla bu devletle mzakerele
rin balatlmasn nerdi. Esad'n bu nerisi, kongrede bulu
nan 'sosyalist eilimli' sivillerin byk ounluu tarafndan
reddedildi. Bu kiiler, Irak'ta iktidarda bulunan Baaslar, 23
ubat 1966 Hareketi sonucunda Parti'den atlan 'sac muha
lifler' olarak tanmlyor ve onlarla herhangi bir uzlamaya ke
sinlikle kar kyorlard.4
Kongrelerde ounluu oluturan Cedid ve yandalar fikir
lerinin resmi Parti gr olarak kabul edilmesini saladlar.
Kongre kararlarn kabul etmeyen Hafz Esad, ne Blge Ko
mutas toplantlarna ne de Suriye Blge Komutas ile Ulusal
Komuta'nm ortak toplantlarna bir daha hi katlmad. Blge
Komutas'na seilmesine ramen, bu kurumdan de facto istifa
etti.5 Parti'nin askeri rgtn sivil Parti liderliinden uzak3 Baknz Dishon (der.),

Middle East Record 1 968, s. 71 1-13.

4 A.g.e., s. 71 1-12.
5 Baas Partisi'nin Onuncu Olaand Ulusal Kongresi'nin tutanaklar al-Rayah, 5
Temmuz

1971; al-jaridah, 18 Ekim 1968; al-Anwar, 29 Ekim 1968.

113

latrarak Silahl Kuvvetleri kontrol altna almaya alt. Bl

ge Komuta yelerinin ve Parti'nin dier sivil mensuplarnn,
askeri rgtn herhangi bir birimi ziyaret etmelerini, askeri
kanat ile temasa gemelerini yasaklad.6 Subaylarn da, askeri
rgtn resmi komuta zinciri dnda, Parti'nin sivil politika
clar ile dorudan temas kurmas yasakland.7 Buna ek olarak,
askeri istihbarat kurumlar, Parti'ye ait mektuplar amak ve
Suriye Blge Komutas'nca yaymlanan genelgelerin datmn
engellemek suretiyle, Parti'nin sivil ve askeri blmleri arasn
daki iletiimi de aksattlar.8
Eyll ve Ekim 1968'de yaplan Parti kongrelerinin ardndan,
Cedid'in (ou Alevi olan) asker yandalar Askeri Bro'ya da
nlmadan daha az hassas olan mevkilere nakledildiler. Askeri
Bro Cedid'in hakimiyetindeydi ve normal artlarda askeri na
killerle ilgili kararlarn ounu bu birim veriyordu.9
Ordu Komutas'na, belirli bir rtbe zerindeki askeri grevli
leri atama yetkisi, Suriye Blge ve Ulusal Komutalarnn Ortak
Toplantlar srasnda verilmiti. Alnan karara gre, rnein,
Tugay komutanlarnn nakilleri Ortak Toplantnn yetki alanna
giriyordu.10 Buna ramen planlar dorultusunda hareket eden
Esad, Selah Cedid'in en nemli asker yandalarndan biri olan
Alevi Yarbay zzet Cedid'i, siyasi ve stratejik adan byk
nem tayan 70. Zrhl Tugay Komutanl'ndan ald. 1 1
Esad Suriye Silahl Kuvvetleri'nin byk blmn kontro
l altna alrken, Cedid de, kilit durumdaki sivil grevlere
yandalarn atayarak Parti'nin sivil rgt zerindeki hakimi6

Baas Partisi'nin Onuncu Olaand Ulusal Kongresi'nin tutanaklar

al-Rayah,

12 Temmuz 1 9 7 1 .
7

Al-]aridah, 8 Kasm 1 968.

Baas Partisi'nin Onuncu Olaand Ulusal Kongresi'nin tutanaklar

al-Rayah,

1 2 Temmuz 1 971 .
9

al-Hawadith,

al-Anwar, 26 Ekim 1 968; al-Hayat, 29

Middle East Record 1 969-1970 (Kuds, 1977), s.

1 Kasm 1968;

1968; Dishon (der.),

Ekim
1 1 29-

1 130. Sylendiine gre, nakledilen subaylar arasnda Alevi Na'isah ailesinin

ok sayda yesi de bulunuyordu.
10 Baas Partisi'nin Onuncu Olaand Ulusal Kongresi'nin tutanaklar
1 2 Temmuz 1 971 .
1 1 A.g.e.;

114

al-Anwar, 2 6 Ekim 1968; al-Hawadith,

1 Kasm 1 968.

al-Rayah,

yl't ini glendirdi. Bylece 'ikili sulta' (Izdivajiyat el-Sultah)

ya ratlm oldu. Suriye'deki iki iktidar kurumu, Silahh Kuv
vet ler ve Baas'n sivil Parti rgt, farkl politikalar savunan
Vl' birbirlerine aka muhalefet eden, Parti ve ordu hizipleri
i n kontrol altna girmiti.

Alevi cemaati iindeki iktidar mcadelesi

nceki blmlerde, Birleik Arap Cumhuriyeti'nin 196l'de y
klmasndan sonra, mezhep, blge ve airet balarnn Suri
ye'deki iktidar mcadelesinde oynad nemli rol zerinde
durulmutu. Subaylar ile sivil politikaclarn lke apndaki
gcnn, blge, mezhep ve/veya airet dzeyinde sahip ol
duklar etkiye dayand ne srlebilir. Bir kiinin lke siya
setinde baarl olabilmesi iin ncelikle blgesi, cemaati veya
airetinden kiilere kendini kantlamas gerekiyordu . Farkl
blgelerden ve/veya dini cemaatlerden gelen kiiler arasndaki
iktidar mcadelesi, ou kez blgeleraras ve/veya mezheple
raras mcadelelere dnyordu. 12
Baas Askeri Komite'nin en nde gelen Alevi subaylar,
Muhammed mran, Selah Cedid ve Hafz Esad arasndaki,
1964 ylnda alevlenen iktidar mcadelesi, lazkiye blgesin
deki (Alevi hakimiyetinde bulunan) Parti ubesinde yaanan
ihtilaflara yansd.13
Yine ayn ubede, ikisi de lazkiyeli olan Esad ile Cedid ara
sndaki ekimenin dorua ulat 1969 ve 1970 yllarnda da
12

Van Dusen, 'Political lntegration and Regionalism in Syria', s. 136.

1 3 Baknz Blm

2.

Hurewitz,

Middle East Politics: The Military Dimension,

s.

1 54. Hurewitz'e gre Alevi subaylar iki rakip gruba blnmt: 'Biri, Suriye
doumlu olanlar, dieri de 1939 ylnda Trkiye'ye katlmasndan sonra Hatay
vilayeti olarak bilinen, lskenderiye'den gelen gmenlerden oluuyordu. Kent
kkenli ve nispeten daha varlkh ailelerden gelen gmen subaylar st kade
melere yerleti.' Bu almada lskenderiye blgesinden gelen Alevi subaylar
hizbi olduu ynnde bir neride bulunulmad. Bunun yerine, zellikle de
Lazkiye blgesinden Alevi subaylann Suriye'deki iktidar kurumlannda nemli
konumlar igal ettii gsterildi. lskenderiye blgesinden gelen en nemli Ale
vi subaylardan biri Uthman Kan'an idi. Kan'an Austos 1965'te feshedilen Ba
as Askeri Komite'nin yesiydi.

115

benzer ihtilaflar yaand. Ulusal dzeyde Baas Partisi iindeki

gcn arttrmak iin, ikisi de kendi blgesindeki Parti ubesi
ve Baas hakimiyetinde bulunan dier kurumlarn zerinde de
netimini glendirmeye alt.
Lazkiye'deki Parti ubesine hakim olan Cedid yandalar,
Esad'n gcn krmak iin ubat 1969'da onun en ateli yan
dalarm tasfiye etti. Bu hareketi ok sert kar tedbirler izledi:
Hafz Esad, Lazkiye ubesi ynetiminin tutuklanmasn emret
ti ve yeni ynetime, daha nce tasfiye edilmi olan kendi yan
dalarnn atanmasn salad. Lazkiye ubesi'nin yeni yneti
cileri arasnda, sendika seimlerinde bu ube tarafndan sunu
lan listeye rakip olarak adaylklarn koyduklar iin Parti'den
tasfiye edilen Esad yandalar da vard. Daha sonra bu kiilerin
cezai tedbirler dorultusunda tasfiye edilmesine, Esad, yerel
sendikay tmden kapatarak yant verdi.14 Yerel Parti ubesine
ye olan Lazkiye ili valisi, 27 ubat 1969'da ev hapsine mah
kum edildi; brosuna ve yerel Parti merkezine gitmesi yasak
land. Dahas, (Alevilerin arlkta olduu) Tartus Parti ubesi
nin brolar, o ilde bulunan yaamsal nemdeki tesisleri koru
makla grevli Komando Tugay tarafndan basld ve ube y
neticileri tutukland.
Suriye Blge Komutas'nn, Esad ve Cedid dnda tek Alevi
yesi olan, Cedid yanda Adil Na'isah Lazkiye ubesi'nin Ge
nel Sekreteriydi . O da Tartus'ta tutukland ve asker gzetimin
de, ili derhal terketmeye zorland. Adil Na'isah daha sonra bir
sreliine serbest brakldysa da l 972'de yeniden hapise atl
d. Nihayet yirmi iki yl sonra, 1994'de serbest brakld.
Esad, eitli illerdeki askeri istihbarat servislerine talimat ve
rerek, sivil rgtle temasa gememeleri konusunda Parti Komu
tas yelerini uyarmalarn, aksi takdirde tutuklamakla tehdit et
melerini syledi. En sert tedbirler Lazkiye ve Tartus illerinde
alnd. Esad'n 1969 ubat ay sonlarnda aldrd bu tedbirler
askeri darbeyi andryordu. Sonu olarak, Suriye Blge Komuta
s grevine resmen devam etmesine ramen gcn byk l14

Al-Rayah, 1 2 Haziran

116

1971.

de yitirmiti. Esad'n askerleri am ve Halep radyo istasyonla

rnn binalaryla, Suriye'nin (Baas kontrolndeki) iki byk ga
zetesi, el-Baas ve el-Thavrah'm brolarn da igal etti. Haber ya
ynlan, siyasi yorumlar, btn siyaset, kltr ve haber program
lar denetim altna alnd. 1 5 Selah Cedid'in Baas hizbi, Suri
ye'de szcln yapan el-Baas ve el-Thavrah gazeteleri ze
rindeki kontroln kaybettii iin 20 Mart 1969'da Beyrut'ta el
Rayah adyla alternatif bir gazete yaymlamaya balad.
Suriye Blge Komutas'nn talebi zerine, Mart l 969'da
am'da Olaanst Blgesel Kongre topland. Kongrede Esad ile
Cedid hizipleri arasnda uzlama salanmaya alldysa da,
tam anlamyla baarya ulalamad. Esad'a bal birlikler, kong
re srasnda konumunu salama almak iin am ve evresindeki
stratejik neme sahip noktalar igal etti. Kongre kmaza girdi
ve daha nce sz edilen 'ikili sulta' (izdivajiyat el-sultah) hk
mn korudu: Esad, Suriye Silahl Kuvvetleri'ni, Cedid ise Par
ti'nin sivil kanadn kontrol altnda tutmaya devam etti.
Esad'm asker yandalar, Olaanst Blgesel Kongreden
ksa bir sre nce, ulusal gvenlik ve genel istihbarat servisle
rinin banda bulunan, Cedid yanda (tsmaili) Albay Abdl
kerim el Cundi'nin karargahn kuatma altna almt. Yar
dmclarndan bazlar karld; brosuna ait vastalara el kon
du. Abdlkerim el-Cundi intihar etti.16
Ahmed Sveydeni ile Ahmed el-Mir de dahil olmak zere,
Cedid'in Alevi olmayan yandalarndan en nemlilerinin etki
siz hale getirildii veya tasfiye edildii dnem, el-Cundi'nin
lmyle sona erdi. Baas Askeri Komitesi'nin kurucularndan
Ahmed el-Mir, 1967 Sava srasnda Suriye-srail cephesinde
ki birliklerin komutanln yapmt. Savatan ksa bir sre
sonra bu grevinden alnm, Eyll 1967'de Baas Partisi Ulusal
Komutas'na seilmiti. Ekim 1968'de Ulusal Komuta'daki g15

Baas Partisi Suriye Blge Komutas Genel Sekreteri'nin Suriye parti tekilatna

28 ubat 1969; al-Nahar, 5 Mart 1969; al-Rayah, 5 Temmuz

1971, s. 26; al-Ba'th, 25 Mays 1969.
16 A l-Rayah, 19 Temmuz 1971, s. 6. am Radyosu, 2 Mart 1969; al-Thawrah, 3
Mart 1969; al-Nahar, 5 Mart 1969.
yollad genelge,

117

revinden alnan el-Mir, Suriye'nin Madrid bykeliliine

atanmt. Bu gelime dolayl olarak, Cedid ile Esad yandalar
arasndaki iktidar mcadelesinin Alevi cemaati ile snrl kal
mas sonucunu dourdu .17
1 969 ve 1 9 70 yllarnda, Cedid ve yandalar (Haziran
1967'den sonra kurulan) Baas komando rgt el-sa'ikah' Su
riye Blge Komutas'nn dorudan denetimi altna alarak kay
bettikleri gc ksmen de olsa yeniden kazanmaya altlar.
Amalar , zamanla bu rgt Esad'n askeri gcn dengele
yecek, alternatif bir iktidar kurumuna dntrmekti.18
Eyll 1970'te siyasi kadrolar, rdn i savana mdahele
ederek, o srada Kral Hseyin'ir komutasndaki orduya kar
mcadele eden Filistin komando rgtne yardm etme kara
rn aldlar. Bu mdahele baarszlkla sonuland ve Esad ile
Cedid yandalar arasnda yeni bir atmaya yol at.
Parti iinde yeniden patlak veren krize bir zm bulmak
amacyla, 1970 yl Ekim ay sonunda, am'da, Baas Partisi
Onuncu Olaanst Ulusal Kongresi topland. Ksa bir sre
nce tedbirini alan Esad, kongrenin kendi aleyhine gelimesi
durumunda muhaliflerini denetim altna alabilmek iin, Cedid
yanda baz askerleri baka birimlere nakletmiti.19 Kongre s
rasnda Cedid ile yandalar ounluun desteini alrken ,
Esad ile Mustafa Talas neredeyse tamamen yalnz kald. Silahl
Kuvvetler'de ise tam tersi bir durum szkonusuydu. Kongre
de, Savunma Bakam Esad ile Genelkurmay Bakan Talas'm,
Parti ynetimince belirlenecek baka grevlere atanacaklar
iin, ordudaki grevlerinden alnmas ynnde karar alnd.
Esad ile Talas bu karara hzl ve kesin bir yant verdi.20
17 6 Austos 1969 tarihli

Al-Hayat'ta,

Hafz Esad ve Selah Cedid arasndaki e

kime, 'Alevi olmayan parti liderlerini tasfiye etmeye ve Suriye rejimine kar
dmanca tutum takman unsurlar temizlemeye ynelik bir manevra' olarak
yorumland. Her eyi iktidardaki Baaslarn mezhep kkenleri ile aklamaya
alan buna benzer sylentiler,

al-Hayat

gibi Baas kart muhafazar Lbnan

gazeteleri iin son derece tipik bir tutumdu.

18
19
20

al-Sayyad, 22 Mays 1969; Dishon (der.), Middlc Eas Rccord 1 969- 1 970, s.
Al-Rayah, 7 Haziran 197 1 .
Al-Rayah, 14 v e 1 7 Kasm 1970.

118

1 149.

Esad, 13 Kasm 1970'te askeri birliklerine, Parti'nin sivil bi

rimleri ile Baaslarn hakimiyetindeki 'halk rgutleri'nin b
rolarnn igal edilmesi ve Selah Cedid ile Devlet Bakan Nur
el-Din el-Atasi de dahil olmak zere Parti'nin btn sivil lider
lerinin tutuklanmas emrini verdi. Baz kongre yeleri Lb
nan'a kaarak, yeni Suriye ynetimine kar muhalafetini o l
keden srdrd. Selah Cedid, Kasm 1970'ten, ld tarih
olan 19 Austos 1993'e kadar, am'daki el-Mazzah Hapishane
si'nde tutuldu. lmnn ertesi gn, asken bir trenle Laz
kiye yaknlarndaki kynde topraa verildi. Dr. Nur el-Din
el-Atasi yirmi yl hapis yattktan sonra 1992'de serbest brakl
d; ksa bir sre sonra da ld. Esad'm dier asker ve sivil Ba
as muhalifleri de benzer kaderi paylatlar.
Baas'n sivil rgt, nceki dnemde sahip olduu gl
konuma Esad'm ynetimi srasnda bir daha hi eriemedi. 1 3
Kasm 1970'te Hafz Esad'm subay hizbi iktidar neredeyse te
keli altna ald. Esad, ubat 1971'de lkenin ilk Alevi Devlet
Bakam oldu. Bylece Suriye'deki Snni Devlet Bakan gele
nei de sona erdi. Bu gelime ayn zamanda Alevilerin, ekono
mik ve sosyal ayrmcla maruz kalan bir dini cemaat olmak
tan kurtularak, lkeye hakim duruma gelmesini simgeliyordu.
Hafz Esad 13 Kasm 1970'ten itibaren gcn korumak
iin byk lde kendi subay hizbinin desteine gvendi. Si
lahl Kuvvetler'de stratejik neme sahip grevlerde bulunan
st rtbeli baz subaylar bu hizbe dahildi. Alevi cemaati dn
dan subaylar orduda eklen nemli grevlerde bulunsa da,
Alevi Devlet Bakam'na kar ciddi bir tehdit oluturacak g
te deildi. rnein, Deyrizor'lu bir Snni olan Tmgeneral
Naci Cemil Kasm, 1970 ile Mart 1978 tarihleri arasnda hava
kuvvetleri komutanl yapt. Ancak hava kuvvetlerini hibir
zaman Devlet Bakan'na kar bir ayaklanmada etkin olarak
kullanabilecek duruma gelemedi. Bunun bir nedeni, btn
ana slerin Hafz Esad'm Alevi yandalarnn komutasnda ol
masyd. Mart 1972'de Savunma Bakanl'na atanan (bu gre
ve daha sonra Humus blgesinden bir Rum Ortodoks Hristi
yan olan Yusuf akkur getirilecekti) Tmgeneral Mustafa Ta119

las gibi dier yksek rtbeli Snni subaylar iin de ayn du

rum geerliydi.
Talas, Cemil ve akkur gibi subaylar, Devlet Bakam'nm po
litikas dna kmamak kouluyla, nemli lde gce sahip
olabiliyordu. Bu izgiden herhangi bir ekilde sapmalar duru
munda ise, Esad'n ou Alevi olan asker yandalar tarafndan
kolayca etkisiz hale getirilebilirlerdi.
Talas ve Cemil gibi ileri gelen Snni subaylarn ordu iinde
nemli grevlere atanmasndaki ama byk olaslkla, Snni
leri yattrmak ve en nemli grevlere yalnz Alevilerin atan
d ynnde bir izlenimin uyanmasn engellemekti.21
Daha nce de grld gibi , balca Snni, Drzi ve lsma
ili subay hizipleri 1970'ten nce ya etkisiz hale getirilmi ya da
tasfiye edilmiti. Hafz Esad hizbinin o tarihten sonra sahip ol
duu mutlak g, Alevi olmayanlarn, kurulu rejimi tehdit
edecek gte bamsz bloklar oluturma ansn bir hayli
azaltt. Lbnan'da yaymlanan gazete ve dergiler, srekli
Esad'm Snni subaylar tarafndan tehdit edildiine dair haber
ler verseler de bu haberlerin doruluu tartmaldr ve ta
dklar gereklik pay hibir zaman kamtlanamamtr.22
21 Hafz Esad'a bal subay hizbindeki nde gelen baz Alevi subaylar unlard:
Rfat Esad (kardei), Ali Haydar ('zel Kuvvetler'in komutam), Muhammed
Tevfik el-Cuhni (Birinci Tmen Komutam), Ali (Isa) Duba (Askeri stihbarat
efi), Ali el-Salih (Hava Savunmann Komutan) ve Ali Hammad (Personel e

fi). 1975'te, bu kiiler subay nakillerinden sorumlu olan Askeri Komite'ye

yeydi. Hafz Esad'm nde gelen dier Alevi asker yandalar unlard: Abdl
gani lbrahim,'Ali Aslan, Hikmet brahim ve 'Ali Hseyin. Hafz Esad'n dier
asker yandalarnn isimleri, Ekim l 973'teki savata gsterdikleri baar nede
niyle askeri nianla dllendirilen subaylarn listesini yaymlayan 1 1 Mart
1974 tarihli al-Ba'th'ta bulunabilir. Aynca baknz:Van Dam,
22

risme, Regionalisme en Tribalisme, s. 184, n. 29.

al-Kifah, 23 Eyll 1 9 71 ; Beyrut, 23, 24 ve 26 Eyll

1971 ;

De Rol van Sehta

al-flawadith,

7 Ara

lk 1 972. 26 Haziran 1972 tarihli Al-Dustur'da (Beyrut), Savunma Bakan

Mustafa Talas, Hava Kuvvetleri Komutan Naci Cemil ve (Cezayir asll bir
aml olan)Babakan Abdlrahman Khulayfavi'nin bam ektii, Snni su
baylardan oluan bir hizbin Esad'm konumunu tehdit ettii ileri srld. 23
ubat l 966'da Suriye'de iktidardan devrilenlerle rgtsel balar olan bir grup
Baas'nn, 17 Temmuz l 968'de Irak'ta iktidara gelmesinden sonra buna ben
zer haberlere Irak yanls basn organlarnda daha sk rastlanmaya balad. 1
Mart 1971 tarihli

al-Rayah'da,

Esad'n, 13 Kasm l 970'te gerekletirdii dar

beden sonra, yandalarnn ' kanada' ayrld belirtilmekte.

1 20

Esad'a kar en byk tehdit esas olarak Alevi cemaatinden

kaynaklanyordu. Tutuklama ve tasfiyelere baklacak olursa,
Kasm 1970'ten itibaren aa karlan komplo giriimlerine
daha ok Lazkiye blgesinden gelen Alevi subaylar ve Baas
sivillerin kart sonucu karlabilir. rnein, Temmuz
L 97l'de Cedid'in baz yandalar tutuklanarak, rejimi devirme
ye ynelik faaliyetlere karmakla suland. Tutuklananlar ara
snda Lazkiye ubesi ynetimine mensup, Parti'nin ileri gelen
sivil yeleri bulunuyordu.23
Alevi Tmgeneral Muhammed mran, 1967'den itibaren
srgnde yaad Lbnan'n Trablus kentinde 4 Mart 1972'de
ldrld. Katillerin brakt izler, bu cinayete Suriye istihba
rat servisinin karm olabilecei-ne iaret ediyordu. Byk
olaslkla mran, ileride yeni bir siyasi k yapmak umuduy
la, Suriye'deki asker yandalar ile temasn korumutu . Onun
ldrlmesinde Suriye ynetiminin parma bulunduuna
ilikin iddialar, zellikle Alevi subaylarn Esad'a olan gvenini
sarsm olabilir.24
Aralk 1972'de, yine Cedid'in sivil ve asker yandalarndan
rejime kar komplo kurduklar iddiasyla tutuklananlar oldu.
lerinde yine Aleviler ounluktayd: El-Rayah, szkonusu on
be subaydan en az on ikisinin Alevi olduunu yazd. Ayn
kaynaa gre, tutuklanan sivillerin ou Lazkiye, Tartus ve
am Parti ubelerindendi.25
23 Baknz:

al-Rayah, 14 ve 28 Haziran 1971; al-Hayat, 1 1 ve

al-Hayat izzet Cedid de dahil olmak zere,

Ocak 197l'de

1 5 Haziran 1 97 1 . 5
lO'u Alevi 12 suba

yn emekliye aynldm duyurdu.

24

Al-Dusur (Beyrut), 26 Haziran 1972; al-Hawadith, 7 Aralk 1972; al-Hayah, 6

Mart 1972; Beirut, 6 Mart 1972; al-Siyasah (Kuveyt), 6 Mart 1972. 6 Mart
1 972 tarihli Al-Muharrir, Irak'taki Baas rejimini 'Umran' ldrmekle sulad;
4 Ekim 1976 tarihli al-Thawrah (Badat) ve yine ayn gn, Badat Radyosu
Suriye'deki Baas rejimine kar benzer sulamalarda bulundu. Suriye Ordu ko
mutasnda 26 Mart 1972'de yaplan deiikliin Umran'n lmyle ilintili
olup olmad aklk kazanmad. Mahmud Sadiq,

Hiwar hawl Suriyah

(Lond

ra, 1993), s. 26, 33.

25

Al-Rayah, 4 Aralk

1972.

al-Hawadith,

7 Aralk 1972;

The Arab World, 8 Aralk

I.'.Orient-Le jour, 1 4

1972, s. 1 1-12: 'President Assad's Worries and Problems';

Aralk 1 9 7 2 . Tutuklanan am ubesi parti yeleri byk olaslkla Lazkiye

blgesindendi.

1 21

Esad rejimine ynelik tehditler daha ok Alevi cemaatinden

kaynakland iin, Esad'n, ailesine, kendi aireti veya ky
ile, o evreden gelen, yakn iliki iinde olduu kiilere gide
rek daha fazla gvenmesinde alacak bir durum yoktu. Ken
disiyle ayn dini cemaatten olanlar da dahil, muhaliflerine kar
konumunu ancak bu ekilde gvence altna alabilirdi. Be
erkek kardeinin hepsi de Parti yesiydi ve orduda, Parti rg
tnde veya hkmette nemli grevlerde bulunuyordu. le
rinde en ileri konumda bulunan Rfat Esad idi. Kasm 1970
darbesinden sonra siyasi ve stratejik adan byk neme sa
hip, Savunma Birlii'nin (Saraya al Difa') komutanlna geti
rilmiti. am evresinde konulanan bu Birlik sayesinde aa
beyinin iktidarn koruyabildi. Komutasndaki askerler, Ekim
1973'te srail ile yaplan savata nemli rol oynad. 4 Mart
1974'te, Rfat Esad ile baz subaylar, bu savata gsterdikleri
stn baardan dolay madalyayla dllendirildi.26
Kasm 1970 darbesinden sonra, gerek lke iinde gerek l
ke dnda, iki karde arasnda srtmeler yaandna dair
sylentiler kt. Kimi iddialara gre Rfat zaman zaman aa
beyinin konumunu tehdit bile etmiti. Ordu Komutas, birlik
lerini am'dan uzaa nakletmek isteyince , Rfat'n isyan ettii
ynnde sylentiler kt.27 Btn bu iddialara ramen, Rfat,
Nisan 1975'te am'da yaplan Baas Partisi'nin Altnc Suriye
Blgesel Kongresi'nde Suriye Blge Komutas'na seildi.28
Yine ayn Kongrede, dier kardei Cemil, Parti rgtnn
On lkinci Ulusal Kongresi'ne ye atand . 29 C emil , Mays
1973'te de Suriye Halk Meclisi'ne seilmiti.3 Cemil de, R
fat'nki kadar olmasa bile, nemli bir askeri grevde bulunu26

Al-Ba'th,

1 1 Mart 1974. Baknz

al-Sayyad'n

13 ubat 1974 tarihinde Rfat Esad

ile yapt, ona bal askeri birliklerin Ekim'Sava srasnda oynad role ili

Saraya al-Difa'nn orijinal ad Saraya al-Difa' .'an al-Matara! ('Ha

Mir'a! Hayati, 1 958- 1 968, s. 893.
Baknz al-Rayah, 14 Haziran 1 9 7 1 .
Al-Nahar, 1 5 Nisan 1975.
Al-Ba'th, 16 Nisan 1975. al-Kifah al-'Arabi, 8 Nisan 1975.
Al-Nahar, 28 Mays 1973. Bu gazeteye gre Devlet Bakan Esad'n kardeinin
kin rportaj.

vaalan Savunma Birlii) idi. Mustafa Talas,

27
28
29
30

kaynvalidesi Selma Necib de ayn zamanda seilmiti.

1 22

yordu . Devlet Bakan'nm dier kardei, smail, Muham

med ve Ahmed Ali Sleyman'dan, sonuncusu uzunca bir sre
Lazkiye il ynetim konseyinde grev yapt.31
Beyrut'ta bulunan Cedid yandalar, gazeteleri el-Rayah yo
luyla Esad ynetimine saldrlarn srdrrken, zellikle ikti
darn mehzep ve airet yapsna iaret ediyordu. 'Badat ve
am'n Hkmdarlar Kim?' balkl makalede yle deniyordu:
am ve Badat'ta iktidar elinde tutan iki grup, Irak'taki
Tikritililer gibi mezhep ve airet balarna dayanan, or
du ve Parti ii bloklara mensuptur. am ve Badat h
kmdarlarnn ikisi de iktidar, airet ve mezhebe dayal
bloklarn ittifakyla gerekletirilen askeri darbelerle ele
geirmitir.32

El-Rayah'ta kan ve Suriye, Irak ve Msr arasnda 1972'de

varlan uzlamay ele alan bir yaz, 'el-Kardaha, Tikrit ve el
Manufiyah Bulumas' baln tayordu. Hafz Esad el-Kar
daha, Irak Devlet Bakan Ahmed Hasan el-Bakr Tikrit ve M
sr Devlet Bakan Enver Sedat el-Munafiyah blgesindendi.
Yaznn balna da yansyan gr, bu lkeler arasndaki
uzlamann , devlet bakanlar ile ayn blgeden gelenlerin
gc elinde tuttuu ynetim arasndaki yaknlama olma
syd.33
Cedid yanls Baaslar Esad rejimi aleyhtar yazlarnda, bir
zamanlar kendilerinin de, Silahh Kuvvetler ile Parti iindeki
mezhep, airet ve blge temeline dayanan bloklar sayesinde
g sahibi olduklarna hi deinmediler.
Kasm 1970 darbesinin ardndan Hafz Esad, zellikle de 23
ubat 1966'dan sonra Arap dnyasnda Suriye'nin itildii yal
nzlktan lkeyi karmaya alt. lsrail'e kar ortak bir askeri
ve siyasi cephe oluturmak amacyla Msr, rdn gibi 'at
ma lkeleri' ve Suudi Arabistan gibi muhafazakar lkelerle uz31
32
33

A1-Ba'th, 23 Ocak 1975.

A1-Rayah, 22 Kasm 1971.
Al-Rayah. 1 0 Nisan 1972. al-Rayah,
ys 1972,

ve

19 Temmuz 1971, 20 Aralk 197 1 , 1 Ma

28 Austos 1972.

1 23

!ama yollar arad. Sadece ilericilerin lsrail'e kar nihai mca

delede baarl olabileceini savunan Cedid ve yandalar, Na
sr ynetimindeki Msr ve daha muhafazakar devletlerle her
hangi bir ibirliine kar kmlard. Esad'm yeni Araplarara
s siyaseti, Suriye ve Msr Silahl Kuvvetleri'nin srail karsn
da baarl bir koordinasyon sergiledii Ekim 1973 Sava'nda
meyvesini verdi.
Bu kitapta ele alnan olaylar, iktidar sekinleri arasnda
mezhep, blge ve airete dayal hiziplemenin boyutu ile siyasi
istikrar arasnda ak bir iliki olduunu ortaya koymakta: Hi
ziplerin byk eitlilik gsterdii durumlarda, sonu hep is
tikrarszlk oluyor.
Kasm 1970'ten itibaren Suriye'de salanan grece uzun s
reli istikrar, ordu ve Parti ii disiplinin, nceki dnemlerden
farkl olarak, mezhep , blge ve airete dayal hiziplerden etki
lenmemesi ile aklanabilir. G eriye yalnz Hafz Esad'a bal
Alevi subaylar grubunun kalmas ve mutlak gce sahip bu
grubun kendi iradesini dierleri zerinde empoze edebilmesi
bunda etkili olmutur. Hizipiliin askeri disiplin zerindeki
etkisine, Suriye Silahl Kuvvetleri'nin kazand baarlar r
nek gsterilebilir: Ekim 1973 sava srasnda, subay birlikleri
ile Baas Parti rgt, mezhep, blge ve airete dayal hizipler
den derinlemesine etkilendii Haziran 1967'ye oranla ok da
ha iyi sonular elde etmitir.
Hafz Esad'm konumu Kasm 1970'te uygulamaya koyduu
'Dzeltme Hareketi'nden sonra ilk defa, Lbnan'daki i savaa
mdahale emri verdii 1976 ylnda ciddi bir sarsntya urad.
Nisan 1975'ten beri aralklarla devam eden bu sava, Lbnanl
Maruni Hristiyanlarmn oluturduu sac Partiler ile eitli
Mslman cemaatlerden oluan, daha sonra Filistin komando
rgtlerinin de desteini kazanan solcu Partiler arasndayd.
Esad, anayasal yollarla taraflar arasnda bar bir zme
varlabileceini umarak Lbnan'daki atmalara mdahale et
ti. Ne var ki bu giriimi baarszlkla sonuland ve atmalar
daha da iddetlendi. Suriyeli askerler balangta, Suriye'deki
Baas rejiminin geleneksel mttefiki Filistinli komandolar ile
1 24

1 bnan'n solcu milis gruplaryla iddetli atmalara girdi.34

llu gelime Esad'n lkedeki konumunu nemli lde yprat
t . Lbnan'a mdahalesine kar muhalif sesler ykseldi. Yne
ti mi devirmeye ynelik giriimler aa karldktan sonra,
ordudan ve Baas Partisi rgtnden ok sayda kiinin tutuk
land belirtiliyor. 35
Lbnan'a mdahalenin ardndan, Suriye'de, Baas Partisi'nin
siyasi liderlerine kar bir dizi suikast ve saldr gerekleti. Bu
olaylarn, Lbnan'a mdahaleye kar lke iinde artan muha
lefetten mi, Badat ve Suriye'de iktidarda bulunan Baas yne
timleri arasndaki ekimeden mi, yoksa 'mezhepler aras b
lnmeleri' kkrtma giriimlerinden mi kaynakland o d
nemde kesin olarak anlalamad. . Yine de ldrlenlerin he
men hepsinin Alevi olduunu belirtmekte yarar var. 36 am

34 Devlet Bakan Hafz Esad, 1 2 Nisan ve 20 Temmuz 1976 tarihlerinde am

Radyosu tarafndan yaymlanan konumalannda Lbnan'a mdahale etme ka

al-Mas'alah al-Filas
tiniyah wa al-Mawqif al-'Arabi al-Suri (am, 1977), s. 309-314 ve Ghalib Kay
yali, Hafiz al-Asad: Qa'id wa Risalah (Beyrut, 1977), s. 1 79-85.
al-Sumud, Arab Repor and Record, 1 - 1 5 Nisan 1976, s. 231. Beirul, 27 Mays
1976; al-jumhuriyah (Kahire), 27 Nisan 1976; Baghdad Observer 1 1 ve 1 9 Ma
rarn nasl aldn aklad. Ayrca baknz: Sabir Falhut,

35

ys 1976.
36 ldrlen ileri gelen Aleviler arasnda, Hama Garnizon Komutan Binba Ali
Haydar (1976 yl sonunda ldrld); Profesr am niversitesi Rektr Mu
hammed el-Fadil (22 ubat 1977'de ldrld) ; Suriye Ordusu'nda Tugay Ko
mutan Abdlkerim Razzuq (19 Haziran 1977'de ldrld); Halep niversite
si'nde Profesr olan Dr Ali 'Abid el-'Ali (1 Kasm 1 977'de ldrld) ; kuzey
blgesinin komutam olan General Muhammed ld'in yakn akrabas Dr 'fusuf
'ld (6 Mart 1978'de ldrld); Suriye'deki di doktorlarnn en tannm ve
Sovyet-Suriye Dostluk Cemiyetinin bakan yardmcs olan Dr. lbrahim
Nu'amah (18 Mart 1978'de ldrld); ve ileri Bakanlnda Emniyet Genel
Mdr, ayn zamanda Devlet Bakan Hafz Esad'a ok yakn olan Yarbay Ah
med Halil (1 Austos 1978'de ldrld) de bulunuyordu. el-Ali ve Nu'amah
hem evlilik bayla Suriye Devlet Bakan'na akrabayd hem de onun doduu
ky yaknlanndan geliyorlard. 1 Nisan 1978 tarihli

Le Monde,

milli gvenliin

ba Naci Cemil'in, cinayetleri engelleyemedii gerekesiyle Savunma Bakan

yardmclndan ve Suriye Hava Kuvvetleri Komutanl'ndan ahndn bildir

(al-Ba'h, 3 Kasm 1977, 28 Mart 1978, 26 Nisan 1978; al-Nahar al-'Arabi

wa al-Duwali, 8 Nisan 1978; al-Nahar, 28 Mart 1978; Sunday Tmes, 16 Nisan
1978; Badat Radyosu, 24 Nisan 1978; Le Monde, 23 Austos 1978). 6 Temmuz
l 977'de, hkmet kontrolndeki Suriye gazetesi Tshrin cinayetlerin, 'mezhep
i blnmeyi' krklemeyi amaladn ima etti. (Guardian, 6 Temmuz 1977).
di.

1 25

Radyosu, baz cinayetlerle ile ilgili olarak, Badat'ta iktidarda

bulunan, kendi deyimiyle. faist Tikriti airet in i sulad.
Irak'taki Baas rejimi ise suikastlerden, bata Rfat Esad olmak
zere 'Esad Ailesi ynetimi'ni sorumlu tuttu.37 Irakl Baaslar o
dnemde, Suriye'deki rejime aleyhtar propagandalarnda mez
hepilik konusuna deinmeyerek, kimi liderler arasndaki aile
balarna iaret etmekle yetindiler. 1977 ylnda, airet ya da
blgeye gnderme yapan adlarn kullanlmamasn Irak'n res
mi politika haline getirdiini anmsatmakta yarar var. Resmi
grevlerde bulunmayanlar iin zorunlu olmayan bu uygulama
nn bir amac, airet ve blge balarn geri plana itmekti. Bir
dier ama da, Irak' yneten Baaslarn hangi blge ya da ai
retten olduunun kamuoyuna yansmasn engellemek olmal.
Suriye aleyhtar kaynaklar, Esad rejimini devirme gayretleri
ni sadece siyasi nedenlerle deil, ayn zamanda , Suriye'de h
km sren Alevi hakimiyetine kar duyulduu iddia edilen
fke ile aklyordu. rnein, 26 Nisan 1976 tarihinde Kahire
Radyosu, Suriyeli subaylarn baarszlkla sonulanan o yln
bandaki darbe giriiminin, 'lkeyi Alevi cemaatinin hakimi
yetine sokan Parti liderlerine kar Parti tabannn isyan' ol
duunu iddia etti.38 Kahire Radyosu 5 Haziran 1976'daki yay
nnda ise, Hafz Esad ynetimini 'Suriye Alevi Baas rejimi' ola
rak tanmlad. Kasm l 977'de lsrail'i ziyaret ederek, srail Ba
bakan Menahem Begin ile mzakere srecini balatt iin
Suriye tarafndan iddetle eletirilen Msr Devlet Bakan Se37 am Radyosu, 28 Mart 1 977, 13 Temmuz 1977, 2 Kasm 1977, ve 17 Eyll
1978. (Baghdad

Observer, 11

Temmuz 1977, Badat Radyosu, 24 ve 30 Austos

1 978). 1978 yl Eyll aynn sonlarna doru, Suriye ve Irak arasndaki propa
ganda sava aniden duruldu; 24 ve 26 Ekim 1 978 tarihleri arasnda Devlet
Bakan Hafz Esad Badat'a uzlama ziyaretinde bulundu. Msr ve lsrail'irt 1 7
Eyll 1978'de Camp David'da imzaladklar 'Ortadou Bar iin ereve-An
lama' ve 'Msr ve lsrail Bar iin ereve-Anlama'ya kar ortak muhalefet
leri, rakip Baas rejimleri arasnda yaknlamaya neden olmutu. Ziyaretin ama
c bu yaknlamay daha da glendirmekti. Esad'm ziyareti 'Suriye ve Irak Ara
snda Ortak Eylem Anlamas'nn imzalanmasyla sonuland.(A!-Ba'th, 27
Ekim 1978). Bu dnemde Suriye-Irak ilikileri iin baknz: Ebehard Kienle,

Ba'th v Ba'th: The conjlict between

Syria and Iraq 1 968-1 989 (londra,

1990).

18 Kahire Radyosu, 26 Nisan 1976; al -]umhuriy ah (Kahire) , 27 Nisan 1976.

1 26

dat, Mart l 978'de, Suriye Baas rejiminin 'nce Alevi, sonra Ba

as, daha sonra da Suriyeli' olduunu syleyecek kadar ileri
gitti. Bununla da kalmayarak, Devlet Bakan Esad'n 'bir Alevi
devleti kurmay amaladn' ima etti.39
Tm bu mezhebe dayal propagandadan karlabilecek so
nularn aksine, Hafz Esad ynetimine kar en tehlikeli mu
halefet ncelikle Alevi cemaatine mensup subaylardan gelebi
lirdi. Dier muhalifler ancak ikinci derecede nem tayordu .
1977 ylnda, Suriye'de meydana gelen bir olay, konumu gi
derek zayflayan Esad' daha da zor duruma soktu. Esad, 18
Austos 1977'de, Yolsuzluklar Aratrma Komitesi'nin kurul
duunu aklad. Byk olaslkla bu karar, Lbnan'a mdaha
le nedeniyle ynetimin anan prestijini yeniden kurmak ama
cyla alnmt. Komite 'rvet, dolandrclk, makamn kt
ye kullanlmas ve yasad kazanlar' gibi sular aratracak
t. 40 Yolsuzlukla mcadele kampanyas ile, hkumetin ekono
mi politikasn uygulama ekli, brokrasiyi ve kamu sektr
n saran yolsuzluk iddialar karsnda kamuoyunda oluan
honutsuzluu sona erdirmek amalanyordu. Kampanya daha
en bandan baarsz olmaya mahkumdu. Zira ynetimin e
kirdek kadrosunu oluturan, Devlet Bakan Hafz Esad'm ya
kn evresindeki (ou Alevi) st rtbeli subaylarn da yolsuz
lua kart ortaya kt. Kimi iddialara gre, kamuoyunun
gznde Devlet Bakan'nn kardei Yarbay Dr. Rfat Esad, Su
riye'deki yolsuzluklarn ban eken ve bundan en fazla yarar
salayan kiiydi.41 Bu subaylar ordudan tasfiye etmek veya
ok sk disiplin tedbirlerine bavurmak, Esad hizbinin konu
munu sarsar, dolaysyla btn rejimi tehlikeye sokard. Bu
nedenle ileri gelen subaylara dokunulmad. Sonuta, rejimin
39 Devlet Bakan EnYer Sedat ile yaplan rportaj ,

October, 26 Mart

1978; Kahire

Radyosu, 25 Mart 1978. Ayrca baknz Blm 4.

40 Devlet Bakan Hafz Esad'm yapt konuma, am Radyosu, 18 Austos 1977.
41

Guardian, 22 Eyll 1977; Arab Report and Record, 16-30 Eyll 1977, s. 798;
Afrique-Asie, 7 ubat 1977. Arab Report and Record, 1 - 1 5 Temmuz 1977, s.
559. Ad geen son kaynakta 25 Ordu komutasndan 18'inde (yzde 72) Ale
viler bulunuyordu. Bu oran, bizim istatistiksel bulgularmza uyuyor. Baknz
Blm 9.

1 27

yolsuzlukla mcadeledeki samimiyetine glge dt; prestiji

biraz daha zedelendi.
Yolsuzlukla mcadele giriiminin baarszlkla sonulan
mas, Suriye Baas rejiminin 1963'te iktidar ele geirmesinden
sonra sk sk iine dt aprak duruma yeni bir rnek
tekil ediyordu. Bunun temelinde yatan, iktidar sekinlerinin
ekirdeini oluturan grubun yapsyd. Bu grup , mezhep, bl
ge ve airet balarn silmeyi amalayan bir ideolojiyi benimse
mesine ramen, iktidara geldiinde, ideolojisini hayata geir
mek iin gereken gc yine bu geleneksel balar yoluyla edin
mek zorunda kalan bir siyasi Parti veya o Parti'nin bir hizbin
den oluuyordu.
Sorun bir ksrdng halini ald. Bir yandan mezhep, blge
ve airet balarnn bastrlmasn ngren byk bir sosyal
dnm gerekletirmek iin gce ihtiya vard. Dier yan
dan da bu gc elinde tutmak yine bu balardan yararlanmay
gerektiriyor, dolaysyla szkonusu balarn geri plana itilmesi
mmkn olmuyordu.

1 28

ALTINCI BL M

Suriye'nin siyasi kadrolarnda

mezhep ve blgeye dayah hizipleme:
statistiksel bir analiz

Bu blmde, Suriye'deki iktidar kadrolarnn yapsn, nemli

iktidar kurumlarna mensup kiilerin mezheplerini, geldikleri
blgeleri ve sosyo-ekonomik ve siyasi kkenlerini inceleyen
istatistiksel bir aratrmann sonularna yer veriliyor.
1942 ile 1980 yllar arasndaki Suriye hkmet kabineleri
nin yamsra, 1963'ten beri iktidarQ.a bulunan Baas Partisi Suri
ye Blge Komutalar da incelendi. (Tablo 1 -7).1
Bugnk snrlaryla Suriye, siyasi bir birim olarak Oak 1 942'de kuruldu. O s
rada iktidarda bulunan Kabine, Suriye'nin Osmanl lmparatorluu'ndan ayrl
masndan beri baa geen 3 1 'inci kabineydi. Bu nedenle Tablo 1 ve 4'te

l 942'den itibaren kabinelerin numaralandrlmas 31 'den balamtr. Tablo

2'de, lskenderiye blgesinqen gelen bakanlar (Alevi Fa'iz Ismail, Adham Musta
fa ve 'Adnan Mustafa bata olmak zere) kolaylk olmas asndan Lazkiye bl
gesinden gelen bakanlarn kategorisine eklenmitir. Tek tek Suriye hkmetleri
ve Suriye Blge Komutalar hakknda istatistiksel ayrntlar iin ayrca baknz,
Van Dam,

De Rol van Sektarisme, Regionalisme

en

Tribalisme,

s. 3 1 -45, ve 200-

202. Ayrca baknz: Alasdair Drysdale, The Regional Equalization of Health

Care and Education in Syria since the Ba'thi Revolution',

Middle East Studies,

lntemational }ournal of

Cilt 1 3 ( 1 98 1 ) , s. 93- 1 1 1 ; Alasdair Drysdale, The Syrian

Middle Eastem Studies,

Authoritarian Power and State
1990), s. 1 77-189; ve Macintyre, The

Political Elite, 1966-1976: A Spatial and Social Analysis',

Cilt 17 ( 198 1 ) , s. 3-30; Raymond Hinnebusch,

Formation in Ba'thist Syria (San Fransisco,

Arab Ba'th Socialist Party, s. 205-330. Bu almada, mezheplerin

temsil oran,

blge ve mezheplere gre dalmn ne kadar ntn onaya karmak iin,

istatistiksel tablolarda blgelere gre alt gruplara ayrlmtr. Suriye'deki siyasi

1 29

8 Mart l 963'ten bu yana, Suriye'nin en nemli yneticileri

konumunda olduklar ve gemileri, dnemin iktidar kadro
suyla byk benzerlik gsterdii iin, Baas'n asker yelerine
zel dikkat sarfedildi.
Bu istatistiksel aratrmann sonular daha nceki blm
lerde ayrntl biimde ele alnan sreleri ve gelimeleri yan
styor ve bu konuda yazlanlar doruluyor.
Giri blmnde mezhep, blge ve airete dayal kategorile
rin, sosyo-ekonomik kategorilerle byk lde rttne
deinilmiti. Ayn ekilde, kent ile krsal kesim arasndaki
farkllklarn mezhebe dayal farkllklarla rttne de ia
ret edilmiti. Mezhep, blge, airet ve sosyo-ekonomik zellik
lerin rtmesi, ayn zamanda bu etkenlerin ayrlmaz biimde
btnlemesi, birbirini tamamlamas ve desteklemesine de yol
aabiliyor. Bu durum zellikle, belirtilen kategorilerin en ok
rtt toplu halde yaayan aznlklar iin geerli. Herhangi
bir iktidar kurumunda belirli bir dini aznla mensup kiile
rin bulunmasn, szkonusu kiilerin blge ve airet balarna,
sosyo-ekonomik ve siyasi gemilerine bakmakszn, sadece
mezhep balaryla aklamaya almak hatal olur. Belirli bir
blgeden gelen gruplarn iktidar kurumlarnda yer almalarm
da sadece blgesel balarla aklamaya almak ayn derecede
hatal bir yaklamdr.
iktidar sekinleri konusunda baka almalar iin baknz: Michael H. Van Du
sen, 'Syria: Downfall of a Traditional Elite', Frank Tachau (der.),

and Political Developmmt in the Middle East (New York,

Political Elites

1975), s. 1 14-155; Gor

don H. Torrey, 'Aspects of he Political Elite in Syria', George Lenczowski (der.),

Political Elites in the Middle East (Washington, DC, 1975) , s. 1 51 -6 1 ; Bayly Wn

11e Middle East ]our
nal, Cilt 16, No. 4, Sonbahar 1962, s. 407-429 ve Cilt 1 7, No. 1 , K 1963, s. 3554; M. Mohammed Sabet Mahayni, LEvolution constitutionelle de la Syrie ind'
pendante (These pour le doctorat d'ea, Paris, 1972); Hasan al-Hakim, Mudhak
kirati. Safahat min Tarikh Suriyah al-Hadith 1 920-1 958 (Beyrut, 1966), Cilt 2, s.
147-282; George Faris (der.), Man huwa fi Suriyah, 1949 (am, 1949) ; Faris
(der.) Man Huwafi Suriyah, 1951, am, 1951; Faris (der.), Man Hum fi al-'Alam
al-'Arabi, Cilt 1, Suriyah (am, 1957); Office de Presse Arabe et de Documenati
on (OFA), 2e Cabinet Mahmoud Ayoubi (ler Septembre 1 974), Structure, Analyse
et Biographies (am, 1974); Wlo Who in the Arab World, Second Edition, 1 9671 968, (Beirut, n.d.); C. Ernest Dawn, 'The Rise of Arabism in Syria', 11e Middle
East]oumal, Cilt 16, No. 4, Sonbahar 1962, s. 145-68.
der, 'Syrian Deputies and Cabinet Ministers, 1919-1959',

1 30

Suriye'nin siyasi kadrolarnda

tarihi devrim (1 963)
Suriye tarihinde 1963 yl belirli mezhep, blge, sosyo-ekono
mik ve siyasi gruplarn temsili asndan nemli bir dnm
noktas oluturur.
Ban 8 Mart 1963 ylnda iktidara gelle, Snniler ile
Snni olmayanlar, kentte yaayanlarla krsal kesimdekiler,
zenginler ile yoksullar ve muhafazakarlarla ilerici siyasi grup
lar arasndaki ilikiler hzl bir deiime urad. Bu deiim
Suriye'deki yeni siyasi kadronun yapsna yansd.

1942 ile 1963 yllar arasnda, Snniler, (ou am'dan, bir

ksm da rakip ehir Halep'ten oln:ak zere) kent kkenliler,
st snflar ve muhafazakar siyasi partilere mensup kiiler en
nemli konumlan igal etmiti. Heterodoks Mslmanlar ba
'
ta gelmek zere, dini aznlklara '.sup kiiler ile krsal ke
simden gelenlere nemli kurumlarda hemen hi rastlanmyor
du. Ayn zamanda bu gruplar, siyasi ve sosyo-ekonomik a
dan ayrmcla maruz kalyorlard (Bkz Tablo 1 ve 4).
8 Mart 1963'ten itibaren bu gruplar arasndaki iliki kkl

bi deiime urad. (Bata Aleviler, sonra da Drziler ve lsma

ililer olmak zere) Heterodoks Mslman cemaatler ve yoksul
blgelerden (zellikle Lazkiye'den) gelenler byk bir athm
yaparak, balca iktidar kurumlarnda grece daha byk bir
oranda temsil edilmeye baladlar (Bkz Tablo 2-7) . Bunun ya
nsra, 1963 sonrasnda Suriye'deki sifasi hayat, arlkl ola
rak alt ve orta snflar ile ilerici siyasi partilerden kiilerin ha
kimiyetine girdi.
Baas'n kurucularndan olan ve 8 Mart 1963'ten hemen son
ra kurulan kabinede enformasyon bakanlna getirilen Sami
el Cundi, o dnemde bakanlk personelinde yaplan deiikli
i yle tarif ediyor:
Bakanla geliimin nc gnnde (Partili) dostlarm
bana gelerek, geni apl bir tasfiye ilemi balatmam
istediler. . . Bakann baars iten atlanlarn listesiyle l
lyordu. Parti mensuplaryla birlikte akrabalar ve ay131

n airetten kimseler de akrabalk haklarn istemeye ge

lirdi. Parti ortaya kar kmaz, kyller dalardaki,
ovalardaki kylerinden kervanlar halinde am'a doru
yola kard. Btn sokaklar, kahveler ve bakanlklarn
bekleme odalarnda qaf endie verici boyutlara ulanca,
yeni gelenleri greve almak iin iten karmalar grev
halini alrd. 2
Sami el-Cundi'nin szn ettii 'dalar', Lazkiye ve El-S
veyde blgelerindeki, Cebel el-'Alaviyin (Alevilerin Dalar) ve
Cebel el-Duruz (Drzilerin Da) olmal. El-Cundi'nin ok
yaygn olmas nedeniyle 'endie verici' olarak niteledii qaf ise,
Suriye'deki baz tara lehelerinde telaffuz edilen bir Arap har
fidir. Bu harf Suriye Arapas'nn kent lehelerinde telaffuz
edilmezken, bazen yerine Hemze kullanlmaktadr. Qaf' telaf
fuz edenlerin hangi yreden geldii kolayca anlalabilir. Ale
viler ve Drziler Qaf telaffuz edenler arasndadr. 3
Dini aznlklar ile krsal kesimden gelen kiilerin Mart 1963
sonras ykselii, bir eit "ulusal kurtulu" olarak nitelenebilir.
Suriye'de yirminci yzylda yaanan siyasi istikrarszla b
yk lde 'geleneksel' sekinler aras mcadele yol amtr.
Dier bir deyile, istikrarszln temelinde, aa yukar ayn
snfa mensup, kiisel karlar iin muhaliflerini altetmeye a
lan sekinler arasndaki iktidar mcadelesi yatmaktadr.
krsal kesimdeki kitleler ile kentlerdeki alt s1963 ncesinde
r; --....._
..
...
nflar _bu mcadeleden neredeyse tmyle dlanmt.
"if;as'm 1963'te iktidara gelmesinden sonra da, benzer sosyo
ekonomik snflara mensup siyasi sekinler arasndaki mcade
le 'geleneksel' biimiyle devam etti. Bir nceki dneme kyasla
en byk fark, yeni siyasi sekinlerin mezhebi ve geldii blge
-

Sami al-jundi,

al-Ba't h, s.

136-137. Aynca bakmz: Muta' Safadi,

Hizb al-Ba'th, s.

340. Safadi, Suriye'deki Baas rejiminde, terfi etme ve devlet kurumlarnda anah
tar konuma gelmede dinin belirleyici rol oynad grn desteklemekte.
3

Mark W Cowell,

A Reference Grammar of Syrian Arabic (Washington, DC,

Notes on Cabali: The Arabic dialect
spoken by he Alawis of "]ebel Ansariye" (Gteborg, 1969), s. 8. Lewin yle ya
zyor: 'Aleviler qaf telaffuz eder. Bana bilgi verenler Hama'daki "zayP' hem
1964), s. 4. Ayrca baknz: Bernard Lewin,

ze'yi telaffuz edenleri alaya almakta'.

1 32

ile sosyo-ekonomik kkenlerinin seleflerinkinden ok farkl ol

masyd. Bunun nedeni, siyasi gcn byk lde krsal ke
simden gelen ve alt snfa mensup kiilerin eline gemesiydi.4
Van Dusen 1963'te iktidara gelen yeni sekinlerin ekirdeini,
'en dk sosyo-ekonomik katmandan gelen ancak lise eitimi
grebilmi Suriyelilerin oluturduunu yazmtr.5
Bu gelime, kkl bir siyasi ve sosyo-ekonomik dnme
yol at. Daha nce ayrmcla maruz kalm krsal kesimden
insanlar ve dini aznlklarn karlarna ncelik tannmaya ba
land.

Suriye kabineleri ve Blge Komutalar1

1942 sonras Suriye kabinelerinde yer alanlarn mezhep kken
leri karlatrldnda, Suriye-Msr birlii ( 1958-61 ) srasnda
blge kabinelerinde hi Hristiyan bulunmamas dikkat eki
yor. tiuna karlk, Snnilerin temsil orannn (yzde 94.7) bu
birlik cesi ve sonras dnemlere oranla bir hayli yksek ol
duu grlyor. Birleik Arap Cumhuriyeti'nin (BAC) merkezi
hkmetinde ise Suriyeli Snnilerin temsil oran ok daha
yksekti.6 Bu durum, Suriye-Msr birlii srasnda, (ounluu
Snni olan) Msrllarn hakim konumlar nedeniyle Sunni kl
trnn n plana karlmasyla aklanabilir. BAC ncesinde
ve sonrasnda Hristiyanlar (zellikle de Rum Ortodokslar) e
itli kabinelerde gereken oranda yerlerini almt.
Suriye kabineleri iktidar sekinlerinin kkenleri hakknda
genel bir fikir verirken, Mart 1 963'ten sonra iktidar ellerinde
tutan Baas Partisi Blge Komutalar bu konuda ok daha net
bir tablo sunuyor. Alt snftan, krsal kesimden ve Lazkiye bl- <
'"gesinden olanlar ile dini aznlklarn giderek artan oranda /
1
u::nsil edildii rahatlkla grlyor.
ubat 1966 ile Kasm 1970 tarihleri arasnda bu gruplarn
4 Macintyre,
5
6

The Arab Ba'th Socialist Party, s.

254

Van Dusen, 'Syria: Downfall of a Traditional Elite', s. 139.

Macintyre ,

The Arab Ba'th Socialist Party,

s.

234. Tablo 25: '1958-6 1 , Birleik

Arap Cumhuriyeti hkmetinde dint topluluklarn temsili'.

133

temsil oram hem kabinelerde hem de Blge Komutalarnda en

yksek dzeyine ulat. Hatta bu dnemde Blge Komutala
rnda am ve Halep gibi ana kentler hemen hi temsil edilmi
yordu. Blge itibariyle Komuta yelerinin byk blm Laz
kiye'nn krsal kesiminden (yzde 29. 7) , gney eyaletlerinden
olan Havran'dan (20.3) ve kuzeydoudaki Deyrizor'dan ( 15 .6)
geliyordu. Bu tesadf deildi: O dnemde gcnn zirvesinde
olan Alevi General Selah Cedid, Suriye Baas Partisi rgtnde
ki gl konumunu byk lde bu blgelerdeki hiziplerin
desteine borluydu.7 Aleviler, yzde 23 .4 ile dini aznlklar
arasnda en yksek oranda temsil edilen gruptu.
Kasm 1970'ten itibaren, Suriye kabinelerinde ve Blge Ko
' mutalarnda Snnilerle kentlerden gelenlerin saylar artarken ,
krsal kesimden gelenler ile dini aznlk mensuplarnn says
azald.
Baas Partisi'nin, Suriye bakentinin yerlileri arasndaki taraf
tar says her zaman snrl kalmt. Buna ramen, Blge Ko
mutalarnn, kentli Snni yeleri arasnda am'dan olanlarn
says 1970-85 yllar arasnda arpc bir biimde artt. Bunun
nedeni, szkonusu dnem boyunca Alevi Devlet Bakan Ge
neral Hafz Esad'm , am'dan gelen st dzey Baas subaylarla
ibirlii yapp, kendinden nceki Baaslarn ekebildiinden
ok daha fazla sayda kent halkn kendi safhna ekmeyi ba\ armasdr. {stelik Esad, Suriye burjuvazisinin bir kesimine
kar ok daha liberal bir ekonomik politika izledi. General
'
Selah Cedid dneminde (1966- 1 970) Suriye burjuvazisine ve
byk toprak sahiplerine kar son derece kat bir politika uy
gulanm, bu yaklam, 1970 ylndan sonra yumuatlmt.

Suriye Blge Komutalarndaki asker yeler

8 Mart 1963'ten sonra Suriye Blge Komutalarnda yer alan as
ker yelerin blge ve mezhep kkenleri, krsal kesim halk ve
7 Yukarda da belirtildii gibi, Selah Cedid ok sayda Qutiyun'un buyuk deste
ini alyordu. Bu kiiler Lazkiye, Havran ve Dayr el-Zur blgelerinde arlkl

olarak temsil ediliyordu. Baknz Blm 2.

1 34

dini aznlklarn temsil orannn ne byk bir art gsterdii

ne dair, Suriye kabineleri ve btn Suriye Blge Komutalar
n n (askerler ve siviller dahil) saladndan ok daha gl
bir kant sunuyor.
Lazkiye blgesinden gelen subaylar yzde 48.8 ile btn as
keri yeler arasnda en yksk temsil oranna sahip gruptu. 'Ce
did dneminde' ( 1966-70) bu oran yzde 63.2'ye kadar kt.
Dini aznlklara gelince: 8 Mart 1963' izleyen dnemde Alevi
subaylar, ortalama yzde 38. 7'lik bir oranla Suriye Komuta
s'nda en arlkl olarak temsil edilen kesimdi. Alevileri, yzde
8. 1 ile Drziler ve lsmaililer takip ediyordu (Bkz Tablo 6 ve 7).
Snni subaylarn temsil oran yzde 45. l'di. Ancak daha
nce de grld gibi bu oran, Suriye kabinelerinde ve Blge
Komutalarnda szkonusu subaylarn ordu iindeki gerek
gc hakknda fazla bir ipucu veriyor. Toplu halde yaayan
aznlklara mensup meslektalarndan farkl olarak szkonusu
subaylarn byk blm farkl blgelerde domulard. Bu
nedenle mezhep balar blgesel balar ile desteklenip glen
miyordu. Szkonusu subaylar, toplu halde yaayan aznlklara
mensup subaylarn aksine, blgecilie dayanan bir g bloku
oluturamadlar.
Hristiyanlar, her ne kadar Suriye Silahl Kuvvetleri'nde za
man zaman nemli grevlere getiriliyorsa da, Suriye Blge Ko
mutas'nn asker yeleri arasnda onlara rastlamak mmkn
deildi. Onlarn asl nemi askeri-teknik alanda ortaya k
yordu. Siyasi alanda ise grup olarak deil, ancak kiisel dzey
de nemli rol oynayabiliyorlard. Snni subaylar gibi Hristi
yan subaylar da farkl blgelerden geliyordu.
nceki blmlerde, 1963'ten sonra Baas'n askeri kanadn
daki g mcadelesi sonucunda, ileri gelen Snni ( 1966),
Drzi ( 1966), Havrani ( 1966-68) ve lsmaili ( 1968-69) subay
hiziplerinin birbiri ardna tasfiye edilmesiyle baz Alevi subay
hiziplerinin hakim duruma gelmesi ayrntl bir biimde ele
alnd. Bu tasfiye sreci, Suriye Blge Komutalarnn yapsn
daki deiimlerde grlebilmektedir.
Geriye kalan son Halepli Snni Subay, Emin el-Hafz ve
1 35

Drzi subaylar, Selim Hatum ile Hamad U bayd 23 ubat

1966'ten sonra tasfiye edildi. Ekim 1968'den beri Havranl su
baylar, Mart 1969'dan beri de lsmaili subaylar hi temsil edil
memekte. Bu tarihten itibaren askeri yeler sadece Aleviler ve
Snnilerden olumaya balad. Neredeyse mutlak bir stnl
e sahip olan Aleviler, gl askeri hizipleri temsil ediyordu .
Blge Komutalarnda saylar Alevilerden biraz daha fazla ol
masna karn, Snni subaylar iin ayn durum geerli deildi.
Rfat Esad'n Nisan 1975'te Suriye Blge Komutas'na ye se
ilmesi, Devlet Bakan Hafz Esad'n l 970'ten sonra byk l
de kendi ailesinden, airetinden veya kynden gelen su
baylara gvenmesinin gstergesi olarak kabul edilebilir.8

Hafz Esad'n iktidarnda Baas sivil ve askeri sekinlerin analizi iin baknz

Blm 9.

1 36

Tablo 1
Suriye Kabinelerinde Blgelerin ve Mezheplerin Dalm (1942-1963)
Kabine No.:
Dnem:
Blge

Din

31-65
1-'42/2-'58
% no.

66-69
2-'58/9-'61
% no.

70-75
9-'61/3-'63
% no.

31-75
1-'4213-'63
% no.

Snni
Hristiyan
ii
Toplam

36.9 1 1 7
19
6.1

36.8

21

37.1
7.9

33
7

37.3
5.7

43.6

136

36.8

21

44.9

40

43.0 1 97

Halep (20)

Snni
Hristiyan
Toplam

1 7.0
5.8
22.8

53
18
71

14.0

14.0

1 3.5
2.2
1 5.7

12
2
14

1 5.9
4.4
20.3

73
20
93

ldlib (7)

Snni
Toplam

1 .0
1 .0

3
3

0.7
0.7

3
3

Hama (8)

Snni
lsmaili
Alevi
Hristiyan
Toplam

5.8
0.3

18
1

8.8

6.1
0.2

28
1

6. 1

19

8.8

5.6

6.3

29

Humus (10)

Snni
Alevi
Hristiyan
Toplam

8.0

25

7.0

3.4

7.0

32

8.0

25

7.0

Lazkiye (13)

Snni
Alevi
lsmaili
Hristiyan
Toplam

1.9
2.6

6
8

4.5

Dayr el-Zur (12)

Snni
Toplam

6.7
6.7

Dera (4)

Snni
Hristiyan
Toplam

Kunaytra (2)

Snni
Drzi
Toplam

1 .0
1.0

3
3

Snni
Drzi
Toplam

1 .9
1.9

6
6

Suriyeli Olmayan

Snni
Hristiyan
Toplam

4.2
0.3
4.5

13
1
14

Bilinmeyen
Toplam

Snni

am (21)1

Suveyde' (3)

5.6

171
26

3.4

7.0

32

1 .8

1 0. 1
2.2

9
2

3.3
2.4

15
11

14

1 .8

4.5
16.9

4
15

0.9
6.6

4
30

21
21

7.0
7.0

6.7
6.7

6
6

6.8
6.8

31
31

1 .8

2.2

0.7

1 .8

2.2

0.7

0.7
0.7

3
3

2.4
2.4

11
11

2.8
0.2
3.1

13
1
14

100.0 3 1 2

3.5
3.5

19.3
100.0

4
4

2
2

11
57

3.4
3.4

1 .3
1 00.0

2
2

1
89

12
2.6
100.0 458

1 Blge adlarnn yannda verilen yzdeler, toplam nfusa gre yzdeyi belirtmektedir.

1 37

....
l.AI
00

el-Rakka

I
.

"'
o
..:'lt"

SURIYE'DE
i DARi B iRiMLER
o

p 4fJ

MiL

6p

io

8?

do

KiLOMETRE

11

160

1992'de kullanlan ekliyle Suriye'de idari birimler

iller (Muhafazah') 1-13 rakamlar, alt blmler (Mintikar) a-g harfleri ile gsterilmitir.

1. am: a el-Gutah; b Duma; c Zebdani; d Katana; f el-Nebek; g el-Tall.

2. Humus: a Humus; b Tedmr (Palmira); c Tel Keleh; d Muharrem; e el-Rastan; f el-Kuseyr.
3. Hama: a Hama; b el-Selemiye; c Mesyef; d el-Gab.
4.

Lazkiye: a Lazkiye; b el-Haffah; c el-Kardaha; d Cebele

5. idlib: a ldlib; b Cisr el-ugur; c Harim; d Ariha; e Maaaret el-numan.

6.

Halep: a Azaz; b el-Bab; c Cebel Sam'an; d Cerabulus; e 'lfrin; a Ayn el-Arab; g Menbic.

7. El-Rakka: El-Rakka; b Tel l-Ebyad.

8.

9.
10.
11.
12.
13.

....
w
IO

Deyrizor: a Deyrizor; b Ebu Kemal; c el-Meyadin.

El-Hasee: a el-Hasee; b el-Malkiyah (Dicle); c el-Kaml; d Reslayn
El-Sveyde' (Cebel el-Duruz): a el Sveyde'; b Salhad; c el-ehbe'.
Dera (Havran): a Dera; b lzra
Tartus: a Tartus; b Baniyas; c el-eyh Badr; Drayki; e Sefide.
El-Kunaytra (Golan): a el-Kunaytra; b Fik .

Tablo 2
Suriye Kabinelerinde Blgelerin ve Mezheplerin Dalm (1963-1976)
Kabine No.:
Dnem:
Blge

Din

am (21)2

Halep (20)

76-83
3-'6312-'66
% no.

Snni
H ristiyan
ii
Toplam

20.2
4.2

34
7

24.4

41

Snni
H ristiyan
Toplam

1 3. 1
0.6
1 3.7

84-88
2-'6611 1 -'70
% no.

89-95
1 1 -'7018-'76
% no.

20.0

24

20.0

36

0.8
20.8

1
25

20.0

36

22
1
23

4.2

5.0

5.0

4.2

76-95
3-'6318-'76
% no.
20.1
94
1.5
7
1
0.2
21.8 102

7.7
0.2
7.9

36
1
37

ldlib (7)

Snni
Toplam

3.0
3.0

5
3

2.5
2.5

3
3

3.3
3.3

6
6

3.0
3.0

14
14

Hama (8)

Snni
lsmaili
Alevi
Hristiyan
Toplam

7.1
3.6
1 .2

12
6
2

1 0.0
0.8

12
1

7.8
1.1
2.8

14
2
5

8.1
1.9
1.5

38
9
7

1 1 .9

20

1 0.8

13

1 1 .7

21

1 1 .5

54

Snni
Alevi
Hristiyan
Toplam

7.1
1 .2
0.6
8.9

12
2
1
15

5.0

10.6

19

2.5
7.5

3
9

10.6

19

7.9
0.4
0.9
9.2

37
2
4
43

Lazkiye (13)

Snni
Alevi
lsmaili
Hristiyan
Toplam

7.1
4.8
1.2

12
8
2

11
15
3
2
31

1 6.7
6.7
1.1
1.1
25.6

30
12
2
2
46

1 1 .3
7.5
1.5
0.9
2 1 .2

53
35
7
4
99

Dayr el-Zur (12)

Snni
Toplam

Dera (4)

Snni
Hristiyan
Toplam

Kunaytra (2)

Snni
Drzi
Toplam

Suveyde' (3)

Snni
Drzi
Toplam

Suriyeli Olmayan

Snni
H ristiyan
Toplam

Bilinmeyen
Toplam

Snni

Humus (10)

1 Baknz Blm

22

9.2
1 2.5
2.5
1.7
25.9

4.2
4.2

7
7

9.2
9.2

11
11

4.4
4.4

8
8

5.6
5.6

26
26

8.9
1 .2
10.1

15
2
17

8.3
4.2
1 2.5

10
5
15

6.7
2.8
9.4

12
5
17

7.9
2.6
1 0.5

37
12
49

3.3

2.2

1.7

3.3

2.2

1.7

3.3
3.3

4
4

2.2
2.2

4
4

3.8
3.8

18
18

100.0 1 20

5.6
1 00.0

10
180

1 3. 1

6.0
6.0

10
o

4.8
8
1 00.0 1 68

7, not 40.

2 Blge adlarnn yannda verilen yzdeler, toplam nfusa gre yzdeyi belirtmektedir.

1 40

3.8
18
100.0 468

Tablo 3
Suriye Baas Partisi Blge Komutalarnda Mezheplerin ve Blgelerin Dalm
(1963-1997)
Blge Komutas No.:
Dnem:
Din
Blge

1 -4
3-'63/2-'66
% no.

5-8
3-'66/1 1 -'70
% no.

9.13
1 1 -'70/1997
% no.

1-13
3-'63/1997
% no.

2 1 .4

21

10.4

22

21.4

21

10.4

22

6. 1

4.7

10

6.1

4.7

10

2
2

5.1
5.1

5
5

3.3
3.3

7
7

4.1

3.1
1 .0
8.2

3
1
8

1.9
5.2
1 .4
0.5
9.0

4
11
3
1
19

2.0

am (21)1

Snni
Hristiyan
ii
Toplam

Halep (20)

Snni
Hristiyan
Toplam

8.0

8.0

ldlib (7)

Snni
Toplam

4.0
4.0

Hama (8)

Snni
lsmaili
Alevi
Hristiyan
Toplam

2.0

10.0

9.4

10.0

9.4

6
6

6.1
1 .0

6
1

8.0
1 .0

17
2

Humus (10)

Snni
Alevi
Hristiyan
Toplam

10.0
2.0

5
1

9.4

1 2.0

9.4

6.1

9.0

19

Lazkiye (13)

Snni
Alevi
lsmaili
Hristiyan
Toplam

10.0
12.0

5
6

6.3
23.4

4
15

5.1
16.3

5
16

6.6
1 7.4

14
37

22.0

11

29.7

19

5.1
26.5

5
26

2.4
26.4

5
56

Dayr el-Zur (12)

Snni
Toplam

12.0
12.0

6
6

1 5.6
1 5.6

10
10

7.1
7.1

7
7

10.8
10.8

23
23

Dera (4)

Snni
Hristiyan
Toplam

6.0
2.0
8.0

3
1
4

14.0
6.3
20.3

9
4
13

9.2
1 .0
10.2

9
1
10

9.9
2.8
1 2.7

21
6
27

Kunaytra (2)

Snni
Drzi
Toplam

2.0

6.3

1 .0

2.8

2.0

6.3

1 .0

2.8

Suveyde' (3)

Snni
Drzi
Hristiyan
Toplam

2
4

1 .0
9.4

2
20

10.4

22

Bilinmeyen

Snni
Toplam

0.5
0.5

1
1

Toplam
1

20.0

10

9.4

2.0
4. 1

20.0

10

9.4

6. 1
1.0
1 .0

100.0

50

100.0

64

100.0

98

1 00.0 212

Blge adlarnn yannda verilen yzdeler, toplam nfusa gre yzdeyi belirtmektedir.
141

....

Tablo4
Suriye Kabinelerinde Mezheplerin Dalm (1942-1976)1
Kabine No.:
Dnem:
Din
Snni
Alevi
Drzi
lsmaili
Hristiyan
ii
Toplam

1 Baknz BOim 7, not 40.

31-65
1='4212'58
no.
%
82.1 - 256
2.6
8
2.9 - 9
1
0.3
12.2
38
-

100.0

312

66-69
2'5819-'61
no.
%
94.7
1 .8
3.5

54
1
2

70-75
9-'6113-'63
no.
%
79.8
2.2
3.4

14.6

100.0

57

1 00.0

71
2
14

31-75
1-'42/3-'63
no.
%

13

83.2
2.4
3.1
0.2
11.1

89

1 00.0

381
11
14
1
51

458

76-83
3-'63/2-'66
no.
%
75.6
7.1
6.0
4.8
6.5
0.8
1 00.0

127
12
10
8
11
1
1 68

84-88
2'66/1 1-70
%
no.

89-95
1 1 -7018-76
no.
%

7 1 .7
12.5
3.3
3.3
8.3

86
15
4
4
10

82.2
9.4
2.2
2.2
3.9

148
17
4
4
7

100.0

120

1 00.0

180

76-95
3-'63/8-76

"%

no.

77.1
9.4
3.8
3.4
6.0
0.2
1 00.0

361
44
18
16
28
1
468

Tablo 5
Suriye Baas Partisi Blge Komutalarnda Blgelerin ve Mezheplerin Dalm
(1963-1997)
Blge Komutas No.:
Dnem:
Din
Snni
Alevi
Drzi
lsmaili
Hristiyan
Toplam

1-4
9-'63/2-'66
no.
o/o
54.0
14.0
20.0
10.0
2.0
100.0

27
7
1
5
1
50

5-8
3-'66/1 1 -'70
no.
o/o
5 1 .6
33
15
23.4
9.4
6
9.4 ..._ 6
6.3
4
100.0
64

9-1 3
1 1 -'70/1991
o/o no.
68.4
20.4
- '4. 1

67
20
4

7.1
1 00.0

7
98

1-13
9-'63/1997
no.
o/o
59.9
- 1 9.8
9.4
5.2
5.7
100.0

1 27
42
20
11
12
212

.
Tablo 6
Suriye Baas Partisi Blge Komutalarndaki Asker yelerin Mezhepleri
(1 963-1997)
Blge Komutas No.:
Dnem:
Din
Snni
Alevi
Drzi
lsmaili
Hristiyan
Toplam

1-4
9-'63/2-'66
no.
o/o
35.0
30.0
25.0
10.0

7
6
5
2

1 00.0

20

5-8
3-'66/1 1 -'70
no.
o/o
42.1
42.1

8
8

9-13
1 1-'70/1997
o/o no.

1-13
9-'63/1997
no.
o/o

13
56.5
43.5 - 1 0

45.1 - 28
38.7 - 24
5
8.1 -8.1 - 5

1 5.8 - 3
100.0 .-- 19

1 00.0

23

100.0

62

1 43

Tablo 7
Suriye Baas Partisi Blge Komutalarndaki Asker yelerin Mezhepleri
ve Geldikleri Blgeler (1963-1997)

1-4
9-'63/2-'66
% no.

Blge Komutas No.:

Dnem:
Din
Blge

5-8
3-'66/1 1-'70
% no.

9-13
1 1 -'70/1997
% no.
13.0

4.8

1 3.0

9.7

8.1

1 2.9
1.6
14.5

8
1
9

43.5
43.5

10
10

1 1 .3
37. 1
48.4

7
23
30

8.7

3.2

3.2

am

Snni

Halep

Snni

1 5.0

Hama

lsmaili

10.0

1 5.8

Humus

Snni
Alevi
Toplam

5.0
5.0
10.0

1
1
2

10.5

21.7

10.5

21.7

Lazkiye

Snni
Alevi
Toplam

1 5.0
25.0
40.0

3
5
8

21.1
42.1
63.2

4
8
12

Dayr el-Zur

Snni

Dera

Snni

Suveyde'

Drzi

10.5

25.0
100.0

Toplam

20

100.0

19

1-13
9-'63/1997
% no.

1 00.0

23

8. 1

100.0

62

Tablo 8
Parti rgt'nn 31 Ekim 1984 itibariyle Dalm
Blge
am
am'n Krsal Kesimi
Dera
Suveyde'
Kunaytra
Humus _.__ ..... . Hama
Tartus -. . ._.
Laz kiye
ldlib
Halep
Raqqah
Dayr el-Zur
Hasakah
Gvenlik Gleri
am niversitesi
Halep niversitesi
Tishrin niversitesi
Toplam

Tam yeler

Yandalar

Trplam

6963
6693
4837
5586
4842
9994
7378
9259
8489
6572
7564
3915
3468
6533
4205
3301
1466
1 327

3 1 832
29148
1 5766
1 6975
14491
. 47541
45387
- 35013
. 43255
27240
45529
1 8088
14599
281 1 9
3900
8640
5438
451 1

'38795
35841
20603
22561
1 9333
57535
52765
44272
51 744
33812
53093
22003
1 8067
34652
8105
1 1 941
6904
5838

1 0392

4372

al-Taqrir al-Tanzimi 1985, s. 57. Baknz Blm 9, not 2 1 .

1 44

-- - -

----

537.864

Tablo 9
Parti rgt ile Nfusun Parti Kollarna Gre Dalm ve Ekim 1984 Sonu itibariyle Parti rgt'nn Oy Verebilen Nfus indeki Yzdesi 1
Parti Dalm
ve Nfus.
Kollar

Parti
Dalm

am
am'n Krsal Kesimi
Dera
Suveyde'
Kunaytra
Humus
Hama
Tartus
Laz kiye
ldlib
Halep '
Raqqah
Dayr el-Zur
Hasa kah
Toplam

Toplam
Nfus
no.

Oy verebilen
Nfus

Oy verebilen Nfusa
Gre Parti

Toplam

no.

51314
36420
2 1 1 82
231 40
1 9912
581 1 4
53344
44851
58161
34391
60576
22582
1 8646
35231

1 057073
845285
428838
294076
229928
1 033965
974343
556336
702861
837613
2485637
37 1 8 1 2
637774
681 533

9.49
7.59
3.85
2.64
2.06
9.28
8.75
5.00
6.31
7.52
22.32
3.34
5.73
6.12

837000
621 000
232000
140000
1 41000
546000
551000
302000
390000
384000
1 1 1 7000
244000
293000
468000

1 3 .02
9.66
3.61
3.18
2.19
8.49
8.57
4.70
6.07
5.98
1 7.37
3.79
4.54
7.28

6.13
5.86
9.23
1 6.53
1 4. 1 2
1 0.64
9.68
1 4.85
14.91
8.96
4.60
9.25
6.36
7.53

9.54
6.77
3.94
4.30
3.70
10.81
9.91
8.34
10.81
6.39
1 1 .26
4.20
3.47
6.56

537864

1 1 1 37 1 1 4

1 00.00

6430000

1 00.00

8.36

100.00

Oy verebilen nfus iinde parti yelerinin oran yzde 8.36 idi. Yedinci Blgesel Kongre srasnda yzde 8.20 olmas yzde 0.16'1k arta iaret ediyor. am niversitesi am ubesine,
Halep niversitesi Halep ubesine ve Tishrin niversitesi Lazkiye ubesine ba9lanrken, Gvenlik ubesi diger ubeler arasnda dagtld..

1
""'
UI
...

al-Taqrir al-Tanzimi

1 985, s. 56. Baknz Blm 9, not 21 .

YEDi NCi BLM

Mezhebe dayah tahrikler ve atmalar

Ordu iinde konumunu salamlatran Alevi Tmgene

ral Selah [ Cedidi , mezhep silahn kullanmayacak ka
dar zekiydi. [Snni] Muhalifleri gndeme getirdii za
man bundan faydalanmay tercih ediyor, bylece hem
Parti hem de milliyetiler asndan, mezhep bayran
aanlardan daha samimi olduunu kantlyordu . Btn
bunlara ramen ilerinden hangisi daha byk su, bil
miyorum: mezhepilie neden olmak m yoksa bunu
aa vurmak m. [Mnif el-Rezzaz, el-Tacribah al Mur
rah ('The Bitter Experience/Ac Deneyim') , s. 160]

Mezhebe dayah tahrikler: Halep katl iam

Beinci blmde, Suriye Baas Partisi liderlerine kar giriilen
bir dizi siyasi suikast ve saldrnn, lkenin 1976'da Lbnan'a
askeri mdahalesi sonrasnda gerekletiine deinilmiti. l
drlenlerin hemen hepsi Alevi idi. Balangta cinayetlerin ar
kasnda kimin olduu aklk kazanmad. Ekim 1978'de Suriye
ve Irak arasnda varlan geici uzlamann ardndan, sorumlu
larn, kkten dinci Snni Mslman muhalif gruplar olduu
anlald. Bu gruplar, "slam-kart" ve "imansz" olarak gr1 47

dkleri Alevi mezhebine ve Suriye rejiminin baskc karakteri

ne kar kin duyuyordu. Mslman Kardeler'den oluan an
cak Suriye Mslman Kardeler rgtnden farkl olan ve ken
dilerine Mcahidin (Mcahitler) adn veren bir grup, suikastle
rin sorumluluunu stlendi. Gizlice bastklar el-Nadhir adl
gazetede yaymlanan ve 'Mcahitler: Kimdir ve ne istiyorlar?'
balkl bir yazda, kimliklerini ve amalarn ortaya koydular.
yl nce, kesin sylemek gerekirse 8 ubat 1976'da,1
Allah adna ilk kurun sklarak kaplar alan rgtl
Cihad [Kutsal Sava] meyvelerini vermeye balad. Bu
ilk kurun, zulm ve terr yznden uzun sredir eki
len aclarn bir sonucuydu. Suriye hapishaneleri [Sn
ni] Mslmanlar ile doluydu. Bask ve tiranln Zeba
nileri mahallelere, okullara ve niversitelere saldrdlar.
Temel haklar ve zgrlkler ayaklar altnda inendi.
Zulmn, [Snni) Mslmanlar ve zellikle de lslam
dini zerinde younlamaya balamasyla skntlar do
rua kt: Camiler harab edildi; din bilginleri tutuklan
d; eitici programlar yasakland; lslam Hukuku Okul
lar kapatld; ateist ve blc bilgiler yaymland; Parti
iinde mezhebe dayal hakimiyet giderek artt; silahl
kuvvetlerin psikolojik ve askeri adan zayflatlmas
planland. lke para para Yahudilere [lsrail'e) teslim
edildi; [Alevi] mezhepi Parti'nin askeri kanadnn, d
zenli ordunun yerini almasna gzyumuldu; lkenin
zenginlikleri, yolsuzluk, kaaklk, kuku uyandran
ilemler yoluyla yamaland; ezici ounluun zararna,
bir avu insan kanun d yollardan zengin edildi.
Suriye'nin modem tarihinde, Hafz Esad ve onun ka
nun tanmaz etesinin ynetimi altnda bugn tank
olunan derecede despotizme, entellektel ve idari ah
lakszla tank olunmad. Bu nedenle gaflet uykusun
dan uyandrlp, hrs ve onur harekete geirilmeli ve
1 al-Ahram, 13 ubat 1976, Hama'daki Gvenlik Birimlerinin ba, Binba Mu
hammed Ghurrah'n ldrldn bildirdi.

1 48

yle haykrlmaldr: "Allah uludur; Haydi Cihad'a" :

Kendileriyle savalan mminlere kar koyma izni ve
rildi. nk onlara zulmedilmitir. Ve phesiz Allah
onlara yardm etmeye kaadirdir." [ Kur'an, 22'inci sure,
39'uncu ayet]
Mcahitler yaradan Allah'a, lslam dinine ve Allah'n
elisi efendimiz Hazreti Muhammed'e, Allah onu ba
lasn ve ruhunu ihsan eylesin, inanan gen insanlardr.
Onlar, dinini ve ulusunu tiranlktan, imanszlktan ,
adaletsizlikten ve zulmden kurtarmak; "Tek bir Tanr
vardr; O da Allah'tr" szlerini haykrabilmek ve yce
gnll eriat', efkatli lslam hukukunu, btn insan
larn ve zellikle de Suriye halknn kanunu yapmak
iin canlarn feda ediyor. Bunu eitli yollarla yapmay
denediler ve geriye sadece Cihad kald.2
Mcahitler, "lslam Devriminin Sesi" olarak niteledikleri el
Nadhir'de yaymlanan dier makalelerde, Aleviler hakknda ne
dndklerini pheye yer brakmayacak biimde dile getir
diler. Onlardan 'Nusayri [Alevi] dman' ve 'lslam'n dnda
ki, kafir Nusayriler' olarak sz ettiler. 'Mcahitlerin, Suriye'de
hkm sren Alevi ateizmine kar savalarn en ycesini ba
lattklarn' sylediler. Rejime kar verdikleri mcadeleyi,
'bask altnda tutulan [ Snni] Mslman ounluk ile kafir
Nusayri aznlk arasndaki sava' eklinde tanmladlar.3 Mca
hitler baka frsatlarla, Alevileri, 'lslam' geleneksel dman
yapmakla' suladlar.4
2

Al-Nadhir,

No. 2, 21 Eyll 1979.

al-Ba'th,

28 Haziran 1979; and Eric Rouleau,

'Le Mecontentement Populaire Favorise le Renouveau de l'Islam lntegriste',

Monde,

Le

20 Nisan 1979. Ayrca baknz: Hans Gnter Lobmeyer, 'Islamic ide

ology and secular discourse: the Islamists of Syria',

Orient,

Cilt 32 ( 19 9 1 ) , s.

396. Lobmeyer 'l 970'lerin ortasndan itibaren, silahl mcadelenin balamasy

la neredeyse e zamanl olarak 1slamclar'n, giderek daha belirgin bir ekilde
sekler syleme bavurduklar' ve tslam'n 'atmann nedeni olmaktan ok,
katalizr olduu' sonucuna varyor. Cihad hakknda baknz: Rudolph Peters,
3
4

Islam and Colonialism. The Doctrine ofJihad in Modem History (Lahey,

Al-Nadhir, No. 1, 6 Eyll 1979, s.3.
Al-Nadhir, No. 6, 8 Kasm 1979, s . l .

1979).

1 49

Kkten dinci Snni Mslmanlarn niyeti aka, Suriye

toplumu iindeki dmanlklar dini eksende kutuplatrmak
t. Hedef seiminde fazla ayrmclk gzetmediler: Kurbanla
rn, Baas olsun olmasn, Alevi olmas yeterliydi.5
En kanl olaylardan biri, 16 Haziran 1979'da Halep Topu
Okulu'nda meydana geldi. En az 32 renci ld; 54 kii yara
land. Kurbanlarn ou Alevi idi.6 Ancak Suriye Enformasyon
Bakam [Alevi] Ahmed lskendar Ahmed bunu inkar ederek,
saldrya urayanlar arasnda Hristiyan ve Snni Mslmanlar
olduunu aklad.7 Belki yaralanan ve ldrlenlerin hepsi
gerekten de Alevi deildi; ancak halkn bunun tersini dn
mesi daha nemliydi. Katillerin amac da bu olmalyd. Zira
benzer bir dnce mezhep kutuplamasn tevik ederek Ale
vi hakimiyetid;ki Baas ynetimini istikrarszla srkleye
cekti.8 Suriye'deki "Mslman Kardeler" adyla bilinen rg
tn, ele geirildikten sonra am Televizyonu'nda "itiraf' etme
si salanan temsilcisinin szleriyle, 'bu eylemler ulusal cephe
yi blmeyi ve Lbnan'dakine benzer mezhep atmalarnn
tohumlarm ekmeyi' amahyordu.9
Halep katliamnn endie verici bir boyutu, Alevi hakimiye
tine duyduklar kinle onlar ldrmeye hazr hale gelen Snni
eylemcilerin orduya szdm gstermesiydi. Rejim asndan
en az onun kadar endie veren bir dier unsur da, Halep katli5 David Hirst, 'Campaign o[ Terror is Leading to War', Guardian, 8 Ekim 1979.
6 David Hirst, 'Divisive Rulers Threaten to Send Syria along Road to Civil War',

Guardian, 26 Haziran 1979; al-Ba'th, 24 Haziran 1979, 1 Temmuz 1979. al

Nadhir, No. 10, 1 ubat 1 980, s. 10- 1 1 . Al-Nadhir 'de, Halep katliam srasnda
Halep Topu Okulunda ldurlen 320 renciden sadece 60'nm Snni, geri
kalannn Alevi olduu ileri srlmekte. Alevi rencilerin saysnn yksek ol
mas fazla anc deil. Ancak aralannda sadece Alevi ve Snnilerin bulunma
s olash ok zayf grnyor. Hava Kuvvetleri Akademisi'nde Snnilerin

al-Nadhir, dier yandan da okula kabulde

Haqa'iq 'an al
Ta'ifah al-Nusayriyah fi Suriyah,s. 9; al-Ikhwan al-Muslimun ... yakshifun haqiqat
al-Awda'fi Suriya, s. 6.
Financial Times, 28 Haziran 1979.
'yksek oranda' olduunu ima eden

'doru' yntemlerin bilinli olarak uygulandn belirtmekte.

8 Hirst, 'Divisive Rulers', 'Campaign o[ Terror' ve 'Heads must Roll i[ Asad Clean
up Succeeds',
9

Guardian, 9 Ekim

am Radyosu, 7 Eyll 1979.

1 50

1979.

anmn bam eken (Snni) subayn Baas Partisi yesi olma

syd.1 0
Suriye ileri Bakan 22 Haziran 1979'da yapt resmi ak
lamada, Mslman Kardeler'i cinayetlerin arkasnda olmakla
sulad. Ayrca srail ile Msr Devlet Bakan Enver Sedat'n
gerekletirdii gibi bir anlama yapmay Suriye'nin reddetme
sine gsterilen d tepkilerle suikastler arasnda dorudan ili
ki olduunu iddia etti:
Bu insanlar [Msr-lsrail arasndaki] Sina Bar Anlama
s imzalandktan [Eyll 1975) hemen sonra harekete
geti. Kanund eylemler Sedat'n Kuds ziyareti [ Ka
sm 1977) ve Siyonist dman ile utan veren, kk
drc anlamalar imzalanmasnn ardndan hzla art
t. Suriye ehirlerinde, Halep'te, Hama'da, am'da bir dizi
suikast gerekletirildi. Kurbanlar, toplumun eitli ke
simlerinden, farkl mesleklere mensup, masum halkt.
Katliamlardan sonuncusu Halep'teki topu okulunda
gerekletirildi. Halep blgesine bal Tadif kynde
doan Yzba brahim Yusuf'a rvet vererek, okulda
nbeti olduu gn onun varl ve yetkilerinden yarar
landlar. Yusuf, 16 Haziran Cumartesi akam, Msl
man Kardeler rgtnden birka katili okula soktu .
Sonra rencileri ayin salonunda acil bir toplantya a
rd. Emri zerine yataklarndan frlayp, salona gel
dikleri zaman katil, ibirlikilerine ate amalarn em
retti. Otomatik silahlarla ate edildi; el bombalan atld.
10 Hirst, 'Divisive Rulers'; al-Nahar,25 Haziran 1979; 'Vague d'Agitation Confes
sionelle en Syrie', Le Mondc Diplomatiquc, Ekim 1 979; al-Ikhwan al-Musli
mun ...yakshifun Haqiqat al-Awdd'fi Suriya, s. 6; Haqa'iq 'an al-Ta'ifah al-Nusay
riyah fi Suriyah, s. 9; Hizb al-Ittihad al-Ishtiraki al-'Arabi fi Suriyah, al-Qutr al
Suri yamurr bi-Azmah Wataniyah Khatirah (sadece mensuplara datlan i ge
nelge, am, 1979). Ayrca baknz: Hans Gnther Lobmeyer, Islamismus und
sozialcr Konflikt in Syricn, s. 19, 24-25. Gnther, 1 960'larda ok sayda lslamc
okul retmeninin, Baas retmenlerin ve yandalarn yeni kurulan Baas b
rokrasine atanmas ile ortaya kan aklar doldurarak eitim alanna szmay
baardna iaret ediyor. l 970'li yllarda, Selah Cedid ve yandalarnn tasfiye
edilmesinin ardndan slamclar yeniden benzer bir olanaa kavutu ve bu sa
yede renciler zerindeki etkilerini arttrd.
1 51

Birka dakika iinde 3 2 silahsz , gen renci ld;

54' yaraland.
Hayatlarnn baharndaki gencecik insanlar ldren
bu canilerin, cepheye gitmek iin eitim grdklerine,
lsrail'in saldrganlna kar koymak ve hatta kutsal yur
dumuzu, ulusal onurumuzu korumak iin dman kar
snda canlarn vereceklerine inanmamz m bekleni
yor? Onlarn bu vatana en zayf bir bala bile bal olabi
leceklerini dnmek mmkn m? Byle bir hareketin
srail ve ulusumuzun btn dmanlarna hizmet et
mekten baka bir ie yarayaca dnlebilir mi? 1 1
Halep katliamnn hemen ardndan Mslman Kardeler r
gtnn kkn kazmak iin lke apnda operasyon bala
tld. tk olarak, hapiste bulunan 15 rgt yesi idam edildi.
Yksek Gvenlik Mahkemesi'nin 27 Haziran 1979'da yaymla
nan kararnda "Emperyalizm ve Siyonizm, lkemizdeki ajanla
rn cinayet de dahil olmak zere kanund eylemlere girime
ye, ulusun evlatlar arasna ayaklanma tohumlar ekmeye te
vik etti ve btn bunlar din kisvesi altnda yaptlar" deniliyor
du. Kararda aynca, 'Sedat ve Siyonizm' sulanyor, 'Mslman
Kardeler etesine gvenerek', 'Sedat'm lke birliini bozma
amacn' gerekletirmeye ahtklan iddia ediliyordu. 1 2
Suriye Mslman Kardeler rgtnn, Devlet Bakan Se
dat'm lsrail ile ibirlii yapmasn iddetle knadm belirt
mekte yarar var. 13 Kahire Radyosu Suriye'de srdrlen Ms
lman Kardeler kart kampanya hakknda u yorumu yapt:
Suriyeli yetkililer katliamn suunu Mslman Karde
ler'e ykleyerek, dikkati [Suriye Baas) Parti iindeki Ale
vi ve Snniler arasnda yaanan gizli atmadan baka
1 1 am Radyosu, 22 Haziran 1 979;

a1-Ba'th,

24 Haziran 1979.

1 2 am Radyosu, 27 Haziran 1979.

13 johannes Reissner, 'Die Andere Ablehnungsfront: Stimhen Radikal-islamisc
her Kreise zur Friedensinitiative Anwar as-Sadats',

Orien, Cilt

2 1 , No. 2, Ha

ziran 1979, s. 19-41. Suriye'deki Mslman Kardeler rgtnn analizi iin

baknz Johannes Reissner, Ideo1ogie und Politik der Muslimbrder Syriens. Von
den Wah1en 1 947 bis zum Verbot under Adib a1-Shis1ahli 1 952 (Freiburg, 1980).

1 52

yne ekmeye alt. Getiimiz gnlerde idam edilen

Mslman Kardeler rgt yeleri 1977 ylndan beri
Suriye hapishanelerinde tutulmaktayd ve Topu Oku
lunda meydana gelen olayla hibir balantlar yoktu.14
Baka birok suikast gerekletirildi. Austos 1979'da, nde
gelen iki Alevi lider, eyh Yusuf Sarim ve Nadir Husari'nin
Lazkiye ehrinde ldrlmesi zerine Alevi ve Snniler ara
snda atmalar kt. Bu atmalarn, Rfat Esad komutasn
daki ordu birlikleri tarafndan derhal bastrld belirtilmekte.
Alevi hakimiyetindeki yerel gvenlik gleri, yine bildirildii
ne gre, Alevi toplumunu kayrarak atmalarn mezhep bo
yutunu daha da glendirdi.15

Alevi kart mezhep propagandas

Suriye'nin, Devlet Bakan Sedat'n lke birliini bozmaya a
lt ynndeki sulamalar dayanaktan yoksun deildi. Ey
ll 1975'te, Msr'n, lsrail ile ikinci Sina Antlamas'm imzala
mas, Suriye ile Msr arasnda srtmeye yol am, Devlet
Bakan Sedat, Msr medyasnn da desteiyle Suriye Baas Par
tisi'nin Alevilerin hakimiyetinde olduunu vurgulamaya bala
mt.1 6 Bu adan Msr, o dnemde Suriye'ye kar dmanca
tavr takman dier yerel radyo istasyonlar, srail Radyosu ile
Maruni arlkl, sac Lbnan Falanjist Partisi tarafndan ile
tilen Lbnan'n Sesi Radyosu'nu geride brakyordu.
Devlet Bakan Sedat konumalarnn ounda, Suriye reji
minden Alevi Baas olarak bahsediyordu.17 1 Mays 1979'da,
Suriye'de iktidarda bulunan Alevi Baaslara saldrlarnda ok
1 4 Kahire Radyosu, 1 0 Temmuz l979. ldam edilenlerden daha nceki cina
yetleri gerekletirmekle suland.
15

Nidal al-Sba'h, No. 2 1 0'ye Ek, eyll aynn ortas

hawl Suriyah, s. 169.

1979; Mahmud Sadiq,

Hiwar

1 6 Baknz Blm 5. Msr ve Suriye arasndaki propaganda sava 1976'da iliki

lerin geici olarak dzelmesiyle bir sreliine yatt.
17 rnein baknz:

October,

26 Mart 1978;

al-Ahram,

6 Nisan 1979, 15 Mays

1979, 6 Haziran 1979.

1 53

daha ileri gitti ve Baas olan-olmayan arasnda ayrm gzet

meksizin, btn Alevi cemaatini itham etti:
Golan zerine konumaya hazrlanmtm. Ama hayr.
Brakn onun hakknda bu pis Aleviler konusun. On
lar, yaamn anlamn bilmeyen insanlardr. Tanr ak
na , brakalm, onlar Suriye halkyla kendileri yzlesin
ve sorunu kendileri halletsin. Ne yaptklarn grece
iz. Onlara Golan' verebilirdim ama Aleviler iktidarda
olduu srece bundan ben sorumlu olmam . . . Suriye
halknn gznde Alevilerin ne olduunu biliyoruz.
Suriye halk onlara haddini bildirecek. Sonra her ey
farkl olacak. Suriye'nin tavr- Suriye demek doru ol
maz zira Suriye halknn bunda hibir etkisi yok- Ale
vilerin tavr biliniyor. [ Suudi Arabistan Kral] Faysal
bana, Hafz Esad'n hem Alevi hem de Baas olduunu
syledi ve biri brnden beterdir, dedi. Ve Faysal ba
na sordu: "Suriyeli Baaslar ile nasl el skrsn? Esad
hem Alevi hem de Baas'dr; biri brnden daha be
terdir" . 1 8
Baas Rejim mensuplarnn mezhepi tutumunun yamsra,
bu tr propagandalar da mezhepleraras huzursuzluu ve geri
limi arttrm, atmalar krklemi olabilir. Msr'n srail ile
ilikisine gsterilen ilgi nedeniyle, Kahire Radyosu Arap dn
yasnda yaygn bir ekilde dinleniyordu. Kahire'de yaymlanan
gnlk gazete el-Ahbar da ortaya konan yaklam , iktidardaki
Baas Partisi'ni Alevi cemaat ile zdeletiren Msr propagan
dasyla ayn izgideydi. Gazetede kan ve "Suriye'nin inde
Yaad Kan Denizi" baln tayan yazda, Halep katliam
na u yorum getiriliyordu:
Bu katliam haberi baz insanlar artm, onlar dehe
te srklemi olabilir. Ancak, Suriye'deki durumu ve
Alevi Baas iktidarnn Suriye halkna kar gaddarln
bilenleri hi artmad . Bu katliam, Alevi Baas Parti1 8 Kahire Radyosu, 1 Mays 1979.

1 54

si'nin, Suriye halkn kk drmek ve kendi hakimi

yetini garanti altna almak iin bavurduu cinayet, su
ikast ve dier bask ve sindirme yntemlerinden oluan
uzun zincirin sadece kk bir halkasdr. Suriye halk
nn bu aalanmaya bakaldrmak ve kendini savun
maktan baka aresi yoktu .
Baas ileri Bakan kendini savunmak iin yapt
bir akiamada, katliamn, Suriye'ye kar giriilen, ken
di deyimiyle, kayna yurt d olan bir dizi komployla
ilintili son cinayet olduunu syledi. Baas bir bakann
byle bir iddiada bulunmas doaldr.
Ancak gerei, Suriye halknn yaad trajediyi ve
Halep katliamnn ardnda yatan nedenleri artk herkes
biliyor. SO'den fazla insann ld ve yzlercesinin ya
raland katliamn kurbanlarndan ou , Baas Parti
si'nin mensup olduu hizip, yani Aleviler idi. Baas Par
tisi halkn yzde l l'ini gemeyecek, kk bir aznl
temsil etmektedir.
Haber ajanslarnn bildirdiine gre katliamn amac
Alevilerden intikam almakt. Eylemin sorumlular bi
linli olarak, toplu haldeki Alevi askerleri hedef ald.
Katliam 10 gn nce gerekletirildi ama, Alevi rejimi
nin hizmetkarlar, Alevi olmayanlar ve Snnilere kar
balatt cinayet furyasna devam edebilsin diye sakl
tutuldu. Haber ajanslar son gnlerde ldrlenlerin
ounun Snni olduunu ve Halep'te katledilen Alevile
rin intikamn almaya ynelik cinayetlerin srdn
aklad. Sonu olarak Suriye, topluluklararas ekime
ve Lbnan l Sava'na benzer bir i savan kurban ol
ma tehlikesi altndadr. 19
Halep katliamn saran mezhep propagandasna yant ver
mek, kan huzursuzluu bastrmak ve Baas rejiminin, Msl
man Kardeler'e kar yrtt kampanyaya destek kazan
mak iin, 30 Haziran 1979'da Devlet Bakan Hafz Esad ilk
19 Al-Akhbar, 24 Haziran 1979.
1 55

kez kamuoyu nnde Halep olay hakknda yorum yapt ve

Baas Partisi'nin din ile siyasete yaklamn anlatt:
Vatandalarn eit olmad yerde 'anavatan' kavram an
lamn yitirir. Biz, Arap Baas Sosyalist Partisi adna lke
yi ynetiyoruz. Ben lkeyi, lsliim'n ounluun dini ol
masna ramen bir din ya da bir din topluluu adna
deil, Parti Genel Sekreteri ve Cumhurbakan unvanla
rmn bana verdii yetkiyle ynetiyorum. Baaslar ve
vatanna inanan herkes, zgrlk, birlik ve sosyalizm
ilkelerine de inanr. Dini ritellerden ibaret gren ve di
nin zn ihmal edenler, onu, ilerlemenin nnde bir
engel haline getiriyor. [ Kasm 1970] Dzeltme Hareketi
baladndan bu yana, her zaman dinin sevgi, alma
ve baar anlamna geldiinin altn izdik. nemli olan
ahlaki deerlerin varldr. Her zaman halkmzn yre
inde dini deerleri glendirmek iin altk. lsliim'n
yaam ve ilerleme dini olduunu teyit ettik. Ama imdi
lkemize kar giriilen bir komplo ve bizim affedebile
ceimiz bir birey tarafndan deil, cinayeti siyasi bir
ara olarak benimsemi Mslman Kardeler adndaki
siyasi rgt tarafndan ilenmi bir cinayetle kar kar
yayz. Bizler melek olsak, bu ete yine ayn ekilde dav
ranrd. Bu rgt, halkn te birini gayr-Mslim [Ale
vi, Drzi ve lsmaili gibi heterodoks Mslmanlar ile H
ristiyanlar] olarak gryor. Hibir Parti'nin lsliim' ya
da baka bir dini tekeline alma hakk yokken, bu rg
tn yeleri lsliim' kendi tekelleri altna almak istiyor. . .
zgrlk ortamndan yararlanarak, gen insanlar
su ilemeye ve lsliim'a dman olmaya kkrttlar. e
itli cinayet olaylarna karan ve slam tarihinde grl
memi, byle iren bir katliam dzenleyen bu gruba
merhamet gsteremeyiz . . .
Suikast giriimleri b u rejimi deviremez. Mezhep ay
rmclna izin vermeyeceiz. Mslman Kardeler ka
rarm 1975'te, biz ve Sedat rejimi arasndaki izgi belir1 56

ginletii zaman verdi. O srada aldklar karar mezhep

leraras atma yaratacak bir strateji izlemekti. Sorgula
malar srasnda Mslman Kardeler'in yeleri bunu iti
raf etti. Mezhep ayrmclm krkleyenler cezaland
rlmaldr. rgtn Suriye'de kk kaznmaldr; zira,
onlar refah ve gelenee kar kmaktadr.
Devlet Bakan Esad konumasn, halktan mezhepilikten
vazgemelerini isteyerek noktalad:
Bu etenin lsla.m ile hibir ilgisi yoktur. Arap Baas Sos
yalist Partisi, dinler arasnda ayrm gzetmeyen milliyet
i sosyalist bir partidir. Dini btn bir Mslman olarak,
herkesi inanl olmaya ve . lslam'a aykr den sofuluk
ve fanatizmle mcadele etmeye aryorum. Gerek bir
Mslmann Mslman ve Hristiyanlarn kardei, ger
ek bir Hristiyanm da Hristiyan ve Mslmanlarn kar
dei olduuna inanyorum. Eer Suriye mezhepiliin
tesine geemeseydi, imdi var olmazd.20
Ancak rejimin balatt, Mslman Kardeler'in kkn
kazmay amalayan operasyon ve propaganda sava yle ac
masz ve sert bulundu ki, dinine bal halkn byk blm
nn desteini kazanmak bir yana, kar cephe almalarna ne
den oldu. Devlet Bakan Esad'm Msh.lman Kardeler'i 'hain
ler ve imanszlar' olarak tanmlamas byk olaslkla ters etki
yaratm ve zellikle de Snni Mslman ounluun daha da
yabanclamasna yol amt . . 'Tanr'nn laneti onlar ve onla
rn lslam' zerine olsun. Onlarla bizim lslam'mz bir deildir.
Onlar lslam dininin ve Mslmanlarn katilidir. Onlar lslam
dinine ve Mslmanlara ihanet etmitir',21 eklindeki szleri
20 am Radyosu, 30 Haziran 1979;

al-Ba'th,

1 Temmuz 1979.

2 1 Devlet Bakan Hafz Esad'n Baas Partisi'nin am'da gerekleen Yedinci Suri
ye Blge Kongresi'nin alnda yapt konuma, am Radyosu, 22 Aralk
1979.

al-Nadhir, No.

1 1 , 2 1 ubat 1 980. Mcahitlerin, Esad'n 22 Aralk 1 9 79

tarihinde yapt konuma hakkndaki yorumlar iin baknz:

9,

s.

al-Nadhir,

No.

26-7. Esad'n Mslman Kardeler'i 'heretik' olarak tanmlasna u yant

verdiler: 'heretik'

(Haratiqah)

kelimesi genelde Mslmanlar tarafndan kulla-

1 57

de benzer etki yaratm olmal. Halka hitap ederken 'Msl

man Kardeler'i (el-Ihvan el-Muslimun) kelime oyunu yaparak
'Mslmanlara lhanet Edenler' (Huvvan el-Muslimin) olarak
adlandran kardei Rfat ve dier Baas liderlerin konumalar
iin de ayn durum geerliydi.22
Mslman Kardeler'in, rejimin onlara kar yrtt pro
pagandann kendi konumlarn glendirdii ynndeki iddi
as yersiz saylmazd: 'Rejimin, cinayetlerin suunu Mslman
Kardeler'e ykleme karar, onlar irkin bir ekilde sulamas
ve onlara kar yrtt propaganda, Mslman Kardeler'in
Suriye halkn ektii aclardan kurtaracak nder olduuna en
byk kanttr'.23
1980'lerin banda, lke apnda, kkten dinci Snni Ms
lmanlarn kkrtt ve eitli nedenlerle, muhafazakar ve
dindar kesimlerin de destek verdii olaylar meydana geldi. Bu
nun zerine rejimin ileri gelenleri, hi zaman kaybetmeden,
cinayetler ve karmaadan Mslman Kardeler rgtnn sa
dece snrl bir kanadm sorumlu tuttuklarn akladlar. Dev
let Bakan Esad 23 Mart 1980'de unlar syledi:
Suriye'deki Mslman Kardeler ile ilgili bir noktay
akla kavuturmak isterim. Suriye'deki Mslman
Kardeler'in hepsi katillere gzyummuyor. Byk o
unluu cinayetleri onaylamyor ve katillere kar k
yor; sadece dine hizmet edilmesi gerektiine inanyor.
Bizim bu insanlarla hibir ihtilafmz yok. Tam tersi on
lar destekliyoruz. Din uruna alan ve dini deerlere
sayg gsteren herkesin arkasndayz. Dini destekleye
cek, dini deerleri yceltecek ynde her trl neri ve
talepte bulunmak onlarn hakk, hatta grevidir. Biz bu
grevden kamayz; bu konuda bizi kimsenin geride hnlmaz. Mslmanlar bu kelimeyi yalnz Nusayriler ve onlara benzeyen dier
zndklar (Zanadiqah) iin kullanrlar'.
22 Al-Ba'th, 29 Ekim 1979.
23 Al-lkhwan al-Muslimun ...yakshifun Haqiqat al-Awda' fi Suriya, s. 6, Salah al
Din al-Bitar, 'Su'al al-Sa'ah: Ma huwa al-Badi!?', al-ihya' al-'Arabi, No. 16, 1 9
Mays 1 980.

1 58

rakmasna izin vermeyiz. Biz din adna hizmet edenleri

destekleriz, din d amalar iin dini kullananlarla sa
varz. arpk siyasi emelleri uruna, inanl vatanda
larmz kullanmaya kalkanlarla da mcadele ederiz.24
Devlet Bakan Hafz Esad, Baas Partisi'nin din ve siyaseti ke
sin izgilerle ayran sekler yaklamna ters derek, bu d
nemde yapt konumalardan bazlarna, 'Allah Ekber' (Tanr
Uludur') gibi dini deyilerle balad; kimi iddialarm destekle
mek iin Kur'an'dan ayetlere bile yer verdi.25 Baz durumlarda
da Devlet Bakan, aka Mslman olduunu syleme gerei
ni hissetti zira Snni ounluun byk blm Alevilerin
gayrmslim olduuna inanyor ve srf bu sebepten Esad'm ik
tidarnn merutiyeti hakknda pheye dyordu.26
Devlet Bakan Esad ve nde gelen Alevi (ve dier) Baasla
rn, ilke olarak kendilerini mezhepiliin zerinde grdkleri
doru olabilir. Alevi kkenli Baas liderleri, rnein , teorik ola
rak mezhepilie eilim gstermemi ve iktidar mcadelesi s
rasnda, 8 Mart 1963 devriminin ilk dnemlerinde olduu gi
bi, sadece blge ya da airet temelinde kayrmalara gzyum
mu olabilirler. Ne var ki, bu durum, Alevi astlar ve yandala
rnn, liderlerini mezhepi gerekelerle desteklemelerini en
gelleyemezdi nk onlarn gznde liderleri artk sadece ay
n airet ya da blgeden gelen parti yeleri olmazd. zellikle
mezhepleraras gerilimin artt kriz dnemlerinde, onlar, z
delik kurabildikleri Alevi topluluun nderi ve temsilcisi, ge
rektiinde Alevi karlarn savunan Alevi kardeleri olarak
grrlerdi.
stelik, ideolojik gr olmayan birok Alevi, Baash
24 am Radyosu, 23 Mart 1980.Devlet Bakan Esad ile yaplan sylei,
25

al-Ra'y

al-'Amm, Kuveyt, am Radyosu tarafndan yaymland, 9 Mart 1980.

am Radyosu, 17, 23 ve 29 Mart 1980; al-Ba'th, 18 Mart 1980.

26 Devlet Bakan Esad'n yapt konuma, am Radyosu, 8 Mart 1980.

hir,

al-Nad

No. 2, 2 1 Eyll 1 9 79, s. 23-5 ; N o . 3, 7 Ekim 1 979, s . 3 ; R. Stephen

The
Middle East ]ournal, Cilt 33, No. 1 , K 1979, s. 15-18; Michael C. Hudson,
Arab Politics. The Search for Legitimacy (New Haven ve Londra, 1977), s. 2 5 1 Humphreys, 'Islam and Political Values in Saudi Arabia, Egypt and Syria',

6 7 , 3 9 5 , 397.

1 59

'stnlk elde etmenin arac' olarak benimsemiti.27 Baas ol

mak, kendileriyle ayn din, airet ya da blgeden gelenlerin
halihazrda arlkl olarak temsil edildii bir ynetimden isti
fade edebilmek anlamna geliyordu.

Mezhepleraras i sava tehlikesi

Her ne kadar Suriye'nin bu dnemde (ya da daha nce her
hangi bir dnemde) 'Alevi toplumu' tarafndan ynetildiini
sylemek doru olmasa da, bu durum, Alevi olmayanlar (hat
ta baz Alevileri bile) rejimi bu ekilde tanmlamaktan alkoy
mad. Alevilerin ldrlmesinden sorumlu olan, Suriye'deki
Baas rejimine muhalif, kkten dinci Snni Mslmanlarn da
yapmak istedii aynen buydu: Mezhep kutuplamasn bilinli
olarak krkleyerek, rejimi 'mezhepi' olarak gstermek, by
lece, Alevi hakimiyetindeki Baas rejimine kar, Alevi olmayan
ounluun desteini kazanmak. Bu ama dorultusunda Ale
vi aznlk ile Snni ounluk arasnda, belki de sayca oun
lukta olmalar sayesinde kazanabileceklerini umduklar, mez
hepleraras atma karmaya altlar. Oysa saylar yaklak
bir milyonu bulan Suriyeli Alevilerin birou ordu, polis ve
gvenlik glerinde nemli grevlerde bulunuyordu. kabi
lecek mezhepleraras bir atmada kanlmaz olarak ok faz
la kan dklr, sonucu nceden kestirmekse imkansz olurdu.
Snni ounluun, doru ya da yanl, kendilerine kar bir
tehdit oluturduu izlenimine kaplan, rejime balangta mu
halif olanlar da dahil olmak zere ok sayda Alevi, kendileri
ni korumak iin rgtlenme ihtiyac hissetmi olabilir. 1963'te
Baas'n iktidara gelmesinden sonra Aleviler ve dier aznlkla
rn toplum iinde hzla ykselii nasl mmkn oldu ise, im
di de kendileri, mezhebe dayal, siyasi ve sosyo-ekonomik ay
rmcla maruz kalabilirlerdi.
Suriye Komnist Partisi'nin Baas rejimine muhalif kanad
durumu u ekilde analiz ediyordu:
27

Hirst, 'Carnpaign o f Terror'.

1 60

Yurtseverler olarak, lkemizde Fransa'nn [bile) yapma

y baaramad bir eyin olduunu , mezhep bayraklar
nn aldm grmek bize ac veriyor. . . Rejimin izledii
mezhepi siyaset, lkemize kar en byk tehditlerden
birini oluturmaktadr. Konuyu ele alrken bu gerekle,
Alevi cemaatinin durumunu ayrdetmemiz gerek. Ge
mite lke nasl Snni cemaat tarafndan ynetilmedi
ise, imdi de Alevi cemaat tarafndan ynetilmiyor. l
keyi yneten, snflar, sosyal gruplar ve ailelerdir. Dini
cemaatlere gelince . . . Bunlar, yoksul insanlar, iilerden
olumaktadr. lerinde drst insanlar ounluktadr.
Aralarnda zenginler, rejim iindeki ya da retim ala
nndaki konumlarndan yararlanan insanlar da var.
Ama onlar aznlktadr. lkemizdeki zenginlerin ve re
jimden kar salayanlarn, aralarndaki farkllklara
ramen, baz ortak noktalar bulunmaktadr. Yoksullar,
iiler ve ezilenler de, aralarndaki dinsel farkllklara
bakmakszn , karlar dorultusunda birlemelidir. Ne
var ki, rejimin uygulad [mezhepi) yntemler, bilin
li olsun olmasn, mezhepilik ruhunun uyanmasna ve
mezhepleraras gerilimin artmasna yol amtr. Bu teh
likeyi nlemek iin gerekli admlar atlmad takdirde,
dini cemaatler arasnda atma kabilir.28
Bu tehlikeli ve kanl ngrye ramen, Esad Rejimini devir
menin tek yolu bu ise, kkten dinci Snni Mslmanlar lke
yi Lbnan-vari bir i savaa srklemeye hazrd. Bu ama
dorultusunda, 1980'lerin banda aka benimsedikleri sy
lenen strateji, rejime kar dozu giderek artan iddet eylemleri
ne girimekti. Bu sayede, dzenli ordu, rejimin liderleri tara
fndan halka kar savamaya zorlanacakt. 'ounluu Snni
lerden oluan ordunun, 'yeterince bask altnda kalrsa, rejime
olan ballm yitirebilecei' iddia ediliyordu.29
28 Suriye Komnist Partisi'nin Merkez Komitesi (yani, rejim kart Riyad el
Turk hizbi) tarafndan yaymlanan genelge, Haziran 1979.
29

The Economist, 22 Mart 1980. Al-Nadhir, No. 4, 22 Ekim 1979, s.3.

1 61

Ne var ki en hassas ve stratejik neme sahip ordu birimleri

ne Aleviler yerletirilmiti . Ynetim de doal olarak, halk
ayaklanmalar ile mcadele etme grevini bu birimlere verme
yi tercih ederdi.
Kkten dinci Snni Mslmanlar ile onlarn Snni ve dier
Alevi olmayan mttefikleri byk miktarda silaha sahip olma
dklar ve stratejik adan nemli ordu birliklerini kontrol altn
da tutmadklar srece, Alevi hakimiyetini sona erdirme planla
rnn baarya ulama ans zayft. Bu artlar altnda, mezhebe
dayal propagann dndrdklerinin aksine, Hafz Esad reji
mine kar en tehlikeli muhalefet ancak Baas Rejiminin ekirde
inde yer alan Alevi subaylardan gelebilirdi. Dier muhalifler
ikinci derecede nem tayordu. Sadece 'sistemin i ileyiini bi
len Aleviler, dier cemaatlere mensup subaylarn yardm olsun
olmasn, temiz bir darbe gerekletirmek iin gereken bilgiye ve
kaynaklar denetleme gcne sahip'30 grnyordu.
in ilgin yan, ordudaki ve Baas Partisi'ndeki Alevi hiziple
rin, hem mezhebe ve/veya blgeye dayal Baas askeri hiziple
rin ihra edilmesi hem de kkten dinci Snni Mslmanlar gi
bi dier muhalif gruplar sayesinde bu gce ulam olmasyd.
Szkonusu muhalif gruplar, iktidar kurumlarnda Alevilerin
orantsz temsiline kar kyor ancak bu duruma aka mu
halefet etmeleri tam tersi etki yaratp muhalefet ettikleri ak
mn glenmesine yaryordu.31
Halep katliamndan sonra birok kii, rejimin mezhep ayrm
gzeten, baskc karakterini deitirecek kkl reformlar yapl
mad takdirde, mezhepleraras i savan kmasndan endie
duymaya balad. Rejim kart eitli sol gruplar bildiriler ya30 Hirst, 'Divisive Rulers'. Paul Maler (yani, Michel Seurat), 'La Societe Syrienne
contre son E tat', Le Monde Diplomatique, Nisan 1980. Yazarn aktardna g
re, Suriye Baas Partisi'nin Merkez Komitesi'nin iki yesi, '1970'ten sonra Hare
ketin

(23

ubat 1966'da hapiste bulunan Alevi General Selah Cedid'in Baas

yandalar tarafndan balatlan hareket kastediliyor] kar k<rya kald 1 2

bask kampanyas, rejime kar n e byk bir tehlike oluturduuna e n iyi ka
nt' olduunu sylemilerdi. Daha nce belirtildii gibi, Cedid'in eskiden en
byk g kayna Alevi cemaatinden Baas subaylard.
31 Mnif el-Rezzaz,

al-Tajribah al-Murrah

banda alntlanmtr.

1 62

(Beyru, 1967), s. 160. Bu blmn

ymlad. Aadaki Parti bildirisi, Suriye Arap Sosyalist Birlii'nin

Dr Cemal el-Atasi'ye bal fraksiyonu tarafndan yaymland:
Ulusal paralanmaya yol aan bu kriz mezhebe dayal
sava ve i sava ateini yakabilecek gtedir. . . . Giderek
uzayan olaylar zinciri [sadece] fanatizmin harekete ge
irdii terrist gruplar ile, belirli bir [Alevi] inanc ne
kararak bu fanatizmi daha da krkleyen baskc bir
rejim arasndaki mcadelenin gstergesi deildir. Ayn
zamanda lkenin varln tehdit eden, onu mezheple
raras kanl arpmalarn kysna getiren ulusal bir kriz
olduunun da ak bir gstergesidir. Suriye'nin Kbrs
lamas ve Lbnanlamasdr. Mezhepleraras atma
nn Lbnan'da yol at u iusal blnmln yolu
dur. Ayn zamanda Siyonist E mperyalizmin, Lb
nan'dan balayp , Suriye'den geerek, lran'da noktalana
cak i arpmalar yoluyla Arap dnyasnn kendi ken
dini yok etmesi dnn gereklemesi anlamna gelir.
Bu olayn nemini kmseyen ya da onu , Siyonizm,
Gericilik, Sedatizm, amanizm ve Haddadizm gibi d
faktrlere balayan btn resmi aklamalara ve bu
yndeki propagandalara ramen, bugnk iktidarn oy
nad rol gizlenemez. Bu rejim, yaps ve izledii yn
tem sonucunda, bu blnmeleri besleyerek durumu da
ha da alevlendirmektedir Bugnk duruma gelinmesi
nin, zellikle de ulusal blnmln ve terr olayla
rnn tek sorumlusu , bu rejimdir.
Parti bildirisi, Alevi hakimiyetindeki rejime muhalefet eden
lerin, iinde bulunulan durum n edeniyle btn Alevi cemaati
ni sulamamas gerektii uyarsnda bulunarak devam ediyor
du. Bu uyary dinlenmedii takdirde, kkten dinci Snni
Mslman muhalefetin glenmesine yardm etmi olunacak,
mezhepleraras atma daha da krklenecekti:
Bizler ve dier yurtsever, (yapsna, gzettii ayrmcla
ramen) bu rejimi dini bir topluluun [Alevilerin] rejimi
1 63

olarak gremeyiz. lktidarda bulunan grubun izledii po

litikalar ve ald nlemlerin sorumluluunu, o cemaate
[Alevilere] ykleyemeyiz. Hakim durumdaki grup, belirli
bir dini cemaatten kar salyor, fanatizm ve klanclk
yaparak ya da dier gruplarn [Alevi olmayanlann) klan
clk yapabilecei, onlara kar tepki gsterecei korku
sunu salarak, szkonusu cemaati kendine balyor. Ken
dini hem onlarn [Alevi cemaatinin) koruyucusu olarak
gstermeye hem de u veya bu [Alevi) kiiye, u veya bu
[Alevi) aileye kar ve imtiyaz salayarak, kar kayna
olduu izlenimi yaratmaya alyor. Bu yolla, iktidar ku
rumlan ile istihbarat ve gvenlik tekilatlarn kendi gru
bunun mensuplaryla dolduruyor. Buna ramen iftisi,
iisi, retmeni ve eitli sosyal gruplar ile [Alevi] ce
maatin ounluu, tpk dier gruplar gibi, belki daha da
fazla, bu rejimin despotizmi, basks ve smrs altnda
eziliyor. Yurtseverlik asndan bakldnda, onlar da ay
rmclktan ve blnmlkten deil, ulusal birlikten ya
nadr. Zira onlarn karlar, btn yurtseverlerin ve b
tn ulusun karlarna baldr. 32
Her ne kadar Suriye'yi 'Alevi cemaatinin ynettii sylene
mezse de, lkenin Alevi hakimiyetindeki Baas iktidar tarafn
dan ynetildiini sylemek yanl olmazd. Oysa uygulamada,
ynetime etkin katlm, Alevi cemaatinden belirli bir airet ve
blgeye mensup olanlar ile snrlyd. Dier Aleviler ise, ikti
dar kurumlarnda yer alan Alevilerin kayrmas sayesinde bu
durumdan yararlanabiliyordu. Bu da ynetimin Alevi karakte
rini glendiriyordu. David Hirst unlar sylyor:
32

Hizb al-lttihad al-lshtiraki al-'Arabi fi Suriyah,

mah Wataniyah Khatirah

al-Qutr al-Suri yamurr bi-Az

(sadece yeler iin yaymlanan genelge, am, 1979).

Bu alntda 'Haddadizm' Lbnanl Binba Sa'd Haddad'n ban ektii hare

kete atfta bulunuyor. Haddad, 1979'da, lsrail korumas altnda, Lbnan-lsrail
snrndaki blgede 'Hr Lbnan Cumhuriyeti'ni ilan etti. i sava srasnda
Haddad Lbnan Ordusundan kaarak, kontrol altna ald Lbnan'n bu
blgesinde adaleti eline ald. Nikolaos van Dam, 'lsrael and Aral National ln
tegration: Pluralism versus Arabism',
Blm 2, Haziran 1979, s. 144-50.

1 64

Asian Affairs,

Cilt 10 (Eski Seri, Cilt 66),

Bu lkenin Baaslar tarafndan ynetildii hibir ekil

de sylenemez. Bu lkeyi Aleviler ynetiyor. Bunu da
teorik olarak Parti yoluyla, uygulamada ise Parti iinde
ve dier nemli kurumlarda, cemaat dayanmas yo
luyla yapyorlar. Gerekte, iktidara ortak olmann en
nemli koulu, ister aile ister mezhep ister airet bay
la olsun, lkenin en nde gelen Alevisi, Devlet Bakam
Esad ile ba olmaktr.33

Mezhep ayrmch, yolsuzluk ve

parti ii disiplinsizlik
Suriye'deki iktidar kurumlarnda Alevilerin gl bir ekilde
temsil edilmesi, tek bana, l 970'lerin ortalarndan itibaren
Suriye rejiminde yaanan istikrarszl aklamaya yetmez.
Baas'n 1963'te iktidar ele geirmesinden sonra Alevi Baaslar
hakim konuma gelmiti. Bu hakimiyetleri, Esad'n Alevi su
baylar hizbinin iktidar tekeline ald ve ilk kez nispeten
uzun bir sre istikrarn korunduu 1970 Kasm sonras dnemde iyice glenmiti.
Bu nedenle, Suriye rejiminin baakmak zorunda kald is
tikrarszln kkeni, iktidar sekinlerinin mezhebinden ok,
yolsuzluk, ekonomik skntlar, demokrasiyle uyumayan bas
kc yntemler, Parti ii disiplinsizlik ve zellikle de, Suri
ye'nin, Lbnan l Sava'na mdahalesini izleyen dnemde or
taya kan mezhepiliin bileiminde aranmaldr. Toplumdaki
honutsuzluk ve sosyo-ekonomik sorunlar, mezhep kanallar
yoluyla harekete geirilebiliyor, ynlendirilebiliyordu. Bu du
rum, rnein, 1980 yl bahar aylarnda lke apnda meydana
gelen kanl olaylarda aka grld.
Eyll l 979'da lkenin giderek ktleen siyasi ve sosyo
ekonomik durumunu dzeltmek iin ikinci bir yolsuzlukla
mcadele kampanyas balatld. Ancak yolsuzlua kar
1 9 7 7'de gerekletirilen ilk giriimde, radikal nlemlerin

33 Guardian, 26 Haziran

1979.
1 65

nnde duran yapsal engeller hala geerliliini koruyordu.

Parti rgt glenmedii srece kapsaml reformlarn baar
ya ulamas olasl zayft. Aralk 1979'da Hammud el-ufi u
yorumu yapt:
Demokratik yntemler uygulanmad srece, yolsuz
luk, grevi ktye kullanma ve rvet kontrol altna al
namaz . Esad'n yakn gemite balatt ve byk rek
lam yaplan, ynetimi yolsuzluktan arndrma hareketi,
onun devlet ve orduda yerlerini garantiledii kiisel
dost ve akrabalarm zor duruma sokaca anlalr anla
lmaz durduruldu.34
1963'te iktidara gelen Baas'n Parti rgt, 1980'e gelindi
inde hala zaaflarnn stesinden gelememiti. eitli hiziple
rin 1 7 yllk iktidara ramen dzeltemedii bu zaaflar, 22 Ara
lk 1979 ve 6 Ocak 1980 tarihleri arasnda am'da yaplan, Ba
as Partisi'nin Yedinci Suriye Blgesel Kongresi'nde sunulan
rgt Raporu'nda aka ortaya kondu. Raporda Parti rgt
nn giriimlerini engelleyen unsurlar zetleniyordu :
1 . Parti Komutas'ndaki yoldalarn deneyimsizlii, ei
tim seviyelerinin dk olmas ve aralarndaki uyum
suzluk
2. Parti rgtnde ideolojik eitimin yetersiz olmas;
kendi kendini eitmeye kar gsterilen isteksizlik; gen
kuan elenceye olan dknlnn artmas
3. Komuta kademelerine atama yaplrken dikkatli se
im yaplmamas ve Parti kollar tarafndan ne srlen
34 Suriye Arap Cumhuriyeti'nin Birlemi Milletler'deki daimi temsilcisi Ham
mud el-Shufi'nin grevinden istifa ettiini duyurduu basn aklamas, 27
Aralk 1979. Yolsuzluklar konusunda aynca baknz: Mahmud Sadiq,

hawl Suriyah;

Hiwar

Yahya M. Sadowski, 'Patronage and the Ba'th: Corruption and

Control in Contemporary Syria', Arab Studies

Quarterly, Cilt 9, No. 4,

1987,

s.

442-461 ; Volker Perthes, The Syrian Private Industrial and Commercial Sec

International ]ournal of Middle East Studies, Cilt 24 ( 1 992),

Staat und Gesellschaft in Syrien, 1 970-1 989, s. 232237, 303-304; ve joseph Bahout, Les Entrepreneurs Syriens. Economie, affaires
et politique, Beyrut (Les Cahiers du CERMOC No. 7), 1994, s. 64-68.
tors and the State',

s. 214-215; Volker Perthes,

1 66

adaylar hakknda lider kadronun ilk elden bilgiye sahip

olmamas.
4. Parti'nin st organlarndaki el-Cihaz el-Mutefer
rig in [yelerin baka ilerden kurtularak kendilerini sa
dece Parti ilerine adamalarna olanak tanyacak yap
lanmann] yetersiz oluu
5. Dier nemli unsurlar: ilgisizlik; sorumluluk duy
gusundan yoksunluk; Parti ruhunun ve cokusunun za
yfl; demokrasinin yanl kavranmas; miras alnan
toplumsal hastalklarn [ mezhepilik, blgecilik ve ai
retilik J pekimesi. 35
'

Suriye Baas Partisi'nin ideolojik adan zayflna en iyi ka

nt, rgt Raporu'nda yer alan ve Parti ideolojisinin rgte
anlatmnda yaanan zorluklarn sraland blmd: 'Par
ti'nin grn en doru ekilde dile getiren eitim malzeme
lerinin azl; eitim verenlerin yetitirilmesinde yaanan zor
luklar ve sosyalist milliyeti dnceyi ele alan kaynaklarn
yetersiz sayda oluu.'36 Aslnda Sosyalist Arap milliyetiliini
ele alan ok sayda Arapa kaynak vard. Ancak bu kaynaklar
kaleme alanlarn ou Irak'ta iktidarda bulunan rakip Baas
Partisi'nden olduklar ve daha nce Suriye'den snrd edil
dikleri ya da katklar iin, bu kitaplar bulunamyordu. O d
nemde Michel Eflaq'n eserleri Suriye'de yasaklyd.
Yedinci Blgesel Kongre srasnda, 'Kongreleraras dnemde
de, Blgesel Kongre'nin, Blgesel Komuta zerindeki kontro
l n kesintisiz olarak srdrecek',37 75 yeden oluan bir
Merkezi Komite kurulmas kararlatrld. Komiteye seilen
askeri yeler arasnda Alevi subaylarn arlkta olmas -altnc
blmde yer verilen Suriye'deki iktidar kurumlarnn istatis
tiksel analizi gznne alndnda- pek de artc deildi. Bu
yeler arasnda Devlet Bakan Hafz Esad ile kardei Rfat,
Genelkurmay Bakan Yardmcs Ali Aslan, Askeri stihbarat
35
36
37

Al-Munadil, No. 1 29, Ocak 1980, s. 95.

Al-Munadil, No. 1 29, Ocak 1980, s. 95-6.
A.g.e, s. 21; al-Nahar al-'Arabi wa al-Duwali, 14-20 Ocak 1980.
1 67

efi Ali Duba ve zel Kuvvetler Komutam Ali Haydar da dahil

olmak zere, Esad'm nde gelen Alevi yandalar vard.38
Merkezi Komite kapsamnda, 21 yeli yeni bir blge komuta
s oluturuldu. Seilenler arasnda, elbette Devlet Bakam Hafz
Esad ve kardei Rfat da vard.39 Bu blge komutasnn da yaps,
Kasm l 970'ten sonra kurulan dier komutann, altnc b
lmde incelenen yapsyla ayn izgideydi. : Arlkl olarak Laz
kiye blgesinden gelenler ile Alevilerden oluuyordu.40
Yedinci Blgesel Kongre'nin sonunda Devlet Bakam Hafz
Esad, rejimin ve lkenin iinde bulunduu kritik durumu d
zeltmek iin uygulanacak kkl reformlarn temel ilkelerini
aklad.41 Ne var ki reform programm uygulamaya koyan y38 Merkez Komitesi'nin dier Alevi asker yeleri Ibrahin Safi, Shafiq Fayyad,
'Ali al-Salih ve 'Adnan Badr al-Hasan idi. (Al-Munadil, No. 129, Ocak 1980, s.
128-129; al-Ba'th, 6 Ocak 1980). Yedinci Blgesel Kongreye katlan 5 1 8 tam
yenin 1 60' Silahl Kuvvetleri temsil ediyordu [Bu oran tam yelerin yzde
30'una denk gelmekte). Aralarnda, Devlet Bakan'nn kuzeni 'Adnan lbrahim
Esad ('Mcadele Birliklerinin Komutan - Saraya al-Sira') ve Abdlgani lbra
him, 'Ali Hseyin ile Hikmet lbrahim gibi nde gelen dier Alevi subaylar bu
lunmaktayd. Devlet Bakan Esad'n kardei Cemil sivil kathmclardan biriy
di. Yedinci Blgesel Kongreye sunulan rgt Raporuna gre, Kongre yapld
srada Suriye Partisi'nin sivil tam yelerinin says 45,381 idi. 1 978'in sonun
da, dier tam yeler de dahil olmak zere, parti yelerinin saysnn 237,501
olduu tahmin ediliyordu. (Al-Munadil, No. 129, Ocak 1980, s. 1 1 , 94).
39 5 Ocak 1980'de seilen yeni Suriye Blge Komutas'nda 14 Snni ( asker),
4 Alevi (ikisi asker), 2 Hristiyan ve 1 Drzi bulunmaktayd. Maler, 'La Societe
Syrienne'.
40 Baknz Tablo 5-6 ve Blm 6. ubat 1966'dan beri ilk defa, Halep blgesin
den iki (Snni) subay yeni Blgesel Komutaya seilmiti [Bu kiiler Austos
l 974'te Genelkurmay Bakan olarak General Yusuf Shakkur'un yerine geen
General Hikmet el-Shihabi ve 14 Ocak 1 980'de greve balayan Dr Abdlrauf
el-Kasn kabinesinde iileri Bakanl'na atanan General Nasir el-Din Nasir
idi l . 1976-1995 yllar arasnda grev yapan aml Snni Bakanlar Abdlrah
man el-Khulayfavi ( 1976-8), Muhammed 'Ali el-Halabi (1978-80), Dr Abdl
rauf el-Kasn ( 1 980-7) ve (Dar'a'l Snni olan) Mahmud el-Zu'bi ( 1987-1995)
kabineleri (Kabine No.96-103) Tablo 2'ye katlmamtr. Szkonusu Kabineler
mezhepsel dalm asndan Esad dneminin dier kabineleriyle benzerlik
gstermekteydi. Blgesel adan bakldnda ise, Mahmud el-Zubi'nin kabi
nelerindeki aml yelerin saysnda byk bir art gzleniyordu (yaklak
yzde 35'e ulamlard). Office Arabe de Presse et de Documentation, Le ler
Cabinet de M. Abdel Raouf Al-Kassem, Structure et Biographies (am, 1980). Le
Deuxieme Cabinet de M. Mahmoud al-Zou'bi du 29 ]uin 1 992 (am, 1992).
41 am Radyosu, 6 Ocak 1 980. Ayrntl program Babakan Dr Abdlrauf el
Kasm'n konumasnda sunuldu. 18 ubat 1980 (am Radyosu, 18 ubat 1980).
1 68

netim, daha balang aamasnda lke apnda muhalefet ve

l 963'ten bu yana grlen en byk ayaklanmalar ile kar kar
ya kald.
Hem siyasi ve sosyo-ekonomik alanda istikrar salamak
iin gereken reformlar gerekletirememesi hem de mezhepi
yapsn deitirememesi, ynetimin, 1963'te iktidara geldiin
den beri tekrar tekrar iine dt aprak duruma iaret
ediyordu.42 Alevi hakimiyetindeki Baas rejimi, k yolu bu
lunmayan bir ksr dngye girmiti.

Mezhepiliin sona erdirilmesi

nndeki yapsal engeller
Suriye benzeri lkelerde, blgesel balara ve airet balarna
gvenmek iktidar elinde tutmann n kouludur. Teorik ola
rak, blgecilik ve airetiliin mezhepilie yol amas gerek
mez. Bunu, Alevi, lsmaili ve Drzi cemaatlerine mensup toplu
halde yaayan dini aznlklarda olduu gibi, bu kategorinin
rtt durumlar iin sylemek mmkn.43
ktidardan dlanan gruplarn kendi siyasi amalar dorul
tusunda mezhepilii krklemesine ramen, olumlu koullar
altnda mezhepiliin n alnabilir ve zaman iinde tamamen
ortadan kaldrlabilir. Parti ii disiplin korunabilse, yolsuzluk
lar olmasa, Parti'nin ynetim kadrolar zamanla geniletilse,
sosyo-ekonomik ve demokratik reformlar gerekletirilse, ei
tim gelitirilse, Suriye Baas rejimi de mezhepilii baaryla or
tadan kaldrabilirdi.44
42 Baknz Blm 5.
43 Irak'taki mezhep, blge ve sosyo-ekonomik etkenler arasndaki iliki iin ba
knz: Hanna Batatu, The Old Social Classes and the Revolutionary Movements of

lraq. A study of lraqs Old Landed and Commercial Classes and of its Commu
nists, Ba'thists and Free Officers (Princeton, 1978); Peter Sluglett ve Marion Fa
rouk-Sluglett, 'Some Reflections on the Sunni/Shi'i Question in Iraq', British
Society for Middle Eastern Studies Bulletin, Cilt 5, No. 2, 1978, s. 79-87.
44 Nikolaos van Dam, 'Middle Eastem Political Cliches: "Takriti" and "Sunni ru
le" in Iraq; "Alawi rule" in Syria. A Critical Appraisal', Orient, Cilt 2 1 , No. 1,
Ocak 1980, s. 42-57.
1 69

8 Mart 1963 devriminin ilk aamasnda olduu gibi, iktidar

sekinleri arasnda Alevilerin ounlukta olmas, balangta
mezhepilikten ok, blgecilik ve airetilikten kaynaklan
yordu. Ne var ki bu durum, Snni ve dier Alevi olmayan mu
haliflerin, rejimi, "Alevi ya da aznlk-hakimiyetinde, mezhep
i bir ynetim" olarak alglamasn engelleyemedi. Ayn za
manda Snni ve dier Alevi olmayan muhaliflerin, sekler ei
limli Baas rejimini ykmak iin mezhepilik temasn kendi si
yasi amalar dorultusunda kullanmasna da engel olunama
d. kinci durumda, siyasi dnceler kendi gereklerini yarat
t ve mezhepilik kendi bana bir varla sahip oldu. Egemen
durumdaki siyasi grubun gcn gerekten mezhep dayan
masndan alp almad artk nem tamyordu . .
Baas'n st kadrosu, ayn airet ve blgeden gelen Snniler
den olusayd ve bu ekliyle, rejim, yine 'aznlk ynetimi' g
rnts tasayd, mezhepilik temasnn istismar edilmesi
gleirdi. Oysa iktidarn ileri gelenleri, ayrmcla maruz kal
m olan ve dinleri, birok Snni Mslman tarafndan slam
olarak bile grlmeyen bir dini aznla mensuptu. Bu yzden
de mezhepilik kolayca istismar edilebiliyordu. Snni muhale
fete gre Alevi hakimiyetindeki rejim, k olmayan bir yola
girmiti. Stephen Humphreys bu durumu yle anlatyor:
Uygulad politikalar baarl olsun olmasn, meruiye
ti srekli sorgulanan bir hkmet Suriye'yi ynetmekte.
Toplumu oluturan Snni ounluk hem sekler ei
limli hem de Nusayri kkenli kiilerin arlkta bulun
duu Baas hkmetine kar derin bir nefret besliyor.
Bu nefret de (tank olduumuz gibi) kolayca harekete
geirilebiliyor.45
Dier yandan, Snniler tarafndan sk sk kk grlen
Alevilerin, iktidar ele geirdii ya da iktidarda onlara arka
kacak gl koruyuculara sahip olduu zaman, tamamen ta
rafsz davranmalar ve kendilerinin sklkla kurban olduklar
45 R. Stephen Humphreys, 'Islam and Political Values in Saudi Arabia, Egypt and
Syria', The Middle East]ournal, Cilt 33, No. 1 , K 1979, s. 17.
1 70

mezhepilie bavurmamalar beklenemezdi. Alevileri kolayca

misilleme yapmaya itebilecek bu koullar, 1976 sonras d
nemde, kkten dinci Snni Mslmanlarn mezhepilii k
krtmas ve Alevileri katletmesi nedeniyle daha da pekimiti.
Buna karlk, kkten dinci Snni Mslmanlar, rejimin bask
c oluu , yolsuzluklara bulamas ve 'kafir' Alevi karakterini
tamas nedeniyle bu cinayetleri ilemeye kkrtldklar ka
nsndayd. Eyll 19 79'da am'da mahkemeye karlan bu
gruba mensup birinin szleriyle, 'Devletle iletiim kurmakta
tek geerli dil cinayet' idi.46 Btn bunlar mezhepi tepki ile
kar tepkiyi neredeyse ayrdedilmez bir hale getirdi.
Ali Haydar ynetimindeki zel Kuvvetler eitli vesilelerle
Halep ve Hama'da yaananlara kar misilleme yapt. 1980 yl
nn Mart ve Nisan aylarnda yaanan kanl olaylarn ardndan,
bu iki ehir kuatma altna alnd. Katliamlarn sorumlusu
kkten dinci Snni Mslmanlar ve onlarn sempatizanlarn
arayan zel Kuvvetler ve Rfat Esad'n Savunma Birlii'ne ba
l birimler iki yeri de didik didik ederek temizledi. Bu olaylar
srasnda ok sayda insan ld, birok kii yaraland.47
Mezhepiliin nnn alnabilecei ve zamanla ortadan
kaldrlabilecei olumlu koullar Suriye'deki Baas rejimi sra
snda asla olumad. Baas ideal, dinine baklmakszn btn
Araplarn eit olaca sekler bir toplum ngryordu. Sek
ler eilimli ancak aznla mensup bir mezhebin hakimiyetin
de olan Baas, yaklak 20 yldr iktidardayd. Ne var ki 1980'le
re gelindiinde Suriye, bamszln kazanlmasndan o zama
na kadar, Baas'n toplum idealinden hi bu kadar uzak olma
mt.48

Al-Nadhir, No. 10, 1 ubat 1980, s. 12. al-Nadhir, No. 9, 8 Ocak 1980, s. 14- 1 7 .
al-Ihya' al-'Arabi, No. 16, 1 9 Mays 1980.
48 Habib 'Isa, al:Suqu al-Ahhir lil-Iqlimiyin fi al-Watan al-'Arabi (Beyrut, 1979);
Ra'iq al-Naqri, al-Sawt al-Hayawi, al-Hiwar al-Awwal (Paris, 23 Ocak 1980).

46

47 Baknz

1 71

SEKiZiNCi BLM

Nihai mezhep atmas:

Msl man Kardeler'in yok edil mesi

Suriye rejimi, 1970'lerden sonra i dmanlarndan en byk

darbeyi, ubat 1982'de Hama'da meydana gelen ayaklanma s
rasnda yedi. Hama Ayaklanmas, Suriye Mslman Kardeler
Mcahitleri ile atmann doruk noktasyd. Ayaklanma, Suri
ye Ordusu tarafndan kanl bir ekilde bastrld.
Yedinci blmde tantlan Suriye Mslman Kardeler M
cahitleri'nin provokasyonlar ve saldrlarna kar daha etkin
bir mcadele srdrebilmek iin Yedinci Blgesel Kongre'den
sonra (Ocak 1980) Blge Komutanl, lkenin eitli yerle
rindeki Parti ubelerinin mensuplar ile yandalarn silahlan
drmaya ve eitmeye balad. Baas'n askeri rgt eitim sre
cinde son derece nemli bir rol oynad.1 Bu giriimin ardn
dan, sadece ordu gleri deil, silahlandrlm sivil Parti rg
t de muhalefetin silahl eylemlerini bastrmada grev almaya
balad. Sonuta iddet, kar-iddeti dourarak daha da yay
gnlat. Rfat Esad, Yedinci Blgesel Kongre' de, Devlet Bakam
Hafz Esad'dan sonra devlet hiyerarisinde ikinci sraya yk
selmiti. Patrik Seale, Rfat'n bavurduu sert yntemlerin re
jimi kurtardna ancak ayn zamanda onun karakterini de de1

Al-Taqrir al-Tanzimi 1 985, s. 21-22.

1 73

itirdiine iaret ediyor. En az dmanlar kadar, belki de on

lardan da acmasz davranan rejim, ehir gerillalarnn kkn
kazmak iin ar silahlarla donatlm askeri birimleri daha
sk kullanmaya balad. Ama asl yenilik, Parti yelerinin ve
yandalarnn silahlandrlmasyd. 2

Pa lmira katliam (1 980)

Devlet Bakan Hafz Esad'm, Mslman Kardeler'in 26 Hazi
ran 1980'de, am'da dzenledii suikastten klpay kurtulmas
bir dnm noktasyd. Alevi cemaati byk bir nefret dalga
syla sarsld; Esad'n kardei Rfat intikam yemini etti. Ertesi
gn (Alevi) komutan yardmcs ve ayn zamanda Rfat'n da
mad olan Binba Mu'in Nazif, Rfat Esad komutasndaki Sa
vunma Birliklerine bal iki birime helikopterle Palmira'ya gi
dip orada tutuklu bulunan Mslman Kardeler'e mensup
herkesi ldrmeleri emrini verdi . Operasyon konusunda
adamlarna brifing veren Binba Mu'in Nazif onlara, yaanan
larn cn almalarn emretti:
Mslman Kardeler [Alevi] subaylar, [Alevi ] eyhleri,
[Alevi] doktorlar ldrd. Son olarak da Devlet Baka
n Hafz Esad' ldrmeye alt. Bu nedenle imdi biz
de size ilk arpma grevini veriyoruz.3
O gn Mslman Kardeler'den 550 tutuklu , hcrelerinde
soukkanl bir biimde ldrld. Bazlar lrken "Allah
Ekber" diye haykryor bazlar da aresizlik iinde yardm is
temeye alyordu. Her ne kadar ynetim gizlemeye alt ise
de, operasyonun gerek yz daha sonra ortaya kt. Operas
yona katlan ve daha sonra rdn'de yakalanan iki kiinin ay
rntl itiraflar rdn televizyonunda yaymland. Ele geiri2 Patrick Seale, Asad:
3

The Strugglefor the Middle East, s. 327.

al-Ra'y , Amman, 26 ubat 198 1 . Devlet Bakan Esad'a 7 Temmuz 1970'te d

zenlenen suikasttan sonraki iki hafta iinde, Suriye Halk Meclisi kard 49
numaral kanunla Mslman Kardeler'e yelik, idam gerektiren su haline
getirildi. Esad rejiminin 25. kurulu yldnm olan 1995'te, ok sayda Ms
lman Kardeler yesi affedildi.
1 74

len Suriyeliler, Suriyeli Mslman Kardeler'e silah ve eitim

konusunda destek salamakla sulanan rdn Devlet Bakan
Mudar Badran' ldrmek zere lkeye yollanan vurucu time
mensuptu.4
Kar ataa geen rdn'n resmi yayn organlar Suriye y
netiminin Alevi karakterine iaret ettiler:
Suriye'deki Arap halknn lkeye hkmeden mezhepi
rejimin gerek yzn grmesi zerine, Alevi mezhe
binden bir grubun egemen olduu Suriye ynetimi, gi
derek ykselen halk muhalefetini bastrmak iin, lke
iinde ve dnda bask ve terre bavurdu. Suriye yne
timi, rejime kar sesini ykselten herkesi ortadan kal
drmaya alt. [Suriye eski Devlet Bakan] Salih el
Din el-Bitar Paris'te, [ Lbnanl Drzi lideri ] Kemal
Canbolat ve [Lbnan'da kan el-Havadis dergisinin ya
z ileri mdr ] Selim el-Lavzi ile Lbnan'da ya da
baka yerlerde yaayan daha pek ok kii katledildi. Y
netim, muhalifleri susturmak iin en irkin yntemlere
bavurdu . Bazen toplu cinayetler bazen de suikastler
yoluyla onlar ortadan kaldrd. Kadn erkek, gen yal
ayrdedilnedi. Bu zulmden Alevi mezhebi de payna
deni ald. Rejime mu halefet eden liderleri ortadan
kaldrld. Bunlarn banda, Lbnan'da ldrlen Kor
general Muhammed mran gelmektedir.5
4 Palmira katliam zerine ayrntl bilgi iin baknz: Tadmur, al-Majzaral al
Mustamirral, Dar al-Nadhir, 3. basm, 1 984. Bu yaynda katliama katlanlarn
Aleviler olduu belirtilmekte. Rfat Esad'n Savunma Birliklerinin ounlukla
Alevilerden olutuu dnlrse, bu sonu hi de artc saylmaz. Katliama
katlan ve rdn'de yakalanan iki kiinin ('Isa brahim Fayyad ve Ekran Bis
hani) itiraflar, al-Ra'y'da (Amman) yaymland, 26 ubat 198 1 . al-Ra'y'da ya
ymlanan bu metinler Tadmur, al-Majzarah al-Mustamirrah'ta yaymlananlardan
farklyd. Michel Seurat, !Etat de Barbarie (Paris, 1989), s. 9 l 'de alnt yaplan
Suriye stihbaratna ait bir raporda lenlerin says 1 18 1 olarak veriliyordu.
5

.fordan Times, 26-27 ubat 1981 , al-Ra'y, 26 ubat 1981. Baas Partisi'nin kuru
cularndan Selah el-Din el-Bitar, kard muhalif gazete al-ihya' al Arabi 'de
-'

[ 1947'de resmen kurulmasndan nce Baas Partisi'nin ad "Arap Uyan" idil

eletirel birka makalenin yaymlanmasnn ardndan 21 Temmuz 1 980'de Pa
ris'te ldrld. Baknz el-Bitar'in yazd makaleler: 'Suriyah Maridah Mari1 75

Suriye slami Cephesi

Suriye ynetiminin baskc yntemleri, Mslman Kardeler'i
muhalefet etmeyi srdrmekten alkoyamad . Tam tersi,
1980'lerin sonunda, Mslman Kardeler bata olmak zere
eitli Snni muhalif gruplar, "Suriye lsla.mi Cephesi" ad al
tnda birletiler. Kasm 1980'de yaymladklar "Suriye lslim
Devrimi ve Program" baln tayan siyasi bildiri, Mslman
Kardeler'in liderleri Said Havva, Ali el-Bayanuni ve Adnan Sa
ad el Din'in imzasn tayordu.6
Bildiride Alevilere zel bir arda bulunuluyor, 'muhasebe
lerini yapmalar' ve 'ok ge olmadan akllarm balarna top
lamalar' isteniyordu. Ayn zamanda , Suriye ynetimi asn
dan artk 'geri dnlemez bir noktaya gelindii' ve rejim dev
rilmeden atekes olamayaca syleniyordu:
Alevilere ar
Eli kaml Hafz Esad ile kasap pleyboy kardeinin
mensubu olduu Alevi cemaatinin, trajik sona gelinmedah wa ta'ish Mihnah wa Ma'sah' ('Suriye hasta ve biyk bir trajedi yaamakta]
ve 'Su'al al-Sa'ah: Ma Huwa al-Badi!?' ('Ann Sorusu: Alternatif Nedir?'). Her
ikisi de Mays 1980'de al-ihya' al - 'A rab i'de yaymland, No. 15 vel6.
6

Bayan al-Thawrah al-Islamiyah fi Suriyah wa Minhajuha, am, 9 Kasm 1 980.

Suriye'deki fundamentalist lslami muhalefetin tarafl bir anlatm ve tarihi ile
yukarda deinilen manifestonun evirisi iin baknz: Umar F. Abd-Allah, 11c
Islamic Struggle in Syria, Berkeley, 1983. slami muhalefet zerine ayrntl bilgi
iin baknz: Raymond A Hinnebusch, Authoritarian Power and State Formation
in Ba'thist Syria, Oxford, 1990, s. 276-300; Thomas Mayer, The Islamic opposi
tion in Syria, 1961-1982', Orient, Aralk 1983, s. 589-609; Hans Gnther Lob
meyer, Islamismus und sozialer Konj1ikt in Syrien, Berlin, 1 990. Suriye'deki
slami muhalefet ile Bada'taki rakip Baas rejimi arasndaki balantlar iin ba
knz: Eberhard Kienle, Ba'th v Ba'th: The Conj1ict between Syria and Iraq
1 968- 1 989, Londra 1990, s. 1 55-163. Hans Gnther Lobmeyer yle yazyor:
"1970'lerin sonu 1 980'lerin banda, Esad rejiminin devrilme noktasna gelme
sinde byk katks olmasna ramen, sekler muhalefetin gemite ve gn
mzde oynad rol genelde gzard edilir. . . Sekler muhalefet lslamclardan
ok nce eyleme geti. ktidarn, Mslman Kardeler'e hemen hi nem ver
medii bir dnemde bile, sekler muhalefet byk baskyla kar karya kald'.
Baknz: H.G. Lobmeyer, 'Al-dimuqratiyya hiyya al-hali? The Syrian Opposition
at the End of the Asad Era', Eberhard Kienle (der.) , Contemporay Syria, Lond
ra, 1994, s. 84. Tamam al-Barazi, Milaffat al-Mu'aradah al-Suriyah, Kahire, 1994.

1 76

den olumlu katkda bulunacaklarn umuyoruz. Cema

atin vicdanna seslenerek, onlar muhasebelerini yap
maya aryoruz . Onlar bu kmaza srkleyen arpk
unsurlarna klavuzluunu reddettiklerini grmekten
mutluluk duyarz ; bunu btn samimiyetimizle syl
yoruz . Bunu yapmak iin hala yeterli zamanlar var.
Halkmz dnmek isteyenleri kabul edecek kadar yce
gnlldr.
Sorunlar zmek iin mutlaka iddete bavurulmas
gerekmediine yrekten inanyoruz. Tam tersi, bu tr
sorunlarn yapc diyalog ve karlkl gven ortamnda
zlmesi son derece doaldr. Ne var ki, eer bir taraf
dierini gzard etmekte ve onunla diyaloa girmemekte
srar ederse, g kullanmaktan baka yaplacak ne kalr?
Ynetimin artk geri dnlmez bir noktaya geldiine
inanyoruz. Topyekun bir yenilenmeyi mmkn gr
myoruz. Bu nedenle, hilekarl ve sznde durmama
syla tannanlarla atekes yaplmayacam , silahlarn b
raklmayacan ve onlarla grmeye oturulmayacan
ilan ediyoruz. Her trl tehlikeye ve engele ramen, bu
baskc ynetim devrilip, gidene kadar yolumuzda de
vam edeceiz .7

Bildiri'ye gre 'btn dini ve etnik aznlklarn haklar ga

ranti altna alnacakt (s. 18, 1 1 .paragraD . Oysa Mslman
Kardeler bir yandan da Alevilerin 'kuJJar'(kafirler) ve 'mushri
kun' (putperestler) olduunu sylyordu. Bu da, kurmak iste
dikleri slam devletinde szkonusu aznlklara eit haklar ta
nnmayaca anlamna geliyordu. Bi!diri'de, Silahl Kuvvet
ler'in 'mezhepi yapsndan' kurtarlmas gerektii belirtilerek
(Tarkib Ta'ifi) (s.43-4), kilit grevlerde bulunan Alevilerin ve
dier aznlk mensuplarmm yerlerini Snnilere devredecekleri
ima ediliyordu. Ynetime muhalif olan Aleviler de dahil, Baas
olsun olmasn btn Aleviler ve dier dini aznlk mensup7 Umar E Abd-Allah,

The lslamic Struggle in Syria, s. 21 1-212; Bayan al-Thawrah

al-lslamiyahfi Suriyah wa Minhajuha, s.1 1-12.
1 77

larmn bu neriyi reddetmesi kanlmazd. Mslman Kar

deler'in Alevileri ayrm gzetmeksizin ldrmeye devam et
mesi gznne alnrsa, nerilen 'yapc diyalog'un samimiyet
ten yoksun olduu sonucuna vanlabilir.8
Bildiri'de ortaya konulan neriler, Baas ynetimin basksna
maruz kaldn hisseden Snni muhalifler iin ok daha eki
ciydi. Suriye lslami Cephesi sayesinde durumlarn iyiletir
meyi umuyorlard. Bunu da Cephe'nin ilkelerini benimseyerek
ya da rejimi devirmek iin onu sadece bir ara olarak kullana
rak yapabilirlerdi.
Kkten dinci lslami ittifakn kurulmasn izleyen dnemde,
iddet daha da artt. lslami Cephe, terr savan am'a kadar
tad. Devlet Bakan'nn brosu (Austos 1 98 1 ) , Hava Kuv
vetleri karargah (Eyll 1 98 1 ) , Sovyetler'e ait bir uzmanlk
merkezi (Ekim 1981) gibi devlet kurumlarna bombal saldr
lar gerekletirdiler. El-Azbakiyah blgesindeki askeri eitim
merkezinin bombalanmas ( 29 Kasm 1 9 8 1 ) yoldan geen
yzlerce insann yaralanmasna neden oldu. 6 Ekim 198l'de,
Msr Devlet Bakan Enver Sedat'n Kahire'de slamc terrist
ler tarafndan ldrlmesinin ardndan am'da datlan bildi
ride, Devlet Bakan Hafz Esad'n da ayn kaderi paylaaca
tehdidi savruluyordu.9

Snnilerin Alevi-kart d ini propagandas

Kitabn nceki blmlerinde deinildii gibi, Snniler genel
likle propagandalarnda, Alevi egemen Suriye Baas ynetimi
nin politikasn, belirleyenin liderlerinin mezhep kkenleri ol
duu zerinde duruyordu. Siyasi tercihler ile Alevi mezhebi
arasnda olduu iddia edilen iliki, 1960'h yllann ortasndan
l 970'lerin sonuna kadar Snnilere ait yazlarda sk sk dile ge
tirildi. Yazarlarnn gznde bu iddia zamanla kantlanmas
8 16 Aralk 1 980'de Mslman Kardeler mcahitler, Devlet Bakan, Hafz
Esad'n doktoru olduunu sandklar Dr. Yusuf Sa'igh'e am'daki kliniinde su
ikast dzenledi. Baknz Talas, Mir'a Hayati, 1 948-1 958, s. 627.
9 Seale, Asad, s. 331; al-Diyar, 1 1 Haziran 1995.
1 78

gerekmeyecek kadar aikar bir hal ald. 1980'lere gelindiinde

kimi yazarlar sadece dini argmanlar zerinde younlaarak,
artmay Alevilerin Mslman saylp saylmayaca konusu
na indirgemeye baladlar. Dini tartmalarda, Alevilerin Ms
lman olmadn ima etmek isteyenler 'Nuswi' (Dokuzuncu
y zylda Irak'ta ku:nan., daha sonra Suriye'ye yaylan an u
aki bir ii mezhebinin kurucusu :Muhammed Ibn Nusayr'in
adndan gelmektedir) terimini kullanrken, Alevilerin Msl
man (bu durumda Onikici iiler'den) saylaca grn be
nimseyenler ise (Hz Muhammed'in damad Ali Bin Ebu Ta
l ip'in adndan gelen) 'Alevi' terimini kullanmay tercih ediyor
du. Alevi kart yazlarda ama , dini amalarla teolojik bir tar
tma balatmaktan ok, Alevilerin egemen olduu Baas yne
timini g kullanarak devirmeyi amalayan Snni Mslman
harekete zemin hazrlamakt. Onlarn gznde bu eylemi
'merulatran', 14.yzyl Hanbeli mderrisi lbni Teymiyye'ye
dayanan ve Alevileri yok etmenin ho grlebilecei ynnde
ki, Alevi kart Snni teziydi.10
Suriye Baas ynetimi Alevi kart propaganda ve polemik
yazlarna karlk verirken dini argmanlara hemen hi ba
vurmad. Bunun balca iki nedeni vard: ncelikle, kendini
sekler Arap milliyetisi olarak tanmlayan Baas genelde dini
tartmalara girmekten kanrd. !kinci olarak da, Alevi kart
propagandaya, benzer ekilde 'dini syleme' sahip resmi yantHaqa'iq 'an al-Ta'ifah al-Nusayriyah fi Suriyah ; Taqi Sharaf al-Din,
al-Nusayriyah: Dirasah Tahliliyah, Beyrut, 1983; a!-Nadhir"n birka says;
Qahtan 'Abd al-Rahman al-Duri, et al., Al-Nusayriyah Harakah Hadmiyah

10 Baknz:

('Nusayrilik Ykc bir Harekettir')., Badat, 1986. Ad geen son kaynakta,

1985 ylnda Irak Yksek retim ve Bilimsel Aratrma Bakanl tarafndan
Badat'ta dzenlenen ve yine bu bal tayan bir sempozyumda sunulan a
lmalara yer verilmekte. Her ne kadar Badat genelde mezhebe dayal propa
ganday silah olarak kullanmasa da, sempozyumda amacn am'daki rakip Ba
as rejimini zayf drmek olduu ortada. ; al-Husayni 'Abd Allah, al-]udhur
al-Tari1hiyah lil-Nusayriyah al-'Alawiyah, Kahire, 1980; Gregor Voss, '"Alawi

ya oder Nusairiya?" - Schiitische Machtelite und sunnitische Opposition in der

Syrischen Arabischen Republik, Dissertation, Hamburg 1987; H. Haln, 'Nusay
riyya', in: The Encyclopaedia of lslam (Yeni Basm), Cilt Vlll, Leyden, 1993, s.
145-148; ve Antoine Audo, Zaki al-Arsouzi: Un Arabe face a la modernitt, Bey
ru, 1988, s. 138-142.
1 79

lar vermek, Alevilerin egemen olduu bir rejim sulamalarm

dorulamakla kalmaz, daha da kts mezhepleraras atma
ve dmanlklar krklerdi. Yine de, Alevi tarihine k tuta
cana inanlan eski eserlerin yeniden baslarak, Suriye'deki
kitaplarda satlmasna izin verildi. 1 1
Szkonusu kitaplarda genel olarak, 1 9 70'lerin sonu ve
l 980'lerin banda yaymlanan polemik yazlarndaki Alevi
kart propaganda zerinde durulmuyordu. Bu kurala ilk is
tisnay, 1980'de Beyrut'ta yaymlanan , Lazkiyeli Alevi avukat
Haim 'Uthman'n yazd el-'Alaviyun bayna el-Usturah va el
Haqiqah (Efsane ve Gerek Arasnda Aleviler) adn tayan ki
tap oluturdu. Bu kitap, radikal Snni muhalefetin iftiralarna
'gayr resmi karlk' olarak nitelendi.12 Her ne kadar Haim
'Uthman o dnemde yaymlanan eitli Alevi kart eserlere
dorudan atfta bulunmuyorsa da, Suriye'deki kkten dinci
Mslman muhalefetin ne srd iddialara deiniyor, bun
lar rtmeye alyordu.
Alevilerin dini ve stats zerine ilk resmi alma ok daha
sonra , bir Alevi din otoritesi tarafndan yaymland ve geni
okuyucu kitlesine ulat. 'Aqidatuna va Vaqi'una; Nahnu el
Mslimin el-Ce'fariyin 'el-'Alaviyin' ('Biz, "Alevi" Caferi Ms1 1 Muhammad Amin Ghalib al-Tawil, Tarikh al-'Alawiyin ('Alevilerin Tarihi'),
Beyrut, 1966 and 1979. Eserin nsz tannm Alevi eyhi 'Abdlrahman
el-Khayyir tarafndan yazlm. Aynca baknz:: Mnir el-Sharif, al-Muslimun
al-'Alawiyun. Man Hum wa Ayna Hum? ('Alevi Mslmanlar: Kimdir? Nerede
dir?), am, 1 96 1 , 3. basm. Mustafa al-Shak'ah, Islam bila Madhahib, Kahire
(8. basm.), 1991, s. 321-373. Georges jabbour, Safita wa Muhituha fi al-Qarn
al-Tasi' 'Ashar, am, 1993, s. 30-33. Jabbour, Suriyeliler de dahil olmak zere
Arap tarihilerin "Suriye'yi birleik bir ulusal ruha sahip olan bir lke olduu
imajn" yerletirmeye katkda bulunabileceini ne sryor. Ayrca bu ruhun,
19. yzyla kyasla ve yabanc yazarlarn resmettiinden ok daha gl oldu
unu belirtiyor. Suriyeli Aleviler ve onlarn siyasi davramlan ve amalarnn
nasl algland ile ilgili aratrma ve deerlendirme iin baknz: Daniel Pi
pes, Greater Syria: The History of an Ambition, Oxford 1990, s. 1 58-188 ve Ale
vilerin ii olarak grlp grlmeyecei konusunda baknz: 'Syria's Alawis
and Shi'ism', yayna hazrlayan Martin Kramer, Sli'ism, Resistance, and Revolu
tion, Boulder Colorado, 1987, s. 237-254.
12 Voss, "'Alawiya oder Nusairiya?'', s.62. Ayrca Voss'un almas hakknda be
nim deerlendirmem iin baknz: Die Welt des Islams, XXIX ( 1 989), s.
207-209 .
1 80

lmanlar: nancmz ve Gereimiz')adm tayan bu kitapta

eyh Abdlrahman el-Hayyir, Alevilerin Mslman olmad
n iddia edenlere yant veriyordu:
Yaklak yarm yzyllk bir dnem boyunca, hem Ms
lman hem de Mslman olmayanlar ile grmelerim
de beni en ok artan ve hala da artmaya devam
eden, sahip olduklar yanl dncelerdi. Bu dncele
ri, mezhepleraras kavgalarn ve fanatizmin hakim oldu
u dnemlerde yazlm, dmanlarn ve muhaliflerin
szlerine yer veren iftira ykl kitaplardan edinmilerdi.
Kitaplarn ierdii haksz sulamalar hibir sorgulama
yaplmadan, sanki Kainatn Yaratcs Yce Allah'n sz
leriymi gibi kuaktan kuaa aktarld. Bu yanllar, ya
zarlarn ve frsatlarn hayal gcyle daha da abartld,
sslendi, gln bir hal ald. Okuma yazmas olmayan,
eitimsiz Alevilerin szleri ve eylemleri, bu gnah dolu
kitaplarda geen iddialara kant olarak sunuldu. Dini
inanlar yerine partizan ilkeleri koyan , saygn din bil
ginlerinin retileri yerine cehalet gelenei yoluyla ku
aktan kuaa aktarlan yanl bilgileri edinmi gen ku
aktan deneyimsiz okul ocuklar ve yeni yetmelerle ya
plan konumalar da bunda rol oynad..
Bu uzun dnem boyunca, edinilen yanl bir kan s
rekli karma kt; hala da kyor. Buna gre 'Aleviler
Mslman deildir; onlar lslam' tanmazlar ve kendile
rini [slami] eriat hukukuna tabi grmezler. . . vesaire'.
Bu gnah ykl beyanlar d dman (smrgecilik) ile
ele ele verip halk blen, smren ve birbirine krdran
i dmanlar tarafndan retilmitir. lkemizin zengin
kaynaklarna el koymaya alan d dman, i d
manlara gvenip onunla ibirlii ederek, milletimiz , di
limiz, tarihimiz ve dinimizin getirdii birlii bozmaya
almaktadr.
eitli defalar, bu haksz sulamalar rtmek iin
tartmalara girmek, aklama yapmak zorunda kaldm;
1 81

hala da kalyorum. 'Alevilerin Caferi Okulu'ndan Ms

lmanlar olduunu; slam retisini, dini ibadeti ve di
ni usulleri, Onikici lmam Mslmanlarn da eit dere
cede gvendii Caferi hukuk kitaplarnn asl metinleri
ne bal kalarak reten mmtaz kiilerden rendikle
rini kantlan ile sunuyorum.
Bu nedenle, bu kapsaml risaleyi yaymlamay, inan
kardelerim, Mslman kardelerim, dahas Arabizm ve
daha da tesi btn insanla kar dini, vatanseverlik
ve sosyal grevim olarak addediyorum. Samimi olanla
rn, getiimiz yllarda Siyonistler, smrgeciler, dokt
rinleri tanmayanlar ve smrclerin yayd amal
dedikodulara kategorik bir yant olarak greceklerini
umuyorum.13
Alevi dinini kamuoyunda tartmann ne kadar hassas bir
konu olduu , ykarda alnt yaplan eyh Abdlrahman el
Hayyir'e ait kitabn, yaklak 20 yl el yazmas olarak saklan
mas, ancak yazar ldkten sonra 199 l'de am'da baslmasn
dan anlalabilir. 14 Otuz yl ncesine kadar, Alevi dini zerine
eyh el-Hayyir'inkine benzer resmi bir kitabn baslmas ol
duka allmadk bir durumdu. 1963'te, Enformasyon Bakan
13 al-Shaykh 'Abd al-Rahman al-Khayyir, 'Aqidatuna wa Waqi'una; Nahnu al-Mus
limin al-]aJariyin 'al-'Alawiyin', am, 3. basm, 1992, s. 1 5-18. 'Uthman Has
him'in incelemesi -al-'Alawiyun bayn al-Usturah wa al-Haqiqah - eyh al-Khay
yir'in daha nceki almalarndan sonra, bibliografide yer verilen eserler ara
snda ilk sray alyor. Buradan hareketle 'Uthman'm eserinin Alevi din evre
lerinde ciddiye alnd sonucu karlabilir. Ayrca baknz: Min Turath

al-Shaykh 'Abd al-Rahman al-Khayyir: Risalah Tabhath fi Masa'il Muhimmah

Hawla al-Madhhab al-]aJari: (al-'Alawi), am, 3. basm, 1994. al-Shaykh Ah
mad Muhammad Haydar, al-A'mal al-Kamilah, 3 Cilt, Trablus (Lbnan), 1987,
1 988, 199 1 . Alevi dini ve tarihini anlatan "zr diler" tondaki dier almala
ra rnek olarak baknz: al-Shaykh 'Ali 'Aziz al-Ibrahim, al-'Alawiyun bayn al
Ghuluw wa al-Falsafah wa al-Tasawwuf wa al-Tashayyu', Beyrut, 1995 (nsz
Lbnanl ii imam eyh Muhammad Mehdi Shams eli-Din tarafndan yazld);
ve Mahmud al-Salih, al-Naba' al-Yaqin 'an al-'Alawiyin, 2. basm, am, 1993.
14 Yaz 1 972'de tamamland; yazarn lmnden sonra eyhin olu Hani el
Khayyir tarafndan 199l 'de am'da ilk kez yaymland. Baknz: Min Turath
al-Shaykh 'Abd al-Rahman al-Khayyir: Naqd wa Taqriz Kitab al-'Alawiyin, am,
1992, s. 7.
1 82

Sami el-Cundi, Alevi Genelkurmay Bakan Selah Cedid ile

yapt bir konuma srasnda, Alevilerin gizli din kitaplarnn
baslmasn nerdi. Aleviler hakknda Suriye'de yaygn olan
yanl kanlar bylece rtlr, mezhepilik sorunu da z
lrd. Bir iddiaya gre Cedid'in bu neriye yant 'bunu yapar
sak, [Alevi] eyhler bizi ezip geer' olmutur. 15

Hama iin sava (1 982)

Mslman Kardeler ile Alevilerin egemenliindeki Baas reji
mi arasnda sren mezhep atmas, modern Suriye tarihinin
en kanl sayfalarndan birinin yazld ubat 1 982'de, Ha
ma'da doruk noktasna ulat. Hama ehri kkten dinci slam
c glerin geleneksel kalesi olarak niteleniyordu. Mslman
Kardeler burada geni apl bir hcre a kurmutu . Daha
sonra Mslman Kardeler tarafndan baslan ve Hamah,
Masat el-'Asr ('Hama, Dnemin Trajedisi') adn tayan, 400
sayfalk ayrntl bir raporda belirtildiine gre, Suriye rejimi
daha nce Halep, Humus ve Hama'da kulland yntemi iz
leyerek, kenti kar kar temizlemeyi planlyordu. Bu ehirler
kordonla evrilmi, bunu toplu tutuklamalar izlemi, bu sra
da, iddia edildiine gre, kastl olarak yzlerce insan ld
rlmt. ubat 1982'de Hama'da yaananlarn fark, rejimle
fundemantalist slamc muhalefet gleri arasndaki atma
nn btn kenti kapsayan, kent halknn da katld silahl
bir ayaklanmaya dnmesiydi. Hama'daki atmalar yakla
k bir ay (2-28 ubat 1982) srd. iddetin, dklen kann
ve ykmn daha nce grlmemi boyutlara varmas, nceki
atmalardan bir baka farkn oluturdu. ldrlenlerin sa
ys zerine tahminler 5 ,000 ile 25 ,000 arasnda deimekte.
Kurbanlarn ou Hama halkndand. En yksek say doru
kabul edilirse, yaklak 200,000 kiilik nfusun nerdeyse
yzde lO'u ldrlmt. Camiler, arlar ve eski sokak a
lar da dahil olmak zere, nfusun youn olarak bulunduu
15 Baknz: Sami el-Cundi, al-Ba'th,

s.

1 44-145.
1 83

blgeler ar bombardman altnda tutuldu ve daha sonra yer

le bir edildi. 16
Mslman Kardeler'e ait kaynaklar ubat 1982'de Hama
iin verilen sava ncesinde, Suriye rejimi ile ok sayda kanl
atmaya girildiine deinmekte . Bunlar arasnda 'Cisr el
Shugur' katliam' ( 1 0 Mart 1980) , 'llk Hama Katliam' (5-12
Nisan 1980) ve 'lkinci Hama Katliam' (21 Mays 1980) bulu
nuyor.17 Mslman Kardeler tarafndan yaymlanan Majzarat
Hamah 'da ('Hama Katliam'), 1982 ncesinde Hama halknn
acmasz basklara maruz kald ne srlyordu . 'Nisan,
Kanl Bahar ( 1981)' ad verilen dnemde, Savunma Birlikleri
ne bal lm mangalar, Hama'nn eitli mahallerinde, kimi
zaman btn bir aile olmak zere, 200'den fazla insan katlet
miti. ldrenlerin listesinde Baas Partisi'ne tam ye olan ki
ilerin de adlan bulunuyordu. Anlalan, bu kiiler yelik
kartlarm gstermelerine ramen ldrllmt . Daha sonra
Parti'nin Hama ubesi'nin talebi zerine, am'dan st dzey
bir Parti heyeti ehire yolland. Bir iddiaya gre, heyetle girilen
hararetli bir tartma srasnda Hamah (Hamvi) Parti yeleri,
Alevilerin ounlukta olduu Savunma Birliklerinin, Hamal
muhalifleri temizlemekle kalmayp ehirdeki Parti yelerini de
ldrmesine ilikin aklama istemiti: Hamahlarn ldrl
mesi gerekten kastl bir eylem miydi? am'dan gelen heyet
tatmin edici bir cevap vermekten kammt. Belirtildiine g16 Al-Maktab al-I'lami lil-Ikhwan al-Muslimin, Hamah, Maat al-'Asr ('Hama, As
rn Trajedisi'), Suriye'nin Kurtuluu iin Ulusal ttifak tarafndan basld. De
erlendirme, arlkl olarak bu rapor ile Majzarat Hamah ('Hama Katliam')
(Kahire); Patrick Seale, Asad, s. 332-334, ve Suriyeli yetkililer tarafndan yap
lan aklamalara dayanmakta. Ayrca baknz: Thomas Friedman, From Beirut
to jerusalem, Londra, 1989, Blm 4: 'Hama Rules', s. 76- 105; David Roberts,
The Ba'th and the Creation of Modern Syria, Londra, 1987, s. 1 28; Raymond
Hinnebusch, Authoritarian Power and State Formation in Ba'thist Syria, s.
29 1-300; Mahmud Sadiq, Hiwar hawl Suriyah, s. 37-39, 163-167; Fred H.
Lawson, 'Social Bases for the Hamah Revolt', Merip Reports, Kasm/Aralk
1982, s. 24-28; ve Hanna Batatu, 'Syrias Muslim Brethren', Merip Reports, Ka
srn/Aralk 1982, s. 12-23.
17

Tadmur, al-Majzarah al-Mustamirrah, s. 26-7; Hamah, Maat al-'Asr, s. 19-2 1 .

Ayrca baknz: blm 2 'The Great Repression, 1976 t o 1982': Middle East
Watch, Syria Unmasked, s. 8-21.

1 84

re, grme srasnda ikayette bulunan ve rejimin amalarm

sorgulayan btn Hamal yeler tutukland.18
Mslman Kardeler'in Hamah, Ma'sat el-'Asr (Hama, Asrn
Acs) raporuna gre, Suriye ynetimi Hama'daki 'nihai' sava
a, sekin Alevi birliklerini kent evresinde younlatrarak
hazrlanmt. Ama, (Snni) muhalefet glerine kar geni
apl, silahl bir saldr balatmakt. Bu birlikler arasnda, Ha
ma'da Alevi Yarbay 'Ali Dib komutasndaki Rfat Esad'n Sa
vunma Birliklerine (Saraya el-Difa) ait birimlerin yansra,
Alevi Tmgeneral Ali Haydar komutasndaki zel Kuvvetler'e
(Quavvat el-Hassah) ait birimler, Alevi Albay Nedim Abbas ko
mutasndaki 47. Tank Tugay (bu Tugay Alevi Tmgeneral e
fik Fayyad komutasndaki n Zrhl Tmen'in bir para
syd) , Alevi Albay Fuad sma11 komutasndaki 2 1 . Mekanize
Tugay, Alevi Albay Yahya Zaydan komutasndaki Askeri stih
barat birimleri ile silahl Baas Partisi birimleri bulunuyordu.
Suriye ynetimi safndaki askerlerin saysnn 1 2 , 000 ile
25 ,000 arasnda olduu tahmin ediliyor.19 Hama Sava, 2 u
bat'ta devlete bal glerin kentte yrtt temizlik operas
yonu srasnda tamamen keye skan Mslman Kardeler'
den bir grubun kar ataa gemesiyle balamt.20
Daha sonra Mslman Kardeler atmaya girmeye kkrtl
dklarn, sonunda kendilerini savunmak zorunda kaldklarn
iddia edeceklerdi. Oysa nceki bildirilerinde -rnein, bir yl
akn bir sre nce baslan lslami Devrim Bildi ris i'nde olduu
gibi- rejim devrilene kadar silahl mcadeleyi srdreceklerini
ilan etmilerdi. Kar saldrya geen Mslman Kardeler Baas
ynetimine kar geni apl bir slami ayaklanma balatt. Ha
ma'daki camilerin hoparlrlerinden Cihad ars yapld.
Kentte kontrol ele geirmek iin evleri basarak, 70'e yakn
18
19

Majzarat Hamah, Kahire, 1984, s. 20-23.

Hamah, Masat al-'Asr, s. 149, sayy 25,000 olarak verirken, atma srasnda
Hama'ya giden ilk yabanc muhabir olan Robert Fisk sayy 1 2,000 olarak tah
min ediyordu. The Times, 19 ubat 1982. Aynntl bir deerlendirme iin ba
knz: Robert Fisk, Pity the Nation. Lebanon at War, Londra, 1990, s. 62, 181187, 4 1 1-412, 4 1 5.

20

Hamah, Masat al-'Asr, s. 25-32, 5 1 -57, 65, 143-160.

1 85

devlet grevlisi ve Parti liderini ldrdler; karakollar istila et

tiler; silah depolarn yamaladlar. Ertesi gn kentin 'kurtarl
dn' duyurdular. Mslman Kardeler ilk gn Hama Valisi
(Snni) Muhammed Harba'mn kona ile Parti'nin yerel ube
bakan Ahmed Esad'nki de dahil olmak zere, dier ileri ge
len Partililerin, ordu ve gvenlik grevlilerinin konaklarn ku
atma altna aldlar. Gvenlik gleri onlar kurtarmak zere
kente girene kadar dayanmay baardlar. Her ne kadar daha
nce am'da, Halep'te, Humus'ta ve Hama'da ayaklanmalarla
kar karya kaldysa da, Suriye'deki Baas iktidar dnemi bo
yunca rejime kar bu boyutta bir kent ayaklanmas hi yaan
mamt. 21 Patrick Seale bu kritik durumu yle anlatyor:
Hama ayakland zaman, am' bir an panik havas sar
d. Rejim temelden sarsld. Be uzun yl boyunca sava
lmasna ramen, Alevi profesyonel snfnn ieini
solduran ve yolsuzluk sulamalaryla Esad iktidarna le
ke sren bir yeralt rgtnn ba ezilememiti. Kor
ku, nefret ve dklen onca kan yznden atekes d
ncesi akllardan bile geemiyordu . Hama, iki taraftan
birinin kazanaca ve u ya da bu ekilde lkenin kade
rini deitirecek topyekun bir savat. Hama'ya gnderi
len her bir Parti alan, her bir asker, denecek bedel
ne olursa olsun, kentteki slamc militanlarn kknn
kaznmas gerektiini biliyordu . Bunun, uzun sren bir
mcadelenin son perdesi olarak alglanmas, kentin
vahice cezalandrlmasn aklamaya yardmc olabilir.
Scak atmann temelinde yatan, slam ile Baas, Snni
ile Alevi, kasaba ile kent arasndaki eskiye dayanan ok
katl dmanlklard.22
21 Seale, As ad, s. 332.
22 Seale, Asad, s. 332-333. Elisabeth Longuenesse, 'The Syrian Working Class To
day', MERIP Reports, No. 134, Temmuz/Austos 1985, s.23 Longuenesse yle
yazyor: 'Krsal kesimden [Hama] gelen iilerin, rejimin ayaklanma karsn
daki tutumuna, ehir ve krsal kesim arasndaki tarihten gelen atma nede
niyle destek verdii anlalyor. Sendika hareketinin snrl kalmas da bata bu
durumla aklanabilir.'
1 86

Baas Partisi , askeri gler ve silahl atmaya katlan dier

gvenlik birimleri iinde sadakat duygular byk bir snav
dan geti. nceden de olduu gibi, Mslman Kardeler aske
ri glere mensup Alevi ve Snniler arasnda mezhep kutup
lamasn krklemeye alyor, bu sayede dzenli orduda o
unluu oluturan Snnileri kendi safna ekmeyi umuyordu.
Ancak atmaya giren sekin birlikler esasen Alevilerden olu
uyordu. Birka istisna dnda, btnlk hi bozulmad. D
zenli ordu iinde de kontrol ve disiplin genel olarak korundu.
Mslman Kardeler'e gre kente saldr ncesinde Hama k
kenli btn askerler, 2 1 . Mekanize Tugay ve 47. Tank Tugay
gibi kilit nemdeki birliklerden karlmt.23 Baas Partisi'nin
1985 ylna ait rgt Raporu'nda ise nemli bir disiplin olay
nn yaanmad, askeri gler dahilinde birlik ve btnln
sorunsuz saland yazyordu:
[Baas Partili) yoldalarn, parayla tutulmu cani Msl
man Kardeler etesi karsnda verdii kahramanca
mcadele buna kanttr. etenin kkn kazr, lkeyi
cinayetlerinden ve gnahlarndan arndrrken, hibir
kural inemediler; emirleri yerine getirirken en kk
bir tereddt gstermediler. Birlik saflarnda ok sayda
Parti mensubu olmayan kii bulunmasna ramen hi
bir anormal durum yaanmad. Birlik ve btnlklerini
koruyarak, Silahl glerimizin tarihine bu anl sayfay
eklediler. 24
Bu szler, tanklar, ar toplar, roketsavarlar ve helikopterler
le kenti yeniden ele geirmeye alrken, ynetime bal g
lerin vahi eylemlere girimedii anlamn tamyordu. ste
lik askerler eitli defalar emirleri yerine getirmeyi de reddet
miti.
Mslman Kardeler'in Hama'daki olaylara ilikin raporun
da, Baas askerlerin saflarnda nemli bir mezhep blnmesi
23
24

Hamah, Masat al-'Asr, s. 56-57, 65-66, 143-160.

Al-Taqrir al-Tanzimi 1 985, s. 371-372.
1 87

yaandna deinilmese de, Hama kentinden olan Snni Baas

larn, Parti'ye sadk, rejim taraftar kiiler ya da ihbarclar
olarak tannmalarna ramen, sadece Hamvi kkenli olmalar
nedeniyle katledildii iddia ediliyordu. 25
Mslman Kardeler'in Hama'daki askeri: operasyonla ilgili
analizine gre, askeri: komuta, ordu iinde bakaldr olasl
na kar, kentin evresinde konulanan birliklerdeki mezhep
dalmnda belirli bir denge salamak suretiyle tedbir almt.
ounluu Alevilerden oluan Rfat Esad'm Savunma Birlikle
ri, gerektiinde kolaylkla mdahale edebilmesi iin kentin ya
knnda tutulmutu. Yine bu analize gre, Hama'y kuatan
mobilize birliklerdeki Alevi-Snni orannn belirlenmesinde
siyasi ve stratejik unsurlar gznne alnmt. 47. Tank Tuga
y'ndaki erlerin yzde 70'i Alevi olmayanlar, yzde 30'u ise y
netime sadk Alevilerden oluurken, bu oran subaylar arasnda
tam tersi idi: Yzde 70'i Aleviler yzde 30'u Alevi olmayanlar
dan oluuyordu. 2 1 . Mekanize Tugay'daki Alevi subaylarn
orannn yzde SO'i at tahmin ediliyor. Erlerde ise oran, 47.
Tugay'daki ile aa yukar aynyd: yzde 70 Alevi olmayanlar,
geri kalan ise Alevilerden oluuyordu. Tmgeneral Ali Hay
dar'n zel Kuvvetleri'ndeki Alevilerin oran, Mslman Kar
deler tarafndan, erlerde yzde 45, subaylarda ise yzde 95
olarak tahmin ediliyordu. Rfat Esad'n Savunma Birliklerinde
ki oran ise en ykseiydi: Hem subaylarn hem de erlerin yz
de 90'nn Alevi olduu tahmin ediliyordu. Mslman Karde
ler, Alevilerin bu kadar arlkl temsil edilmesini, geni apl
25 Hamah, Maat al-'Asr, s. 73-74, 92, 94, 1 5 1 , 279-284; Majzarat Hamah, s.
20-23. Srgn edilen Krt yazar ismet Cherif Vanly'e gre, 'Rfat Esad'n Sa
vunma Birliklerinde ok sayda Krt bulunmasnn yansra zel "Krt birim
leri" bile vard.' Bu birimler Halep ve Hama ayaklanmalarn bastrmak iin,
Savunma Birliklerindeki dier Alevilerden ok daha kanl yntemlere bavur
mulard. Vanly'nin aktardna gre, daha sonra am ve dier ehirlerde Ms
lman Kardeler'e ait "Alevi ve Krtler"den c almakla tehdit eden duvar ya
zlarna rastlanmaya balamt. Rfat Esad'n l 984'te Suriye'den snrd edil
mesinin ardndan Savunma Birlikleri datld. Belirtildiine gre, Krt yeleri
de orduya katlmt. 1982'deki Hama Sava'nda kendilerini Krt olarak tan
tan Hamallar bu lm mangalar tarafndan kurtarlmt. Baknz: ismet Che
rif Vanly, Kurdistan und die Kurden, Cilt 3, Gttingen, 1 988, s. 15-16.
1 88

askeri bir bakaldr olaslna kar alman nlem olarak ak

lyordu:
[Mezhepsel] dalm oranlan, ynetimin baz birimlerde
isyan hareketleri olmasndan ekindiine iaret ediyor.
Belirtilen [ mezhep] yzdeler topluca bir bakaldry
olanakszlatryordu. Birlikler, ayn yaklam ve dn
celeri paylaan, ayn sosyal kkenden gelen bir grup su
bay komutas altna sokularak isyan olasl. ortadan
kaldrld. Esad ailesine muhalif [Alevi] mezhebin men
suplar tehlike yaratrsa, zel Gler ve Savunma Birlik
lerindeki airet dalm oran deitirilecekti. Savunma
birliklerine sadece Esad ailesinden kiilerle, onlarn ak
rabalar ve yandalar getirilecekti. Btn birliklerin yz
de 80'inden fazlas onlardan oluacakt. Subaylar, erler
ve gizli servis elemanlar arasndaki oranlar da toplu bir
ayaklanmay olanakszlatryordu. Ancak yine de bir
ayaklanma olursa, Savunma Birlikleri olaya tam zama
nnda mdahale edebilecekti; zira, kuatmada onlar da
yer alyordu ve operasyon alanna ok yakndlar . . 26
.

Batatu, Saraya el-Difa' ile Saraya el Sira'daki subay ve erle

rin byk blmnn Devlet Bakan Hafz Esad ile ayn ai
retten gelenler arasndan seildiini iddia ediyor:
-

Bu birimlerin mensuplar byk bir zenle seildi. Ha

fz Esad'n airetinden olmayanlarn seilmesi ok d
k bir olaslkt. Hatta birounun, onun doum yeri
olan Kardaha kynden geldii bile syleniyor. . . Elbet
te, Esad sadece kendi airetine mensup olanlara bel
balamyor. 27
Baas Partisi'nin sivil kanadndaysa durum tamamen farkly
d: Orduda olduu kadar birlik ve btnlk yoktu. 1982'de
26

Hamah, Maat al-'Asr, s. 150-151.

27 Batatu, 'Some Observations o n the Social Roos o f Syria's Ruling, Military Gro
up and the Causes for its Dominance', The Middle East ]ournal, Cilt 35, Yaz
1981, s. 332. Aynca baknz: Blm 9, 'The Syrian Military Power Elite'.
1 89

Suriye Parti rgtnden ihra edilen "taraftar yelerin" yar

dan fazlasnn (yzde 52) Hama ubesi'nden olduuna baklr
sa bu sonuca varmak mmkn.28
Hama'daki nihai atma ile Mslman Kardeler'in oradaki
ssnn yok edilmesi, muhalefete ar bir darbe indirdi .. Ha
ma ayaklanmasnn bastrlmasnn hemen ardndan, Msl
man Kardeler ve Badat'taki Baas rejimiyle ilikide olan Suri
yeli Baaslarn mensup olduu eitli muhalif gruplar Suri
ye'nin Kurtuluu iin Milli ttifak' kurdu.29 Ne var ki, 1990'
da Suriye'nin Kurtuluu iin Milli Cephe adn alan ttifak,
fazla bir varlk gsteremedi .. 30
Hama'daki nihai atmadan sonra yaplan ilk 8 Mart Devri
mi kutlamalar srasnda, Devlet Bakam Hafz Esad kk ka
zman Mslman Kardeler'e fkesini kustu. 7 Mart 1982 ta
rihli konumasnda Esad unlar syledi:
Yoldalarm, kardelerim: lslamiyet iin , Mslman ro
l yaparken, dinin anlamm, kavramlarm arptmaktan
daha byk tehlike yoktur. Katil Kardeler'in yapt da
bu: lslam adna ldryorlar. lslam adna suikastler d
zenliyorlar. lslam adna ocuklar, kadnlar yallar
katlediyorlar. lslam adna aileleri yok ediyorlar...
Kardeler, yoldalar, bu lkenin btn kasaba ve ky
lerindeki halk, bu vatan ve gnderildii ekli ile ls
lam', Muhammed'in -Allah onu balasn, ona huzur
versin-lslam'n savunacaktr. Evlatlarm, baland
ekli ile lslam' biz koruyacaz : Peygamberin izinden
gidenlerin lslam'm; Umar ve Ali'nin lslam'm; adaletin
28

Al-Taqrir al-Tanzimi 1 985, s. 37, table 3.

29 Suriye'nin Kurtuluu iin Milli ittifakn bildirgesi Badat Radyosu tarafndan

22 Mart l 982'de yaymland. Suriye Blgesel Komutasnn Genel Sekreteri
(1963) olan Hammud el-Shufi Mart l 982'de Milli lttifak'a katld.
30 Badat Radyosu,. 22 Mart 1982; Raymond Hinnebusch, Authoritarian Power
and State Formation in Ba'thist Syria, s. 297-299; Eberhard Kienle, Ba'tl v Ba'tl,
s. 160-161; Thomas Mayer, 'The Islamic opposition in Syria, 1961-1982', Ori
ent, Cilt 24, No. 4, Aralk 1983, s. 604-609; Hans Gnther Lobmeyer, 'Al-Di
muqratiyya hiyya al-hail? The Syrian Opposition at the End of the Asad Era',
in: Eberhart Kienle (der.) , Contemporary Syria, londra, 1994, s. 85-86.
1 90

lslam'n; eitliin lslam'n; sevginin lslam'n; vatanse

verliin lslam'n; geliimin lslam'n; devrimin ls
lam'n; gericilie ve feodalizme kar mcadelenin ls
lam'n . . .
Kardelerim, vatann dmanlar ile ibirlii yapan ,
emperyalist, Siyonist ve gerici dmanlarn ua Msl
man Kardeler'e bin kere lm! Mslman Kardeler'e,
katil Kardeler'e, ahlaksz Kardeler'e bin kere lm.31
Mslman Kardeler'in slerinin yok edilmesi, Suriye'de ce
maatler aras ilikilerin barl bir hal ald anlamn tam
yordu. Fundementalist lslamc muhalefet ar darbe alrken,
Alevi-Snni mezhepleri arasndaki iliki her zamanki kadar,
belki daha da fazla gerilimliydi. Hama ve dier yerlerde ger
ekletirilen kitlesel bastrma hareketleri, gelecee dnk nef
ret ve intikam duygularnn tohumlarm ekmiti.32
Thomas Friedman , Hama'daki katliamla ilgili olarak u yorumu yapyor:
[ Bu olay J , grece gen bir ulus-devlet olan Suriye'de,
20. yzyln sekler cumhuriyetini kurma ynnde
kaydedilen btn ilerlemeyi tersine evirmeyi amala
yan gerici unsurlar -yani, fundementalist lslamclar
etkisiz hale getirmek isteyen modernizm yanls bir si
yasetinin [Devlet Bakam Hafz Esad] doal tepkisinin
sonucuydu. Bu nedenle, eer Hama katliamndan sonra
Suriye'de tarafsz bir kamuoyu yoklamas gerekletir
mek mmkn olsayd, Esad'n ayaklanmay bastrma
ynteminin, Snni Mslmanlar da dahil olmak zere,
byk ounluk tarafndan onayland grlrd . . .
Herhalde yle derlerdi: 'Lbnan gibi 14 yl i sava ye
rine, Hama'da yaanan bir ay daha iyidir'.33
31 am radyosu, 7 Mart 1982; yayna hazrlayan Mustafa Talas,
al-Asad, 6. basm, am 1993, s. 3 1 1-312.
32 Raymond Hinnebusch,
Syria, s. 297.

Kadhalika Qal

Authoritarian Power and State Fornation in Ba'thist

33 Thomas Friedman, From Beirut to]erusalem, s. 100- 101.

191

DOKUZUNCU BLM

Hafz Esad rejiminde iktidar sekin leri

Hafz Esad'm - 1968/69'da "de facto" , 1970'te resmen- iktidara

gelmesini izleyen 25 yllk dnem boyunca, Suriye ynetimi
nin iktidar kadrolarnda pek bir deiiklik olmad. 1970'lerde
Silahh Kuvvetler, genlik ve istihbarat tekilatlarnda kilit
grevlerde bulunan Alevi subaylarn ounun 20- 25 yl son
ra yine ayn ya da benzer konumu igal etmesinden, bu d
nemde ynetimin byk lde sreklilik gsterdii sonucu
karlabilir. Devlet Bakan'nn 20 yl akn bir sre boyunca
iktidar mekanizmasnda herhangi radikal bir deiiklik yap
mamas, Esad'n balca yandalarnn sadakatlerini koruduu
anlamna gelmekte. 1970 sonrasnda Suriye Silahh Kuvvetle
ri'nde byk bir tasfiye operasyonuna giriilmemesi, Esad'm
saplant derecesine vard sylenen sadakat meraknn, hem
ksa hem de uzun vadede karln verdiini gsteriyor. Bu
duruma tek istisnay tekil eden kardei Rfat'n tasfiyesi bu
blmde ele alnacak. Devlet Bakan Hafz Esad'm sreklilii
iddetle tercih etmesi ve evresindeki yzlerin deimesine
olaanst isteksizlik gstermesi nedeniyle, 1990'lara gelin
diinde, altml yalarna dayanan, normal artlarda emekli
olmas gereken birok ordu mensubunun hala grevinin ha1 93

nda bulunuyor. 1 'Eski Muhafzlara mensup st dzey subay

lardan birka emekliye ayrldysa da , Devlet Bakan Esad ta
rafndan daha sonra tekrar greve arlacaklard. Anlalan
onlarn gvenilirliinden hi phe duymuyor, bu nedenle
gen halefleri yerine onlar tercih ediyordu.

Esad kardeler
19 70'lerin bandan itibaren rejime iten darbe indiren tek
olay Kasm l 983'te yaand. Hafz Esad'n ciddi bir rahatszlk
geirmesi, halefinin kim olaca sorusunu gndeme getirdi.2
Devlet Bakan Esad'n ina ettii iktidar yaps tmyle ona
bamlyd; onsuz ayakta duramayacakm gibi grnyordu.
Hasta yatandaki Esad gnlk ileri yrtecek alt kiilik bir
komite oluturulmas emrini verdi. Dileri Bakan Abdl Ha
lim Haddam; Baas Partisi Milli Komutas Genel Sekreteri Ab
dullah el-Ahmar; Savunma Bakam Mustafa Talas; Genelkur
may Bakan Hikmet el-ihabi, Babakan Abdl Rauf el-Kasn
ve Baas Partisi Blge Komutas'nn Genel Sekreter Yardmcs
Zuhayr Mashariqah bu Komite'de yer alacakt. (Hepsi de Sn
ni idi) . Bu kiilerin Komite'de yer almas resmi adan son de
rece doald. Ne de olsa Baas Partisi Blge Komutas'nda, Dev
let Bakam'ndan sonra gelen en st dzey yeler onlard. s
telik Baas Parti rgtnde, hkmette ve orduda kilit grev
lerde bulunuyorlard. Devlet Bakam Esad'n o srada verdii
Esad'n sadakat konusundaki saplants iin baknz: Patrick Seale, Asad, s.
149, 1 79-183. Arap dnyasnn mutlak hkmdarlar arasnda tam sadakat ko
nusunda srar edenlerin dierlerinden daha uzun sre iktidarda kald gz
lemleniyor.
Devlet Bakam Hafz Esad 6 Ekim l 930'da dodu. st dzey komutanlarn
'eski muhafzlar'a dorudan bal olan subaylar konusunda ok az ayrntl bil
gi bulunmakta.
2 Esad kardeler hakknda bu deerlendirmede temel alnan eser Patrick Seale,
Asad, Blm 24, 'The Brothers' War', s. 421-440. Devlet Bakan Esad da dahil ol
mak zere dorudan ilikili olan kiilerle yaplan syleilere dayanan Seale'nin
ahmas bu konuda en ayrntl analizi sunmakta. Ayrca baknz: Alasdair
Drysdale, 'The Succession Question in Syria', The Middle East joumal, Cilt 39,
no. 2 (1985), s. 246-262; ve Mahmud Sadiq, Hiwar hawl Suriyah, s. 216-222.
1 94

karar, daha sonra Patrick Seale ile bir syleide izdii portrey
le de uyumluydu. Sylei srasnda, 'her zaman kurumlarn in
san oldum' demiti.3 Ne var ki, Silahl Kuvvetler iindeki asl
g merkezleri dikkate alndnda, resml olarak ilk 10 arasn
da yer alan Rfat Esad'n, Devlet Bakan tarafndan ynetici
komiteye atanmamas pek de doal deildi. Rfat Esad, Devlet
Bakan'ndan sonra, Blge Komutas'nn en nemli yesiydi.
Komutasndaki 50.000 kiilik Savunma Birlikleri, teorik a
dan Genelkurmaya bal olmakla birlikte, uygulamada bam
sz hareket ediyorlard. Belki tam da bu yzden kardei ona
gvenmemiti. Rfat'n 6 kiilik Komite'ye atanmamasnn bir
baka nedeni de kimi zaman babo, dikkatsizce hareket et
mesi, yolsuzlua meyilli olmasyd. .
Rfat'n karakterini gznne alan Devlet Bakan Hafz
Esad'n onun halefi olmasn istememi, bu nedenle de onu al
t kiilik Komite'ye dahil etmemi olmas mmkn grnyor.
Rejimin varlm srdrmesi iin en az Rfat kadar nem ta
yan dier gl Alevi generaller de Komite'ye alnmamt.
Mahmud Sadk'n iddiasna gre, iktidarn asker ve sivil ka
natlara blnd ynnde sylentiler dolayordu. Devlet
Bakan'ndan sonra en st dzey Alevi subay olan, Genelkur
may bakan yardmcs General Ali Aslan ordu ve gvenlikten,
Snni Dileri Bakan Abdl Halim Haddam da sivil hkmet
ve Baas Partisi'nden sorumlu olacakt. Devlet Bakan ld
takdirde, Haddam Devlet Bakanl'na gelecekti. Ancak Had
dam kesinlikle askerl ilere karmayacak, bunlar Alevi asker
lerin yetkisi altnda olacakt. Bu sylentiler doru olmayabilir.
Yine de, o g:nlerde hakim olan mezhepi dnce tarzn yan
stmas asndan deinilmesinde yarar var.4
Seale bir almasnda, Devlet Bakan'nn lmesinden ve
lmnn yol aaca deiikliklerden endielenen Alevi ge
nerallerin, iinde bulunulan acil koullar altnda en iyi seene3

Baknz Patrick Seale, 'Asad: Between Institutions and Autocracy', yayna hazr
layanlar Richard T. Antoun ve Donald Quataert, Syria: Society, Culture and Po
lity, New York, 1991, s. 98.

4 Mahmud Sadiq, Hiwar hawl Suriyah, s. 98, 222.

1 95

in Rfat olduunu dnerek, onun liderliini destekledikle

rini ne srmekte. Bir baka iddiaya gre de, Ali Duba, Ali
Haydar, Ibrahim Safi ve efik Fayyad'n da aralarnda bulun
duu Alevi generaller Rfat' destekliyormu gibi grnrken,
aslnda onun iktidar ele geirmesi ve Devlet Bakan olarak
kardeinin yerini almasn nlemeye alyorlard. 5 Alevi ge
neraller, Devlet Bakan Esad tarafndan oluturulan alt kiilik
komiteden honut deillerdi; onun sadece bir paravan olduu
nu dnyorlard. Devlet Bakan Hafz Esad'n yokluunda ,
Suriye Blge Komutas'nn toplanmasn saladlar. Burada al
nan karara gre, Blge Komutas Esad'n alt Kiilik komitesi
nin yerine geecekti. Bu ekilde, Rfat Esad yeniden merkeze
ekilmi olacakt.
Bu arada salnda beklenmedik bir iyileme grlen Dev
let Bakan, koulsuz itaatten sapma gsteren Alevi generalle
rin davranlarndan son derece rahatsz olmutu . Rfat, Alevi
generallerin kendi etrafnda toplanmasn yanl yorumlam,
liderliine tam ballk gsterdiklerini sanmt. Kardei ld
takdirde iktidar ele geirmeye hazlamyordu. Ancak Devlet
Bakan iyileince, Alevi generaller sadece Rfat'tan destekleri
ni ekmekle kalmadlar, onu bir tehdit olarak grmeye bala
dlar. Rfat'a ilk destek veren Alevi generallerden, Birlik Komu
tanlar efik Fayyad ve Ibrahim Safi, Genelkurmay Bakan Yar
dmcs ve Hareket Komutan Ali Aslan ile Kolordu Komutam
Ali el-Salih de ona srtn dnd. 1984'ten itibaren de, onu
kontrol altnda tutmak iin tedbirli davranmaya balad. Dev
let Bakan Hafz Esad iyiletikten sonra askeri istihbaratn ba
nda bulunan General Ali Duba'ya , Rfat ile nde gelen yan
dalarnn gzetim altnda tutulmas emrini verdi. zel Kuv
vetler Komutan Ali Haydar ile efik Fayyad'a, Rfat'n Savun
ma Birliklerini dengelemek iin askeri birliklerini am'a getir
melerini emretti. Devlet Bakan , Rfat' kontrol altna almay
amalyordu . Buna karlk, panie kaplan Rfat kalan gcn
korumaya alt.
5 Baknz: Mahmud Sadiq, fliwar hawl Suriyah, s. 2 1 7-219.
1 96

1984 ubat aynn sonunda, Rfat'n Savunma Birlikleri ile

Ali Haydar'a bal zel Kuvvetler ve Adnan Mahluf komuta
ndaki Bakanlk Muhafz Alay arasnda bakentin merkezin
deki stratejik noktalarda atmalar oldu. Suriye byk bir fe
la ketin eiine gelmi gibi grnyordu. Krizden k yolu
bulmak iin acilen toplanan Blge Komutas, 1 1 Mart 1984'te
yaymlanacak bir kararnameyle bakan yardmclna aday
gsterilmesini kararlatrld. Bu aday Abdl Halim Had
dam, Rfat Esad ve Zuhayr Mashariqah idi.
Rfat Esad'n Bakan yardmclna atanmas aslnda yetki
lerinin kstlanmas anlamna geliyordu . Ne grev yapaca be
lirli deildi. Bir baka kararnameyle de Savunma Birliklerinin
komutas elinden alnmt. Yeni durumu kabullenmek iste
meyen Rfat, 30 Mart 1984'te, uygulamada hala kontrolnde
bulunan Savunma Birlikleri'nin am'a girerek iktidar ele ge
irmesine karar verdi. Rfat'n ihtilal giriimini nlemek iin
efik Fayyad'm Zrhl Tugay'na bal tanklar ile Ali Haydar'n
zel Kuvvetleri'ne bal birlikler sessizce harekete geirildi.
Devlet Bakan Esad'n araya girmesi ile kanl bir atma nle
nebildi ve Rfat geri adm atmaya ikna edildi.6 Olaylarn yat
mas iin, 28 Mays 1984'te Rfat, Ali Haydar ve efik Fayyad
da dahil olmak zere, yetmi kadar kdemli subay uakla Suri
ye'den karld. Hibirine ne zaman dnecekleri konusunda
kesin bir bilgi verilmedi. Bu, tamamen Devlet Bakan'nn ira
desine kalmt. Rfat dnda herkes ksa bir sre sonra grev
lerinin bana arld. Bu srada Rfat'a bal Savunma Birlik
leri kltld ve Bakanlk Muhafz Alay ile zel Kuvvetler
de dahil olmak zere, dier birimler arasnda datld. Baz
yeleri de tutukland.
Rfat, Silah Kuvvetler zerinde etkili olduu dnemde yeni
bir rgt a kurmutu. Bu rgtlerin ou Baas Partisi'ne ba6 Devlet Bakan Esad yannda korumalan ya da eskort olmakszn kardeinin
elinde bulunan sk koruma altndaki noktalara bizzat kendi giderek, subaylara
klalanna dnmelerini emretti. Bu srada Devlet Bakan Esad'n yannda sade
ce, o srada 22 yanda olan byk olu Basil vard. (Seale, Asad, s. 433; Sadiq,
Hiwar hawl Suriyah, s. 218).
1 97

h olmakla birlikte, ilerinde, Yksek retim Kurumu (Rabi

tat Hirrici el-Drisat el-'Ulya) gibi bamsz olanlar da vard. Su
riye apnda akademik dereceye sahip binlerce kiinin mensup
olduu bu Kurum , bir eit rejim-kart tartma platformu i
levi gryordu.7 Krizden sonra Rfat'm alternatif iktidar alar
datld. Baas Partisi yelerine Kurumdan ayrlmalar emre
dildi. Daha sonra da Kurum feshedildi
Hafz ile Rfat'm uzun sren mcadelesine, 5-20 Ocak 1985
tarihleri arasnda am'da toplanan, Baas Partisi'nin Sekizinci
Blgesel Kongresi'nde son nokta kondu . Rfat Blgesel Komu
taya yeniden seildiyse de yalnz brakld ve ksa sre sonra
yine Avrupa'ya gitti. 82 yanda len annesi Naisah'm cenaze
sine katld 1992 ylma kadar lkesine dnmeyecekti. Resmi
olarak Rfat hala Devlet Bakam'mn yardmcsyd. Ne var ki
grevi, arada srada yeni atanm bykelilerin ziyaretlerini
kabul etmenin tesine gemiyordu. nemli resmi trenler ve
kutlamalardan uzak tutuluyordu. Onun yerine dier iki ba
kan yardmcs, Haddam ve Mashariqah hazr bulunuyordu.
Resmen mensubu olduu Suriye Blge Komutas'mn toplant
larna Suriye medyasnda yer verilmiyordu.
Savunma Bakam General Mustafa Talas'm, 199S'te yaymla
nan anlarnda aktard olaylar, Rfat Esad, Devlet Bakan Ha
fz Esad'm gznden dmemi olsa asla yaymlanamaz tr
dendi. Nisan 196S'te yaanan bir olayda, Tank Akademisi'nin
snav komisyonu bakanlna atanan Mustafa Talas, (Alevi)
akademi yneticisi lzzet Cedid'den, o srada Hava Kuvvetleri
komutam olan Hafz Esad'm kardei Rfat Esad'm en iyi derece
yi aldn renmiti. Talas'm gen kuzeni ise ikinci olmutu.
Bir hile dndnden phelenen Talas sonularn kontrol
edilmesini istemiti. Sonuta, Rfat Esad 37 kiilik snfta 3 1 . ,
Talas'm kuzeninin ise 1 5 . olduu ortaya kmt. Hafz Esad
kardeinin sralamada geriye dmesini eletirmemi, tam tersi,
7

Yksek retim Kurumu'nun hareket program kardklar dergide yaym

land. Al-Fursan, am, Mays l983, s. 37-39. O srada Rfat iin kullamlan
resmi unvan 'Arab Baas Sosyalist Partisi Blge Komutas yesi ve Yksek
retim Kurumu Bakan Yolda Dr. Rfat Esad' idi.

1 98

hak ettii sonucu ald iin yaplan onaylamt.8

Mahmud Sadk'a gre, Savunma Birliklerinin datlmas ve
Rfat Esad'n uzaklatrlmas Suriye'de iktidar yapsn kkten
deitirdi. Zira, Devlet Bakam Hafz Esad artk Savunma Bir
likleri ile dier sekin birimleri birbirine kar oynatamaya
cakt.9 Uygulamada, Rfat'n 1984 ylnda ihra edilmesinden
sonra, Suriye'nin subay birliklerinde baka nemli bir deiim
olmad. Yine de bu, geride kalan sekin birimlerin birbirine
kar oynatlamayaca anlamna gelmiyordu.
Rfat ile Hafz arasndaki mcadelenin ilk dneminde, Dev
let Bakan'mn dier kardei Cemil Esad da etkisiz hale getiril
miti. Suriye Halk Birliine mensup olan Cemil 198l'de, dini
cepheye brnm siyasi bir rgt olan Alevi 'Ali el-Murtada
Bi rl ii ni kurmutu. Birlik, Baas Partisi'nden farkl, hatta bazen
tam tersi mezhep kanallar yoluyla Alevi cemaatinin bir bl
mn harekete geirmede rol oynamt. Aralk 1983'te Devlet
Bakam'nm emri zerine Birlik feshedildi.
Mahmud Sadk'a gre Murtada Birlii, Cemirah, Humus ve
Hama gibi yan-kurak ya da l blgelerinde yaayan bedevile
re, iftilere, oradaki halkn aslnda Alevi olduunu ancak Os
manl yneticileri tarafndan Snni Mslman yapldn sy
leyerek, mezheplerini deitirmeye (Sadk'm deyimi ile 'Alevi
letirmeye' ('Alvanah)) almt. Murtada Birlii'nin kimi
yeleri Rfat Esad'm Savunma Birlikleri yoluyla silahlandrl
m, kentlerde i gvenlik ve dzeni tehdit eden, silahl eteler
olumutu . Cemil Esad ile Cemil'in olu Favvaz da dahil ol
mak zere, Esad ailesinin dier gen yelerinin, zellikle de
Lazkiye ve Tartus. blgelerinde gerekletirdii kanun d ey
lemlere ynetim bir sre gzyummutu. Baas Partisi'nin otori
tesine zarar veren , ynetimin itibarm zedeleyen bu eylemlerin
daha sonra ksmen de olsa n alnacakt.1 0
'

Mustafa Talas, Mir'at Hayati, 1 958- 1 968, s. 583-586, 893, 894. Ayrca baknz:
al-Thawrah ve Tishrin, 7 Mays 1994; al-Ba'th, 2 Austos 1995; ve Robert Fisk,
'Assad keeps brother in the cold', The Independent, 22 Ekim 1992.

Mahmud Sadiq,

1 0 Mahmud Sadiq,

Hiwar hawl Suriyah, s. 220-221 .

Hiwar hawl Suriyah, s . 79-82.
1 99

Baas'n Askeri ktidar Sekinleri

Ocak 1985'te am'da yaplan Sekizinci Blgesel Kongre sra
snda atanan ve seimlerin her be ylda bir yaplmas gerekir
ken on yl akn bir sredir hala grevlerinin banda bulunan
Suriye Blge Komutas ile Baas Partisi Merkez Komitesi'nde
Alevi subaylar ve zellikle Lazkiye blgesinden gelenler ar
lkl olarak temsil ediliyordu. 1 1 Bizzat Devlet Bakan Hafz
Esad tarafndan atanan Yeni Merkez Komitesi'nin ye says
75'ten 90'a kartlmt. Yeni Komite'nin yars (ou sivildi)
bir nceki Merkez Komite'de yer almamt. Tahmin edilebile
cei gibi asker yelerin ou yerlerini korudu.
Merkez Komitesi'nin asker yeleri, Baas'n askeri kanat se
kinlerini temsil ediyordu. Hepsi de Devlet Bakan Esad'n en
byk destekileriydi. Ordu iinde son derece nemli grevle
rin, birimlerin ve iktidar kurumlarnn banda bulunuyorlar
d. Merkez Komitesi'nin 1 7 asker yesinden, bilindii kadary
la en az l'u (yzde 60') Alevi idi.12 Belirtildiine gre rejimin
11

Al-Taqrir al-Tanzimi 1 985, s.357. Volker Perthes, Thc Political Economy of

Syria under Asad, Londra, 1995, s. 1 5 7.

12 1985'te Merkez Komitesi'ne seilen askeri yeler al-Munadil'de yaymlanan

listede ayn bir grup olarak ele alnmakta ve adlarna, hemen Devlet Bakan
Hafz Esad'n hemen yer verilmekte. al-Munadil, No. 180- 1 8 1 , ubat 1985 . 1 .
Korgeneral Mustafa Talas (Savunma Bakan, Snni), 2. Korgeneral Hikmet
el-Shihabi (Genelkurmay Bakan, Snni), 3. Tmgeneral Ibrahim Safi (Birin
ci Blk Komutan, Alevi; 1994 ylnn bandan itibaren Lbnan'daki Suriye
Silahl Kuvvetleri'nin komutanln yapt. Grevi daha sonra srasyla Tmge
neral 'Ali Hasan-Alevi- ve l 995'te de Tmgeneral Nadim 'Abbas -Alevi- dev
rald), 4. Tmgeneral efik Fayyad (3. Blk Komutan, Alevi; l 994'te bir ba
ka kilit konumundaki birlie nakledildi. Yerine Tmgeneral Hikmet idris Alevi- geldi), 5. Tmgeneral Subhi Haddad (Hava Kuvvetleri Komutam, Hris
tiyan; daha sonra emekli oldu), 6. Tmgeneral 'Adnan Sleyman Hasan ('Ad
nan Badr el-Hasan adyla da gemekte). (Balangta 9. Blk Komutan ola
rak grev yapt. [ Bu grevi daha sonra Tmgeneral Cihad Sulaytin-Alevi- dev
rald] . Ardndan Siyasi Gvenlik efi oldu. Alevi), ?.Korgeneral 'Ali Aslan
(Genelkurmay Bakan yardmcs, Operasyon efi, Alevi), 8. Tmgeneral 'Ali
al-Salih (Hava Savunma Birlikleri Komutan, Alevi), 9. Korgeneral 'Ali ('!sa)
Duba (Genelkurmay Bakan Yardmcs, Askeri istihbarat efi, Alevi), 1 0.
Tmgeneral 'Ali Haydar (zel Birliklerin Komutan, Alevi; Austos 1994'te
grevden alnd ve yerine Alevi Tmgeneral 'Ali Habib getirildi), 1 1 . General
Fuad 'Absi (Sivil istihbarat efi, Snni; l 995'te ld ve grevini Tmgeneral
200

ekirdek kadrosunda yer alan birok subay ayn airete men

suptu ya da bir ekilde ilikiliydi.13
Devlet Bakan'nm kararma gre, Savunma Bakan ile Ge
nelkurmay bakan Blge Komutas'na mensup olacak, en k
demli askeri yetkililer ise Merkez Komitesi ile Parti'nin Askeri
Muhammed Bashir el-Najjar -Snni- devrald), 12. Tmgeneral Mustafa Tay
yarah (Deniz Kuvvetleri Komutan, Snni), 1 3 . Korgeneral Hasan Turkmani
(Genelkurmay Bakan yardmcs, Snni), 14. Tmgeneral 'Ali Malahafji (Ha
va Kuvvetleri ve Hava Savunmann Komutan, Snni; 1 994'te emekliye ayrl
dktan sonra Askeri Aratrmalar Merkezi'nin yneticisi oldu), 1 5 . Tmgene
ral Muhammed el-Khavli (Hava Kuvvetleri ikinci Komutan, Hava Kuvvetleri
istihbarat efi, Alevi; 1 994'te Hava Kuvvetleri komutanlna atand), 16.
Tmgeneral Muhammrd brahim el-'Ali (Halk Ordusu Komutan, Alevi) . Dev
let Bakam'nn kardei Rfat Esad, yeni Blgesel Komutann dier yeleri gibi,
ayn zamanda Merkez Komitesi'nin de yesiydi. Ancak Ulusal Gvenlik ileri
Bakan Yardmcs unvan dnda artk askeri bir grevi kalmamt. 10 Kasm
l 984'te Devlet Bakanl tarafndan yaymlanan bir kararname ile Rfat'a veri
len bu unvan gerek yetkiler salamyordu. (al-Munadil, No. 180- 1 8 1 , Ocak
ubat 1985, s. 1 22-124; al-Munadil, No. 1 29, Ocak 1980, s. 127-133).
13 1 990'larn banda Devlet Bakan Hafz Esad'm yakn evresindeki nde gelen
dier askeri yandalar unlard: Tmgeneral Muhammed Nasif Khayr Bek,
nemli Alevi klan Khayr Bek'in lideri, gvenlikten sorumlu istihbarat efi;
Tmgeneral 'Adnan Makhluf, Alevi, Esad'n karsnn (Anisah MakhluO kuze
ni, 10,000 kiiden oluan Bakanlk Muhafzlarnn komutan ( 1 995'te grevi
Tmgeneral 'Ali Hasan -Alevi- devrald); Tmgeneral 'Adnan Ibrahim Esad,
Alevi, Devlet Bakan'nm kuzeni, Mcadele Birliklerinden (Saraya al-Sira') so
rumlu; Tugay Komutam Gazi Kan'an, Lbnan'daki Suriye Gvenlik Tekilat'
nn ba, Alevi; ve Tmgeneral lbrahim Huwayjah, Hava Kuvvetleri Gvenlik
efi, Alevi.
Esad'n yandalarndan ekirdek kadroyu oluturanlarn kiilikleri ve mez
hep kkenleri hakknda (ksmen elikili) ayrntlar iin baknz: Patrick Se
ale, Asad, s. 428-432; Alain Chouet, Tespace tribal alaouite i l'epreuve du po
uvoir. La desintegration par le politique', Maghreb-Machrek, No. 147, Ocak
Mart 1995, s. 93-1 19; Hanna Batatu, 'Some Observations on the Social Roots
of Syria's Ruling, Military Group and the Causcs for its Dominance', The Midd
le East]ournal, Cilt 35, Yaz 1 98 1 , s. 331-332, ve 'Syria's Muslim Brcthren', Me
rip Reports, Kasm/Aralk 1982, s. 20; 'La Nomenklatura Syrienne', Les Cahiers
de l'Orient, Paris, 1986, s. 233-245. Alasdair Drysdale &: Raymond A. Hinne
busch, Syria and the Middle East Peace Process, New York, 199 1 , s.28-29. Bata
tu'ya gre, Muhammed el-Khavli, 'Ali Duba, 'Ali Aslan ve 'Ali el-Salih, Hafz
Esad gibi, Matavirah airetine mensuptu. Chouet ve Mahmud Sadiq gre ise
baka airetlere mansuptular, Chouet ve Mahmud Sadiq Hiwar hawl Suriyah,
s. 222. Ocak 1985'te Suriye Blge Komutas'na atanan yelerin mezhep k
kenleri iin baknz: David Roberts, The Ba'th and the Creation of Modern Syria,
s. 165- 1 66. (Roberts, Havranl bir Hristiyan olan Fayiz el-Nasir'l yanllkla
Snni olarak gstermitir).
201

Komitesi'nde yer alacak, askeri rgt ubelerinin bakanl

gibi, silahl kuvvetlerde kilit grevlere getirilecekti.14 Bu karar
sonucunda, Silahl Kuvvetler ve Parti'nin askeri rgtndeki
iktidar yaps, Baas Partisi'nin resmi rgtne de yansm olu
yordu. Baas'n gizli Askeri Komitesi dneminde byle bir du
rum szkonusu olmamt.
eitli aratrmaclar, Hafz Esad'n en nde gelen asker
yandalarnn hemen hepsinin Devlet Bakan ile ayn airet
konfederasyonuna mensup olduunu ileri srmektedir. Volker
Perthes 'darbe yapabilecek konumda olan btn askeri birim
ler ile birok gvenlik biriminin, Devlet Bakan ile ayn airet
ve blgeden gelen sadk Alevilerin komutasnda' olduuna ia
ret ediyor. 15 Alain Chouet'in ayrntl incelemesine gre, Dev
let Bakam Esad 1970'ten itibaren belirli Alevi ailesi ve ai
rete mensup, sadk Alevi askerleri evresinde toplamt. Her
biri Devlet Bakan'na dierlerinden daha yakn olan ember
leri olutururken, farkl etken byk bir titizlikle deerlen
dirilmi, airetler arasndaki hassas denge ve rekabet byk
bir zenle korunmutu. Chouet'nin aktardna gre, Alevi so
yundan bir kiinin yerine bir bakasnn getirildii nadir du
rumlarda, yeni mensubun geldii aile ya da airet-konfederas
yonunun, yerini ald kiininki ile hemen hemen ayn olmas
na dikkat ediliyordu.16
Esad'm st dzey Alevi yandalar iinde 1970'ten beri ok
az deiiklik olduu iin, Silahl Kuvvetler ve eitli gvenlik
kurumlarnda airet-konfederasyon dengesini korumada belir
li bir sistemden bahsedebilmek gleiyor. Esad ynetimi ile
Baas seleflerinin bal olduu airetlere bakarak, uzak akra
balklarn ve bu nedenle de, airet alt-gruplarnn byk nem
tad sonucuna varlabilir. Ne var ki, belirli bir airet-lwnfe
derasyonuna mensubiyet, iktidar ilikilerini aklamak iin faz14 Hani Khalil,
1992, s. 440.

Hafiz al-Asad, al-Dawlah al-Dimuqratiyah al-Sha'biyah, am,

15 Volker Perthes,

The Political Economy of Syria under Asad, Londra, 1995, s. 182.

16 Alain Chouet, Tespace tribal alaouite a l'epreuve du pouvoir. La desintegrati

on par le politique', Maghreh-Machrek, No. 1 47, Ocak-Mart 1995, s. 98-1 1 1 .
202

la geni kapsaml ve bulank bir kavram .17 En nemli Alevi

komutanlarn (muhalifler ve siyasi tutuklular gibi) Hayyatun,
Kalbiyah, Haddadun ve Matavirah gibi farkl airet konfede
rasyonlarna bal olduu grlyor. Askeri iktidarn Alevi
sekinleri arasnda, Devlet Bakan ile ayn olsun ya da olma
sn, belirli bir airet konfederasyonuna mensubiyet asndan
belirgin bir dzene rastlanmyor. Aratrmaclarn Devlet Ba
kan Hafz Esad'm mensup olduu airet konusunda bile farkl
grler ne srmesi, airet konfederasyonu kavramnn, sos
yo-politik bir birim olarak mulaklna iaret ediyor. Hanna
Batatu ve Mahmud Faksh, Esad'm, el-Matavirah'n Numaylati
yah kolundan geldiini ne srmekte. Esad'm doduu kent
el-Kardaha'taki kyller ile grn Patrick Seale ve Haytham
Manna'ya gre ise, Devlet Bakan Kalbiyah'a mensup. Doru
olan da ikincisi. 18 Seale, bu konuda unlar sylyor:
Bugn Aleviler airet balar konusunda o kadar da ra
hat konuamaz. Baas ynetimi, benzer kategoriler yerine
17 Peter Gubser, 'Minorities in. Power: The Alawites of Syria', R.D. McLaurin
(der.), The Political Role of Minority Groups in the Middle East, New York, 1979,
s. 26-35; Mahmud A. Faksh, 'The Alawi Community of Syria: A New Domi
nant Political Force', Middle Eastern Studies, Cilt 20, No. 2, 1984, s. 136-140.
Safuh al-Akhras, Tarhil al-'Nilah al-'Arabiyal wa Waza'ifuha: Dirasah Mida
niyah li-Waqi' al-'Nilah fi Suriyah, am, 1976, s. 26. Al-Akhras kan ban te
mel alarak airet ilikilerini 7 farkl dzeyde inceliyor: 1. Snrl aile (al-'Nilah
al-Muhaddadah), 2. al-'A'ilal al-Mumtaddah (Uzatlm Aile) 3. al-Hammulah
(birka uzatlm aileden oluan birim) , 4. al-Fakldh (birka Hammulah'tan
oluan airet dzeyinde alt grup), 5. al-Batn (airet kolu), 6. al-'Ashiral (ai
ret), 7. al-Qabilah (kabile).
18 Haytham Manna,'Syria: Accumulation of Errors?', Middle Eastern Studies, Cilt
23, No. 2, Nisan 1987, s. 2 1 1 ; Patrick Seale, Asad, s. 9; Hanna Batatu, 'Some Ob
servations on the Social Roots of Syrias Ruling Military Group and the Causes
for its Dominance', Tle Middle East ]ournal, Cilt 35, no.3 (198 1 ) ,s.332; Mah
mud A. Faksh, 'The Alawi Community of Syria: A New Dominant Political For
ce', Middle Eastern Studies, Cilt 20, No. 2, 1 984, s. 146, 153. Daniel Le Gac, La
Syrie du general Assad, Brksel, 1991, s. 78-80; Alain Chouet, 'l'.espace tribal ala
ouite a l'epreuve du pouvoir. La desimegration par le politique', Maghreb-Mach
rel, No. 147, Ocak-Mart 1995, s. 96. Munir al-Sharif, Al-Muslimun al-'Alawiyun.
Man Hum ? wa Ayn Hum ?, s. 122. Al-Sharif Esad ailesinin Kalbiyah'a mensup ol
duuna deiniyor. Munir Mushabik Mousa, Etude Sociologique des 'Alaouites ou
Nusairis, s. 567. Mushabik 'Kalbiyah klannn' dinsel trenleri organise etmek
iin Matavirah'tan "Numaylatiyah eyhlerini" kullandn belirtiyor.
203

modern vatandalk kavramm yerletirmek iin urat.

Yine de herhangi bir kyl ocuu biraz zorlarsanz, size
ailesinin hangi airete bal olduunu syler. El-Karda
ha'n ileri gelen airetleri ve ailelerinin kimler olduu so
rulan belediye bakan 'Burada ne airet ne de aileler var.
Biz, hepimiz, Hafz Esad'rn nderliini yapt Baas aile
sinin birer yesiyiz' diye cevap verdi. Ancak biraz dil
dktkten sonra, kklerini yzlerce yl ncesine kadar
dayandrabilen Kalbiya [ h ] klan cevabn verdi.19
Bugn Alevi toplumunun farkl katmanlarna mensup kii
ler arasnda var olan ok sayda karmak apraz sosyal ba,
airet konfederasyonlarna sadakati belirleyici olmaktan uzak
klyor. Balangta drt byk airet konfederasyonu , Alevi
dalarnn belirli blmlerinde younlarken zaman ierisin
de birbirleriyle yle kaynatlar ki kk kylerde bile uyum
iinde olmasa da en azndan yanyana yaayan eitli airetlere
rastlanabilrnekte . 20
.

Baas Partisi'nin sivil rgt:

statistiksel bir analiz
1985 ylna ait rgt Raporunda ( 1985) sunulan istatistiklerin
analizi daha nceki dnemlere dair bulgular dorular nitelik
te: Baas Partisi'ne yelik orannn am ve Halep gibi byk
kentlerde en dk, krsal kesimlerde ise yksek olduu gr
lyor. Parti'ye tam ye olanlarn corafi dalmnn toplam
yerel nfusa oran, 1980'ler boyunca Baas Partisi'nin (Alevile
rin ounlukta olduu) Lazkiye Blgesi ile gneydeki krsal
blgelerde arlm koruduunu ortaya koyuyor.
Daha nce de belirtildii zere, bugnk Lazkiye ve Tartus
blgeleri pratik nedenlerden bu almada birlikte deerlendi
rilmitir. Gnmzdeki haliyle ayr ayr ele alndnda ise r19 Patrick Seale, Asad,

s.

9.

Asad. s. 9. Munir Mushabik Mousa, Etude Sociologique des 'Ala

ouites ou Nusairis, s. 16-24, 541-584.

20 Patrick Seale,
204

gt Raporu (Tablo S'e baknz) u sonular sunuyor: Belirli

blgelerin nfuslar ile Parti'ye tam ye olanlarn says kar
latrldnda , Baas Partisi'nin Tartus blgesinde istatistiksel
olarak, yzde 20l'e varan oranda 'fazla temsil edildii' grl
yor (Dier bir deyile, Baas Partisi'ne yelik Suriye nfusu
zerinde eit dalm gsterse, belirtilen blgede, yerel nfusa
gre oransal olarak, beklenenin iki kat Parti yesi bulunmak
ta). Bu oran, Lazkiye blgesinde yzde 146. Lazkiye blgesin
deki orann dk olmas, nispeten daha fazla (byk blm
de Snni) kentli nfusa sahip olmas ile aklanabilir (Lazki
ye'de nfusun 4 1 .8, Tartus'ta ise sadece yzde 20.2'si kentli) .
lki blge birletirildiinde, Lazkiye ve Tartus'ta yzde 1 70.5
orannda fazla temsil edildii ortay kyor.
am ve Halep kentlerinde Baas Partisi'ne tam ye olanlar s
rasyla, yzde 71 ve 41 orannda 'az temsil ediliyor'. Krsal ke
simdeki Baaslarn byk kentlere g ettikleri zaman yelik
lerinin de yeni yerleim birimindeki Parti ubesine nakledildii
gznne alnrsa, bu oranlarn bile yksek olabilecei anlal
yor. Dier krsal blgeler arasnda sadece gneydekiler belirgin
bir ekilde 'fazla temsil' ediliyor. El-Sveyde'deki (Drzilerin
arlkta olduu) Parti ubesi yzde 202 gibi mstesna bir
oranda fazla temsil edilirken, (Snni arlkl) Dera (Havran)
yzde 131 orannda fazla temsil ediliyor. Krsal kesimdeki el
Kunaytarah (Golan) ubesi yzde 186'ya varacak kadar fazla
temsile sahip. Orann bu kadar yksek kmasnn balca ne
deni Golan'n srail igali altnda olmasdr. gal yznden o
blgede (ou Snni) yaayanlarn byk blm 1967 Sava
'nn ardndan mlteci durumuna dm, bu da siyasi alanda
daha aktif olmalarna yol amt. Ayrca yelerinin zorunlu
olarak kendi blgelerinden uzakta yaamas ve yeliklerinin ta
ndklar blgelerdeki ubelere nakledilmemesine ramen, el
Kunaytarah ubesi ayr bir birim olarak ele alnyordu.21
21 Baknz Tablo 8 ve 9 (1985 ylna ait rgt Raporu'ndan alnmtr). Tablo 9'
daki drdnc, altnc ve sonuncu kolonlarda verilen toplam yeler ile nfus
yzdeleri, aklk kazandrmas amacyla sonradan eklenmitir. Hizb al-Ba'th
al-'Arabi al-Ishtiraki, al-Qutr al-'Arabi al-Suri, al-Qiyadah al-Qutriyah, Taqarir
205

Drzilerin ve gneydeki krsal blgelerin genel olarak ar

lkl temsil edilmesinin, Parti'nin Alevi egemen askeri rgt
nn st kademelerine hibir ekilde yansmadn belirtmek
te yarar var.
Her blgenin 14 ya ve st nfusu iindeki yelik oranna
bakldnda (Tablo 8'e baknz) benzer bir grnt ortaya
kyor. lke apnda btn nfusa gre yelik oran yzde
8.36 iken, Lazkiye (yzde 14.9 1 ) , Tartus (yzde 14.85 ) , El
Sveyde (yzde 16.53) ve el-Kunaytarah (yzde 14. 1 2) ube
lerinde orann yksek kt grlmekte. Alevi arlkl Lazki
ye ve Tartus ubeleri birarada deerlendirildiinde (yzde
19. 15) Parti rgt genelinde en byk blm oluturdukla
r grlyor (Tablo 9'a baknz) .
1985 rgt Raporu'nda, Ocak 1980'de yaplan Yedinci Bl
gesel Kongre'den nceki dnemde, objektif kurallar uygulan
mad iin 'yanda' (ansar) konumunda olan binlerce yeni
yenin Parti rgtne akn ettiine iaret ediliyor. Sonu ola
rak Parti yle byd ki, yeni yeler Parti ynetimi iin yk
olmaya balad.
Bu yzden 1980 ve 1984 yllan arasnda, 133 ,580 'yanda'
yenin Parti'den uzaklatrlmasna (jasl) karar verildi. Bu da
al-Mu'tamar al-Qutri al-Thamin wa Muqarraratuh, al-Mun'aqid fi Dimashq fi
al-Fatrah al-Waqi'ah bayn 51111 985-2011 11 985: al- Taqrir al-Tanzimi (an
1985). Bundan sonra al-Taqrir al-Tanzimi 1 985, s. 56, 57 olarak geecektir;
Suriye Arap Cumhuriyeti, Babakanlk istatistik Merkez Brosu, Statistical
Abstract 1 992, s. 52, 6 1 .
Parti'nin blge ubeleri bana den tam yelerin yzdesi hesaplanrken,
yelerin hangi blgelerden geldiini aka ortaya koymad iin Gvenlik
Kuvvetleri ile am, Halep ve Lazkiye (Ekim niversitesi) niversitelerindeki
parti ubeleri yeleri hesaba katlmamtr. Bu almann kapsam dnda
kald iin cinsiyet dalm da deerlendirme d braklmtr.
Tablo 9'da ise am, Halep ve Lazkiye niversitelerindeki parti yeleri yerel
parti ubelerine eklenmitir. Bylece zellikle am ve Halep iin, toplam ye
yzdeleri daha yksek gsterilmitir.
Baas Partisi yelerinin sosyal yaps zerine bir analiz iin baknz: Ray
mond Hinnebusch, Authoriarian Power and State Formation in Ba'thist Syria,
s. 1 77-189.
srail igalinden nce Golan'daki halkn mezhepsel yaps iin baknz:
Adib Sulayman Bagh, al-]awlan: Dirasah fi al-]ughrafiyah al-Iqlimiyah, am,
1 984, s. 257-292. Bagh kabaca u oranlar veriyor: %80 Snni, %10 Drzi, %4
Alevi ve %5 Hristiyan.
206

toplam 'yandalarn' yaklak te birinin ihra edilmesi anla

nna geliyordu. Yine ayn dnemde toplam 3,242 tam ye ih
ra edildi. Yzde 4 ile bu ok daha dk bir orand.22
1985 rgt Raporu'nda durum yle aklanyor:
Yedinci Blgesel Kongre'ye katlan 'yandalarn' saflarn
da grlen disiplinsizlik, uygulanan genileme politika
s ile nitelikten ok nicelie nem verilmesinin sonucu
dur. Binlerce vatanda, l Tzkte ortaya konan yelik
kriterlerine baklmakszn Parti'ye ye [ 'yanda' ye] ol
mutur.
Yandalar kanadnn byme hz, Parti kurumlarnn
sindirme, ynetme ve yeterli derecede ynlendirme ka
pasitesini aan bir boyuta ulamtr. Bunun da nedeni,
Parti ubelerindeki yer darl, byle bir genilemenin
gerektirdii kalifiye nc kadrolarn eksiklii ve dier
gerekli tedbirlerin alnmam olmasdr. Btn bunlar
ihmallere, yelikten ayrlmalara ve zamanla disiplinsiz
lik olgusunun boy gstermesine yol amtr. Bu sorun,
Parti liderlerine byk yk olmu ve kafalarm kart
rarak, toplu ihra kararlar almalarna , binlerce kiinin
Parti'den karlmasna yol amtr. Bu dnemde ihra
edilen yoldalarn says 133.580'e ulamtr.
Bu konuyla ilgili olarak, baz ubelerde ye olma sre
cininin hatal olduu ne srlmt. Aratrma ve ince
lemelerin sonucunda, uygulamann hatal deil ama keyfi
olduu ortaya kt. ngrlen saylara ulamak, daha
fazla yanda ekmek istei, fiziksel olarak orada bulunan
ancak Parti iinde varlklar kat zerindeki mrekkep
ten teye gitmeyen yelerin olumasna neden oldu.
Gzlemlenen bu disiplinsizlik sorunu, ok sayda ye
yi ihra ederek zlmeye alld. Bu olgu zerinde b
yk dikkatle durulmal ve dzeltmek iin eitli yollar
denenmeliydi. hra, bavurulan son are olmalyd.23
22
23

Al-Taqrir al-Tanzimi 1 985, s. 36, 37, 57.

Al-Taqrir al-Tanzimi 1 985, s. 332-333.
207

1 98 5 rgt Raporu'nda yaymlanan istatistiklere gre

133.580 'yanda' yenin yaklak yuzde 39. 5', Yedinci Blge
sel Kongre'yi izleyen ilk iki yl (1980-8 1) boyunca ihra edil
di. Bu dnemde, Parti'den ihra yntemi Suriye apnda aa
yukar eit olarak uyguland. Lazkiye blgesinde ihra edilen
lerin saysnn ortalamann ok zerinde olmas, ye kayt ku
rallarnn o blgede ok daha gevek bir ekilde uyguland
anlamn tayor. 1982'de Parti'den atlan 'yanda' yelerin
( 1 4 .584) yardan fazlas (yzde 52) Hama Parti ubesindendi.
Bu da hi artc deildi, zira ubat 1982'de, blge bakentin
de Mslman Kardeler ile Silahl Kuvvetler arasnda yaanan
kanl atmalar nedeniyle Hama'daki sosyal ilikiler byk
bir snavdan geiyordu. Mslman Kardeler, Suriye Silahl
Kuvvetleri ile Baas rejimi iinde mezhep kutuplamasn k
rkleyince, nceden dzensiz bir ekilde Parti'ye alman birok
sivil 'yanda' ye, gven vermedikleri ve sadakatsiz olduklar
gerekesiyle ihra edildiler. 24
lhra kararlarnda rol oynayan bir baka etken de 'oport
nizm' idi. Rejimin sunduu maddi olanaklar ve dier avantaj
lardan yararlanmak amacyla ok sayda kii rejimin paras
olmaya almt. Bu olgu , l 980'lerin ortasna gelindiinde
Parti zerindeki etkisini hala koruyordu. Yolsuzlukla sava
mak iin balatlan giriimler sonusuz kalmt . 1985 rgt
Raporu durumu yle aktaryor:
Oportnizm olgusu
Daha nce de belirtildii gibi, nicelie nitelikten daha
fazla nem verilmesi sonucu frsatlarn Parti saflarna
szmas yeni bir tehlike yaratt. Bu kiiler hibir toplan
ty karmyor, yelik aidatlarm asla geciktirmiyor. ta
atkar ve sadk olduklarm beyan ediyorlar. Bunlar, do
ru ya da yanh, hibir kiisel gre sahip olmayan, ci
va gibi deiken kiiler. Asl endieleri, Parti ile mca24 Al-Taqrir al-Tanzimi 1 985, s. 37. Ayn raporda, s. 371-372, Mslman Karde
ler ile yaanan atmalann Silahl Kuvvetleri de etkiledii ne srlyor. Ba
knz Blm 8.
208

dele verenlerin an pahasna da olsa, maddi ve manevi

kazanlar salamak iin nemli mevkilere gelmektir.
Parti'nin geici olduuna ve zamanla yok olacana ina
nyorlar. Bu nedenle ev, deerli eya ve tarm arazisi sa
tn alarak, emlak speklasyonu , borsaclk, kaaklk
yoluyla kanund kazanlar salamak iin frsat kollu
yorlar. Parti'nin devrimci ve mcadeleci ilkelerine ald
r etmeksizin, kendi amalar dorultusunda Parti ve
devlet mekanizmalarn smryorlar. Bu zararl olguy
la mcadele Kongrenizin ve gelecekteki liderlerin so
rumluluundadr. Bu kiiler her trl imtiyazdan mah
rum braklmal ve sorgulanmaldr. Liderlik grevleri
ve sorumluluklar, mcadele yoldalar tarafndan m
cadelenin belirledii kriterlere gre stlenilmelidir.25
Ekim 1985'e gelindiinde Parti ye says 537 ,864'e ula
mt. Bu yelerden 102,392'si tam yelik ('udv 'amil) sfatna
sahipken, 435 ,472'si 'yanda' (nasir) konumundayd. Bu da,
1978 ve 1985 yllar arasnda, yukarda sz edilen geni kap
saml ihralara ramen, Parti'nin sivil yelerinin saysnn iki
katndan fazla arttn gsteriyordu.26 1985'te, Baas Partisi'nin
Blgesel Kongresi'ne katlma hakk, en az on yl 'tam ye'
olanlar ile Blge Komutas, Merkez Komitesi, Parti ubeleri
(shu'ab) ile birka baka blmn temsilcilerine tannd.27 Ne
var ki benzer kurallarn sklatrlmas, Suriyelilerin Baas Parti
rgt ve rejim zerinde etkili rol oynamalarna olanak tan
yan dier birok yntemi ortadan kaldramad.
Sivil Parti rgtnn daha ok Baas'n askeri kanadndaki
iktidar yapsnn bir yansmas olduu sylenebilir. Askeri r
gtte olduu gibi, bata Lazkiye blgesinden olmak zere, si
vil Baaslar arasnda da krsal kesimde yaayanlar arlkl
25
26

Al-Taqrir a!-Tanzimi 1 985, s. 333.

al-Munadil, No. 129, Ocak 1980, s. 1 1 ,94. Baknz Blm 7. Volker Perthes,
The Political Economy of Syria under Asad, s. 155. Perthes'e gre 'l 992'de parti
yelerinin says yaklak 1 milyondu ve bunlann drtte biri tam yelerden
oluuyordu.'

27

Al-Taqrir al-Tanzimi 1 985, s. 351.

209

olarak temsil ediliyordu. Ancak, Drzilerin ounlukta olduu

El-Sveyde de dahil olmak zere, gneydeki krsal blgelerin
sivil kanatta arlkl olarak temsil edilirken, ayn durum Ba
as'n askeri rgt iin geerli deildi. Sivil Baaslarn ilevi,
gl askeri liderleri desteklemek ve onlarla btnlemekti.
Askeri liderlerin destei olmadan, sivill erin gc neredeyse s
frd. Sivil yelerin yaklak yzde 30'unun, nispeten ksa bir
srede, rejimin istikrarn etkilemeden Parti'den ihra edilebil
mesi, Baas sivillerin, asker ydere tam baml olduuna en
iyi kantt. Sivil Baaslar alternatif bir g zeminine sahip de
ildi. Raymond Hinnebusch, 'gten dmesine ramen mer
kezin, krsal taban kapsayan, kkl yapsal alarla topluma
bal olduunu' ne srmtr. Yine de askerler, Suriye Devle
ti'nin ynetiminde kilit rol oynamaktadr. Onlar olmasa, Ba
as'n krsal kesimle balar zayf kalrd.28

Veliaht sorunu
Esad'n oullan
19 90'larn banda ok sayda Suriyeli, Devlet Bakan
Esad'm en byk olu Basil Esad'n babasndan ynetimi dev
ralmaya hazrland dncesindeydi. Oysa bu konuda ne bir
aklama yaplm ne de resmi bir karar alnmt. tk kez
1990'da kamuoyu nnde Devlet Bakan Esad'a, o srada 28
yanda olan Basil'in (Ebu Basil) babas olarak atfta bulunuldu.
Daha nce Hafz Esad iin, yaygn olarak Ebu Sleyman denili
yordu. Oysa bu isimde bir olu hi olmamt. Basil'in, Devlet
Bakan'mn sa kolu haline geldii akt. O, gvenebilecei bir
kiiydi. stelik yolsuzlukla lekelenmeyen az sayda ileri gelen
den biri olarak tannyordu. Basil'e, yolsuzluk ve kaakhkla
mcadele ya da Esad ailesi yelerinin de kart anlamazlk
larda arabuluculuk gibi zel grevler verilebiliyordu. Bakanlk
Muhafz Alay'nda Kurmay subay ve Bakanlk Gvenlik TekiAuthoritarian Power and State Fonnation in Ba'thist
Syria: Anny, Party and Peasant, s. 1 55, 162, 301-324.

28 Raymond A. Hinnebusch,
210

lat'nn komutan olan Basil Esad, ayn zamanda binba rtbe

siyle bir zrhl tugayn komutanlm da yapyordu. Drst, sa
mimi, alkan ve her zaman bakalarna yardma hazr, son de
rece aktif, ok ynl olmas gibi zellikleri sayesinde Basil, bir
bakma Suriye'de yeni kuan gznde milli bir ideal olmak
gibi sembolik bir ilevi yerine getiriyordu. O dnemde Suriyeli
genler stilini, rnein ksa tral sakal gibi, dgrnn bi
le taklit ediyorlard. Basil'in, 2 1 Ocak 1994'te 32 yandayken
bir trafik kazasnda lmesiyle babasnn yerini almas ynnde
ki speklasyonlara da son nokta kondu.29
Her ne kadar Devlet Bakan Esad'm dier oullarndan hi
biri Basil'in zelliklerine sahipmi gibi tamtlmadysa da, kimi
st dzey yetkililer, ikinci olu Dr Beir Esad'dan Basil'in rol
n devralacak kii olarak bahsediyordu.30 Suriye medyasnda
Beir'in aabeyinin grevlerini devrald ynnde haberler
kmaya balad. 1 7 Kasm l 994'te , D evlet Bakan Hafz
Esad'n 1970'te gerekletirdii 'Dzeltme Hareketi'nin yirmi
drdnc yldnm kutlamalar srasnda, (28 yandaki)
Beir Esad, Humus Askeri Akademisi'nden 'komuta subay'
(yzba) olarak mezun oldu. Tank taburu komutan olan Be
ir snfn en iyi dereceyle, Beir'in kuzeni, Bakanlk Muhafz
Alay'nn Komutam 'Adnan Mahluf'un olu ise ikinci olarak
tamamlamt. st dzey Alevi generallerin oullan ya da gen
akrabalarndan oluan gen (Alevi) kuak, eski kuan yerini
devralmaya hazrm gibi grnyordu. 1994 ve 1995'te Silah
l Kuvvetler, istihbarat ve gvenlik tekilatlarnda eitli ata
malar, nakiller ve ihralar benzer bir eilime iaret etmekle
birlikte, Alevi cemaati ierisinde kuaklar aras atma olasl
m da beraberinde getiriyordu.
29 Basil'in lmnden sonra ansna ok sayda kitap yazld. Baknz: Riyad Su
laynan 'Awwad , al-Shahid al-Hayy Basil al-Asad ('Yaayan ehit: Basil Esad'),
am, 1994; Ghazi al-Musa, Manarat al-Ajyal: Basil Hafiz al-Asad ('Basil Hafiz
Esad: Kuaklarn l'), am, 1994; al-Ba'th, Basil Esad'a adanm zel bir an
ma says kard, Mart 1994; Bahjat Sulayman, al-Manzumah al-Fihriyah lil
Batal Basil al-Asad, am, 1994; Shahadat fi Ma'alim al-Shahid Basil al-Asad,
am, 1994.al-Diyar, 20 Nisan, 23 Austos 1994 ve 17 Mays 1995.
30

Al-Thawrah, 1 9 ubat 1994; Tishrin, 21 ubat 1994.

21 1

Dier ileri gelen Alevilerin yaknlar, rnein Rfat Esad ve

Ali Duba'nm oullar, babalar gibi askeri kariyer edinmek ye
rine, ticaret hayatna atlmay ya da mteahhitlikle uramay
setiler. Alevi sekinlerin oullarnn birou cemaatlararas
evlilik ya da baka ilikiler yoluyla dier cemaatlerle apraz
balar kurulmasn salad. Bu da Alevi cemaatinin eski kapal
yapsnda hatr saylr deiimlere neden oldu.31
1 7 Kasm l 994'teki tren srasnda Beir'in zrhl birlikler
safna resmi kabul 'Silahl Kuvvetler adna' Savunma Bakan ,
General Mustafa Talas tarafndan gerekletirildi. Ancak Be
ir'in liderlik performansnn eletirildiini ve sorgulandn
belirtmekte yarar var. Bu yzden Alevi General Ali Haydar
1994 yl yaz aylarnda bir sre tutuklu kald. Haydar'n tutuk
lanmasnn bir baka nedeninin, mezhep tabusunu aka ihlal
etmesi olduu sylendi. st dzey subaylarn, srail ile yaplan
bar anlamasnn ertesinde, olas blgesel gvenlik senaryo
larn tartmak isteyen Genelkurmay Bakan General Hikmet
el-Shihabi ile yaptklar toplant srasnda, Haydar kar ka
rak, ' rejimi kuran bizler (el-Shihabi tarafndan Aleviler olarak
yorumlanmt) sadece askeri boyutu tartmak deil, bar s
recinde de sz sahibi olmak istiyoruz' demiti. Toplantya kat
lan (ou Alevi) subaylar Alevilerin rejim iinde oynad kilit
roln bilincindeydi. Ancak bunu, dolayl da olsa dile getirmek
kabul edilemezdi. stelik Haydar'n szleri, Devlet Bakan
Hafz Esad'n srail ile yaplan bar grmelerinde izledii
politikann dolayl bir eletirisi olarak da yorumlanabilirdi.32
31 Elizabeth Picard, 'Infitah economique et transition democratique en Syrie', R.
Bocco &: M-R. Djalili (der.), Moyen-Orient: migrations, democratisation, medi
ations, Paris, 1994, s. 234; Alain Chouet, 'l.'.espace tribal alaouite a l'epreuve
du pouvoir. La desintegration par le politique', Maghreb-Machrek, No. 147,
Ocak-Mart 1995, s. 1 12- 1 1 6.
32

al-Hayat, 27 Eyll 1994; The Middle East, Ekim 1 994, s. 19; ]ane's Intelligence
Review, Cilt 7, No. 3, Mart 1995, s. 126-127; ve 'Imad Fawzi Shu'aybi, 'Kayfa
Yahkum al-Ra'is al-Asad .. Biladah?', al-Diyar, 23 Austos 1 994. Volker Perthes,
The Political Economy of Syria under Asad, s. 153. Perthes Devlet Bakan Hafz
Esad hakknda unlar yazyor: 'Ordu veya gvenlik tekilat iinde gl konu
muna sahip bir kiiyi yerinden edebileceini tekrar tekrar kantlad... Bamsz
lama eilimi gsteren g odaklarn datma kapasitesine sahip olduunu da
gsterdi'. General Ali Haydar'n grevden alnmas buna rnek gsterilebilir.

212

Basil gibi Beir'e de, rtbesinin gerektirdiinin ok zerinde

askeri sorumluluklar verildi. Ocak 1995'te Bakanlk Muhafz
\lay'nda binbala terfi etti. 33 Zamanla, Beir'in ordu ve si
yasetteki faaliyetlerine resmi Suriye medyasnda daha fazla yer
verilmeye baland. Aka rejim tarafndan biimlendirilmi,
$an kaynakl bir haberde yle deniyordu:
Beir Esad yolsuzluk, kaaklk ve Suriye topraklar
zerinden uyuturucu trafiine kar amansz bir mca
dele balatt.
. . . lke apnda halkn ikayetlerini dinlemek ve taki
bi salamak iin alma ekipleri oluturdu . . .
Birok kii [Beir'in] askeri geleceinden en az siyasi
geleceinden olduu kadar timutlu . . . Binba Beir as
keri bir harekat ynetmeye ve baarya ulamas iin
elinden geleni yapmaya her an hazrdr. Bu zellii, onu
birok subay iin danlacak, tavsiyesi alnacak bir kii
haline getirmitir. . . 34
Ayn zamanda Beir'in am'da, bakanlar ve muhalefet yele
ri de dahil olmak zere, Lbnanl siyasetileri kabul ettii bil
dirildi. Mays 1995'te Lbnan'daki siyasi durumu grmek
iin Ba'abda'daki saraynda Lbnan Devlet Bakam Elias el
Haravi'yi, Beyrut'ta da, Lbnan Parlamentosu Bakan Nabih
33

al-Hayat, 22 ubat, 25 Austos, 6 ve 27 Eyll, 1 ve 19 Kasm 1994, 21 Ocak

1995; al-Ba't h, 18 Kasm 1994; Le Monde, 16 Austos 1994; Ben Wedeman,
'Basil's Sudden Death Threatens Syria's future', The Middle East Times, 3 1
Ocak-6 ubat 1994; al-Ahram, 3, 4 Man, 23 Aralk 1994; Funun, am, 2 Mays
1994; The Middle East, Ekim 1994, s. 19; Alasdair Drysdale &: Raynond A.
Hinnebusch, Syria and the Middle East Peace Process, s. 29; 'Izzat al-Sa'dani,
Basil fi 'Uyun al-Misriyin, Kahire, 1995, s. 1 78, 261-285; al-Basil lan Yaghiba
Abadan, Majallat Iqtisadiyat Halab (zel say), Ocak 1995, s. 89.

34 Ibrahim Hamitli, 'Milaffan Barizan: Lubnan wa Muharabat al-Fasad. al-Ra'id

Bashar al-Asad Yaqtahim al-'Amal al-Siyasi', al-Wasat, No. 1 70, 1 Mays 1995.
Time, 5 Aralk 1994. Dergi, '100 Dnya Lideri' sralamasnda Beir Esad'dan
'Suriye'yi 24 yldr yneten adamn halefi olmaya en byk aday' olarak bah
sediyordu. 'Ortadou'da kalc bir bann kurulmasnda anahtar rol oynayacak
bir lkenin bana geldii takdirde [Beir'in] yepyeni ufuklar aaca duygusu
am'da ar basyor'. Aynca baknz 'Imad Fawzi Shu'aybi, 'Bashar al-Asad
Najm Akhlaqi fi 'Alam al-Siyasah', al-Shu'lah, 16 Eyll 1994, s. 50-53.
213

Birri'yi ziyaret etti. Beir'in Lbnan ziyaretleri Suriye'deki res

mi yetkililer tarafndan 'kiisel' ve 'gayriresmi' ziyaretler olarak
nitelendi. Suriye'nin Lbnan'daki birliklerinin komutam (Ale
vi) Tmgeneral lbrahim Safi ile, yine orada bulunan, istihba
rat rgtnn ba, (Alevi) Tugay Komutan Hazi Kan'an' da
ziyaretleri srasnda ona elik etmiti. Bu olay, Suriye'nin en
nde gelen generallerinin Lbnan'daki varlnn Suriye'nin
hegemonyasn sembolize etmesi gibi, ziyaretlere resmi bir bo
yut katmt. Beir'in Lbnan Devlet Bakan'm ziyareti, Lb
nan Parlamentosu'nun eski bir yesi olan Albert Muhaybar ta
rafndan aka eletirildi, nk ziyaret tam da Lbnan'daki
bir kabine krizine denk gelmiti. Muhaybar 'Lbnanllar hala
[ Suriye'nin] vesayet altnda olduklarm gayet iyi biliyor. Lb
nan halk bunu reddetmekte, barl yollarla kar koymakta
dr. Onlarn , bunu kendilerine hatrlatacak bir mesaja ihtiya
lar yoktur' eklinde konutu.35
Beir Suriye Devlet Bakanl'na aday olduunu yalanlasa
da, hareketlerini, daha byk siyasi sorumluluklar stlenmek
iin hazrlk yaptndan farkl bir ekilde yorumlamamak ne
redeyse imk;lnszd.36 Sylendiine gre st dzey Suriyeli bir
35 Beir'in Lbnan Devlet Bakan ve Lbnan Parlamentosu Bakan ile yapt g
rmeler iin baknz: al-Hayat, 22, 23, 24, 26 Mays, 2 Haziran, 29 Temmuz
ve 4 Austos 1995; al-Hawadith, 9 Haziran 1995; al-Shu'lah, 16 Eyll 1994.
Suriye'nin hegemonyasnn damgasn vurduu Lbnan ve Suriye hkmetleri
arasndaki ibirliini sembolize eden bir baka olay da, Bekaa Vadisi'ndeki
Chtaura kentinin merkezinde 1 Ekim l 995'te Basil Esad iin yaplan byk
antn al treniydi. Lbnan Devlet Bakan Elias el-Haravi'nin himayesinde
gerekletirilen trene Devlet Bakam Hafz Esad' temsilen Suriye tarafndan
Enformasyon Bakam Dr Muhammed Salman (Alevi) ve Generaller, Ibrahim
Safi ve Gazi Kan'an katld. Lbnan Devlet Bakan adna yaplan bir konu
mada, Lbnan Sava'nn sona erdirilmesindeki katklar nedeniyle Devlet
Bakam Hafz Esad'a teekkr ediliyordu ; Basil Esad'n lm ile 'mealeyi Dr
Beir devralmt'. Baknz al-Ba'th ve al-Hayat, 2 Ekim 1995.
36 l 995'te yaplan bir sylei srasnda Suriye Devlet Bakanl'na kendini aday
grp grmedii ve bunun iin hazrlk yapp yapmad eklindeki soruyu,
(o srada 29 yanda olan) Beir yle cevaplamt: 'Bu iddiay ortaya atanlarn
Suriye'yi tannayan ve anayasasn bilmeyen kiiler olduu anlalyor. Anaya
sada Devlet Bakanh'na 40 yan dolduran kiilerin adaya olabilecei ya
zar' .. Al-Hayat, 30 Temmuz 1995. Suriyeli yazar 'Inad Fevzi Shu'aybi Suriye
yanls Lbnan gazetesi al-Diyar'n ekinde kan yazsnda, Beir'in '40 yan
214

yetkili u yorumu yapmt:

Beir hayat dolu ve dinamik. Kkl Esad ailesinin bir
mensubu . . . Binba Beir hem istikrarn hem de Devlet
Bakan Esad'n 'okulu'nun [devamnn] garantisidir. Su
riye Devlet Bakan olan babasndan hibir fark yok.37
Basil'in 1994'te lmesinin ardndan, Suriye'nin her kesi,
Devlet Bakam Hafz Esad'm byk olu ile poz verdii saysz
poster ve afilerle donatld. 38 l 995'ten itibarense Devlet Ba
kan Esad'm, hem byk olu Basil hem de Beir ile birlikte
grld afiler aslmaya baland.

Veliaht senaryolar
Devlet Bakan Esad, 13 Kasm 1992'de Time dergisi iin ya
plan roprtajda, halefinin kim olaca sorusuna ok resmi bir
cevap verdi:
Benim halefim yok. Halefimin kim olaca, devlet ku
rumlar, anayasa ve Parti rgt tarafndan belirlene
cek. 20, 22 yllk deneyimden sonra yeterli birikime sa
hipler ve bu konuyla baa kabilirler.39
Halef sorununun zm yukarda tarif edilenden ok daha
belirsiz olabilir. Devlet Bakam'mn doal nedenlerden lmesi
durumunda, iktidarn ilk aamada anayasal yollarla, devlet ku
rumlar, hkmet ve Parti rgtnn ileri gelenlerine devredil
mesi mantkl grnecektir. Hafz Esad'm st rtbeli Alevi as
ker yandalar ve onlarn himayesindekiler bir sre iin tek g
stndeki bir yetikin gibi dndn, bu nedenle Suriye halknn gzn
de Devlet Bakan Esad'n en iyi halef aday' olduunu ne srmt. Baknz:
al-Ra'is al-Asad Madrasah fi al-Hakim al-Mas'ul wa Abna'uh Tullab Nujaba' fi
Madrasatih', al-Diyar, 20 Nisan 1995.
37

Al-Hayat, 1 0 ubat 1995. al-Thawrah, 19 Ocak 1 994; Tishrin, 2 1 ubat 1994.

38 Human Rights Watch/Middle East, Cilt 7, No. 4, Temmuz 1 995, Syria, the Pri
ce of Dissent, s. 4 3. Yazda baz siyasi tutuklularn ailelerinin 'gvenlik gleri
ni uzakta tutmak iin Basil Esad'n resimlerini duvarlarna asarak hkmet
yanls gibi grnmeye altklar' belirtilmekte.
39 Baknz Syria Times (zel Say), 13 Kasm 1992.
215

olarak, lkeyi bir grup halinde ynetebilir; Parti ya da hk

mette uzun sre nemli grevlerde bulunmu sivil ya da asker
Sunni Baaslar da paravan olarak kullanlabilir. Bir baka olas
lk da, Alevi generallerin, Devlet Bakam'nn mirasn korumak
ve Alevi saflarnda bagsterebilecek muhalefeti nlemek iin,
Devlet Bakam Esad'm olu Beir'i geici bir sre birletirici li
der olarak kabul etmesidir. Ne var ki kollektif askeri ynetim
Suriye'de kalc baar gsteremedi. Gemi deneyimlere bak
larak , gelecekte de ancak geici bir sre ie yarayaca sylene
bilir. Alevi cemaati iinde, kuaklar aras atma ile yeni ikti
dar mcadelelerinin kmas beklenebilir. Daha nce de belir
tildii gibi, Hafz Esad gibi onun st dzey Alevi asker yanda
larnn da yalar ilerledi. Bu nedenle, Devlet Bakan'ndan son
ra daha uzun sre yaamalar beklenemez. Aleviler arasnda
kacak iktidar mcadelesi tasfiyelere yol aabilir ve bunun so
nucunda da -byk olaslkla gen kuaktan- bir Alevi subay
iktidar tek bana ele geirebilir. Benzer bir senaryonun ger
eklemesi ok kanl sonular dourabilir. Ama eer Alevi as
kerler, Baas ynetimi srasnda Alevilerin sosyal, ekonomik, as
keri ve sivil g asndan edindikleri byk kazanmlar riske
atmamak iin birlii korumay tercih ederse, nispeten barl
bir sre de olabilir.4 Krsal kesimdeki dier aznlk gruplar da
yine ayn nedenlerle iktidar mcadelesinden uzak durmay se
ebilir. ok sayda Hristiyan, Esad ya da onun yerini alacak
Alevilerin egemenliindeki bir baka rejimi, herhangi bir kk
tendinci Snni alternatife tercih etmektedir.
Bir baka senaryoya gre, Alevi subaylar, Alevi rakipleri kar
snda konumlarn glendirmek iin , kendi cemaatleri d
nda askeri ve siyasi mttefikler arayabilir. Snni ya da dier
cemaatlerden subaylar ve politikaclar da, Alevi birliini boz
mak ve farkl siyasi amalara ulamak iin Alevi subaylar ile
ibirliine gidebilir. Byle bir durumda, bugnk ynetim ya40 Alasdair Drysdale, 'The Succession Question in Syria', The Middle East]ournal,
Cilt 39, No. 2, Bahar 1985, s. 246-262; Alasdair Drysdale and Raymond A.
Hinnebusch, Syria and the Middle East Peace Process, s. 35-36. Volker Perthes,
The Political Economy of Syria under Asad, s. 250, 267-27 1 .
216

ps darmadan olabilir ve Alevi askerlerin hakimiyeti kanl

bir ekilde sona erdirilebilir. Byk bir olaslkla, Alevi haki
miyetindeki Baas ynetimi srasnda yaanan basknn intika
m da alnmak istenecektir. David Roberts'n iddiasna gre:
Aleviler imdiye kadar o kadar ok dman edindiler, o
kadar ok kan davas gden insan yarattlar ki, korkun
bir hesaplamadan korkacaklar iin iktidarn kendi saf
lar dna kmasna byk olaslkla gzyummazlar.41
Kiisel ihtiraslar ya da baka nedenlerden Alevi birlii kendi
iinde zlmeye urayabilir. Baas ynetimi altnda konumla
rnn olaanst ilerleme gsterdii de gznne alnrsa, Ale
vilerin deyecei bedel ok ar olacaktr. Alevi iktidar sekin
lerinin alaa edilmesini ngren bir senaryoda neredeyse ka
nlmaz olarak ok kan dklecektir. Alevi hakimiyeti devam
ettii srece, Snni muhalefet, rejim iin potansiyel bir tehlike
olmay srdrecektir.42
nc bir senaryoya gre ise, Alevi askerler ve Snni bur
juva kesim arasnda varolan ittifak daha da geliip glenebi
lir, zamanla oulculuk ve demokrasinin yerlemesine yol aa
bilir.43 Ancak yolsuzluklar ve halkn byk kesiminin yaad
ekonomik zorluklar byle bir gelimenin nnde alamaz bir
41 David Roberts, Ile Ba'th and the Creation of Modem Syria, Londra, 1987, s. 145.
42 Daniel Pipes, 'Syrie: L:Apres-Assad',

Politique Intemationale, 1993, s. 107.

43 Rymond Hinnebusch, 'State and Civil Society in Syria', The Middle East ]our
nal, Cilt 47, No. 2, Bahar 1993, s. 256-257; Raymond Hinnebusch, 'State, Ci
vil Society; and Political Change in Syria', A.R. Norton (der.), Civi! Society in
the Middle East, Cilt 1, Leyden, 1995, s. 214-242.
Sa'd al-Din Ibrahim 'Arap Dnyasnda Mezhep, Etnik Kimlik ve Aznlk
Gruplar' adl almasnda u sonuca varyor: 'belirgin bir etnik eitlilik ser
gileyen lkeler bata olmak zere, gnmzde btn Arap lkelerinin kar
karya bulunduu kmazdan kurtulmasnn yolu sivil toplum, demokrasi ve
federalizmden oluan l formln uygulanmasndan geer. Blgesel gven
lik ve ekonomik ibirlii gc daha da arttrr. l 990'larn ortalarna gelindi
inde bunun iin gereken her koulun hazr olduu grlmektedir'. Sa'd
al-Din Ibrahim, al-Milal wa al-Nihal wa al-A'raq: Humum al-Aqall iyat fi al-Wa
tan al-'Arabi, Kahire, 2.basm, 1994, s. 16, 763. lbrahim'in almasnda 'fede
ralizm kavram' ile byk etnik gruplarn bulunduu Irak ve Sudan gibi lke
lere gndermede bulunulmaktadr. Suriye'nin durumda ise, zm sivil top
lum ve demokrasidir.
217

engel oluturabilir. Dahas, yukarda deinilen Alevi asker

Snni burjuva ittifak, uzun vadede byle bir senaryonun ba
aryla gereklemesine olanak tanyamayacak kadar geici or
tak karlar zerine kurulu. ktisadi liberallemenin mutlaka
demokratiklemeye yol amadn da belirtmekte yarar var.
Suriye'de iktisadi ve siyasi deiim zerine , 1 993 ylnda
Londra'da dzenlenen bir konferansta, katlmclarn zerinde
uzlatklar noktalar unlard:
Suriye ekonomisinin liberallemesi, byk olaslkla s
nrl siyasi deiimle sonulanacaktr. 'Siyasete geri d
n' olabilir ancak ek basklarn olmamas nedeniyle,
siyasette liberalleme ya da demokrasiye gei salana
maz.44
Konferansn katlmclarndan Volker Perthes ise bu balamda u gr dile getirdi:
Suriye rnei, gelime siyaseti konusunda Batl evre
lerde ska dile getirilen, iktisadi ve siyasi liberalleme
nin bir btn olduu, iktisat alannda liberallemenin
siyasi alanda liberallemeye, demokratiklemeye katk
da bulunduu ve buna bal olduu ynndeki argma
na ters dyor . . . Rejimin imkan tanyaca snrl ve
seici oulculuk, demokratikleme ya da siyasi liberal
lemeden ok, 'sistemin devam ettirilmesi' olarak gr
lebilir. . . Suriye rnei, iktisadi liberallemenin, belirgin
bir siyasi dnm ile desteklenmeden de mmkn ve
olduka da baarl olabileceini gsteriyor.45
44 Eberhard Kienle (der.),

Conemporary Syria, s. 10.

45 Volker Perthes, 'Stages of Economic and Political Liberalization', Eberhard Ki

enle (der. ), Conemporary Syria, s. 70- 7 1 . Elizabeth Picard, 'Infitah economi
que et transition democratique en Syrie', R. Bocco &: M-R. Djalili (der.) , Mo
yen-Orien: migrations, democratisation, mediaions, Paris, 1 994, s. 221 -236;
Steven Heydemann, 'Taxation without Representation: Authoritarianism and
Economic Liberalization in Syria', E. Goldberg, R. Kasaba, &: ]. Migdal (der.),
Rules and Righs in the Middle East: Democracy, Law, and Society, Seattle ve
Londra, 1993, s. 100- 1 0 1 . Heydemann ekonomik reformlarn patronaj kay
naklarn arttrarak otoriter rejimin glenmesine yol atn ne srmekte . .
218

Bu almada sunulan bulgular gznne alndnda, ge

mite Snni ounluun ayrmclna maruz kalm ve kendi
leri de eitli durumlarda Snni halkn bir kesimini bask altna
alm olan Alevi aznlk mensuplarnn hakim durumda olduu
bugnk dar tabanl totaliter rejimin, Snni ounluu da ii
ne alan geni tabanl demokrasiye bar bir biimde dn
mesi ok zor grnyor. Suriye'de, Alevi egemenliindeki dik
tatrlkten demokrasiye dnm, varolan baskc kurumlarn
ortadan kaldrlmas ve rejimin sunduu imtiyazlardan vazge
ilmesini gerektirir. Snni ounluk genel olarak Aleviler hak
kndaki olumsuz nyarglarn korumaktadr. Snnilerin Alevi
lere duyduu kinin, Alevi egemenliindeki diktatrlk yzn
den daha da artt bile sylenebilir. Bu artlar altnda, halen
imtiyazl konumda olan Al evi yneticilerin , rnein, Snnile
rin egemen durumda olaca demokratik (ya da daha az dikta
tryel ya da daha da baskc) bir rejimde kendilerine anlayla
yaklalacana gvenmesini beklemek mantkl olmaz. Benzer
senaryolar, Alevilerin hakim durumda olduu Baas rejiminin,
direni gstermeden, daha demokratik bir rejim adna bugn
k konumundan vazgemesini daha da olanakszlatryor. Su
riye'nin uzun sreli demokrasi deneyimine sahip olmamas y
znden, demokratik bir rejim, Snnilerin ya da baka bir gru
bun (blgesel ya da aznlk) diktatrlne dnebilir ve yeni
rejimin bana geenler, daha nce onlar yneten, bask altn
da tutan Alevi liderlerden intikam almak isteyebilir.
Mezhepleraras nyarglar ve ayrmclk, modern Suriye tari
hinin kritik dnemlerinde Alevi olanlarla olmayanlar arasnda
mezhep kutuplamasna, baskya ve kanl arpmalara yol at.
Gerekte Suriye'nin hibir zaman tam anlamyla 'Alevi Cemaati'
tarafndan ynetildii sylenemez. stelik ok sayda Alevi, en
az Alevi olmayanlar kadar, hatta bazen onlardan bile fazla', Alevi
hakimiyetindeki Baas diktatrlnn basksna maruz kald.
Buna ramen, daha nce de belirtildii gibi, rejime muhalif
olanlar da dahil olmak zere ok sayda Alevi, hakl nedenlerle
olsun olmasn, Snni ounluu kendilerine kar bir tehdit
olarak alglayarak, kendilerini korumak iin tek vcut olabilir.
219

ONUNCU BLM

Sonular

30 yl akn bir sredir Suriye'yi yneten Alevi hakimiyetin

deki Baas rejimi hakknda kitabn eitli blmlerinde ortaya
konan sonulara ek olarak u noktalara deinmekte yarar var.
Mezhepilik, blgecilik ve airetiliin iktidar mcadelesin
de rol oynayan balca etkenler olmas, sosyo-ekonomik ve
ideolojik etkenlerin nem tamad ya da ihmal edilebilecei
anlamna gelmemekte.1 Nitekim, sosyo-ekonomik etkenlerin
de nemli olabilecei grld. Aleviler, Drziler ya da lsmaili
ler gibi toplu halde yaayan aznlklarnn durumunda, bu et
kenlerin byk oranda mezhep, blge ve airet unsurlaryla
rttne deinilmiti. rtmeleri durumunda mezhepsel,
blgesel ve sosyo-ekonomik unsurlar birbirini pekitirebilir.
Volker Perhes, The Political Sociology of Syria: a Bibliographical Essay', The
Beirut Review, 4, 1992, s. 105-1 13; Joshua Landis, The Political Sociology of
Syria Reconsidered: a Response to Volker Perthes', The Beirut Review, 5 , 1993,
s. 143- 1 5 1 ; Volker Perhes, 'Einige kritische Bemerkungen zum Minderheiten
paradigma in der Syrienforschung', Orient 31/4 ( 1 990), s. 5 7 1 -582; Elizabeth
Picard, 'Y a-t-il un probleme communautaire en Syrie?', Maghreb-Machrek 87
(Ocak-Mart 1980), s. 7-2 1 , ve 'Critique de l'usage du concept d'ethnicit' dans
l'analyse des processus politiques dans le monde arabe', in: Etudes politiques du
monde arabe, Kahire (CEDEJ), 1 99 1 , s. 7 1 -84; Raymond Hinnebusch, 'Class
and State in Ba'thist Syria', Richard T. Antoun ve Donald Quataert (der.) , Syria:
Society, Culture and Polity, New York, 199 1 , s. 29-47.
221

Yaanan sosyo-ekonomik skntlar mezhep kanallar yoluyla

ynlendirilebilir, daha da kamlanabilir.
Kriz dnemlerinde mezhep , blge ve airet balarnn g
kazanmak ve kendini korumak iin nemli birer ara olmas
na ramen, ideolojik farkllklar da rol oynayabilmektedir. Bir
siyasi grup, gc tekeline ald ve salam bir taban olutur
duu zaman, iktidar mcadelesi yerine siyaset ve ideolojiye
arlk verebilir. llke olarak mezhepilie kar kmalar gibi
eitli nedenlerle iktidardan tecrit edilenler, ilkelerini hayata
geiremeyecek bir konuma dmektedir. lktidar ele geirmek
ve iktidarda kalmak iin, mezhepilik, blgecilik ya da airet
ilie bavuranlar ya da muhaliflerinin basks altnda bunu
yapmak zorunda kalanlar, daha sonra siyasi programlar ve
idealleri zerinde younlaabilir.
Bu kitapta ele alman olaylar, iktidar kadrolarnda mezhepi,
blgeci ve aireti hiziplemenin boyutuyla siyasi istikrar ara
snda belirgin bir iliki olduunu ortaya koymakta. Hiziplerin
eitlilik gstermesi durumunda, sonu siyasi istikrarszlk
oluyor. 1963- 1970 aras dneme, Baaslar arasndaki mcade
le ve bununla ilintili mezhepsel ve blgesel ekimeler hakim
oldu. Hafz Esad'm 1970'te iktidar ele geirmesinden sonra,
Suriye'nin iktidar sekinleri, kart glerin iktidar iin mca
dele ettii nceki dnemlere kyasla, geldikleri blge ve mez
hep asndan ok daha homojendi. Ancak bu homojenlik ay
n zamanda daha dar bir tabana sahip olduklar anlamn ta
yordu . Son derece etkin bir gvenlik rgtn kontrol altn
da tutan tek bir siyasi hizbin Suriye'de iktidarda bulunmas sa
yesinde , bamszln kazanlmasndan bu yana en uzun sre
li siyasi istikrar ve sreklilik dnemi yaand.2 Srekliliin te2 Elizabeth Picard unlar yazyor:'Baz Arap askeri rejimlerinin uzun sre ikti
darda kalmay baarmas deerlendirilirken, ordularnn kaydettii byk tek
nolojik gelime de gznne alnmaldr. l 970'lerden sonra salanan 'istik
rar'n giderek genileyen devlet mekanizmas ve zellikle de polis ana ok ey
borlu olabilecei akla gelmektedir'. Baknz: Elizabeth Picard, 'Arab Military
in Politics: from Revolutionary Plot to Authoritarian State', Albert l!ourani,
Philip Khoury ve Mary C. Wilson (der.) , The Modern Middle East: A Reader
(Londra, 1993), s. 562-563. Andrew Rathnell, Secret War in the Middle East:
222

el nedeni, 25 yh akn bir sre siyasi ve askeri iktidar se

k inlerinin yapsnda byk bir deiim olmamasyd. Bu ne
denle, bugnk siyasi ve askeri kadrolarn sahneden ekilme
s i , rejimin kesintiye uramas tehlikesini dourabilir. Demok
ratik dnm bir yana, hi deilse Esad dneminin Baas
muhafzlarndan iktidar yumuak ve kademeli olarak devrala
cak gen kuaktan oluan geni tabanl siyasi ve askeri kadro
lar bile oluturulmad.
1970'ten itibaren Suriye d politikas, genelinde ok daha
tutarl ve srekli bir izgi izledi. Bu alanda izlenen siyasetin
iktidar sekinlerinin mezhep yaps ile hibir ilgisi yoktu.
Esad dneminde Suriye byk bir blgesel g haline geldi.
Gemi dnemlerin aksine, artk Ir.ak ve Msr gibi dier Arap
lkeleri arasndaki geleneksel iktidar mcadelesine baml
deildi.3 Bu sayede Suriye, Arap-lsrail bar grmelerinde ki
lit rol oynayacakt.
Baas liderleri balangta ne kadar idealist olurlarsa olsunlar,
geleneksel balar kullanmadan Suriye'de iktidar tekeline al
mak bir yana, ayakta bile duramayacaklar ynndeki sosyo
politik gerei gzard edemezlerdi. Mezhep, blge ve airet
balar o kadar byk nem tayordu ki, 1963 sonrasnda Su
riye Baas ynetimi hangi siyasi izgiyi benimsemi olursa ol
sun, bu balarn otuz yldan uzun bir sre Suriye'de iktidar
yapsnn ayrlmaz bir parasn oluturmas kanlmazd. Su
riye Silahl Kuvvetleri, gvenlik rgt ve dier iktidar ku
rumlarnda mezhep, blge ve airet balaryla kurulan alar
olmasa, 1963'ten beri Suriye'yi yneten Baaslarn baars bu
kadar uzun srmezdi. Mezhep, blge ve airet balarm kulTle covert stnggle for Syria, 1 949- 1 96 1 , s. 160. Rathmell 1949-1961 dnemi
iin kitabnda izilen portrenin artk hkmn korumadna iaret etmekte:
'amatr casuslar, keyfi suikastlar, hiddetli subaylar ve yar zaman alan ter
ristler artk ok geride kald. En azndan 1970'lerden itibaren Ortadou'nun
yeralt dnyas ok daha ciddi, profesyonel ve tehlikeli bir alana dnm
tr. .. Arap istihbarat ve gvenlik tekilatlar, bal bulunduklar devletler gibi,
kurumlatlar ve giderek acmaszlatlar. Devletlerin halk zerindeki kontrol
n arttrmasna paralel olarak, bu tekilatlar da byd ve giderek daha nemli
rol oynamaya balad.'
3 Patrick Seale, Asad, s. 439.
223

lanmak iktidar oyununun temel kuralyd. Yine de Selah Ce

did ve Hafz Esad' Baas idealistler olarak nitelemek mm
kn. Gen yata Baas Partisi'ne katlm, sekler Arap milliyet
ilii ve sosyo-ekonomik ideallerini hayata geirmeyi ama
edinmilerdi. Ancak iktidara gelince, ikisi de tamamen zt si
yasetleri benimsedi: Esad pragmatikti, Cedid ise radikal. l si
yasi sorumluluklarn ar ykn tamaya ve olaanst zor
koullar altnda, daha nce sadece teorik idealler ve ideoloji
den ibaret olan siyasi grlerini uygulamaya gelince, eski
Parti yoldalar ve arkadalarn zorlu birer rakip ve dman
olarak karlarnda buldular.
Mezhep, blge ve airet balarnn Baas rejiminin iktidar ya
psnda belirleyici rol oynamas, Alevi yneticiler ya da dier
lerinin bu balar smrmede istekli olduu ya da onlarsz ol
may yelemeyecekleri anlamna gelmiyor. Aslnda Baas'n ile
ri gelenleri ve daha alt dzeydeki kadrolar, mezhep ve dier
geleneksel sosyal ballklarn suistimal edilmesine olumlu
bakmyordu. Onlarn gznde geri kalmln sembol olan
bu balar, sekler ve eitliki Arap milliyetilii idealine ters
dyordu. Alevi ya da dier aznlk gruplarna mensup bir
ok Baas, aznlk statsnden kurtulmak istiyordu. Srekli
mezhep kkenlerinin hatrlatlmasndan ve buna gre tanm
lanmaktan hi holanmyordu . Ancak uygulamada baarl
olamadlar ve bu alanda hedeflerini gerekletiremediler. Se
ale'nin aktardna gre, Hafz Esad' en ok fkelendiren mo
dern Suriye tarihinin yle tarif edilmesiydi:
Aznlktaki bir mezhep olan ve uzun zaman bask altn
da tutulan Aleviler, derin etnik ve dinsel izgilerle b
lnm bir Yakn Dou toplumunda rakiplerini altede
rek zafere ulat. .. Aslnda o [ Esad] yaamnn byk b
lmnde, aznlk kkenli olarak tanmlanmaktan kan
d. Ama lideri olduu rejimin genelde hala bu kavram
larla alglanmas, baarya ulaamadm gsteriyor.4
4

Patrick Seale, 'Asad: Between Institutions and Autocracy', Richard T. Antoun

ve Donald Quataert (der.) , Syria: Society, Culture, and Polity, s. 97.

224

Bu baarszln bir nedeni, 1963'te iktidar ele geirdikleri

andan itibaren Baaslarn kar karya kald, Suriye'deki ik
tidar mcadelesinin gerekleriydi. Devrimin ilk aamalarnda
konumlarn salamlatrma araynda olan Baas liderler
pratik nedenlerden dolay arlkl olarak kendi cemaatlerinin
mensuplarna gvendiler. Bu kiilerin ou, liderlerin mez
hepilik, blgecilik ve airetilii ortadan kaldrmak gibi ide
olojik amalarn paylamyor aksine, mezhep, airet ve blge
balarn kendi durumlarm iyiletirmek iin bir ara olarak
gryorlard. Krsal kkenli ya da dinsel aznlklara mensup
Baaslarm , bakalarndan ok kendi cemaatlerine mensup ki
ilere gvenmesinin aslnda doal olduu sylenebilir. Hanna
Batatu sosyal davran yle tarif et)llekte:
Suriye veya Irak'ta, nceden ya da halihazrda dezevan
tajl durumda olan krsal kkenli gruplar ya da -toplum
sal dnm srecinde, uzun zamandr ehirlerde yaa
yan gruplardan farkl bir aamada bulunan- yar kentli
insanlarn siyasi davranlarnda, kendileriyle ayn klan
dan, mezhepten ya da blgeden gelen kiilere gvenme
ye ya da onlarla ibirlii yapmaya daha eilimli olmas,
dar bir hizipiliin gstergesi deildir. Byle davranma
lar aslnda doaldr, nk onlar sadece bulunduklar
konumun mantna gre hareket ediyorlar.5
1963'te ynetime gelen Baaslar arasnda Alevilerin arlkta
olmas, mezhepilikten deil, daha ok blgecilik ve airetilik
ten kaynaklanyordu. Ne var ki bu durum, Snni ve dier Alevi
olmayan muhaliflerin, rejimi, Alevi ya da aznlk hakimiyetin
deki mezhepi bir rejim olarak alglamasna engel olamad.
Muhaliflerin, sekler eilimli Baas rejimini devirmek iin mez
hepilik temasn suistimal etmesi doald. Ancak, grld
gibi, Alevi kart bu tr saldrlar genelde ters etki yaratarak
Alevi hakimiyetinin daha da glenmesine neden oldu. Mez
hep balarn suistimal etme srecinde, siyasi dnceler kendi
5 Hanna Batatu, 'Some Observations on the Social Roos of Syria's Ruling, Mili
tary Group and the Causes for is Dominance', s. 344.
225

gereklerini yaratt; mezhepilik de kendi dinamiklerini. kti

darda bulunanlar ise bu dinamikleri kontrol altna alamad.
Orta snfn alt katmanlar ve krsal kesimden gelen aznlk
lara mensup Baaslarm 1 963'te iktidar ele geirmesi, sosyal
bir devrime yol at: Daha nce ayrmcla maruz kalan ve Su
riye toplumunun belki de en geri kalm kesimini oluturan
krsal kesimde yaayan aznlklar hzl bir gelime srecine gir
di. Geleneksel ilikiler altst oldu: Krsal kkenli insanlar ve
dini aznlklara mensup kiiler, byk kentlerde ounluu
oluturan Snni halk zerinde egemen olmaya baladlar; top
lumun sosyal ve siyasi basamaklarn hzla trmandlar. Gele
neksel olarak ayrmcla maruz kalan Aleviler, Drziler ve kr
sal kesimden gelen dier aznlklar, iktidara geldikleri andan
itibaren kendi cemaatlerinin mensuplarn kayrmaya, daha n
ce kendilerini bask altnda tutanlara kar ayrmclk yapmaya
baladlar. Yoksul ile zengin, krsal kesimden gelen ile ehirde
yaayan, dini aznlk mensuplar ile Snniler arasnda bir eit
denge olutu. zellikle ehirli Snniler, ister dini aznlk men
subu olsun ister kendileri gibi Snni, krsal kesimden gelen in
sanlarn hakimiyeti altna girmekten hi honut deillerdi.
Hem krsal kesimden gelmeleri hem de aznlk mensubu olma
lar Snnilerin fkesini sadece daha da arttryordu.
Sosyal ve ekonomik gelime asndan, krsal kesimin bas
kn kmas kentler asndan belirgin bir olumsuzluk yarat
mad. Aksine, 1963'ten itibaren kentler daha da geliti. Krsal
kesimden ok sayda insan byk ehirlere yerleti; zamanla
onlar da kentli oldu. Krsal kesim ve aznlk kkenli ailelerin
kentlerde doan yeni mensuplar da kentli oldu. Bu, yeni ku
ak kentlilerin kentin asl sakinleri tarafndan sosyal anlamda
kabul grd ya da kent yaamna tamamen entegre olduu
anlamna gelmiyordu. Hatta byk boyutlara varan g nede
niyle, byk kentlerde baz blgelerin geici olarak krsallat
ne srlebilir.6 Hanna Batatu, kentin sekinleri ile ky k
kenli olanlar ya da eskiden krsal kesimde yaayanlar arasnda
6 Samir 'Abduh, Taryif al-Madinah al-'Arabiyah wa Madnanat al-Rif ('Arab ehri
nin Krsallamas ve Krsal Kesimin ehirlemesi'), am, 1989.
226

lent iinde meydana gelen mcadelenin, krsal kesimin kentin

etkisine kar direniinden daha derin yapsal sonular dour
duunu ileri srmekte:
Bu mcadeleyle ilintili olan ve kendini tekrar eden bir
olgu var: ekonomik sknt ya da can gvenlii nedeniy
le krsal kesim insanlar byk kentlere g ediyor ve
kentin varolarna yerleiyorlar. ok gemeden, krsal
kesimden daha nce g etmi olan, kentli yoksullarla
iliki kuruyorlar. Aralarnda ortak balar oluuyor. Yer
leik snflara birlikte meydan okuyorlar.7
Ancak krsal kesim ile kent insan arasnda balangta varo
lan mezhepsel blnme krsal kesimden gelenlerin kentleme
sinden sonra da etkisini belirli bir dzeyde korudu. Alevilerin
egemenliindeki Baas iktidar srasnda, krsal kkenli yoksul
aznlklar, zellikle de Aleviler ile kentin yerlisi yoksul Snniler
arasnda yukarda anlatlanlara benzer ortak balar ve ittifakla
rn daha geni apta kurulabilme olasl dk grnyor.8
Otuz yl aan Baas ynetimi srasnda, krsal kkenli aznlk
mensuplarnn bir blm daha iyi eitim ald, yaam seviye
sini ykseltti hatta bazlar zenginler snfna katld. Aleviler,
eitim, i, ekonomi, kadn haklar ile benzeri alanlarda Alevi
lerin egemenliindeki Baas rejiminin salad yeni olanaklar
iyi deerlendirdi. Bu sayede Alevi toplumunda nitelik asn
dan byk apta iyileme grld. Alevi cemaatinin sosyal ve
siyasi konumundaki genel ilerleme, krsal kesimdeki dier
aznlklarn sosyo-ekonomik olanaklar asndan ayrmcla
7 Hanna Batatu, 'Some Observations on the Social Roots of Syria's Ruling, Mili
tary Group and the Causes for its Dominance', s. 337.
8 Volker Perthes, The Political Economy of Syria under Asad, s. 268-269. Perthes,
Basil Esad'm, l 960'larda iktidar ele geiren ky kkenli subaylardan farkl
zellikler sergilediini nesryor: 'O bir aml idi. Bakentte byd, orada
eitim grd. Onun bu zellii birok aml muhafazakar tarafndan aka
takdir edilmekteydi.' Perthes, Basil'in poplaritesinin 'Alevi topluluun tesine
ulatn' vurgulamakta hakl grnyor. Ancak am'n yerlileri tarafndan i
lerinden biri gibi kabul grd tartlr. Basil'in lmnden sonra am'a deil
de, babasnn doum yeri olan, Alevi Dalar'ndaki el-Kardaha'ya gmlmesi
dikkat ekici. Ibrahim 'Unayri, Silsilat al-jibal al-Sahiliyah, am, 1995, s. 5.
227

maruz kald anlamn tamyordu. Tam tersi, Aleviler dn

daki aznlklar ve krsal kesim insanlar da, Aleviler kadar ol
masa bile, Baas ynetiminin meyvelerini toplad.9
Yukarda aktarlan gelimelerin sonucunda, 1 963' izleyen
yllarda, krsal kesim-kent, aznlk-Snni ayrm zamanla kesin
izgilerini kaybetti, topluluklar ve snflararas ilikiler ok da
ha karmak bir hal ald. Bu sreci analiz eden Raymond Hin
nebusch u sonuca varyor:
Gnmz Suriyesi'nde deiime itici g salayan ve
gelime aamalar arasndaki balanty kuran kilit un
sur snftr. Baaslarm ykselii, byk sosyal kaymala
rn yol at snf atmalarnn bir fonksiyonu olarak
aklanabilir. . . [Baas] devlet, ykt dzen yerine, s
nflararas yeni kutuplar yaratyor, yeni sosyal katman
lar ina ediyor. ktidarda yer alan hibir snf henz tam
anlamyla billurlamad ya da devleti kendi arac haline
getirmedi ancak tarihin yeni sayfasnda bu yazabilir.
Bu gelimelerden hibiri ksa vadede mezhepi siya
seti nemsizletirmiyor. Snf atmalar yatt za
man, balangta varolan dayanma trleri, siyasi hare
ketin nemli bir arac ve birletirici unsuru olarak yeni
den kendini hissettirmeye balyor. Ancak snf ve dev
let de sekinlerin davrann ve kamu siyasetini belirle
mede en az mezhep kadar nemli rol oynuyor. stelik
siyasi ddnm aklamakta, tek bana mezhepilik
fazla aklayc olmuyor. Aslnda aznlk gruplarn, bil
hassa Alevilerin nemi, tek bana mezhepten ok, bir
sekinler grubunun muhafzlna soyunmas ya da s
nf koalisyonlarnda yer almasndan kaynaklanyordu.
Devletin oluumu srasnda snf ncs roln oynad
lar. imdi ise hem burj uvalamann ve yeni toplumsal
tabaklamamn ncs hem de rejim kart snf koalis9 Alasdair Drysdale, 'The Regional Equalization of Health Care and Education in
Syria since the Ba'thi Revolution', Intemational joumal of Middle East Studies,
Cilt 13 ( 1 98 1 ) , s. 93- 1 1 1 . Alevi Dalar'mn eitli ksmlarnda yaam artlar
nn son derece kt olduunu belirtmekte yarar var.
228

yonlarnm ortak hedefi olarak n plana kyorlar. Tek

bana mezhepleraras ekimeler deil, mezhebin snf
ve devletle ilintili rol, Suriye'nin siyasi gelimesinde
ok daha nemli sonular douruyor.10
Bunun tam tersi de iddia edilebilir: Geleneksel balarn
-ekonomik gelime, modernizasyon, g, ehirleme, vb. gibi
sosyo-ekonomik deiimlerin sonucunda- zayflamas , snf
atmasnn siyasi hareket iin nemli bir ara olarak kendini
hissettirmesine olanak tanyabilir. Krsal kkenli aznlk haki
miyetindeki Baas ynetimi srasnda mezhepilik, balangta
snf atmas iin katalizr grevi gryord . Bunun nedeni,
aznlklar ile Snniler arasndaki (ezhep) atmasnn, sos
yo-ekonomik (krsel-kent) ayrmlar ve snf (yoksul-zengin)
ayrmlar ile rtmesiydi. Dier bir deyile mezhepilik, snf
mcadelesini engellemek yerine, onun bir arac haline dn
ebiliyordu.
Esad dneminde Suriye rejimi, Alevi sekinlerin kart
yolsuzluklarn kkn kazmada yapsal yetersizlik sorunu ile
kar karya kald. Daha solcu ve dogmatik bir sosyo-ekono
mik siyaseti izleyen Selah Cedid'in Baas iinde arl\m his
settirdii dnem sonrasnda daha pragmatik, daha liberal ve
daha az kat bir siyaset izlendi. 1970'ten sonra, zellikle de Su
riye'nin Lbnan'a mdahalesi ( 1 976) ile balayan dnemde,
siyasi ve askeri sekinler gcn giderek daha fazla zenginle
me ynnde kulland. Parti rgt ve rejim iinde yolsuzluk
lar iyice artt. Yolsuzlukla mcadele srasnda Devlet Bakan'
nn yakn evresindeki st dzey Alevi askerler (bu durum
Alevi olmayanlar iin de geerliydi) ve onlarn himayesindeki10 Raymond A. Hinnebusch, 'Class and State in Ba'thist Syria', Richard T. Antoun
ve Donald Quataert (der.), Syria: Society, Culture and Polity, s. 46-47. Baas Re
jiminin sosyo-ekonomik tabannn ayrntl bir incelemesi iin baknz: Volker
Perthes, Staat und Gesdlschaft in Syrien, 1 970-1 989, s. 36, 8 1 , 220-222. Ayrca
baknz Elisabeth Longuenesse, 'The Class Nature of the State in Syria', MERIP
Reports No. 77, Mays 1979, s. 3-1 1 , 'The Syrian Working Class Today', MERIP
Reports, No. 15, Temmuz-Austos 1 985, s. 1 7-25, ve 'Les medecins syriens,
des mediateurs dans une societe en erise?', Elisabeth Longuenesse (der. ) , San
l', Medecine et Societe dans le Monde Arabe, Paris, 1995.
229

lere neredeyse hi dokunulmadndan snrl baar elde edil

di. . Btn rejimi tehlikeye sokabilecei iin Devlet Bakam'nn
en nemli yandalarna kar disiplin ilemleri balatlamazd.
Balangta Alevi sekinler, rejimin radikal dnmne des
tek veren en etkili glerden biriydi. Kendilerini zenginletir
dikten ve her trl ayrcal elde ettikten sonra ayn grup, bu
kez devleti saran yolsuzluklar ortadan kaldrma nnde en
byk engeli oluturdu. Alevi cemaatinin baz kesimleri elde
ettikleri imtiyazlar kullanarak 'toplum iinde en kt durum
dayken en iyi duruma geldi.'11 Esad dneminde zenginleen
Alevi subaylar ve aileleri, bata aml Snniler ve Hristiyanlar
gelmek zere, zengin kentli burjuva snf ile bir eit koalis
yon kurdu . Dini aznlklar zamanla Alevilerin egemenliindeki
Baas rejiminin devam etmesinde dorudan kar sahibi oldu
lar. Volker Perthes bu konuyla ilgili olarak, l 970'teki rejim de
iikliinin 'ayn zamanda gelime ve sosyo-politik stratejinin
de deimesi anlamna geldiini' belirtiyor. 'Yeni ynetim bur
juvazi ile mcadele etmekten vazgemekle kalmad, onu sos
yo-politik oluuma dahil etmeye alt.'1 2
Yolsuzluk ve iktisadi politikalarn yaratt honutsuzluk,
rejime kar mezhebe dayal fkenin, ekonomik rahatszlkla
rn glgesinde kalmasna yol aabilir.
Din, mezhep kadar nemli bir rol oynamad. Snni muhalif
lerin, Alevi hakimiyetindeki Baas rejimine muhalefeti dini yol
lardan harekete geirme abas , dini tartma ve ihtilaf yarat
maktan ok, ilk aamada Alevi cemaatinde dayammanm art
masna yol at. Ancak nispeten ge bir dnemde, 1980'ler ve
1990'larda Aleviler, konumlarn dinsel adan savunmaya ba
ladlar. Yzyllar boyu Alevi din adamlar, geleneksel olarak
yabanclar karsnda inanlar konusunda susmay tercih et
milerdi. Yeni siyasi koullar altnda seslerini ykseltmeye ve
1 1 Raymond A. Hinnebusch, 'Class and State in Ba'thist Syria', Richard Antoun
'
ve Donald Quataert (der.) , Syria: Society, Culture and Polity, s. 43.
1 2 Volker Perthes, 'The Bourgeoisie and the Ba'th', Middle East Report, Mays-Ha
ziran 1991, s., 31-37; ve Volker Perthes, Staat und Gesellschaft in Syrien, 1 9701 989' s. 283.
230

adeta af diler bir tarzda, Alevi (Ce'fari) inann ortodoks bo

yutunu vurgulamaya baladlar.
Devlet Bakan Hafz Esad da eitli frsatlarla, sekler Baas
rejimine ortodoks dinsel bir grnm vermeye alt. rne
in kamuoyu nnde, (ou Snnilere ait) camilerde (am'da
ki nl Umayyad Camii de dahil) namaz kld; st dzey Sn
ni din grevlileri ile halk nne kt; konumalarnda
Kur'an'dan alntlara yer verdi. Esad, doduu kent olan el
Kardaha dahil, eitli yerlerde camiler yaptrd. Suriye Devlet
Bakan hareketlerinde ne kadar samimi olursa olsun, Snni
halkn ounluunu ikna edemedi.
Mezhepi kayrma ve dayanmann ncelikle sosyal ve si
yasi kkenli olmas, Snni halkrr tutucu kesimlerinin ve Alevi
olmayan dier topluluklarn, Alevilerin egemenliindeki Baas
ynetimini yan-dini bask uygulad eklinde alglamalarna
engel olmad. Oysa, en azndan ileri gelen Baaslar asndan
durum hi de yle deildi. Bu noktada, Snni Mslman hal
kn yine ayn kesiminde, Baas seklerizmin din-kartl
olarak alglandn belirtmek gerek.
Suriye'deki Baas rejiminin iktidar zemininin genileme ola
sl imdilik zayf grnyor. Rejimin sksk iine dt
ksrdng geerliini yitirmedi: Suriye'de iktidara gelen Baas
hkmetlerin, mezhep, blge ve airet balarnn bastrl
mas da dahil olmak zere, toplumda radikal bir dnm
gerekletirmesi iin gvenilir bir g kaynana ihtiyac var
d. Dier yandan, bu gc elde etmek szkonusu balardan
yararlanmay gerektiriyor ve bylece bastrlmalarna engel
oluyordu. Yine de Baas iktidarnn sosyal ve ekonomik alanda
radikal bir dnm balatt ileri srlebilir. Ne var ki, eski
gelenekleri silmenin kolay olmad grld; mezhep, blge
ve airet balarn bastrma abalar baarya ulaamad. Silahl
Kuvvetler, gvenlik rgtleri ve dier iktidar kurumlarndaki
siyasi ve stratejik adan en hassas grevler birka istisna d
nda, hala Alevi cemaatin imtiyaznda.
Rejimin Alevi karakterini deitirme ynnde akla gelebile
cek eitli senaryolara yukarda deinildi. Bugnk Alevi ege231

menliinin zaman iinde, bar bir ekilde ortadan kalkmas

ve yerini, geni tabanl bir rejime brakmas, imkansz olmasa
bile pek olas grnmyor. Baas ynetiminin basks altnda
zorluklar yaam insanlar arasnda misilleme yapma arzusu
hala yaygn. Alevi hakimiyetinin devam etmesi halinde, Snni
muhalefet rejime kar potansiyel bir tehdit olmay kanlmaz
olarak srdrecektir.
Baas dneminde, mezhepilik, blgecilik ve airetiliin bir
yandan olumsuz ve geri kalmlk olarak nitelendirilip resmen
reddedilmesi, dier yandan da tamamen reddedilmemekle bir
likte, uygulamada, siyasi ve sosyal yaamn gerekleri olarak
kabul edilmesi gibi elikili bir durum ortaya kt.
Suriye'nin bamszlm kazanmasndan bu yana bakld
nda , Baas dneminin ( 1963'ten 1990'larn ortalarna dek)
daha imdiden Baas ncesi dnemin ( 1 945 - 1 963) iki kat
uzunlukta srd grlr. Suriye halknn ezici ounl uu
30 yan altnda olduundan , 1990'larda Suriye'de yaayan
halkn byk blm Baas ynetimi dnda bir ynetim tan
mad. Hem eitim hem de devlet denetimindeki kitle iletiim
aralar yoluyla Baas ideolojisinin mesajlarna maruz kaldlar.
Otuz yl akn bir sre nce Baas olarak nitelenen dnce
ler, artk birok Suriyeli tarafndan gnlk yaamn olaan bir
paras olarak grlyor. Ancak bu durum, ne Baas ideolojisi
nin genel kabul grd, ne de toplumda derinine kk sald
anlamna gelmiyor (Baas'n Arap milliyetiliinin baz boyut
lar bu genellemenin dnda tutulabilir) . 1 3 Hatta Baas Partisi
ve Baas ideolojisinin neminin Devlet Bakan Hafz Esad d
neminde yava yava azald bile sylenebilir. Dier yandan
blgedeki dier Arap liderleri gibi, Devlet Bakan'nn kiilii
etrafnda oluan kltn nemi byk oranda artt . Hafz
Esad'm biyografi yazarlarndan biri Asadiyah ('Esadlk) teri
mini bile ortaya att. Yazar terimi yle tanmlyor:

13 Volker Perthes, Staat und Gesellschaft in Syrien, 1 970-1 989, s. 264-265, 275280. Yazar halkn ounluunun Baas Partisi ve hkmete kar kaytsz kal
dna iaret etmekte.
232

Hafz Esad'n bam ektii Yeni Baas, Suriye'de Esad ta

rafndan oluturulan belirgin zelliklere sahip bir akm
temsil ediyor. Nasrizm'den yararlanan , ancak gelenek
sel Baas okulu at gibi, onu da am bir dnce
okulu. Bu dnce okullarndan hibirine ters dm
yor. Gncel ihtiyalarla uyumlu olarak her ikisini daha
da gelitirdi.14
1990'lar boyunca Suriye Devlet Bakam ile ilgili, hepsi de
vg nitelii tayan yz akn almann yaymlanmas
Esad'm oluan liderlik kltne en ak kant oluturuyor. 15
Mezhep ve dier cemaat kkenli kimlikler ve ballklarn,
sekler, sosyalist Arabizmin altn anda zamanla yerini sek
ler milliyetilik ve sosyo-ekonomik deikenlere brakmas ge
rekirken, bu balarn Ortadou'da siyasetin doal ve kltrel
taban olduu giderek daha sk ne srlmeye baland.16 Suri
ye dnda mezhepilik, blgecilik ve airetiliin yamsra, et
nik kimlik ve eitlilik gibi konulara verilen siyasi nem,
l 980'ler ve l 990'larda, bu ve bunlara bal unsurlarn dnya
apnda meydana gelen eitli atmalarda belirgin bir ekilde
ortaya kmas ile daha da artt.17 Ancak Suriye'nin kendi iin14 Baknz: Fa'iz lsma'il'in yazd nsz, Fu'ad al-'Asha, Hafiz al-Asad: Qa'id wa
Risalah, am, 1993, s. 37.
15 Bibliografide verilen Hamitli al-'Abd Allah, Fu'ad al-'Asha, Riyad Sulayman
'Awwad, Lucien Bitterlin, Ahmad 'Abd al-Salam Dabbas, 'Adil Hafiz, Hani
Klalil, Ghazi al-Musa, Safwan Qudsi, Qasim al-Rabdawi, 'Adil Rida, Ayman
Sha'ban, Mustafa Talas ve dier yazarlarn eserlerine baknz.
16 Raymond A. Hinnebusch, Authoritarian Power and State Formation in Ba'thist
Syria: Army, Party and Peasant, s. 3 2 1 .
1 7 Sa'd el-Din brahim, 1994'te yaymlanan, Arap Dnyasnda Mezhep, Etnik Kim
lik ve Aznlk Gruplar adl eserinde yle yazyor: ' 1988'den sonra, Irak'n Ku
veyt' igali hari, dnyadaki btn atmalarn temelinde etnik nedenler yat
maktadr... Etnik kimlie dayah siyasetin patlamaya hazr bir bomba olduu
nun btn dnyaca fark edilmesi, 18 Aralk 1992 tarihli "Ulusal veya Etnik,
Dinsel veya Dilsel Aznlklara Dair B ildi rge"nin Birlemi Milletler Genel Kuru
lunda kabuln hzlandran etkenlerden biridir. (47/135 Sayl Karar). Bak
nz: Sa'd el-Din Ibrahim, al-Milal wa al-Nihal wa al-A'raq: Humum al-Aqalliyat
fi al-Watan al-'Arabi, Kahire, 2. basm, 1994, s. 6. Sa'd el-Din Ibrahim'e gre,
1980'ler ve 1 990'larda, aznlklar konusunun Arap milliyetiliini savunan
evrelerce hala ne kadar hassas algland, Beyrut'ta bulunan Arap Birlii
233

de zellikle Arap milliyetisi evrelerde mezhep, blge ve aire

te dayal gruplara sadakat, bu gruplar arasndaki atma ve re
kabet hakknda aka konumak ve yazmak konusunda varo
lan tabu -bu etkenlerin toplumsal neminin farknda olunma
sna ramen- siyasi nedenlerle hala geerliliini koruyor.
Parti tarihinin eitli dnemlerinde, Baas evreler mezhep,
blge ve airete dayal bloklarn nemli, hatta belirleyici rol
oynad biliyor olmalyd. Aleviler gibi, belirli gruplarn rejim
iinde kilit rol oynamas gerektii ya da Alevilerin mezhep
balarn istismar ederek konumlarn kendi karlar dorul
tusunda kulland ynndeki iddialar, ou zaman tabu ola
rak grlr ve tutuklama, Parti'den ya da ynetimden ihra et
me gibi cezalar verilirdi. Baas olmayan yabanclar benzer
sulamalar nedeniyle tutuklanabilirdi. Her ne kadar gelenek
sel balar siyasi yaamn ve iktidar mcadelesinin gerekleri
olarak kabul ediliyorsa da, durumun bu olduunu aka dile
getirmek bir eit 'sapknlk' olarak nitelenmekteydi.

Aratrma Merkezi'nin(Markaz Dirasat al-Wahdal al-'A rabiyal) 6 yl dn

dkten sonra, kitabnn baslmamasna karar vermesinden anlalabilir. lbra
him'e gre kitabn baslmamasnn nedeni nc kiilerin grleri alndk
tan sonra, btn taraflann kabul edebilecei 'nesnel' bir versiyonun yaratla
mamasdr.
234

Ek A

Mezhepilik, blgecilik ve airetilik zerine

bir Baas analizi1
Cehalete (cehiliyah) ve klancla
Parti'nin cevab Arabizm'dir

Mezhepiliin Parti'ye sokulmas Parti'yi anti-tezine

dntrme ynnde kanund bir giriimdir
Parti, 'sosyalist milliyetilik' ilkesini benimsedii zaman, bu
hedefe ulamak iin verecei mcadeleyi de tanmlad. Arap
halknn vermesi gereken mcadeleyi de ortaya koydu. Bu
mcadelenin birbiriyle ilintili iki aamadan olumasn ngr
d: Bir yanda mahrum braklm, zorluklar iindeki snf ile
onu smrenler arasndaki mcadele; dier yanda emeki s
nfn, blnmlkten, toplumsal durumun talihsizliinden
kar salayan smrc snf ve emperyalizme kar verdii
mcadele.
Parti, bu tanma uymayan herhangi bir mcadeleyi halkn
Parti'ye ait resmi bir belgenin evirisi. tik kez, Suriye'deki Baas'm i organ olan
ve Parti rgt Brosu'nun kendi resmi analizini aktard al-Munadil'de
(No.3, Nisan 1966, s.13) yaymland.
235

karna hizmet edecek mcadeleden uzaklama olarak nitele

di. [Bu uzaklama] , blnml arttrr, abalan etkisiz k
lar ve gelime potansiyelini kreltirdi. Bu adan bakldnda
Parti, bandan beri blgecilik, mezhepilik ve airetiliin her
trl yntemle savalmas gereken tehlikeli birer sosyal hasta
lk olduunu belirtti, zira bunlar toplumda blnml cid
di biimde arttryor ve derinletiriyordu.
[Parti] ayn zamanda blgecilik, mezhepilik ya da aireti
lie dayanan herhangi bir sosyal mcadelenin halkn varln
ve refahn tehdit eden bir mcadele olacan belirtti. Bu ne
denle Arabizmin, insani anlamda halk birbirine balayan te
mel ba olduunu, baka herhangi bir sadakat bann, Arap
halknn geliimini garanti eden milliyetilik ilkesiyle uyu
maz olduunu ve temel ba zedeleyecei iin kabul edileme
yeceini syledi.
Mcadelesi boyunca Parti, snf mcadelesini tarihsel gerek
olarak kabul etti. nsani ilkelerin damgasn tayan bu mca
dele, ulusal varln da garantr olarak grld.
Ramazan Devrimleri [lrak'taki 8 ubat 1963 tarihli Baas h
tilali] ile Mart Devrimi'nin [8 Mart 1963 Suriye'deki ihtilal)
ardndan emperyalizm ve gerici Araplar, Parti'nin savunduu
ilkeleri ve bu ilkeleri hayata geirmek iin giritii eylemleri
kendine kar tehdit olarak alglad. Parti ve onun gerekletir
dii iki devrim ile savamak iin mmkn olan her yolu dene
diler; her silah kullandlar. Ramazan Devrimi'ni alt etmeyi ba
ardlar, ancak Mart Devrimi'ni yenemediler; Irak'taki Parti'yi
de yok edemediler.
Halkn dmanlar, silahl bir komplonun Parti'yi sadece da
ha da glendireceini ve daha da kararl klacan fark etti.
Zafer kazansalar bile bu zaferleri geici olacakt. Bu nedenle
emperyalist medya ve gerici Araplar, Devrime her dzeyde hem savunduu ilkeler, hem de bu ilkeleri gerekletirmede
arac olan Parti dzeyinde - saldrlarn younlatrd: Medya
sac ve bireyci dnce biimini [ Devrik Ulusal Komuta ve
Emin el-Hafz'n dnce biimini] kullanarak onlar ezmeye
alt. Mezhepilik, blgecilik ve airetilii en st dzeyde
236

smrerek hem bir dnce [ tarz] hem de bir ara olarak

Parti'yi yok etmeyi denediler.
Mezhepilik, blgecilik ve airetiliin yardmyla bu gler
birka amaca ulat. Bunlardan en nemlileri:
1 . Toplum iinde ekimeleri krkleyerek halkn dikkatini
datmak ve onlar, Parti'nin savunduu snf mcadelesinden
uzaklatrmak.
2. Parti'nin kabul ettii ekli ile smrlen ve smren s
nflar arasndaki yatay blnmeye kar toplumu dikey eksen
de blmek.
Mezhepilik yoluyla , ayn dini cemaate mensup olan ifti
ve emeki ile feodalist ve kapitalist arasndaki balar glendi
rildi. Belirli bir dini cemaatin mensuplar bir baka dini cema
ate kar cephe oluturdu. Snf mcadelesi bu ekilde engel
lendi. Ayn zamanda halk safnda, rnein Lbnan'da olduu
gibi siyasi bir hareketin yaylmasna da engel olundu.
3. Din, blge ve airet temelinde oluan cemaatlere mensu
biyet, Arap kimliine alternatif oluturmaya balad. Ulusal
mcadele potansiyeli fel edildi; Arap milliyetilii, emperya
lizm ve gerici [glere] kar tehlike oluturmaktan kt.
4. Benzer kavramlar Parti yelerini de etkisi altna alrsa,
Parti dalr, baz yelerini kaybeder.
Bu nedenle, sylenti-reten emperyalist medya ile gerici
Araplar, ister ileri ister geri olsun, Devrim yolunda atlan her
adma byk bir gayretle, mezhep, blge ve airet anlam yk
lemeye altlar. Parti'ye, mezhepi ya da blgeci gibi kalc
bir damga basmak yerine, bu yaktrmalar her blgede yerel
halkn zel duyarlklarna seslenecek ekilde esnek bir biim
de kullanarak kar salamaya alyorlar. Medya bu yolla ba
zen Parti'yi, Devrim'in belirli aamalarnda Irak ve Suriye'de
olduu gibi, Snni topluluu ii toplulua kar, bazen de Su
riye'de olduu gibi, ii ve Hristiyan topluluklar Snnilere
kar zafer kazanm gibi gsteriyor.
Mezhepilikten kolayca etkilenmeyen blgelerde, genellikle
blge ve airete dayal sylentiler karlyor: Biri yle davra
nyor, nk o bir Tikriti [Irak'ta Tikrit'ten gelen] ; baka biri
237

byle davranyor nk o bir Ravi [Irak'ta Rava'dan gelen) ; bir

ncs yle davranyor nk o bir Dayri [Deyrizor'dan ge
len ) ya da bir Hamvi [ Hama'dan gelen) ya da bir Havrani
[Havran'dan gelen) vb. Yoldalarmz bu sylentilerin, [Alevi
General Muhammed) mran tasfiye edildii zaman nasl Sn
nilerin zafer kazand izlenimi verdiini; ya da [Snni Devlet
Bakan, General Emin) el-Hafz tutukland zaman , m
ran'n [da) tutuklanm olmasna ramen, ii topluluklarn za
fer kazand izlenimi yarattn hatrlar. Dahas, bu sylenti
lerin topraa el konulup tekrar datlmas ve milliletirme s
rasnda baz [belirli) dinsel topluluklar [yani, Snnilere kar
dini aznlklar) iin zafermi gibi gsterdiini de hatrlarlar. Bu
izlenimlerin uyandrlmas ve srarla vurgulanmas, her dzey
den Parti yesinin dikkatini ekmitir.
Bu sylentiler yalnzca emperyalistler ve gericiler tarafndan
deil, bazen kendilerini ilerici olarak tanmlayan ve bu silah,
Parti ve Devrim'e kar savarken kullanmakta tereddt etme
yen gruplar tarafndan da kullanld.
Medya, Parti Komutas'nda ve Devrim srasnda yaanan te
zatlar ktye kulland. Baz liderler, zellikle de ne Parti man
tna ne de kendi gr ve davranlarn destekleyecek Parti
olanaklarna sahip olmayan ve bu nedenle Parti ve kurumlar
ile atmaya giren Parti yeleri, mezhepilik ve blgecilik
kartlarn oynamaya tevik edildi. Bu yeler durumu mezhep
ilik temeline oturtmaya ve bu gr Parti iinde yaymaya
alt. Her ne kadar Parti tekilatnda fazla ilgi grmeseler de,
Parti'ye inanc henz yeterince gl olmayan ya da Parti'yi
kiisel karlarm gerekletirmek iin ara olarak gren baz
kiilerin akln elmeyi baardlar. Kirlilik bu ekilde Parti'ye
yayld. Bu kiilerin ilkeleri yle zayflad ki, Parti ilerine
mezhepilik ya da blgecilik gzlyle yaklamaktan utan
madlar. Hainlik bataklna saplandlar ve bilerek ya da bil
meyerek, beinci kola alet oldular.
Bu olgu , Ulusal Komuta'nn ( 2 1 Aralk 1965'te] ald n
lemlerin hemen ncesi ve sonrasnda Parti iinde doruk nok
tasna ulat. Emin el-Hafz ve Muhammed mran bunu alev238

lendirmede nemli rol oynad. Durum yle bir hale geldi ki

mezhepilik, Parti ve Hava Kuvvetleri blge sekreterlii ile di
er birimlerin toplantlarnda aka dile getirilmeye baland.
n aratrmalarn ortaya koyduu gibi, zellikle de Ordu
iinde Parti'ye ye olanlar ve olmayanlardan bloklar olutur
makta tereddt etmediler.2
23 ubat Hareketi, yalnzca sac ve bireyci dnce tarzna
deil ayn zamanda mezhepiliin uyandrlmasna bir yantt.
Parti yeleri kararl davrand ve balattklar hareketi zafere ta
yarak ykc unsurlara kar olduklarn gsterdi.
23 ubat Hareketi, Parti'nin direnme gcnn iren slo
ganlar ile yklmayacak kadar gl olduu gereine en etkili
kant oluturdu. Hareketi gerekletirenler ve destekleyenler
[Suriye) blgenin btn illerinden geldi. Aralarnda daha nce
tutuklanm ya da lkeden snrd edilmi olan kiiler de var
d. Bu kiiler belirli bir gruba ya da dini toplulua mensup de
illerdi. Hayr, bir ama ve bir ara olarak Parti'ye inanan in
sanlar ile Parti'ninkilere aykr ilkeleri kullanmakta tereddt
etmeyen ya da dier siyasi gruplar ile iliki kurup onlar Par
ti'ye kar kkrtan insanlar arasnda en belirgin fark ortaya
kt. Yine de 23 ubat Hareketi mezhepilik ve blgecilik ya
pld sulamalarna hedef olmaktan kurtulamad. Hatta be
inci kol onu bu ekilde resmetmek iin elinden geleni yapt.
ldrlen bir yaknnn kann yerden temizlemesi (ba'd el
hizbiyin el-mavturin) kendilerinden esirgenen kiilerden ka
zan saladlar; fesat dncelerini yaymak iin onlar kullan
dlar.
O Parti yelerinin ilikileri ile gzleri kr olmu, dncele
ri kirlenmiti. Bazlar Parti'ye ve Devrime son vermek iin
eytanla [bile] ibirlii yapmaktan ekinmeyecek noktaya gel
miti.
Parti yelerinin Parti'nin, dmanlarna kar nihai zafer ka
zanacana dair bilinli ve sebatl olduklarna inanyoruz. An
cak Parti Komutas olarak bize den grev, Parti iinde ideal2 Bkz. Ek B.
239

lerini kaybeden belirli bir grubu, mcadele gemilerine bak

makszn temizlemektir. Kii yalnzca gemii ile deil, ayn
zamanda bugn ile ekillenir. Biz bir mcadelecinin, yalnz
gemite onur duyulacak bir tavr alm olan deil, ayn za
manda yaam boyunca inand ilkeler iin mcadele edecek
kii olduuna inanyoruz.
Yoldalar,
[Mart 1966'da am'da gerekletirilen] Olaanst Blgesel
Kongre, Parti'deki yoldalardan bazlarnn Parti ilkeleri ile
uyumayan sloganlar attn gznne alarak, aadaki tavsi
ye kararn almtr:
'Mezhepilik, blgecilik ve airetilii uyandrmaya alan
-,
btn kiilerin peine dlecek ve zellikle de bu kiiler Parti yeleri ise, en ar ekilde cezalandrlacaktr. Parti ilerini
ve Devrimi byle yanl bir yaklamla deerlendirenler en ar
cezay hak eder. En st ya da dier Komutalar tarafndan ben
zer unsurlarn ihmali, Parti'nin ilkelerine, ayn zamanda halka
ve onlarna karna kar ilenmi bir su olarak grlr.
'Mezhepilik, airetilik ve blgecilik kartlarn oynamak,
emperyalizmin toplumu blme planlarna hizmet eden aa
lk bir yntemdir. Eylemlerimizi byle deerlendiren bir kiiyi
[Parti] yolda olarak hibir zaman kabul edemez. Byle bir ki
i halk dmandr; cezalandrlmas gerekir.'
Bu karara dayanarak, btn Parti Komutalarn bu konuyu
tartmak, hangi dncelere ve amalara hizmet ettiini an
latmak iin Parti toplantlar yapmaya aryoruz. Parti ileri
ne mezhepilik, blgecilik ya da airetilik asndan yaklaan
kiiler hakknda btn bilgiler bize iletilmelidir. Bylece biz
de bu kiilerin Parti ile balarm koparabilir, onlar Parti'den
ihra edebiliriz. Ayn ekilde, dier tehlikeli unsurlara kar da
cezai yaptrm uygulanabilir.
Btn Parti Komutalar bu bozuk unsurlarla herhangi bir i
birlii yaplmasna ya da onlara hogr gsterilmesine kar
mcadele etmekle sorumludur. Bu nedenle, doruluunu ke
sinletirdikten sonra, derhal bilgiyi iletmeleri ve beraberinde
nerilerini sunmalar talep edilmektedir.
240

Yoldalar,
Zayflk ve kararszlk dnemi sona erdi. Parti'yi salam,
olumlu ve homojen temeller zerine ina etmek btn Komu
talarn sorumluluundadr. Dnceleri Parti ilkelerine ters
den rm unsurlara kar geveklik sergileyen ve hog
r gsteren btn Komutalar, Blge Komutas'na hesap vere
cek, Parti'yi tehlikeye drecek ynde ibirliine gitmekle so
rumlu tutulacaktr.
Bu nedenle azami denetim salamak iin uraalm; insanla
r hesap vermeye arrken azami dikkat ve kararllk gstere
lim ve Arap ulusunun kar dorultusunda azami abay gs
terelim. Misyonumuz ebedi olsun.

Parti Tekilat

241

Ek B

Hama'daki askeri birliklerdeki

mezhepilik zerine itiraflar1
Mezhepilik
Askeri mdahale gerektirecek bir atmosfer yaratrken psiko
lojik yntemlere de bavuruldu. Ordu ve zellikle de Parti'nin
dmanlar hedefe alnyordu . Bu kiiler sapkn tutumlar
[mezhepilik] taknmaya tevik edilmiti. Oysa bu, Parti'nin
en temel ilkelerine, tzne ve i dzenlemelerine ters d
yordu. Parti, benzer tutumlar ve Arap halkm blmeyi amala
yan [dier] her trl ayrmclkla mcadele etmelidir.
Bu [psikolojik] yntemin, Parti yelerinin yamsra yaplan
sorgulamalar sonucunda, Hama'da konulandrlm subaylar
ve erlere de uyguland ortaya kmtr. Yaplan itiraflardan
rnekler aada sunulmutur.
1 . 237. Mekanize Tank Taburu'ndan stemen Ahmed Kal
las: 'Yaklak 20 gn nce Yzba Abdl-Cevad'n evinde bir
1 Baas Partisi Suriye Blge Komutas'nn 1966'da kard ve "sadece yeler
iin" ibaresini tayan parti ii bror, al-Taqrir al-Watha'iqi li-Azmat al-Hizb"in
(Parti li Kriz zerine Belgesel Rapor) evirisi. Ek B'de ad geen btn kiile
rin Snni Mslman olduu belirtilmeli.

242

gece toplant dzenlendi. Konuulan konular arasnda unlar

da vard:
Temen Gassan Hamvi'nin kans Alevilerin blok olu
turmas hakknda konutu. Alevi kadnlarn Kadn
retmenler Evi'nde almalar srasnda blok kurmalar
hakknda bildiklerini anlatt. O srada konuulan konu,
Ordu'daki mezhepi hiziplemeydi. Ya 'Abdl-Cevad ya
da Gassan Hamvi Alevilerin orduya hakim olmaya al
tklarm ve bu durumda bizim de muhalif bir blok olu
turmamz gerektiini syledi.
2. Ayn taburdan avu Mustafa 'Acnabci unlar syledi:
Bu konuda benimle ilk iliki kuran Baavu El-'Itr idi.
Bu olay 9 ubat 1966'da gerekleti. Bana, Yzba 'Ab
dl Cevad' yaplan toplantlar hakknda bilgilendir
mekle ykml olduunu syledi. Sonra yle dedi:
"Baavu Hamshu benimle balant kurdu ve "Alevile
rin ne yaptn izle ki Yzba 'Abd ac-Cevad' bilgilen
direbilelim' dedi. Emirsubay 'Abdl-Rahman Yasin de
benimle balant kurdu ve dedi ki:"Ooo ! Acnabci, bu
konu Parti deil, din konusu . Dinini ve namusunu sa
vunmalsn. ' Ertesi gn Baavu Muhammed Hassun
Emirsubay Yasin ve Baavu Hamshu'nun szlerini
tekrarlad. Ayrca dedi ki: ' [ Parti] rgt datlacak ve
yerine yeni bir rgt kurulacak.'
3. Ayn taburdan acemi er 'Abdl-Celil el-Abrash unlar
syledi:
Ramazan Arifesinden nce [Id el-Fitr] , sttemen Gas
san Hamvi ve avu Muhammed Hassun adrma geldi.
Salim Aba Zayd ve Ibrahim el-Rushaydat ile oturmu,
iskambil oynuyorduk. Temen bize 'Tetikte olun' dedi.
Sonra bizi uyard. Bu ilk toplant srasnda oldu. !kinci
toplantda ise, [ baka] adamlarn yannda bana gelip
dedi ki: 'Aleviler rejimi hakimiyetleri altna alyor. Gn
243

gelecek Snnilere ihanet edecek ve onlar ortadan kald

racaklar'. Sonra bir baka gn avu Muhammed Has
sun, Temen Gassan Hamvi'nin emri zerine adrma
geldi ve dedi ki: 'Bu deponun anahtarlar; al. Bir tfekle,
iki dolu arjr getir.' Ben de gidip getirdim ve adra as
tm. Ancak Temen Gassan bana onlar saklamam sy
ledi; ben de sakladm. Sonra bana 'nallah onu [ tfei]
sana brakacaz nk adrnda silahsz gryoruz.
Alevilerin bir operasyon dzenleyip bizi yakalamasn
dan ve ldrmesinden korkuyoruz' dedi. Beklenmedik
bir durumda Alevilere kar kullanmak iin tfei sak
ladk.
4. Ayn taburdan avu Dib Bababt unlar syledi:
Baavu Muhammed 'Abbas ve Er Muhammed Dib
Sa'd'n yle dediklerini duydum: 'nc Blkteki
Alevileri ldreceiz.' [Ayrca unu syledi] : Mezhepi
lik [konusu) Yzba 'Abdl-Cevad Naccer gelmeden
nce konuulmazd.'
5 . Ayn taburdan erba Dib Halil Sa'd unlar syledi:
yldr [Baas] Partisi'ne yeydim ve mezhepilii hi
nemsemezdim. Ancak, yaklak iki ay nce, [ Suriye)
Blge Komutas'nn datlmasndan sonra [ 2 1 Aralk
1965'te] , bir celp srasnda, Baavu Muhammed Has
sun bana gelip, Ordu'da giderek ciddi bir hal alan so
runlar olduunu syledi. Sorun, Snni halk ile dier di
ni topluluklar arasnda yaanyordu. Dinimizi savun
mak iin ibirlii yapmamz gerektiini syledi. Ken
dinden emin konutuunu ve bu szlerin Yzba 'Ab
dl-Cevad'a ait olduunu hissettim ve yardm etmeye
hazr olduumu gsterdim.
6. Ayn taburdan er 'Id Bircis unlar syledi:
1 Ocak 1966'da avu Muhammed Hassun, avu Ri
yad Salim ve avu Muhammed 'Abbas bana 'Msl244

man msn?'2 diye sordu. Ben de 'Evet' dedim. " Eer

gerekten dinine balysan, o zaman dinini savunursun.
Ailenin erefi [va'ardak] adna, Alevilerin ve Drzilerin
iktidar ele geirmek istediklerini, bu amaca ulamak
iin de [Snni Devlet Bakan Korgeneral Emin] el-Ha
fz' devirmeye altklarn gryorsun' dediler. 'Eer
Tanr adna hareket ediyorsanz, o zaman sizinleyim
ama eer siyasi meseleler iinse o zaman bu ie hi ka
rmam' diye cevap verdim . Sonra Temen G assan
Hamvi ve dierleri de onlara katld.
7. Ayn taburdan Baavu 'Ali Fadil unlar syledi:
[ Suriye] Blge Komutas datlp yerine Ulusal Komuta
kurulduktan hemen sonra, kent halknn dilinde iki
Komuta arasnda anlamazlk olduuna dair sylentiler
kulama geldi. Bunun zerine Emirsubay 'Abdl-Rah
man Yasin sylenenleri dorulamaya balad. Dediine
gre, Korgeneral el-Hafz'm Snni blou ile Alevi blok
arasnda mezhepilik yaplyordu; Aleviler lslam'a kar
cephe oluturuyordu; iktidar ele geirdikleri takdirde
bizleri kk drecek, boyunduruk altna alacaklar
d; tetikte olmal ve iktidar tamamen ele geirmelerini
engellemek iin gzlerimizi zerlerinden ayrmamaly
dk; Yzba Mustafa 'Abdu, Hama'da Korgeneral [ Emin
el-Hafz'] temsil ediyordu ve biz de lslam' savunmak,
dine arka kmak iin onun izinden gitmeli ve ona des
tek olmalydk. Bu szlerin Tugay Komutan'na ait oldu
unu syledi. Sivillerden, Yzba Mustafa 'Abdu'nun,
Korgeneral el-Hafz' savunmak iin gerekirse halk si
lahlandracan duydum.

2 Birok Snni Mslman, Aleviler, lsmaililer, Drziler ve diger heterodoks

Mslmanlar gayrimslim olarak grr. Bu nedenle, bir Snni bir baka kiiye
Mslman olup olmadgn sordugu zaman, st kapal olarak Snni Msl
man olup olmadgn kasteder.
245

8. 237. Mekanize Tank Taburu'ndan Parti yesi olmayan

Baavu Muhammed Hassun;
[Austos 1965 ] te [Suriye] Blge Komutas kurulduu
zaman, iinde farkl gruplar barndryordu. Zamanla
lke Snni olmayan [dini] topluluklar tarafndan yne
tilmeye balaynca, Ulusal Komuta'daki baz kiiler du
rumun ciddiyetini fark etti. [Blge] Komutas'n datt
lar ve iktidar ele geirdiler. Yarbay Mustafa Talas'm
Snni Mslman olmasna ramen, Aleviler ile ibirlii
yapmas nemli. Ancak onu sulamamak lazm nk
annesi Alevi kkenliydi. Sonra o [Yzba 'Abdl-Cevad
Naccer] Tugay, uyank ve dikkatli olmamakla sulama
ya balad. Bizim de dier birimlerden birok kii gibi
durumun farknda olduumuzu , ancak onlar uyank
ken bizim uyuduumuzu syledi. Bu utantan kurtul
mal, her zaman uyank olmalydk; tarihimizi incele
meli, lslam'n zaferi, fetihler, lslam hukuku [ Shari'ah]
uruna ka Mslmann ehit dtn hatrlamaly
dk. Biz de onlar gibiydik ve kimsenin dinimizi ayaklar
altna almasna izin vermemeliydik. Yzba bana ayrca
unlar syledi: 'Zayf olduunu gryorum. Bu neden
le, sana emir verdiimiz zaman, tavrnn ne olduunu
anlamak iin bize cevap vermeni isteyeceiz: Bizden mi
yanasn yoksa bize kar m. Eer bize karysan, senin
de sonun onlarnki [ Snni olmayanlarn] gibi olur.
Kuruna dizilirsin.' Sonra bizi Temen Gassan Hamvfye
yollad. Ben de dedim ki: ' Bizi Yzba 'Abdl-Cevad
yollad nk bu gece Alevi grubu lslam' yok etmeye
alacak'. O da bana yle dedi: 'Sizin gibi, Parti yesi
olmayanlarla Komuta'nn ilgilenmediini sanmayn.
Gn geldiinde Ulusal Komuta'nm, Parti'yi datp ye
ni batan ina etmek iin gizlice karar alacandan emin
olabilirsin. O zaman geldiinde, Parti'yi kimin ina ede
ceini greceiz.'

246

9. 237. Mekanize Tank Tabur Komutam Yzba 'Abdl-Cevad Naccer unlar syledi:
Blge Komutas'nn datld dnemde, Parti yesi ol
mayan avu Muhammed Hassun ile balant kurdum.
Ona Alevilerin toplantlarna dikkat etmesini syledim.
Alevi cephesinin olumas konusunda onunla konu
maya baladm. Ayn konuyu Temen Gassan Hamvi ve
dierleriyle de konutum. Bana dedi ki: 'Gvenlik g
revlilerini Snni olup olmadklarna bakarak atamaya
baladm. Buna karlk onlar da [Snni] cepheyi geni
letmek iin harekete getiler. Tabur Komutan Yzba
Mustafa 'Abdu'yu bundan qaberdar ettim ve o da duru
mu kabul etti.'

247

Ek C

Suriye Silahh Kuvvetleri'nin bir analizi1

Ordu, ok dikkatli ve ayrntl biimde incelenmesi gereken bir

konudur. Bunun nedeni basit: Ordu -btn ordular- idari ku

rumlarn etrafn saran bir zrhtr. Bu zrh sayesinde eylemleri

ni baaryla geekletirebilir, lke iinden ya da dardan gele
cek srprizlere kar korunabilir, gerekirse, rgtlerinin ileyi
ini aksatmaya alanlara kar saldrya geebilirler. Ordu iki
taraf keskin bir kltr: emeki snflar temsil eden, onlarn
haklarn koruyan halk ordusu da olabilir, profesyonel ordu ya
da burjuvazinin ordusu ise [ emeki) snflarn boynuna inen
bir kl da.
Bu nedenle siyasi bloklar, varlklarn garanti altna almak
ve kendi grlerini kabul ettirmek iin 'iktidar koltuklarn'
ya da 'ordunun birliklerini, Tugaylarn' kendilerinden olanlar
la doldurmay koul olarak ne srer. (Sosyalist Birlikiler de
Ulusal Konsey'e girmeye ve hkmette grev almaya karlk
Selah el-Din Bitar'a benzer koullar sundular.)
Azma al-Hizb wa Haraha 23 Sh ubat n (Parti ii Kriz ve 23 ubat Hareketi),
'

s . 1 5-28, evirisi. Baas Partisi Suriye Blge Komutas tarafndan 1 966'da yaym
lanan bu belge, 'sadece yeler iin gizli parti yaym' ibaresini tayordu.
248

Bu nedenle, emperyalizm ve onun ajanlar gelimekte olan

lkelerin ordularnn burjuva yapsn korumak iin umarsz
ca aba sarfediyor. Bunu da, yoksul ve smrlen snflara
mensup insanlar lider kadrolarn (subaylk ve avuluk gibi)
dnda tutarak yapyorlar. Bu kadrolar feodalistlerin, kapita
listlerin ve yksek burjuvazinin tekeline giriyor. Askeri: kana
da profesyonellik ruhu ve kr itaat alanyor, Ordu siyasetin
dnda tutuluyor (Ordu klaya gnderiliyor). Bylece bu or
dular, Gana ve Endonezya'da ya da dier nc Dnya lke
lerinde olduu gibi, emperyalizmin karlar tehlikeye girdii
zaman gvenlik subab ilevini grecek bir hale getiriliyor.
Modern ada, gelimekte olan lkelerin emperyalist kar
lara indirdii en byk darbe, klasik burjuva profesyonel or
dusu yerine 'ideolojik ordu yu getirmesidir.
'G', kiinin doru olduuna inand 'gr as'n savun
mak iin bavurduu bir yntemdir. Bu anlamda gc uygula
ma kapasitesi, gr asnn doruluuna inanc ve bu gr
hayata geirmek iin stesinden gelmesi gereken engellerin
byklyle orantldr. Dier bir deyile, silahn kendisine
deil, silah tayan kola baldr. Bu nedenle, bir askerin tek
nik adan yeterlilii, ideolojik adan yeterliliinin gerisinde,
ikinci planda kalan bir kouldur.
Bir kii, gerein nispi ve kesin cevab olmayan bir soru ol
duu fikrine kaplrsa, buna verilecek yant bunun, inceleme
ler yapp grdklerini snflandran bir bilim adam iin geer
li olacadr. Ne var ki, bizler bilinli bir ekilde ve gnll
olarak devrimci bir rgte mensup olursak, o zaman gerein
ne olduu berraklk kazanr. phe ya da belirsizlie yer kal
maz zira sorun, ounluu oluturan smrlen Arap halk
dr. Bu kitlelerin karlarn savunma ve onlar gerekletir
mek iin eitli devrimci yollara bavurma sorunudur. Yzler
ce yl boyunca Arap insannn bana bela olan, insanlk onu
runu ineyen, yeteneklerini krelten ve arzularn gerekle
tirmesine engel olan adaletsizlii, basky, zulm ve utanc
yok etme sorunudur.
Bizim aklmzdaki ideolojik asker, bu ilkeler dorultusunda
'

249

eitilmelidir. Tayaca silah, ona ancak bu artla emanet edi

lebilir. Arap ulusunun, smrlen snflarn, birlik, zgrlk
ve sosyalizmin ite ve dtaki dmanlarna kar. Ancak bu
ekilde alamaz bir engel oluturabilir.
Yoldalar, ideolojik orduda paral askerler ve kr gce daya
nan klasik profesyonellerin yntemlerinin yerini, ballk, kar
lkl anlay ve ortak kader inancna dayanan yeni ilikiler
alr.
8 Mart Halk Devrimi'nin en byk baars, Suriye Arap or
dusu saflarnda, subaylar, avular ve erlerde yol at ideolo
jik dnm, hatta ideolojik devrimdir. Bu sayede Ordu, Rus
ya ve in'in halk ordularnn yansra, btn nc Dnya
lkeleri iin rnek haline geldi. Arap dnyasnn kar karya
bulunduu geri kalmlk, blnmlk ve emperyalizm ger
eine kar Devrim, bu hastalkl durumu deitirmenin tek
yolu haline geldi. Bugnn gereini nicelik olarak deil kk
ten deitirmenin yntemi Devrim'dir. Reformist yntemleri
bir kenara brakarak, devrimci bir hareket balatmak gerekiyor.
Bu [ Devrimci hareket) toplumu saran hastal ilk fark eden
ve onun iin en ideal gelecei tasarlayan evlatlarn biraraya
getiren; smrlen snflar etrafnda toplayan; i ktidar ele ge
irmek amacyla iktisadi ve siyasi alanda sac yaklamn kale
sine saldrmaya hazrlanan bir harekettir.
Devrimci Hareketin iktidar devralmas, Devrim'i gerekle
tirmek ve salam bir temele oturtmak iin en nemli koul
dur. Bu nedenle, nce sac ve emperyalist gerici gulere sava
amak, sonra da sosyalist milliyeti sosyal dnm srecini
balatmak iin kendine zg bir Halk Ordusu kurmak gerek
mektedir. . . . Bu Ordu, devrimi gerekletirir ve devamnn ga
rantisi olur. Bu nedenle, tekrar eski konumlarna kavumak is
teyen btn dman gler, ncelikle onun 'kalesini' sarsarak
ve 'sosyal kompozisyonunu' bilinli bir ekilde bozarak Dev
rim'i alt etmeye alr. ok eitli ve son derece kurnaz yn
temlere bavururlar: devrimci hareket yelerini yanlarna ek
mek ve 'banallikler denizinde' onlar bomak iin kaplarm
ardna kadar aarlar; daha da ileri gidip, onlara rvet vermeye
250

ve onlar dorudan parayla satn almaya alrlar. Bu ekilde

askerin ideolojik zrhn delip gemeyi ve benimsedii sosya
list ilkeleri ykmay amalarlar. Silah tayan kol, eki tutan el
zamanla gever, en iyi adam bile sendelerse sonu felaket olur.
Yoldalar,
imdi, Arap Baas Sosyalist Partisi'nin gerekletirdii [8] Mart
Devrimi'nin Ordusu, Suriye Arap Ordusu'na dnebiliriz. Du
rumu analiz edip, gl ve zayf noktalarn kavrayabilirsek,
dmanlarmzn tasarlad korkun uurumdan onu uzak
tutabiliriz.
Bamszlk Sava'mn doas ve toplumumuzda kesin izgi
lerle ayrlm snflarn bulunmamas, nemli tccar ve burju
va ailelerin mensuplarnn yansra, ileride Ordu'nun Devrimci
ekirdeini oluturacak ifti ve emekilerin oullar ile dar
gelirli bir grup insana da Askeri Akademi' ye girme olana ta
nd. Bu sayede Ordu, bu lkenin ve Arap ulusunun, hatta b
tn nc Dnyann yaamna yn verme [ tarihi] grevini
yerine getirebilecek hale gelecekti.
1949'dan beri Suriye Arap blgesinin siyasi tarihi, sac, ge
rici gler ve burjuvazi ile ii snflar ve Parti arasnda yaa
nan 'siyasi bir katliam' andrmakta. Burjuvazinin temel amac
bu tarihsel hatay -yoksul snflarn evlatlarnn Silahl Kuvvet
ler Komutas'na girmesine izin verilmesini- dzeltmekti. Oysa
Parti'nin ve emeki snfn amac ise bu kazanm korumakt.
Siyasi arenada meydana gelen bir dizi devrim ite bu iki taraf
arasndaki mcadelenin sonucuydu. 'Katana Ayaklanmas'2
[1957] Suriye Arap Ordusu'nun tarihinde nemli bir dnm nok
tas oluturdu. Hem olumlu hem de olumsuz yanlar vard: Bir
yandan, Parti'nin sosyalist milliyeti politikasna ballk sergi
leyen bir grup subay gcn ve varln kantlad . Dier yan
dan aa kan bu g, emperyalizmin ve burj uvazinin do
rudan hedefi haline geldi. Bu nedenle ordu iindeki mcadele
2 'Katana Ayaklanmas' iin bkz. Muhammed Umran, Tajri&ati fi a1-Thawra&,
s.13; Sami el-Cundi, a1-Ba'th, s.85; Mustafa Talas, Mir'at Hayati, a1-'Aqd al-Aw
wal (1 948-1 958) , s.630-644; Rabinovich, Syria under the Ba'th 1 963-1966, s. 14.
251

ayaklanmadan sonra daha da iddetlendi, Msr ile birleme

konusu ortaya atld zaman doruk noktasna ulat. Bu kez
de zafer Parti'nin oldu: Zayfln nne geerek, halk adna
kutsal bir ama sayd, kaderlerini belirleyecek birleme g
rmelerine katld.
Birlik rejimi [Birleik Arap Cumhuriyeti (BAC) ] yoldalar
mz Ordu Komutas'ndan karp, yerlerine nde gelen aileler
ile burjuvaziye mensup kiileri, paral askerler ve profesyonel
leri getirdii zaman [Suriye'nin BAC'den] ayrlma felaketi ger
ekleti. Yoldalarmz , datlm, srgne gnderilmi olma
larna ramen, 8 Mart 1963 sabah, bu durumu olaanst bir
zafere dntrmeyi baardlar. Parti yesi olmayan birlik
yanllarndan ok sayda kiinin de 8 Mart Hareketi'nde bizim
yanmzda yer ald bilinmektedir. Ancak burada deinilme
yecek nedenlerden Parti ile atmaya dtkleri zaman, onla
r ihra etmek gerekti. Bunun nedeni, Birlik yanls ya da sos
yalist olmamalarndan ok, Devrim iin atma ve karaszlk
tan daha tehlikeli bir ey olmamasyd.
Varolan btn burjuva kurumlarn bir darbede deviren
Devrim, bunun karln, sosyalist izgide, sosyal ve ulusal
dnm hareketleri ile dorudan ve hzla demek zorunday
d. Dolaysyla, iktidar devralma nedeni olan amalarn ger
ekletirmek iin derhal harekete gemesi gerekti. Bunu da
ancak kendi saflarn temizleyerek, ynetim organn, onu fel
eden kartlklardan arndrarak baarabilirdi.

Blge Komutas, nceki dnemde meydana gelen ideolojik d

nm srasnda Ordu'nun iinde bulunduu koullar inceledik
ten sonra, imdi bu konuda yoldalarna balca yorumlarn su
nacaktr. Aslnda bunlar, Ge ic i Blge Komutas'nn [Mart
1966'da am'da yaplan] son Olaanst Blge Kongresi'ne sun
duu rapordan alnm ve baz deiikler yapldktan sonra onay
lanmtr:
1 . [8 Mart 1963] Devrimi'nin dorudan resmi Parti rgtn
den kaynaklanmamas, Devrim'i gerekletiren asker yoldala
rn Parti adna Devrim'i korumada, sivil yoldalardan daha faz
la sorumluluk tadklarm hissetmelerine neden oldu. Bu du252

rum Parti zerinde olumsuz etki yaratt: Kimi Ordu'nun Par

ti'yi vesayet altna ald, kimi de sivil Parti rgtne saygszlk
edildii eklinde alglad. Sonu olarak, askeri rgt uzun sre
[arlkl olarak sivil] rgtn idaresine kapal kald.
2. Devrim'i izleyen dnemde hakim olan koullar, ortaya
kan zorluklar nedeniyle ok sayda subay ve avuun, Parti
yesi ve yandan, ihra edilen muhaliflerden boalan yerleri
doldurmak, Parti'yi savunup, konumunu salamlatrmak iin
arlmas gerekti.
Bu aciliyet, kabul ilemleri srasnda objektif kriterlerin uy
gulanmasn imkanszlatrd. Onun yerine dostluklar, akraba
lklar, kiisel tanklk temel alnd. Bylece Parti'nin ilkeleri
ne ve savunduu grlere yabanc kiilerin ieri szmasna
neden oldu. Zorluk dnemi atlatldktan sonra, bu durum baz
yoldalarn niyetlerini karalamak ve onlar hakknda phe
uyandrmak iin silah olarak kullanld.
3. Devrim'den sonra Parti rgt, Parti ilikilerini dzenle
yen, Parti ile ordu arasndaki snr belirleyen ynetim sistemi
olmakszn genilemeye balad. Bu da karmaaya yol at. Da
has, Ordu birimlerinde, Parti almalarn yrtme yntem
leri birbirinden farklyd. Her birimde rgtlenme yntemi, o
birimdeki lider kiilerin grleri ve Parti ileyiini nasl alg
ladklarna bal olarak ekillendi . .
4. Parti'ye yeni kabul edilenlere dorudan aktif ye ('udv
'amil) unvan verilmesi, Parti balar, yelik sresi, konumu
ya da dier zelliklerine baklmakszn, ncelikle daha st d
zeyde olanlarn Parti Komutas'na getirilmesi, yeterli zellikle
re sahip olmayan -hatta sorumsuz- kiilerin Parti kongrelerine
katlarak aday gstermek ve seimlerde oy kullanmak suretiy
le Parti'nin kaderini ekillendirmelerini ve Parti'nin en st d
zey kadrosuna katlmalarn kolaylatrd. Bu kiilerden bazla
r Parti ilkeleri yerine ahlaksz dnce tarznn yaygnlama
sna katkda bulundu. Parti yesi olmadan nce iinde bulun
duktan ortam ve ilikilerden syrlamadklar iin ikili anla
malar yapma, hizipilik ve bireycilik tuzana dtler.
5. Devrim'den sonra Birinci Askeri Komite nc rol oynad;
253

Parti, Ordu ve hkmette nemli grevler stlendi ve bu saye

de yeleri yksek mevkilere geldi. Bu durum, szkonusu yol
dalar ile 8 Mart sabah silah tayan, dk rtbeli dier yol
dalar ve Devrim ncesinde eitli nedenlerle silah tayama
yan farkl duzeylerden yoldalar arasnda belirli bir hassasiye
tin domasna yol at.
6. Yoldalar arasnda doan bu hassasiyet her geen gn art
t . Askeri Komite'nin rgt ilerini ihmal etmesi; hkmet i
leriyle fazla megul olmas, Parti ve Devrim liderleri arasnda
ki bitmez tkenmez ekimelere karmas, askeri saflara uzak
olmas, bu hassasiyetin daha da artmasna yol at. Komite
hakknda neredeyse tamamen olumsuz bir gre kaplan as
keri rgt [ 1965 ylnn Nisan ya da Mays aylarnda yaplan]
el-Kisvah [ askeri] Kongresi'nde desteini geri ekti.3
7. Biriken hatalar ve biraz da, yelik dzeyleri ve mcadele
deneyimi yoluyla Parti ideolojisini kavramada ortaya kan
farkllklar nedeniyle, Ordu iindeki Parti rgt her dzeyde
zayflad. Parti ve Devrim kapsamnda varolan kartlklar, bu
hatalarn dzeltilmesine engel oldu. Hatta kimileri bu hatalar
krkledi; onlar, bakalarna kar mcadelede ktye kul
land. [Askeri Parti rgtndeki] birok yolda mezhepilik,
airetilik, blgecilik vb, gibi, Parti'nin ilke ve mantna ta
mamen aykr belirli kavramlarn etkisi altnda kald. Bu du
rum yle bir boyuta ulat ki, otokontrol gcn kaybeden
birok yolda, onlar ayartmaya alan, sylenti karmada ,
gerekleri arptmada, ssl szckler kullanmada usta kiiler
tarafndan kandrlmaya elverili bir hale geldi. Mezhepilik,
dmanlarmz ve emperyalistler tarafndan bu yoldalara ku
rulan en irkin ve en ac tuzaklardan biriydi.
8. Mezhepilik konusu, Ordu'yu nc rolnden karmak, onu
blmek amacyla oluturulmu bir pland. Bu olgunun sosyolo
jik deerlendirmesini yapmann yeri buras deil. Ancak kesin
3 el-Kisvah'taki Askeri Kongre iin bkz. Mnif el-Rezzaz, al-Tajribah al-Murra1,
s.132-133; Rabinovich, Syia under the Ba'th 1 963- 1 966, s. 1 58; Van Dam, De
Rol van Sektarisrne, Regionalisrne en Tribalisrne, s. 1 1 5 - 1 1 7 ; Van Dam, The
Strugglefor Powcr in Syria and the Ba'th Party (1 958-1 966), s.14.
254

olan, halkmzn, ulalan siyasi olgunluk sayesinde, eskimi

emperyalist sapknlklardan kurtulduu ve yeni siyasi ve sos
yal deerler benimseyerek, eski balar yerine, milliyet ve snf
balarn yerine koyduudur.
Ancak bu , baz hatalarn yaplmasna ve Parti dncesine
aykr -mezhepilik, blgecilik, airetilik gibi- eitli grle
rin, Ordu ve sivil Parti rgt iinde gerek devrimci deerle
rin yerine konmasna engel olamad. Ordu dzeyinde bu hata
lar 'ncekilerden ayr' klan, Ordu ve Devrim'e nderlik eden
baz kiilerin bu patalojik olgular, belirli amalara ulamak ve
belirli planlar hayata geirmek iin kullanmasyd.
Yoldalar,
Bu eskimi sloganlar yoluyla atma tohumlar ekme giriimi,
dmanlarmz tarafndan onurumuza edilmi en byk haka
rettir. Mezhepilik silah, Ortaa ya da k dneminde et
kili olarak kullanlabilirdi. Ancak Yirminci Yzylda, zellikle
de Arap Baas Sosyalist Partisi'nde ortaya atlabilecek en irkin,
en alaka eydir. Bu hakaret, yalnzca Parti'nin eyrek yzyl
aan mcadelesine kar deil, ayn zamanda Arap ulusunun
uyan anndan beri verdii mcadeleye, Arap davas urunda
ehit denlere ve birlik, zgrlk, sosyalizmin mihrabnda
dklen her damla kana edilmi bir hakarettir.

Btn yoldalar, bu gibi eskimi emperyalist tuzaklara d

menin sonular konusunda uyaryoruz. Bu konunun stesinden
gelme sor.umluluu, subay, avu, er olsun, herkese attir. Ksa ve

uzun vadede gerekeni yapma sorumluluu da ncelikle Ordu

Komutas ve subay yoldalara dmektedir.
9. Parti'nin askeri kanadnn, st dzey sivil ve askeri yne
tim arasndaki ekimeden haberdar olmas uzun srmedi.
ok gemeden baz frsatlar, olgunlamam saflar mcadele
alanna ekmeyi baard. Ulusal Komuta ve Blgesel Komuta
arasnda geen yl [ 1965] yaanan kriz balang noktasyd.
Saflar kendi yanlarna ekmek iin Parti d yntemlere ba
vurarak canla bala altlar. Bu da yolda saflarnda hiziplerin
olumasn kolaylatrd. Zaman zaman kiisel kar ya da ihti255

laflarn stn rtmek iin kullanlmaya balad. Etkisi Ordu

nun askeri standardna da yansd: Hizip karlar dorultusun
da ortaya kan ihtilaflar ve gzboyamakla fazla megul olun
mas sonucunda disiplin zayflad, askeri performans dt.
10. Denetim eksiklii ve Parti yelerinin hesap vermeye
arlmamas sonucunda, dikkatsizlik daha da krklendi, so
rumluluk ihmal edildi. Bu da, en iyi yoldalarmzdan bir o
unun tuzaa dmesine yol at. Baz durumlarda tek are
onlar [Parti rgtnden] atmak oldu.
1 1 . Parti'nin deneyiminin Ordu iinde anlalamamas y
znden, birok kii Parti ve ordu kavramlarn, Parti'nin ve or
dunun gtindelik ilerinde birbirine kartrmaya balad. Bu
da, her iki kavram zerinde olumsuz bir etki brakt.
12. Baz asker yoldalarn, onlarla ayn dnemden olan sivil
yoldalarn belirli kademelere ulatn ve Devrim kapsamn
da nemli sorumluluklar stlendiini fark etmesi, ilerinde
yasal olmayan istekler dourdu ve onlar Askeri Komite, Aske
ri Bro gibi farkl kurumlardaki konumlarn kullanarak kay
bettiklerini telafi etmeye tevik etti.
13. Muhalif siyasi gruplar ile beinci kolun, Ordu iindeki
olumsuzluklar yaratmak ve pekitirmek iin ellerinden geleni
yaptn belirtmekte yarar var. zellikle de baz nde gelen
yoldalarmz zerinde younlatlar; onlar aslsz sylentiler
denizinde bomaya altlar. Bununla amalanan, o yoldalar
itham altnda brakarak Parti'den ihra edilmelerine yol a
mak, bu sayede Parti ve Devrim'in anna leke srmekti.
14. (Devrim sonras ilk koullar, asker yoldalarmzn bir
liini ve ordu safnda atlaklarn olmadn gznne alarak)
Devrim'den sonra uzun sre yalnzca askeri alanda aktif olan,
hibir siyasi ya da hizipi eyleme katlmayan Ordu iindeki bir
grup Parti yesi olmayan kii, zamanla rahatsz olmaya, aka
tavr almaya balad. Onlara vgler dzen, yaplan adaletsiz
liin dzeltilmesi gerektiini, [ tevik edilmeseler asla talep et
meyecekleri] haklarnn onlara verilmesi gerektiini syleyen
baz Parti mensuplarnn evrelerini sard. Bylece Parti yesi
olmayan bu kiiler, Parti iindeki hizipler arasnda sren m256

cadelede tadklar nemin farkna vardlar; hesaba katl mas

ve yakndan izlenmesi gereken bir grup haline geldiler. lhtilaf
lar derinletirme ve krklemede oynadklar rol bir yana,
amalar hep ayn kald. Bu ama, btn rakip Parti gruplar
bertaraf ederek, 8 Mart Devrimi ncesinde olduu gibi, Ordu
yu yine kendilerine ve Devrim'in dmanlarna yem yapmakt.
15. Son olarak, yoldalar, Blgesel Kongre, ldeolojih Ordumuz

iinde son dnemde ortaya kan olumsuzluklarn stesinden ge

linmesi gerektii noktasndan hareketle, bu amacn gerekleme
sini garanti edecek, hem Parti hem de Ordu tarafndan tercih edi
lir bir durum yaratacan dnd temelleri atmtr
1. Kongre, ideolojik yapsn b.ozarak, Ordu'yu , baz geli
mekte olan lkelerin profesyonel ordular gibi, d kapitalist
tekellerin zgrlk hareketlerini bastrmaya alet ettii bir Or
du haline getirmeyi amalayan btn abalar knar. Ordu'nun
snf yapsn deitirme ynnde harcanan btn phe
uyandran abalar da ayn ekilde knar. Kongre bu konuyla
ilgili olarak aadaki nlemleri almay kararlatrmtr:
a) Parti Kongreleri tarafndan onaylanan, Ordu'nun grevle
rini tanmlayan ve askeri g ile sivil g arasndaki ayrm be
lirleyen metinler uygulamaya konacaktr. Yalnzca Savunma
Bakan ile Genelkurmay Bakan'nm askeri grevlerini brak
mas istenmeyecektir.
b) Ordu'daki snfsal yap korunacak ve bugnk kadrolar
halk ve devrimci hedefe ynlendirilecektir.
c) ldeolojik eitim zerinde younlalacak, bu alanda, a
vu ve erler arasnda baar salandndan emin olunacaktr.
d) Lkse, brokrasi belirtilerine, ar harcamaya kesin bir
son verilecek, hesapl davranma ilkesi uygulanacaktr.
e) Topluma refah getirmesi ilkesi uygulamaya geirilerek,
Ordu'nun etkin bir plan dorultusunda sosyalist yaplanma ve
dnm srecine katlmas salanacaktr.
O deolojik Ordu'ya, nceki kongrelerde varlan kararlara uy
gun olarak, Parti kongrelerinde temsili yoluyla, Parti politikas
nn gelitirilmesine katkda bulunmasna frsat tannacaktr.
257

2. Aada belirtilen yntemlerle Ordu ile Parti arasnda or

ganik balar kurulacaktr:
a) Grevi Parti ileri ile snrl olan bir Askeri Bro kurula
caktr. htiyaca gre ekillenecek bu Bro, askeri ve sivil kii
lerden meydana gelecektir. Blge Komutas yalnzca [Parti i
leriyle ] (mutafarriGun) uraacak kiilerin says ve orann
belirleyecektir. Blge Komutas'nn bir yesi Bro'nun bana
getirilecektir. (Bu kiinin asker olmas gerekmemektedir)
b) Her askeri [Parti] ubesine, kendini tamamen bu greve
adayacak bir siyasi eitmen atanacaktr. Blge Komutas bu ki
ileri, Askeri Bro araclyla [ rgtsel] ba olan, gerekli
zelliklere sahip kiiler arasndan seecektir.
c) Ordu'nun, Sekizinci Ulusal Kongre'de belirlenen dzey
de, Parti kongresine katlm salanacaktir.4 Katlacak kiilerin
seimi, atama deil, temsil yoluyla yaplacaktr.
d) Okullarda, enstitlerde ve Ordu akademilerinde, eitim
programnn bir paras olarak Parti ideolojisi ve ilkeleri re
tilecek, deolojik Ordu'nun ve sosyalist hareket izgisinin de
neyimi arttrlacaktr.
e) Askeri Parti yelerinin Parti eitim okullarna katlm
salanacaktr.
f) Halen yurrlkte olan askeri Parti rgtun dzenleyen
kurallar gzden geirilerek, gemi deneyimlerin nda be
lirlenecek deiiklik nerileri Olaan Blge Kongresi'nt" sunu
lacak ya da nerilen deiiklikler zerinde bir anlamaya var
mak iin Olaanst Blge Kongresi toplanacaktr.
g) kili anlamalar ihbar edilecektir. Kongre, rgtn btn
ln tehdit eden bu olguyu ortadan kaldrmak iin en kesin
ve en ar cezalarn kullanlmasn tavsiye eder.
h) avular ve erler, Devrim'in ve Parti'nin izgisinde olma
s gereken Ordu'nun temel direini oluturur. Bu nedenle
4 Baas Partisi'nin Sekizinci Ulusal Kongresi, Nisan 1 965'te am'da yapld. Bu
kongrede, ileride yaplacak Suriye Blgesel Parti Kongreleri srasnda askeri
parti rgtnn, kongreye katlan delegelerin azami yzde yirmisi orannda
temsil edilmesi kararlatnld. Bkz. Bashir al-Da'uq (der.), Nida! Hizb al-Ba'th

al-'Arabi al-Ishtiraki 'abr Mu'tamaratih al-Qawmiyah: al-Muamar al-Qawmi al

Thamin (Nisan 1 965) , s.235-236.
258

Kongre, bu kanatla ilgilenme, onu eitme ve mensuplarnn

Parti birikimini arttrmay gerekli grmektedir.
3. Deneyimler nda , Ordu iindeki Parti rgt gzden
geirilecek, [Parti] Komutas tarafndan belirlenecek objektif
kriterler yardmyla, Ordu iine szan tehlikeli unsurlar elene
cektir. .
4. Parti yelerinin hareketlerinin Parti tarafndan denetlen
mesi salanacak;
Parti'nin ahlak ve davran kurallarn ineyenlerin en ar
ekilde hesap vermeleri salanacaktr.
Yoldalar,
Ordu'nun ideolojik olmas, askeri gcn azaltmak yerine art
trmaldr. Filistin iin mcadele yakn. Bu nedenle, mcadeleye
katlmak iin gereken btn askeri hazrlklar yapmamz gerek.
Bir askerin Parti mensubu olmas, ona ayrcalk salamama
l. Parti'ye ye olanlar ve olmayanlar arasndaki ilikiler her
zaman disiplinli olmal. Askeri ilikilere giren sayg, sadakat
ve demokrasi unsurlar, askeri disiplin ve Parti'nin zgrlk
mcadelesini yrtme kapasitesini azaltacak ynde etki yarat
mamal. Ordu Komutas, Ordu'nun gvenlii ve gcn tehli
keye sokacak olaylar karsnda kararllkla hareket etmeli.

259

KAYNAKA

Alnt Yaplan Arapa Gazeteler ve Sreli Yaynlar:

Al-Ahram, Kahire; Al-Ahrar, Beyrut; Al-Akhbar, Kahire; Akhbar al-Yawm, Kahire;

Al-Anba', Beyrut; Al-Ba'th, am; Beirut, Beyrut; Al-Difa', Kuds; Al-Diyar, Beyrut;
Al-Dustur, Beyrut; Al-Fikr al-'Askari, am; Filastin, Kuds; Funun, am; Al-Fursan,
am; Al-Hawadith, Beyrut; Al-Hayat, Beyrut, Londra ; Al-Ihya' al-'Arabi, Paris; Iqti
sadiyat Halab, Halep; Al-'Iraq, Badat; Al-]adid, Beyrut; Al-]aridah, Beyrut; Al-]um
huriyah, Badat; Al-]umhuriyah, Kahire; Al-Kifah, Beyrut; Al-Kifah al-'Arabi, Beyrut;
Majlis al-Sha'b, am; Al-Muharrir, Beyru t; Al-Munadil, am; Al-Nadhir; Al-Nahar,
Beyrut; Al-Nahar al-'Arabi wa al-Duwali, Paris; Nidal al-Sha'b, am; October, Kahi
re; Al-Rayah, Beyrut; Al-Safa', Beyrut; Al-Safir, Beyrut; Al-Sawt al-Hayawi , Paris; Al
Sayyad, Beyrut; Al-Shu'lah, Beyrut; Al-Siyasah, Kuveyt; Al-Sumud, Beyrut; Al-Thaw
rah, Badat; Al-Thawrah, am; Tishrin, am; Al-Wasat, Londra; Al-Zaman, Beyrut
Arapa Eserler

'Abd al-Karim, Ahmad, Adwa' 'ala Tajribat al-Wahdah, am, 1962.

-, Hlsad Sinin Khasibah wa Thimar Murrah, Beyrut, 1994.

'Abd Allah, al-Husayni, al-]udhur al-Tarikhiyah lil-Nusayriyah al-'A lawiyah, Kahire, 1980.
'Abduh,

Samir, Taryif al-Madinah wa Madnanat al-Rif, am, 1989.

Abu Mansur, Fadl Allah, A'asir Dimashq, Beyrut, 1959.

al-Majalis al-Sha'biyah wa al-Niyabiyah fi al-Watan al-'Arabi. Cilt 1 :

Majlis al-Sha'b fi Suriyah (1 928-1 988) , am, 1988.
'Aflaq, Michel, Fi Sabi! al-Ba'th,, 3. bask, Beyrut, 1963.
, Ma'rakat al-Masir al-Wahid, Beyrut, 1963.
-, Ahadith al-Amin al-'Amm al-Rafiq Michel 'Ajlaq khilal Ziyaratih Baghdad Ayar
'Affash, Fadl,

1 969, Badat, 1969.

261

-, Nuqtat al-Bidayah, Beyrut, 197 1 .

al-Ahmad, 'Abd Allah, 'Ila al-Safir Nikolaos van Dam', al-Safir, 8 Haziranl995.
al-Ahmar, 'Abd Allah, al-Ba'th wa al-Thawrah al-Mutajaddidah, am, 1990.
al-Akhras, Muhammad Safuh, Tarkib al-'A'ilah al-'Arabiyah wa Waza'ifuha. Dirasah
Midaniyah li-Waqi' al-'A'ilah fi Suriyah, am, 1976.
'Ala' al-Sayyid, A., al-Nukhbah al-Siyasiyah fi Suriya, Kahire niversitesi'nde d
zenlenen 3. Yllk Konferans'ta sunulan 'Arap Dnyasnda Siyasi Sekinler' ba
lkl alma, 1 1 - 1 3 Kasm 1995.
al-'Ali, Muhammad lbrahim, al-Ghajariyah (al-Murabi "5"), am, 1 995.
'Allush, Naji, al-Thawrah wa al-]amahir, Beyrut, 1962.
Amin, Mahmud, Salamiyah fi Khamsin Qaman, am, 1983.
'Anadani, Tawfiq, al-Ba'thfi Durub al-Nidal, am, 1965.
al-Arsuzi, Zaki, al-Mu'allafat al-Kamilah, 6 Cilt, am, 1972-1976.
'Arudki, Yahya, al-Iqtisad al-Suri al-Hadith, Cilt 1, am, 1972.
al-'Askari, al-Sayyid 'Abd al-Husayn Mahdi, al-'Alawiyun aw al-Nusayriyah, 1 980.
al-Atasi (der.), Jamal, Fi al-Fikr al-Siyasi, 2 Cilt, am, 1963.
al-Atrash, Fu'ad, al-Duruz, Mu'amarat wa Tarikh wa Haqa'iq, Beyrut, 1975.
al-'Awdat, Haytham ! Manna'] , Intifadat al-'Ammiyah al-Fallahiyahfi jabal al-'Arab,
am, 1976.
al-'Azmah, Bashir, ]il al-Hazimah. Bayn al-Wahdah wa al-Infisal. Mudhakkirat,
Londra, 199 1 .
al-'Aysami, Shibli, Fi al-Thawrah al-'Arabiyah, 2 . bask, Beyrut, 1969.
, al-Wahdah al-'Arabiyah min Khilal al-Tajribah, Beyrut, 1971 .
-, Hawl al-Wahdah al-'Arabiyah, 2. bask, Beyrut, 1974.
-, Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki, 1 , Marhalat al-Araba'inat al-Taisiyah 1 940-

1 949, 2. bask, Beyrut, 1975.

-, Ba'd al-Qadaya al-Qawmiyah, Beyrut, 1975.

-, Hawl al-Wahdah wa al-Tadamun wa al-Taswiyah, Badat, 1976.
-, Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki, 2, Marhalat al-Numuw wa al-Tawassu', 1 9491 958, Beyrut, 1978.

-, Risalat al-Ummah al-'Arabiyah, Beyrut, 1978.

-, al-'Almaniyah wa al-Dawlah al-Diniyah, Badat, 1986.
-'-, 'Urubat al-Islam wa 'Alamiyatuh, 4. bask, Badat, 1986.
al-'Azm, Khalid, Mudhakkirat Khalid al-'Azm, 3 Cilt, Beyrut, 1973.
Badawi, 'Abd al-Rahman, al-Nusayriyah, tarih yok.
Bagh, Adib Sulayman, al-]awlan: Dirasah fi al-]ughrafiyah al-Iqlimiyah, am, 1 984.
Bakdash, Khalid, Kalimat - Ahadith - Maqalat 1 984-1994, am, 1994.
Barakat, Salim, Hatihi 'Aliyan, Hat al-Nafir 'ala Akharih (Sirat al-Saba) , Beyrut ,
1982. (Franszca evirisi Sonne du Cor!, Arles, 1995).
al-Barazi, Tamam, Milaffat al-Mu'aradah al-Suriyah, Kahire, 1994.
al-Basha, Faruq,Jawhar al-Qawmiyah al-'Arabiyah, am, 1 972.
Bashir, Jskandar, Ilgha' al-Ta'ifiyah, Beyrut, 1993.
262

al-Ba'th fi 'Idiha al-Dhahabi 1 946-1 996, am 1 997.

al-Mujtama' al-Madani wa al-Tahawwul al-Dimuqrati fi Suriya, Ka

Birah, George,
hire, 1995.

al-Bitar, Salah al-Din, al-Siyasah

1 960.

al-'Arabiyah bayn al-Mabda' wa al-Tatbiq, Beyrut,

Dam, Nikolaos van, 'lsra'il wa al-Indimaj al-Qawmi',

al-Filastiniyah (Badat), 1979, s. 100-107.

Majallat Markaz al-Dirasat

-, 'Idha Ustuthniyat Dimashq min al-Salam lstahal al-Salam',

1993.

al-Hayat, 13 Kasm

-, 'al-'Arab Iktashafu anna al-Salam Silah Aqwa min al-Harb',

1994.

al-Qabas, 24 Mart

-, al-Sira' 'ala al-Sultahfi Suriyah: al-Ta'ifiyah wa al-lqlimiyah wa al-'Asha'iriyahfi

al-Siyasah, 1 961 - 1 995, 2. bask, Kahire: Maktabat Madbuli, 1995.
-, 'Suriyah Tawadd al-Insihab min Lubnan wa al-Ta'ifiyah ghayr Mawjudah Ras
miyan', al-Hayat, 12 Mart 1995.
-, 'Kayfa Tunaqishun Kitaban Mamnu'an. min al-Tadawul?',
1995.

al-Safir, 24 Mays

-, 'Radd 'ala al-Mufakkir al-'Arabi al-Suri 'lmad Fawzi Shu'aybi hawl al-Sira' 'ala
al-Sultahfi Suriya', al-Diyar, l l Temmuz 1995.

"al-Sira' 'ala al-Sultah fi Suriya. .": (l) Atlub al-Qira'ah al-Muhayidah',

al-Safir, l 7 Temmuz 1995.
-, 'Tarikh "al-Sira' 'ala al-Sultah fi Suriya . .": (2) Ashkuruhu 'ala al-Tarwij !', al-Sa
fir, 18 Temmuz 1995.
Dandashli, Mustafa, Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-lshtiraki, 1 940-1 963, Cilt 1, al-Idiyu
lujiya wa al-Tarikh al-Siyasi, Beyrut, l 979.
al-Da'uq (der.) , Bashir, Nida! (Hizb) al-Ba'th, 1 1 Cilt, Beyrut, 1963-1974.
-, Nida! Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki 'abr Bayanat Qiyadatih al-Qawmiyah
-, 'Tarikh

(1 955-1 962), Beyrut, 1971.

-, Nida! Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki 'abr Mu'tamaratih al-Qawmiyah (19741 964), Beyrut, 1971.

Dirasat fi al-Nizam al-Suri (Silsilat Barada, No. 3), tarih yok

Diyab, 'Izz al-Din, al-Tahlil al-Ijtima'i li-Zahirat al-Inqisam al-Siyasi fi al-Watan al
'A rabi: "Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-lshtiraki Numudhajan", Kahire, 1 993.
al-Duri, Qahtan 'Abd al-Rahman, e.a., al-Nusayriyah Harakah Hadmiyah, Badat,
1 986.
Falhut, Sabir,
1977.

al-Mas'alah al-Filastiniyah wa al-Mawqif al-'A rabi al-Suri, am,

Farah, Elias, Fi al-Siyasal

Badat, 1970.

al-'Arabiyah al-Thawriyal qabl al-Naksah wa ba'daha,

-, Nazaratfi al-Malamih al-Asasiyah lil-Marhalah al-Rahinah, Beyrut, 1971.

-, Tatawwur al-Fikr al-Marksi, 'Ard wa Naqd, Beyrut, 1971.
-, Tatawwur al-ldiyulujiyah al-'Arabiyah al-Thawriyah (al-Fikr al-Qawmi), 2. bask, Beyrut 1972.

-, al-Fikr al-'Arabi al-Thawri amam Tahaddiyat al-Marhalah, Badat, 1973.

263

Faris (der.), George, Man Huwafi Suriyah, 1 949, am, 1949.

-, Man Huwafi Suriyah 1 951 , am, 1951 .
-, Man Hum fi al-'Alam al-'Arabi, Cilt 1, Suriyah, am, 1957.
al-Fukayki, Hani, Awkar al-Hazimah. Taj ribati fi Hizb al-Ba'th al-'lraqi, Londra,
1993.
Fansah, Nadhir, Ayyam Husni al-Za'im, 137 Yawman Hazzat Suriyal, 3. bask,
am, 1993.
Ghalyun, Burhan, Nizam al-Ta'ifiyah: min al-Dawlah ila al-Qabilah, Beyrut, 1990.
Haddad, Rida, Shahadat al-Muwatin 61: Min Awraq al-Shahid Rida Haddad ba'd 1 5
'Aman min al-I'tiqal, (al-Hizb al-Shuyu'i al-Suri - al-Makab al-Siyasi, Hay'at al
Kharij), 1997.
al-Hafiz, Yasin, 'Hawl Tajribat Hizb al-Ba'th', in: Jamal al-Atasi (der.), Fi al-Fi1r alSiyasi, Cilt 1, am, 1963, s. 1 75-202.

-, al-La 'Aqlaniyahfi al-Siyasah, Beyrut, 1975.

al-Hajjar, Rashid, Fi Azmat al-Mu'aradah al-Suriyah, Paris, 1989.
al-Hakim, Hasan, Mudhakkirati, Safahat min Tarikh Suriyah al-Hadith 1 920-1 958,
2 Cilt, Beyrut, 1965, 1 966.
Hanna, 'Abd Allah, al-lttijalat al-Fikriyah fi Suriyah wa Lubnan, 1 920-1 945, am,
1973.

-, al-Harakah al-'Ummaliyah fi Suriyah wa Lubnan, 1 900- 1 945, am, 1973.

Haqa'iq 'an al-Ta'ifah al-Nusayriyahfi Suriyah, tarih yok.
Haydar, al-Shaykh Ahmad Muhammad, al-A'mal al-Kamilah, 3 Cilt, Trablus (Lb
nan), 1987, 1988, 1991.
Hilal, Muhammad Talab, Dirasah 'an Muhafazat al-]azirah min al-Nawahi al-Qawmiyah, al-Ijtima'iyah, al-Siyasiyah, n.p., tarih yok
Hilan, Rizq Allah, Suriyah bayn al-Takhalluf wa al-Tanmiyah, am, 1973.
Hindi, Ihsan, Kifah al-Sha'b al-'Arabi al-Su.ri (1 908- 1 948) , am, 1962.
al-Hindi, Hani, ]aysh al-Inqadh, Beyrut, 1974.
Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki, Fi al-Tanzim wa al-Tarbiyah al-Hizbiyah, Bey
rut, 1971.
Hizb al-Ba'h al-'Arabi al-Ishtiraki, al-Qiyadah al-Qawmiyah, Ba'd al-Muntalaqat

al-Nazariyah allati aqarraha al-Mu'tamar al-Qawmi al-Sadis fi Tishrin al-Awwal

1 963, 2. bask, am, 1967.

-. Silsilat al-Taw'iyah al-Ishtirakiyah, Cilt 3, al-Tahwil al-Ishtiraki fi al-Rif, am,

1967.

-, Dirasah Talliliyah Mujazah li-Nidal Hizb al-Bath al-'Arabi al-Ishtiraki 1 9431 971 , am, 1973.

-. lhtifalat al-Dhikra al-Khamisah wa al-'Ishrin li Tais Hizb al-Ba'th al-'Arabi al

Is1tiraki, am, 1973.
-. Muqarrarat al-Mutamar al-Qawmi al-Tasi' al-Mun'aqid fi al-Nisf al-Thani min
Aylul 1 966, am, tarih yok
-, Mas'alat al-Aqalliyat al-Qawmiyah, Badat, 1979.
-, Min Tarikh al-Hizb, al-Bidayatfi Dhakirat Fayiz Isma'il, am, 1980.

264

Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki, al-Qiyadah al-Qawmiyah, Lajna al-Tawjih al

Hizbi, Silsilat al-Tawjih al-Hizbi ( 1 ) , al-Hizb a1-I1awri, am, 1970.
-, Silsilat al-Tawjih al-Hizbi (2), al-lnhiraf wa al-Zawahir al-lnqisamiyah fi al
Hizb wa Dawr al-Yamin al-Takhribi, am, tarih yok
-, Silsilat al-Tawjih al-Hizbi (3) Majhum al-ldaral al-Dimuqratiyah li-Wasa'il al
lntaj, am, 1970.
Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki, al-Qiyadah al-Qawmiyah, Maktab al-Thaqafah
wa al-I'dad al-Hizbi, al-Qutr al-'Arabi al-Suri, Dirasah 'Ammah (Silsilat al-Wa
tan al-'Arabi, Cilt 2), am, 1 984.
Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Jshtiraki, al-Qutr al-Suri, al-Qiyadah al-Qutriyah, Azmat al
Hizb wa Harakat 23 Shubat wa ln'iqad al-Muamar al-Qutri al-Akhir, am, 1966.

-, Muqarrarat al-Mu'tamar al-Qutri al-'Adi al-Thani lil-Qutr al-Suri wa al

Mun'aqid bayn 1813-414165. Al-Taqrir al-Tanzimi, al-Taqrir al-Siyasi, al-Taqrir al
lqtisadi al-ljtima'i, am, 1966.
-, Al-Taqrir al-Watha'iqi li-Azmat al-Hizb wa al-Muqaddam lil-Mu'tamar al-Qutri
al-lstithna'i al-Mun'aqid bayn 1 013-27131! 966, am, 1966.
Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishiraki, al-Qutr al-'Arabi al-Suri, al-Qiyadah al-Qutri
yah, Taqarir al-Mu'tamar al-Qutri al-Thamin wa Muqarraratuh, al-Mun'aqid fi
Dimashq fi al-Fatrah al-Waqi'ah bayn 51111 985-201111 985: al-Taqrir al-Tanzimi,
al-Taqrir al-Siyasi, al-Taqrir al-lqtisadi, am 1985.

-, Al-Harakah al-Tashihiyah al-Majidah fi al-Dhikra al-Khamisah wa al-'lshrin,

am, 1995.
Hizb al-Ittihad al-Ishtiraki al-'Arabi fi Suriyah, al-Qutr al-Suri yamurr bi Azmah
Wataniyah Khatirah, internal circular exclusively for members, am, 1979.
Husayn, Khalid Muhammad, Suriyah al-Mu'asirah 1 963-1 993, am, 1996.
Husayn, Harbi Musa and Fu'ad Yusuf Qazanji, Masadir Turath Hizb al-Ba'th al
'A rabi al-lshtiraki, Badat, 1977.
al-Husri, Sati', al-lqlimiyah. ]udhuruha wa Budhuruha, 2. bask, Beyrut, 1 964.
al-Ibrahim, (al-Shaykh) 'Ali 'Aziz, al-'Alawiyun bayn al-Ghuluw wa al-Falsafah wa
al-Tasawwuf wa al-Tashayyu', Beyrut, 1995.
Ibrahim, Farhad, al-Ta'ifiyah wa al-Siyasal fi al-'Alam al-'A rabi. Numudhaj al
Shi'ahfi al-'lra,q, Kahire, 1996.
Ibrahim, Sa'd al-Din, Ta'ammulatfi Mas'alat al-Aqalliyat, Kahire, 1992.
-, al-Milal wa al-Nihal wa al-A'raq: Humum al-Aqalliyatfi al-Watan al-'Arabi, Kahire, 2. bask, 1994.

al-llhwan al-Muslimun .. yakshifun Haqiqat al-Awda'fi Suriya, n.p., tarih yok

'Isa, Habib, al-Suqut al-Akhir lil-lqlimiyinfi al-Watan al-'Arabi, Beyrut, 1979.
Isma'il, Fa'iz, Min Tarikh al-Hizb: al-Bidayatfi Dhakirat Fayiz lsma'il, am, 1980.
-. Ma'a Bidayat al-Ba'th, am, 2. bask, 1989.
Isma'il, Muhammad Khayr, Dalil al-Ansab al-Sharkasiyah, am, 1994.
Jabbur, Georges, Safita wa Muhituhafi al-Qam al-Tasi' 'Ashar, am 1993.
-, al-Fikr al-Siyasi al-Mu'asir fi Suriyah, 2. bask, Beyrut, 1993.
al-Jami'ah al-Amrikiyah fi Bayrut, al-Watha'iq al-'Arabiyah, 1 963-1 973, Beyrut,
1964- 1975.
265

Jawad, Sa'd Naji, al-Aqalliyah al-Kurdiyahfi Suriya, Badat, 1988.

jum'ah, Sa'd. Mujtama' al-Karahiyah, Beyrut, tarih yok
al-Jundi, Sami, al-Ba'th, Beyrut, 1969.
-, Kisrat Khubz, Beyrut, 1969.
-, Atahadda ... wa Attahim, Beyrut, 1 970.
-, Suriyah.. Ra'idat Kifah, Beyrut, 1971.
Khaddur, Adib, al-Sahafah al-Suriyah, am, 1973.
al-Khashsh, Sulayman and Maqdisi, Antun, al-Marksiyah, 'Ard wa Tahlil, am,
1968.
al-Khayyir, (al-Shaykh) 'Abd al-Rahman, M in Nida' al-Iyman, am, 3. bask, 1985.

-, Kitab al-Salat wa al-Siyam Wafq al-Madhhab al-]afari (al-'A lawi), 8. bask.,

am, 199 1 .

- , 'Aqidatuna wa Waqi'una Nahnu al-Muslimin al-jafariyin "al-'Alawiyin", am, 3 .

bask, 1992.

-, Naqd wa Taqriz Kitab Tarikh al-'Alawiyin (Min Turath al-Shaykh 'Abd al-Rah
man al-Khayyir), am, 1992.

-, Risalah Tabhath fi Masa'il Muhimmah hawl al-Madhhab al-jafari: (al-'Alawi)

(Min Turath al-Shaykh 'Abd al-Rahman al-Khayyir), am, 3. bask, 1994.
al-Khayyir, Hani, Adib al-Shishakli, Sahib al-Inqilab al-Thalith fi Suriya, am, 1994.
Lajnat al-Difa' 'an al-Mu'taqalin al-Siyasiyin fi Suriyah, al-Maktab al-Markazi, Min
Qawafil al-Mu'taqalin al-Siyasiyin wa A khbarihim fi al-Sujun al-Suriyah, n.p.,
1976.
al-Madani, Sulayman, Ha'ula' Hakamu Suriyah (1918- 1 970), am, 1995.
-, Muhakamat Cohen, am, 1995.
Mahadir jalasat Mubahathat al-Wahdah, Kahire, 1963.
Majzarat Hamah, Kahire, 1984.
al-Maktab al-I'lami lil-Ikhwan al-Muslimin,, Hamah, Maat al-'Asr, n.p. , tarih yok
al-Maliki, Riyad, Dhikrayat 'ala Darb al-Kifah wa al-Hazimah, am, 1972.
al-Malluhi, Akram al-Hawrani, 'Arrab al-Inqilabat fi Suriyah. Mdhakkirat, am,
1995.
Manna' (al-'Awdat), Haytham, Halat al-Akrad fi Suriyah, n.p. [ Cairo Centre for
Human Rights Studies ] . tarih yok [ 1 995 ] .

- , al-Dahiyah wa al-jallad, Kahire, 1995.

al-Maridini, Zuhayr, al-Ustadh. Qissat Hayat Michel 'Aflaq, Londra, 1988.
Mawsili, Mundhir, 'Arab wa Akrad, Ru'yah 'Arabiyah .. lil-Qadiyah al-Kurdiyah, al
Akrad fi Watanihim al-Qawmi wa fi al-]iwar al-'Iraqi-al-Turki-al-Irani .. wa fi Su
riyah wa Lubnan, 3. bask, Beyrut, 1995.
Muhakamat Ba'i' al-]awlan, n.p. (Dar Barada lil-Nashr), 1982.
Mustafa, Khalil, Suqut al-]awlan, Amman, 1969.
-, Min Milaffat al-]awlan?. . . Amman, 1970.
al-Naddawi, Sa'd 'Abbas, 'Ahmad Mishil 'Aflaq wa Hawiyat al-'Arab al-Qawmiyah',
al-'Iraq, 22 Haziran 1996.

266

Naddaf, 'Amad, Khalid Bakdash .. Yatahaddath ... hawl ba'd Qadaya al-Tarikh wa al
Fikr wa al-Siyasah wa al-Adab, am, 1993.
Na'isah, Haydar Muhammad, Suwar Rifiyah min al-Ladhiqiyah, am, 1994.
al-Najdi, Muhammad Sa'id, Hasila al-lnqilabat al-Thawriyah fi ba'd al-Aqtar al
'.Arabiyah, Beyrut, 1 966.
al-Nakadi (der. ), 'Arif, al-Ta'rif bi-Muhafazat al-Suveyde', am, 1962.
Nassar, Nasif, Nahwa Mujtama' ]adid. Muqaddamat Asasiyah fi Naqd al-Mujtama'
al-Ta'ifi, 5. bask, Beyrut, 1995.
Nifiyudifa, N.K., 'Ala al-Mabda'. Nidal al-Hizb al-Shuyu'i al-Suri min Ajl al-]abhah
al-Wataniyah al-Muwahhadah 1 936-1 966 (translatder. by Ziyad al-Mulla), am,
1992.
Nur al-Din, 'lsam, Zaki Najib al-Arsuzi. Hayatuhu wa Ara'uhu fi al-Siyasah wa alLughah, Beyrut, 1996.

Qadaya al-Khilaffi al-Hizb al-Shuyu'i al-Suri, Beyrut, 1972.

Qal'aji, Qadri, Watha'iq al-Naksah taht Adwa' al-Tajribah al-Murrah, Beyrut, 1969.
Qarqut, Dhuqan, Michel 'Ajlaq, al-Kitabat al-Ula, Beyrut, 1993.
Qasimiyah (der. ) , Khayriyah, Mudhakkirat Fawzi al-Qawuqji 1 91 4- 1 932, Cilt 1 ,
Beyrut, 1975.

-, Filastinf Mudhakkirat al-Qawuqji, Cilt 2, Beyrut, 1975.

Qissat al-Thawrah fi al-'lraq wa Suriyah, Badat, 1963.
Qiyadat al-Thawrah al-lslamiyah fi Suriyah, Bayan al-Thawrah al-lslamiyah fi Su
riyah wa Manahijuha, am, 1980.
al-Rabdawi, Qasim, Dimashq: al-Tahawwulat al-Dimughrafyal wa al-ljtima'iyah
wa al-lqtisadiyah 1 950-1 992, am, 1994.
al-Razzaz, Munif, Tatawwur Ma'na al-Qawmiyah, Beyrut, 1960.
-, al-Hurriyah wa Mushkilatuha fi al-Buldan al-Mutakhallifah, Beyrut, 1965.
-, Ma'alim al-Hayat al-'Arabiyah al-]adidah, 5. bask., Beyrut, 1 966.
-, al-Tajribah al-Murrah, Beyrut, 1967.
-, Ahadithfi al-'Amal al-Fida'i, Beyrut, 1 970.
-, Alif Ba' al-Ba'th, Beyrut, 1970.
-, al-Sabi! ila Tahrir Filastin, Beyrut, 1971.
-, al-Wahdah al-'Arabiyah, Hal laha min Sabi!?, Beyrut, 1971.
-. Hawl Siyasat al-Tahwil al-lshtiraki li-Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-lshtiraki, Beyrut,
1973.
-, 'al-Wahdah ba'd Harb Ramadan', Qadaya 'Arabiyah, No. 1, Nisan 1974, s. 716.

-, Filastin wa al-Wahdah 1 969-1 975, Beyrut, 1975.

-, Falsafat al-Harakah al-Qawmiyah al-'Arabiyah, 2 Cilt, Beyrut, 1977-1 978.
-, al-A'nal al-Fikriyah wa al-Siyasiyah, 3 Cilt, Amman (Mu'assasat Munif al-Razzaz lil-Dirasat al-Qawmiyah) , 1985-1986.
Sa'adah, jibra'il, Muhafaza al-Ladhiqiyah, n.p., tarih yok
Sa'b, Edouard, 'al-Ba'th: Hizb am Hukm', al-Qadaya al-Mu'asirah, Cilt 1, Temmuz
1969, s. 129-135.
267

al-Sabbagh, Layla, al-Mujtama' al-'Arabi al-Suri fi Matla' al-'A hd al-'Uthmani, am,

1973.
Sadiq, Mahmud, Hiwar hawl Suriyah, Londra: Dar 'Ukaz, 1993.
Safadi, Muta', Hizb al-Ba'th, Ma'sat al-Mawlid Ma'sat al-Nihayah, Beyrut, 1964.
-, 'Nahwa Suriyah Hadihah', Milaff al-Nahar, No. 6 1 , al-'Alam al-'Arabi al-Yawm
(7), 6 Mart 197 1 .
Salamah, Ibrahim, 'al-Ba'th min al-Madaris ila al-Thuknat', Milaff al-Nahar, No.
25, 18 Mart 1969.
al-Salih, Mahmud, al-Naha' al-Yaqin 'an al-'Alawiyin, 2. bask, am, 1993.
Salim, Muslih, Man Yasna' al-Aqdar, am, 1975.
Sallam, Qasim, al-Ba'th wa al-Watan al-'Arabi, Paris, 1 980.
al-Samman, Muti', Watan wa 'Askar: Qabl an tudfa' al-Haqiqah fi al-Turab. Mudhak
kirat 28 Aylul 1 961 - 8 Adhar 1 963, Beyrut, 1995.
al-Sayyid, Jalal, Haqiqat al-Ummah al-'Arabiyah wa 'Awamil Hifziha wa Tamziqiha,
Beyrut, 1973.

-, Hizb al-Ba'th al-'Arabi, Beyrut, 1973.

al-Shak'ah, Mustafa, lslam bila Madhabib, Kahire (8. bask), 1991.
Sharaf al-Din, Taqi, al-Nusayriyah: Dirasah Tahliliyah, Beyrut, 1983.
al-Sharif, Jalal Faruq, Mujaz al-Tarikh al-Nidali li-Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtira
ki, am, 1983.
al-Sharif, Munir, al-Muslimun al-'Alawiyun. Man Hum? wa Ayn Hum?, 3 . bask,
am, 1961 .
Shu'aybi, 'lmad Fawzi, 'Munaqashah li-Kitab Safir Hulanda fi Misr: "al-Sira' 'ala
al-Sultahfi Suriya", Mu'alajah bi-Ruh al-Tafkik... wa al-Fatnah', al-Safir, 28 Ni
san 1995.
-. 'Radd 'ala al-Safir al-Hulandi fi Misr: al-Sira' 'ala al-Sultah fi Suriya Kitab La
Yahtarim Qari'ah', al-Diyar, 11 Haziran 1995.
al-Siba'i, Badr al-Din, "al-Marhalah al-lntiqaliyah" fi Suriyah. 'Ahd al-Wahdah
1 958- 1 961 , Beyrut, 1975.
Subhi, Muhyi al-Din, Malamih al-Shakhsiyah al-'Arabiyah fi al-Tayyar al-Fikri al
Mu'adi lil-Ummah al-'Arabiyah, n.p. (al-Dar al-'Arabiyah lil-Kitab), tarih yok
Sultan, Zubayr, al-Qadiyah al-Kurdiyah min al-Dahhak ila al-Maladh, Dayr el-Zur,
1995.
Suwayd, Nafidh, Zaki al-Arsuzi al-Ab al-Ruhi li-Hizb al-Ba'th al-'Arabi al -Ishtiraki,
am, 1992.

Tadmur al-Majzarah al-Mustamirrah, n.p., 2. bask, 1 984.

Talas, Mustafa, Harb al-'Isabat, Beyrut, 1969.

-, al-Kifah al-Musallah wa al-Tahaddi al-Sahyuni, Beyrut, tarih yok

-, al-Rasul al-'Arabi wa Fann al-Harb, am, 1972.
-, Mir'at Hayati, al-'Aqd al-Awwal, 1 948-1 958, am, 2. bask, 1991.
-, al-Mujam al-]ughrafi lil-Qutr al-'Arabi al-Suri, 5 Cilt, am, 1992-1993.
-. Mir'at Hayati, al-'Aqd al-Thani, 1 958- 1 968, am, 1995.
-, &: Nadim 'lddi, Mu)am al-Asma' al-'A rabiyah, 3. bask, am, 1995.
268

al-Tawil, Muhammad Amin Ghalib, Tarikh al-'Alawiyin, 2. bask, Beyru, 1966.

'Ubayd, Salamah, al-Thawrah al-Suriyah al-Kubra 1 925-1927, am, 1 9 7 1 .
'Umayri, Ibrahim, Silsilat al-jibal al-Sahiliyah, am, 1995.
'Umran, Muhammad, Tajribati fi al-Thawrah, Beyrut, 1970.
'Uthnan, Hashim, al-'Alawiyun bayn al-Usturah wa al-Haqiqah, Beyrut, 2. bask,
1985.
Zahr al-Din, 'Abd al-Karim, Mudhakkirati 'an Fatrat al-Infisal fi Suriyah ma bayn
28 Aylul 1 961 wa 8 Adhar 1 963, Beyrut, 1968.
Zakariya, Ghassan, al-Sultan al-Ahmar, londra, 1991.
Zartuqal, Salah Salim, Anmat al-lstila' 'ala al-Sultah fi al-Duwal al-'A rabiyah. Al
Namat al-Wirathi - al-Namal al-Inqilabi - Anmat Ukhra 1 950-1 985, Kahire, 2.
bask 1993.
Hafz ve Esad ve Ailesi ile ilgili Arapa Eserler
al-'Abd Allah, Hamitli, lstratijiyat al-Asad: Dirasah fi al-Tawazun al-lstratiji bayn
Suriyah wa lsra'il, Beyru, 1995.
al-Akhras, Muhammad Safuh, al-Hurriyah wa al-Rumuz al-Hadariyah al-Kubra fi
Falsafah wa Fikr al-Qa'id al-Ramz Hafiz al-Asad, am, 1995.
'Ali, Ahmad, Suriyah Masirat al-Huzn al-Watani, n.p., tarih yok
al-Asad, Hafiz , Majmu'at Khutab al-Fariq al-Qa'id Hafiz al-Asad, al-Kitab al-Awwal,
2411 111 970-301811 971, am, 197 1 .
al-As'ad, Ahmad, al-Takamul bayn Marhalatayn: Qira'ah Minhajiyah fi Masirah Ki
fahiyah lil-Qa'idayn al-'Arabiyayn ]amal 'Abd al-Nasir wa Hafiz al-Asad, am
(Arap Sosyalist Demokratik Parti), 1 98 1 .

- , al-Wahdah Tariq al-'Arab lil-Mustaqbal: Qira'ah Wahdawiyah fi Fikr al-Qa'idayn

al-'Arabiyayn Hafiz al-Asad wa]amal 'Abd al-Nasir, am, 1995.
al-'Asha, Fu'ad, Hafz al-Asad: Qa'id wa Risalah, 2. bask, am, 1993.
'Awwad, Riyad Sulayman, al-Fada' 'Arin al-Asad, am, 1987.
-, Nida! al-Munazzamat al-Sha'biyah min Fajr al-Tashih hatta al-Yawm, am,
1990.

-, al-Dimuqratiyah wa al-Salamfi Nahj Hafz al-Asad, am, 1992.

-, Hafiz al-Asad wa Tajribat al-jabhah al-Wataniyah al-Taqaddumiyah fi Suriyah,
am, 1992.

-, al-Nafis fi Siyasat Hafiz al-Asad, am, 1993.

-, Dhikrayat Wafa' !il-Faris al-Ramz Basil al-Asad, am, 1994.
-, al-Shahid al-Hayy Basil al-Asad, am, 1 994.
-, Harakat al-Tarikh wa Wahdat al-Ummah fi Fikr Hafiz al-Asad, am, 1995.
-, Hafz al-Asad wa al-Nizam al-Dawli al-]adid, am, 1995.
-, Hafiz al-Asad wa al-Salam fi al-Sharq al-Awsat, am, 1995.
-, Harakat al-Tarikh wa Wahdat al-Ummah fi Fikr Hafiz al-Asad, 2 Cilt, am,
1995.

-, al-Nahj al-Qawmi fi Fikr Hafiz al-Asad, Humus, 1 996.

-, Hafiz al-Asad, Rajul al-Sharq al-Awsat, am, 1 996.
269

-, Hafiz al-Asad wa Tajribat al-ldarah al-Mahalliyah fi Suriya, am, 1996.

Basil al-Asadfi Dhakirat al-Watan, am, tarih yok
al-Basil lan Yaghiba Abadan ( lqtisadiyat Halab'n zel says, Halep, Ocak 1995).
Basil al-Asad: Malhamat Faris, am, tarih yok
Basil al-Asad: Sirat Faris Miqdam wa Hayat Mubdi' Khallaq, am, 1995.
Bitterlin, Lucien, Hafiz al-Asad: Masirat Munadil, 2. bask, am, 1992.
Dabbas, Ahmad 'Abd al-Salam, Adwa' 'ala al-Mas'alah al-ldariyah. Muqtatafat Ida
riyah min Aqwal al-Ra'is Hafiz al-Asad, am, 1992.
al-Dayah, Ibrahim, al-Asad fi al-Khitab al-Misri. Al-'llaqat al-Suriyah al-Misriyah,
Kahire, 1995.
Fadil, 'lmad, Hafiz al-Asad wa 'Abd al-Nasir: Dirasah Muqarinah, am, 1990.

al-Faris al-Basil. Al-Dhikra al-Ula lil-Rahil (Tishrin'in zel says, am, 21 Ocak
1995).
Hafiz, 'Adil, Hafiz al-Asad: Qa'id wa Ummah, am, 1993.
al-Hariri, Marwan, Basil Hafiz al-Asad. Dirasah wa Tawthiq, am (Master Tezi, am
niversitesi) , 1995.
Hizb al-Ba'th al-'Arabi al-Ishtiraki, al-Qutr al-'Arabi al-Suri, al-Qiyadah al-Qutriyah, Al-Basil Mawkib al-Majd wa al-Shahadah, am, tarih yok
'lzz al-Din, Fayiz Hilal, Hafiz al-Asad wa al-]amahir, am, 1992.
Jabbur, Georges, Hafiz al-Asad wa Qadiyat Filastin, am, 1988.
Kayyali, Ghalib, Hafiz al-Asad: Qa'id wa Risalah, Beyrut, 1977.
Khalil, Hani, Hafz al-Asad: al-Idanah al-Tarikhiyah al-Thawriyah lil-Irhab al-Du
wali, am, 1 990.

-, Hafiz al-Asad: al-Dawlah al-Dimuqratiyah al-Sha'biyah, am, 3. bask, 1992.

-. Hafiz al-Asad: al-Idiyulujiyah al-Thawriyah wa al-Fikr al-Siyasi, am, 3. bask,
1992.
Khuri, Nasir al-, li-Majdika Yahlu al-Wafa', am, 1997.
Luqa, Iskandar, Hafiz al-Asad: Qiyam Fikriyah lnsaniyah, am, 1986.
-

, Sha'b wa Qa'id, am, 1992.

Markaz al-Ma'lumat al-Qawmi, Waqa'i' al-Sayyid al-Ra'is Hafiz al-Asad, Ra'is al

]umhuriyah al-'Arabiyah al-Suriyah, al-Mujallad al-Awwal, "1 966-1 994", am,
1996.

-, Waqa'i' al-Sayyid al-Ra'is Hafiz al-Asad, Ra'is al-]umhuriyah al-'Arabiyah al-Suriyah, al-Mujallad al-Thani, "1 995'', am, 1996.
-, al-Qa'id al-Qawmi Hafiz al-Asad, am, 1997.
Muhakamat Ba'i' al-]awlan, n.p. (Dar Barada lil-Nashr), 1982.
al-Musa, Ghazi, Manarat al-Ajyal: Basil Hafiz al-Asad, am, 1994.
al-Naqib, Mahmud, al-Basil al-Khalid, n.p. , tarih yok
al-Qudsi, Safwan, al-Batal wa al-Tarikh: Qira'ah fi Fikr Hafiz al-Asad al-Siyasi,
am, 1 984.

-, al-Shaja'ah al-'Aqilah wa al-Hikmah al-]asurah. Ta'ammulat fi Madrasat Hafiz

al-Asad al-Fikriyah wa al-Siyasiyah, am, 2. bask, 1993.
270

al-Rabdawi, Qasim, Hafiz al-Asad wa al-Qawmiyah al-'Arabiyah, am, 1995.

Rida, 'Adil, al-Tarikh la Tulanikuh al-Sudfah: Qira'ah fi Fikr al-Asad, Kahire, 1993.
al-Sa'dani, 'Izzat, Basil fi 'Uyun al-Misriyin, Kahire, 1 995.
Sanqar, Salihah, al-Ma'alim al-Tarbawiyahfi Fikr al-Qa'id Hafiz al-Asad, am, 1992.
Seale, Patrick, al-Asad: al-Sira' 'ala al-Sharq al-Awsat, Beyrut, 1992.
Sha'ban, Ayman, al-Hilm al-Thawri, am, 1995.
Shahin, Kawthar, Qasa'id ila Basil Hafiz al-Asad al-Faris al-Dhahabi al-Ra'id, n.p.,
tarih yok
al-Shaybani, Karim, Hafiz al-Asad, Shakhsiyah Tarikhiyah fi Marhalah Sa'bah, Beyrut, 1972.

-, Hafiz al-Asad Za'im al-'Urubah al-Mu'asirah, n.p., 1985.

-, Hafiz al-Asad, al-Ummah wa al-Rihan al-Tarikhi, Lazkiye, 1 99 1 .
- , al-Asadiyah: Tariq al-Hadir. .. Rihan al-Mustaqbal, Lazkiye, 1997.
Shu'aybi, 'lmad Fawzi, 'al-Ra'is al-Asad Madrasah fi al-Hakim al-Masu wa Abna'uh Tullab Nujaba' fi Madrasatih', al-Di.rar, 20 Nisan 1994.
-, 'Kayfa Yahkum al-Ra'is al-Asad. . . Biladah?', al-Diyar, 23 Austos 1 994.
-, 'Bashar al-Asad Najm Akhlaqi fi 'Alam al-Siyasal', al-Shu'lah, 16 Eyll 1 994.
Sulayman, Bahjat, al-Manzumah al-Fikriyah !il-Bata! Basil al-Asad, am, 1 994.
-, Hafiz al-Asad al-Qa'id al-insan, 1 995, al-'ld al-Faddi lil-Harakah al-Tashihiyah,
am, 1995.
Talas, Mustafa, (der.), Kadhalika Qal al-Asad, 6. bask, am, 1993.
Turkmani, Muhammad, Hafz al-Asad, Rajul al-Salam wa al-Husam, am, 1995.
'Uthman, Aws, Qadat al-'Alam wa lstithna'iyat al-Asad, am, 1995.
Arapa Dndaki Dillerde Yazlm Eserler
Abd-Allah, Umar E, The lslamic Struggle in Syria, Berkeley, 1983.
Abu jaber, Kame! S., The Arab Ba'th Socialist Party: History, ldeology and Organiza
tion, Syracuse, New York, 1966.
Abyad, Malakah, Values of Syrian Youth. A Study Based on Syrian Students in am
Un"iversity, MA thesis, American University of Beirut, Beyrut, 1968.
Agha, Hussein J., and Ahmad S. Khalidi, Syria and Iran: Rivalry and Cooperation,
Londra, 1995.
al-Akhrass, Safouh, Revolutionary Change and Modernization in the Arab World: A
Casefrom Syria,, am, 1972.
Akili, M. Tala!. Die Syrischen Kstengebiete. Eine Modelluntersuchung zur Regi
onalplanung in den Entwicklungsldndern, Bedin, 1968.
Antoun, Richard T., and Quataert, Donald, (der. ) , Syria: Society, Culture and Polity, New York, 199 1 .

Arab Report & Record, Londra, 1966-1978.

The Arab World, Beyrut, 1963-1975.
Ashour, Issam Y. The Remnants of the Feudal System in Palestine, Syria and the Le
banon, MA thesis, American University of Beirut, Beyrut, 1 946.
271

Audo, Antoine, Zaki al-Arsouzi: Un Arabe Face A la Modernitt, Beyrut, 1988.

Bahout, Joseph, Les Entrepreneurs Syriens. Economie, affaires et politique, Beirut
(Les Cahiers du CERMOC No. 7), 1994.
Baer, Gabriel, Population and Society in the Arab East, Londra, 1964.
Baran, Amatzia, Culture, History & Ideology in the Formation of Ba'thist Iraq, 1 96889, Londra, 1991.
-, 'Neo-Tribalism in Iraq: Saddam Hussein's Tribal Policies 1991 -96', lnternati
onal]oumal of Middle East Studies, Cilt 29, No. 1 (1997), s. 1 -3 1 .
Ba_ar, Cem, The Terrorism Dossier & Syria, Lefko_a, 1996.
Batatu, Hanna, The Old Social Classes and the Revolutionary Movements of lraq. A

Study of Iraq Old Landed and Commercial Classes and of its Communists,
Ba'thists and Free Officers, Princeton, 1978.
-, 'Some Observations on the Social Roots of Syria's Ruling Military Group and
the Causes for its Dominance', The Middle East ]ournal, Cilt 35, no.3 (1981),
s.331-44.
-, 'Syria's Muslim Brethern', MERIP Reports No. 1 1 0, Cilt 12, No. 9 (Kasm-Ara
lk 1982), s. 12-20, 34.
Beany, C.H., The Turkic Peoples of Syria', in: Margareth Brainsbridge (der.) The
Turkic Peoples of the World, Londra, 1993, s. 207-213.
Be'eri, Eliezer, Army Offcers in Arab Politics and Society, New York and Londra, 1970.
Behnstedt, Peter, 'Die demonstrativen Bildungen der syrisch-arabischen Dialekte',
Zeitschrift fr arabische Linguistik, Cilt 25 ( 1 993), s. 76-99.
Ben-Tsur, Avraham, 'Composition and Membership of the Ba'th Party in the Kune
itra Region', Hamizrah Hehadash, XVIII (1968), s. 269-273.
-, 'The Neo-Ba'th Party of Syria', ]ournal of Contemporary History, Cilt 3, No. 3,
Temmuz 1968, s. 161-181.
Berey, George, 'Syria: Prospects of Democracy',, Civil Society, Kahire, Cilt 4, No.
42, Haziran 1995, s. 9-1 1 .
Berger, Morroe, The Arab World Today, New York, 1962.
Betts, Robert B., The Drzi, New Haven, 1988.
Biegel, L.C., Minderheden in het Midden-Oosten, hun betekenis als politieke factor in
de Arabische wereld, Deven ter, 1972.
Bil!, James A., 'Class Analysis and the Dialectics of Modernization in the Middle
East', lnternational ]oumal of Middle East Studies, 3 (1972), s. 41 7-434.
Bitar, Salaheddin, The Rise and Decline of the Baath', Middle East International,
Haziran 1971, s. 1 2-15, Temmuz 1971, s. 13-16.
Bitterlin, Lucien, Hafez el-Assad: Le Parcours d'un Combattant, Paris, 1 986.
Bleany, C.H., Modem Syria: An lntroduction to the Literature, Durham (Centre for
Middle Eastern and Islamic Studies), tarih yok
Bolz, Reinhardt and Thomas Koszinowski, 'Die syrisch-irakischen Einigungsbe
strebungen. Hintergrnde, Grenzen und Auswirkungen', Orient, Cilt 20, No. 3,
Eyll 1979, s. 63-86.
Bou-Nacklie, N.E., 'Les Troupes Speciales: Religious and Ethnic Recruitment,
1916-46', International]ournal of Middle East Studies, Cilt 25, 1993, s. 646-660.
272

Bren, Rainer, Syrien und Hafiz al-Asad, Ebenhausen, 1976.

Cahun, Leon, 'Les Ansaries', Le Tour du Monde, Cilt 38, 1878, s. 368-400.
Carlton, Alfred, 'The Syrian coups d'etat of 1 949', The Middle East ]ournal, Cilt 4,
No. 1, Ocak 1950, s. 1-11.
Carre, Olivier and Gerard Michaud (i.e. Michel Seurat), Les Frtres musulmans, Pa
ris, 1983.
Chouet, Alain, 'I:espace tribal alaouite i l'epreuve du pouvoir. La desintegration
par le politique', Maghreb-Machrek, No. 147, Ocak-Mart 1995, s. 93- 1 19.
-, 'Syria: Impact of Wielding Power on 'Alawi Cohesiveness', FBIS-NES, Daily
Report Supplement, 3 Ekim 1995.
Cohen, Hayyim j., 11e]ews of the Middle East 1 960-1972, Kuds, 1973.
Comites de Defense des Libertes Democratiques et !es Droits de l'Homme en
Syrie, Les droits de l'homme en Syrie. Conftrence le 18 octobre 1 993, Paris (Ulus
lararas Af rgt), 1993.
-, 'Rapport Annuel 1994: Syrie', Rapport CDF/Syrie, No. 193, 2. bask, Nisan
1 994.

-, Rapport Annuel 1 995, Malakoff, 1996.

Cowell, Mark W A Reference Grammar of Syrian Arabic, Washington DC, 1964.
Crow, Ralph, 'A Study of Political Forces in Syria based on a Survey of the 1954
Elections', Beyrut (baslmad), Mays 1955.
Dam, Nikolaos van, 'De Ba'th ideologie. Deel 1: De orthodoxe richting van 'Aflaq',
Internationale Spectator, XXV-4, 22 ubat 1971, s. 388-408.
-, 'De Ba'thpartij in Syrie (1958-1966)', Internationale Spectator, XXV-20, 22 Ka
sm 197 1 , s. 1889-1933.
-, 'The Struggle for Power in Syria and the Ba'th Party (1 958-1966)', Orient,
1973/1, Mart 1973, s. 10-20.
-, 'lnegration Problems of the Federation of Arab Republics', Orient, 1 973/3, Ey
ll 1973, s. 1 1 2-1 15.
-, 'De Rol van Sektarisme, Regionalisme en Tribalisme bij de Strijd om de Polii
eke Mach in Syrie ( 1 961- 1 976)', Doktora tezi, University of Amserdam,
1977.
-, 'lsraeli Sectarian Propaganda during the Ekim, 1973, War', The Muslim World,
Cilt LXVII, No. 4, Ekim 1 977, s. 295-305. Also in: Ron D. McLaurin (der.), M i
litary Propaganda: Psychological Warfare and Operations, New York, 1982, s.
356-365.
-, 'Sectarian and Regional Factionalism in the Syrian Political Elite', The Middle
East]ournal, Cilt 32, No. 2, Bahar 1978, s. 201-210.
-, 'lsrael and Arab National lntegration: Pluralism versus Arabism', Asian Affairs,
Cilt 10 (Old Series Cilt 66), Blm 2, Haziran 1979, s. 1 44-50.
-, 'Union in he Fertile Crescent', Middle East International, No. 104, 20 Temmuz
1979.
-, 'Middle Eastern Political Cliches: "Takriti" and "Snni rule" in Iraq; "Alawi
rule" in Syria. A critical appraisal', Orient, Cilt 2 1 , No. 1, Ocak 1980, s. 42-57.
-, 'Das Emporkommen der Alawiten als eine Politischer Machtfaktor in Gegen273

wartigen Syrien', Zeitschrift der Deuschen Morgenliindischen Gesellschaf, Ek iV

( 1 980). s. 554-556.

-, The Struggle for Power in Syria: Sectarianism, Regionalism and Tribalism in Poli
tics, 1 961-1980, 2. bask, Londra, 1 98 1 .
- , 'Minorities and Political Elites in lraq and Syria' , in: Tala! Asad and Roger
Owen (der. ) , Sociology of "Developing Societies": The Middle [as, Londra,
1983, s. 127- 144.
-, Review of Dr. Umar E Abd-Allah, The lslamic Struggle in Syria, Berkely. 1983,
in: Middle Eas Studies Association Bulletin, Cilt 18, No. 1, 1 984, s. 57-59.
-, Review of David Roberts, The Ba'h and he Creation of Modern Syria, New
York, 1987, in: The Middle Eas]ournal, Cilt 42, No. 1 , 1988, s. 1 1 3-1 14.
-, Review of Gregor Voss, "'Alawiya oder Nusairiya?" - Schiitische Machtelie und
Snnitische Opposition in der Syrischen Arabischen Republik, Disseration, Ham
burg, 1987, in: Die Wel des lslams, XXIX ( 1 989), s. 207-209.
David, Jean-Claude, 'lngenieurs, urbanisme et pouvoirs locaux a Alep', in: E. Lon
guenesse (der.), Blltisseurs e Bureaucraes. Ingtniers et Socitt au Maghreb et au
Moyent-Orien, Lyon, 1 990.
Dawisha, Adeed 1., Syria and he Lebanese Crisis, Londra, 1980.
Dawn, C. Emest, The Rise of Arabism in Syria', The Middle Eas journal, Cilt 1 6,
No. 4, Sonbahar 1962, s. 145-168.
Dekmejian, R. Hrair, The Anatomy of Islamic Revival: Legitimacy Crisis, Ethnic
Conflict and the Search for Islamic Altematives'. The Middle Eas journal, Cilt
34, No. 1, K 1980, p. 1 - 1 2.
Devlin, John E, The Bah Pary. A Hisory from its Origins to 1 966, Standord, Cali
fomia, 1976.

-, Syria: Modern State in Ancien Land, Londra, 1983.

-, 'Effects of leadership style on oil policy: Syria and lraq', Energy Policy, Kasm
1992, s. 1 048-1054.
Dewdney, J .C., 'Syria: Pattem of Population Distribution', in J.I. Clarke and W.B.
Fischer (der.), Populations of the Middle Eas and Norh Africa, New York, 1972,
s. 130-142.
Dishon, Daniel (der.), Middle East Record 1 967, Kuds, 1 9 7 1 .
, Middle Eas Record 1 968, Kuds, 1973.
-, Middle Eas Record 1 969-1970, 2 Cilt, Kuds, 1977.
-

Donohue, John ] . , 'La Nouvelle Constitution Syrienne et ses Detracteurs', Travau.x

etjours, Beyrut, Nisan-Haziran 1973, s. 93- 1 1 1 .
Douwes, Dirk, justice and Oppression: Otoman rule i n he province of am and he
district of Hama, 1 785-1841 (doctoral dissertation), Nijmegen, 1994.
Drysdale, Alasdair, 'Ethnicity in the Syrian Officer Corps: A Conceptualisation'.
Civilisations, Cilt 29, no. 3/4 ( 1 979), s. 359-373.
-, 'The Syrian Political Elite, 1966-1976: A Spatial and Social Analysis.', Middle
Eastem Sudies, Cilt 1 7, no.l (198 1 ) , s.3-30.
-, The Regional Equalization of Health Care and Education in Syria since the
Ba'hi Revolution', Inernational Journal of Middle Eas Sudies, Cilt 1 3 , (1981),
s. 93- 1 1 1 .
274

-, 'The Asad Regime and its Troubles'. MERIP Reports, No. l l O, Cilt 1 2, No.
(Kasm-Aralk 1982), s. 3-1 1 .
-, 'The Syrian Anned Forces in National Politics: The Role of the Geographk
and Ethnic Periphey', in: R. Kolkowicz and A. Korbonski (der. ), Soldiers, Pe
asants, and Bureaucrats, Londra, 1982, s. 52-76.
-, 'The Succession Question in Syria', The Middle East ]oumal, Cilt 39, no. 2
(1985), s. 246-262.
-, and Hinnebusch, Raymond A., Syria and the Middle East Peace Process, New
York, 1 99 1 .
- , 'Syria since 1 988: From Crisis t o Opportunity', in: Robert O. Friedman (der. ),
The Middle East After the Invasion of Kuwait, Gainsville (University Press of Ca
lifomia), 1993, s. 276-296.
-, 'Transbounday interaction and political conllict in the central Middle East:
The case of Syria', in: Clive H. Schofield and Richard N. Schofield (der.) , The
Middle East and North Africa, Londra, 1994, s. 21-34.
Dussaud, Rene, Histoire et Religion des Nosairis, Paris, 1900.
Esman, Milton ]., and Rabinovich, Itamar (dr.), Ethnicity, Pluralism, and the State
in the Middle East, Londra, 1 988.
Faksl, Mahmud A., 'The Alawi Community of Syria: A New Dominant Political
Force', Middle Eastem Studies, Cilt 20. No. 2, 1984, s. 133-153.
Fawaz, Leila Tarazi, An Occasion for War - Civil Conflict in Lebanon and am in
1860, Londra, 1994.
Fisk, Robert, Pity the Nation. Lebanon at War, Londra, 1990.
Freitag, Ulrike, Geschichtsschreibung in Syrien 1 920-1 990. Zwischen Wissenschaft
und Ideologie, Hamburg, 1 99 1 .
- , 'Writing Arab Histoy: The Search fo r the Nation', British ]oumal of Middle
Eastern Studies, Cilt 2 1 , No. 1, 1994, s. 19-37.
Friedman, Thomas, From Beint to Kuds, Londra, 1989.
Gubser, Peter, 'Minorities in Power: The Alawites of Syria', in: R.D. McLaurin
(der.) , The Political Role of Minority Groups in the Middle East, New York, 1979,
s. 1 7-48.
Haddad, George M., Revolutions and Military Rule in the Middle East, Cilt II: The
Arab States, New York, 1971.
Hanafi, Sari, Les ingtnieurs en Syrie, modemisation, technobureaucratie et identitt,
These pour le doctorat en sociologie, Paris (EHESS), 1 994.

-, La Syrit des ingtnieurs technobureaucrates. Enquete d'identit, Paris, 1996.

Harik, Ilya E, 'The Ethnic Revolution and Political lntegration in the Middle East',
Internationaljoumal of Middle East Studies, 3 ( 1972), s. 303-323.
Heydemann, Steven, 'Taxation without Representation: Authoritarianisn and
Economic Liberalization in Syria', in: E. Goldberg, R. Kasaba, &: ] . Migdal
(der.), Rules and Rights in the Middle East: Democracy, Law, and Society, Seatt!e
&: Londra, 1993, s. 69-101.
Hill, Fiona E., 'Reverse Orientalism?: Tribe and Nation in Syria', Joumal of Arabic,
Islamic & Middle Eastem Studies, Cilt 1 ( 1 994), No. 2, s. 59-75.
275

Hinnebusch, Raymond A., 'Elite-Mass Linkage: The Role of the Mass Organizati
ons in the Syrian Political System'.
-, 'loca! Politics in Syria: Organisation and Mobilisation in Four Village Cases',
The Middle East]oumal, Cilt 30, No. 1 , Kt 1976, s. 1-24.
-, 'Party and Peasant in Syria', Cairo Papers in Social Science, Kasm 1979.

-, Peasant and Bureaucracy in Ba'thist Syria: the Politica! Economy of Rural Development, San Francisco, 1989.
-, Authoritarian Power and State Formation in Ba'thist Syria: A rmy, Party and Pe
asant, San Francisco, 1990.
-, 'Class and State in Ba'thist Syria', in: Richard T. Antoun and Donald Quataert
(der.), Syria: Society, Culture and Polity, New York, 1 99 1 , s. 29-47.
-, and A. Drysdale, Syria and the Middle East Peace Process, New York, 1 99 1 .
-, 'State and Civil Society i n Syria', The Middle East]ournal, Cilt 4 7 , n o . 2 (1993),
s. 243-257.
-, 'Liberalization in Syria: the Struggle of Economic and Political Reality', in:
Eberhard Kienle, Contemporary Syria, londra, 1994, s. 97- 1 1 3 .
- , 'State, Civil Society, and Political Change i n Syria', in: A.R. Norton (der.), Civil
Society in the Middle East, Cilt l, leiden, 1995, s. 2 14-242.
-, 'The Political Economy of Economic Liberalization in Syria', lntemational ]o
urnal of Middle East Studies, Cilt 27, 1995, s. 305-320.
-, 'Syria: The Politics of Peace and Regime Survival', Middle East Policy, Cilt 3,
No. 4, Nisan 1995, s. 74-87.
-, 'Does Syria want Peace? Syrian Policy in the Syrian-lsraeli Peace Negotiations,
joumal of Palestine Studies, Cilt 26, No. 1 , Sonbahar 1996, s. 42-57.
-, and Anoushiravan Ehteshami, Syria and lran: Middle powers in a penetrated re
gional system, londra &: New York, 1997.
Hitti, Philip K., The Origins of the Drzi People and Religion, New York, 1928.
Hopfinger, Hans and Marc Boeckler, 'Step by Step to an Open Economic System:
Syria Sets Course for Liberalization', British ]oumal for Middle Eastem Studies,
Cilt 23, No. 2, Kasm 1996, s. 183-202.
Hopwood, Derek, Syria 1 945 - 1 986: Politics and Society, londra, 1988.
Hourani, A.H. Minorities in the Arab World, londra, 1947.

-, Syria and Lebanon, A Political Essay, 3. bask, londra, 1954.

Hudson, Michael H., Arab Politics. The Search for Legitimacy, New Haven and
londra, 1977.
Human Rights Watch/Middle East, Cilt 7 , No. 4, Temmuz 1995, Syria, The Price

of Dissent.
-, Cilt 8, No. 2(E), Nisan 1996, Syria Tadmor Prison. Dissent Stili Hostage To A

Legacy of Terror
-, Cilt 8, No. 4(E), Ekim 1996, Syria: The Silenced Kurds.

Human Rights Watch World Report 1 995, New York, 1994.

Humphreys, R. Stephen, 'Islam and Political Values in Saudi Arabia, Egypt and
Syria', The Middle East]ouma l, Cilt 33, No. 1, K 1979, s. 1 - 19.
276

Hurewitz, J.C. Middle East Politics: The Military Demension, New York, Washing
ton, Londra, 1969.
Janowitz, Morris, The Military and Political Development of New Nations, Chicago,
1964.
Joris, Lieve, De Poorten van am, Amsterdam, 1993.

-. Les Portes de Damas, Arles, 1 994.

Kaylani, Nabi! M . , 'The Rise of the Syrian Ba'th, 1940- 1958: Political Success,
Party Failure', lntemational]oumal of Middle East Studies, 3 (1972), s. 3-23.
Kedourie, Elie, The Chatham House Version and other Middle Eastern Studies, Lond
ra, 1970.
Kelidar, A.R., 'Religion and Stae in Syria, Asian Affairs, Cilt 61 (Yeni seri Cilt 5),
Blm 1, ubat 1974, s. 16-22.
Kerr, Malcolm, The Arab Cold War 1 958-1967, A Study of ldeology in Politics, 2.
bask, Londra, 1967.
-, 'Hafiz Asad and the Changing Patterns of Syrian Politics', lntemational ]ournal,
Cilt 28, 1972-3, s. 689-706.
-, 'Coup and elan in Syria', Gazelle Review of Literature on the Middle East, No. 7,
1980, s. 45-47.
Khadduri, Majid, Arab Personalities in Politics, Washington, 1981.
Khalidi, Tarif, 'A Critical Study of the Political ldeas of Michel Allak', Middle East
Forum, Cilt XUI, No. 2, s. 55-68.
Khoury, Philip S., Urban notables and Arab nationalism: The politics of am 1 860 1 920, Cambridge, 1983.

-. Syria and the French Mandate: The Politics of Arab Nationalism, 1 920-1 945,
Londra, 1987.
Khuri, Fuad 1., 'The Alawis of Syria: Religious ldeology and Organization', in: Ric
hard T. Antoun and Donald Quataer (der.), Syria: Society, Culture, and Polity,
Albany, 199 1 , s. 49-62.
Kienle, Eberhard, 'The Conllict Between the Baath Regimes of Syria and lraq Prior
to Their Consolidation: From Regime Survival to Regional Domination', Ethni
zitdt und Gesellschaft, Occasional Papers no. 5 (1985).
-, 'Ethnizitiit und Machtkonkurrenz in inter-arabischen Beziehungen: Der
syrisch-irakische Konllikt unter den Ba'th-Regimen', Ethnizitdt und Gesellsc
haft, Occasional Papers no. 12 ( 1 987).

-, Ba'th v Ba'th: The Conjlict between Syria and lraq 1 968- 1 989, Londra, 1990.
-, 'Entre jama'a et classe. Le pouvoir politique en Syrie contemporaine', Revue du
Monde Musulman et la Mtditerrante, Cilt 59-60, 1 99 1 , No. 1-2, s. 2 1 1 -239.
-, (der. ) , Contemporary Syria. Liberalization between Cold War and Cold Peace,
Londra, 1994.
-, 'Arab Unity Schemes Revisited: lnterest, Identity, and Policy in Syria and
Egypt', lnternational ]oumal of Middle East Studies, Cilt 27 (1995), s. 53-7 1 .
-, 'Imagined Communities Legislated: N ationalism and the Law o f Nationality in
Syria and Egypt', in: E. Cotran &: C. Mallat (der.) , Yearbook of Islamic and
Middle Eastem Law, Cilt 1 , 1994, Londra, 1995, s. 47-67.
277

-, 'Middle East Peace and Nornalization: The Political Consequences of Unequ

al Solutions', in: L. Blin &: Ph. Fargues (der.), I.:ecchemie de la paix au Proche
Orient, Paris, 1995, s. 55-75.
Kischli, Muhammad, Kapitalismus und Linke im Libanon, Frankfurt, 1 9 70.
Koszinowski, Thomas, 'Rif'at al-Asad', Orient 4 ( 1 984) , s. 465-470.
-, 'Die Krise der Ba'th-Herrschaft und die Rolle Asads bei der Sicherung der
Macht', Orient 26 ( 1 985), s. 549-57 1 .
Kramer, Martin, 'Syria's Alawis and iism', in: Martin Kramer (der.), iism, Resis
tance, and Revolution, Boulder, 1987, s. 237-254.
Landis, Joshua, 'The Political Sociology of Syria reconsidered: a response to Vol
ker Perthes', The Beirut Review, 5, 1993, s. 143- 1 5 1 .
Lawson, Fred H . , 'Social Bases for the Hamal Revolt', MERJP Reports, No. 1 10,
Cilt 12, No. 9 (Kasm-Aralk 1982), s. 24-28.
-, 'Domestic Transformation and Foreign Steadfastness in Contemporary Syria',
The Middle East]ournal, Cilt 48, No. 1 , 1 994, s. 47-64.

-, Why Syria Goes to War. Thirty Years of Confrontation, Ithaca, 1996.

Le Gac, Daniel, La Syrie du general Assad, Brksel, 1991.
Lenczowski, George, The Middle East in World Affairs, New York, 1956.
-, (der.), Political Elites in the Middle East, Washington, 1975.
Lemer, Daniel, The Passing of Traditional Society, New York, 1964.
Lewin, Bemard, Notes on Cabali: The Arabic dialect spoken by the Alawis of "]ebe!
Ansariye", Gteborg, 1969.
Lewis, Nornan N., Nomads and Settlers in Syria and]ordan, 1 800-1 980, Cambrid
ge, 1987.
Lobmeyer, Hans Gnther, 'Islamic ideology and secular discourse: the Islamists of
Syria', Orient, Cilt 32, 1 99 1 , s. 395-4 18.

-, lslamismus und sozialer Konflikt in Syrien, Berlin, 1993. (Ethnizitiit und Ge

sellschaft, Occasional Papers No. 26).
-, 'Al dimuqrafiyya hiyya al-hali? The Syrian Opposition at the End of the Asad
Era', in: Eberhard Kienle (der. ), Contemporary Syria, Londra, 1994, s. 81-96.
-, Opposition und Widerstand in Syrien, Hamburg, 1995.
Longrigg, S.H., Syria and Lebanon under French Mandate, Londra, 1958.
Longuenesse, Elisabeth, 'Bourgeoisie, Petite-Bourgeoisie et Couches Moyennes en
Syrie', Peuples Mtditerrantens, No. 4, Temmuz-Eyll 1978, s. 2 1-42.
-, 'The Class Nature of the State in Syria', MERJP Reports No. 77, Mays 1979, s.
3-1 1 .
- , 'The Syrian Working Class Today', MERIP Reports, No. 134, Temmuz-Austos
1985, s. 1 7-24.
-, (der.), Biltisseurs et Bureaucrates. lngtniers et Socittt au Maghreb et au Moyent
Orient, Lyon, 1 990.
-, 'Ingenieurs et medecins dans le changement social en Syrie. Mobilite sociale et re
composition des elites', Maghreb-Machrek, No. 146, Ekim-Aralk 1994, s. 59-71.
-, 'Labor in Syria: The Emergence of New Identities', in: E. Goldberg (der.), The
Social History of Labour in the Middle East, New York, 1995.
278

-, 'Les medecins syriens, des mediateurs dans une societt' en erise?', in: Elisabeth
Longuenesse (der.), Santt, Mtdecine et Socittt dans le Monde Arabe, Paris, 1995.
Macinyre , Ronald R., The Arab Ba'th Socialist Party: Ideology, Politics, Sociology
and Organization, Doktora Tezi, Australian National University, 1969.
-, 'Syrian Political Age Differentials 1958-1966', The Middle East)ournal, Cilt. 29,
Bahar 1975, No. 2, s. 207-2 13.
Mahayni, M. Mohammed Sabet, LEvolution Constitutionelle de la Syrie Indtpendan
te, These pour le Doctorat d'Etat, Paris, 1972.
Mahr, Horst, Die Baath-Partei; Portrait einer Panarabischen Bewegung, Mnchen,
1971.
Makarem, Sami Nasib, The Drzi Faith, New York, 1974.
Maler, Paul, (i.e. Michel Seurat), 'La societt' Syrienne conre son etat', Le Monde
Diplomatique, Nisan 1980.
Manna, Haytham, 'Histoire des Freres Musulmans en Syrie', Sou'al, No. 5, Nisan
1985, s. 67-82.
-, 'Syria: Accumulation of Errors?', Middle Eastern Studies, Cilt 23, No. 2, Nisan
1987, s. 2 1 1 -214.
Ma'oz, Moshe, 'Attempts at Creating a Political Community in Modern Syria', The
Middle East]ournal, Cilt 26, Sonbahar 1972, No. 4, s. 389-404.
-, 'Society and State in Modern Syria', in Menahem Milson (der. ) , Society and Po
litical Structure in the Arab World, New York, 1973, s. 29-9 1 .
- , "Alawi Military Officers i n Syrian Politics, 1966-1974', i n Military and State i n
Modern Asia, Kuds, 1976.
-, 'Hafiz al-Asad: A Political Profile', The]erusalem Quarterly, no. 8, Yaz 1978, s.
16-3 1 .
- , and Yaniv, Avner (der.) , Syria under Assad, Londra, 1986.

-, Asad the Sphinx of Damascus, Londra, 1988.

-, Syria and lsrael: From War to Peacemaking, Oxford, 1995.
Mayer, Thomas, 'The Islamic opposition in Syria, 1 961-1982', Orient, Cilt 24, No.
4, Aralk 1983, s. 589-609.
Mclaurin, R.D. (der. ) , The Political Role of Minority Groups in the Middle East,
New York, 1979.
-, (der. ) , Military Propaganda: Psychological Wafare and Operations, New York,
1982.
Metral, Franoise, 'Ingenieurs et agronomes dans un projet de developpement ru
ral en Syrie', in: E. Longuenesse (der.) , Batisseurs et Bureaucrates. Ingtnieurs et
Socittt au Maghreb et au Moyent-Orient, Lyon, 1990, s.231 -254.
-, 'State and Peasants in Syria: a Loca! View of a Government Irrigation Project',
in: Saad Eddin Ibrahim &: Nicholas Hopkins (der.) , Arab Society, Social Science
Perspectives, Kahire, 3. basm, 1 992, s. 336-354.
Michaud, Gt'rard, (i.e. Michel Seurat) , 'The Importance of Bodyguards' , MERIP
Reports, No. 1 10, Cilt 12, No. 9 (Kasm-Aralk 1982) , s. 29-3 1 .
Middle East Watch, Syria Unmasked: The Suppression of Human Rights by tle Asad
Regime, New Haven, 1 99 1 .
279

Mitchell, R.P., The Society of the Muslim Brothers, londra, 1969.

Mousa, Munir Mushabik, Etude Sociologique des 'Alaouites ou Nusaiis, These Prin
cipale pour le Doctorat d'Etat, 2 Cilt, Paris, 1958.
Mufti, Malik, Sovereign Creations: Pan-Arabism and Political Order in Syria and
lraq, Ithaca, New York, 1996.
Nashabi, Hisham A., The Political Parties in Syria, Master tezi, American Univer
sity of Beirut, Beyrut, 1951-1952.
Nasr, Nicolas, Faillite Syrienne au Liban 1 975- 1 98 1 , 2 Cilt, Beyrut, 1982.
Nazdar, Mustafa, 'Die Kurden in Syrien', in: Gerard Chaliand (der.), Kurdistan und
die Kurden, Cilt 1, Gttingen, 1988, s. 395-412; Ayrca: Gerard Chaliand (der.),
People Wthout A Country. The Kurds and Kurdistan, londra, 1980, s. 2 1 1-219,
as 'The Kurds in Syria'.
Nieuwenhuijze (der.), C.A.O. van, Commoners, Cli mbers and Notables. A Sampler
of Studies on Social Ranking in the Middle East, leiden, 1977.
'la Nomenklatura Syrienne', Les Cahiers de l'Orient, Paris, 1986, s. 233-245.
Nouss, L, La population de la Rtpublique Syrienne, Etude demographique, These
d'Etat, Paris, 195 1 .
Office Arabe de Presse e t de Documentation, 2e Cabinet Mahmoud Ayoubi (l er
Septembre 1974), Structure, Analyse et Biographies, am, 1974.
-, Le 1 er Cabinet de M. El-Halabi, Structure et Biographies, am, 1978.
-, Le ler Cabinet de M. Abdel Raouf Al-Kassem, Structure et Biographies, am,
1980.
-, Le l er Cabinet de M. Abdel Raouf Al-Kassem, Structure et Biographies, am,
1980.
-, Le 2e Cabinet de M. Mahmoud Al-Zou'bi du 29 ]uin 1 992, am, 1992.

Olson, Robert, The Ba'th and Syria, 1 947 to 1 982. The Evolution of ldeology, Party
and State, Princeton, NJ., 1982.
Oron, Y. (der.), Middle East Record: Volume II, 1 96 1 , Kuds, 1966.
Palazzoli, Claude, La Syrie, le reve et la rupture, Paris, 1977.
Palmer, Monte, 'The United Republic - an Assissment of its Failure', The Middle
East]ournal, Cilt 20, No. 1, K 1966, s. 50-67.
Perthes, Volker, Staat und Gesellschaft in Syrien, 1 9 70-1 989, Hamburg, 1990.
-, 'Einige kritische Bemerkungen zum Minderheitenparadigma in der Syrien
forschung', Orient 31/4 ( 1 990), s. 571-582.
-, 'The Bourgeois and the Ba'th', Middle East Report, Mays-Haziran 199 1 , s. 3 1 37.
-, 'The Political Sociology of Syria: a bibliographical essay', The Beirut Review, 4,
1992, s. 105- 1 1 3 .
- , 'Syrias Parliamentary Elections: remodeling Asad's Political Base', Middle East
Report, Ocak-ubat 1992, s. 15-18, 35.
-, 'The Syrian Private Industrial and Commercial Sectors and the State', Internati
onal ]ournal of Middle East Studies, Cilt 24, ( 1 992), s. 207-230.
-, 'Syrie: !es elections de 1 990', Maghreb-Machrek, No. 137, 1992, s. 3-14.
-, 'The Private Sector, Economic Liberalization, and the Prospects of Democrati280

zaion: he case of Syria and some other Arab counries', in: Ghassan Salame
(der.), Democracy without Democrats?, Londra, 1994.
-, 'Sages of Economic and Poliical Liberalizaion', in: Eberlard Kienle (der.),
Contemporary Syia, Londra, 1994, s. 44-71.
-, 'From War Dividend o Peace Dividend? Syrian Options in a New Regional
Environment', Al-Nadwah, Ocak 1995, s. 6-18.

-, The Political Economy of Syria under Asad, Londra, 1995.

-, 'Arab Uniy Schemes Revisited: Jnteres, Jdentity, and Policy in Syria and
Egypt', lntemationaljoumal of Middle East Studies, Cilt 27 (1995), s. 53-71.
Peters, Rudolph, Islam and Colonialism. The Doctrine of jihad in Modem History,
Lahey, 1979.
Petran, Tabiha, Syria, Londra, 1972.
Picard, Elizabeh, 'Clans Militaires et Pouvoir Ba'thiste en Syrie', Orient, Cilt 20,
No. 3, Eyll 1979, s. 49-62.
-, y a--il un probleme communauaire en Syrie?', Maghreb-Machreh 87 (janvier
mars 1980), s. 7-21.
-, 'Critique de l'usage du concep d'ethnicitt dans l'analyse des processus polii
ques dans le monde arabe', in: Etudes politiques du monde arabe, Kahire (CE
DEJ), 199 1 , s. 71-84.
-, 'Arab Military in Politics: from Revoluionary Plot to Auhoritarian State', in
Albert Hourani, Philip S. Khoury and Mary C. Wilson (der. ) , The Modem
Middle East: A Reader, Londra, 1993, s. 551-578.
-, 'Infiah economique et transition democratique en Syrie', in: R. Bocco & M-R.
Djalili (der.) , Moyen-Orient: migrations, dtmocratisation, mediations, Paris,
1994, s. 221-236.
Pipes, Daniel, The Alawi Capture of Power in Syria', Middle Eastem Studies, Cilt
25 (1989), s. 429-450.

-, Greater Syria: The History of an Ambition, Oxford, 1990.

-, am Courts the West: Syrian Politics, 1989-1991 , Policy Papers, No. 26, The
Washington Institute for Near East Policy, 1991.
-, 'Syrie: LApres Assad', Politique Intemationale, 1993, s. 97-110.
-, 'Understanding Asad', Middle East Quarterly, December, 1994.
-, Syria beyond he Peace Process, Policy Papers, No. 40, The Washington lnstitute for Near East Policy, 1996.
Rabinovich, lti!mar, Syria under the Ba'th 1 963-66; The Army-Pary Symbiosis, Ku
ds, 1972.
-, 'Historiography and Politics in Syria', Asian Affairs, Cilt 9, (Old Series Cilt 65),
Part 1, ubat 1978, s. 57/66.
-, The Compact minorities and the Syrian State, 1918-1945, joumal of Contem
porary Hisory, Cilt 14, No. 4, October 1979, s. 693-712.
-, and Esman, Milton ]. (der.), Ethnicity, Pluralism, and he State in he Middle
Eas, Londra, 1988.
-, The Road Not Tahen: Early Arab-Israeli Negotiations, Oxford, 1991.
- , 'Sability and Change i n Syria', in: R.B. Satloff, The Poliics of Change in he
281

Middle East, Boulder, 1993, s. 1 1 -29.

Rathmell, Andrew, Secret War in the Middle East. The Covert Struggle for Syria,
1 949- 1 961 , Londra, 1995.
Raymond, Andre (der.) , La Syrie d'Aujourd'hui, Paris, 1980.
Receuil des Archives Biographiques Permanentes du Monde Arabe, 2eme Edition,
am, tarih yok
Rcilly, James A., 'lnter-Confessional Relations in Nineteenth-Century Syria: am,
Humus and Hama compared', lslam and Christian-Muslim Relations, Cilt 7, No.
2, 1996, s. 21 3-224.
Reissner, Johannes, 'Die andere Ablehnungsfront: Stimmen radikal-is!amischer
Kreise zur Friedensinitiative Anwar as-Sadats', Orient, Cilt 2 1 , No. 2, Haziran
1979 , s. 19-41.

-. Ideologie und Politik der muslimbrder Syriens. Von den Wallen 1 947 bis zum
Verbot unter Adib asv-Svisvakli 1 952, Freiburg, 1980.
Robers, David, The Ba'th and the Creation of Modern Syria, Londra, 1987.
Saab, Edouard, La Syrie ou la Revolution dans la Rancoeur, Paris, 1968.
Saint-Prot, Charles, Les Mysttres Syriens, Paris, 1984.
Sadowski, Yahya M., 'Cadres, Guns and Money: The Eighth Regional Congress of
the Syrian Ba'th', MERIP Reports 134 (Temmuz-Austos 1985), s.3-8.
-, 'Patronage and the Ba'th: Corruption and Control in Contemporary Syria',
Arab Studies Quarterly, Cilt 9. no. 4, Sonbahar 1987, s. 442-461 .
Salih, Shakeeb, 'The British-Drzi Connection and the Drzi Rising o f 1896 i n the
Hawran', Middle Eastern Studies, Cilt 1 3 , Mays 1977, No. 2, s. 251-257.
Schiibler, Birgit, Aufstiinde im Drusenbergland: Ethniziti:it und Integration einer liind

lichen Gesellschaft Syriens vom Osmanischen Reich bis zur staatlichen Unabhiin
gigkeit, Gotha, 1996.
Seate; Patrick, The Struggle for Syria; A Study of Post-War A rab Politics (1 9451 958), Londra, 1965.

-, Asad: the Struggle for the Middle East, Londra, 1988.

-, 'Asad: Between lnstitutions and Autocracy', in Richard T. Antoun and Donald
Quataert (der.) , Syria, Society, Culture and Polity, New York, 1 99 1 , s. 9 7- 1 1 0.
-, 'Asad's Regional Strategy and the Challenge from Netanyahu', ]ournal of Pales
tine Studies, Cilt 26, No. 1 , Sonbahar 1996, s. 27-41.
Seurat, Michel, I:Etat de Barbarie, Paris, 1989.
Seymour, Martin, 'The Dynamics of Power in Syria since the Break with Egypt',
Middle Eastern Studies, Cilt 6, Ocak 1970, No. 1 , s. 35-47.
Sluglett, Peter and Marion Farouk-Sluglett, 'Some Reflections on the Snni/ii
Question in lraq', British Society for Middle Eastern Studies Bulletin, Cilt 5, No.
2, 1978, s. 79-87.
-, 'Snnis and iis Revisited: Sectarianism and Ethnicity in Authoritarian Iraq',
in: John P Spagnolo (der.), Problems of the Modern Middle East in Historical
Perspective. Essays in Honour ofAlbert Hourani , Reading, 1992, s. 259-273.
Statistisches Bundesamt Wiesbaden: Allgemeine Statistik des Auslandes, Liinder
kurzberichte, Syrien, Stuttgart/Mainz, 1967, 1969.
282

Syrian Arab Republic, Office of the Prime Minister, Central Bureau of Statistics,
Statistical Abstract 1 9 71 , am, 1971.

-, Statistical Abstract 1 976, am, 1976.

-, Statistical Abstract 1 992, am, 1992.
Tauber, Eliezer, The Formation of Modem Syria and Iraq, Londra, 1 995.
Tlass, Mustapha, (der.), Paroles d'Assad. Discours et propos du Prtsidcnt de la Re
publique Arabe Syrienne, Paris, 1986.
Torrey, Gordon H., Syrian Politics and the Military 1 945-1 958, Colonbus, Ohio,
1964.
-, 'The Ba'th - Ideology and Practice', The Middle Eastjoumal, Cilt 23, 1969, s.
445-470.
-, 'Aspects of the Political Elite in Syria', in George Lenczowski (der.), Political
Elites in the Middle East, Washington, 1975', s. 151-161.

U.S. Army Area Handbook for Syria, Washington DC, 1965.

Van Dusen, Michael H., Intra- and Inter-Gcnerational Conjlict in the Syrian Army,
Doktora Tezi, Baltimore, Maryland, 1971.
-, 'Political lntegration and Regionalism in Syria', The Middle East joumal, Cilt
26, Bahar 1972, No. 2, s. 123-136.
-, 'Syria: Downfall of a Traditional Elite', in Frank Tachau (der.), Political Elites
and Political Development in the Middle East, New York, 1975.
Vanly; ismet Cherif, La Perstcution du Peuple Kurde par la Dictature du Baas en
Syrie, Amsterdam, 1968.

-, Le Probleme Kurde en Syrie: Plans pour le gtnocide d'une minoritt nationale, n.p.,
1968.

-, Kurdistan und die Kurden, Cilt 3, Gttingen, 1988.

Vatikiotis, PJ. , 'The Politics in the Fertile Crescent', in PY. Hamnond &: S.S. Ale
xander (der.), Political Dynamics in the Middle East, New York, 1972, s. 225242.
Velud, Christian, 'Syrie , Etat nandataire, mouvement national et tribus (1 9201936)', Maghreb-Machrek, No. 147, Ocak-Mart 1995, s. 48-71 .
Vernier, Bernard, 'Le rle politique de l'armee e n Syrie', Politique Etrangere, XXIX
(1965), s. 458-511.

-, Armte et Politique au Moyen Orient, Paris, 1966.

Voss, Gregor, "'Alawiya oder Nusairiya?" - Schiitische Machtelite und Snnitische
Opposition in der Syrische Arabischen Republik, dissertation, Hamburg, 1985.
Watenpaugh, Keith D., '"Creating Phantoms": Zaki al-Arsuzi, the Alexandretta
Cri5is, and the Formation of Modern Arab Nationalism in Syria', International
joumal of Middle East Studies, Cilt 28 ( 1 996), s. 363-389.
Weismann, ltzchak, 'Sa'id Hawwa: The Making of a Radical Muslim Thinker in
Modem Syria', Middle Eastem Studies, Cilt 29, No. 4, Ekim 1993, s. 602-623.
Weulersse, Jacques, Le Pays des Alaouites, Tours, 1940.
, Paysans de Syrie et du Proche Orient, Paris, 1946.
Who Who in the Arab World, 2. bask, 1967-1 968, Beyrut, tarih yok

Winder, Bayly, 'Syrian Deputies and Cabinet Ministers, 1919-1 959', The Middle
283

Eastjournal, Cilt 16, Sonbahar 1962, No. 4, s. 407-429; Cilt 17, K 1963, No.
1, s. 35-54.
Wirth, Eugen, Syrien, Eine Geographische Landeskunde, Dannstad, 1971.
Yaffe-Schatzmann, Gitta, 'Alawi Separatists and Unionists: The Events of 25 ubat
1936', Middle Eastem Studies, Cilt 3 1 , No. 1 , Ocak 1995, s. 28-38.
Yaniv, Avner, and Ma'oz, Moshe (der.), Syria under Assad, Londra, 1.986.
Zisser, Eyal, 'The succession struggle in am', Middle East Quarterly, Cilt 2, No. 3,
1995, s. 57-64.
-, 'Toward the post-Asad era in Syria', ]apanese Institute of Middle Eastem Econo
mics Review, No. 28, 1995, s. 5-16.
Zuwiyya-Yamak, L, The Syrian Social Nationalist Party: An Ideological Analysis,
Cambridge, Mass., 1966.

284

DtZlN

1917 Ekim Devrimi 45

1940 Baas Partisi'nin Kuruluu 40
1946 Suriye'nin Bamszln
Kazanmas 23, 58
1958 Baas Partisi'nin Lavedilmesi 50,
51
1958 Suriye ve Msr'n Birlemesi 50,
60, 64
1961 (28 Eyll Darbesi) Suriye'nin
Birleik Arap Cumhuriyeti'nden
Ayrlmas 61
196 1 Birleik Arap Cumhuriyeti'nin
Dalmas 1 1 5
1962 (28 Mart Darbesi) El-Nahlavi
Darbesi 62, 63
1963 (18 Temmuz) Nasrc Darbesi 67,

69, 70
1963 (8 Mart Darbesi) Suriye'de Baas
Partisi'nin ktidara Gelii 29, 30,
34, 39, 50, 51, 53, 55, 56, 62, 65,
71, 79, 80, 128, 130, 131, 132, 133,
134, 1 70
1963 (8 ubat) Irak'ta Baas htilali 236
1964 Hama Ayaklanmas 47, 82
1965 Suriye ikinci Blgesel Kongresi
53, 55

1966 (23 ubat) Askeri Darbesi 72,

9 1 , 94, 100, 102, 107, 1 1 3
1966 ( 8 Eyll) Hatum'un Darbe
Giriimi 98
1967 (Haziran) Arap - srail Sava
107, 109, 1 17, 205
1968 (Temmuz) Baas Rejiminin Irak'ta
ktidara Gelmesi 1 13
1970 Hafz Esad'n ktidara Gelii 44,
123, 124
1973 Ekim Sava 122, 124
1975 (Eyll) Sina Bar Antlamas
151, 1 53
1980 Palmira Katliam 1 74, 175
1981 (6 Ekim) Enver Sedat'n
ldrlmesi 1 78
1982 Hama Ayaklanmas 1 73 , 183,
184, 190, 191

A
Abbas (Alevi Ailesi) 29
Abbas, Nadim 185, 200
Abdl Cevad (Yzba) 242, 243, 246
Abdlhamid 11 (Osmanl Padiah) 33
Abrash, Abdl-Celil el 243
Ahi el-Kitab 20
285

Ahmar, Abdullah el 194

Ahmed, Ahmed lskender 1 50
Alevi Ateizmi 149
Alevi(ierin) Dalar 26, 29, 132
Alevi Mezhebi 59, 1 75
Abler 18, 19, 2 1 , 22, 24, 26, 27, 29,
30, 3 1 , 33, 47, 57, 59, 60, 65, 67,
68, 72, 78, 79, 87, 9 1 , 92, 93, 103,
104, 105, 108, 1 16, 1 1 9, 125, 1 3 1 ,
132, 134, 135, 136, 149, 154, 1 55,
160, 162, 164, 165, 168, 1 70, 1 7 1 ,
1 76, 1 77, 1 78 , 1 79 , 180, 1 8 1 , 183,
187, 188, 189, 212, 216, 2 1 7, 219,
22 1 , 225, 227, 228, 230, 234, 2+2,
243, 245
Alevileme Sreci 31
Ali bin Ebu Talip 1 79
Ali el - Murtada Birlii 199
Ali, Muhammed lbrahim el 101
Alvan, Cesim 60, 67
Amman 103
Arabizm 44, 233, 236
Arap-srail Bar Grmeleri 223
Arap Baas Sosyalist Partisi 39
Arap Da 26
Arap Dnyas 34, 35, 1 1 3, 123, 194
Arap Milliyetilii 2 1 , 35, 40, 4 1 , 42,
44, 45, 57, 77, 1 1 2, 1 13, 224, 232,
233
Arapa 1 7, 18, 19, 22, 26, 41, 42, 43,
63, 167
Araplar 18, 19, 42
Araplama 44
Arsuzi, Zeki el 43
Asali, Ebu Tala! 96, 98, 100, 102, 103,
104, 106, 107
Askeri Akademi (Humus) 57, 60
Askeri Kongre (Humus) 62
Aslan, Ali 60, 120, 167, 195, 201
Airetilik 34, 35, 169, 221, 225, 233,
235, 236, 240, 254
Atasi, Cemal el 50, 163
Atasi, Nur el-Din el 101, 1 1 9
Atra, Gazi e l 107
Ayrhk Dnem (Fatrat el-lnfisal) 60,
62, 74
286

B
Baas Arap Milliyetilii Hareketi 43
Baas Partisi 29, 30, 39, 40, 4 1 , 43, 44,
45, 47, 48, 50, 5 1 , 52, 53, 54, 55,
59, 64, 67, 68, 69, 70, 71, 73, 78,
89, 94, 96, 97, 103, 106, 108, 109,
1 1 2, 1 1 3, 1 1 6, 122, 1 24, 125, 1 29,
130, 1 33, 134, 147, 1 5 1 , 1 53, 1 54,
156, 1 59, 162, 166, 167, 1 75, 184,
187, 190, 194, 195, 197, 198, 1 99,
202, 204, 205, 209, 224
Baas Ulusal Muhafz Birlii 46, 71
Baaslar 30, 42, 5 1 , 67, 84, 123, 126,
1 53, 1 56, 159, 165, 190, 205, 210,
223, 225, 226, 228, 23 1
Baashk 50
BAC (Birleik Arap Cumhuriyeti) 50,
251, 252
Badran, Mudar 1 75
Badat 43, 1 10, 123, 124, 125, 126,
1 79, 190
Bajbuj, MuhammedJabir 30
Baniyas 3 1
Barru , Abdl-Gani 82
Batatu, Hanna 46, 59, 203, 226, 227
Bathi, Abdlralim 101
Bayanuni, Ali el 1 76
Begin, Menahem 126
Beyrut 3 1 , 68, 92, 1 1 7, 123, 180, 213
Birinci Dnya Sava 28
Birleik Arap Cumhuriyeti (BAC) 50,
6 1 , 133, 251
Birlik And 60
Birliki Sosyalistler 50
Birri, Nabih (Lbnan Parlamento
Bakan) 214
Bitar, Salih el-Din el 40, 85, l 75, 248
Bloklama 53
Bl ve Ynet 56
Blgeciler (Kutriyun, Baas) 5 1 , 55
Blgecilik 34, 35, 221, 225, 233, 235,
236, 240, 254

c
Caferi 182
Camp David Antlamas 1 26

Canbolat, Kemal 1 75
Cebel el - Arab (Arap Da) 24, 26
Cebel Al'alaviyin ( . . . El-Alaviyn)(Alevi
Dalar) 26, 29, 132
Cebel el-Arab (Arap Da) 40
Cebel el-Drz (Drzi Da) 18, 2 1 ,

24, 26, 31, 32, 33, 40, 47, 60, 96,

100, 106, 132
Cebel el-Nusayriyal (Nusayri Dalar)

26
Cebele 3 1
Cedid, izzet 86, 88, 121, 198
Cedid, Selah el 55, 64, 66, 74, 75, 76,

77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85,

86, 87, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 1 00,
101, 102, 103, 104, 105, 109, 1 10,
1 1 1 , 1 12, 1 13, 1 14, 1 15, 1 16, 1 1 7,
1 18, 1 19, 1 2 1 , 123, 134, 147, 151,
183, 224, 229
Cemil, Naci 1 19, 120, 125
Cemirah 199
Chouet, Alain 202
Cihad 148, 149, 185
Cisr-el Shugur Katliam 23, 184
Cuhni, Muhammed Tevfik El 120
Cum, Bedir 82
Cuma, Saad 105
Cundi, Abdlkerim El 64, 1 10, 1 12,
117
Cundi, Sami e l 4 1 , 43, 108, 1 3 1 , 132,
183

erkezler 18, 22, 44, 59

D
Dayri 237
Dera 23, 29
Deyrizor 23, 5 1 , 55, 109, 1 19, 237
Dib, Ali 185
Din, Adnan Saad el 176
Din, Selah el 85
Dou Bloku 1 13
Drysdale, Alasdair 29
Duba, Ali 168, 196, 212
Drziler 17, 18, 19, 21, 22, 24, 26, 3 1 ,

32, 40, 57, 68, 99, 100, 1 3 1 , 132,

135, 206, 210, 221, 226
Drzi(Ierin) Da 26, 132

E
Ebu-Kemal 23
Eflak, Michel (Eflaq) 40, 42, 43, 84,

87, 92, 167

Efsane ve Gerek Arasnda Aleviler 180
El-Ahbar 154
El-Ammiyah (Ayaklanma) 32
El-Atra Ailesi (El - Atrash / Drzi) 32,
33
El-Azbakiyah 178
El-Baas 1 1 7
El-Cebel al Sahiliyah (Sahil Dalar)

26
El-Cihaz el-Muteferrig 167

El-Havadis 1 75
El-Hayat 78, 105
El-Mazzah Hapishanesi 1 19

El-Mnadi! 103
El-Nadhir 148, 149
El-Nahar 103
El-Rakka ubesi (Baas Partisi) 54

El-Rayah 1 1 7, 121, 123

El-Sa'ikah (Baas Komando rgt)

1 18
El-Sveyde (ayr. bkz. Sveyde) 32, 33,

41, 101, 102, 103, 132, 205, 210

El-ubah al Siyasiyah (Baas Partisi) 71

El-Tacribah Al Murrah 14 7
EI-Tajhiz Lisesi 40
El-Thavrah 78, 1 1 7
El-Vahdaviyun el-ltirakiyun (Birliki
Sosyalistler) 50
El Kuneytra 23
Emperyalizm 1 52, 163, 236, 248
Endonezya 249
Ermeniler 18, 44, 60
Esad, Adnan lbrahim 168, 201
Esad, Ahmed Ali 1 23
Esad, Ahmet 186
Esad, Basil 210, 2 1 1 , 215
Esad, Beir 2 1 1 , 213, 214, 215, 216
Esad, Cemil 122, 199
287

Esad, Hafz (Suriye Devlet Bakan)

28, 44, 60, 64, 66, 76, 78, 79, 86,

92, 93, 95, 100, 101, 102, 103, 104,
105, 109, 1 1 1, 1 12, 1 13, 1 14, 1 1 5,
1 16, l l 1 18, 1 19, 120, 121, 122,
124, 1 25, 126, 127, 134, 136, 148,
1 57, 159, 165, 166, 167, 168, 1 73,
189, 190, 193, 194, 195, 196, 199,
200, 201 , 202, 203, 204, 210, 2 1 1 ,
212, 214, 215, 216, 222, 223, 224,
231, 232, 233
Esad, smail 123
Esad, Muhammed 123
Esad, Rfat 30, 120, 122, 126, 127,
136, 153, 167, 168, 171, 1 73, 1 74,
185, 188, 193, 195, 196, 197, 199,
201 , 212

F
Fadil, Muhammed el 125
Faksh, Mahmud 203
Fanatizm 157, 163, 1 64
Far'el Atraf (Baas) 46
Fatimiyah 77
Fatrat el-Infisal (Ayrlk Dnem) 60
Faysal (Kral) 154
Fayyad, efik 185, 196, 197, 200
Filistin 32, 259
Filistin Komando rgt 1 18, 124
Fransa 2 1 , 161
Fransz Mandas 21, 29
Franszlar 56, 5 7, 106
Freidman, Thomas 191

G
Gana 249
Gasasinah Grubu 28
Gericilik 163
Golan Tepeleri 154, 205
Gutatyan 46

H
Hac Ali, Mustafa el (El Hajj) 64, 75,

96, 98, 109

Haddad, Subhi 200
Haddadun Konfederasyonu 78
288

Haddadun (Alevi Aireti) 28, 203

Haddam, Abdl Halim 194, 195, 198
Hafz, Emin el 73, 75, 77, 78, 79, 81,

82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 94, 1 10,

135, 236, 238, 245
Halep 23, 32, 64, 72, 82, 1 10, 1 17,
131, 134, 150, 1 5 1 , 155, 183, 186,
204, 205
Halep Katliam 147, 1 52 , 1 54, 155,
156, 162
Halep Topu Okulu Olay (ayr. bkz.
Halep Katliam) 1 50, 151, 1 53
Halep niversitesi 125
Halil, Ahmed 125
Hama 23, 24, 31, 45, 47, 48, 59, 62,

64, 79, 82, 1 5 1 , 1 73, 183, 185, 186,

187, 188, 190, 191, 199, 208, 237,
242, 245
Hama, Asrn Acs 185
Hama, Dnemin Trajedisi 183
Hamad, Ubayd 47
Hamdan Ailesi (Drzi) 32
Hammad, Ali 120
Hamra, Mahmud 73
Hamvi 237
Hamvi, Gassan 242, 243
Haravi, Elias el (Lbnan Devlet
Bakan) 213, 214
Harba, Muhammed 186
Hasan, Ali 200
Hasan, Badr el 200
Hasee 23
Hassun, Muhammed 243, 245
Hatum, Selim 79, 80, 8 1 , 83, 86, 87,

88, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100,

101, 102, 103, 104, 105, 106, 107,
108, 1 10, 1 1 1 ' 136
Havran 40, 51, 55, 74, 96, 108, 109,
134
Havrani 237
Havrani, Ekrem el 82
Havranist 82
Havranl Baaslar 1 1 0
Havva, Said 176
Haydar, Ali 120, 168, 185, 188, 196,
197, 200, 212

Hayyir, Abdlrahman el 105, 181, 182

Hayyatun (Alevi Aireti) 28, 203
Hayyatun Alevi Konfederasyonu 78
Heterodoks Mslmanlar 19, 42, 43,

slamiyet 18, 19, 20, 42, 190

lsmail, Fuad 185
lsmaili Tarikat 33
lsmaililer 1 7, 18, 19, 26, 3 1 , 33, 34,

89, 131, 1 56
Hristiyan Araplar 42, 45
Hristiyanlar 18, 19, 27, 32, 42, 60, 68,

7 1 , 133, 135, 157

Hristiyanlar Vadisi 26
Hinnavi, Saim el 59
Hinnebusch, Raymond 210, 229, 230
Hirst, David 164

Hizb el-Ba'ath: Maat El-Nihayah 67, 68

Hourani, Albert H. 20
Humphreys, Stephen 1 70
Humus 23, 3 1 , 48, 57, 58, 62, 183,
186, 199
Humus Askeri Akademisi 2 1 1
Husari, Nadir 153
Huvvan el-Muslimin (Mslmanlara
ihanet Edenler) 158
Hseyin (Kral) 1 18
Hseyin, Ali 168
Hz. Muhammed (Peygamber) 20, 43,

1 79

1
Idlib 23, 110
Irak 1 10, 1 12, 1 13, 120, 123, 126,

147, 167, 169, 1 79, 223, 225, 237

lzz el-Din, Cadu 61

37, 47, 49, 68, 83, 131, 135, 221

lsrail 96, 1 12, 1 13, 1 1 7, 122, 123, 124,

126, 151, 152, 153, 154, 205, 212

K
Kadn retmenler Evi (Alevi) 243
Kadmus 33
Kahire 1 10, 154
Kahire Radyosu 126, 1 52, 153
Kalbiyah (Alevi Aireti) 28, 203
Kallas, Ahmed 242
Kan'an Uthman 1 15
Kan'an, Gazi 201, 214
Kanj (Alevi Ailesi) 29
Kanl Bahar 184
Kanun el-Zahf (1lerici Kararname) 5 1
Kasn, Abdl Rauf e l 194
Katana Ayaklanmas (1 957) 251
Kbnslama 163
Klanclk 164, 235
Komplo (Eyll 1966) 92
Kktendinci 150, 162
Kyl Birlii (Konfederasyonu) 49
Kyl Tekilat (Baas Partisi) 45, 48,

49
Kuds 151
Kunaytarah 205

Kur'an- Kerim 20

lbni Teymiyye 1 79
lbrahim, Abdlgani 120
brahim, Hikmet 120, 168
brahim, Sa'd el 233
ilerici Kararname (Kanun el-ZahO 51
ngiltere 21
lran 163
lskenderiye 62, 64, 1 15
lslam 41, 149, 157
lslamclar 149, 151
lslami Devrim Bildirisi (Suriye slam
Devrimi Ve Program) 1 76,

1 77,178, 185

Kutriyun (Blgeciler I Baas) 5 1 , 55

Krtler 18, 19, 21, 22, 44, 45, 59, 60

L
Lazkiye 18, 2 1 , 23, 24, 26, 27, 28, 29,

3 1 , 32, 33, 51, 55, 62, 64, 72, 79,

86, 1 1 5, 1 16, 1 19, 121, 123, 1 3 1 ,
132, 134, 135, 153, 168, 199, 200,
204, 206, 208
Le Monde 125
Londra 218
Lbnan 21, 31, 32, 78, 1 1 2, 1 19, 120,
121, 124, 125, 127, 147, 150, 163,
1 75, 192, 200, 201 , 213, 214, 229
289

Lbnan Falanjist Partisi 153

Lbnan l Sava 155, 165, 214
Lbnan Parlamentosu 213, 214
Lbnan Silahl Kuvvetleri 56
Lbnan'n Sesi Radyosu 153
Lbnanlama 163

M
Madrid 1 18
Mahamid, Salih 109
Mahluf, Adnan 197, 201, 2 1 1
Mahmud, Kasir 73
Mahus, brahim 105, 1 12
Maridini, Zuhayr 5 1 , 52
Maruni Hristiyanlar 2 1 , 124
Mashariqah, Zuhayr 194, 197, 198
Matavirah (Alevi Aireti) 28, 201 , 203
Mesyef 26, 33
Metral, Franoise 30
Mezhep Ayrmcl 72
Mezhepilik 34, 35, 77, 74, 81, 83, 84,

87, 103, 108, 109, 147, 161, 169,

1 70, 171, 183, 221, 225, 229, 233,
235, 236, 237, 240, 242, 254, 255
Msr 50, 64, 1 13, 123, 124, 126, 1 5 1 ,
153, 223
Msr Silahl Kuvvetleri 124
Milli Cephe 190
Mir, Ahmed el 64, 83, 1 1 7, 1 18
Moollar 18
Muhammed ibn Nusayr 179
Muhaybar, Albert 214
Mujtama'el-Karaniyah 106
Mulhim, Hseyin 64
Munakkun 53
Mustafa, Ali 73, 86, 92, 93
Mcahitler 148, 149
Mridler (Alevi Ailesi) 29
Mslman Kardeler rgt 47, 48,
148, so. s. 1 52, 153, s5, 156,
157, 1 58, 1 73, 1 74, 1 75, 1 76, 1 77,
1 78, 183, 184, 185, 186, 187, 188,
189, 190, 191, 208
Mslmanlara ihanet Edenler
(Huvvan el-Muslimin) 158

290

N
Na'isah Adil 1 1 6
Nabhan, Muhammed 60, 6 7
Nahlavi, Abdlkerim e l 60, 61, 62, 63,

74
Nasr (Abdnnasr, Cemal / Msr
Devlet Bakan) 50, 124
Nasrc 82
Nasrizm 50, 233
Nazif, Mu'in 1 74
Nu'amah, brahim 125
Nusayr Dalar 26
Nusayriler 149, 1 79

o
Oportnizm 208
Osmanl imparatorluu 20, 2 1 , 45,

1 29
Osmanl Ynetimi 33

p
Palmira 1 74
Paris 1 75
Perthes, Volker 2 18, 221, 230

R
Rahmun, Muhammed El-Hac 73
Rakka 23
Ramazan Devrimleri (Irak ve
Suriye'deki Baas Partisi Hareketi)

236
Rava 237
Ravi 237
Razzuq, Abdlkerim 125
Rezzaz, Mnif el 50, 64, 66, 70, 76,

77, 81 , 84, 85, 86, 87, 9 1 , 92 , 93,

96, 97, 98, 147, 162
Rida, Fevzi 109
Roberts, David 2 1 7
Rum Ortodoks Kilisesi 1 8 , 24
Rushaydat, brahim el 243
Rusya 2 1 , 45

s
Sadk, Mahmud 30, 65, 195, 199
Safadi, Muta 40, 67, 68, 71

Safi, lbrahim 168, 196, 214

Sahil Dalar 26
Salih, Ali el 120, 196
Salman, Muhammed 214
Samman, Muti El 6 1 , 63
Sarim, Yusuf (eyh) 153
Sarraj , Abdlhamid 59
Seale, Patrick 57, 1 73, 186, 194, 195,
203
Sedat, Enver (Msr Devlet Bakan)
127, 1 5 1 , 152, 1 53, 1 78
Selemiye 26, 33, 34
Shihabi, Hikmet El 2 1 2
Siyonizm 1 5 2 , 163
SKP (Suriye Komnist Partisi) 45
SMSP (Suriye Milliyeti Sosyalist
Partisi) 50
Sosyalist 30
Sosyalist Arap Milliyetilii 167
Sosyalist Milliyetilik 235
Sosyalizm 255
Sovyet-Suriye Dostlk Cemiyeti 125
Sovyetler Birlii 30, 1 1 3
SSMP (Suriye Sosyal Milliyeti Parti) 45
Suriye-lsrail Cephesi 72
Suriye Arap Sosylist Birlii 163
Suriye Halk Birlii 199
Suriye Halk Meclisi 122
Suriye lslami Cephesi 1 76, 1 78
Suriye istihbarat Servisi 82, 121
Suriye Komnist Partisi (SKP) 45,
160, 161
Suriye Milliyeti Sosyalist Partisi
(SMSP) 50
Suriye Parlamentosu 44
Suriye Silahl Kuvvetleri 39, 43, 56,
57, 63, 65, 66, 69, 70, 73, 74, 78,
80, 85, 88, 9 1 , 99, 103, 1 13, 1 14,
1 1 7, 124, 135, 208, 223, 248
Suriye Sosyal Milliyeti Parti (SSMP)
45
Suudi Arabistan 1 1 3, 123, 154
Suwaydani, Ahmed (ayr. bkz.
Sveydeni, Ahmet) 64
Sleyman el-Mrid 28
Sni Mslmanlar 191

Snni Araplar 42, 56, 60

Snni Baaslar 188, 216
Snni lslamclk 41
Snni Mslmanlar 1 7 , 68, 150, 158,
160, 1 6 1 , 162, 1 7 1
Snni Trkler 42
Snniler 20, 2 1 , 22, 24, 27, 29, 37, 4 1 ,
45, 47, 48, 59, 60, 63, 67, 68, 69,
71, 72, 78, 83, 89, 1 3 1 , 133, 134,
136, 1 50, 1 53, 1 70, 1 78, 226, 229,
231
Sryaniler 60
Sveyde 23, 24, 3 1
Sveydeni, Ahmed 75, 8 3 , 86, 87, 108,
109, 1 10, 1 1 7

air, Fahd el 85, 9 1 , 92, 97, 98, 99,

107
akku Yusuf l l9, 120, 168
am 23, 27, 3 1 , 33, 40, 4 1 , 45, 46, 47,
48, 59, 63, 64, 66, 72,79, 9 1 , 94,
1 0 1 , 107, 1 10, 1 1 2, 1 1 7, 1 19, 1 2 1 ,
1 2 2 , 123, 1 3 1 , 1 3 2 , 134, 1 5 1 , 1 57,
166, 1 74, 1 78, 182, 186, 197, 200,
204, 205, 213, 231, 240, 252
am Radyosu 73
am niversitesi 125
amanizm 163
ayya, Cemil 83, 101, 102
ihabi, Hikmet el 194
iakli, (iekli) Edib el 47, 59, 60
ufi, Hammad el 53, 97, 166

T
Tadif Ky 1 5 1
Talas, Musa 48
Talas, Mustafa 64, 75, 76, 86, 108,
109, 1 1 2, 1 18, 1 19, 120, 194, 198,
200, 2 1 2
Tarm Odas 49
Tartus 23, 30, 3 1 , 1 16, 1 2 1 , 199, 204,
205, 206
Tavil, Muhammed Rabah el 85
Tayyarah, Mustafa 201
Tkriti 237
291

Tkriti Aireti 1 26
Time 215

Tishrin 125
Trablus 121
Troupes Speciales du Levant 22, 56
Trkler 18, 19
Trkmenler 18

u
Ubayd, Hamad 83, 94, 95, 97, 99, 102,

1 36
Umayyad Camii (mmeyye Camii I
am) 231
Uthman, Haim 180

mran Ailesi 89
mran, Muhammed (Umran,
Muhammed) 64, 66, 73, 76, 77, 78,

79, 84, 85, 86, 87, 88, 93, 1 1 5, 121,

175, 238
mran, Mustafa 88
rdn 102, 103, 105, 1 12, 1 13, 1 18,
123, 1 74, 175

v
Vadi el-Narlara (Yeeren Vadi) 26
Vadi el-Nasara (Hristiyanlar Vadisi) 26

292

Van Dusen, Michael H. 22, 79

Verimli Hilal 1 8

w
Weulerse, Jacques 22

y
Yahudiler 19, 20, 2 1
Yahudilik 18
Yasin, Abdl Rahman 243
Yeni Baas 233
Yeeren Vadi 26
Yolsuzlukla Mcadele Kampanyas
127
Yusuf, lbrahim 1 5 1
Yksek retim Kurumu (Suriye) 198

z
Za'im, Hsni el 59
Zahr el-Din, Abdlkerim 6 1 , 63
Zayd, Salim Aba 243
Zaydan, Yahya 185
Zaytun, Mashhur 109
Zu'bi, Muhammed el 108, 109
Zu'bi, Musa el 64, 75, 77, 109
Zubi, Mahmud el 168
Zveyyin, Yusuf (Dr.) 94, 102, 1 1 2

llarca lkesini Ortadou baken tlerinde temsil

eden Hollandal byukel , retim yesi ve ya
zar Nikolaos van Dam bu kitabnda, modern
Suriye'de siyaset ve toplumun ayrntl bir pa

noramasn verirken, bamszln kazanlmasndan bu yana

en uzun sure iktidarda kalmay baaran Hafz Esad rejiminin
bu 'baans'nn altnda yatan nedenleri de gunma karyor.
Mezhep , airet ve blgeye zgu balarn iktidar mcadelesinde
oynadg rol. . . l 963'ten gunmuze Baas Partisi. . . Asker ve sivil
iktidar kadrolarnda yaanan gelimeler. . . Sunni muhalefet ha
reketi . . . 1980'lerden 90'lara, yaanan siyasi gelimeler. . . Niko
laos van Dam, modern Suriye tarihini bu tn bu balklar altn
da incelerken , u canalc soruya da yant anyor: Ulkesinin ya
kn gemiine damgasn vuran Hafz Esad'n sahneden ekil
mesinden sonra Suriye'yi ve Ortadou'yu neler bekliyor?

"O rtadou siyaseti ile ciddi olara k ilgilenenler iin esiz bir
kaynak."
Peter Mansfie l d

"Mezhepilik ve blgecil iin Suriye siyaseti zerindeki etkileri

hakknda son derece ayd nlatc bir al ma."
Ph i l i ps S. Khou ry, MERIP Reports

iLETiiM

598

ARATIRMA
iNCELEME
9J