Anadolu niversitesi

Sosyal Bilimler Dergisi

Anadolu University
Journal of Social Sciences

Davetli Yaz / Invited Paper

Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri: Sorunlar ve zmler
Research Metods in Social Sciences: Problems and Solutions
Prof. Dr. rfan Erdoan
Bu yazda ortaya konulanlar asla bir eyleri eletirme
olarak veya negatifi vurgulama olarak nitelenmesin;
bu yaz bir eylerin ne olduunu anlama zerine
ina edilmitir; bir eylerin ktlenmesi deil. Fenomenin ne olduunu anlama, onun tad ve tamad zellikleri ilikisel varl iinde ele alarak bilmeye almadr.
Yazmzda ncelikle en temel bilgiler ve en ciddi sorunlar zerinde durulacak ve ardndan, genel olarak
bir aratrmann (makalenin veya tezin) tasarm,
uygulamas, analizi ve sonulandrlmasnn izgisel
srecinin izlendii temel sraya gre;
balk
ele alnan konunun gerekelendirilmesi (giri)
konuyla ilgili datann/enformasyonun/bilginin
toplanmas ve analizi (yntem)
analizden geerek bulgularn ve sonularn
(gerekiyorsa nerilerin) sunulmas
ile ilgili yaygn sorunlar ve zmlere deinilecektir.
zmler sorunlarn nedenleriyle bantldr, dolaysyla giderilmesi de bu nedenlerin bir ekilde ortadan
kaldrlmasyla, etkisiz duruma drlmesiyle veya
etkisinin en dk seviyeye getirilmesiyle salanabilir.

Temel Bilgiler

Sosyal bilimlerde aratrma yntemi, incelemek iin

ele alnan bir konuda, yaplan bir tasarmda neyin
nasl yaplaca, uygulanaca ve analiz edilecei ile
ilgilidir. Dolaysyla yntem, aratrma tasarmnn
zorunlu ve btnleik bir parasdr. Bu nedenle, yntemi yeterince anlayabilmek hem yntemin hem de
aratrma tasarmnn nasl yaplmasn bilmeyi gerektirir. Yntem, tasarm inasndan bamsz olarak
yeterince anlalamaz.

Yntem (metod), yntem bilim (metodoloji) deildir.

Ampirik makalelerin ve tezlerin bazlarnda yntem yerine metodoloji bal kullanlmaktadr ki
bu yanltr. Metodoloji en temel anlamyla, bir aratrmann nasl yapldnn ve yaplmas gerektiinin
teorisi ve analizidir.
Gerekeli
Problem
Forml

Veri toplama,
analiz ve
deerlendirme
sreleri

Analiz, sentez
Sonu
neriler

Yntem/Metod
Metodolojik

yap

ekil 1. Yntem/Metod ve Metodoloji/Yntembilim Ba

Epistemolojik balamda, bir aratrmada kuramsal

gerekeyle kurulan ereve ve bu kuramsal ereveye
bal olarak ina edilen tasarmn tm, o aratrmann metodolojik yapsn ve yaklam anlatr. Bu nedenle, Yntem/metod bir aratrma inasnn sadece
neyin nasl yapld aamasyla ilgilidir. Bir aratrmann btn bir metodolojik yap oluturur. Metodoloji ise aratrmann tmn anlamayla/incelemeyle
(aratrmann inasyla, metodolojik yapsyla) ilgilidir.

Temel Sorunlar ve zmler

Bir konuda/sorunda bilimsel bir aratrma yaplabilmesi

iin belli koullarn karlanmas gerekir. Bu koullar;
aratrma yapmak iin gerekli koullar ve
aratrmay yapabilmek iin gerekli koullar
olarak gruplandrabiliriz. Aratrmaya ilgili sorunlar
ve dolaysyla zmler de bu iki temel koul grubuyla ilgilidir.

Prof. Dr. rfan Erdoan, Atlm niversitesi

sbd.anadolu.edu.tr

Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri: Sorunlar ve zmler

Aratrma Yapmak in Gerekli Koullar

Bu tr koullar aratrma gerei ile ilgili koullardr:

ncelikle bu konuda/sorunda aratrma yaplmal
m? sorusuna cevap aranmaldr.
i) Bir Konuda/Sorunda Aratrma in Gereksinimin Olmas
Aratrmann varl;
aratrma iin bir gereksinimin kmasna,
bu gereksinimi hissedenlerin gereksinimi gidermek iin aratrma gerektiine inanmasna
ve bu ynde aba gstermesine veya aba gsterenleri, en azndan deer verme balamnda
desteklemesini gerektirir.
Aratrmalar, seilen konu/sorun dhil eitli biimlerde gruplandrlabilir. Bu gruplandrma; bilimsel/akademik aratrma ve ynetsel/ynetimsel aratrmadr.
Bilimsel aratrma kendi kafamz kurcalayan, sezdiimiz, hissettiimiz, merak ettiimiz, aratrlmas
gerektiini dndmz veya dndrldmz bir aratrma konusu/sorunu ile balar. Bu tr
aratrmayla ilgili konuya/soruna bir gereksinim duyulmas ve bu gereksinime bilimsel gereke getirmemiz gerekir. Hissedilen veya hissettirilen bir gereksinim yoksa zaten aratrma yapma da dnlemez.
Aratrmaya gereksinim, aratrmacnn rgtl yaam srecinde ortaya kyorsa, ilk ve temel gereke
de bu gereksinime bal olarak oluur. Ama aratrma
gereksinimi tez iin aratrma yapmak gibi zorunluluklardan douyorsa, bu tr durumda, aratrmacnn ilgili olduu alanda konu/sorun bulmas ve gerekelendirmesi gerekir.
Ynetimsel aratrma kurumsal veya irketsel yaplarn sorunlarn belirleme veya var olan sorunlarn
zmeye ynelik aratrmalardr. Bu tr aratrma
aratrmacnn konu/sorun dnp bir proje ile irkete veya kuruma bavurmasyla balar veya kurumun veya irketin aratrmacdan bir konuda/sorunda aratrma talebiyle balatlr. Bu tr aratrmaya
bilimsel gereke getirmeye gerek yoktur, nk gereke zaten ortadadr: irkete veya kuruma bir ekilde aratrma ile fayda salamak ve bunun sonucunda
da para kazanmaktr veya bilim ve aratrma znel
amalar iin ara olarak kullanlmaktadr.
Aratrmalarda, konunun/sorunun seilmesi sadece
gerekli balanglardan biridir. Ne yazk ki lkemizde,
keyfi olarak, kendi isteimize veya birilerinin isteine
2

bal olarak tez ve aratrma konusu seilmekte aratrma yaplmaktadr. Bu aratrma iin yeterli koul
deildir. Ancak isteyen birileri kendi kurumsal
veya ilikisel sorunlarn zmek iin bilimi ve aratrmay ara olarak kullanmak istiyorsa, bu sadece
isteyen birileri iin yeterli kouldur.
ii) Belirsizliin Olmas
Gereksinim, belirsizlik yoksa bilinen yollardan biri
kullanlarak giderilir. Dolaysyla, aratrma iin gereksinimin yannda, bu gereksinimle ilgili veya giderilmesiyle ilgili belirsizliin olmas gerekir. Bilimsel
aratrma belirsizlik zerine ina edilir. Keyfi olarak,
ben etki aratrmas yapacam veya sylem analizi
yapacam demekle veya X kuramna gre bir konu
se diye size akl veren birinin isteine gre deil.
niversitelerde birilerinin isteine ve sregetirilen
tez yazma ve aratrma yapma kltrel pratiklerine
gre aratrma yapma egemen tarz olarak srmektedir. Bu da kanlmaz olarak baz ciddi sorunlarn srekli yeniden retilmesini beraberinde getirmektedir.
Bu duruma zm ancak kendisine yaplan bakasna yapmama ve yanllar srdrmeme anlayyla
gelen i pratiiyle olabilir.
iii) Belirsizlie Var Olan Bilgi Birikiminin Yant
Vermemesi
Belirsizlii aratrmac olarak siz hissedebilirsiniz;
fakat bu hissetme veya dnme aratrma yapmay
zorunlu klmaz. Hissedilen veya dnlen konudaki/sorundaki belirsizlikle ilgili olarak var olan bilgiye
bavurmanz gerekir. Eer var olan bilgi birikimi belirsizlie yeterince yant veriyorsa, artk aratrmaya
gerek kalmaz. Dolaysyla, bir konuda/sorunda aratrma yapabilmek iin var olan bilgi birikiminde de
bu belirsizliin bir ekilde devam etmesi gerekir.
Var olan bilginin belirsizlie yant vermemesi eitli
kapsamda olabilir:
Konu/sorun hi incelenmemitir. O zaman keif ve betimleyici tasarm gerei ortaya kar.
Bu, tarihsel bir betimleme tasarm olaca
gibi belli bir zamandaki durumun kefi veya
betimlemesi olabilir. Bir uyar: Hi ilenmemesi anlamsz olmas nedeniyle olabilir. Dolaysyla, anlamszlk aratrma gereksinimini
ortadan kaldrr.
Konu/sorun sadece tanmlama ve betimleme
seviyesinde kalm olabilir: Bu koulda, ya tanmlama ve betimlemeyi soruturan veya ona

Cilt/Vol.: 13 - Say/No: 1 (1-12)

ekleme yapan aratrma yaplr ya da aratrma

bir seviye yukarya tanarak gruplandrma,
grup ii veya gruplar aras ilikilendirme veya
deikenler aras iliki analizi yapan bir tasarm hazrlanr.
Konu/sorun ilikisel seviyeye kadar ilenmi
olabilir. Bu durumda ya var olan bilgiye ekleme gerekelendirilerek iliki tasarm yaplr ya
da nedensellik tasarm.
Konu/sorun nedensellik ba seviyesine kadar
incelenmi olabilir. Bu durumda eksiklikler
vurgulanarak bu eksiklikleri giderme amacyla
nedensellik tasarm yaplabilir.
Konu/sorun nedensellik ve ngrme seviyesine
kadar gelen biimde binlerce ve hatta milyonlarca aratrmayla ilenmilik olabilir. Bu durumda, rnein, artk betimleyici bir aratrma yapamazsnz (etki, etik veya ikna nedir sorusuna
yant arayan tasarm yapamazsnz; bir tasarm
etik, ikna ve etki tanmlaryla dolduramazsnz;
etik prensipleri ve ikna yollar ilkelerini sralayamayz, nk bu var olan bilginin tekrar olur, nk tarihsel olarak birikmi bilgi tanmlama ve betimlemenin ok tesine gemi
durumdadr. Ayn ey iliki analizi gerektiren
veya nedensellik ba kuran aratrmalar iin de
geerlidir. letiim alan byledir. Bu alanda her
seviyede milyonlarca aratrma vardr.
O zaman, aratrmamz nasl gerekelendireceiz ve
bu aratrmann gerekli olduunu nasl bileceiz ve
savunacaz? zm yollarndan birincisi, Trkiyede
olduu gibi;
- birikmi bilgiyi umursamadan aratrmay yapabilirsiniz,
- daha nce yaplanlar yok sayarak, krk yldr
ayn kitapta ayn eyleri sunarken, birden bire
birinin Trkiyedeki halkla ilikiler tarihini
Orta Asyadaki eski zamanlardan balattn
hem yanl-okursunuz hme de bu yapt yok
sayarak Osmanllarda halkla ilikilerin olduunu ilk kez sizin kefettiinizi yazarsnz,
- veya yerel medyada bilim gazetecilii ile ilgili
Kololu, Erdoan ve bakalarnn yapt aratrmalar grmezlikten gelerek yerel medyada
bilim gazetecilii ile ilgili bu konuyu ilk kez
ben iliyorum dersiniz.

Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

Bunlarn hepsi yanltr ve akademik ahlakszlktr

(etik yoksunluudur).
Alternatif zm yolu ise, var olan bilgiyi epistemolojik ve yntembilimsel balamda deerlendirmek ve
bu deerlendirme yoluyla aratrmay gerekelendirmektir. Bu deerlendirmelerle gelen gerekeler unlar
olabilir:
- Konu/sorun sadece belli lkelerde, kltrlerde
veya iliki yaplarnda incelenmi olabilir;
- Konu/sorun kltrel, etnik veya corafik grecelik yannda, zaman bal da olabilir;
- Konu/sorun biyolojik/fizyolojik yapya gre
deiebilir.
- Konu/sorunda kuramsal gerekelendirme ok
yanl, geersiz veya yetersiz olabilir. Dolaysyla, gereke, kuramsal balamda ina edilir.
- Konu/sorunun ele alnnda kullanlan yntemlerle (nfusla, rneklemle, veri toplamayla, deerlendirmeyle, analizle) ilgili eksiklikler,
yetersizlikler, yanllk ve yanllklar olduu
gerekesiyle aratrma yaplabilir.
iv) Konunun/Sorunun Anlaml Olmas
Bir sinein neden vzldad bilinmeyebilir, dolaysyla bu balamda bir belirsizlik vardr. Ama sosyal
bilimle uraann bu belirsizlii ortadan kaldrmak
iin aratrma yapmas iin toplumsal nceliklerde
sinein vzltsyla insan ve yaam arasnda aratrmaya deer bir ba kurmas gerekir. Her konu/sorun
aratrma iin seilebilir, yeter ki bu konu sosyal, ekonomik, siyasal, kltrel veya insan ve yaamyla ilgili
herhangi bir balamda anlaml olsun. Anlamllk konusu ne yazk ki g ve kar ilikileriyle gelen kontrol mekanizmalarnn dnda deildir. Bu nedenle
anlaml ve anlamsz olan ou kez belirleyen, g
yaplarna ve ilikilerine olan ilevselliktir. Dier bir
deyimle, anlamllk ve anlamszlk g yaplar ve bu
yaplardaki kar ilikileri iinde olumakta ve gcn
karna uygun bir ekilde belirlenmektedir. rnein;
Fenerbahe formasnn zerindeki renklerinde ve
ekillerinde derin anlamlar karan bir aratrma
anlaml olarak nitelenirken, Fenerbaheyi bir irket olarak ele alan ve sporu izleyenleri de bu irketin taraftar ve taraftar olmayan mterileri olarak
niteleyen ve bu irket-mteri ilikisindeki bili ve
davran ynetimini ve bunun toplum ynetimindeki
sbd.anadolu.edu.tr

Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri: Sorunlar ve zmler

ilevlerini inceleyen bir aratrma anlamsz veya geersiz olarak nitelenir. Dolaysyla, rnein, sorunlar
izleyici bireylere indirgeyen holiganlk ve iddet bol
bol ilenirken, futbolun tarihsel olarak sregetirilen
ekmek ve sirk politikalarnn gzde arac olduu ilenmez; futbolla ilenen ayrmclk, bl ve birbirine
dr, dmanlk, rklk, sadece iyiler kazanr, hayat
bir yartr ve aba gstermeyen kaybeder ve sorumlusu kendisidir gibi bililer ve sonular ve bunlarn
sonular zerinde durulmaz.
Kzlrman suyunun su artma tesisleriyle arndrlmasn etkili sorun zm olarak ele alan bir
aratrma anlaml yaplrken, Kzlrman kirletilmesini ve kirletilmesiyle gelen sorunlarn zmn
Kzlrma kirleten i yap biimini deitirme
zerine eilen bir aratrmaya kimse scak bakmaz.
Bir irketin veya devlet kurumunun etkili iletiimi
veya iletiim sorunlar veya izleyicilerin/tketicilerin tutumlar, grleri ve tercihleri zerine alan
bir sr tez bulunurken, rnein Yeilaya herhangi
bir ekilde faydal olacak bir etki, sorun veya zm
tezine rastlamayz. Halkla ilikiler, reklamlar, kampanyalar ve aratrmalar sigara irketlerini hedef almaz, tketici bireyleri hedef alr.

tamda mmkndr. Tkenmilik ve farkl ilgiler gibi

birok nedenlerle, retme kaygs olmayan herhangi
bir niversite ortamnda, retmek isteyen birisi bile,
sadece retim yelerinin gzne batt ve dzene uymad iin eitli yollarla engellenmez, ayn
zamanda ayn ortamn rn olan ve renmek gibi
bir kaygs olmayan renci kitlesinin karsnda ilerleyemez, geriler.
Kuram ve aratrma bilgisinin olmas iin, bu bilgiyi
yeterince salayacak derslerin olmas gerekir. Kuram
ve aratrma bilgisinin olmas iin, derslerin olmas
yeterli deil, bu derslerde kuram ve aratrmann retilmesi ve renilmesi gerekir. Aratrma tasarm
renmeden/bilmeden aratrmalar yapp profesrle kadar ykselenlerin yaygn olduu bir ortamda, ne
yazk ki ne aratrma dersleri doru drst retilir
ve renilir ne de renciler aratrma tasarm dersi almak gibi bir gereksinimle kendilerini renme
ynnde hazrlarlar. Birilerinin birilerinden rnek
alarak yapt bir tezi rnek alarak akademik alanda
srdrlen bir kopyalama, yaptrma ve yanllklar
yeniden retme kltr srdrlr. Srdrlr, nk zellikle nemli olan not almak, diploma almak,
kdem atlamay gerektiren bilme biimidir, bilimsel bilme biimi deildir.
ii)

Aratrma Yapabilme Koullar

Aratrma gereksinimini herkes hissedebilir, ama herkes bilimsel aratrma yapamaz, nk bilimsel aratrma, aratrma tasarm, uygulamas, analiz ve sentez
bilgisi gerektirir. Bir makalenin veya tezin bilimsel
aratrma karakterine sahip olmas, onu birilerinin
makale veya tez olarak nitelemesine bal deildir;
makalenin veya tezin metodolojik balamda aratrma karakterine sahip olmasna baldr. metodolojik
balamda aratrma karakterine sahip olma da aratrmay yapann aratrma yapabilme bilgisine sahip olmasna ve bu bilgiyi kullanabilmesine baldr. Aratrma yapabilme koullar aratrmacnn bilgisi yannda,
aratrmay yapabilecek destekleyici dnsel, yasal,
ilikisel ve maddi ortamn olmasn da gerektirir. Bu
koullarn nde gelenlerine zlce bakalm:
i) Kuram ve Tasarm Bilgisinin Olmas
Bu balamda birinci sorumlu, bu bilgiyi vermesi gereken niversite retim yeleridir. Bir onlar kadar
sorumlu olan da rencidir. renme ancak retmek isteyenin ve renmek isteyenin olduu bir or4

Bilimsel Aratrmaya Akademisyenlerin

Gereksinim Duymas ve Bu Gereksinim
Dorultusunda Hareket Etmesi
Bu koul da toplumda ve niversitede bilmeye ve
bilme iin aratrmaya deer veren bir ortam olmasn gerektirir. Ne yazk ki ksa yoldan ke dnmecilik ve iini/karn ilikilerden geerek salama
gibi egemen i kltr ortamnda, bu tr deerler
olumamakta, bu tr deerleri tayanlar da ounlukla dlanmaktadr. Bunun sonularndan nde gelenleri arasnda, bu tr akademisyenlerin dier lkelerde almalar, ksmeleri ve kendilerini ekmeleri,
enerjilerini aratrmaya ynlendirme yerine kendini
korumaya harcamalar ve ksa zamanda tkenmeleridir.
iii) Bilimsel Aratrmaya niversitelerin Gereksinim Duymas ve Desteklemesi
Bu destekleme giderek niversitelerde ve fakltelerde
kurulan aratrma birimleriyle hzla artmaktadr. Fakat yantlanmas gereken sorularn banda gelen u
sorudur: Sosyal bilimlerde yaplan hangi aratrmann
sosyal fayda balamnda bir kts/sonucu olmutur?

Cilt/Vol.: 13 - Say/No: 1 (1-12)

Artn nedeni, ne yazk ki bilime, bilmeye veya

sosyal faydaya katk gibi gereksinimlere dayanmamaktadr. ounlukla ayrlan kaynaklar paylamaya
veya bir brokratik veya sresel koulu karlamaya
dayanmaktadr. zlce, aratrma gereksiniminin
elbette desteklenmesi gerekir; ama gereksinim destek
nedeniyle olutuunda, aratrmann amac ve gerisindeki gereksinim para kazanma olur. Elbette, bir
akademisyenin de geinebilmesi, yazabilmesi ve aratrma yapabilmesi iin para kazanmas gerekir. Dolaysyla para yaam srdrebilmek iin bir aratr.
Para kazanmak iin niversite retim yesi olmak,
para kazanmak iin aratrma yapmak ve para kazanmak iin yaamak, akademisyenliin, aratrma yapmann ve yaamn anlamn ve varln ticari bir ilikinin anlamna ve varlna deimek demektir. Akademisyenlii para kazanmak iin bir ara ve niversiteyi zm yenilecek bir ba olarak kullanmak,
bilimin ve bilmenin geri plana itildii ve daha kts
bilimin ve bilmenin bireysel karlara gre biimlendiini gsterir. Bu tr biimlenmi bir ortam aslnda,
ne denli zgrlkten, haklardan ve demokrasiden
bahsetse de, bilme ve bilimsel zgrln dmandr ve bu dmanl, bilimsel zgrle de sahiplik
taslayarak, besler ve yaygnlatrr. Dolaysyla, niversitelerin aratrma gereksiniminin olumas, gelimesi ve aratrmalar desteklenmesi nemlidir. Fakat
bir o kadar nemli olan, bu oluumun, geliimin ve
destein ve kullanlan ilikisel ortamn doasdr.
iv) Bilimsel aratrmaya irketlerin ve kurumlarn gereksinim duymas ve desteklemesi
Trkiye balamnda, bu tr gereksinim de ekonomik,
kltrel ve siyasal pazarlarda artan rekabet, d etkiler ve d taklit gibi nedenlerle giderek yaygnlamaktadr. Bu tr destekler zellikle Amerika kaynakl
irketler ve kurulularn souk savala younlaan
propaganda ve kontrol abalarnn bir paras olarak
uzun zamandan beri vardr. Buna son yllarda dier
uluslararas, blgesel ve ulusal kurulularn destei
ve aratrma yaplanmalar eklenmitir. Bu durum,
zellikle bilgi retimini kontrol yollarndan biri olan
ve bir zamanlar beyin gyle salanan iliki biiminin kresellemesini de getirmitir: En yerel bir yerde
retilen bilimsel ve faydal bilgi bile aratrma fonlar
ve destekleri yoluyla uluslar aras egemen glerin
kontrol emsiyeleri altna sokulmaktadr. Yukarda,
niversitelerin aratrmay desteklemesiyle ilgili tm
belirttiklerim, irketlerin ve kurumlarn desteklemesi konusunda da geerlidir. Bu durum, bir zamanlar
Avrupada kilisenin kontrolnde olan bilgi retimi,

Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

datm ve tketiminin, imdi irketler, niversite,

aratrma destek kurulular ve devlet ibirliinde kreselleen endstriyel yaplarn kontrolne getiine
iaret etmektedir. Nasl ki endstriyel yaplar rn
retiminin doasn belirliyorlarsa, bilginin (ve ilevsel cehaletin) retiminin ve datmnn doas da
hem endstriyel yaplarn kendi aratrma merkezlerinde hem de endstriyel yaplarn kar iin niversitelerde yaplmaya doru hzla ilerlemektedir. Roma
kilisesinin, tanrdan geerek Hristiyan leminin dnsel kontroln zamann egemen gleri iin yaptn, gnmzde, giderek artan bir ekilde niversiteler hem bilgi hem de bilgilik-taslayan cehaleti reterek yapmaktadr. Elbette, bunun bir dier anlam
da, dnyann ve yaamn merkezinde irketin veya
diskorsun/sylemin olmadn syleyenlerin bastrld, ama yapnn engellenemez bir paras olarak
varln ve mcadelesini srdrddr.

Makalelerdeki ve Tezlerdeki Yaygn

Sorunlar ve zmleri
Takip eden blmde aratrmalarda yaplan yaygn
hatalardan hareket ederek, bazen zm ak hatalar ve bazen de hatalara zmler, bazen de her ikisi
birlikte sunulmutur.
Makale/Tez Bal: Yaplan Yanstma Sorunu
Bir makalenin/tezin bal kesinlikle aratrmann
ne olduunu aka gstermelidir: Aratrmann
ieriini yanstmayan bir balk geersizdir. Balkta, eer aratrma bir yntemin veya kuramn metaanalizi deilse, asla yntem veya kuram ad yazlmaz.
X kuram asndan Y aratrmas bal yanltr,
nk sen X kuramnn analizini yapmyorsun, analizinde X kuramn kullanyorsun. Balkta bir analiz
biimi ancak sen o analizi ele alp inceliyorsan kullanlr. Dolaysyla X konusunda sylem analizi veya
ierik analizi diye balk yanltr. Balk aratrmada kullanlan kuram veya analiz yntemini iermez,
aratrmann temas/konusu hakknda bilgi verir.
Giri: Gerekelendirme Sorunu
Bir makalenin/tezin Giri ad altndaki blm,
onun bunun dediini sralayan ve birilerine teekkr
edilen blm deildir. Baz niversitelerin tez ynergelerinde blm olarak bile kabul edilmeyen Giri
aratrmann zerine ina edildii temeli oluturur;
o temel geersiz ise, aratrma da geersizdir. Girite
ele alnan konuda/sorunda var olan bilgi birikiminin
irdelenmesiyle gelen bir aratrma tasarm gerekesi
ve konusu/sorunu ina edilir. Bu ina ile aratrmasbd.anadolu.edu.tr

Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri: Sorunlar ve zmler

nn gereklilii, nemi ve anlam kurulur; bu kurulula aratrmann kuramsal erevesi ortaya kar.
Bu ereveyle sunulan gerekeler okuyucuyu aratrmada somut olarak ne yaplacana gtrr. Bylece
aratrma tasarmnn temel yaps tamamlanr. Bunu
aratrma tasarmnn neyin nasl yaplacan somut bir ekilde aklayan yntem blm takip eder.
Girite ne yapacamz gerekelendirildii iin, asla
nasl yapacamzla ilgili hibir anlat olmaz. Bulgu
sunulmaz. Sonu cmleleriyle ele alnan konu aklanmaz, nk o zaman aratrmaya gerek kalmaz.
Giri alt-balksz veya gerekirse alt-balklar kullanarak ina edilir. nann sonunda, eer tasarm niteliksel bir aratrma ise, somut olarak aratrmann ne
veya neler zerinde duraca, gerekelerden hareket
ederek aklanr. Eer tasarm nicel bir aratrmaysa,
o zaman, ya lme gerektiren aratrma sorusu veya
sorular ya da hipotez veya hipotezler retilir: Aratrma sorusu veya hipotez, keyfi olarak sunulmaz,
tam aksine girite sunulan gerekelerden hareket ederek kartlr. Bir nitel konuyu belirledikten veya bir
hipotez ortaya attktan sonra, artk ne yaplacann
erevesi izilmi ve ne yaplaca kesinlemitir. Bu
ereve dnda veri, bilgi ve enformasyon toplanmaz
ve analiz edilmez; hipotezin dnda, hipotezle belirtilmeyen testler yaplmaz. Keyfi olarak deikenler
karlatrlmaz (ancak bulank suda balk tutmak
istiyorsan, bir irket iin pazarlama aratrmas yapyorsan, bunu yapabilirsin, nk amacn tm olaslklar test ederek, irkete faydal bilgi toplamaktr).
Giri: Kuramsal ereve Sorunu
Kuramsal ereve hem incelecek konuyu/sorunu tutarl, sistemli ve en nemlisi geerli bir ekilde gerekelendirerek bir aratrmay ina etmek demektir
hem de analizi ve sonular karmay geerli bir temele oturmak (veya oturtmaya almak) demektir.
Girile (ve sonularla) ilgili bir gerekelendirmeyi
sistemli ve tutarl bir ekilde sunmak sadece ve sadece isel bir geerliliin olduunun ls olabilir;
gerekenin ve sonulandrmann tmnn geerliliinin ls olamaz. Ne demek istediimi ve kuramsal erevenin anlamn, nemini ve yaygn sorunlar madde madde aklayalm. Bu aklamalar ve
sorunlar zaten kendi ilerinde aka zmlerin de
ne olduunu gstermektedir:
Kuramsal ereve kurabilmek, ilikiler ve nedensellik balar kurarak ve bunu var olan
bilgiye dayandrarak ve bu dayandrmada var
olan bilgiyi irdeleyerek bir anlat ina etmeyi
6

gerektirir. Bunun da yaplabilmesi ncelikle

iki faktre dayanr: Bu faktrler kuramn ve
kuramsal inann ne olduu hakkndaki bilgilerdir. Ancak; (i) Trkiyede kuramsal ina gibi
bir derse rastlanmaz, (ii) kuram dersleri vardr,
ama byk ounlukla ya iletiim faklteleri
kuramsal karakterdedir, pratikten yoksundur
diyen ideologlar veya bilgilik-taslayan cahilletirilmiler tarafndan verilir ya baz kuramlar savunanlar ve/veya ezberletenler tarafndan verilir. Bu ve benzeri nedenlerle, tez ve
aratrma inasnda (i) kuram ile pratik arasnda biri arttka dieri azalan (nemsizleen)
bir ba kurarak kuram gerekle bantsz ilan
edip bir kenara iten (bylece kendini rahatlatan), (ii) kuramla ilgili herhangi bir aklama
sunmayan veya (iii) X kuramna gre bir
eyler yapan aratrma tasarm olmayan yaz
ynyla karlarz.
Kuramsz sunum sorunu ve zellikle kuramsal yaklamlar ard ardna sralayp anlatma
sorunu olduka yaygndr.
Tarihsel balam bilmeyen bir aratrmac veya
bildiini sanan ama yanl bilen birinin kuraca kuramsal erevenin ve ina edecei bir
aratrmann gvenilir ve geerli olma olasl ok azdr. Ben hemen hemen tm iletiim
aralarnn dnlmesinde, oluturulmasnda ve gelitirilmesinde olduu gibi, internet de
ordularn, zellikle gl devletlerin ordularnn sava sorunlarna zm arayna dayanr.
nternetin sivil hayata da yaygnlatrlmasyla
birlikte, savata ve barta devletlerin, ticarette
irketlerin, bili ve davran ynetiminde eitim ve siyasal sistem dhil tm rgtl yaplarn kontrol olanaklar ve gleri artmtr.
Ayn zamanda, kontrol edememe korkusu
da dediimde, bir profesrn internetin
olumas ve gelimesi Amerikan ordusuna ait
deildir; internet tm dnyaya aittir; demokratiklemeyi ve katlmc demokrasiyi getirir
diyerek kzp salonu terk etmesi tarihin yanl
bilinmesini anlatr. Bu yanl bilme de kanlmaz olarak, internetle ilgili bir aratrma inas
yapldnda, sunulan katlmc demokrasi
getirdii veya bilgi toplumu oluturduu
gibi gerekelerin ve kurulan kuramsal erevenin de yanl ve geersiz olma olasln byk
lde artrr.

Cilt/Vol.: 13 - Say/No: 1 (1-12)

Profesrn tepkisinde syledii szler, tarihin

yanl bilinmesiyle gelen ciddi ina ve sonu
kartma sorunlarn beraberinde getirmez,
ayn zamanda siyaset bilimi, sosyoloji, sosyalpsikoloji ile ilgili kavramlarn ieriinin yanl doldurulduuna ve kullanldna da iaret
eder. nternetin demokratikleme ve katlmc
demokrasi getirdii zerine dayanan bir aratrma tasarm ve kuramsal ereve, kuramsal
n-kabul yanl olduu iin, daha aratrmann banda aratrmay geersiz yapar. nternetle demokratikleme ve katlmc demokrasi
arasnda, eitimle yoksulluk arasnda, evre
bozulmasyla eitimsiz halk arasnda, televizyonlardaki ieriin doasyla izleyicilerin
istekleri arasnda kurulan nedensellik balar
ou kez sahte ve yanl nedensellik balardr. Dolaysyla, gerekelendirmede (ve sonu
karmada) nedensellik balarnn doru kurulmas gerekir.
Daha fecisi, gnmzde yaygn bir ekilde
kullanlmaya devam edilen ampirik aratrmalar, olaslk teorisi hakknda en kk bir
bilgisi olmayan, istatistik hakknda yetersiz ve
yanl bilgilere sahip olan ve yzde okumasn
veya bindeyi yzdeye evirmesini bile bilmeyenler kullanmaktadr. Tezler, kurumlara yaplan aratrmalar, sosyal bilimcilerin yazd
baz aratrma yntemi kitaplar ve ampirik
makalelerin ou bunun en somut rneidir
(Ben yksek lisans ve doktora rencilerinin
byk ounluunun yzdeyi bile okuyamadklarn ok grdm). Discourse kavramn syleme indirgeyen ve discourse analizi
hakknda bilgisi olmayanlar discourse analizi, gsterge bilim hakknda bilgisi olmayanlar
gstergebilimsel analiz ve filmde ereve ve bir
anlatda yap hakknda bilgisi olmayanlar ereve (frame) analizi ve yk analizi yapmaktadr. Bu soruna zm sunmaya gerek yok,
nk zm ok ak.
Conceptual framework veya conceptual
definition bir kavramn kuramsal tanmlanmasdr; kuramsal ereve deil. Kuramsal ereveyi oluturmada zorunlu olarak kuramsal
tanmlamalar (conceptual definitions) kullanlr. Kavramsal ereve diye bir balk gerekiyorsa, o balk altnda kavramlarn kuramsal

Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

tanmlanmas sunulmaldr. Bu sunum asla

aratrmann veya tezin kuramsal erevesini
oluturmaz. Dolaysyla, evren kavram gibi,
bu kavramn da yanl kullanm braklmaldr.
Bir aratrmada ama, ne yaplaca deildir;
yaplacak olann neden yaplaca (bu konunun ve sorunun incelenmesine neden ihtiya
var?), faydal sonularnn neler olaca ve ne
ie yarayaca sorularnn cevaplanabilmesidir.
Giri: Literatr tarama ve akademik dedi kodu
sorunu
zellikle tezlerde literatr taramas ve benzeri balklar altnda, ele alan konuyla ilgili bir sr kiiden
bir sr alntlarla sayfalar dolusu bir sr anlatlar
sunulmaktadr. Literatr taramas aslnda aratrma tasarmnda ilgili incelemeler olarak bilinenin
Trkiyede bir zamanlar birilerinin verdii ismi srdrme ve yapt yanl yeniden retmedir. Literatr taramas, rnein, konu/sorun semede zorluk
ekenin konu bulmak veya neler yapld hakknda (dolaysyla, nelerin yaplmad hakknda) bilgi
edinmek isteyenin yaptdr. Bu anlamda, literatr
taramas aratrma tasarmnn bir paras deildir.
Ama literatr taramas, ilgili incelemeler anlamnda kullanldnda, tasarmn btnleik ve zorunlu
bir parasdr. lgili inceleme aratrmayla ilgili var
olan bilgiyi irdeleyerek aratrmay gerekelendirmedir. Dekart unu dedi, Weber yle syledi, Durkheim bunu dedi veya Foucault yle syledi gibi birilerinin sylediklerini ard ardna sralayan ve kylerdeki
kocakar dedikodular kadar bile tutarlla ve sistemlilie sahip olmayan akademik dedikodu deildir.
Giri: Tutarszlk ve Sistemsizlik Sorunu
Giri, yukarda belirttiim gibi, ele alan konuda/sorunda var olan bilgiyi irdeleyerek, sistemli ve tutarl
bir anlatyla aratrmay gerekelendirme ve sonunda
ne yaplacan somut bir ekilde sunmadr. Dolaysyla, girite:
Sadece ele alnan konu/sorun erevesi iinde
kalnmaldr veya genel bir ereveden balayarak konuya/soruna gelinmeli ve bu konu/sorun
erevesi iinde irdeleme ve gerekelendirme
yaplmaldr.
Asla yntemle, bulguyla veya sonula ilgili anlatlara yer verilmemelidir.

sbd.anadolu.edu.tr

Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri: Sorunlar ve zmler

Belli bir kuramsal ereveye gre irdeleme ve

gerekelendirme ile tasarm ina edilirken, bu
kuramsal erevenin varsaymlarna ters den
varsaymlarla gelen baka kuramsal yaklamlarn anlatlaryla inaya devam ettiinde, artk
tutarllk ve inann geerlilii ortadan kalkar.
Giriteki anlatda belli bir balam iinde (rnein tarihsel veya mantksal balam iinde)
cmleler birbirini takip etmiyorsa, sistemli sunum da ortadan kalkar.
Eklektik bir yaklamla ele aldn iddia etmek
veya post-modern grecelikle konuya yaklatn belirtmek, tutarszln beraberinde getirdii tasarmsal geersizlii ortadan kaldrmaz.
Eklektik bir tasarm ciddi kuramsal bilgi birikimini gerektiren ve youn tutarlla sahip olan
bir karaktere sahiptir; bilgilik-taslayan cahilin
sna deil.
zlce, yanl balarla geerli diye ne srlen gerekelerin aratrma inasnda sunulmasnn ve bu
sunumda sunacam tm sorunlarn nde gelen nedenlerin banda, yukarda sunduklarma benzer ve
ek olarak u faktrler gelir:
(a) eitimde belli bili ve davran ynetiminin
egemenlii,
(b) bu egemenliin akademisyenlerin ekonomi ve
g/iktidar temelli znel karlarn gerekletirme arayyla gelerek glenmesi ve yeniden
retilmesi,
(c) rencilerin ve akademisyen olmak isteyenlerin, gszletirilmi pozisyonlarnda, egemenlie katlmay tercih etmeleri. Dnyada
egemen olan bu durum, Trkiye gibi lkelerde
yaygn olan bilimsel retim iin aba gsterme ve akademik gndemini bu erevede
oluturma yerine niversite ii, niversiteler aras ve niversite d glerle znel kar
retimine dayal iliki kurmaya, srdrmeye
ve gelitirmeye dayal bir akademik-olmayan
akademik kltr ile de desteklenmektedir. Bu
tr kltr znel kar hesaplarna dayal ilikileri ve bu ilikilerin ktrmletirdii ve egemen yapt bir akademik retimi de getirir.
Bu durumun sonularndan biri de, akademik
retimin hem bilimsel (ama ok ilevsel) geersizlii hem de anlaml ve toplumsal faydaya
ynelik aratrmalarn marjinalletirilmesidir.
8

Yntem (Metod) ile lgili Sorunlar

Yntem ile ilgili temel sorunlar gruba ayrabiliriz:
1. Yntemin kendi doasndan kaynaklanan sorunlar
2. Yntem seiminde kar ve g ilikileriyle
gelen sorunlar
3. Yntemin kullanmndan kaynaklanan sorunlar
Yntemin doasndan gelen sorunlar yntemin yapsal
sorunlardr. yi tasarlanm bir (pozitivist) aratrmada, bu durum, aratrmann snrllklar bal altnda, yaplan aratrmayla ilgili olan yanlar balamnda
sunulur. Yntemin doasndan gelen sorunlar aratrmacy sorumluluktan kurtarmaz, nk aratrmac
yntemi seerken ele ald konuyu/sorunu en gvenilir ve geerli bir ekilde aklayabilecek kuramsal
yaklam ve yntemi semekle ykmldr. Fakat
ikinci grup sorunla birletiinde, bu sorun ok daha
ciddi bir ekil alr. Aratrmacnn yntem (ve kuram)
seimi (a) aratrmacnn rgtl kar ve g ilikileri
iinde bilinli ve kastl olarak yapt bir tercih olabilir, (b) yanl/eksik bilmekten kaynaklanabilir veya (c)
bilmemekten gelen taklit etmekten ve ald yardmn
karakterinden kaynaklanabilir. Tercihin kayna ou
kez birden fazladr.
Aratrma yntem seiminde kar ve g ilikileriyle
gelen sorunlar, aslnda hangi konunun ele alnaca ve
hangi kuramsal/ideolojik yaklamla (ki yaygnlatrlm ve en geerli olarak merulatrmtr) ileneceiyle kendiliinden byk lde belirlenir. rnein
ie, etki, izleyici/tketici tercihlerini bilme, verimlilii
salama veya kullanmlar ve doyumlar gibi temellerden balandnda, bir egemenliin karna bilerek
veya bilmeyerek katkda bulunarak kendi amacn ve
karn salama yolunda aratrmada kullanlacak
yntem tercihi (veya tercihleri) de ortaya kar. niversitelerdeki konuyla, kuramla ve yntemle ilgili egemenliklerin kuruluu yaygn ve rgn bir kar ve g
ilikileri an ve bu an almasn ierir. Bu a hem
belli znel ve rgtl karlara ilevsel olan aratrma
konularn, kuramlarn ve yntemlerini destekleyen
bir ekilde iler hem kendine ilevsel alternatifleri olumasn salar ve destekler hem de anlaml alternatiflerin bastrlmasn, gndem d tutulmasn, dolama
sokulmamasn ve marjinalletirilmesini salarlar. Bu
salama iinde birilerini uluslar aras hret yapma ve
birilerini de iinden edip veya i vermeyip cebinden
vurarak etkisizletirme ve hatta kazaya kurban gitmesini salama gibi tedbirler de vardr. (ekil 2).

Cilt/Vol.: 13 - Say/No: 1 (1-12)

Blgesel ve
uluslararas
aratrma
destek
kurulular

stihbarat
kurulular

Eitim ve
aratrma
yapan
irketler

Kurum ii
eitim veren
ve aratrma
yaptran
kurumlar

Akademisyenler
ve akademisyen
olacaklar

Eitim ve
aratrma
yaptran
irketler

Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

niversitelerdeki
egemen kar ve
g ilikileri ve
bunlara ilevsel
ideolojiler

Dergi ve kitap
basan yaplar

Social Science
Citation sistemi

ekil 2. Aratrmada Konu, Kuram ve Yntem Belirlemede kar ve

G likileri Yaplar

Yntemin kullanmnda ortaya kan sorunlar yntemi

bilmemeyle, eksik bilmeyle, yanl bilmeyle, dikkatsizlikle veya kastl olarak yle yapmayla gelen sorunlardr. Pozitivist ampirik tasarm gibi baz tasarm trlerinde, yntemle ilgili sreler somut bir ekilde belirtilmitir. Bu srelerdeki eksiklik veya hata, aratrmann
geersiz olmasna neden olur. Baz tasarm trlerinde
ise, yntem ile ilgili kesin sreler belirlenmemitir:
Yntem girite ne yaplacann belirlenmesinden sonra, aratrmacnn ne yaplaca nasl yapacan somut
bir ekilde aklamasyla oluturulur.
Yntem kullanmyla gelen nemli sorunlar:
Hem ampirik hem de ampirik olmayan tasarmla gelen tezlerin byk ounluunda bir sr
sayfa gereksiz tanmlamalara ve aklamalara
ayrlmaktadr. rnein X televizyon programnn ocuklara etkisini ele alan bir tezde,
televizyon tarihi, gelimesi, program trleri,
etkinin ne olduu, etki aratrmalarnn balangc, tarihi ve gelimesi, birilerinin etki ve ikna
tanmlamalar, ocuk psikolojisi, ikna yollar ve
etkili iletiimin prensipleri gibi birok ey ilenmektedir. Bunlar gereksizdir. Bir gemi (background) bilgisi verilecekse, bu ekilde verilmez.
Bu aratrma diskors/sylem analizi veya ierik analizi yapacaktr demek asla yeterli deildir; ierik analizini veya sylem analizini nasl
yaptn aklamak zorundayz.
Metin analizi, sylem analizi veya ierik
analizi yaplacaktr dedikten sonra metin analizinin, sylem analizinin veya ierik analizinin
ne olduu, ne zamana kt, kimin analiz hakknda ne dedii gibi anlatlara asla ve asla yer

verilmemelidir. Aratrma tasarm inasnda

analiz yntemi, bir tasarmda analiz ynteminin
nasl kullandn anlatmay ierir, yntem hakknda bilgi vermeyi veya yntemin faydalarn
savunmay deil.
Yntem ile ilgili anlatlar kesinlikle aratrma
konusu/sorunu ile oluturulan ereve iinde
kalmaldr.
Aratrma konusunda x, y ve z yaplaca belirtilip, aratrmada bunlardan birini yapmamak
ciddi sorundur.
Aratrma konusunda x, y ve z yaplaca belirtilip, aratrmada x, y, v ve t yapmak da ciddi
sorundur.
Veri toplanacak kayna (nfusu) aratrma
sorusu/hipotez belirler. Hipotezdeki aratrma
nfusu ile yntemde belirtilen ayn olmaldr,
aksi taktirde, tasarm ker. rnein, inceleme
cep telefonlarnn genler tarafndan kullanm
skln belirlenmesini gerektiriyorsa, genler
tanmlanp nfus belirlenmeli ve bu nfustan
rneklem seilmeli ve kullanm skl sorulmaldr. rnein, ngiliz turistlerinin Trkiye ile ilgili imajlar konusunda aratrma nfusu ngiliz
turizm acenteleri deildir.
Ampirik bir aratrmada, kesinlikle aratrma
nfusu/nfuslar somut olarak belirlenmelidir.
Aratrma nfusu ile rneklem erevesi ayn
deilse (nfusta eriilemeyenler varsa), rneklem erevesi ve bu ereveden rneklemin nasl alnd ayrntl olarak anlatlmaldr.
Bir ampirik ierik analizinde, aratrma ve lme/analiz birimleri somut bir eklide belirlenmelidir.
Ampirik tasarmda evren tanmlanmam nfustur. Evrenden 500 rneklem aldm demek,
en basit ve en temel bilgiye sahip olunmadn
gsterir, nk evrenden rneklem alamazsn.
SPSS kullanarak analiz yapld demek iirmedir ve gereksiz anlatdr.
Aratrma sorular varsa, o sorulardan, hipotezler varsa, hipotezlerden deikenler kartlr.
Deikenlerin nasl lld belirtilir. Gerekli
sosyo-demografikler, aratrma sorular veya
hipotezler ile gelen deikenler dnda hibir
deiken eklenmez ve llmez.
sbd.anadolu.edu.tr

Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri: Sorunlar ve zmler

Hibir kuramsal gerekeye dayanmayan, dolaysyla bilimsel gerekeden yoksun hipotezler

aratrmay geersiz yapar. Sonradan yntem
blmnde aratrmaya yeni hipotez ifadeleri
ekleme de tasarmn kmesine neden olabilir.
lme iin hazrlanan sorularda kapal ulu sorular ancak o deikenle ilgili olas tm gstergeler biliniyorsa yaplr.
lmede karlkl birbirini darda brakma
kural (mutually exclusiveness) inenirse, lme geersiz olur: u rnekte birden fazla kural
inenmi: gnde ka saat radyo dinliyorsunuz sorusuna u seenekler verilmi: 1. 1-3
saat, 2. 3-5 saat, 3. 5 saatten fazla, 4. Radyo dinlemiyorum.
lmede seenek kullanlacaksa, tm olaslklar tketme (exhaustiveness) kural inendiinde, lme geersiz olur: rnein, meslekle
ilgili lmede Serbest meslek ve kk esnaf
gibi seenek konmas lmeyi geersiz yapar,
nk bir insan ayn zamanda serbest meslek
sahibi ve esnaf olabilir.
lmede ilevsel tanmlama gerekiyorsa ve yaplmazsa, lme hatas yapma olasl da artar:
Bu tr hatalarda, rnein, meslek deikenine
renci, ev kadn, emekli gibi seenekler eklenir veya eitim sistemindeki kademeletirmeye
gre belirlenen eitim deikenine okuryazar
deil, okuryazar, okul bitirmemi gibi seenekler eklenir.
Bizde ilevsel tanmlama yaplsa bile, ciddi yanllklar yaplmaktadr: Neyle megul olduu
olarak tanmlanan meslek deikenine zrl,
emekli, yal, ii yok, hasta seenekleri eklenince, o ilevsel tanmlama inenmi olur ve bu
lme geersizdir.
Biz tutarszlklar ve geersizlikleri retmede
ok becerikliyiz: i eve para getiren faaliyet
olarak tanmlarz ve seenek arasna unlar koyarz: renci, ev kadn, emekli, isiz.
Bizim yaratclmz soruyla seenek arasnda uyum gereini de ortadan kaldrr: Haftann

10

her gn televizyon izler misiniz? Seenekler:

Her gn, 5 6 gece, 3 4 gece, 1 2 gece, Nadiren, Dier. Biz hatadan ok korkarz, ama hata
dzeltme gibi bir alkanlmz azdr.
lekler lmek istediini lmelidir, aksi takdirde lme geersiz olur.
rnein ya deikenini 15-25, 26-36, 37-47
gibi bir ekilde gruplandrmak, (a) ancak gerekeli olarak sunulan hipotezde bu gruplandrma
varsa kullanlabilir ve (b) bu gruplandrma ancak geerli ve ikna edici kuramsal gerekeyle
kurulabilir ki bu da ok zordur.
ifte namlulu soru bizde bol sorulmaktadr ki
bu lmeyi geersiz yapar: ocuunuz ilk, orta
veya lisede zel okula gitti mi? Evet, Hayr. Radyo ve televizyonu ne sklkta kullanrsnz?
Ampirik olmayan aratrmada analiz, konu/sorun erevesi iinde yaplr.
Ampirik aratrmada analiz, aratrmada yaplan
lmler zerinde yaplr. Eer herhangi bir istatistik testi kullanlacaksa, bunu belirleyen hipotezlerdir. Hipotezlerin gerektirdii istatistik testleri
yaplr; onun dnda keyfi olarak testler yaplmaz.
Yzde dalm veya ortalama istatistiktir, ama
istatistik testi deildir.
statistik testi bize ilikinin anlaml varl, yn ve
gc hakknda bilgi verir. Keyfi olarak deikenleri alp, rnein regresyon veya MANOVA testi
yapabiliriz. Ama sonular asla nedensellik ba
olduunu anlatmaz. Nedensellik ba nedensellik
tasarm inas ile gerekeli olarak kurulur ve inferential istatistikler kullanlarak test edilir.
Bir bilimsel tasarmda keyfi olarak sosyo-demografik deikenlerle dier deikenler karlatrlmaz ve istatistik testi yaplmaz. Eer
bir irket iin pazarlama veya etki aratrmas
yaplyorsa, istenirse her ey birbiriyle karlatrlabilir (nk ama ilikiler ve dalmlar
hakknda olas her tr bilgiyi toplamaktr), ama
bu aratrmann bir bilimsel dergide asla yaynlanmamas gerekir.

Cilt/Vol.: 13 - Say/No: 1 (1-12)

Bir hipotez testinde birden fazla istatistik testi

kullanlmaz (ayn hipotez iin hem ki-kare testi
hem de grup karlatrmas yaplmaz).
kiden ok deikenin olmas, o aratrmadaki
analizi ok deikenli analiz yapmaz. ok deikenli analiz ok deikenli analiz gerektiren
hipotezle oluturulur.
ki deiken karlatrmasn gerektiren hipotezlerin olduu bir tasarmda ok deikenli test
veya faktr analizi yaplmaz.
Aratrmann kapsam (scope of research) aratrmann snrll deildir.
Kavramlar yanl kullanlmaktadr. Daha kts moda olan klie kavramlar kullanmak
aratrmaya deer katmaz, tam aksine doru
kullanlmyorsa, ciddi sorun yaratr. Girite
keif (exploratory) veya betimleyici (descriptive) aratrma olarak belirlenmi bir tasarmda,
iliki analizi yaplamaz, nedensellik ba kurup
sonular karlamaz, nk var olan bilgi birikimine dayanan tasarm exploratory veya
descriptive karaktere sahipse, bunun anlam
iliki kuracak veya nedensellik bayla hipotez
ortaya atacak bilgiye sahip olmadmzdr. Bu
nedenle, bu tr tasarmlar ilikiler zerinde duramazlar; hipotez test edemezler; tahminlerde
bulunamazlar; anlam aklamas veya imalar
zerinde yorum yapamazlar.
Tez yazmada, rencilerin ou enstitlerin
zorunlu tuttuu formata gre doru saylacak
tez nerisi sunmaktadrlar. Fakat tezi yazdklarnda, nerilerindeki geerli format bir kenara itip, birilerinin yaptn kopyalayarak veya
birilerinin nerdiine uyarak, geersiz veya ok
sorunlu bir yapyla gelmektedirler.

Bulgu ve Sonu Sorunlar

Ampirik olmayan bir aratrmada:

Eer bulgu olarak nitelenecek eyler varsa
sunulur yoksa bulgu yerine aratrmann
karakterine gre analizler sunulur ve sonular
kartlr.

Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

Analiz, ele alnan konu erevesi iinde kalr.

Analizde ve sonu karmada yanl nedensellik balar kurmak aratrmay geersiz yapar.
Sonu sunumunda konu erevesi dnda ilikilendirmeler, eer gerekliyse/zorunluysa, yaplabilir.
Ampirik bir aratrmada:
Bulgu sunumu ayr bir blm olarak sunulur.
Bu sunumda ender olarak yorum yaplr veya
sonu karlr. Bu yapldnda da bulgu ile
yorum aka belli olmaldr.
Bulgu sunumu aratrma sorusu veya hipotez
erevesi iinde kalr. Bu ereve dnda istatistik yaplmaz ve bulgu sunulmaz.
Yzde dalmna bakarak anlaml farkllk
olduu sylenirse, bu aklama geersizdir.
Dalmda veya gruplar arasnda anlaml fark
veya iliki olup olmad ancak gerekli istatistik testiyle belirlenir.
Bir bulgu yazl anlatyla, tablolar ve ekiller
kullanlarak sunulur. Yazyla anlatlan bir dalm veya istatistiksel bir sonu, ayn anda
tabloyla ve ekille de sunulmaz. Tm yzdeler
veya sonular yazyla anlatlrsa, tabloya veya
ekle gerek kalmaz. Gereksiz sunum hem
sunum bilmemeyi hem de iirmeyi anlatr.
Tablo ve ekiller yazyla olan anlatnn tekrar
deil, ayrntl ekidir.
Sonu sunumu bulgu sunumunun farkl cmlelerle tekrar deildir. Aratrmalarda ve tezlerde sonucun bulgu sunumunun tekrar olmasnn temel nedeni, aratrma tasarmnn
gerekeli olarak kartlmamas, var olan bilginin bu gerekede kullanlmamasdr. Bunlar
olmaynca, bulgulara bakarak sonu olarak
sylenecek bir ey olmaz.
Sonu sunumu bulgular, hipotezler/aratrma
sorular, kuramsal gerekeler ve var olan bilgi
ile ilikilendirerek yaplan deerlendirmedir.
Yzdelerin ve dalmlarn ve de istatistiksel
bulgularn tekrar deil.

sbd.anadolu.edu.tr

11

Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri: Sorunlar ve zmler

Sonu yerine gibi bir balk asla pozitivistampirik bir aratrmada kullanlmaz, nk
bu bilimsel giriimin teorik yapsna aykrdr.
Sonu yerine gibi balklar veya kavramlar,
sistemli, tutarl ve geerli bilgi elde edilebileceini reddeden ve hatta bizim dmzda bilinecek bir gerein varln kabul etmeyen
yaklam tarzlarnn kulland kaypak ve ka
kavramlardr ve bu tr kullanmlarla, aslnda,
kendi tezlerini de geersiz yaparlar.

Abstract/z/zet Sorunlar

Bir aratrmada zet temel olarak ne yapldn

(konu/sorun), nasl yapldn (yntem), bulgular ve
sonu ile ilgili bilgi sunar. Bunlardan hibirinin eksik
olmamas gerekir.
Metin i Alnt ve Kaynaka Kullanm
Bir tezde ve makalede metin ii alntlar ve kaynakay ele alnan konuyla ilgili materyaller oluturur.
Metin iinde kullanlmayan bir kaynak, kaynakada
gsterilmez. Metin ii ve kaynaka kulanm kurallar
tez ynergelerine veya makalenin sunulduu derginin kurallarna gre deiir. Bizde youn bir ekilde
ciddi etik sorunu olan kullanmlara rastlarz. rnein, (a) benim okuduum kaynaktan aldm bir alnty sanki kendisi o kaynaktan okumu gibi sunma (ki
o kaynaa ulama olasl yoktur ve o kadar kayna
okuyacak ngilizce seviyesine de sahip deildir); (b)
benim kitabmda yazdklarm bazen aynen bazen de
kelimelerde baz deiklikler yaparak sanki kendisinin dnd gibi sunma (hem de ciddi hatalarla,
rnein tercihli televizyon izlemeyi selective exposure, szle bakp tercihli maruz kalma diye
deitirme gibi); (c) benim kitabm okumadan Erdoan kltr kavramn ok genel bir ekilde tanmlamaktadr veya ekonomik indirgemecilik yapyor
diye uyduru sunma; (d) kastl olarak veya farknda
olmakszn alnt yoluyla yazarn dediini arptma
veya tam aksi anlamda kullanma.

12

nerilen Kaynaka
Alasuutari, P., Bickman, L., and Brannen; J. (2008)
(eds.) The SAGE Handbook of Social Research
Methods. London: Sage.
Babie, E. (2013) The Practice of Social Research. (13th
ed.), Belmont, CA: Wadsworth.
Beaugrande, R. De (2006) Critical Discourse Analysis: History, ideology, methodology. Studies in
Language & Capitalism 1 (1): 29 56
Blaxter, L., Hughes, C. And Malcolm, T. (2010) How
to Research. (4th ed.), Buckingham: Open University Press.
Bryman, A. (2012). Social Research Methods. (4th
ed.), New York: Oxford University Press.
Erdoan, . (2012) Pozitivist Metodoloji ve tesi. Ankara: Erk.
Clandinin, D. J. (Ed.). (2007). Handbook of Narrative
Inquiry: Mapping a methodology. Thousand Oaks,
CA: Sage.
Elliott, J. (2006). Using Narrative in Social Research:
Qualitative and Quantitative Approaches. London:
Sage.
Hutchby, I., & Wooffitt, R. (2008). Conversation
Analysis. (2nd ed.), Cambridge: Polity.
Rapley. T. (2008). Doing Conversation, Discourse and
Document Analysis. Thousand Oaks, CA: Sage.
Wodak, R., & Meyer, M. (2009). Methods for Critical
Discourse Analysis. (2nd ed.), London: Sage.
Yin, R. K. (2008). Case Study Research: Design and
Methods. (4th ed.), Thousand Oaks, CA: Sage.
*** Ek Trke kaynak ve bilgi iin Prof. Dr. rfan
Erdoann http://www.irfanerdogan.com/index.
htm adresindeki ilgili makalelere bakabilir veya
ara/search seeneini kullanabilirsiniz.