BRNC BLM

Trk Tarihiliinde
1908 Devrimi zerine
Birka S z

Bu kitapta 1908 Devrimi ve bu Devrim'e giden yolun hikyesi anlatlmaktadr. Modern Trkiye tarihinde 1908 yl ilk
defa olarak merut monarinin kurulduu, hkmetin yalnzca halk tarafndan seilmi bir meclise kar sorumlu olduu ve, dolaysyla, mutlakiyeti monarinin ve mutlakiyeti monariye hizmet eden bir sivil ve asker brokrasinin
gcnn siyasal sreten dlanmaya alld bir dnemin balang noktas olmas bakmndan son derece
nemlidir. Belleimizi zorlarsak, Trkiye siyasal tarihinde
1908'den nce byle bir dnemin olmadn grrz.
1876'daki anayasal hareket yalnzca mutlakiyeti monariye eki-dzen veren bit hareketten baka bir ey deildi;
nk, ama buyd ve daha fazlas istenmiyordu. 1876 ylnda Padiah tarafndan kabul edilen Kanun-u Esasi, Avrupa'nn en tutucu anayasalar rnek alnarak hazrlanmt
ve hazrlanmdaki kurumlarn grleri dorultusunda, siyasal gc monari ile brokrasi arasnda paylatrmaktan .
ibaretti.1 Meclis-i Mebusan'm rol olduka kstlyd ve hal1

Cokun ok, " 1 8 7 6 Anayasasnn Kaynaklar," ss.1-25; ve Tark Zafer Tuaya, " 1 8 7 6 Kanun- Esasisi ve Trkiye'de Anayasa Gelenei," ss. 27-29. Aynen

km istemlerini bir nebze temsil etse bile, anayasal dzenleme iindeki yeri monari ve brokrasiden sonra gelmekteydi. Meclis'in feshi de Padiah'a tannm bir hak olduundan, almalar zerinde her zaman bir st makamn arl ve basks bulunmaktayd, Heyet-i Vkela -yani, Bakanlar Kurulu- Meclis-i Mebusan'a deil, dorudan doruya
Padiah'a kar sorumluydu. Zaten, kabine yeleri atanrken, seim Meclis-i Mebusan'a deil, Padiah'a braklmt.
ki meclisli bu anayasal dzende, tm yeleri Padiah tarafndan atanan bir Meclis-i yan -yani, Senato- bulunmaktayd ki, bu meclisin yetkileri seimle ibana gelen Meclis1 Mebusan'dan daha fazlayd. Kanun-u Esasi'yi yorumlamak
da dahil olmak zere ynetim zerinde bask oluturabilecek bir ok yetki ile donatlmt.2
Amalan ve yaps itibaryla liberal demokratik olmak
bir yana, liberal bile olmaktan ok uzak olan bu anayasal
rejim yine de Sultan Abdlhamid ve brokrasisinin houna
gitmemi olacak ki, Trkiye'nin olaanst bir durum
iinde -yani, Ruslarla yaplmakta olan savala megul- olmas, kstl yetkilerini ama abasnda olan Meclis-i Mebusan' 'tatil' etmek iin yeterli neden olarak grlm ve
Kanun-u EsaSi, 14 ubat 1878'de, tozunun silkelenerek
tekrar yrrle konulmak zere 24 Temmuz 1908'e kadar gvenlik iinde korunaca bir rafa kaldrlmt. te,
Trk siyasal hayatnda 1908'den nce yaanm olan tek
deney buydu ve liberal bir devrim olmaktan ok uzakt.

bkz., Tark Zafer Tunaya, "Midhat Paa'nn Anayasa Tasars: Kanun- Cedid,"
ss.30-31. 1876'daki siyasal durum ve anayasal hareketle ilgili en nemli kaynaklardan biri udur: Robert Devereu*, The First Ottoman Constitutional
od: A Study of the Midhat Constitution and
2

Peri-

ParUament

Cokun ok, " 1 8 7 6 Anayasasnn Kaynaklan," ss.1-25; Blent Tanr, "Anayasal Gelimelere Toplu Bir Bak," ss.17-21; idem, "Birinci Merutiyet." Osmanh-Trk

Anayasal

Gelimeleri,

1 7 8 9 - 1 9 8 0 iinde, ss.101-138: ve Tark Zafer

l'unaya, " 1 8 7 6 Kanun- Esasisi ve Trkiye'de Anayasa Gelenei," ss.29-34.

Mutlak padiah ile emrindeki brokrasi arasndaki ekime sonucu ortaya kmt ve 1878'den 1908'e kadar-her
ne kadar Kanun-u Esasi rafa kaldrlm olsa d a - ayn kavga devam etmiti. Otuz yllk sre iinde deien ey brokrasinin greli arlnn azalarak bunu Sultan bdlhamid in emrindeki Yldz Saray ynetimine -Mabeyn'ekaptrm olmasyd.
*Birinci Merutiyet' olarak adlandnlagelen ve kstl yet-
kilerle de olsa halkn seimiyle oluan Meclis-i Mebusan,
Saray ile brokrasi arasndaki g ekimesinde hereyini
kaybeden taraf olmutu. Fakat, kamuoyunda, brokrasi ve
Saray karsnda nc bir gcn de olabileceini, ksa bir
sre iin de olsa, kantlamt. 1908 ylna yaklaldnda
da kamuoyunun hatrlad ve istedii buydu: Halkn zgr
iradesiyle oy verecei bir seim sonucu oluacak bir meclisin, milletin mukadderatna hakim olmas.
1908 ylna yaklaldnda artk halkn istedii, yetkileri
kstl ve denetim altnda tutulan bir meclis ve Padiah'a baml bir hkmet deil, tam tersine, her trl yetkiyle donatlm ve Padiah'la brokrasinin stnde olan bir meclis
tarafndan ynetilmekti. Bu nedenle, 1908 Temmuzunda
balayan yeni dneme, sanki otuz yllk 'tatil'den sonra kalnd yerden tekrar balanyormu gibi, 'kinci Merutiyet'
ad konularak Devrim'in kltlmesi son derece yanltr.
Artk Trkiye otuz yl ncesinin Trkiyesi deildi. 1876'da
'tepeden' yaplan bir reform hareketi, 1908 ylma yaklaldnda geni halk kitlelerinin zlemlerine yant yermekten
uzakt. zellikle, 1905'te kuzey komu Rusya'da ve 1906'da
dou komu ran'da meydana gelen snrl devrimler ve bu
devrimler sonucu oluan meclislerin Trkiye'deki kamuoyunu olduka etkilediini, Devrim'i gerekletirmek iin
alanlarn halka dattklar yeralt bildirilerinden anlamaktayz. Dolaysyla, 1908'de istenen, artk brokrasinin

rolnn garanti altna alnd bir 1876 Kanun-u Esasisi deil, halkn gerek anlamda siyasal srece katlaca ve hkmetlerin yalnzca dorudan seimle ibana gelen Meclis-i Mebusan'a kar sorumlu olaca ve brokrasi ile Saray'n yetkilerinin snrlarnn izilecei yeni bir '1876 Kanuncu Esasisi' idi.
1908 Devrimi'ne kinci Merutiyet' adn koymak ve tarih kitaplarnda, sanki monarist dzen, tamamiyle yklaca ve ortadan kaldrlaca 1 Kasln 1922 tarihine kadar
kesintisiz devam etmimi gibi bir tarih d anlatm srdrmek -her ne kadar siyasal amalara hizmet amacyla bir
propaganda malzemesi olarak zamannda kullanlmsa dabugn bilimsel deil, ideolojik bir konumu belirlemektedir.
Anayasa hukuku asndan, monarist rejim -yani, anciett
regime- 1908 yl Temmuzunda 'tarih' oldu. Yerine kurulan
rejim bir merut monari idi ve liberal demokratik bir ynetim geleneini yerletirme abasmdayd.3 Monaristlerin
1909 ve 1912 yllarndaki kar-devrim ve asker darbe abalar hep bu eski rejimi geri getirme isteinden kaynaklanmaktayd ve amalarna ancak Trkiye'nin sava kaybedip,
Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin iktidardan dt 1918 yl sonunda eriebileceklerdi.
, Trk tarih yazmndaki en ateli tartmalardan biri, Birinci
Dnya Sava ncesi ve sonras olarak ayrlabilecek iki dnem arasnda srekliliin mi, yoksa kopukluun mu olduudur. Baskn sylemde bu dnemler 'Osmanl imparatorluu' ve 'Trkiye Cumhuriyeti' olarak kesin izgilerle ayrl-

liu konuda olduka derli-toplu bir anlatm iin bkz., Blent Tanr, "kinci
Merutiyet," Omanlt-Trk

Anayasal Gelimeleri,

1 7 8 9 - 1 9 8 0 iinde, ss.139-

) 8 3 . Ayrca bkz., Recai G. Okandan, Amme Hukukumuzun

Anahatlar,

ye'nin Siyasi Gelismesi, Cilt 1: Osmanl Devletinin Kuruluundan

Trki-

Yklna Ka-

maktadr. Bu: almada, her ne kadar 1908 ylyla balayan

dnem ile 1923 ylyla balayan dnem arasnda dorudan
bir karlatrma yaplmasa da, arka planda her zaman varolan anlay bu iki dnem arasnda kopukluun olduudur;
ancak, baskn tarih sylemininin iddia ettii anlamda deil.
Baskn tarihilik anlayna Kemalist ideoloji egemendir.
ster 'bilimsel,1 ister 'resm' olsun, Trk tarih yazm bu
ideolojik ereve ile snrldr. Baz rnekleri ne kadar yaratc ve gz kamatrc olsa da, Trk toplumsal, siyasal ve
ekonomik trih aratrmalar Kemalist ideoloji erevesinin dna kamamtr. Trih aratrmalarnn genel erevesini -yani, sorunsaln- oluturmas asndan, Kemalist ideoloji smsk yerinde durmaktadr. Ksacas, aratrmacnn yaklamndan bamsz olarak, yaplan hemen
hemen tm almalar Kemalist ideolojinin kalplar tarafndan ekillendirilmektedir. in ilgin yan, bunun yalnzca 'Modernleme Kuram' ya da 'Bamllk Kuram' gibi
ak-seik kuramlar bilinli Olarak kullananlar tarafndan
deil, ayn zamanda belirgin ve 'tutarl' bir kuramsal erevesi olmayan kiiler tarafndan d^ ayn heyecanla ve sorgulanmadan kullanlmasdr. Sonuta, baz sorular akademik
almalarn inceleme alanna bile girmemektedir; Bu almada, imdiye kadar sorulmam baz sorulara yant aranmaya allmtr.
Baskn Trk tarih yazmnda vurgu her zaman Atatrk'n
1923 ylnda kurduu cumhuriyet rejimi ile izgisi belirlenmi bir kesin kopukluun olduu ynndedir.
Ksaca anlatmak gerekirse, Trk tarihiliinin genel kabul grm ekline gre, 1923 ylnn nemi yalnzca siyasal deil, ayn zamanda ekonomik ve toplumsaldr da. Siyasal anlamda vurgulanan, yeni rejimle beraber kkten bir
deiikliin meydana geldiidir. Yeni rejimin eskisinden r-

gtlenme ve yap asndan temelden farkl olduu sylenmektedir. Buradaki esas vurgu, monarinin -saltanatmkaldrlm olmasdr. Ekonomik alanda ise, vurgu, yabanc
mdahalenin ortadan kaldrlmas ve 'bamsz' gelimenin
gereklemesi ynndedir.
Baskm olan bu Trk tarih syleminde, 1908 yl nemli
bir dnm noktas olmaktan ok uzaktr. Hi de nemsenmeyen bu tarih, bir devrim olarak nitelendirilmez. Ve, doal olarak, ortaya kan olay '1908 Devrimi' olarak anlmaz
da, kinci Merutiyet'in lm' olarak adlandrlr. 1908'den
sonra siyasal ve ekonomik yapda - v e toplumsal yapda- gerekleen deiiklikler kmsenirken, bu dnemde brokrasinin modernlemesi -hem asker, hem de sivil, ama,
zellikle, asker brokrasinin yenilemesi- gklere karlr.
Allagelmi tarihilikte 1908 Devrimi, bir bakma, 'modernleme' ya da 'batllama' yolunda yalnzca clz bir balang olarak grlr.
.
'
ddiaya gre, gerek deiiklik 1923 ylnda 'Kemalist <
Devrim' ile geldi. Yanllkla 'devrim' olarak nitelenen
'Cumhuriyet'in iln' ile beraber Trkiye'nin nnde alan
yeni dnemde Kemalist reformlarn lkeyi modernletirdii
ve yepyeni -modern ve batl- bir Trk devleti ve toplumu
yaratt sylenmektedir; sanki, daha nce batl bir toplum
yaratlmam ve/veya buna teebbs edilmemi gibi.
Kemalizmin ideolojik damgas o derece belirgindir ki, tarihiler 1908 deil de, 1923 ylm ada Trkiye'nin siyasal ve ekonomik tarihine balang olarak kabul ederler.
Eer gemile bir karlatrma yaplrsa -ki bu pek allm deildir- bu yalnzca 1908-ncesi Ondokuzuncu Yzyl monarist/mutlakiyeti dzenle 1923-sonras Kemalist
cumhuriyet dzeni arasnda yaplmaktadr. ounlukla,
1908 ile 1923 yllar arasndaki dnem inceleme kapsam
dnda braklmaktadr. Bir bakma, ada Trkiye'nin ta-

rihi 1923 yl ile birlikte balatlmaktadr. Basmakalp tarihilikte, yaanmam saylan Yirminci Yzyl'm ilk onyllar
tamamiyle ihml edilmitir.
Yirminci Yzyl'm ilk yirmi yln grmezden gelen yerleik tarih anlay, ada Trkiye'nin 1920'li yllardan balayarak oluturulduu efsanesini bugne kadar tekrarlayagelmitir. deolojik koullanmann yansra, cehaletin de
verdii katkyla yzyllarca sregiden mutlakiyeti Osmanl
mparatorluu'nun sonunun niha olarak Birinci Dnya Sava ertesinde geldii sanlmaktadr. Bylece de, Birinci
Dnya Sava'mn Trkiye asndan, tilf Devletleri ve onlarn mttefiki Yunanistan tarafndan igal edilmesi nedeniyle ortaya kan zel artlar sonucu, 1918'de deil de
1922. yl sonunda bitmesi, Trkiye tarihinin dnemletirilmesinde ilevsel bir dnm noktas olmaktadr.
Trkiye tarihinde 'normal' bir dnm noktas plan 1923
yl, bylece hem sreklilik hem de kopukluk tezlerini savunanlarca kolaylkla kabul gren bir tarih olmaktadr. Sreklilik tezini savunanlar, sava ncesi ve sonras dnem
arasnda modernlemeci eilimi olduu iddia edilen brokrasi gibi baz nemli kurumlarn 1840'lrdaki Tanzimat dneminden beri srekliliini koruduunu iddia etmektedir.
Kopukluk tezini savunanlar ise sava-ncesi varolan Ondokuzuncu Yzyl geleneksel ve monarist yapsyla 1923'ten
sonra kurulan modern ve cumhuriyeti yap arasndaki
gzlemlendii iddia edilen 'kkten' fakllklar gzler nne
sermektedir.
Her ne kadar elikili gibi gzkse de, 1923 yln 'eski'
ile 'yeni' arasndaki temel ayrma noktas olarak kabul etmek, yalnzca kopukluk tezini savunanlarca deil, ayn zamanda sreklilik tezini savunanlarca da vurgulanan bir konudur. Burada Kemalist ideolojinin Trk tarihilii zerindeki baskn etkisini grmekteyiz. Trk tarihinin yerleik

yorumlarna katlmayan ve bunlar 'eletiren' aratrmaclarn bile Kemalist ideolojinin kalplarndan kurtulamadklarn ve bu kalplarn dna kamadklarn gzlemlemekteyiz.4
Kemalist ideolojinin 1923 ncesi Trkiye'yi tasviri olduka olumsuzdur. Bu ideolojide, Birinci Dnya Sava ncesinde Trkiye'de 'rm' ve 'aalk' bir monarist ynetimin olduu ve toplumdaki tm ktlklerden bu ynetimin sorumlu tutulmas gerektii gr egemendir.
Kemalist ideolojiye gre, bu monarist hkmet, en byk
hatasn Trkiye'yi savaa sokmakla yapmtr. Burada,
eletiri, aralarnda hibir ayrm yaplmakszn, yalnzca
1918 sonrasnda itilf Devletleri ile ibirlii yapan Padiah'a deil, ayn zamanda 1918 ylma kadar ibanda kalan Ittihad ve Terakki Cemiyeti destekli liberal ve sivil hkmete de yneltilmektedir.5 Dorudan ya da dolayl olarak, sivil hkmetler ve liberalizm ilkeleri Trkiye'nin Sava'ta bana gelen bellarn tek sorumlusuymu gibi gsterilmektedir. Birinci Dnya Sava ve bunu takip eden 'bamszlk mcadelesi' yle bir dille anlatlmaktadr ki, dmanlarla ibirlii ve ihanet iinde olanlarn kol gezdii bir
ortamda, yalnzca asker brokrasi, tek bana toplumun

Burada rnek olarak u akta eletirel almalar saylabilir: alar Keydcr,

State and Class iriTurkey: A Sldy in Ccpifalist DevelopmcU; Korkut Boraav,
; 100 Soruda Trkiye iktisat Tarihi, 1908-1985; Mete Tuay, Trkiye
yeti'nde lefe-Pctrti Ynetiminin Kurulmas, 1923-1931;

Ctmltri-'

ve Bereli Bcrhcroglu, Tur-

key in Crisis: From State Capitalism to Neo-Colonialism.

5

1 9 2 6 ylnda Ankara stikll Malkemesi'de Atatrk'e suikast iddiasyla yaplanan Ittihad v Terakki Cemiyetinin hayattaki yeleri aslnda 1 9 1 8 yl ncesi, iktidarda olduklar zaman, uyguladklar politikalar iedeniylc sulanmaktaydlar. Suiamala, uyguladklar liberal siyasal ve ekonomik politikalar ile
Trkiye'yi Birinci Dnya Savas na sokmalar zerinde odaklamt (Bkz.,
Erik J. Zrcher, The (/monist Facfo": The Role of tle Commiloc o) Union <W
Prpgress in the Turkish National Movement, 1905-1926).

namusunu koruyan ve gerekten vatansever olan biricik

kurummu gibi tantlmaktadr. Kkenlerine sadvk kalan
Kemalist ideoloji, bylelikle, brokrasiden -zellikle de,
askeri brokrasiden bahsederken son derece saygli bir
tutum taknmakta, lkeyi hem i dmanlara, hem de siyasal ve ekonomik adan da baml bir ekilde tutan yabanc dmanlara kar savunmada beceriksizce davranan
ve Trk devletinin haklann savunmaktan aciz olan monarist rejimi yermekte ve Trkiye'yi bu iler acs durumdan brokrasinin kurtardn iddia etmektedir. Bylesi bir
anlatmda, brokrasi, Trkiye'nin haklarn ve karlarn
en iyi savunan grup olarak n plana karlmaktadr. 'Devlet' bir varlk olarak ele alnarak, bu varln en iyi Atatrk
ve partisi Cumhuriyet Halk Frkas tarafndan korunduu
vurgulanmaktadr.
Kemalist ideolojinin bilinli bir ekilde gelitirildii ve
yaygnlatrld 1930'lu yllardan 1950'li yllara kadar, tarih yazm hep bu ideolojinin hizmetinde olmutur. Yakn
tarihin nemli dnm noktalarnn belirlenerek vurgulanmas gereken konularn sralanmas ise 1927 ylnda Mustafa Kemal. Atatrk'n Cumhuriyet Halk Frkas'nm Ankara'da toplanan parti kongresinde okuduu nutukla kesin
eklini almt.6 Kemalistlerin, 1950 ylndaki genel seimleri kaybederek iktidardan dmesine ramen, bu 'resm'
ideoloji ve onun eitlemeleri bugn yalnzca siyasal evrelerde deil, ayn zamanda akademik evrelerde de geer ake olma niteliini -gnden gne zayflayarak da olsa- srdrmektedir.

Mustafa Kemal Atatrk, Ntl, 3 Cilt ve sonraki yllarda kan 'dztrkeletirilmiS' basklarla, ksaltlm ve zetlenmi 'halk' basklan (rnein bkz., Gazi
Mustafa Kemal Atatrk, Sylev, 3 Cilt, Yirminhnc Bas [Basma hatrlayan
Hfz Veldet.Veicledeolu)).

Dnlecek olursa, Kemalist ideolojinin akademik evrelerde yeniden hayat bulmasnn en verimli yolu, Modernleme
Kuram ve onun Trkiye'ye zg yorumlarndan gemitir.
19601 yllardan balayarak, Trkiye'nin siyasal ve ekonomik
gelimesi zerine yaplan akademik tartmalarda, Modernleme Kuram'nm Trk tarihini yorumlamas baskn rol oynad.
Bilim adamlar, Trkiye dnda, zellikle Amerika Birleik Devletleri'rde, Trkiye'yi tartrken, Modernleme Kuram'nm ana hatlar sk skya belirlenmi snrlar erevesi dna kmadlar. Trkiye tarihini Modernleme Kuram
erevesinde yorumlayan yabanc akademisyenlerin banda -alfabetik srayla sayacak olursak- Frederick T. Bent,
Richard L. hmbers, Roderic H. Davison, S. N. Eisenstadt,
Lloyd A. Fallers, Frederick W. Frey, William Hale, Zvi Yehuda Herslag, Jacob M. Landau, Bernard Lewis, Dankwart
A. Rustow, Stanford J. Shaw, Peter F Sugar, Joseph S. Szyliowicz, Frank Tachau ve Walter F. Weiker gelmektedir.7 Her

Frederick T. Bent, "The "Iurkish Bureaucracy as an Agent of Chage," ss.4764; Richard L. Chambers, "The Civil Bueaucracy: Turkey," s s . 3 0 1 - 3 2 7 ; Roderic H. Davison, "Hnvironmental and Foreign Contributions: Turkey," ss.91116; S. N. Eisenstadt, "The Kemalist Revolution in Comparative Perspective,"
ss. 127-142; Lloyd A. Fallers, "Turkey; Nation-State out of Polyglot Empie,"
ss.71-115; Frederick W. Frey, TheTurkish
litical and Economic

Political Site; William Hale, The Po-

Deve!pmeni of Modem Turkey; idem, "The Traditional and

the M o d e m i tle E c o n o m y of Kemalist Turkey: The Experience of the

1920s," ss.153-1.70; Zvi Yehuda Hershlag, "Turkey. Achievements and Failures in the Policy of E c o n o m i c Development during the Inter-War Peviod,
1 9 1 9 - 1 9 3 9 , " ss.323-350; idem, Turkey: An Economy
The Challenge

in TransitUm; idem, Turkey:

of Grov/th; idem, "Atatrk's Etatism," ss. 171-1'80; Jacob M. Lan-

dau (Der.), Atatrk and the Modernization

gence of Modern

Turkey;

of Turkey, Benard Lewis, The

Emer-

Dankwart A. Rustow, "Atatrk as State Founder,"

ss.517-573; "The Army and the Founding of the Turkish Republic," ss.513552; idem, "The Development of Parties in Turkey," ss.107-133; i dem,

"The

Miltary: Turkey," ss.352-388; idem, " T h e Modernization of Turkey in Historical and Comparative Perspective," ss.93-120; idem, "Turkey: The Modernity of
Tradition," ss.171-198; Stanford j . Shaw ve Ezel Kural 5haw, tilstory of the Oltoman Empire and Modern Turkey, 2 Cilt; Peter H Sgar, "Econonc and Political Modernization: Turkey," ss.146-175; Joseph S. Szyliowiz, "Elites and Mo-

ne kadar ilgi alanlar her zaman rtmese de, tm bu aratrmaclarn ortak zellii Trkiye'nin geleneksellikten modernlie gei yaparken toplumda cidd bir sarsntya neden
olmadan bunu baarm olduunu vurgulamalardr. Ksaca, tm bu aratrmaclar modernlie geerken Trkiye'nin
bir devrim sonucu deil de bir evrim sonucu Yirminci Yzyl ortasndaki noktaya gelmi olduunu iddia etmektedirler. Doal olarak bu vurgu hepsi de tutucu - v e rnein
Shaw gibi, monarist dzen hayran ar tutucu- olan bu
yabanclarn kuramsal tercihlerinin 'bilimsel' bir davurumundan baka birey deildir. Bu tutucu akademisyenlerin
yorumlar, kendilerinden tutuculukta hi de geri kalmayan
Trk akademisyenler tarafndan 1970'li yllarda kabul grm ve ayn dorultudaki yorumlar, yabanc meslektalarn imrendirecek lde Trk ve yabanc akademik evrelerde dolam olana bulmutur. Bu rneklerin en baarl eitlemeleri N ermin Abadan-Unat, Metin Heper, Kettal H.
Karpat, Ali Kazancigil, Suna Kili, Emre Kongar, Osman Okyar, Ersin Onulduran, Ergun zbudun ve lkay Sufar gibi
akademisyenler tarafndan yerli ve yabanc pazara tantlm ve 1970'li yllarda Modernleme Kuram ve bu kuramn
yorumlan Trkiye'de Kemalist ideolojiyle Modernleme
Kuram'n birletiren almalar olarak baskn gr asnn 'bilimsel' kalite damgasyla perinlenmesini salamtr.8
dernization in Turkey," ss.23-66; Frank Tachau, "The Political Cuiture of Ke malist Turkey," ss.57-76; Walcer E Weiker, Political

Tutelage and Democracy

in

Turkey: The Free Party and l s Aftermatl ; ve idem, The Modernization of Turkey:
From Atatrk to the Preseni Day.
8

Nemin Abadan-Unat, "Patterns of Political Modernization and.Turkish Democracy," ss.L-26; Metin Heper, "Center and Periphery in the Ottoma Empi-e with Special Reference to the Nineteenth Century," s s . 8 1 - 1 0 5 ; idem, Modernleme

ve Brokrasi:

Karlatrmal Kamu Ynetimine Giri; idem, "Osman-

h-Trk Devletinde Brokrasinin Siyasal Rolii: Kamu Ynetimi Kuram A-,

stidan Baz Gzlemler," ss.29-40; idem, "Political Modernization as Reflected

Grnen odur ki, Modernleme Kuram'mn Kemalist

ideolojiyle tam tamna rten bir zellii vardr. Bu zellik, toplu olarak 'modemletirici sekinler1 olarak tanmlanan karizmatik liderlik ve brokrasinin geleneksel bir toplumu dntrerek gelitirmesinde oynad nemli roldr.
Azgelimi bir toplumsal oluum balamnda, Trkiye, bu
konuda baarl bir lke olduu iin, tebrik edilmeye deer
bir rnek olarak dnyaya tantlmaktadr. Burada son derece nemli olan nokta, baarnn ltnn, Trkiye'nin bu
dnm, Atatrk'n karizmatik nderliinde ve emrindeki sekin brokrasi ile parti aygtnn denetiminde, bir
devrim geirmeden -yani toplumdaki g ve mlkiyet iliki-

in Bureaucratic Change: The Ttrkish Bureaucracy and a 'Historical Burcaucratic Empire' Tradition," ss.507-521; idem, "The Mode of Legitimizing a Modernizig State: The Case of Turkey"; idem, "Tansformation of Charism'a itto Political Paradigm: Atatrkism in Turkey," ss.65-82; Kemal II. Karpat,
"Slructural Chatge, Historical Stages of Modernization, and the Role of Social (Vroups in Trkisl Politics," ss.11-92; idem, "The Transformation ol the
Ottoman State, 1 7 8 9 - 1 9 0 8 , " ss 2 4 3 - 2 8 1 ; Ali Kazaegil, "Paradigms of the
Modern State Formatio i the Periphery"; Ali Kazacgil ve Ergn zbudut
(Der.), Atatrk: Fouder of a Modern State; Suna Kili, Atatrk Devrimi;

idem.

Kemalisin; idem, "The Impact of State Povver Changes on the Sttcturc of Political Educatio in Turkey"; idem, Turkey: A Case Study oj Political Development; Emre Kongar, Atatrk vc Devrim Kuramlar; idem, Devrim Tarihi ve lo/ltmbilim Asndan Atatrk; idem, mparatorluktan Gnmze

Trkiye'nin Top-

lumsal Yaps; idem, Toplumsal Deime Kuramlar vc Trkiye Gerei; Osman

Okyar, "The Concept of Etatism," ss.98-111; idem, "The Role of the State i
the Economic Life of the Nineteenth-Century Otoman Empire," s s . 1 4 3 - 1 6 4 ;
Ersin Onulduran, Political Development and Political PaCics i Turfccy; Ergun
zbudu, "Establislred Revolution versus Unfinished Revoltio.: Cotrasting Pattens of Democratization in Mexico and lrkcy," s s . 3 8 0 - 4 0 5 ; idem,
"The Nature of the Kemalist Political Regimc": ve lkay Suar, Stflte and Societv in the Politics of Turkeyi Development. lkay Sunar"n almas zellikle
. adan son derece ilgintir: Modernleme Kuram'mn yetersizliklerini ve idc. olojik arpklklarn bile bile kendini bu kuramsal erevenin dna karamam ve sonuta, eletirmeye alt bak asndan hi de farkl olmayan
bir 'Trkiye gelime tarihi' yazmtr. lkay Sunar'm "pozitivist teorinin yeter. sizliklerinden yola ktktan sonra sembolik yaklamn geerliliini kabullenmek zorunda" kaldm Dsin ve Toplum adl kitabnn nsznden atlyoruz.

lerinde bir el deitirme olay yaanmadan- gerekletirmi

olmasdr. Birinci Dnya Sava sonunda Trkiye'nin kurtuluunu salayan asker brokrasinin 'reformc' gndemini
n plana karan Modernleme Kuram erevesinde yaplan almalar, 1970'li yllarda Trk siyasal ve ekonomik tarihini inceleyen eserlerde egemen olan bir zelliktir. Bu konuda, zellikle Suna Kili'nin Atatrk Devrimi, Kemalisin ve
Turkey: A Case Study of Political Development kitaplar - v c
Emre Kongar'm Atatrk ve Devrim Kuramlar, Atatrk zerine, Devrim Tarihi ve Toplumbilim Asndan Atatrk, imparatorluktan Gnmze Trkiye'nin Toplumsal Yaps ye Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei adl almalar- kalplarn mot mot tutucu Amerikan siyaset bilimcilerinin bamszlklarn kinci Dnya Sava sonu kazanan
Afrika lkeleri iin gelitirdikleri modeller rnek alnarak
yazlm ve zgnl olmayan birer uyarlamadan teye
geememektedir. Yabanclarn, 'Trk Devrimi' olarak niteledikleri Atatrk dnemini inceleyen almalar da Kili'ninkinden -ya da Kongar'nkinden- ierik asndan pek farkl
ve doyurucu deildir.9
Burada,Modernleme Kuram'mn snrll, ideolojik tercihleri, ya da yetersizlikleri zerine bir tartma yapmann
gerei yok. Bi tartma zellikle 1970'li yllarda Amerika
Birleik Devletlerindeki akademisyenler tarafndan baaryla yapld ve Modernleme Kuram, hakettii yer olan k'9

S. N:. Eisenstadt, " T h e Kemalist Revoluticm in Comparative Perspectivc,"

ss.127-142; Lloyd A. Falters, "Turkey: Natioii-State ul of Polyglot Empire,"
ss.71-115; Fredeick W. Frey, The TurklsH Political E lle; Dankvvart . Rustow,
"Atatrkjs State Founder," ss.517-573; idem, "Politics and Develpracu'Po :
liey," ss.5-31; idem, "The Army and the Founding of the Turkish Republie,"
ss.513-552; idem, "The Development of Parties in Turkey," ss. 107-133; idem,
"The Modernization of Turkey in Historical atid Comparative Perspectivc,"
ss 9 3 - 1 2 0 ; idem, "Turkey: The Modernity of Tradition," ss.171-198; Josepl .S.
. Szyliowicz, "Elites and Modernization i> turkey," ss.23-66; Frank. Tachttu,
"The Political Culfure of Kemalist Tufkey." ss.57-76.

tphaelerin tozlu raflarna terkefdildi.-0 Burada vurgulamak istediim hokta, Modernleme Kuram'mn -belki de
Aydnlanma a'ndan beri sosyal bilimlerde .egemen olansrekli ve kesintisiz 'ilerleme' ve 'gelime' izgisini hibir
phe krnts tamadan tartmasz' kabul etmesi. Bu kur
ram erevesinde, lkeler, yalnzca iki kutuplu bir gelenekseli ik-modernlik, ekseni zerinde sraya dizilmekle kalmyor, ayn zamanda, hepsinin zaman iinde bu eksen zerinde bir st noktaya gelecei -dolaysyla, her lkenin ayn
yollardan geerek azgelimilikten gelimilie doru yol
alaca- gibi sot derece tartmaya ak bir tek-boyutlu gelime modeli, dnya tarihini 'aklamakta' kullanlyor. Bu
model aslnda her ynyle kuramsal tepkiler eken ve son
derece heyecanl tartmalara neden olan bir ideolojik konumu zetliyor. Bu modeldeki en nemli vurgu, baarl
modernlemenin ancak ufak admlarla ve yava-yav gerekleecei inanc. En iyi olaslkla 'kesinti,' en kt olaslkla da 'devrim,' bu modernleme srecinde yaanlmas arzulanmayan tatsz olaylardan saylmaktadr; ve bu sreteki
baarszl simgelerler. zet olarak, baarl modernleme
sreci devrim yalanmadan olandr. Baarl modernleme
-ya da, batllama- geleneksel bir toptumun yumuak bir
ekilde dnmn varsayd iin, ada Trkiye'nin tarihi, bu iddetten uzak ve kesintisiz gelime srecine kuramsal kayglarla uydurulma abas iinde, gereklerden

10 Kuramsal eletirilere rnek olarak u (almalara bkz., Joyce Applchy, "Modernization Tleory ad the Foruatio of Modem Social Theories in England and
America." ss.259-285; Ivar Oxaal, Toty Barnett, David Booth vedierleri, l?cyond the Sociology of Development,: Economy apd Society in Latin America and
A/rica; Alejandro Portes, "Modernity ad Development: A Critique," ss.2472 7 9 ; Rohcrt I. Rhodes, "The Disguised Conservatism of livolutionary Development Tleory." Science and Society, 3 2 ( 1 9 6 8 ) , s s . 3 8 3 - 4 1 2 ; John G. Taylor,
brom Modernization lo Modes of Production, ve Dean C. Tipps; "Modernization
Tleory and the Comparative Study of Societies: A Critical Perspective,"
ss. i 9 9 - 2 2 6 .

saptrlmaktadr. Bu nedenle, basmakalp Modernleme Kuram, Trkiye'yi, iddet ve devrim yaamadan batllamasn gerekletirmi rnek azgelimi bir ka lkeden biri
-belki de biricii- olarak kamuoyuna tantmay tercih etmektedir.
Modernleme Kuram'mn en byk eksii -ya da, hatasevrimci olmayan deiimlere ve toplumsal hayattaki kesintilere kar kuramsal yaklamdan kaynaklanan akademik
krlktr.11 Ayrca, deiimin otomatik olarak her zaman
daha fazla ya da daha yksek dzeylerde 'modernleme' getirmeyecei, Modernleme Kuram'nn sadk takipileri tarafndan nedense pek grlmek istenmez. Mantksal olarak, bu tip bir 'bilimsel' zmleme Trkiye tarihinin yorumlanmasnda ister istemez sreklilik tezinin kabul edil, meini gerektirmektedir. Bu tp zmlemelere en belirgin
rnei, 'Princeton Projesi' olarak adlandrlan almalar
btn oluturmaktadr. 12 Grnrde daha tarihsel bir aba ise Bernard Levvis'in The Emergence of Modern Turkey adl yaptnda gze arpmaktadr. Trkiye'yi dnya kamu-

11 Modernleme Kuram erevesinde, almasnn tmnde 'devrimci deiim'

olgusunu inceleyip de devrimden bahsetmeyen u ilgin kitaba bkz., Chalmers Johnson, Revolutionary

Change.

12 Bu almalar Princeton University Press tarafndan 19601 yllarda bir serinin

ayr ayr kitaplar olarak yaynlanmtr: JohlJ. Johnson (Der.), The Role of the
Mili/taryin Undenievitoped .Countries; joseph LaPalombara (Der.), Burtausracy
and Political Development; Joseph LaPalombara ve Myro Weiner (Der.), Political Parties and Political Development; ve Robert E. Ward ve Dankwart A. Rustow (Der.), Political Modernization in Japan and Turkey. Princeton Projesinin,
yine hemen hemen ayn yllara tesadf eden ve Latin Amerika lkelerim komnizme kar koruyarak, bu lkelerin devrimci deil de evrimci bir ekilde
gelimelerinin garanti altna alnmasn salamak amacyla nerilerin gelitirildii ve gerekli nlemlerin alnd 'Clamelot Projesi'ndcn ne derece bamsz
olduu bugne kadar su yzne kmamtr. 'Caelot Projesi'nin ortaya ks ve bunun Amerika Birleik Devletleri'deki bilinli akademisyenler taralndan ateli bir eletirisi iin bkz., Irving Louis Horovvitz (Der), He Rise and
Fail of Project

Caneht.

yunda;zellikle Ermeni ithamlarna kar hayat ve meslek

erefi pahasna savunan Lewis, bu eserinde Birinci Dnya
Sava ncesi ile sonrasnda Trkiye'de bir kesinti deil,
tam tersine bir sreklilik olduu sayn vurgulamaktadr.
Bu konum, kuramsal bir i tutarlln sonucudur.
Modernleme Kuram'mn baz eitleri -zellikle de
Trk akademisyenler tarafndan gelitirilenleri- tm, mo dernleme abalarndan yalnzca Atatrk ve yakn evresinin sorumlu olduunu iddia etme eilimi iindedir. Atatrk'n siyasal ngr ve kiisel iradesi tarihsel zmlemede n plana karlarak, b, neredeyse kiiye tapnma
derecesine vardrlmaktadr. Karizmatik bir nder olarak tantlan Atatrk-, bir 'klt sembol' mertebesine ykseltilmektedir, Byle bir kahramana 'tapnma' psikolojisi, sonuta, Trkiye'nin bugnk varlnn tmyle Ata'ya bal olduu savm ister istemez gndeme getirmektedir.13 Akademik almalarda grlmesi ender olan bu tip arlklar, ya
aka ideolojik bir amala yazlm olan 'Trk Devrim Tarihi' kitaplarnda, ya da bu dnemi Modernleme Kuram
erevesinde inceleyen yar-bilimsel zmlemelerde grlmektedir.14
Tarihin akm deitiren bir kahraman n plana karm Bu tip almalara rnek olarak ncelikle Suna Kili ve. Hre Kongar'n kitapla,

n saylabilir (Suna Kili, Atatrk Devrimi ve Kemalism; ve Emre Kogar, Atatrk

ve Devrim Kuramlar, Atatrk zerine ve Devrim Tarihi ye Toplumbilim A sndan Atatrk). Metin Heper, Dankwart A. Rustow vc Walter E Weiker da bu
kapsamda almalar yapmlardr (Metin Heper, "Transfonnatior of Charisma iito a Political Paradigm: Atatrkim in Turkey," ss.65-82; Dakvvart A.
Rustovv, "Atatrk as State Founder," ss.517-573; ve Wa]ter E Weiker, The Mo
dernzaton of Turkey: l-rom Atatrk to (te Preseni P a y ) .

14 "Devrim Tarihi'ya da 1980'len sonra

ismi daha yaygn

olarak,'tiklp Tari-

li'ders kitaplar bal bana inceleme konusu olabilecek zenginlikte ideolo: jik malzeme ile doludur. u anda niversitelerde okutulmakta olan b kitapladan en gze arpanlar-yazarlarnn soyad srasna greunlardr: Bcdia
Akarsu, Atatrk Devrimi ve Temellerim lhan Akn, Trfe Devrim Trihi; Ylmaz
Altu, Trk inklp. Tarihi, 1 9 1 9 - 1 9 3 8 : Toktam Ate, Trk Devrim

. 16

Tarihi;

'

ma abalar, kanlmaz olarak aratrmaclar kopukluk tezine yaknlatrmaktadr. Bu aratrmaclara gre, modern
Trk tarihi 1923 ylnda balad iin, 1908 Devrimi Trkiye'nin modernlemesi ve batllamas yolunda atlm
ufak bir admdan te bir anlam tamamaktadr. Herey,
Atatrk'n 1923'te Cumhuriyet'i iln etmesiyle balamtr.
Atatrk'n kiisel abalaryla kurulan yeni devletin 'Osmanl Miras'm reddettii ve dolaysyla gemile aramzda
kesin hatlarla izilmi bir kopukluk olduu iddia edilmektedir. Bylece, Modernleme Kuram'nn Kemalist ideolojiyle btnlemi" eidi toplumsal sistemde Birinci Dnya Sava sonucu tam bir kntnn olduunu kantlama abas iine girmektedir. Burada, savan 1918'de ttihadc hkmet tarafndan kaybedilmi ve lkenin itilf Kuvvetleri
tarafndan igal edilmi olmas, Trkiye'nin bamszlnn
Haza Erol, Trk inklp Tarihi; yferi Gze, Trk Kurtulu Sava ve Devrimi Tarihi; Enver Ziya Kara), Trkiye Cumhuriyeti

Tarihi, 1918-1953;

Sum Kili,

Trk Devrim Tarihi; Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devrimi'n'm Temelleri
ye Geliimi; Refik Turan, Mustafa Safran, Muhammed ahin ve E. Semih Yaln,y\tatlr/ tikeleri

ve inklp

Tarihi; ve erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, 2

Cilt. 'Trk Devrim Tarihi' kitaplarnn bizzat Yksekretim Kurulu'nun smarlamayla yazlp YK'e baslan eitleri de piyasada bulunmaktadr: Yalya Akyz, .Utkan Kocatrk, Glnihl Bozkutt, hsan Gne, Ergn Aybars,
Nai)i aan, Mustafa Ergun ve Cahit Bilim, Atatrk

lkeleri

VI; T rk nklabnn Hazrlk

Sava;

D nemi ve Trk tstikll

ve inklp

lari/i,

mer Krko-

lu',Nami Caa, Glnihl Bozkut, Mustafa Ergun, hsan Gne, Nevin Gen
ve Ersoy Tadenirci, Atatrk

lkeleri

ve nklp

Tarihi, 1/2: Atatrk

nklplar;

ve Ahmet Mumcu, Ergun zbudun, Turhan Feyziolu, Yksel lken vc 1.

Agh ubuku, Atatrk lkeleri ve nklp

Tarihi: Atatrklk.

Bu kitap listesi-

ne bir de ad dorudan 'Trk Devrim [nklp] Tarihi' olmayp da'.ierik asndan dierlerinden fark olmayan u kitaplar eklenebilir: Ergn Aybars, Atatrk, adalama
at Kaynar

ve Laik Demokrasi;

Anl een, Atatrk

ve Necdet Sakaolu, Ulusal Egemenliin

ve Cumhuriyet;

75. Ylnda Atatrk

Re-

Dn-

cesi ve Genlerin Sorular; Ahmet Taner Klal, Kemalizm, Laiklik ve Demokrasi; Ergun zbudun, Trk Anayasa

Hukuku;

ve Taner Timur, Trk Devrimi

ve

Sonras; Ahmet Taner Kslal'nm u anda sekizinci basmn yapm olan Atatrk'e Saldrmann

Dayanlmaz

Hafiflii

gibi bu bol ve kolay kazanl pazarda

kendine yer edinmeye alan daha birok kitabn olduunu ayrca belirtmeye
tabii gerek yok.

tmyle ortadan kaldrld eklinde yorumlanmaktadr.

Bylece, olay btnyle saptrlarak, Modernleme Kuram'nda ok tutulan bir konu olan 'devlet yaratma' bahsine
geilmektedir. Modernleme Kuram'mn eski smrgeler
iin gelitirmi olduu 'devlet yaratma' modeli tm hamlyla Trkiye'nin durumuna uydurulmaya allmaktadr.
ster Stanford J. Shaw gibi eski monarist gnleri zlemle
anan bir ar tutucu, ister Suna Kili gibi ateli bir Kemalist,
- isterse de Emre Kongar gibi kendi tanmyla bir 'ilerici' olsun, olaya Modernleme Kuram erevesinde bakan tm
kopukluk tezi taraftarlarnn bulutuu ortak nokta,
1923'te uzun yzyllardr sregiden bir devlet yapsnn ta-,
mamiyle kt, bamszln kaybedildii ve ancak yce
bir dehann nderliinde 'milletin maks .talihi'nin tersine
evrilebildiidir. Eski Yunan efsaneleri de yardma arlarak, neredeyse iirsel bir ifadeyle, son nefesini vermekte ya
da lm olan bir imparatorluun klleri arasndan yepyeni bir devletin kt savunulmaktadr.
Bu anlatmn ar milliyeti olan eidinde ise, Trkiye,
Bat'dan bamszln kazanan ilk azgelimi , lke olarak
dier azgelimi lkelere rnek tekil eden bir devlet konumuna ykseltilmekte ve bu, azgelimi lkelerde ok sk
rastlanan bastrlm aalk duygusunun davurumuyla,
bir vn vesilesi saylmaktadr. Normal olarak eski smrgelerdeki durumu 'aklamak' iin gelitirilen 'siyasal gelime aamalar' kategorileri, rnein Suna Kili tarafndan,
modern Trkiye'nin Atatrk nderliindeki sekinler grubu tarafndan kurulmas yorumunda hi bir akademik kayg duyulmadan aynen kullanlmtr.15 Kongar da Atatrk ve
Trk Devrimi kitabyla Trkiye'de deime konusuna deindii dier kitaplarnda, hep Modernleme Kuram'mn

15 S u m Kili, Kemalism.

vazgeilmez unsuru olan sekinci bak asyla, Trk toplumunda 1923 ylyla birlikte balad iddia edilen dnmn hikyesini anlatmaktadr. Konularn arptlarak sunulmas sonucu yaplan bu yorumlayc tarih zmlemesi,
geleneksel toplumdan modern topluma kkten bir mdahaleyle-doal olarak, sekinci ve 'tepeden inme' yntemlerle- geildii varsaym zerine kurgulanmaktadr.
Modernleme Kuram'rim kopukluk tezi taraftarlar, siyasal ve toplumsal yapda 1 9 0 8 ile 1918 yllan arasndaki
Trkiye'yle 1923 sonras Trkiye arasnda cidd bir karlatrma yaptklarnda arada kkten farkllklar gremeyeceklerini bildikleri ya da sezdikleri iin, tm abalarn 'Kemalist Devrimler' zerinde younlatrrlar. Kopukluk tezi
taraftarlar, 1920'li ve 1930'lu yllarda siyasal ve toplumsal
yapy etkilemede hi de nemi olmayan hafta tatilinin Cuma gnnden Pazar gnne alnmasn, metrik lm sisteminin kabuln, Arp alfabesi yerine Latin alfabesi kullanlmasn ve buna benzer dzenlemeler ve kararlar birer
byk devrim olarak saymak zorunda kalrlar. Bugn, ideolojik bir tutum dnda, bu gibi dzenlemelerin olsa olsa
ancak birer reform okluklarn sylemenin dnda, bunlarn, toplumu temelinden deitiren birer devrim olduunu
iddia etmek mmkn deildir. 923 sonrasnn 'devrimci'
karakterini gstermek amacyla bu kantlar kullanmak, 'Yeni Trkiye'nin 1923-ncesi Trkiye ile farkllm gstermek iin ekilen skntnn boyutlarn gsterme dnda bir
anlam tamaz. Btn bu bo aba ierisinde, son derece il-,
gin bir biimde zerinde hi kafa yorulmayan sorun, ekonomik gelimenin ne ekilde gerekletiidir.
Modernleme kuramclarnn aksine, ekonomik sorunlar,
Bamllk kuramclarnn Trkiye'nin geliimini anlattklar zamian ilgilendikleri nemli konulardan biridir. Hatta, de-

nebilir ki, Bamllk kuramclarnn dikkatlerini odaklatrdklar tek nokta, Trkiye'nin ekonomik gelimesi-ya da
azgelimilii- ve bu azgelimiliin nedenleridir.
Bamllk kuramclar arasnda da tpk Modernleme
kuramclar arasnda olduu gibi hem sreklilik, hem de
kopukluk tezini savunanlar vardr. Hemen sylenmesi gereken, sreklilik/kopukluk konusundaki tartmann, yine
1908 Devrimi ile deil de 1923 ylnda kurulan cumhuriyeti rejimle birlikte bir kopukluun yaanp yaanmad
zerinde dnddr. Fakat, ekonomik politikalarn ve yapnn birincil derecede nem kazand Bamllk Kuram
erevesinde dnlecek olursa, 1923 ylnn seilmi olmas tamamen geliigzel bir tercihtir ve hibir kuramsal
temele dayanmamaktadr. .
Ayn Modernleme Kuram'nda olduu gibi, Bamllk
Kuram'nda da sreklilii savunanlarla kopukluk zerinde
srar edenler arasndaki blnme aratrclarn milliyetilik ve Kemalist ideolojiye ballk derecesine gre belirlenmektedir. Bu kuram erevesinde alan aratrmaclar,
Kemalist ideolojiden uzaklatklar lde tartmann sreklilik tarafnda kalmaktadr.16 Dahas, sreklilik tezi. Bamllk Kram'nn temel yaklam asndan da claha tutarldr; dolaysyla, Trkiye'nin ekonomik -ve siyasal- geliiminde sreklilii savunanlarn kopukluk tezini savunmaya alanlardan daha tutarh olduunu sylemek mmkndr.
.
".. Bamllk Kram'nn 'milliyeti' kanadn oluturan ve
dolaysyla Kemalist ideolojinin bak asndan yazlan
Trkiye tarihim sorgulamakszm kabul edenler, kopukluk
tezini savunmaktadr. zetle sylemek, gerekirse, kopukluk

16 Bu konuda en iyi rnek iin bkz., alar Keyder, State and Class in Turkey: A.
Study i CapitaliU

Development

[Tiirkesi, Trkiye'de

Devlet vc

Snflar].

tezini savunanlar, Ondokuzuricu Yzyl sonunda Trkiye'nin koloni statsne dm baml bir devlet haline
geldiini iddia etmektedirler. Bu tezi savunanlara gre, ekonominin gidiat ile ilgili temel kararlarn lke dnda alnd ve bu karara lkedeki siyasal yapy oluturan gruplarn - n e kadar buna kar koymaya alsalar datiraz edemedikleri sylenegelir. Dahas, bu durumun Birinci Dnya
Sava sonuna kadar devam ettii ve bu durumdan ancak
1923 ylnda Cumhuriyet'in kurulmasyla kurtulunduu
anlatlr.17 Bu 'aklama'nn ar milliyeti anlatmlarnda,
1918 ile 1922 arasndaki direni hareketinin emperyalist
glere kar verilmi bir bamszlk sava olduu iddia
edilerek, itilf Kuvvetleri'nden aldklar destekle Trkiye'yi
igal eden Yunan glerinin lkeden atlmas ve ardndan
Cumhuriyet'in kurulmas kopukluk tezini destekleyen
olaylar olarak anlatlr, inanl bir anlatmla, Trkiye'nin
ekonomik politikasn kendi istedii gibi dzenlemesinin
ancak emperyalist dmann Atatrk tarafndan denize dkldkten sonra gerekleebildii savunulur. Bylece, Bamllk Kuram'nn kopukluk tezi kanadnda yer alanlar,
Birinci Dnya Sava ncesi ile sonras arasnda Trkiye'nin,
ekonomik politika tercihlerinde ok nemli farkllklar gzlediklerini -ortaya kant koymaya gereksinim duymadahiddia ederler: Bu yaklamn, rnein smail Cem [peki]
ve Doan Avcolu gibi ar milliyeti temsilcileri, Ata17 Perry Anderson, " T h e End o f tle Anciet Regine i Comparative Perspective"; Dogu Ei'gil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi; Stephanos Gerasimos,
limilik Srecinde
Developpement:
veloppement;

3 Cilt; Ahmet nsel, ta

Trkiye,

Elementi

d'Analyse

sur le Role de l'Etdt dans le Processus

Hakk Keskin, Die Tfirkei:

taat: Werdegang

zum Problem

Sosyolojisi:
Gelimesi

ve Kurt Steinhaus, Soziologie

der Entfaltung

sozlofconomisch sdwat;/ entwickelten

der brgerlichen

Laendern

[Trkesj,

der

Tr-

Geselhckaft

Atatrk'Devrimi

Ynden Az Gelimi lkelerde, Burjuva

Sosyo-Ekonmik
Sorunu zerine

bir

de De-

Vom Osmanisclen Reich zum Natioals-

einer Unterentviicklung;

kisdien Revolution:

Azge-

Tun/uie Entre l'Onlre el le

Aratirma],

Toplumunun

trk'n, asker ve siyasal dehasyla, Trkiye'yi yok olmaktan tek bama kurtaran yeri doldurulmaz bir nder olduunu tekrarlarlar.18
Bu yaklamla yaplan zmleme; bizi ok garip bir ekilde 'Tepeden Devrim' kuramna balamaktadr. 'Tepeden
Devrim' kuramm kullanarak Trkiye'nin geirdii deiimi
irdeleyenler arasnda Ellen Kay Trimberger ve Sungur Savran' sayabiliriz.19 Bu eilimdeki aratrmaclar tarafndan,.
1923 ylnda kurulan devletin, Atatrk tarafndan gerekletirilen bir tepeden devrim sonucu ortaya kt savunulur. Yine buradaki zmlemede de, kapitalist snfn karlarn koruyup gelitirmeyi amalayan yepyeni bir devletin
-yani, kapitalist devletin- 1908'de deil de, 1923't.e Trkiye'ye yerletirildii anlatlr.
Tartmann bu ksmnda, Trkiye'de, tarihin bu nemli
dnemecinde, bir burjuva snfnn olup olmad gndeme
gelir. 1908 Devrimi iin 'tartlagelen' konu burada da sz
konusudur: "Acaba Devrim isteyen bir burjuva snf var
myd?" ya da, "Bujuvazi vard da, acaba bu snf isminden
sz edilemeyecek kadar gsz myd?" ve tabii, en nemli soru: "Acaba bu devrimler -ama, zellikle de 1923'teki- o
zamana kadar Trkiye'de varolmayan bir burjuvazi yaratmay m amalamaktayd?" Grnen odur ki, 'Tepeden
Devrim' tezini savunanlar, brokratik devlet aygtnn lem
kapitalist gelime iin gerekli koullan, hem de bu gelimeden faydalanacak bir burjuva snfn yoktan yarattn iddi;i etmek zorunda kalmlardr.

18 smail Cem [peki], Trkiye'de

l,Trkiye'nin

Dzeni:

Geri Kalmln

Tarihi; ve Doan Avco-

Dn-Bugn-Yarm.

19 Ellen Kay Trimberger, "A Theory of flite Revolutons," s s . 1 9 1 - 2 0 7 ; idem. Revolulion from Above: Militay Bureaucrats and Development

in Japan,

Turkey,

Egypt, anct Peru; ve Sungur Savran, "Osmanl'dan Cumhuriyete: Trkiye'de

Burjuva Devrimi Sorunu," ss. 172-214.

Kabul etmk gerekir ki, 'Tepeden Devrim' tezinin bir ok

kuramsal sorunu vardr.'lk nce, eer bu tez hakkyla kullanlacaksa, 'Tepeden Devrim'in hangi koullarda gerekletiini bilmemiz gerekiyor: ncelikli olarak Almanya'nn
dnmn aklamak iin gelitirilen bu teze gre, 'Tepeden Devrim,' burjuva snfnn varolduu ama ynetimi
dorudan ele alacak gte olamad iin siyasal liderlii az
veya ok zerk olan bir devlet aygtna terk ettii durumun
addr. Siyasal adan gsz olan bu snf, dorudan ynetimden vazgeerken^ kapitalist retim ilikilerinin uzun vadeli karlar iin geici bir sre bu duruma katlanmaktadr.
Trkiye'nin durumunu tartrken, hem burjuva snfnn
olmadn iddia etmek, hem de 'Tepeden Devrim' modelini
savurmak bir kavram kargaasndan baka birey deildir
ve hem kuramsal tutarllktan, hem de tarihsel gereklikten
uzaktr. stelik, bylesi tutarsz bir tartma, 'Tepeden Devrim' tezinin, gelitirildii Almanya rneini bile aklamaktan uzak olduunun David Blackbourn ve Geoff Eley tarafndan inandrc bir ekilde rtld bir ortamda yaplmaktadr.20
Bamllk Kuram'nh hi olmazsa kendi iinde daha tutarl bir anlatm, Trkiye tarihinde sreklilik tezini savunanlar tarafndan yaplmaktadr. Bu zmlemelerde yine
de 1908 Devrimi yerine 1923'te Cumhuriyet'in ln siyasal
yapdaki dnm asndan ncelikli olarak yer almaktadr. Bu aratrclar da, Kemalist ideolojinin srarla zerinde
durduu gibi, monarisi rejimin Birinci Dnya Sava sonuna kadar devam ettiini ve ada anlamda modern -ya da,
kapitalist- bir devletin ancak 1923'te ortaya ktn savn-

2 0 David Blackbourn ve Ceoff Eley, The Peculiarities of Gcrman History: Borgeois

Society and Politics in Nineteenih-Century

Germany. Bu kitabn Trkiye'deki ta-

ntm iin bkz.. Zafer Yenal ve Deniz Yenal, "Alman Tarihinin'zgnlkleri

zerine," ss.103-115.

maktadrlar. Bu tezin en nde gelen temsilcileri olarak alar Keyder, Perry nderson ye dierleri saylabilir. Bu akademisyenler siyasal dzlemde bir nebze kopukluk olduunu kabul etseler de, zmlemeleri tamamiyle ekonomik
temellere dayand iin, ekonomi konusunda srekliliin
gzlemlendiini iddia etmektedirler*21 alar Keyder, zellikle The Definition of a Peripheral Economy: Turjey, 19231929 adl kitabnda sava ncesi Trkiye ile erken Cumhuriyet dneminde ekonomik politikalara bakldnda, temelde farkllk olmadm sylemektedir Bu konum, aslnda Gndz kn'n almalarnda da ortaya kan nemli bir saptamadr.22 Keyder'e gre, hem Osmanl mparatorluu, hem de gen Trkiye Cumhuriyeti kapitalist dnyaekonomi karsnda gszdr ve ekonomik adan baskn olan, Bat gleri karsnda hibir zerklikleri yoktur.
Bu durumda, Trkiye'nin baskm dnya sisteminden bamsz bir ekonomik politika uygulayabilmesi sz konusu deildir. Keyder'e gre, Trkiye'yi ekonomik bamllktan
kurtaran olay, 1929 ylnda dnya leinde balayan ve
adna 'Byk knt' denilen ekonomik bunalmdr. ddiaya gre, evrede yer alan dier nc dnya lkeleri gibi
Trkiye de, ancak 1929'dan sonra, ithal-ikmeci sanayilemeyi n plana karan zerk bir ekonomik gelime modelini yrrle koyabilmitir. Bylece, Trkiye'de - v e dier
azgelimi lkelerde- gzlemlenen deiimin tamamen d
koullara bal olduu iddia edilmektedir.23
Bamllk Kram'nn Trkiye'nin durumunu aklama-

21 Perry nderson, "The End of the Anden Rt'gine in Comparative Perspcctive";

ve Calar Keyder, The Definition of a Peripheral Economy:

Turkey, 192.3-1.92.9

ITrkesi, Dnya Ekonomisi inde Trkiye, .1923-19?9].

22' Gndz kiin, 1920-1930 Yllar Arasnda
Yabanc

Z Calar Keyder, The Dc/initiori of a Peripheral

24

Kurulan Trk Anonim

irketlerinde

Sermaye.
Economy:

Turkey, 1923-3929. '

ya alan bu eidinde, itiraf edildii gibi, toplumsal ve

ekonomik yapda Ondokuzuncu Yzyl boyunca srekli,
ama yavaa gerekleen bir modernleme ya da rasyonelleme olduu kabul edilmektedir. Fakat, gzlemlenen odur
ki, Avrupal alacakllarn basksyla 1881 ylnda kurulan
Duyun-u Umumiye daresi rneinde tm plaklyla grld gibi, Trkiye emperyalist kontrolden kurtulamamtr. Bylece, yalnzca ekonomik duruma bakldnda bile, 1880'ler ile 1920'ler arasnda temelde pek fazla bir deiikliin olmad iddia edilmektedir.24 Kesinti, ya da gemile kopukluk, alar Keyder'e gre Byk knt ile
olmutur. zmlemesine gre, Trk ekonomisinde ve ardndan, siyasal yapsnda grlen kkten deiiklik 1923'de
deil de 1930'da gereklemitir. Ekonomik yorumuna kout olarak, siyasal alanda da vurgu 1923 yl zerinde deildir: 1923'te grntde gerekleen deiiklik, zde, kurallar deitirmemitir. Keyder, Ondokuzuncu Yzyl'dan
1930 ylna kadar, siyasette srekliliin olduunu vurgulamaktadr. Bu uzun dnemi brokrasinin Trkiye'yi modernletirmeye alt ve kapitalizmi gelitirmeye alt
dnem olarak betimler.25
Hem Modernleme, hem de Bamllk kuramlarnn kmaz 'srekli evrim' olarak tanmlanabilecek bir kesintisiz
gelime izgisinin varl zerinde srarla durmalardr. Bu,
Modernleme Kuram'nda geleneksiellikten modernlemeye
doru tek yol zerinde yava, ama emin admlarla ilerleme
2 4 Korkut Boratav, 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985;
100 Soruda Osman/-Trkiye iktisad Tarihi, 1500-1914;
pire and European Capitalism,

1820-1913:

evket Pamuk,

idem, The Ottoman Bm-

Trade, lnvestment

and Produc.tion

[Trkesi, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme, }820-1913);

ve Calar

Keyder, The Definition af a Pertpheral Econmy: Turkey, 1923-1929

(Trkesi,

Dnya Ekonomisi kinde Trkiye,

1923-1929].

25 alar Keyder, State and Class in Turkey: A Study in Capitalist

Development.

eklinde kendini gsterir. 'Siyasal Modernleme' edebiyatnn klasiklemi ders kitaplarnda ifadesini bulan bu anlatma gre, lkeler, siyasal gelime evrelerinden geerek, dzenli bir ekilde modernleme yolunda, tercihan, Amerika'nn ayak izlerini takip ederler.26
erevesini Immanuel Wallerstein'in izdii Bamllk
Kuram'nda ise, bu tek boyutlu model kendini bir gereklilik
eklinde gsterir. Dnya ekonomisinin yaps yle ekillenmitir ki, merkezdeki kapitalist lkeler, evredeki kapitalist
geliimi belirlerler. Bu gelimenin Onaltmc Yzyl'da balad iddia edilen kritik dneminde, baz lkeler kapitalist
gelimede ne gemiler ve uluslararas i blmnde evreletirdikleri lkeleri smrdkleri bir dnya ekonomisinin temellerini atmtr. Bu kurama gre, Yirminci Yzyl'da
grdmz azgelimi, ya da azgehtirilmi, nc dnya lkeleri bylece meydana kmtr. Bu senaryoda, Trkiye kendini evre lkeleri arasnda bulmu ve nceden yazlm olan rolne uygun bir ekilde tarih sahnesindeki yerini almtr. Merkezdeki lkelerin basksyla, kendine
zerk bir bamsz gelime yolu izememi ve dnya kapitalist sisteminin nne geilemez arklar altnda ezilmitir,27 Bamllk Kuram'mn Trk tarihiliindeki baarl
'26 David E. Apter, Politics ojModernization;
test and Clange;

L d a n W Pye, Aspects

Weiner|(Der,), Modernization:

S. N. Eisenstadt, Modernization:
of Political

The Dynamics

of

Development;

Pri>-

vc Myron

Grovth.

27 Dou Ergil, f rom Empire to Dependence: T h e Evolution of Tu'kish Undc):':'

development; Dou Ergil ve R o b e n l. Rhodes, "Westen Capitalism ancl the

. DisirUegration of the Ottoman Empire; The lmpact of the World Capitalist
System on Ottoman Society," s s . 4 1 - 6 0 ; Huri slamoglu ve Calar Keyder,
"Ageda for Ottoman History," ss.31-55; Hakk Keskin, Die Trkei:
maniseheti

Reich zum Nationalstaat:

Keyder, Empeyalizm,

Azgelimilik

Werdegang
ve Trkiye;

tiner Unterentv/icklung;

Vom Osalar

Imanuel Wallcrstein, "The

Ottoman Empire and the Capitalist World-Economy: Some Qestions for Research," ss.389-398; ve Immanuel Wailerstein, Hale Decleli ve Reat Kasaba,
"Osmanl Imparatorluu'nun Dnya Ekonomisi ile Btnleme S r c a , "
ss.41-54':

rnekleri Berch Berberoglu, Stephanos Gerasimos, smail

Cem [peki], Doan Avcolu, Tevfik avdar, zgr zlem ve ievket Pamuk'un almalarnda grlebilir.28
Her iki kuramsal yaklam da Trkiye'de varolan ekonomik ve siyasal sisteme iten gelen direnii tamamiyle yadsmaktadr. Bunun nedenini, Trkiye'yi aklamakta kullanlan her iki kuramn da iteki atmaya kuramsal dzlemde
yer vermemi olmasnda arayabiliriz. Modernleme Kuram
zaten bandan beri ilevselcilik ya da yapsal-ilevselcilikten gelen bir ekillenmeyle atmayla ilgilenmez. Bu kuramsal yaklam, daha batan, atmann, bir toplumun
aklanmasnda yeri olmadn savunur. 'Genel muvafakat,', ya da uyuma, kavram zerine kurulu bir kuramda,
gerek tarihteki atmalarn gzard edilmesi i tutarllk
asndan gereklidir. Bu durumda, Modernleme Kuram'ndan, Trkiye'nin Ondokuzuncu Yzyl sonu ve Yirminci Yzyl ba siyasal ve ekonomik tarihini incelerken, atma boyutunu n plana karmasn beklemek yle dursun,
bundan bahis bile edebileceini beklemek saflk olurdu. Bu
kuram, erevesinde, Trk toplumunda, 1908 Devrimi gibi
atmann son derece cidd boyutlara vard bir dnemin
anlatlmasndan zellikle kanlmas - h e r ne kadar tarihsel
gereklie uygun dmese de^- normal grlmelidir. Modernleme Kuram'nda zellikle zmleme d braklan

2 8 Doan Avcolu, Trkiye'nin Dzai:

Dn-Bin-Yarh;

Berch Berberoglu, "Sta-

te Capitalism and National ndustrialization in Turkey," ss.97-121; i dem, Trkey in Crisis: from State Capitalism

to Neo-Colonialism;

idem, "Turkey: The Cri-

sis of the Neo-olonial System"; Tevfik avdar, Osmanllarn

Yar-Smrge

Olusu; Stephanos Gerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye; smail C e m

[peki], Trkiye'de
ye'de Kapitalizmin

Geri Kalmln Tarihi; zgr zlem, 100 Soruda

Gelimesi;

evket Pamuk, 100 Soruda

sad Tarihi; idem, The Otfoma Empire and European

Trade, lnvestment
talizmi,

Osmanl-Trkiye

Capitalism,

and Production (Trkesi, Osmanl Ekonomisi

1820-1913;

mllk ve Siiyme,

ve ayn kitabn ikinci basks: Osmanl

1820-1913}.

Trkiikti-

.1820-1913:

ve Dttya Kapi-

Ekonomisinde

Ba-

bir baka konunun da 'snf atmas' olduunu bilirsek,

bu kuramn gereklerine harfiyen bal 'tarihsel' zmlemelerde, Trk tarihindeki snf atmalarndan bahsedilmesini beklemek hakszlk olur.
Bamllk Kuram'nda bu eksikliin giderilebildii dnlr; zellikle de, bu kurartun ok youn bir ekilde
Marxist kuramdan etkilendiini hatrlarsak. Fakat, Ba mhlk Kuram tm dikkatini merkezdeki lkelerle dnya
ekonomisinin evresinde yer alan lkeler arasndaki atmaya odaklamtr. Bunu yaparken de, evre lkeler iindeki atmalar tamamen gzard etmitir. Son derece basite indirgenen bir zmlemeyle, tm dikkatler evre lkelerinin emperyalist lkelerin nfuzuna kar koyma abalar zerine younlamaktadr. Bu kavgada, azgelimi
evre lkelerinin ayn zamanda, lke iinde ^tarihsel gereklik asndan her ne kadar pek bir anlam ifade etmese
de- 'comprador bourgeoisie' olarak tanmlanan bir snfa
kar da sava vermeleri gerei zerinde durulmaktadr.
Fakat, kuramsal zmlemede toplumsal oluumun ayrlmaz bir paras olmas gereken 'comprador bourgeoisie',
nedense bir toplumsal smf olarak, aklamann bir parasn oluturmamakta ve sanki kkleri tamamiyle darda
olan bir grupmu gibi deerlendirilmektedir. Ksacas, bu
grubun, 'emperyalistlerin ua' olarak tanmlanmas dnda, lke iindeki snf atmasnda zerlerine yklenen bir ilev yoktur. lke iindeki snf atmasna deinilmemesi, azgelimi lkelerin tarihsel gerekliklerini irdelerken, doal olarak eksik ve hatal anlatmlara yol amaktadr.29
Modernleme Kurany'nn olduu gibi, Bamllk Kura2 9 Bamllk Kuram'ndaki 'comprador

bourgeoisie'

kavramnn eletirisi iin

bkz., Fernando Henrfcpe Cardoso ve Enzo Faletto, Dependency and

Develop-

ment iti Latin America; ve elso Furtado, "The Concept of Extcrn ; al Dependece.in the Study of Utclerdevelopment," ss.118-123.

m'mn da kapsaml eletirileri yaplmtr.30 Bu yzden, burada, tpk Modernleme Kuramndan bahsederken yapld gibi, bu kuram deerlendirilirken de ayrntl bir eletiri
yapmaya gerek yok. Bu kuramn ideolojik adan ne kadar
milliyeti bir konumu sergilediini, Bili Warren, Imperialsm: Pioneer of Capitalism adl almasnda kukuya yer
brakmayacak ekilde gsterdi. 31 Tamamiyle d baskya
odaklanan ve dier tm basklar gzard eden bir zmleme, evredeki toplumsal oluum iinde meydana gelen hereyi darnn basksna balayarak bir bakma hogrr. Bir
baka dzlemde, Robert Brenner'in New Left Revievv dergisinde eletirdii gibi, Bamllk Kuram 'Neo-Smithian' olarak adlandrlabilecek bir 'Marxism' rnei oluturur. Burada, snf sava ya da snf atmas, yerini, tamamiyle snf
zmlemesini yadsyan bir mekanik ekonomik rasyonellie terkeder.32 Trk tarihinin zmlemesine imdiye kadar
' yansd kadaryla, Bamllk Kuram, ekonomik ve siyasal
dzlemde, deiik snflar, ya da bir snfla devlet arasndaki
atmay btnyle yadsmtr.33
30 Bu konuda rnek olarak u almalara baklabilir: Frank Bonilla ve Robert.
Girlitg (Der.), StructUres of Dcpencecy; Robert Brenner, "The Origins of Ca-'
pitalist Development: A Gritlqe of Neo-Smithian Maraisn," ss.2.5-92; idem,
"Workl System Theory and the TranSition to Capitalism: Historial and Theoretical l'erspectives"; Anthony Brcwer, Mancist. Theories

of lmperialism:

A Cri-

tical Survey; Fernando Henriq,ue Cardosp, "lmperialism and Depedency in

Latin America," ss.7-16; idem. "The Consumption of Depedency Theory in
the United States," ss.7-24; Martin Carnoy, The State and Political Theory, Rihard R. Fagen, "Studying Latin American Plitics: Some mplicatios of a Dependencia

Approach," ss,3-26; Tulio Halperm-Dnghi, "'Dependency Theory"

and Latin American HistOripgraphy," ss.113-130; Malori J . Potpermayer. ve

Willia C. Smith, "The State in Dependent Societics: Preliminary Notes,"
ss,102-128; ve Theda Skocpol, "Wallersteinfe World Capitalist System: A Tleoretial and Historial, Critiquc," ss.1075-1090.
31 Bili Warren, fmpcriatsm; Pioneer o/Capitailm.
32 Robert Brcnner, "The Origins of Capitalist Development: A Critique ol NeoSmithian Mandsm," ss.25-92,
33 rnein bkz., Haldun Glalp, Gelime Stratejileri

ve Gelime

ideolojileri

1908 Devrimi konuurla dnersek, hem Modernleme, hem

de Bamllk Kuram temsilcilerinin olay devrim olarak
nitelemek istemediklerini grmekteyiz. Belki kk, ama
bal olduklar kuramlarn konumlarn hibir kukuya yer
brakmayacak ekilde belirlemeleri asridan, nemli rnekler olmalar dolaysyla 9-11 Nisan 1976'da Kanun-u
Esasi'riin Yznc- Yl Sempozyumu srasnda Modernleme kuramyla alan aratrmaclarn u iddialar anlmaya
deer. Olay Modernleme Kuram erevesinde aklamaya
alan Emre Kongar, Tank Zafer Tunaya'mn ikinci Merutiyetin siyasal hayatmzdaki yeri zerine yapt konumadan sonra, fikrini yle zetliyor.
"Ben diyorum ki, bu hareketler Osmanl-Trk. toplum izgisi ierisindeki snfsal deimelerin, yani yeni bir snfn
ortaya knn sonulan deildir. Ynetici sekinlerin kendi ilerindeki kavgadr. Ama mparatorluu kurtarmaktr.
Grnen ama tabii, bu arada nemli lde de post kavgas. Dolaysiyle hrriyet, brokratlarn, ynetici sekin snfn
en nemli esini oluturan padiahn yetkilerini snrlama
savadr. Hrriyet byle alglanmtr. Yeni bir snf kmyor ki -burjuvazi veya ii- hrriyet onun hrriyeti olsun ve
ttihat iktidar ele aldktan sonra onunla btnlesin ve
hrriyeti yaysn. Yok ki yle bir taban. Kendisi iin istiyor,
r alyor ve ok da gzel kullanyor. Meclislerin kap gibi sk
sk alp kapanmasnn sebebi de bu. Abdlhamit'in kafas
kzyor, "Kapattm," diyor; ttihatlarn kafas kzyor, "Kapattm," diyor, iki telgraf geliyor, Abdlhamit meclisi ayor,
yani ok gayri cidd bir biimde.-'34
Trkiye tarihini Bamllk Kuram erevesinde yorumlamaya alan alar Keyder, aslnda hi de Modernleme
Kurarri'mn sylediklerinden farkl olrnayan bir biimde,

3 4 Trk Parlamentoculuumn
30

lk Yzyl, 1876-1976,

s.130.

1908 Devrimi'ti gerekletirenleri 'toplumu yukardan deitirme' yanls 'modernletirici sekinler' olarak ele almakta ve sorunsal 'devleti kurtarmak' - y a da baka bir deyile, devlet aygtn modernletirmek/batllatrmak- olarak tanmlamaktadr.35 ttihadclarn nasl bir sre sonucu
iktidara geldiklerini aklamaktan zellikle kaman keyder,
basmakalp anlatmlara dayanarak hi de zgn olmayan u
'zmleme'yi yapmaktadr:
"ittihat ve Terakki nderleri brokrat olmalarna ve eitimli ve aydm bir kadroyu temsil etmelerine karn, birdenbire ele geirdikleri iktidar iin hazr deillerdi. Uygulayacaklar zel bir program olmad gibi mterilerinin hangi
toplumsal gruptan olaca da henz kesinlememiti. B
nedenle, olaylar karsnda epeyce hzl bir deime ve evrim gsterdiler. ktidara geldiklerinde esas abalar devlet
otoritesini glendirmeye ynelmiti. Bu kayg, uyguladklar politikalarn balca kaynan oluturdu. Fakat bu politikalarn formlasyonunu ideolojik bir'tutarllk deil, srarla zerinde durulan hedef biimlendiriyordu. Bu devleti
kurtarma hedefini destekleyecek ideoloji ise mparatorluun iinde bulunduu madd artlarn etkileiminden do-1
duundan, nemli bir lde tesadfiydi. Nitekim 'devleti
kurtarma' fikri 1908 ile 198 arasnda eitli birletirici ideolojilerin ardna gizlenmiti:"36
Bamllk Kuram erevesinde Ittihad ve Terakki dnemini inceleyen Dou Ergil de alar Keyder'in zmlemesini ondan on yl kadar nce, neredeyse ayn terimlerle,
yapm ve ayn sonulara varmt:
"lk bata, Gen Trklerin, devletin temel yapsn dei-,
tirme gibi bir'niyetleri yoktu. Onlar yalnzca, lkenin mutlak bir padiahn kiisel keyfi yerine yetenekli hkmetler.
3 5 alar Keyder. Trkiye'de

Devlet ve Snflar,

ss.108-109.

36 Calar Keyder, Trkiye'de Devlet ve Snjlar, s.85.

tarafndan ynetilmesini garanti altna alacak bir anayasann yrrle konmasn istiyorlard." "Hareketleri, mill
bir ekonomi gelitirecek ve sonradan birleecekleri mill bir
burjuva snf yaratacak radikal bir program ancak devlet
gc kllanarak uygulayabileceklerini anladklarnda, bir
sekin devrimi {tepeden devrim] haline geldi.", 'Felsefeleri
'tepeden reform' idi. Siyasal programlan ekinciydi ve geri
kalm bir mparatorluun moderhletirilmesini c bir
kadronun ya da bir (orta) snfn gerekletirebileceini dnyorlard."37
Ne Emre Kongar ne de alar Keyder ve Dou Ergil tarihi olmadklar iin Ittihad ve Terakki Cemiyeti yelerinin hangi snftan geldiklerim, hangi ama iin altklarn, devleti ykmak iin nasl propaganda yaptklarn -ve en
nemlisi, brokrat olmadklarn- bilmeyebilir ve kullandklar genel kaynaklar bunlardan bahsetmeyebilir. Bu nedenle de, Kongar'n, Keyder'in ve Ergirin 'zmlemeleri'
eksik bilgilere dayanan gzden kam birer hata olarak kabul edilebilir.
Ancak, bu dnemin daha etrafl tarihini bilmesi beklenen
aratrmaclar da bazen 1908 Devrimi'nin nitelii zerine
ok sradan hkmler vermekten kendilerini alkoyamyor^
lar. rnein Trkiye'deki siyasal partiler zerine imdiye
kadarki en kapsaml almay, yapan Tark Zafer Tunaya,
"1906'da balayan ve 1908'de patlak veren harekettin],
Rumeli'deki kinci ve nc Ordular subaylarn tn] ve
onlara katlm olan sivil memurlarn rn' olduunu syleyebilmektedir. Dahas, Tunya'ya gre, "'Kltr zayf, kini ok' [Ittihad ve Terakki kua] Abdlhamit rejimini ykmtr. Yktnn yerine ne koyacan bilemeyen, burile
yarn arasndaki oktan aalam insanlar, gelecei yaratma
37 Dogu Ergil, "A Reassessment: The Young Turks, heir Politics and Anli-Colonial Struggle," s s . 3 4 , 3 6 ye 4 8 .

programna. sahip deillerdi. Bu bilgisizlie, devleti ve toplumu da balayan basklar da eklenince, deiiklik, bir
zlem olmaktan teye gidememi ve dzen, pek az rtula
ayn kalmtr." 38
Ittihad ye Terakki Cemiyeti'nin 1908 ncesi yurtd rgtlenmesini en ince ayrntsna kadar inceleyen M. kr
Hanlu da son derece ilgin bir ekilde, "Gen Trkler'in
tek ortak noktas Abdlhamid'i devirmekti. Bu ama gerekletikten sonra rie yaplacana dair hibir kapsaml
programlar yoktu" diyebilmektedir.39
Belki bu rnekler oaltlabilir. Burada vurgulamak istediim nokta, yalnzca amatr tarihilerin deil, akademik
tarihilerin de 1908 ncesi ve sonras Trk toplumunu ve
Ittihad ve Terakki emiyeti'ni incelerken, baskn ideolojiden ne derili etkilenmi olduklarn gstermek.
imdi, daha fazla sz uzatmadan, 1908 Devrimi'nin nasl gerekletiinin hikyesini anlatmaya balayabiliriz.
Devrimi, Donald Quataert'in iki ksa makalesinde bahsettii
ekilde basit bir ekonomik bunalm ve arkasndan gelen
olaylar dizini olarak grmek ok kolaya kaan, bir yol olduu iin, ayn zamanda indirgemeci olan bu yaklam benimsememe -her ne kadar Trk tarihi aratrmalarna yeni
bir bak as getiriyor gibi gzkse d e - olanak yok. 4 0
1908 Devrimi tek. bir nedene balanamayacak kadar karmak bir olay. Bu hikye bizi, Devrimle dorudan balants
olan vergi ayaklanmalarnn balad 1906 ylndan 1908
yl Aralk ayna -yani, Meclis-i Mebusan'm ald tarihe-

3 8 Tark Zafer Tuaya, "kinci Merutiyet'in Siyasa! Hayatmzdaki Yeri," s.85 vc

88.

'

3 9 M. kr Haniolu, "Genesis of the Young Turk Revolution of 1 9 0 8 , " s.300.

4 0 Donald Quataert, "The 1 9 0 8 Young Turk Revolution: Old and New Apprmches," ss.22-29; ve idem, "The Etonomic Climate of the 'Young Turk- Revolution' fa 1 9 0 8 , " SS.D147-D1161.

kadar getirecek. Bu da, Ittihad ve Terakki Gemiyeti'nin son :

derece kapsaml olarak 1909 ylndan balayarak siyasette,
ekonomide ve toplumsal hayatta gerekletirecei dzenlemeleri ve deiiklikleri iermfeyecei anlamna geliyor. Dev-;
rim'in gereklemesiyle herey dzene girmiyor. Dolaysyla, 1908'den I918'e kadar -ve daha sonra- yeni rejimle eskisi arasndaki mcadelenin hikyesi sonraki almalarn
konusunu tekil edeceinden, u anda bunlardan da sz
edilmeyecek. Tarihsel bir perspektiften bakldnda ok ksa, ama iinde yaayanlara ok uzun gelen, bu-iki yln
olaylarna artk bakabiliriz.