T Hi E

EHTUPLARI
1717-1718

Lady Montaqu

Tercman 1001 TEMEL ESER

Tercman gazetesinde hazrlanan

bu eser Kervan Kitaplk
A..
ofset tesislerinde baslmtr

Teretiman
1001 TEMEL ESER

f8

Lady Montagu

eviren:
Aysel Kuntluotlu

TRKYE

MEKTUPLARI
1717-1718

1001 Temel Eser'i

iftihar/a sunuyoruz
Tarihimize mana, milli benliimize g katan ktphaneler dolusu birbirinden seme eserIere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe, folklor gibi milli ruhu gelitiren,ona
yn veren konularda "Gerek eserler" elimizin
altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu
eserlerden ogunlukla istifade edemeyiz. nk
devirler deimelere yol am, dil deimi,
yaz deimitir.

Gzden ve gnlden uzak kalm unututmaya yz tutmu -Ama deerinden hibir ey

kaybetmemi, ounluu daha da nem kazanm- binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa,
tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir.
nk onlar derleyip
topadayacak ve
gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak
deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr.
Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen
ve bizi biz yapan, kltrrozde "Keta"
vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere ulatrmay planladk.
Sevinle karlayp, mitle alkladmz
"1000 Temel Eser" serisi, Milli Eitim Bakanl
nca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan
66 esere yzlerce ek yapmay dndk ve
"Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynla
maya karar verdik. "1000 Temel Eser" serisini
hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni
yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammz
dan yardm vaadi aldk. Tercman'n yayn
hayatndaki geni imkanlarn 1001 Temel Eser
iin daha da glendirdik. Artk karnza gururla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere
ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulunuyor. Milli deer ve manada her kitap ve her
yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art
dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli
gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin
yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler

nne sennek,

onlar layk

olduklan yere oturt-

maktr.

Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den maddi

hi bir kar beklemiyoruz. Karmz sadece gutur, iftihar, hizmet zevki olacaktr.

KEMAL ILICAK

Tercman Gazetesi Sahibi

Lady Montag; 18.nci

bir kadn kyafetiyle

yzyl ba deiik

LADY MONTAGU VE TRKiYE MEKTUPLARI

1717-18'de istanbul'da ngUiz Eliilli yapan Edward Wortley Montagu'nun zevcesi olan Lady Mary
Wortley Montagu, Trkiye'deki ikametl srasnda Trk
hayatna ait mektuplaryla sadece seyahat edebiyatn.
da deil, fakat Trk sosyal ha}"2tna ait tarih. iinde de
nemli bir isim yapmtr.
Lady Mary Pierrepont 1689'da Nottinghamshlre'd.e,
Thoresby'de dodu. Kk yata annesini kaybecUnce,
babas hemen btn vaktini kznm yetimesine sarfetti ve onu zamannn en mnevver kadnlarndan biri olacak ekilde bytt. Wortley Montagu lle evlen
dikten sonra, kocasnn vazifesi dolaysiyle yerletltl
Londra'nn bilhassa edebiyat evrelerinde byk bir
lret kazand. Mehur air Alexander Pope ve onun
etrafndakilerle kurduu yakn dostluk sayesinde Lady
Mary ad mnevver mhitlerin pek iyi tand1b bir
Isim haline gelmiti. Wortley Montagu'nun istanbul'a
eli tayin edilmesi zerine o da kocasyla birlikte Hol
landa, Almanya, Avusturya ve Macaristan yoluyla Trkiye'ye geldi. Bizde Trkiye mektuplan diye bilinen
mehur mektuplar 1718 Mays'na kadar iki yl sren
bu seyahatn eseridir.

10

Lady Montagu ngiltere'ye dnfnden uzun bir

zaman sonra (1730) kocasndan aynlarak talya'da ve
Venedikte yaad, 1761 de tekrar memleketine dnd
ve orada 1762 ylnda ld. Hayatnda Ingilter'de me
hur bir sima idi, fakat lmnden bir yl sonra (1763)
Trk mektuplan neredildii zaman hreti Avrupa'ya da yayld. Bilhassa Voltaire bu mektuplar zerine
hararetli vgler yazd. Gerekten- o devirde Trkiye
btn Avrupa'nn merak konusuydu ve korku
kank bir sayg duyulan bu lke (ve impanatorluk:) hak-'
knda grgye dayanan mal(imat pek azd. Maamafih,
Montagu'nun mektuplan edebi kymeti bakmmdan da
vgye deer bulunuyordu. Nitekim Trkiye mektuplarnn nerinden krk yl sonra Montagu'nun dier btn mektuplan ve yazlan da neredlldi. Sonmki tarihlerde, 1861'deki en son baskya kadar, ele geen yeni
metlnlerle birlikte bu eserin eitli basklan yapld.

ile

Trkiye mektuplan bizde ilk defa merhum tarihi Ahmet Refik tarafndan ark Mektuplan (l) ad
altnda baz not ve aklamalarJa 1912 ylnda neredil
di. Ahmet Refik bey eserin bana yazd nszde bu
mektuplan hangi orljtnalinden evlrdiini sylemiyor;
baz lfadelere baklrsa Franszca bir tercmeden Trke'ye naklettii anlalyor.
Biz bu tercmeele Lady Montagu'nun btn mekiine alan ve imdiye kadar kan edtsyonla

tuplarn

(1)

Hilmi Kitaphanesi,
serisi.

Gen Trk Ktphanesi

Tarih

ll

rm en mkemmeli olan <<The Complete Letters of Lady

adl eseri esas tuttuk. Tr
kiye mektuplan ciltlik bu eserin birinci cildinde
yer almaktadr.
~dy Montagu'nun mektuplan bilhassa o devirdeki
'fij~~ ~syal hayat ile ilgili mahedeler ihtiva eder.
~~ zaman mslmanlk, Osmanl idaresi ve baz
tarihi vakalar hakknda verilen malimat ikinci elden
amatrce bilgilere dayand iin ya yanl, yahut ok
sathi grnyor. Fakat Montagu'nun Trk hayatna ait
bizzat yapt mahedeler bir sosyal tarihi iin olduka kymetlidir. Bu mahedelerin kymeti daha ziyade ancak bir kadmn grebilecei ev ve aile hayat
konusunda belli olmaktadr. Osmanh evi batllar iin
olduu kadar bugnk Trk'ler iin de daima byk
bir tecesss konusudur. Bilhassa byk konaklarn ve
saraylarn haremlerinde kadniann yaad hayat, oklarnn muhayyelesinde binbirgece masallarmdaki gibi
birer egzotik manzara haline girmektedir; kaln duvarlar ve kapalt kaplarn ardnda cariyelerle yaplan
sefahat alemleri, despot kocalarn elinde inleyen, gn
yz grmeyen kadnlar bu masal aleminin esas figranlandr. Montagu'nun mahedeleri bir taraftan bu
batl itikat ve hurafelere iyi bir cevap tekil ettii gibi,
bir taraftan da kynet hkmleri yerirken o devrin
kynet sistemini mutlaka gznnde tutmak gerektiine dikkati ekmektedir.
Onsekizinci yzyl bandaki Trkiye, Avrupa'nm
zevkleri, adetleri ve dnya gr zerinde pek ok

Mary Wortley Montagu (1)

(1)

Ed: Robert Halsband. Oxford, Varendon Press. 1.965:

12

O devir Avrupa's yabanc lkelerin,

hayat, inan ve idare sistemlerinin gittike
daha ok tannmas netleesinde yaplan kyaslamalar
ve genlfleyen dnya grli yznden ciddi zihniyet
dellfmelerlne sahne olmutu. O kadar ki, mevcut sosyal ve siyasi bnyeyl tenkld etmenin bir vastas olmak zere uydurma .eyahat eserleri yazmak da bir
iclet haline gelmi bulunuyordu. Bu arada en ok llgl
eken lkelerin bamda da Trkiye geUyordu. Osmanb mparatorluu 1683'tekl Viyana bozgunundan sonra
Belgrad'a kadar by.k toprak kaypianna utram olmalda beraber, yine dnyann en byk devleti ldl.
Avrupa'blann mttefik ordular hallnde devaml saldr
malarma ratJren bir trl sarsamadklar byle bir
kuvveti besleyen siyasi, Idari ve sosyal bnyeyl tanmak
elbette byk bir merak konusu olacakt. te bu merak ksmen tatmin eden Dk vastalardan biri Montagu'nun Trkiye mektuplan oldu.
Burada toplanan mektuplar, Lady Montagu'nun
Trkiye'ye alt mektuplarnm tamamdr. Halsband ne
rlnde bunlarn dmda bir de Franszca yazlm mektup vardr, fakat orada anlatlan hususlar Montagu
tarafmdan baka $8hslara yazlm mektuplarda para para anlatlm oldulu iin ayrca tercmesine lzum griilmedf.

tesirler

yapmtr.

yabanc

Lady Montagll
18. Yzyl ba Tiirh Kw 111

r:ya{etiyle

/
j

"''1-
#

""

ifJ~

-"
~.

~ ..

Lady M. P. Montagu 'nun Philippa Mwidy 'ye

2 Kasm, 1711 tarihli mektubundan

"
1A..P
/

;If

-~

l'tt

h..;t

f.lltj'~

l '"

h.t~ 1

Lady M. P. Montagu'nun el yazsndan bir rnek

"E. W. Montagu 'ya yazd 15 Austos 1712 tarihli mektubundan"

MEKTUPLAR

Alexander Pope'a
Belgrad, 12

ubat

1717

drt gn kalmak niyetiyle gittiim Petervaradin'den size olduka uzun bir mektup yazmaya karar
vermitim. Fakat Belgrad Paa'snn bizi grmek iin
gsterdii acele o kadar fazla idi ki, muhafaza kt'as
nn bizi nereden almas gerektiini anlamak iin, Lord
Montagu'run gnderdii postay hemen geri yollad.
Bir dakika bile bo kalmadan, ertesi gn hareket etmemiz gerekti. Almanlardan ve Rasiyenden (1) tertip
edilmi byk bir kt'a ile ehirdeki askerin balca subaylan bize refakat etti. mparatorun birka alay te
kil etmi olduu Rasyen'lere askerden ziyade yama
c demek daha uygun olur. Bunlara maa verilmiyor,
stelik de silahlar ve atlar kendileri buluyorlar. K
sacas, insan bunlar askerden ziyade ekya veya diJenciye benzetiyor.
Macaristan'pa pek fazla grlen bu ahaliye dair size biraz bigi vermeden edemiyeceim. Rasiyenler, Rum
mezhebindeler ve Kahire'de bir patrikleri var. O de-

,'1)

Rascian'ler.

26

rece cahiller ki, papazn dedii eye hemen inanyor

lar. Bu papazlar, tpk Hintiiierin Brahmanlar gibi,
salarn ve sakallarn hi tra etmezler. Halkn btn paras umumiyetle bunlara miras kalyor, onlar
da halka cennete girmeleri iin imzal, mhrl birer
belge veriyorlar. len bir kimsenin kars ve oluna,
varsa evinden ye davarndan baka hi bir ey kalm
yor. Dier hususlarda tamamen Rumlarn mezhebine
tabiler. Bir an iin konudan uzaklamam, size Karlofa ovasndan getiimizi aniatmama engel oldu: Prens
jen Trklere kar mhim bir zaferi (1) bu ovada
kazanm. Bu kanl vak'ann izleri halen mevcut. Mu
harebe meydannda bir yn kafa, insan, hayvan, deve kemikleri var; bunlar gmmek zahmetine bile katlanmamlar. Para para edilmi bunca insan cesedini grnce o derece dehet iinde kaldm ki, ldrmeyi art, hatta sevap gsteren harp aleyhinde isyan etmekten kendimi alamadm. Gayet geni ve mnbit arazileri oporak ve tenha braktklar halde, insanlarn,
bir kar yer iin byle dehetle boaz boaza gelmeleri ne kadar akla yakn olursa olsun, bence bunun kadar insanlarn deliliini ifade eden hi bir ey yoktur
zannederim. Nitekim harbin lzumluluu bir adet
haline gelmitir, fakat bu adetin devam insanlkla o
derece taban tabana zt ki, insanlarda akl ve mantn
yokluunu ispat etmeye yeter. Tabiat devaml bir harp
halindedir; bu hususta Mr. Bobbes'un fikrini ben de
kabul ederim. Fakat btn bunlardan yle bir netice

(1)

Zenta Muharebesi (1697)

27
karlabilir; eer akl

ve mantn manas, benim zangibi, herkeste mevcut olan bir duygudan ibaret ise, insann yaratlnda . hi akl ve mantk yok
demektir. Bu grm ispat etmek iin eitli deliller gsterebilirim; fakat cannz skmamak iin seyahatlerimi anlatmaya devam edeceim.
nettiim

Bir yenieri aas bizi Belgrad'la Petervaradn araBeko kasabasnda karlad. Belgrad Paas,
bize Alman'lannki kadar bir kuvvet gndereceine dair
sz verdii halde, aann yannda onlardan ancak yz
kii daha fazla bir kuvvet vard. Trk'lerin ne kadar
korktuklarn anlayn. Adete Almanlardan stn olduklar halde, kuvvetlerinin Alman'lara eit olduuna
inanmyorlar. Trkler oradan aynlncaya'kadar ne byk zntler iinde kaldm. Her ~e kadar sz vernilerse de, aralarmda patrt kopar dive ok korktum.
sndaki

gemeyi, karlarn okluu baBu yzden Belgrad'a pek ge ula

tk. Belgrad, dousunda Tuna, gneyinde Sava nchirleri ile evrelenmi. Vaktiyle Trklere kar Macaristan'n yegane engeli imi. nce Kanuni Sleyman, daha sonra Bavyera elektr (1) maiyetindeki imparator
kt'alar tarafndan kuatlm. ki sene imparatorun
idaresinde kalm, daha sonra Sadrazam (2) tarafn
dan geri alnm. Trkler buray ellerinden geldii kadar san'atla tahkim etmiler. ehirde muhafz asker
olarak en cesur yenieriler var. Kumandanlar bir PaBelgrad

dalarndan

ya zorlatnyordu.

(1)

(2}

Maximilian II (1688)
Kprlzade Mustafa

Paa

(1690)

28

)a, bir Scraskcr. Fakat asln sylemek gerekirse, asyenieriler Serasker'in kumandanlar. Yenierilerio byk bir nfuzu var burada. Hareket ve tavr
lan inzibatl askerlerden fazla asi askerlerinkine benziyor. Aniatacam olaydan bunu daha iyi anlayacaks
nz. Bu olay, orackta oturar Petervaradn valisinin
ne kadar zeki olduunu size anlatacak. Valinin anlattna gre Belgrad halk ve askerleri harpten o ka
dar bezmiler ki, be kese yani beyz ngiliz liras
rvet alarak Tatariara Almanya hudurlunu yama ettiren paay, aa yukar iki ay nce ldrmler. Fakat buraya geldiimizde, Petervaradn valisinin ii iyi
anlamadm sylediler. Aksine yenierilerin Almanlara
kar taarruzda bulunmak isteklerine paa mani olduu iin yenierieri fkelendirmi. Bunlar Paay Alrnan'larla anlat zannetmiler. O srada Edirne'de bulunan Padiah lll. Ahmed'e durumu bildirmiler. Fakat kendilerinin hemen memnun edilmediklerini gnce, byk bir grlt ile toplanmlar. Paay, kad
ve muftnn huzuruna srkleyip gayet aklszca haklarn istemiler. lerinden birisi paann Hristiyan
lar koruduunu, dieri de paralarn aldn sylemi. Paa bunlarn fikrini almam. Kendisine tevcih
edilen suallcri cevapsz brakp, bir can oldunu, onu
da fedaya hazr bulunduunu sylemi. O vakit eriat
reisierinin kararn beklemeden yenieriler paann zerine hcum etmiler ve paay bir anda paralayver
miler. Halefi olan paa ise bu sua ~i bir ceza vernedii gibi sulular haklarn isterneyi bilen kahramanlar olarak takdir eder grnm. Askere paralar
dalarak mes'dcyi rtbas etmi, Macaristan ilerine
lnda

29
akn

etmelerine izin
Rasyenierin evlerini

vermi.

Halen yenieriler

zavall

yakp ykyorlar.

Askerin keyfine gre idare edilen bir ehirde daha fazla kalamayacam tahmin edersiniz. Burada uzun
mddet kalmamak, hatta ancak bir gece yatmak niyetindeyiz. Fakat paa bizi Edirne'den emir gelinceye kadar alkoydu. yle. zannediyorum ki, emir ancak bir
ayda gelir. imdilik ehrin en gzel evinde kalyoruz.
Bu, nfuzlu birinin, evi. Emniyetimiz iin tam bir yenieri bl verdiler. Ev sahibi Ahmet Bey'le gr
rnek tek elencem. Burada Bey nvan Almanya'daki
Kont'la ayni. Bu adamn babas buyk bir paaym.
Babas kendisine ark'ta mmkn olan en yksek terbiyeyi vermi. Arapa ve Farsa'y mkemmel bildii
gibi, okumu yazm, yani burada efendi denilenlerden.
Bu nvan umumiyetle birinci snf ekabire veriyorlar.
Fakat sakin, rahat, emin bir hayat Babillinin tehlikeIi mansplarna tercih edecek kadar zevkli. Her akam
birlikte yemek yiyoruz, teklifsiz arap iiyor. Benimle serbeste sohbet etmekten ne kado.r zevk duyduu
nu tahmin edemezsiniz. Bana birka Arapa iir anlatt. Arapa'da pek ok iir var, bunlar gayet ahenkli, musikiye pek yakn. Bu iirlerde ak, gayet iddet
li ve ihtirasl tasvir olunuyor. O kadar holanyorum
ki, birka ay daha kahrsam, Arapa reneceim.
Ahmet Bey'in yegane meguliyeti, bu havaliye ait
kitaptarla dolu ktphanesi. Ona dikkati ekici baz
Arapa ikayeler anlattm iin beni alim yerine koyuyor. nceleri benim Fars'a bildiimi zannetmi. Baz adetlerimiz, bilhassa memleketindeki kadnlar ez
yet iinde yaatan adetlerle bizimkiler arasndaki far-

30
k

pekok defalar tarttm. Onun dediine gre ha

bizimkiler kadar serbestmiler, tek fark olarak da Hanmlar bize ihanet ederler, kimsenin haberi
olmaz diyor. Bu ahs Hristiyanlarn pek ounda olmayan fikir olgunluuna ve nezakete sahip. Velhasl
kendisiyle grmekten byk bir zevk duyuyorum.
Kendisi iin uaklanndan birine ngilizce harflerle bir
alfabe yazdrm. imdi Romen harfleriyle yaz yazmay
biliyor. Grnland hari olmak zere, burada her yerden fazla souk var. Bu kadar fazla elenceye ramen
ehirden kmay ok istiyorum. Evde kocaman bir
soba var, iinde hi ate eksik deil, yine de odamzn
pencereleri buz tutuyor. Mektubu ne zaman yollayacan bilmediim halde vazifemi yapm olmak iin
yazyorum. Herhalde artk sizin bir mektubunuz benim on mektubuma bedel diyemezsiniz, Allahasmar
nmlar

ladk.

Prenses d Gal'e

Edirne 1 Nisan 1717

Madam, imdi Rum imparatorlarndan sonra hi
bir Hristiyann yapamad bir seyahati yapm bulunuyorum. Londra'da hemen kimsenin bilmedii bir
memleketi anlatrken zat- alilerinin ilgisini uyandra
bilirsem btn yorgunluklarm unutacam. nki tn
paratorun sefirleri ile buraya gelen ngilizlerin pek az
Nibolu yolunu semilerdir.
Nehir tamamen donmutu. Lord Montagu de yce zatmza hizmet etmekte
acele ettii iin, nehrin gemi geebilecek hale gelmesini beklemedik. Srhistan ovalarndan getik. Buras
son derece mnbit bir yer olduu halde her taraf ormantk. Halk sanayi ile urayor,
ama yenierilerin
memleketlerinde yaptklan hasar yznden evlerini
barklarn terketmeye mecbur kalyorlar. Bu yzden
araziyi ekip bimeyi dnemiyorlar. Yanmzda bize
koruyuculuk eden beyz yenieri var. Getiimiz kylerio hepsinde o derece hasar yapyorlar ki, alayaca
m neredeyse. Yedi gnde gayet sk bir ormandan getikten ~onra Srbistan'n bakenti Ni ehrine geldik.
ehir gzel bir vadide, Niova nehri zerinde. Havas
temiz, topra bereketli. Sylediklerine gre, geen se-

32

m: o kadar [azla zm yetimi ki, f bulunamad

iin araplan kazlan ukurlara koymular. Fakat halk
o kadar zulm gryor ki, bereketi dnemiyor. Grdm acnacak
hallerden biri de u oldu: Buraya
Belgrad'tan gelirken eya tan:ak iin yirmi araba kiralanmt. Bunlara on para vermeden eyalar tat
.klar gibi, stelik yolda hayvanlarn urad zararlar bile demediler. Zavaiilar evin etrafnda ahyarak,
salarn sakallarn yolarak dolayorlar, askerler de
onlar sopa ile kovahyorlar. Bu manzara o derece zcyd ki, bedelini kendi kesernden vermek istediim
zaman, <<Aa herifleri ldrtr, paray da kendisi alr
dediler. Dalarda drt gn kadar yolculuk ettikten
sonra Sotya'ya geldik. Bu ehir sker nehri zerinde
ve bir vadidedir. Bu kadar gzel manzarah memleket
dnlemez. ehir ok byk, nfusu da bir hayli
fazla. Scak hamamlan ile mehur. Drt gn yolculuktan sonra Filibe'ye geldik. Getiimiz Balkan ve Rodop dalannn zeri daima karl. Filibe, Ebrus nehri
civarnda bir tepe zerinde. Halk Rumlardan meydana gelmi ve hep~i zengin. Fakat zenginliin kendilerini zarara sakacan bildikleri iin bunu belli etmernee alrlar. Burada bir Rum piskoposu ve birka
eski Rum kilisesi var. Buradan Edirne'ye kadar olan
krlarn grn ok gzel. Srtlar tamamen balk
\'e asmalar da zmle dolu. Burada daimi bir bahar
krlara renk veriyor. Bu memleket ne kadar gzel olursa olsun, buzlan ve karlaryla ngiltere'ye hibir zaan tercih edilmez. Zira ngiltere, saadetini milletinin hiirriyetide arayan ve efendiden ziyade baba ola-

33

rak grlmek isteyen bir krallk tarafndan idare ediliyor.

Bu mes'ele sz pek ok uzattrr. Zaten Prenses
Hazretlerinin sabrlarn tkettim zannederim. Maamafih, mektubum elinizde olduuna gre, cannz sk
tm zaman derhal atee atabilirsiniz. Mektubumu
ksa kesrnek iin hemen hrmetlerimi sunaym.

F: 3

Lady ............ 'ye

E4llrDe 1 N.... 1117

te iine girdiim yeni bir alem. Burada her ey
bana yeni bir manzara gsteriyor. Mektubu byk bir
zevkle yazyorum, zira bu satrlarda pek ok yenilik
bulacanz, size olaanst bir ey yazmadm diye
beni sulamayaca.nz zannediyorum. Seyahatimin taf
silatiyle cannz skmadan, Trk mparatorluunun en
gzel ehirlerinden, birinden, yani Sofya'dan bahsetmeden geemeyeceim. Sofya'nn mehur scak hamamlar shhate ok faydal. Buralar ok kalabalk.
Herkes olduka eleniyor. Bir gn Sofya'da hamamlan grmek iin kaldm. Tannmamak iin bir Trk arabasiyle gittim. Bu arabalar biZimkilerden farkl, ama
burada yolculuk etmek iin ok msait. nk km
buzlann tesirine, yazn da scaa tahamml etmek ok
zor. Bu arabalar tpk Almai'Iannki gibi. ierine bilmece tarznda, iirlerle kank iek sepetleri wlmi,
boyal ve yaldzl kafe~leri var. zerlerinde ipek astarl, atr ilemeli krmz uha rt, kenarlannda da pyet ince saaklar var. :au rt arabada oturanlan &izliyor. Pencereden bakmak ge~ktiti zaman rt kald-

'alilivor. Dr

i.:

: .turma

i;,i~inin

.\crkri

rahatct ot urabildii bu arahaibaret.

-vastkbrdan

!Lu:.;na ~cld!.indc

o a gehni~ti \C kadnL~
tan.: kubbesindcn alan
t.!? bir bna. i<,.:ri~i ga~ ~.:t aydnlk. eri girer girmez
grlen ilk kubbc biraz kk. Burada harnarnc haLm oturuyor. Kibar hanmlarn Yerdii be ve hatta
alt iiini ben de \erdim. Daha sonraki mcrmer deli
ksmn etrafnda iki sra yine mermerden, birbiri zerinde oturacak yerler var. ki tane de souk su eme
si var. Sular mermer kurnalara dklp sonra yine
yere akyor, oradan ufak kanallarta yandaki ksma geiyor. Buras brnden kk n yine oturacak yerler mevcut, fakat ya~nJaki hamamdan gelen kkrtl sular buray o kadar styor ki, elbiscvle durmak imk<'msz. Dier kubbclerd.:n ikisi de alvet. Burada s
cak suyu alamak iin souk sular var. Srtmda ata
bindiim zaman giydiim elbise bulundJ.lu iin Trk
hanmiarna pek garip grndm. Yine de hi biri bana hayret eden veya kmseyen bir merakla bakmadlar. Bilakis hepsi de nezaketle karladlar. Hibir
Avrupa Saray dnernem ki, bu derece namuslu hareket etsinler. Hamam'da aa yukar ikiyz kadn
vard, hi birinde deiik kyafetle ieri giren birine
gsterilen kmseme tebessmne, fsldamalarna
tesadf etmedim. Aksine benim iin Gzel, hem de
pek ok dediklerini iittim. ndeki sralarda yastk
lar ve kymetli hallar var. Cariyeler arka sralara, hanmlar da buralara oturuyorlar. Onlan birbirlerinden
ayracak kyafetlerini karmlar, hepsi de gzellikleri ve irkinlikleri ile meydanda rlplaklar. Fakat
dolu~lu. Hana

saat

:vdnlj!

37
drstlklerini ve namuslarn bozacak en kk bir
hareket ve tebessmleri yok. Bazlar Milton'un Havva'da tasvir ettii vakarl bir tarzda giyiniyorlar. Bir
ksm ise Git'in veya Titien'in frasndan kan ilahe
resimleri gibi boylu poslu. Tenleri, hemen hepsinin,
gz alacak kadar beyaz. nciler ve kordelalarla sslenmi birka rg halinde zarif salar,
omuzlanndan
aa sarkyor.
Hepsi gzellik perHerine benziyorlar.
nsanlarn rlplak gezmeleri adet halini alsa, yz'e
pek az ehemmiyet verilir sznn doruluuna bir
kere daha inandm. Vcudu gzel, tenleri gzel kadn
lar, yzleri fevkalade olanlardan daha fazla seyrediyordum. O srada. Msy Gervaise kimse grmeden
gelseydi, eitli durumlarda nlplak bir yn gzel
kadn seyrederek san'atn daha fazla ilerietirdi diye
dndm. Ekseriyetle onyedi, onsekiz yandaki cariyeleri salarn rerken bu kadnlarn kimi gr
yor, kimi dnyor, kimi kahve ve erbet iiyor, kimi
de yastklara uzanm yatyorlar. Velhasl bu hamamlar bir nevi Trk kadnlar kahvehanesi. ehrin btn
dedikodusu burada anlatlyor. Kadnlar bylece burada haftada bir kere eleniyorlar. Drt be saat kalp,
scak halvetten soua getikleri halde hi nezle olmuyorlar. Buna hayret ediyorum. lerinde en sekin olan beni yanna oturmam iin zorlad. Soyunnarn iin
srar etti, hatta yardim teklif etti. Ben bir mddet ekindim, fakat btn dierleri de ayni ekilde srar
edince elbisen kardm. Korsemi grnce eimin beni oraya hapsettiini zannedip daha fazla zorlamad
lar. Hislerine ve inceliklerine hayran oldum. Kendileriyle daha uzun zaman 'kalmay arzu ederdim ama Lord

31

Montagu ertesi gn erken hareket etmeye karar vermiti. Zaten ben de Justinyanus harabelerini grmek
istiyordum. Zira bunlann manzaras da braktm
manzara kadar gi,izel. Kilisenin yerinde ancak bir ta
yn

kalm.

Adiyo, Milady. Size anlattm, rnrnzde greve hi bir seyyahn yazlarnda bahsedemiyecei bir manzaradr. Zira buralara girecek bir erkek derhal hayatndan olacaktr.
miyeceiniz

Rahip Conti'ye
Edirne,
Grdnz

Nisan 1717

gibi, size verdiim sz tutuyorum.

bilgilerin meraknz giderip gideremiyeceini tam olarak bilemiyorum. Fakat inann ki her
hususta sizi memnun etmek iin mmkn olan her trl aratrma ve incelerneyi yaptm. Tahmin ederim,
Trk'lerin dini ve ahHik hakkndaki bilgilerimiz pek
eksiktir. nki memleketlerine ya ancak kendi ileriy
le uraan tacirler, yahut da doru ve eksiksiz malumat
alanyacak kadar az oturan seyyahlar gelirler. Trkler
bu basit ve yanl bilgilerden baka bir ey toplamay
beceremiyen taeirierin sohbetleriyle gururlanrlar.
Bunlar Trkiye'de olan biten eylerden o kadar uzaktrlar ki, Londra'nn Rum sokanda bir eve snm,
Fransz'n, ngilter~'nin
Kral Saraynda - olan biten
olaylardan haberdar olmayma benzerler. Belgrad'tan
buraya kadar olan yoldan gemek yabanc tabiyette
olanlara yasaktr. SJibistan ovalarndaki ormanlklar
ellier ellier toplanan ckvalar ile dolu. O kadar ki;
ancak muhafzlar sayesdv emniyet iinde olabiliyoruz, Burada lazm olan bir ev ancak kuvvetle bulunabiliyor, zira kyler l1 fakir. Tabii yenieriler iin
bu hi nemli deil. 'f:vk, oyun v.s., ne bulurlarsa
vakahyorlar. Sahipleri : ,_ :> <;karamyorlar, korkularn
dan. O derece ki yeni d< mu~ kuzulan, kazlar, kulukadaki tavuklar hemu . azlyorlar. Kyllerin yzSize

vereceim

40

lerindeki keder izleri bana Melibee'nin srs iin ektii zntleri (1) hatrlatyor.
Bu zulmler paalar
seyahate ktklar zaman daha da artyor. Bunlar sadece zavall kyllerin erzakn yemekle kalmyor, yediklerine karlk di kiras olarak para isternek kstahln da gsteriyorlar. Bu olaya hayret edersiniz,
ama zlerek aniatyorum ki, bir hakikat. te askeri
bklmetin normal ktl. Aslnda slam dini de bizimki gibi btn bunlarn aleyhinde. Belgrad'ta kald
mz hafta zarfnda bir efendinin, alimlerden bir
zatn evinde kalmak erefine nail oldum. Bunlar ayn zamanda ruhani mertebe ile hukuki selahiyetleri de
haizler. Aslnda her iki hkumet ubesi iin de ayn
bilgiye lzum var, yle ki alimler ile imamlarn birbirlerinden fark yok; Trke'de her iki kelime de ayn ekilde syleniyor. Btn mhim mevkiler ve vakf
lar onlarn elinde. Padiahn teb'asnn meru varisieri bulunduU halde, alimierin varlna kat'iyyen el S
rlemiyor. Alimierin miras daima ~ocuklanna kal
yor. Geri ~'limler sarayda bir mevki ve paa nvan
ahrlarsa bu imkandan mahrum oluyorlar, fakat byle
bir tedbirsizlikte bulunan pek az var. Artk btn bu
bilgilerden, bklmetin btn maliarna sahip olan bu
kiilerin ne derece nfuzlar olduuu anlarsnz. Btn isyanlar onlar yaparlar, askerler sadece aktrlk ederler. Padiah iin onlar idare etmek olduka
nemlidir. Nfuzlarn bilmeyen yoktur. Sultan Musta
fa'y 'taht'tan indiren onlardr. te yine konudan uzaklatm. Anlatmak istediim ey, Ahmet Bey'le yaptm
samimi sohbetlerden, Trk'lerin dinleri ve adetleri
(1 J

Virjil'in birinci Eglog'unda

41
hakknda rcndiim

gayet doru bilgilerdir. Anglikan

dini ile Roma Katolik dini arasndaki fark kendisine
anlattm. Resimlere ve Meryem'e tapnmayan Hristi
yanlarn da bulunduunu sylediim zaman ok memnun oldu. sa'nn cevheri mes'elesi ona bir hayli mbalaal grnd. Trk'lerin inancn bizimki ile kar
latrdm zaman tam olarak anladm ki, dostumuz
Doktor'un burada vaiz etmesine izin verilse Trk'lerin
pek ouna Hristiyanl kabul ettirmekte zorluk ekmez. Trk'lerin dini konulardaki bilgileri kendisininkinden pek farkl deil. Burada Msy Viston da iyi
bir havvari olabilir. Mektubumdan bahsederseniz bu
husustaki evkini arttrm olursunuz. Fakat kendisine
bu memlekette ie balamadan nce lisan renmesi
gerektiini syleyiniz.
.
Hristiyanlk gibi sHimiyet de mezheplere ayrl
m. Bu hususta insanlarn harikalara ve yeniliklere
kar gsterdikleri tabii meyli etraflca dnmekten
kendimi alamyorum. Zeydiler, Kaderiler ve Cebirilerin hepsi bana Katolikler, Lteriyenler ve Kalvenistler'i
hatrlatyor. Onlar da bir dierine ayn iddeti gsteriyor. lema arasnda hakim olan, kendilerince gizli
tutulan din, muvahhitliktir. Bunu halka retmekten
ok, ahsi medaaterine gre halk eitli kurallarla
oyahyorlar. Ahmet Bey'in szne gre, onlar iinde
dinsizliini serbeste aklayan pek az veya hi yok
gibi. valye Paul Riyaut (l) dier birok eyde olduu gibi burada da yanlyor. Mosrin mezhebine men(1) Paul Rycaut (1628-1700). 1661'den itibaren alt yl
kadar stanbul'da ngiliz Sefareti katibi. The Present State ot Ottoman Empire (1668) adl eserin
yazar.

42

sup olanlar iin dinsiz diyor, oysa ki bunlar Tanr'nn

varlna inanyorlar; dinsizlikleri ise peygambere yeteri kadar sayg gstermernekten ibaret. Kendisinin de
bu fikirde olduunu sylemedi, Ahmet Bey. Fakat sla~
miyetin hkmlerinden biraz uzaklamaktan da ekinmiyor. Bizim gibi rahata iki iiyor. Kendisine neden
itiini sorduum zaman,
Allah hereyi insanlar iin
yaratmtr, Kur'an'da arabn men edilmesi makuldr fakat bunu, sadece halk arasnda intizamszla sebep
olduu iin yapmtr, dedi
ve yle
devam etti: Peygamber arab ll bir ekilde imeyi asla men etmemitir, fakat yine de dedikoduya meydan vermemek iin arab alenen imem. Bu dnce
dolaysyladr ki, arab satn alabilenler
mkemmel
iiyorlar. Sonra bana Arapa bilseydiniz Kur'an byk bir zevk ile okurdunuz dedi. Kur'an bizim inand
mz gibi derme atma szler deil, son derece yce
ve son derece drst bir ekilde ifade edilen temiz ahlak ihtiva ediyor. Bunun byle olduunu birok H
ristiyanlar da tarafsz olarak sylediler. Hi phesiz,
bizdeki Kur'an tercmeleri Rum papazlardan gelme
kopyalar olduu iin kasten asln bozmular. Dnya'da bunlar kadar bozguncu ve cahil insan yoktur. Papa'y kilisenin umumi reisi olarak tanmadklar iin
bunlara her frsatta o derece kt muamelelerinden
dolay sizin rabipiere kar kinim var.
Filibe'de Polen diye bir Hristiyan mezhebine rast-

43
!adm. Bunlar oradaki eski bir kilisede Sen Paul'n
vaaz ettiini iddia ediyorlar. Roma'da Sen Piyer'e ne
kadar hrmet ediliyorsa burada Sen Paul'e o derece
hrmet ediliyor, dier havarilerden stn olduunu sylyorlar. Fakat grdm en garip din Arnavutlarnki.
Bunlar. eski Makedonya'da yani Arnavutluk'ta oturuyorlar. Makedonya'llar isimlerini kaybetmekle beraber cesaret ve salamlklarn kaybetmemiler. Yenierlerin gzlerini korkutan yegane askerler, imparatorluun en mkemmel askerleri bunlar. Hepsi piyade
olan bu askerlerden muhafz olarak bize bir kt'a verildi, her ehirden getike de deiti. Bunlar kendi
hesap!anna giyinip siHihlanyorlar. niformalar ok
temiz olmamakla beraber beyaz abadan yaplm. Tfekleri uzun olduu halde omuzlarnda hi bir ey yokmu gibi kouyorlar.
Yrye ktklar zaman kumandanlar kaba bir ark sylyor, onlar da refakat
ediyorlar. Bu ark o kadar da tatsz deil. Bunlar H
ristiyanlarla, mslmanlarn arasnda yaratldklarn
dan ve muhakeme kaabiliyetleri de az olduundan
hangisinin daha iyi olduunu bilemiyorlar. Hakikati
inkar eder gibi grnmemek iin her ikisine de meylediyorlar. Bylece Cuma gn camiye, Pazar gn de
kiliseye gdiyorlar ve kyamet gn belli olacak hakiki peygamberin kendilerine efaat edeceine inanyor
lar. Fakat hangisinin hakiki peygamber olduuna bu
dnyada bir trl karar veremiyorlar. yle zannediyorum ki, bunlar kadar kendi kaabiliyetleri hakknda alak gnlllk gsteren yoktur_
te grdm dinlerdeki farklar hakkndaki grlerim bunlar. Katolik aleyhinde sylediim eyler
iin asla mazeret beyan etmiyorum. Biliyorum ki siz de

44

benim kadar ulvi hakikatiere kar hrmet~arsnz ve

taassuptan nefret edersiniz. Fakat burada eski Yunan'dan kalma pek az eser var. Burada basit deyimle, Trajan Kaps denilen yerin yaknndan getik. Halk npa
ratorun bu kapy Sofya ile Filibe arasndaki dalar
zerindeki geidi kapatmak iin yaptrdn zannedi. yor. Fakat zerinde hibir yaz yoksa da herhalde zafer tak olmas lazm; nki bu geit kapansa da dier
birok geitler var ki, oralardan bir ordu rahata geebilir. Tarihin bahsettii Flandr Kontu Borluvan Konstantiniyyeyi fethettikten sonra bu geitlerde malup
olmu, ama hi sannam ki, bugn burada Alman'lar
durdurmak mmkn olsun. Trkler bu yolda ordularnn yryn kolaylatrmak iin ok uratlar;
Belgrad ve Filibe arasndaki hendekler ve bataklklar
zerinde gayet geni, salam kprler yaptlar. Fakat
bahsi geen uurumlar o kadar derin deil. Hasky'de
bu daglarn yaknnda oturduk. Bulgaristan'n dier
kasabalarndaki gibi burada da Hristiyanlar oturuyor
lar. Evleri kerpilerden yaplm kulbeler. Halk Trk
ordusunun geliini hisseder etmez hemen dalara ka
p, srsn, maln mlkn de birlikte gtryor.
lar. Aksi takdirde askerler yama ediyorlar. Arazinin
byk bir ksm ellerinde olduu n tedbirli
davrandklar takdirde istediklerini ekip biiyorlar.
Bunlarn hemen hespi iyi ifti. Evlerinde nefs arap
lar ikram ettiler. Kadnlarn elbiseleri renk renk boncuklarla ssl. irkin saylmazlar ama tenleri gne
ten bir hayli yanm. te seyahatim srasnda szn
iin dikkati eken eyler olarak topladklarn bunlar.
Her ne kadar nazar dikkatinize layk deilse de. s
tanbul'dan daha nemli eyler yazacan sanyorum.

Lady Bristol'a
Edirne

Nisanl717

Buraya gelir gelmez smarla

Fakat size uygun bir ey bulamadm. ngiliz kadnnn iine yarayacak kumalar bulmak ok zor. nki kadnlarn giyini tarz Londra'dakilerden ok farkl. Maamafih yine aramaya devam edeceim. Burada bulabileceimi urumuyorum ama stan
bul'da bulurum zannediyorum. imdi saray halk hep
burada, nki ben gelmeden birka gn nce padia
hn kz evlendi. Bu sebeple btn Trk hanmlar sslerini ortaya dktler. Yeni gelin einin sarayna bvk bir debdebe ile gtrld. Hanm Sultan Petervaradio'de vefat eden Sadrazamn eiydi. Fakat birinci
cvliligi sadeec bir nikah addolunabilir. nki vezirle
oturmam, fakat :>::rvctinin ou ona kalm. O zaman
dl'vlctin en yakhkl adamlarndan olan sadrazam saraya gidip sultan grmek iin msaade ;lm, hanm
sultan da eine adeta bir sevgi balam. imdi elli yanda olan yeni eini grnce gz yalarn tutamam.
Aslnda bu da liyakat sahibi, padiahn gzdesi, ama
on yamda bir kzn houna gitmesi iin btn bu
hususiyetler kafi deil. Trk devleti tamamen ordunun
Sizi asla

unutmadm.

dmz kuma a-adm.

46

arzusu na boyun egm. Padiah J.er ne kadar mutlak

hakim ise de alelade bir adam gibi bal. Yenierinin
kt baklarndan baya korkuyor. Fakat burada d
grn olarak daha fazla ballk var. Hkmete mensup herhangi bir adama dahi diz kerek sz syleniyor. Paa hakknda herhangi bir kahvehanede bir ey
sylenecek olursa etrafta bol miktarda bulunan hafiyeler yznden derhal kahvehane altst oluyor, hatta
bunlarn hepsine ikence yaplyor. Burada halkn ne
alk, ne de tahkirane yazlar grnmyor. Londra'da
olduu gibi hrriyetin ac nianesi olarak - hkmetin ilerine mdahale eden yok. Burada bir nazrdan
intikam hakaret edilerek alnmyor, nazr halknn houna gitmezse onu padiahn kollarndan bile alp ban kesiyor, sarayn kapsna atyorlar. Bu anda kendisine grnte byk ballk gsterilen padiah,
korkusundan gzdesini ne koruyabiliyor, ne de intikamn alabiliyor. te dnyann en mstebid, kendi arzusu dnda kanun tanmyan hkmdannn hali.
yle olmal ki; Parlamento, devaml olarak krukrne itaatten bahsedenleri bir gemiye doldurup buraya gndersin. Keyfi hkmetin btn teferruatn
buruda rensinler. te ancak o takdirde padiah m,
halk m, azrlar m daha bedbaht imi, anlarlar. Aklma bir sr ey geliyor, fakat Madam, sizin ~kluza
gelenler benimkinden fazladr.
Dn Fransz sefirinin ei ile beraber Padiah' camiye giderken grdk. nc olarak balannda iri beyaz tyler bulunan bir sr yenieri gidiyor, sipahiler
de byk bir kalabalik meydana getiriyorlard. Bun-

47
larn rengarenk, koyu renkte, gayet zarif elbiseleri var.
O kadar ki, uzak bir yerden baknca bir lale bahesine benziyor. Arkalarnda yenieri aas, elbisesi kr
mz kadifeden, astar gm rengi. Gayet ssl iki
uak da atn gtryor. Ondan sonra saray kadnla
rnn muhafz olan kzlar aas geliyordu. Kara tenine uygun, koyu sar, krk kapl bir elbisesi var. Daha
sonra padiah geliyordu. Arkasnda yeil bir elbise,
Moskova'nn siyah tilki derisinden, bin ngiliz liras
kymetinde bir krk vard. Gzel bir atn zerinde otu
ruyordu. Atn eeri tamamen mcevherlerle ili. Daha
debdebeli eerlenmi alt at daha getiriliyordu. Sarayn ba aasndan biri altn biri gm kahve tak
m tayor, dieri de padiahn oturmas iin gzel bir
iskemle tayordu. Rtbeleri belli ~den bu eitli elbiseleri, sarkiar ne kadar saysam bitmez, fakat bunl~r
o kadar ok ve zengin ki, bylesine gzel bir merasim
dnlemez. Padiah aa yukan krk yanda ve son
derece yakkl. Gzleri alnna yakn ve iri siyah. Tavrlar bana bir hayli sert grnd. Bizim orada olduumuzu sylemi olmalar lazm ki, pek dikkatle bakt. Bu vesileyle biz de kendisini bol bol seyrettik. Padiahn yakkll hususunda Fransz sefirinin han~
myla mutabkz. Gen madam sk sk grmyorum.
nsan bu derece rahatsz eden teferruattan vaz gemi
olsa kendisiyle grmekten byk bir zevk duyacam. Ziyaretime yannda kavaslar, yirmidrt yaya ua
v.s. ile geliyor. Yalnz olarak gelmeye lmeyi tercih
ediyor zannediyorum. Arabasna da binmeyi bir trl
ihmal etmiyor. Bu halleri benim canm skyor, nki
ben de kendisini ayni, ekilde ziyaret etmek mecburi-

48

yetinde kalyorum. Halbuki meslekta olmamz dolaysiyle her zaman bir arada olmamz lazm. Geenlerde
kendisi ile ak ve yaldzl arabayla ehri dolamaya
ktk, halk bir daha gremiyecei bir eyi, iki gen
Hristiyan sefireyi byle grd. Artk dnnz,
ne
kadar baktlar, fakat hibir ey sylemediler. Bizim
halkn debdebeli tiyatrolarda bardklan gibi yapacak
olsalar yenierilerimiz hi gzlerinin yana bakmadan
kltan geirirler onlar. nki onlar kanunun stndeler.
Yine de bu yenieriterin baz iyi halleri var. Hizmetinde bulunduklar ahsa byk bir ballk gsteriyorlar. Kavaslarmzn bizi karlamaya geldikleri Filibe tesindeki bir kyde buna ahit oldum. Akam yemei iin istediim gvercini bulmak iin yenierilerimden biri derhal Kadya gitti ve benim iin birka
dzine gvercin smarlad. Fakat zavall adam bulamam. Bizim yenieri bana yararlln gstermek iin
Kad'y odasna hapsetti ve benim isteimi yerine getirmedii iin cezasnn lm olduunu, fakat
bana
bal olduundan emrim olmadka
ldrmiyeceini
syledi. Bana ne istediimi, ayet istersem Kad'nn ban bana getireceini syledi (1). te yenierlerin ne
kadar sz geen insanlar olduklarn anlyabilirsiniz.

(1)

Baronde Tott, Mantogu'nn bu ifadesi ile istihza

ediyor, nk Montagu'nn tercman
Yenieri'yi
yanl tercme ettii iin byle gln bir yanl anlama oluyor.

49

Bunlar birbirlerine yeminle ballar. Bu ballk onlara yle bir kuvvet veriyor ki; saray erkan bile onlarla yumuak bir tarzda konumaya mecbur. Anadolu'daki zenginler mallarnn cmniyette olmas iin yenieri oluyorlar. Herhalde artk bu kadar yetiir zannederim. kinci mektubunu ancak alt ay sonra yazabilcceimi sylersem herhalde memnun olursunuz madam.
Bu yzden mektubumda pekok gevezelik ettim, bu sebeple beni mazur grrsnz herhalde.

F: 4

Lady Mar'a

Edirne,

Nisan 1717

Artk sizden ikayete hakkm var, sevgili kardeim.

Ben sizleri elendirebilmek iin burada olanlar yaz
yorum, siz ise Londra'nn ok kasvetli olduundan bahsediyorsunuz daima. Sizin iin bir deiiklik olmadk
a bunun byle olmas normaldir. Ama benim gibi iki
aydr hi haber almayanlar iin, size gre en eski havadisler bile, gayet botur. Beni memnun etmek istiyorsanz ltfen daha teferruatl anlatnz. Size Edirne'niri yeniliklerinden uzun uzadya bahsedeceim. Beni
Trk elbisesiyle grseniz aarsnz. Ama yine de benim gibi siz de bu elbiselerin bana ok yaktn sylersiniz. Size resim gndereceim, ama yine de kya
fetimi tarif edeyim.

nce, gayet geni bir alvarm var. Bu gayet ince,

gl pembesi, kenan srmal kumatan yaplm bir al
var. Terlikler srma ilemeli beyaz deriden yaplm.
alvann stne sarkan tl gmlek tamamen ilemeli.
Gmlein kollar, kolumun yarsna kadar iniyor ve
ok geni. Yakasm elmas bir dme ilikliyor. G
sn renk ve ekli gmlekten tamamen grnyor. En-

52

tari ise sanki vcuda gre biilmi ceket. Fakat benimki beyaz am kumandan yaplm, kenan ise gayet kaln srma ilemeli. Bu eit elbiselerde dmenin
el mas veya inci olmas. lazm. Kollar arkaya doru gen iliyor. Mintanm ise/ alvarmn kumandan. Elbise
vcuduma oy uygun. Uzunluu ayaklanma kadar. BeIc aa yukar drt parmak geniliinde bir Kemer
taklyor. Kollar uzun ve dar. Zengin kadni: n kemerleri elmas veya sair kymetl talarla ssl. Fazla masraf olmasn diye bazlarn ilemeli satenden yapyor
lar. Ayrca nden bir elmasl toka ile baianyor bu kemerler. Trk kadnlar krk' ev elbisesi olarak bazen
giyip bazen karyorlar. Bu krkler ar dibadan, iieri samurla kaplanm, kollar omuzlardan aa inmiyor. Benimki kenarlar srmal yeil krk. Baa giyilen apkalara kalpak deniliyor. Kn giyilenleri inci
ve elmaslarla ili kadifeden, yazn ise bol srmal kumatan yaplyor. Ban br yanndaki salar da toplanyor, stne iek veyahut sorgu gibi eyler konuluyor. En revata olan da muhtelif ta-Hii-dan mteekkil byk bir demet takmak.
ncilerden iek
goncalan, elmaslardan yaseminler, yakutlardan gller,
sanlarndan da fulyalar yaplyor. Btn bunlar o derece gzel yaplyor ki, daha gzelinin yaplabileceini
tasavvur edemezsiniz. Salar olduu gibi arkaya dklyor, inciler ve fiyonklarla sslenmi rgler yapl
yor.

de

Bu derece gzel ve gr sal kadnlara hi bir yerHibir takma ~:t<;k:tr!lanmadan yzon

rastlamadm.

adet rg

saydm

bir tanesinde. Burada gzel

kad

53
ngiltere'dekinden ok daha fazla ve eitli. irkin bir
gen kadn gremezsiniz. Hem hepsinin gzleri kara,
tenleri dnyann en gzel rengi. Her ne kadar btn
Hristiyanlk alemi ierisinde, ngiliz Kral Saray en gzel kadnlarn bulunduu yer ise de, orada bile bu kadar gzel kadn yok. Buradaki kadnlar kirpikierine
ok itina ediyor, gzlerinin etrafna sme ekerek kirpiklerini uzaktan bile fark edilecek derecede parlak
gstermesini biliyorlar. Srmeyi Rum kadnlar da kullanyor. Bizimkiler de kullansalar memnun olurlar zannederim. Srme gndzn, aydnlkta ok dikkati ekiyor. Trk kadnlar trnaklarn kna ile boyuyorlar,
ama alkn olmadm iin bu benim houma gitmedi.
Kadnlarn adetleri ve tavrlar iin, Arlequin'le beraber ben de <<Tpk bizdeki gibi diyeceim. Onlar da
bizimkiler kadar gnahkarlar. Burada kadnlarn tavr
ve hareketlerini grdm iin Trk kadnlarnn ~af
fetinden bahseden yazariara hayret ediyorum. Bunlar
bizimkilerden ok daha serbest. Bunun rneini greceksiniz. Ha,
11:~t8n olursa olsunlar iki yamak rtnmeden
. 1 ;cmyorlar. Bu rtterin biri gzler akta kalmak zere yz rtyor, dieri salar
n rtp vcutlarnn ya_rsna kadar arkalarndan sarkJyor. Bir ferace ile de vcutlarn kapatyorlar. Peraccsiz sokaa hibir kadn kamyor. Feracenin kolu
dar ve parmak ucuna kadar uzun. Erkeklerin cbbeye
brndkleri gibi, bunlar da feraceye brnyorlar.
Bunlar kn uhadan, yazn da ince ipekli kumatan
yaplyor. Bu kadnlar feraceyi giydikleri zaman o derece deiiyorlar ki, en kskan bir koca bile eini so-

54

kakta tanyamyor. Tabii ayrca sokakta hi bir erkek

bir kadna dokunamyor ve takip edemiyor. te bu
maskeli kyafet sayesindedir ki, kadnlar hi yakalanmadan btn ihtiraslarn tatmin etmekte tamamen
serbest oluyorlar.
Aklarna buluma

yeri olarak Yahu di dkkaniaseiyorlar. Burada Yahudiler bizdeki Hintliler gibi her yola geliyorlar. Bir ok erkek hibir ey almaya
ihtiyac olmad halde srf kadn yakalamak iin bu
dkkanardan al veri yapyorlar. Kibar kadnlar ak
Iarna kendilerini tantmyorlar. Hatta yle ki, bir erkek bir kadnla alt ay mnasebette bulunuyor da kim
rn

olduunu renemiyor.
Kadnlar, aklarnn kendilerini ele vereceklerinden, br dnyada urayacaklar cezalardan korkmayan bir memlekette, eine ihanet edenlerin ne kadar
fazla olacan tahmin edebilirsiniz. Bu gibileri bizde
de var ama onlar bu ihanetten grecekleri cezay gze
alrlar. Zengin Trk kadnlar kocalarndan hi korkmazlar. nki onlarn gelirleri kendi ellerindedir. Divan da kadnlara hrmet eder. Bir paa ldrliince
Padiah haremin stnlne kat'iyyen tecavz
edemez. Dul bir kadn her bakmdan emniyet iinde yaar. Hanmlar cariyelerinin hakimidir, bunlar ok gen
ve gzel olsalar bile eler asla yan bakamazlar.

Trkler'de eriat drt kadnla evlenneye izin veriyor, ama kibar erkekler bu izinden istifade etmiyorlar. Kadnlar ihanete asla tahamml edemezler. Erkein ihaneti gayet normal olduu halde, sevgilisini ayn bir evde oturtup gizlice ziyaretine gider, tpk n-

55

giltere'deki gibi. Tandm kibarlar arasnda, sadece

defterdarn birka cariyesi var. Bunlar selarnln bir
ksmnda oturuyorlar. nki bir hanma hizmet etmek
zere alnan cariyeler tamamen o hamnn hakimiyeti
altna giriyorlar. Bu anlattm defterdar iin ok apkn diyorlar ve hi sayg gsterrniyorlar. Ei yine ayn
evde oturuyor, ama onu grrnek bile istemiyor.
Sevgili kardeim, gryorsun ki, uydurma seyyahlarn bizi ikna etmeye altklar gibi, erkeklerin ahlak arasnda o kadar byk bir fark yok. Garip eyler
uydurarak sizi elendirmeye almak istemiyorum.
Zira dnyada hakikatten daha iyi ve size layk bir ey
yoktur. te. bu dnce ile size hakikati arzeder, vs ...

Alexander Pope'a
Edlne

1 Nisan 1717

Asrlardan beri pek ok Hristiyann gitmeye cesaret edemedii bir memlekette bulunmaklm dolay
siyle phesiz mektubumda merakl eyler bulmak istersiniz. Bama gelen en byk kaza, arabarnn Tunca'ya der gibi olmasyd. Eer lmmden sonra
mehur olmay isteseydim, birok asrlar nce Orphe'nin ahenkli salili zerinde iirler syledii bu nehir
boyunca yzmediime esef ederdim: - Caput a cervice revulsum...... (1).
Bylee ngiltere'deki ince ruhlu adamlarmz benim iin mersiyeler yapar, sonumuzun Orphe ile ayn
olduundan, ruhlarmzn birletiinden bahsederek,
btn dnyaya yayarlard.. Fakat mezarnn zerine
gzel eylerin byle fevkalade bir kazadan dolay konulmasn beklemezd.im.
Mektubu Tunca kenarnda bir evde yazyorum.
Nehir odann pencereleri altndan akyor. Bahemde

(1)

Tunca, (mermer) boyunaan balanm o ba dalgalar arasnda yuvarlarken ...

58

yksek serviler var. zerlerinde ise sabahtan akama

kadar birbirine bin eit cilve yapan gvercinler dolu.
u anda aklmda hep onlarn cilveleri var. iir sylemek hususundaki ar dknlme nasl galebe ettiime siz de aarsnz. zellikle byle bir ky manzaras karsnda. Dnyann bu blgesinde yaz pek abuk geiyor.
Edirne'nin tamam bahelerle dolu. Nehir kenarna
hep meyve aalar, dikmiler. Altlarnda kibarlar e
leniyorlar. Onlarca elence gezinti deil, ayrlarda
glgelik yerlerde bir daire eklinde toplanarak altlarna kilim serip oturmak ve bir taraftan hizmetilerden birinin saz almasn dinleyip kahve sefas yapmaktr. Byle sularn sesini dinleyerek elenen kk
kk topluluklar grlyor. Bu zevk Trkiye'de herkesi sarm, bahvanlara kadar. ocuklar ile beraber
nehir kysna oturmu, bize sk sk anlatlan eski ka"
valiara benzer bir ky algsn alarak elenen pekoklarn grdm. Birbirine eit bir ka kamtan meydana gelmi bu alette ses gayet sade, fakat gzel.
Addison, seyahatlerinde anlatt tecrbeyi burada
deneyebilir. Halk, eski Yunanllar ve Romallarda grlen alg aletlerinin hemen hepsini kullanyor. Gen
obanlar sevdikleri kuzular iin iekten elenkler
yapyorlar. Kuzular ierisinde
knal, eitli
tarzda
sslenmilerini bile grdm.
obanlar alp syliyerek elenirken, kuzular da dizleri dibinde yatyorlar.
Bunlar roman okumuyorlar; maamafih memleketlerinin eski elencelerini aynen muhafaz etmiler. Bu e
lenceler onlara bizim ngiliz kyJelerinin denek ve top
oyunlar gibi, tabii geliyor. kiimin tesiriyle bura hal-

59
k yumuam

ki, sert hareketler yapmyorlar ve byle bir ey bilmiyorlar. Bu geveklik yznden ilerini
de sevmiyorlar. Bu durumu devam ettiren sebeplerden biri de arazinin bereketli olmas. En mutlu Trk
kylleri bahe sahibi olanlar. Btn ehrin sebzesini, meyvesini onlar yetitirdikleri iin rahat para harcyorlar. En fazlas Rum'lar olan bu kyller bahelerinde yaptklar ufak kulbelerde oturuyorlar. Burada
kadn ve kzlar rtsz gezebiliyorlar fakat ehirde rtnyorlar. Olduka gzel ve kyafetleri yerinde olan
kzlar, btn vakitlerini aa
glgelerinde bez dokunakla geiriyorlar.
Bu memleket kyllerinin tabiatarna dair en do
ru fikri vermi olan Teokrit iin artk hayali bir yazar diyemiyeceim. Demek; tazyikler onlar sefalete
srklemezden nce hepsi de bu gn ilerinden bir ks
mnn yaad gibi yayorlarm. Teokritus bir Briton olsayd, yazd idillerde phesiz buday dvmek
ve tereya yapmak usueri de bulunurdu. Burada bu
day dlnyor, kzlere inetilmiyor, tereya ise
tamamen yok. te buna canm sklyor. Burada Omiros'u sonsuz bir zevkle okuyorum. Omiros zamannda
yerleen birok adetleri hala muhafaza ediyorlar. o
zaman giyilen elbiselerin pek ounu imdi de giyiyorlar. ok uzaklarda kalm bir asrn kalntlarn dier
memleketlerden daha .ok muhafaza etmeleri alacak
bir ey deil. nki kendilerini gayet nazik zanneden
dier memleketler gibi Trkler de mdalarn yaymak
zahmetine katlanmyorlar. Omiros'un imdiki adetlere
uyan fkralannn hepsini yazsan cannz skhr. Fakat
emin olun ki, yksek tabakadan kadnlar vakitlerini

60

tezgah zerinde bez veya elbise ilemekle geiriyorlar.

hizmetilerle dolu. Cariyelerinin adetleri de
pek ok, tpk Andromak'la Elen'i tarif eden airin
anlatt gibi. Bugn byklerio tadklar kemerler
tpk Menelaus'un kemeri hakkndaki tasvire benziyor.
Bu kemerierin etraf ok ilemeli, nde kymetli bir
altn toka ile balanyor. Elen'in 'yzne rtm olduu beyaz pee halen moda. Pek uzun ve geni sakallar olan paalar gnelenirken grdm zaman hemen aklma Kral Priyamos'la maviri geliyor.
Buradaki danslar hakknda bilgi- edinmek iin Di
yana'nn rtas ay' kenarnda oynayn aniatar
levhay bilmek kafi. nce en sekin kadn dansa ba
lyor, arkasndan bir yn gen kz onun ayak atnr
aynsn yapyor, kadn ark syleyince onlar da kar
hk veriyorlar. arklar ok tiz, ok oynak. Ayaklar,
son derece ll <?larak, dans idare edenin ayana
gre deiiyor.
Etrafiar

Ksacas bunlarn danslarn

bizimkilerden daha
buluyorum. Bazen ben de, dans idare edecek
kadar usta olmadm iin onlarn aralarna karyo
rum. Bu danslar Rum kadnlar arasnda yaplanlar;
Trk kadnlarnnki bsbtn baka. Yalnz uras da
var ki, ark'llarn adetleri ve dillerl Kutsal Kitap'n
en belirsiz grnen bir ok ksmlarn aydnlatacak
derecede. Saray veya kibar Trkesinde Arabi ve Farisi kark olduundan, halk dili ok farkl. Kibar bir
zat'a halk Trkesi ile hitap etmek, ngiltere Kralnn
anti-ambr'nda York veya Sommerset
eyaletlerinin
lehesini kullanmak kadar ayp ve gln. iir'e mahsus yksek bir dil daha var. te bu dil mukaddes ki
elenceli

61

taptakinin ayns. Bununla ilgili bir misal gorurseniz

herhalde cannz sklmaz. Padiah'n imdiki gzdesi
brahim Paa'nn ei gen sultan iin yazd iirin aynen tercmesini gnderirsem hounuza gider zannederim. brahim Paa eiyle oturuyormu, fakat yanlarn
da birisi olmadan kendisini gremiyormu. Paa pek
iUin ve fikir sahibi. yi bir air olmamakla beraber,
metnleketin sekin airlerinden faydalanmay biliyor.
,Bu yzden bu iir en iyi Trk iirlerinden biri saylr.
phesiz bu manzume ile Sleyman'n yine byle bir
yeni gelin, bir melikeye hitaben yazm olduu Ani
yetlagani'si arasnda mnasebet bulacaksnz.
imdi blbl balarda uuuyor; Blbln hevesi
gl aramaktr; balarn gzelliini greyim derken,
cazibenizin letafeJ.! kalbimi byledi. Gzleriniz siyah
ve sevimli; fakat ceylannki gibi canl ve gururlu.
Kavuma gnden gne uzaklayor; Merhametsiz
. Sultanahmet o gllere bey'zeyen penbe yanaklar grmeme engel oluyor. Sizden pck almaya cesaret edemiyorum. Cazibenizin letafeti ruhumu byledi. Gzleriniz siyah ve sevimli; fakat ceylannki gibi canl ve
gururlu.

Bu iirler talihsiz brahim'in ah ve iniernesini anlatyor. Baklannn ok'u ruhumu yaralad. Ah kavuma
an ne zaman olacak. Daha ok bekleyecek miyiz? Cazibenizin letafeti ruhumu byledi. Ah Sultanm Ceylan gzlm! Melekler Melikesi! istiyorum fakat bu is
teim asla yerine getirilmiyor. Kalbimi yaralamaktan
zevk mi duyuyorsunuz?

62
<<Feryatlarm gklere ykseliyor. Gzlerim uykuya
hasret. Sultanm bana dn ki yzn doyasya seyredeyim. Elveda, mezara iniyorum, sen istersen yine dnerim.
Kalbim kkrtler gibi yanmaya hazr. Yalnz bir
bak ona yeter. mrmn tac! Gzmn nuru; Sultanm, meleim! te yz sryorum. Gz yalan ve
ac iinde bouluyorum. Kendimi kaybediyorum. Bana
hi acmaz msn Bir mltefit bakn gremiyecek miyim?
Bu iirleri bana harfiyyen tercme edecek birini
bulmak ok zor oldu. Tercme edenin kim olduunu
bilseniz, bu iirin mtercim tarafndan asla sslenmemi olduunu sylememe lzum kalmaz.
Bambaka
bir dile nesir olarak tercme edilirken meydana gelen
mecburi hatalar nazan itibare alnmazsa, iirin ne kadar gzel olduunu anlarsnz. Ceylan gzl deyimi
dilimizde basit olmakla beraber benim ok houma
gidiyor. Bu deyim sevgilinin gznde grlen atein
ve kaytszln canl bir timsali saylabilir. Msy
Boileau'nun dedii gibi, eski bir yazarn kulland bir
deyimdeki asaleti kendi dilimizde de karl olan tabirde bulmak icabetmez, nk bu tabir o yazarda pek
ulvi olduu halde bizde ok adi olabilir. Homeros'u ok
iyi bilirsiniz. Onun iin de ayn mlahazay yrtmeniz imkanszdr. Fakat ark iirleri hakknda bu mlaha;ra geerlidir. lk kt'ann sonundaki tekrarlar, eskilerdeki gibi bir eit nakarat. nc kt'ada terennm deiik, nitekim nakarat da ayni deil. Bana gre san'at daha fazla son ksmlarda. air en fazla burada heyecanlanyor. nki syledike, daha ziyade

63

kendisiyle alakah mevzua geldike ateleniyor. Bu tarz,

dair bir manzumeyi bsbtn baka bir tarzda
bitirmek gibi son zamanda bizde de moda olan usulden daha faydal. iirin ilk msra senenin ve mevsimin
bir tasviridir. imdi btn krlar blbllerle dolu. Biz.
deki Ovid gibi burada da gllerin blbllerle sevine
si hakkndaki Arap masal ok mehur. Bizde bir ar
kya baland gibi: imdi blbl tyor... Baknz
btn bir iiri ngiliz slubuna gre tercme edince
nasl grnyor:

aka

imdi

blbl o

tatl namesine

yine

balad. ..

kinci msran tercmesinde arn, kelimelerle

ifade etmemekle beraber, kasdettiini sandm manay verdim. Balarn gzelliini hayranlkla seyretmeye
gittiini ve onun (sevgili) cazibesinin ruhunu tesbir ettiini sylediine gre, zannederim ki sevgilisini ilk
defa baharn gzelliini seyretmeye gittii bir bahede
grm. Gzlerinin ceylan gzne
benzetilmesini aynen alyorum; ger-i byle yepyeni bir benzetme bizim dilimizde buna gln bir hava verebilir. iirin
tercmesinde, btn itibariyle, ne kadar baarl olduumu bilemiyorum. ngilizcenin bizde pek nadir grlen byle iddetli bir sevgiyi ifade etmeye uygun olduunu da sanmyorum. Trke'de pek sk grlen ve
kuvvetli mana ifade eden mrekkep kelimeler bizde
yok,

Gryorsunuz ya; ark edebiyatnda bir hayli ilerledim. Dorusunu sliyeyim, ok okuyorum. Btn bu
almalar ise sadece sizlerin merakn tatmin edebilmek iin yapyorum, bundan emin olunuz ...

Sarah Chlswell'e
Edirne,

Nisan 1717

Muhterem Saral, sanrm bugne kadar ikinci bir

mektup yazmakta geciktiim iin zr dilemem gerekirdi, ama Austos'da yazlan mektuba Kasm aynda
cevap verdiiniz iin benim size kzmam lazm. Karadan yaptm uzun yolculuk beni o kadar yordu ki,
bu yzden yazamadm. Yolculuun sonu zannettiiniz
kadar tatsz deil. nki burada byk bir sessizlik
ierisindeyim. Tahmin ettiiniz kadar da yalnz dei
lim. Sabahtan akama kadar himayemizde bulunan
Ruslarn, Franszlann, ngilizlerin, talyanlarn bir ou bana iltifatta bulunuyorlar. Emin olunuz, ilerinde
gayet gzelleri de var. Tehlikeye en fazla maruz kalan Hristiyanlar, sefirlerden birinin himayesinde bulunmayanlar. Bunlardan zengin olanlar daha ok tehlikeye maruz. Trklerde veba'nn mthi tesirlerine
dair anlatlan eylerin hepsi masal. Maamafih u kadarn da sylemek gerekir ki, bana kot1kun griinen
bu kelimenin telaffuzuna kulam yava yava al
yor ve anlyorum ki, 'veba dedikleri ey stmadan ba
ka bir ey deil. Hastaln bulunduu iki ehirden
F: 5

G6

getim. Birinde yattmz evin yanndaki evde iki kii ld halde benden gizlerneye himmet ettiler.
Bizim a yama da b..: hastala yakaland. Fakat beni iddetli bir nezle geiriyar diye kandrdlar.
Doktorumuzu kendisine bakmas iin braktk. kisi
de dn gayet shhatli olarak geldiler. Adamn hastal
nn veba olduunu imdi rendim. Bu hastalk havay bozmuyor. ok kii de kurtuluyor. Trkiye'yi bu
hastalktan kurtarmak yle zannediyorum ki talya
veya Fransa'nnkinden daha kolay olacak. Tehlikesi az
olduu iin hastala pek nem vermiyorlar. Hastala
kar hastalk. Trkiye'de bilinmeyen, bizim memleketimizde tutulduumuz hastalklara bunu tercih ediyorlar.
Bu hastalkla ilgili bir ey anlataym, siz de mutlaka burada bulunmak istersiniz. Bizde pek oy yaygn
ve ok zalimane olan iek hastaln burada kefet
tikleri bir a ile nlyorlar. Bir ok kocakarnn san'adan srf bu ameliyat yapmak. Alanma iin en uygun zaman scaklarm sonu, sonbaharn balangc. O
zaman aile reisieri ailelerinde iek hastalna tutulmu kimse olup olmadn reniy9r ve bir ka aile
toplanyorlar. Saylan onbe onalty bulan aile topluluklan bu ac kocakanlardan birini aryorlar \e
ceviz kabuu iine doldurulmu iek hastal a
sn hangi damardan almasn istederse, o damar
byk bir ine ile atktan ve inenin ~cu kadar ay
buraya koyduktan sonra yaray balyor ve zerine bir
ceviz kabuu yaptryorlar. Btn bu Jimeli ye srasn
da en kk bir ac hissedilmiyor. Ayn eyi drt be
damara daha yapyorlar. Rumlar ha taklidi yapmak

67
n birer tane koliarna bir tane de alnlarna yaptr
yorlar, ama bunun neticesi fena. nki bu ufak yaralar yer ediyor. A iin vcudun kapal yerleri seiliyor. A.lanan ocuklar sekiz gn kadar oynuyorlar, bir
ey olmuyor, daha sonra bir stmaya tutuluyorlar ki
iki gn, gn yatakta yatyorlar. Yzlerinde yirmi,
otuz sivilee kyor. Fakat sekiz gn iinde hi hastala
tutulmam gibi oluyorlar. Alan yaralar hastalklar
boyunca akp iein zelrini atyor, baka tarafiara yaylnasna mani oluyor. Her sene binlerce ocua ayn
ameliye yaplyor. Fransa Sefiri, baka yerde yaplan
. banyolar gibi, burada da elence olsun diye herkes
iee yakalanyor, diyor. Adan kimse lmyor. A
nn faydasna inandm iin sevgili yavruma da yaptrmaya karar verdim. Vatanm ok sevdiim iin a
nn oraya da girmesini ok isterim. Doktorlarn, kendi
menfaatlerini insanln iyiliine feda edebilecek ve
gelirlerinin byk bir ksmn gzden karabilecek kadar fedakar olabileceklerine inansam bunu onlara yaz,maktan geri durmazdm. Bilakis onlar kzdracam
zannediyorum. Byk bir hata ilemi olursam tehlikeli olur. Maamafih, ngiltere'ye dndm zama~ onlara bir harp ilan ederim. Kahramanca gayretimi takdir edin it:, v .s ............ .

Anne Thistlethwayt'e
Edirne

Nisan 1717

Sevgili T., artk size uzun bir yolculuu bitirdiimi

haber verebilirim. Ne kadar yorulduumu anlatmayacam. Burada grdm barikulade eylerden bahsetmem sizi daha fazla memnun edecektir. Trkiye'den
yazdm mektubun iinde garip bir eye rastlamazsanz
aarsnz. Nitekim Londra'ya dndm zaman da beni
grmeye gelenlere fevkaladeden bir ey gsteremezsem
hayret ederler. Neden bahsedecein bilemiyorum. Deve'yi hi grmemisinizdir. Deve'den bahsedersem cannz skacam tahmin ediyorum, ama emin olun ki,
hayvanlar yalnz resimlerinden tandm iin develer
hakknda pek bilgim yoktu. Onlara ait gayet cretkar ve
ihtimal ki yalm baz grlerde bulunacam. Fakat
benden nce kimse bu grlerde bulunmamtr. Ben
develeri bir eit geyik olarak kabul ediyorum. Rengi,
bacaklar., boyunlar, vcutlar tpk onlar gibi. Asln
da develer geyiklerden ve beygirlerden daha byk.
Petervaradn muharebesinden sonra en hafif beygirleri dahi geerek muharebenin kaybedildii havadisini
Belgrad'a ilk nce onlar getirmiler. Develerin tamamn tutmadan, kuyruklarndan
iplerle birbirlerine

70
balamak

suretiyle bir kervan tekil ediliyor. Ekseriya

elli tanesi bir arada grlyor. En ndeki eein zeririne bir klavuz oturuyor. Byle altyz deveyi birden
gtren bir gezici tacirler heyeti grdm. Ayrca bu
hayvanlar beygirlerden te bir fazla yk tayorlar.
Yalnz bu yk oraya yerletirmek iin hayli malareli
olmak lazm. Srtlarnda pek irkin grnen bir hrg var. Balar vcutlarna nazaran pek kk ve biimsiz. Yk tamakta develer, sabanarda ise mandalar kullanlyor. Siz manda y da bilemezsiniz. kzden
daha air ve daha byk. Boynuzlan yukar doru e
ri, ksa, siyah. yi cilalanrsa gayet gzel oluyor bu boynuzlar. Manda ekseriyetle ksa, siyah tyl, gzleri ufak
ve beyaz, velhasl tpk eytan. Kyller mandalann
trnaklaryla alnn kna koyarak sslyorlar. Yorucu
ilerde kaabiliyetleri olmad iin atlar kullanmyor
lar. Bunlar kk fakat gzel ve ateli hayvanlar. Souk memleketlerdeki atlar kadar kuvvetli deiller. id
detli olmalar uysallklarna mani olmuyor. Koarken
ayaklarn gayet hafif ve salam basyorlar. Dnyann
hi bir eyine deiemiyeceim beyaz bir atm var. Onu
ok seviyorum. O kadar maharetle ahlan var ki, ona
binrnek iin ok cesur olmak gerekiyor. Fakat inann,
mrmde bu kadar sadk hayvan grmedim. Kulland
m kadn eyeri bu memlekette ilk defa grlen bir
ey. Eyere
baklar, Kristof Kolomb'un Amerika'y
kefettiinde yerliterin gemisine baklar gibi akn
lkla dolu. Burada masumiyetlerinden dolay gvercin~
lere dindarca bir hrmet besliyorlar. Bu yzden adetleri gn getike artyor. Leyleklere de ayni sayg gsteriliyor. nki bunlarn her k Mekkeyi ziyarete git-

71

tiklerine inanyorlar. Velhasl bunlar Trk mparator

en bahtiyar teb'as. Zaten onlar da imtiyazlarn farkettikleri iin sokakta rahata dolayor, evlerin st katiarna yuva yapyorlar. Evlerine yuva yap
lan halk kendilerini ansl sayyorlar. Btn sene ne
yangna ne de vebaya uramyacaklarna inanyorlar.
Odann penceresinde bu uurlu yuvalardan bir tane
bulunduu iin ben de bahtiyarm.
luunun

Oda deyince aklma geldi. Bu memleketin tavukdrt ayakl hayvanlarn tasvir etmekten fazla
evlerini anlatrsam hounuza gidecek zannederim. Eminim ki, Trkiye'ye ait dier seyahatnarnelere bakp da
buradaki evlerin gayet acnacak bir ekilde ina edildiini zannedersiniz. Ben bu evierden pek ounu grdm iin bilgince syliyebilirim ki, yanlrsnz. im
di padiahn bir saraynda oturuyoruz. Mimari tarz
gayet zarif ve ok uygun memlekete. Evlerin dn
sslemek adet deil. Heme hepsi tahta. Bunun ok
mahzurlu olduunu syliyebilirim. Fakat bu yzden
milletin zevkine kabahat bulamam. Bunun tek sebebi
bklmetin tekilat tarzdr. Sahibi lnce her ev padiaha intikal ediyor. Bu yzden, aiLesinin istifade edeceinden emin olmad bir masraf hi kimse yapmak
istemiyor. Kendileri yaadklar mddete rahat edebilmek iin bir ev yaptryor, qldkten sonra da ne olacan dnmyorlar. Buradaki evler kk veya byk,
iki ksmdan ibaret, aralarnda da bir geitle balan
t salanyor. Birinci ksmn nnde geni bir avlu ve
etrafnda da st rtl galeriler var ki, bu benim ok
houma gidiyor. Galerilerin btn odalara balants
var. Odalar trnurniyetle byk. Renkli camlardan yatarm,

72
plm

iki sra pencereleri var. ki kattan fazla evler

ok az. Hemen hepsinin de galerisi var. Otuz basama
gemeyen merdivenler ok geni. te btn bu anlattklarm ev sahibinin oturduu ksmla ilgili. Kadn
larn oturduu ksmn da --ki buraya harem diyorlarbir galerisi var, odalarn pencereleri buraya bakyor.
Pencere says dier ksmlardaki kadar. Renkleri ve
eyalar itibariyle bu odalar daha ferah. kinci sradaki
pencereler ok alak. Bu demir parmakhkl pencereler tpk manastrlardaki gibi. Odalarn zemininde hep
ran hallar serili. Odann bir ucunda iki ayak yksekliinde bir peyke var. Benim odamda iki tane. Bu
peykelere sofa diyorlar. stnde dier demelerden
daha ar bir hal var. Etrafnda yarm ayak boyunda
bir ykseklik var; zeri evsahibinin zevkine gre ipek
kumalarla rtl. Benimkinde ise srma kenarl, kr
mz uha var. Etrafna, yani duvardan tarafna, bykl kkl yastklar konmu. Burada Trkler btn kibarlklarn gsteriyorlar. Bu yastklar basit diba'dan veya srma ile ilenmi beyaz ~atenden, o kadar
parlak, gze o kadar ho grnen, stelik de o kadar
rahat ki, bir daha sandalyeye oturmak istemiyeceim
zannediyorum. Odalarn tavanlarnn alak ve ahap
oluunu bir mahzur sayyorum.
Ahap tavan zerine
oyma veya boyama iek yaplm. Duvarlardaki dolaplar bizimkilerden daha kullanl. ki pencere aras
na da ufak raflar yaplm, zerine kokular veya iek
sepetleri konuluyor. Harem'de en ok houma giden
ey, oda ortasndaki mermer fiskiye. Bir ok borulardan fkran sular latif bir serinlik meydana getiriyor.
Havuzdan havuza geerken de rltlar karyor. Btm-

73
lardan bazlar son derece ince. Her evde bir hamam
var. ki veya odadan mteekkil, mermer deli,
kurnal ve emeli, alelade, zeri kurunla rtl hamamlar. Velhasl bunlarda scak ve souk harnarnlara
mahsus her trl kolaylk var.
yle zannediyorum ki, btn bunlar okurken, bilmedikleri eylerden bahsetmek iin kendilerini bir trl tutamayan basit seyyahlann hatratarndan bsbtn
farkl eyler grdnze hayret edersiniz. Oysa ki,
sekin bir zmreye dahil olmadka veya olaanst
bir frsat kmadka hibir Hristiyan, Trkiye'de kibar bir adamn evine giremez. zellikle harem tamamen yasaktr. Bu yzden basit seyyahlar ieriye nfuz
edemedikleri iin evlerin ancak fazla gsterili olmayan d ksmlarn anlatabilmektedirler. Zaten haremler arka tarafta olduklanndan sokaktan grlemezler.
Dardan yalnz gayet yksek
duvarlada evrilmi
baheler grlebilir. Bunlar bizdekiler gibi iek tarhlan olmayp, geni glgeli ve bence zarif bir manzara arzeden yksek. aalada sslenmitir. Bahenin ortasn
da byk bir odadan ibaret bir kk vardr. Bu odaya
dokuz-on hasarnakl bir merdivenle klr. Duvar yerine yaldzh pancurlar yaplmtr. Etraf yksek aa
tarla evrelenmi olan kk, asmalar. yaseminler ve
hanmelleri ile sslenmitir. Eler en gizli zevklerini
burada yaparlar. Kadnlar burada elii ve mzikle gnlerini geirirler. Kendi evinin bahesine kk yaptra
myanlar iin de umumi bahelerde kkler \lardr. Burada kahve ve erbet iilir. Trkye'de btn binalar
gayet salam yapl. Hanlar ok gzel, camiler tamamen
yontma tatan. Etrafiar tatan kemerierin altna ya-

74
plm dkkanlarla evrili, gayef geni bir alan igal
eden bir ok byk hanlar var. Buralara fakir sanatkarlar yerletiriyor lar.- Daima camiierin etrafnda yap
lan bu hanlar gayet gzel, , drtyz kii alabilecek
kadar byk. Bizim kollejlerde olduu gibi geni bir
avlusu var. Etraf, zeri kapal galerilerle evrili. Bu
messeseleri bizim manastrlardan daha faydal buluyorum. Zannederim size bir anda pekok ey syledim.
Setiim mevzu hounuza gitmediyse bana baka bir
konu yaznz. Sevgili T., una emin olunuz ki~ benim
kadar kimse sizi elendirmeyi arzu edemez ...

Lady Mar'a

Edirne 18 Nlsan-1717
Aziz hemirem, ngiltere'de kendileriyle mektupla
hepsine olduu gibi, size de mektubumu son
vapurla gnderiyorum. Bir daha ne zaman -yazii6ileceimi Allah bilir. Maamafih, yine de mektup yazmaktan kendimi alamyorum. Dn grdm eylerle kafam o kadar dolu ki, iim rahat etsin diye bunlar hemen bildirmem gerekiyor. Bu yzden hikayeme giri
yapmadan balyorum. Sadrazamn ei tarafndan akam yemeine davet edildim. Byle bir ziyafet imdi
ye kadar hibir Hristiyan kadnma verilmemi olduu iin sonsuz bir zevkle hazrlandm. Bu ziyafete herkesin alkn olduu bir kyafetle gidersem dikkati pek
fazla ekmeyeceimi tahmin ettfim iin Viyana- Saraylarnda giyilen elbise ile gittim. Bu kyafet bizimkilerden daha ssldr. Fazl~ merasim olmasn diye bir
Trk arabasna bindim. Yanma sadece eteimi tutmak
iin, hem tercmanm ve hem de oda hizmetim olan
bir Rum kadnn aldm. Avlunun kapsnda beni Sadr
azamn einin haremaas karlad. Arabadan inmeme
yardm etti, birok odalardan geirerek iki sra dizilmi zarif earlyeler arasndan en sondaki odaya gtrtklarmn

76

d.

Hanmefendi

burada zerinde zerdova krk bu-

lunduu halde bir mindere uzanmt. Beni byk- bir

merasimle karlayp dostlarndan yarm dzine kad

na takdim etti. Kendisi elli yalarnda ve yznden gayet iyi bir kadn olduu anlalyor. Evinde fazla gsteri olmayma atn. Eyalar ok sade idi. En fazla masraf elbiseye ve hiznetilere yaplyordu. Hayretimin farkna varm olacak ki; hemen sebebini, kendisinin fazla masraf edecek yata olmadn, yalnz
fakiriere sadaka verdiini ve tek neguliyetinin de
Allah'a ibadet olduunu syleyerek, izah etti. Szlerinde hi riya yoktu. Kendisi de ei de daima ibadet ediyorlar. Sadrazan (1) einden baka bir kadna J)akn
yor. Ayrca, kendinden ncekiler gibi hediye de kabul
etmiyor. Bu konuda, her eli geliinde hediye alnann
mevkiinin icab olduu kendisine anlatlm olmasa,
Lord Montagu'nun hediyelerini kabul etniyecek kadar nazik davranyor. Ei ok nazik davranak, yemee
kadar benimle grt. Yemekler size aniatlabilecei
gibi fena olmayp, Trk zevkine gre, ok eitli yaplmt. Burada nasl yemek yapldna dair size bilgi
verebilirim. nki Belgrad'da hafta kadar bir efendinin evinde oturdun. Alarna bizim iin ok nefis
yemekler piirtti. lk hafta yemekleri pek mkemmel
buldum. Fakat sonunda bktm saklamama sebep
yok. Kendi usulnzde yemek piirtmek iin msaade istedim. Zannederim alkn olmadm iin bktn.
nki bir Amerika yeriisi ne bizimkine ne de onlarn-

(1)

Halil Paa (16551733).

77
kine alkn olmasa, mutlaka onlarnkini tercih eder.
Trkler etleri ok fazla piirip, dlm baharat kullanyorlar. Salalar da ok keskin. orba yemekierin
sonunda veriliyor. Fakat sebzeleri bizimki kadar eit
li. Sadnazamn e,i, bana fevkaHide bir misafirperverlikle hepsinden yedirdi. Onun nezaketi kadar fazla i
tahm olmayma canm skld. Yemekten sonra kahve buhur verildi. Bu, gsterilen saygy ifade edermi.
ki cariye diz kp salanma, elbiselerime ve mendilime kokular serptiler. Bir mddet sonra hanmlar onlara gitar almalarn ve. oynamalarn emre!ti. Emri
hemen yerine getirdiler. Hanmefendi onlar oyuna pek
fazla alrmad iin acemi olduklann syliyerek
zr diledi.
ederek msaade istedim. Nasl
ayni ekilde yolu edildim. Hemen evime geldim. Fakat yanmdaki Rum tercmanm kethdann evini de ziyaret ememi srarla teklif etti ve
kethdann, devletin ikinci byk kiisi olduunu syledi. Aslnda onun devletin btn ilerini grmesi dolaysiyle en byk kii saylmas gerektiini, davetinden dnmektc olduumuz ahsn ancak ismen mevcut
Kendisine

teekkr

karlandysam

olduunu anlatt.

Sadnazamn evinden o kadar fazla holanmamtm.

Bu yzden baka bir yere daha gitmeyi istemedim.
Ama arkadann srarna dayanamadm ve severek
gittim. Burada sadnazamn evinde grdklerimden
bambaka bir durum vard. 'Evlerin durumu bile sofu
bir ihtiyarla gzel bir gen arasindaki vaziyet gibi
farklyd. Ev ok temiz ve zarifti. Beni uzun bir sofadan geiren iki haremaas tarafndan kariandm.

78

Burada rgl salar topuklarna kadar inen, kenarlar srma elbiseli cariyeler iki sra halinde dizilmiti.
Kendilerini daha yakndan grmek iin dursaydm
ayp olurdu. Buna canm skld dorusu. Yaldzl ka
feslerle evrili bir odaya girince onlar da unuttum.
Aalarn geni glgeleri buray glne nlarndan koruyordu. Aalara sarlm hanmelleri ve yaseminler
havaya gzel kokular sayorlard. Bu gzelliklere beyaz mermerden bir fiskiye, sular tatl bir rlt ile
, drt havuza dklerek bir kat daha gzellik veriyordu. Tavanda, yaldzl sepetlerden tam, hemen d-
ecek hissi veren ok eitli iek resimleri vard. Drt
basamak yksekliinde, zarif ran hallaryla ssl bir
mindere uzanm olan kethdann hanm ilemeli beyaz saten yastklara dayanmt. Dizinin dibinde ise
aa yukar oniki yalarnda iki kz oturuyordu. Elbiseleri tamamen elmaslarla sslyd. ok sevimli ve
gzeldiler, fakat kethda'nn ei gzel Fatma'nn yannda dikkati ok az ekiyorlard. Hanm o kadar gzeldi ki, onun kadar gzelini ne lngiltere'de, ne de Almanya'da grmedim. Yz kadar seyretmeye doyulamyacak bir yz grdm hatrlamyorum. Beni karlamak iin ayaa kalkt ve kendi adetlerine gre elini gsne koyarak selamlad. Fakat bu selam saray
terbiyesinin veremiyecei kadar asalet ve vekarla o de
rece dolu idi ki, ancak Allah vergisi olabilirdi. Minderin kesindeki en erefli yeri bana verdi ve srtm
yasiayabiimem iin yastklar getirtti. Daha nce tercnamn bana Fatma'nn gzelliinden bahsettii hal.
de o derece hayretler iinde kaldm ki, bir mddet gzelliini seyre daldn iin kendisiyle ko-

79
nuamadm.

O ne gzel yz ve ne ll vcutTabiat cildine ok tatl bir renk venni. Glmseyii ok ekici. Mavi renginin baygnlna sahip
iri, siyah gzleri vard. nsan ona ne taraftan bakarsa
baksn, yeni bir gzellikle karlayor. Bu ilk akn
lrnn tesiri geer gemez, herhangi bir kusuru olup
olmadn anlamak iin yakndan tekrar
baktm ve
her bakmdan gzel bir kadnn hoa gitmiyecei hakkndaki kanaatierin yanl olduunu anladm. Apellis,
bo yere mkemmel bir yz yaratmak iin sanatnn
btn vastalarn kullanm. Halbuki bu mucizeyi ancak tabiat yapabilirmi, ki tabiat da ancak Fatma'y
dnyaya getirerek bunda muvaffak olmu. Tavrlar
o derece asil ve o derece tabii ki, bizim barbar tand
mz bir nemlekette dnyaya geldii halde onu Avrupa'nn en muhteem tahtlarndan birine oturmu grenler, kralie olmak iin domu olduunu zannederler. Velhasl gzellii ngiltere'deki btn gzelleri glgede brakr. Srmal diba bir entari giymi, boylu boyunca beyaz sim kenarl, ince tl gmleinden ak
boynunun gzellii meydana kmt. Gmlei gm
yeili, alvan ise soluk karanfil rengindeydi. Gayet
kibar ilenmi beyaz terlikleri vard. Elmas bileziklerle zarif kollarn sslemiti. Kemeri elmas ilemeli
idi. Bandaki evre zemini karanfil renginde srma
ile ilenmiti. Topuklarna kadar inen siyah salarn
rglerle ayrm, bann bir yanna ustalkla elmas
tu!

ineler

takmt.

Bunlar

anlatrken mbalaa ettii

mi zannedersiniz. Fakat inann hi mbalaam yok.

Bir yerde okudum zannediyorum, kadnlar gzellikten
daima hayranlkla bahsederlermi. Bu neden kabahat
olsun. Bir kimseyi maksatsz ve hasetsiz takdir etmek

80

En vakart yazarlar bile birka

heyketden kendilerinden geerek batsetmi
lerdir. Neden tabiatn bu enfes yaratklar, aciz kopyalar kadar methe layk olmasn. ekinmeden syleyebilirim ki, en gzelbir heykelden daha fazla Fatma'
y seyretmekt>n zevk aldm. Dizi dibinde oturan kz
ocuklar iin kendi kzlar olduunu syledi. Oysa ki,
kendisi onlarn annesi olamyacak kadar gen gorunlyd. Su perilerini andran yirmi kadar gen cariye minderin alt bana dizilmiti. Ancak bunu gzleriyle grenler tabiatn byle gzel bir manzara meydana getirebileceine iman ederler. Fatma hanmn bir
iareti zerine, derhal drt tanesi lavta'ya, gitar'a benziyen alglada gayet ili havalar almaya, trkler
sylemeye baladlar. O srada dierleri de srayla oynuyorlard. Bu dans imdiye kadar
grdklerimden
ok farklyd. Insanda belli birtakm hisler uyandr
mak iin bundan daha, sanatkarane, daha uygun bir
ey olamaz. Nameler o kadar tesirli, dans edenlerin
hareketleri o kadar ar idi ki; bazen dokunakl bir
vaziyette durup gzlerini szyorlard. Sonra arkaya
doru eilip san'atla kalklarn en hissiz bir sofunun
dahi grp de tesiri altnda kalmamasma imkan yok.
Mutlaka okumusunuzdur. Trk'lerin musikisi n
kula trmalayc derler. Bunu ancak sokak musikisini dinleyenler yazabilirler. Nasl ki, bir yabanc Londra sokaklarnda dolaan algclann mziini dinleyip
de ngiliz mzii hakknda kesin _bir hkme varamazsa, bunlarn ki de aynidir. Emin olunuz ki, bu memleketin mzii ok tesirli. Bununla beraber ben tal
yan mziini de severim. Bunda bir taraf tutma hissi vardr zannederim. Tandm bir Rum kadn Mafazilet

mehur

saylrnaldr.

81

dam Robinson'dan (1) daha gzel ark sylyor, Trk

ve talyan mziini de gayet gzel biliyor. Bu kadn
Trk mziini beeniyor. Trkiye'de ok gzel ve tabii sesler var. Fatma hamnn evinde dinlediklerim de
bu eittendi, ok houma gitti. Oyun bitince ieriye
giren drt sarr cariyenin ellerinde gm buhur
dan vard. Havay anber ve sar sabr v.s. ile kokulandrdlar. Sonra diz kp krmz bir taban iinde
Japon porseleni ile bana kahve verdiler. Fatma hanm
benimle ok nazik ve zarif bir dille konuuyordu. Bana <<Gzel Sultanm diyerek gayet misafirperver bir
ekilde dostluumuzun devamn
istiyor ve benimle
kendi Iisanmda konuamad iin zgn olduunu
sylyordu. Gitmek zere izin istediim zaman iki gen
cariye, ii ili evrelerle dolu gzel bir gm sepet
getirdiler. Fatma hanm bu evrelerden en gzelini
kendim iin alman rica etti. Dierlerini de tercmanma ve hizmetime verdi. Giderken de geldiim zamanki nezaketi gsterdiler. Grdm eylerden o kadar holanmtm ki, kendimi Muhammedin cennetinde zannettim. Bu anlatt]s:larm iin ne syleyeceinizi
bilemiyorum. Arcak ayn zevki sizin de biraz olsun duymanz isterim. Bu elencelerde benimle beraber olsaydnz ok memnun olacaktm, aziz kardeim.

(1} 1714-1724

arasnda

Londra

sahnelerinin

mehur

PRMA DONNA's Anastasia Robinson.

F: 6

Rahip Contt'ye
Edlme 17

Mays

1717

Edirne'den ayrlmadan nce merakm en ok eken eyi size yazmak istedim. Bugn mparator Adri:
yen'in adn tayan bu ehrin, vaktiyle Orestezi veya
Orest denilen ehir olup olmadn tespit etmeniz iin
size bir aklamada bulunmayacam. nki siz bunu
benden iyi bilirsiniz. Osmanllarn Avrupa'da Payitaht
olarak kullandklar ilk ehir buras. Son zamanlarda
burada bir ok padiah oturdu. imdiki padiahn kardei Mustafa ile Drdnc Mehmet bu ehri ok severlerdi. Bu sebepten, stanbul'u terkedip devaml burada oturdular. Bu sevgi yenierilerin ikisini de tahttan indirmesinde nemli rol oynad. Bununla beraber
imdiki padiah da buradan holanyor gibi grnyor. Havas kt olmakla beraber, ehrin bulunduu
yer ok gzel. evresinin sekiz mil olduunu syl
yorlar, buna baheler de dahil. Trklerin mimarisinde
hi gsteri olmadndan, saraylar, dier evierden
ancak byklkleri ile ayrlyorlar. ehrin nfusu kalabalk, bunlarn o~unu ordu mensuplar ile onlarn
arkasndan gelenler meydana getiriyorlar. Bunlar gittikleri zaman ehir hemen hemen boalyormu. Edir~

84

ne'nin zerinde kurulmu olduu Meri nehrine (eskiden Ebre deniliyormu) ve her yaz kuruyormu. Havann sala zararl olmasnda bu durumun etkisi var zannediyorum. Nehrin imdiki ak ok tatl, zerinde
iki tane kpr var. Merakm gidermek iin Trk k
yafetine girip arya gittim, ama yenierileri grnce
iim rahat etmedi. Sanki zerimde ngiliz elbiseleri
varm gibi, dokunmadan bana yol verdiler.
Bunlar
kadnlara el srmeye cesaret edemiyorlar. arnn
zeri kubbeli, ii gayet temiz ve boyu da yarm mil
kadar. Londra'daki yeni borsa gibi, ok kymetli ve e
itli eyann tehir edildii ve satld yzaltm
dkk1ln var. Dkkanlar yeni boyanm gibi, prl prl
parlyor, arnn kaldrmlan
Londra'dakinden ok
daha temiz. i olmayanlar buraya kahve veya erbet
imeye, gezmeye geliyorlar. Burada da bizim tiyatrolarda olduu gibi baryorlar. Zengin tccarlarn ounun Yahudi oluu dikkatimi ekti. Bunlarn nfuzu
ok kuvvetli, imtiyazlar Trklerinkinden fazla. Kendi
kanunlaryla idare edilen bir cumhuriyet gibiler. Trk'ler atl tabiatl ve sanayie hevesli deiller. Buna karlk
Yahudiler birlik meydana getirdiklerinden devletin b
tn ticaretini ellerine almlar. Her paann ilerini eline brakt, srlarn emanet ettii bir Yahudi kahyas
var, kendileri hibir ie karmyorlar. Bu Yahudiler
paann bulunduu kazada ary tanzim eder, her
zaman hediyeler alr, giren ve kan mallar muayene
ederler. Padiahn doktoru, hazinedar, tercman hep
Yahudidir. Menfaatine son derece dkn olan byle
bir milletin bu durumdan ne derecede istifade edeceini anlarsnz. Bunlar kendilerine her zaman ihtiya

85
duyulmasn salamlar

ve bu sayede saray da onlar

ve talyan taeirierin bunlarn btn hilelerini bildikleri halde, ilerini ister is
temez onlara yaptryorlar. Velhasl ticaretle ilgili ne
varsa onlarn elinden geiyor. lerinde itibar en az
olanlar bile, kendilerine muhta olunmaktan uzak kalnamayacak derecede nemli kiiler. Btn millet, zenginlerine olduu kadar bunlara da alaka gsteriyor.
Hepsi zengin olduklar halde bu durumu gizlerneye dik..
kat ediyorlar. Evleri ok gsterili ve debdebeli. te
yine ary anlatrken konuyu deitirdim. Ali Paa
tarafndan yaptrlan ar yine onun adn
tayor.
arnn yanda bir mil uzunluunda bir sokak var
ki dkkanlarla dolu. Burada ok eitli ve gzel mallar bulunuyor. Fakat fabrika olmad iin bunlarn fiyatlar ok yksek. Mallar yamurdan korumak iin
sokan zerini tahtalarla rtmler. Stunlar zerine
ina olunmu baka bir ar da Bedesten'dir. Burada
atlar iin her eit koum satlr. Kourolarn hepsi
elmaslarla, sJrmalarla sslenmi. Bu arya girince
insanlarn gzleri kamayor. Yaknda hududa nakledilecek olan ota'a alaturka arabamla buradan gittim.
Daha nce padiah btn saray halk ile adrlarn
ziyaret etmi. Hakikaten bu ota gze ok ho grn.
yor. adrlar bir saray manzaras arzediyor. Hepsi de
yeil boyal, birok dairelere blnm ve gayet geni
bir araziyi kaplyor. Paalarn rtbelerini belirten
tu oeylerin adrlar nnde gze arpan bir ekilde
dikilmi. adrlarn zerlerinde ait olduklar ahsla
rn rtbelerine gre bykl kkl bil'ok yaldzh
toplar var. Hyde Park ziyaret iin ngiliz kadnlar ne
korumutur. ngiliz, Fransz

B6

kadar heveslenirlerse, Trk hanmlar da bu ordugah

grmek iin o derecede acele davranyorlar. Yalnz farkna vardm bir ey var ki, askerde sefere balayacak
kt'alarda her zaman grlen memnuniyetten eser yok.
Halk ve bilhassa esnaf, harpten nefret ediyorlar. zellikle ordu kumandanlna padiah bizzat gemeye karar verirse, o vakit tccarn her snf padiaha kendi
servetine uygun bir hediye vermeye mecbur oluyor.
Sabahleyin saat alt'da kalkp ehrin byk sokaklarndan geecek olan askerin yryn grmeye gittim, fakat yry ancak saat sekizde balad. Bunu
seyretmek iin padiah da pencereye geldi.
Eyer takmlar gayet parlak bir deveye binmi bir
hoca efendi askerin nnde gidiyordu. Yastk zerine
konmu, klf ok kymetli bir Kur'an yksek sesle
okuyordu. Bir ocuk kme'si de beyazlar giyinmi, hoca efendinin etrafnda ayetler okuyorlard. Arkadan
buday eken bir iftiyi taklid eden elinde yeil dallarla biri geliyordu. Daha sonra, ellerinde oraklar, bu
day bier gibi vaziyette, baaklar iinde, Seres'in tasvir
edildii gibi birok hasatlar geliyordu.
Arkasnda,
zerinde bir yel deirmeni ve buday trnekle me
gul ocuklar bulunan, kzlerle ekilen ufak bir ey
grnyordu. Bu arabann arkasnda manda ile ekilen bir araba daha vard. Bunda da, bir frn ile, biri
ekmek youran br frndan karan ocuklar grnyordu. Arada bir, halka rekler atyorlard. Arkalarnda ikierli sralar halinde tertemiz giyinmi ek.meki esnaf grlyordu. Balannda bykl kkl rekler, ekmekler ve her eit harnurlar vard. Daha sonra yzlerini una bulam iki maskara, aynen

8?
ekmeki esnafnn diziliinde
,J!:i.:.Jar. tu l:: tiyeciler v.s. gibi en gzel kyafetl ,.;ni
esnaf snf
geliyordu. Ortalarndaki zafer tak.nm arasmda bilhassa krkler fevkalade bir zenginlikle kendilerini gsteriyorlard. Byk bir sant'atla yaplm kakum ve
tilki derileri adeta canl gibi grnyorlard ve byk
bir eyin zerine konulmulard. Arkalanndan alg
clar ve oyuncular geliyorlard. Askere padiah kumanda edecek olsayd yirmi binden fazla adam peinden
gelmeye hazrd. Alayn sonunda padiahn hizmetinde
lmek erefine erimek isteyen gniilller geliyorlard.
Bunlarn grnleri o derece vahi idi ki; grr grmez pencereden katm. Belden yukars plak, kimi
bana bir ok saplam, kimi koluna, yzleri gzleri kan
iinde idi. Bazlar ise bakla kollarn delip arkada
larna kanlarn sratyorlard. Bu vahi grn bir
cesaret alameti imi. Hatta sylediklerine gre ilerinden bazlar sevgililerine aklarn ispat iin pencerelerine yaklap bir ok da onlarn bir tarafna saplarlarm. Sevgilileri de onlar takdirden uzak kalmazlarm. Sekiz saat sren bu alay grmeye gelen kadnla
rn hepsi rtl idi. Geidi Kaptan Paa'nn dul ei
nin evinden seyrettiim, kadncaz bana kahve, erbet
gibi trl ikramlarda bulunduu halde canm skld.
ki gn sonra, bir seyyahn dikkatini ekecek derecede gzel olan Birinci Selim (1) Camii'ni grmeye
gittim. Bu memleketin modasna gre giyindiim halde
kim olduumu biliyorlard. Yine de ieriye girmekte

(1)

kinci Selim.

BB
Kapc bile her taraf gezdirdi.
ve en yksek bir yerde yaplm olan
bu cami' ok azametli. Birinci avlunun drt, ikincisinin ise kaps var. Direkleri mermerden olan bu kaplar avlunun her tarafn evrelemi. Bu direkler o
nien tarznda yaplm ve kaplarn zerinde bir ok
kubbeler var. Kaldrmlar beyaz mermerden. Kubbelerin herbirinin zerinde birer yaldzl top grnyor.
Avlularn ortasnda yine beyaz mermerden
emeler
var. Camiin byk kaps nnde mermer stunlara
dayanm bir kemer var. Ayrca bu kemer be kapr
meydana getiriyor. Camiin esas bias son derece byk bir kubbe halinde. Mimariden ok anlamadm
iin nisbetler hakknda birey syliyemeyeceim. Bana
olduka ll grlind. imdiye kadar grdm yaplar iinde en heybetli grneni buydu. ki sra halin~
deki galeriler stunlara dayanm. Parmaklklar mermerden; zerine bir ran hals serilmi olan deme
ler de yle. Bizim kiliselerdeki gibi sralarta blnmemi olmas da gzelliine ok ey katyor.

zorluk

karmadlar.

ehrin ortasnda

Tamam krmz veya beyaz mermerden stunlarm

zarafeti, katolik ve Romen kiliselerini 0yuncak dkkaniarna benzeten gln resimlerle rtlmemi. Duvarladaki ieklerin renkleri o kadar koyu ki, ilk bakta ne ile yaplm olduklar anlalmyor. Biraz yaklanca iniden yaplm olduklarn grdm. Bu iyi bir
tesir brakyor. Camiin iine ikibin kadar kandil konmu. Ortadaki gm kandil en by. Bu kandille-'
rin hepsi yand zaman gayet gzel bir manzara mey~
dana getiriyor. Fakat bunlar geceleri yand iin kadnlar gremiyorlar. Byk kandilin altnda oymalar

89
yaldzh, tahta bir minher var. Hemen yannda abdest
almak iin bir eme bulunuyor. Dinir balca artla
rndan biri olan abctesti siz de bilirsiniz. Camiin bir
kesinde kafeslerle kapal bir yer var, padiah duay
burada dinliyor. nnde geni bir girinti, zerinde ise
basamaklada klan bir mihrap var. Bu mihrap sr
mal dibalarla denmi. nnde iki byk krmz
amdan, her birinde ise bir adam boyunda mumlar
duruyor. Camiin d, zerieri yaldzl birka minare
ile sslenmi. mamlar halk namaza buradan ar
yorlar. Bunlarn ina tarzlar hayret verici bir ey olduu iin minarelerden birine kmak istedim. Ayni
kapdan ayr merdivenle erefelere klyor. Fakat
merdivenlerin ina tarz o derece enteresan ki, minarenin etrafn dolaan hoca birbirlerine rastlamadan yukar kyorlar. Fakir esnafn parasz yerleti
rildii bir ar, camiin arka tarafna kurulmu. Camiin
iinde elbiseleri yn kumatan, kollar ak, balarn
da yksek ve kenarsz bir yn klah bulunan birok
derviler dua ediyorlar. Ayn tarzda yaplm bir ok
camiler grdm fakat hi biri Sultan Selim Camii ka
dar azametli deil. Yine de bunlar Almanya ve ngil
tere'deki kiliselerden daha muhteem. Grmediim
memleketlerdeki kiliseler iin bir ey syliyemem. Sa
ray'a gitmediim iin, dikkati eken bir ey yok diyeceim. Ancak bahelerin gayet byk, aalarn ve ha..
vuzlarn pek ok olduunu syliyebilirim.

Lord Wortley'in (1)

(1)

Lady Montagu'nun

padiahn

ei.

huzuruna kabul

s-

90
rasnda yaplan trenle ilgili tafsilat vermeye lzum.
grmyorum. Bunlarn hepsi birbirine benziyor. Bu
zden daha evvel yazlanlar tekrar etmiyeceim. Onbir yanda olan padiahn olu, elileri kabul sra
snda babasnn yannda oturuyor. Bu delikanl gen
ve gzel olmasna ramen, imdiki padiah yerini tutacak gibi grnmyor. Mahmut ve Osman Sultan Mustafa'nn iki olu. By yirmi yanda ve halkn kendisi zerinde byk mitleri var. imdiki padiaha zalim ve hasis diyorlar, bu yzden onun kaybndan dolay pek znt duyacaklarn zannetmiyorum. stanbul'a
gidince de yazacam.

Rahip Contl'ye
stanbul 29 Mays 1717

Son derece gzel bir havada ok ho bir yolculuk

senenin en gzel mevsimi olan bu
gnlerde son derece gzel bir grn var. Her taraf
iekler, kokulu otlarla dolu. Arabann tekerlekleri ayr ezdike havaya gzel kokular salyordu. Padiah
eyalarmz iin st rtl otuz araba ile cariyeler
iin be araba balad. Orduya katlmak iin Anadolu'dan arlklar ile beraber gelen iri yar spahiler
yollar tamamen kaplamlard. Bunlar her zaman yola adrlar ile beraber kyorlar. Ben evde oturmak
istediim iin adr almadm. Getiimiz kasabalarn
isimlerini tek tek sayarsam cannz skarm. Yalnz
orlu'da padiah getii zaman otursun diye bir konak
daha dorusu ufak bir saray yaplm, ondan bahsedeceim. Kadnlara ait odalar merak ettiim iin hepsini gezdim. Odalar havuzlarla donatlm, sk bir demet aacn ortasna yaplm. Fra ile duvarlara yazlan Trke iirler beni art6.. Bunlarn bir oklarnda stad kaleminden km gibi bir ifade var. Tercmann da syledii gibi, tercme yaplrken bunlarn gzelli~ bozuluyor ama bunlardan birini ben size
yaptm. ayrlarn,

92

Dnyaya geliyor, oturuyor, dnyoruz.

Ama gnlmde bir ey var ki, oradan hi kmyor.
Yolumuz, Marmara salili boyunca iekli, latif ayr
l yerlerden geti. Marmara, eski Probontit. Bir gece
Silivri'de yattk. Buras imdi gzel bir liman ama,
eskiden ok mehur bir ehirmi. Otuziki kemerli bir
kprs ve eski bir Rum kilisesi var. Arabalardan bi
rini benimle beraber yolculuk etmekten ok holand~
n syleyen bir Rum kadnma vermitim. Kadn dua
iin bu kiliseye girince ben de girdim. Kilise binasnda
Katalik ve Romen kiliselerindeki sslemelerin hepsi
var, ama kymetli deil. Bina ok kt yaplm. Aziz
lerden birinin lsn gsterdikleri zaman bir gm
para attm. Sen-Lk tarafndan yapldn iddia ettikIeri Meryem'in resmini gsterdiler. Resim bu azizin iyi
resim yapamad,n ispat ediyordu.

nakledeyim:

Maamafih bunlar mucizeleri bakmndan talya'

daki Meryem tasvirlerinden daha mehur. Rumlarn
resim zevki ok fena. Tablolarda zemin daima yaldz
l. Resimleri bylece ssledik lerini sanyorlar. Nasl
bir tesir yapacan dnn. Resimlerde glge ve l yok. Merasime krmz elbise ile giren bir piskopos
lar var, oturduum eve boyuro kadar bir mum gndermek inceliinde bulundu. Bir gece Bykekmece,
bir gece de Kkekmece'de kaldk. Vaktiyle dervi
tekkcsi olan gzel bir evde oturduk. Mermer odalarla
evrili byk bir avluya girWyor. Ortada gzel bir
;:;')me var. mrmde, evin etrafndaki baheler kadar
gzelini grmedim. Anlalyor ki her mezheb'de derviler ekilecekleri yeri gzel seiyorlar. imdi bu evde oturan ve ocuklara ders veren hacaya odasnn

93

nerede olduuqu sorduum zaman yksek bir serviyi

gsterdi. ardm kaldm. Grmek iin elli basamak.
kadar knca daha bir o kadar yol olduunu rendim
ve vazgetim. Bu hoca her gece o aacn tepesinde,
ocuklar ve kars da biraz aasnda yatarlarm.
Ertesi gn istanbul'daydk, ama size henz bahnki ziyaretleri kabul etmekteyim.
bu ziyaretler gzlerimi enlendirdi. Burada kadnlar
ok gzel ve son derece gzel giyinmiler. Sefarethane Beyolunda .. Londra'da Westminster ne kadar eh
rin d ksm ise, burada da Beyolu yle. Buradan
liman, ehir, saray ve Anadolu'nun uzak dalar hep
grnyor. Bu da dnyann en gzel manzaras. Bir
Fransz yazar stanbul iin <<Paris'ten iki kat byk>>
demi. Lord Montagu ise Londra'dan byk diyor. Ben
ayni fikirde deilim. Londra kadar kalabalk deil buras. Mezarlklar ehirden daha geni.
Mezarlk yapmak iin bu kadar arazi kaybna hayret ettim. Bir ka
mil kadar genilikte mezarlk grdm. Vaktiyle byk
bir ehir saylan kk bir kasabann llerini gmmek iin yaplm bu mezarlklar. imdi ise bu byk
ehirden sadece bu ackl eser kalm. Bu mezar ta
larna Trkler abide gzyle bakyorlar, el bile dokundurmuyorlar. Bu talardan bazlar son derece pahal
ve ok gzel mermerden yaplm. Herhangi bi insan
iin de yksek bir ta dikip ucuna da bir sark yap
yorlar. Sarkiarn biimi ise bu insann mevkiini ve
sanatn gsteriyor. lnn mezarna konulan silah nasl bir etki yapyorsa bunlar da ayni etkiyi gsteriyorlar. Ayrca tan zerine yaldzl harflerle kitabe yazsedemiyeceim.

94
lyor.

Kadn

mezarlar

ziynetsiz bir stun halinde.

bir gl konuluyor.
Etmf parmaklkla evrili, aalar dikiili ailelere
mahsus kabristanlardan her ailenin var. Byklerin ve
padiahlarn trhelerinde devaml kandil yanyor.
Trklerin dininden bahsederken iki hususiyeti
unuttum. Birini, bir yerde okumu fakat pek tuhaf
grdm iin yanl zannetmitim.
Aslnda
doru
imi. Bir erkek kansn kat'i olarak boad zaman
bir artla tekrar alabilirmi. Bir baka adamn kar
syla bir gece geirmesi artiyle. Sevdikleri kadnlarla
sonuna kadar ayr yaamaktansa buna katlananlar bulunuyormu. kinci zellik de gayet gzel bir mezhep
meselesi. Bakire olarak len bir kadn gnahkar saylyor. Bu inan da kadnn oalmay ve nesli devam
ettirmeyi salamas olayndan douyor. Kadnn vazifesi ancak ocuk dourmak ve onlar bytmektir.
Allah da onlardan yalnz bunu ister. Kadnlar baka
vazifelere bedenen itirak etmezler. Zira halkla ticaret
kadnlara yasaktr. Mslmanlarn kadn ruhuna deer
vermedikleri hakkndaki kanaatmiz tamamen yanl
tr. Geri kadnlarn ruhunun erkeklerinki kadar ulvi
olmadn, hurilerin yannda yapayalnz kalacaklar
n sylederse de, faziletli kadnlar iin bir saadet yeri
bulunduuna, hurada onlarn da
sonsuz bir saadete
ulaacaklarna inanrlar. Baz vesveseli kadnlar
ise
gnahkar olarak lmek korkusu ile on gn bije dul
oturmadan evleniyorlar. (1) Fakat baz serbestlii terGen

(1)

kz mezar

olunca

bana

slamda dul kalan kadn aradan bir mddet geme

yince evlenemez.

95

cih edenleri var ki, lmden korkroadka evlenmiyorlar. Dinin bu art ebedi bekarlk yemini kadar Allah
katnda yce bir ey olmadna inandran dini hkm~
lerden bsbtn farkl. Bu iki mezhep kaidesinden hangisinin daha akla yakn olduuna siz karar verin. Yunan madalyas kolleksiyonum gitgide oalyor. Buradaki antikac esnaflar, satn almak isteyenlere madalya
satnaya her zaman hazrlar. Kendilerinden madalya
alnaya gittiim zaman ok ayorlar. yle sanyorum
ki, antika madalyay sadece antika adamlar satn alr
lar diye dnyorlar. Kolleksiyonumdaki pek nadir
madalyalardan biri de Makedonya kralielerinden bir
kadnn. Bilhassa Persee'nnki o kadar gzel ilenmi
ki, yz ktln de gsteriyor. Somakiden bir ba
aldm, hakiki bir Yunan heykeli. Dndm zaman
kendilerine bu heykeli gstereceim alimler, kim olduunu anlaynca hi holarna gitmiyecek. Bu nadir ey
leri satan Rum antikaclar son derece cahil adamlar.
Yalnz satmaya bakyorlar. Halep'te, Kahire'de, Arabistan ve Filistin'de ortaklar bulunan bu antikaclar ne
bulurlarsa, tencere, tava yapmaya yarayan bakrlar
bile getiriyorlar. Bunlarn bile deerini bilmeden ucuz
ucuz satyorlar. Bira_?: malumat olanlar da ancak Rum
ehirlerinde bulunan madalyalar zerindeki azizlerden
birinin resmini tanyanlardr. Bunlardan biri, bir madalyann arkasnda, elinde bir zafer elengi olan Pallas'
gsterirken, elinele ha, meryem olduuna inandrmak
istedi. Ayni adam bana bir madalyann zerinde Sokrat'n resmini getirdi. Yksek cret almak iin de Sent
Ogsten dedi. stediim bir mumya, sanrm isve.
Kralnn satn ald gzel mumyann bana gelen ka-

96

za, benimkinin .bana gelmeden elime geer. Krala

bu mumya ok pahalya mal olmu. Fakat Trkler
Kraln niyetinin kt olduundan phe etmiler. Bunun kimbilir kimin ls olduunu, devletlerinin de~
vamnn bu tlsma bal olduunu zannetmiler. BU
sebeple baz eski by olaylarn hatrayp mumyay
Yedikule'ye gtrmler. O gnden beri de burada duruyormu. Nfuzumu kullanp da mumyay buradan
kartmaya cesaret edemiyorum. Fakat zannederim benimki muayent:siz olarak geer. imdi artk stanbul'
dan bahsedemivecek kadar zihnimi dattm. Biraz toparlandktan sonra yazarm. Hrmetler ederim ..... .

Alexander Pope'a
Belgracl Ky, 17 Haziran 1717
Sanrm size imdiye kadar iki . mektup yazdm.
Beni lm ve gmlm sanarak yazdnz 3 ubat
tarihli mektup henz elime geti. Dnya'dan ekildii
mi daha nce yazmtm. imdi bedenlerden ayrlan
ruhlara benziyorum. stanbul'daki scaklar yznden,
Elize ayrlanna benzeyen, etraf yemi aalanyla dolu bir ormana geldim. Gayet berrak ve iyi sular olan
kaynaklar bu aalan besliyor. Aalar ise .gzel yollan sslyor. Yerlerdeki yeillikler o kadar .gzel ki,
bana sun't gibi geldi. Aslnda hepsi tabii imi. Buradan
grnen Kar~deniz, bizi rzgAr ile serinletiyor, yazn
mthi scan bastryor. Bulunduum kyde ok zengin birka Hristiyan'dan baka kimse yok. Her akam hemen yakmndaki bir suyun kenarnda trk
sylyor, oynuyorlar. Kadniann gzellikleri, giyinile
ri air ve ressamlarn deniz perileri iin yaptklan
tabloya benziyor. Kafam yle .kank ki hasta oldum
diyorum. Yaayanlar arasnda olanlardan hi haberim
yok. Zaten rastgele bir haber de alsarn ilgilenmiyorum. Yine de ok beendiim bir yazann dedii gibi,
Dnya'da braktm dostlarma kar kalbirnde daima

ll': 7

98
y duygular besliyorum. O yazar llerin kafalar,
arkada braktklar dostlanna ve yaknlarna kar
daima efkat hissiyle doludur diyor. Bunun bir rnei de ben'im. Sanrm. Vilgil'de benim
kanaatmda:
nsan ruhlarnda yine de beeri duygulardan bir ey
ler kalyor.
Oturduum

yerin Elizium'dan Curae non ipsa in

(1) den tek fark bir Lethe rma bulunmay. Ben burada onu bulamyorum. Dans, trk,
gne beni skyor. Sizin ikayet ettiiniz sislerle,
bir yn mnasebetsizliklere hasretim. Maamafih burada gzel bir deiiklik iinde yaadma inanmak
iin elimden geleni yapyorum. Pazartesi gn keklik
avna kyor, Sal'lar
ngilizce okuvor,
aramba
gnleri Trke reniyorum. Trke'de baya ilerb
dim. Perembe gnleri klasik yazarlar okuyorum. Cuma'lar yazyor, Cumartesi dikile urayorum. Pazar
gnleri de ziyaretleri kabul ediyor, mzik dinliyorum.
Btn bu meguliyetler, Pazartesi saraya gitmek, Sal
gn Milady Monhn'e, aramba operaya, komediye,
Cuma Milady etvenid'e gitmekten daha gzel.

Morte

relinquut

Bu devaml iler arasnda bile yine hep ayni rezaletlerin, cinnetlerin yzlerce defa tekran grlyor.
Bunlar bana da dier llere yapt tesirin aynsn
yapyor. Bugn burada bulunduum halde hereyi hiddetsiz karlyor, ancak ac.yorum. Aramzda ok uzak

(1}

lnce bile ac onlar brakmaz.

99

bir mesafe bulunduu iin haberler bana pek tesir et'miyor. Bana iyi veya kt etki yapt zaman da bu
haberlerin bana gelinceye kadar deimi olduunu
dnyorum. Fakat bu kaytszlm dostlarm ii~
deil. Madam Cangreve gibi siz de dostlar arasna 'Ir-.
tlmak isterseniz memnun olurum. Ve dostluumuzun
ilelebet devam etmesini dilerim.

Lady ........ .'ye

Belgra.d Ky, 17 Haziran 1717

Mektubunuzda bapa verdiiniz. siparilere temiz

kalple glrnekten kendimi alamadm iin beni affedin. Benden her eit zellii bulunan bir Rum cariye
alman istiyorsunuz. Rum'lar Trklerin esiri 4eil,
teb'asdrlar. Burada satlanlar ise harpte yakalanan
Rus, erkes, Grc'lerdir. Hepsi o kadar dank ve
zavall ki, onlar ar iler iin bile alamazsnz. Nitekim Mora'dan birka bin tane geldi, ama onlar da
ancak Hristiyanlar ve Venedik'teki akrabalar satn
aldlar'. Kibarlara ve padiahn zevkine uygun olarak
alnanlar ise sekiz dokuz yandan itibaren byk bir
titizlikle dans, trk ve ilahi retilerek yetitirilirler.
Bu erkes'leri de efendileri ancak byk bir suu olduu zaman satarlar. Bktklan zaman da ancak dostlarna hediye ederler, Pazarda satlanlar kaba, derbeder ve kusurlu olanlardr zannederim. Bu szme inanmyacaksnz, ama dorudur. Mektuplannz hep sitemlerle dolu. Gryorum ki fikirlerinizi Trkiye hakkn
da bilgisi gayet az ve itimad edilerniyecek olan, yazar
Drnon'dan almsnz. Umumiyede yalan ve sama dolu ark seyahatnamelerini okumak bana garip bir zevk

102

veriyor. Bu yazarlar herhal~e mrlerinde hi kadn

grmedikleri halde, kadnlardan, erkeklerle grme
dikleri halde onlann ahiakndan bahsedenlerdir. ie
rine bir delikten dahi bakmaya cesaret edemedikleri
camilerden byk bir cesaretle bahsediyorlar. Trkler
umumiyetle gururlu insanlar olduklan iin memleketimizde sekin bir mevki sahibi olmayanlarla grmez
ler. Bu bahsettiklerim kibarlardr. Milletin dehas hakknda halktan bilgi toplayanlarn szlerine nasl gvenilir.
Size Kabe kokusu gndereceim. Bunu bulmak bir
hayli zor. Kullannanz tavsiye etmem. Nesini bee
nirler anlanuyorum. Londra ve Viyana'da tandm
btn kadnlar bu kokudan srarla istediler. En iyisinden bir tane buldum. Hemen yzme srdm. Byk bir tesir yapacan beklerken, yzmn itiini
grdm. Milady'nin yz gibi kzard. Ve hibir zaman
gemeyeceinden korktum.
Artk ne kadar rahatsz
olduumu anlarsnz. stelik de bu yzden Lord Wortleyden azar iittim. Nihayet yzro iyileti. Kadnlar
bana eskisinden daha gzel olduumu sylyorlar ama
ben bir ey gremiyorum. Onlarn szlerine baklacak
olursa Kabe yann tesiri ok bykm. Onlar daima
bunu kullandklar iin renkleri gzelleiyor. Fakat
ben tekrar deneyemem. Ayn acy tekrar ekmekteuse
rengim tabii olsun daha iyi. Solmasna mani olaym
yeter. Velhasl bu eit ilalara fazla nem vermiyorum. Size gelince, istediinizi yapabilirsiniz. Yalnz
yznze srmeden nce bir ka gn saraya gidemiyeceinizi aklnzdan kamayn. Trk kadnianna, gre
gzellemeden de, kendilerini sevdirmenin emin yolla-

103
r varm. Bu bizim memleketimizde hi
!Jilinmez.
Bir takm bylere inanyorlar ve bunlar yalnz kendileri biliyorlar. By yaparak istediklerini balarlar
ve ona tamamen sahip olurlarm. Pek saf olmadm
iin byye inanmyorum. Bu konuda dn akam mnakaa yaptm bir kadn bana krk masal anlatp da
inandramaynca baya gcendi. Nihayet ok gln
birka izdiva hikayesinin tek sebebinin by olduu
nu syledi. Ben de kendisine ngiltere'de byin bilinmedii ve kadnlarnn da buradakiler kadar gzel
olduklarn syledim. Orada da hava buraya yakn s
caklktadr ve gln evlenneler olur. Bir erkein bir
kadna kar cinnet derecesindeki arzusu normal saylr
dedim. Btn bunlar onun inancn dejitiremedi. Nihayet kendisinin de uygun bir zamanda by yaptra
can syledi ve gzlerini diket'ek, kendisinden gayet
emin, bana bynn tesir etmiyece~ni, benim gibilerin de ok az olduunu syledi.

Bu szlerin beni ne kadar .gldrdlin dnn.

Btn Trk hanmlan bu kadn gibi eytanlahibir ilgileri bulunmadn, fakat kalbe sevgi veren ilalarn
olduunu sylerler. Bu ilalardan ngiltere'ye bir gemi dolusu gtren zengin olur. Tandmz kadnlarn
biroklar, bunu satn alabilmek iin neler vermezler.
Adiy aziz leydi. Zannederim mektubumu ho fikirlerle dolu bir mevzu ile bitirmedim. Seyahatim srasn
da kendilerine faydal olabilecek bir ilim kazanabilirsem ngiltere'de pek oklar bana yanaaklar, deil
mi?

Anne Thistlethwayte'e
Beyotlu, 4 Ocak 1718
Aziz Mrs. T, bana cevap verdiiniz iin teekkr
ederim. Kendileriyle mektuplatklanm iinde, bana
bilgi vermeyi dnen yalnz siz oldunuz. Dierleri bana, bildiim eylerden bahsediyorlar. Neden bu ekil
de davranyorlar anlamyorum. Belki de bu memlekette halen Peygamberin gvercini gibi bir rktan olduumu ve bana o sebepten normalin stnde bir zeka
verdiini zannediyorla'. Bana gzel haberler ltfettiiniz iin teekkr ederim. Ben de size bu memlekete
dair elenceli bir hikaye anlataym. Bunlar ne dereceye kadar merakl bulacanz bilmiyorum. Sizden o
kadar uzak eyler ki, hounuza gitmeyebilir. Doru
sunu syliyeyim, elenceli eyle~ toplamak hususunda
gayret sarfetmedim. imdi sadece ailemin oalmas
iin gerekli hazrlklar yapyorum. Hergn bekliyorum. Fakat bu olmadka urayacam hakaretleri bildiim iin, bu yzden sahip olacam erefi dndk
e teselli oluyorum. Bizde evlenmeden ocuk sahibi
olmak ne kadar aypsa, burada da evli kadnn ocuk
yapmamas o kadar ayp. Bir kadn ocuk yapamazsa,
gen bile olsa ihtiyar gzyle baklyor. Nasl bir Mal-

106
ta valyesi olmak iin asalet aranrsa, bir kadnn
gzel olmas iin de ok ocuk yapmas gerekiyor. Bu
yzden Trk kadnlar gen olduklarn belli etmeye
pek merakllar. Hatta tabii vastalara olduu kadar hileye de ba vuruyorlar. Bazen bu hile yznden kendilerini harcyorlar. Tandm kadnlarn hepsinin
mbalagasz oniki, on ocuu var. htiyarlar yirmibe, otuz ocukla vnyorlar. Ne kadar ok ocuklar olursa o derece itibar kazanyorlar. Hamile bir
kadn giince nallah ikiz olur diyorlar. Bu kadar ok ocuu nasl besliyeceksiniz diye sorunca Bunlarn yars veba'dan lro diyorlar. Bu ekseriya oluyor ve pek fazla zlmyorlar. efkat hislerini pek
ok ocuk yapmakta tatmin ediyorlar, kaybedince pek
telalanmyorlar. Fransa sefirinin ei ile ben de onlara tabi olmaya mecburuz. Sefirenin bir sene iinde
bir ocuu oldu, ikinciye de hamile. Buradaki kadn
larn en houma giden taraf, ocuk sahibi oldu diye
bizimkiler gibi bir ok eylerden mahrum kalmayla
r. Doum ertesinde her trl topluluklara takp taktrp eit eit elbiseler giyip itirak etmeleri. Yalnz bu ynden ikiimin bana da ayn tesiri yapmasn
isterim. Yahz, yangn ve vebadan btn ngilizler gibi korkuyorum ve bu konuda ~ rigiliz olarak kalmak
isterim. Birok aileler evlerinin yann mangal karsnda oturur gibi serinkanllk la seyrediyorlar. Burada soba ve ocaklarn yerine tandr var. Bunlar tahtadan yaplm iki ayakl bir eit sandk. inde scak
kl bulunuyor. zerine gzel bir hal veya ilemeli bir
kuma rtp,' snmak iin ayaklarn bunun altna uzatyor, bylece alyor veya okuyorlar. Uyuyup kahr-

107

larsa tandr devriliyor. Scak kller ekseriya evi atee

veriyor. Geenlerde byle bir kaza yznden beyz'e
yakn ev yanm. Ben de pek ounu grdm. Ev sahiplerinin byle bir kazadan mteessir olmadklarn
gq:\iyo.rum. abucak eyalarn bir kaya ykleyip,
byq~ bir umursamazlkla seyrediyorlar. nsanlar,
a~y~ inilecek merdivenler olmad iin pek tehlikeye uramyorlar.
Fakat size houma gitmeyen eylerden uzun uzun
bahscttim. Biraz da ho eyler anlataym. yi bir iklimdeyim. Bu gn drt Aralk. Sizler bir maden kmr ateinin karsnda titriyorsunuzdur. Ben u anda
gnein berrak ve saf scaklndan istifade etmek iin
pencereyi atrdm. Odam, bahenin karanfil, fulya ve
glleriyle dolu. Trk kanunundaki baz maddeler ok
houma gidiyor. Bunlar ok akla yakn olduu gibi,
bizde titizlikle tatbik edilen bir ka madde gibi byk
bir dikkatle uygulanyor. ngiltere'de yalanclar yaptklaryla vnrler, burada ise yalan sylediinden
emin olunduu zaman alnlarna kzgn demir basl
yor. Bu kanun bizde uygutanrsa ne kadar gzel yzn bozulduu, ne kadar kibar snfna mensup kiile
rin kalarna kadar inen perukalarla dolamaa mec
bur kaldklar grlr. Size byle pek ok kanundan
bahsederdm ama, ebeyi arnarn gerekiyor.

Lady Mar'a

Beyotlu 10 Mart 1718

Sdvgili kardeim, ben de sizin gibi bir ka ay susmaya mecbur kaldm, fakat bundan ok zgnm.
Mektupl;m nereye gndereceimi bilemiyordum. Dnya'nn hangi kesindesiniz? Nisan'da gnderdiini
mektupta ngiltere'den hareket etmek zere olduunu
I"U, nerede oturacanz ve adresinizin ne olacan daila sonra bildireceinizi yazyordunuz. imdiye kadar
hi bir haber alamadm. Yalnz Londra'ya dndn
z gazeteden rendim. Hi mektup yazmak istemediimi zannetmiyesiniz diye, hepsi kaybolsa bile on tane mektup yazabilirim;- Fakat bunlardan hi biri de
elinize gemeyecek olursa ok zlrm. Geri yolcuiuklarmn yorgunluk ve bitkinliklerine sizi ortak etmeniekle beraber, elencelerine ortak etmeyi istediimi
ispat etmek iin mektuplarmn kopyalarn saklya
cart.

nce bir yeeniniz dnyaya geldii iin sizi tebrik

ederim. Kzm dnyaya geleli be hafta oldu. Burada
doum yapmak ngiltere'deki gibi zor deil ama bundan zevk duyduumu syliyemem. Trkiye'de pek faz-

110

la grlen nezle ile ngiltere'deki vcut zayfl arasndaki fark, burada doum yapmakla ngiltere'de doum yapmak arasndaki fark ile ayn. Buradaki kadnlarn hi biri doumdan sonra, evde bir ay bile oturmuyor. Ben de lzumsuz adetlere esir olmay sevmediim iin hafta sonra ziyaretiere baladm. Aa
yukar drt gn nce de Beyolu ile stanbul arasn
daki denizden getim. Bu ziyaret srasnda son derece
merakl eyler rendim. Merhum Sultan Mustafa'nn
(1) kzkardei Hafize Sultan' ziyarete gittim. Mustafa
imdiki padiah tarafndan tahttan indirilmi ve zehirlenmitir. Sultan einin lmnden sonra saraydan
dar kmamak ve kendisine Babali erkan arasn
dan bir koca semek emrini alm. Bu emir onun hi
houna gitmemi. Sultan denilen bu hanmlar evlenmek hususundaki serbestlii kendilerine hakaret kabul ederler. Hafize Sultan padiahn ayana kapanarak
kardeinin kansna bu kadar hakaret etmektense, ldrmeyi tercih etmesini sylemi. Kendisinin Osmanl
hanedanna be ehzade yetitirdiini anlatm. Bu eh
zadeler yaamyorlar ancak hayatta bir kz var. Btn
bu szler hibir ie yaramam, nihayet kendisine bir
koca semeye mecbur edilmi. O da bir zamanlar Reisl Kttap olan ya seksen'i gekin Bekir Efendi'yi (2)
semi. Bu seimin sebebi ise ikinci bir kocann y~ta
na girmeyeceine dair eine verdii sz ve tab'adan
birini koca olarak semekle iftihar etmek mecburiyetinde bulunmas, henz on yanda iken kendisini padiaha takdim etmi olmas dolaysiyle kran borcu( 1)
(2)

kinci Sultan Mustafa

Reislkttab Ebubekir Efendi (. 1723)

lll

nu demek isteyii imi. Hafize Sultan, onbe senedir

sarayda oturuyor ve kimsenin ziyaretini kabul etmiyormu. Hristiyanlarda bilhassa yirmibir yanda dul
kalanlarda pek az rastlanan bir ballk ve matem
iinde. Rafize Sultan henz otuzalt yanda. Onu muhafaza iin grevli hibir kadnaa yok. Kocas kendisine bir sultan gibi bal ve dairesinde olanlar hakkn
da malumat almaya hakk yok.
Ziyaretine gittiim zaman beni aldklar odada, boylun boyunca, zemini gm rengi kadife kapl, kenarlar ak mavi, beyaz mermer stuntarla sslenmi, zerinde ayn kumatan yastklar olan bir
minder vard. Sultan beklerken oturman rica ettiler.
Ben karsna knca ayaa kalkmamak iin bu ekilde
karlamay uygun bulmu. Ayaa kalktm zaman
beni bayla seH'lmlad. Kendisine daima dnyann en
gzel kadnlar takdim edilen bir padiah byleyen
byle bir kadn byk bir zevkle seyrettim. Edirne'de grdm dilher Fatma kadar olmamakla
beraber, vaktiyle gzel kadnm. Elbisesi son derece
kymetliydi. Size anlatmadan yapamyacam. Arkasn
da dolama ismi verilen bir gmlek vard. Kaftanlada
giimleklerin fark, gmleklerin kollarnn daha uzun
ve yukarya svanm olmasnda. Krmz renkli, yukardan aaya, yakasndan eteine kadar buradaki kadnlarn elbiselerindeki
dmeler kadar
elmaslarla
sslenmiti. Lord Montagu'nun elmas kadar deil ama
yine de nohut byklnde var. Bu dmelerin zerine, ayn bir prensin doum yldnmnde giyilen elbiselere konulan altn sslere benzeyen, iri elmas ssler sarkyordu .. Gmlei ise saplar iri elmaslarla ss-

112

l daha kk iki ine ile kemere tutturulmu.

baktava biimi iki byk elmas dme ile
iliklemi. Geni kemeri tamamen elmas ili. Gerdamndaki dizi mcevher dizlerine kadar iniyordu. Biri
iri inciler arasna konulan, Hint yumurtas bykln
de zmrt, dieri ise her biri ufak .para byukln~
de gayet koyu yeil veya alt altn kalnlnda zmrtlerden meydana geliyordu. ncs ise yuvarlak
zmrtlerden meydana gelmiti. Kpelerin parlts dierlerinin hepsini glgede brakyordu. Armut eklin
deki kpeler, fndk byklndeki iki elmastan yaplmt. Tarpuunun etrafndaki drt dizi inci ise grdklerimin en gzelleriydi. Her birindeki inci says
Des de Malbroug'nun gerdanl gibi drt tane yaplacak kadar oktu. Bu diziler etraq 20 elmasla ssl
iri bir yakutla tutturulmutu. Bilezikleri de elmast.
Salan tamam~n zmrt ve elmas inelerle sslenmiti. Parmana takt yzn byklnde, Msy Pitt'inkiler hari, hi grmedim. Bunlarn kyme
tini ancak kuyumcular takdir ederler. Talarn ngil
tere'deki fiyatna gre, Sultann zerindekiler yzbin
ngiliz liras deerinde. Avrupa'daki kralieler iinde
bu mcevherlerin yarsna dahi sahip olan yoktur.
Her ne kadar lmparatorienin mcevherleri de zarif
ise de Sultannkiler yannda pek basit kalr. Sultan beni akam yemeine alkoydu. Birer birer, elli tabakla
et yemei gelirmi onlarda. Bu beni ok skt. Fakat sofra takm Sultann gsteriini aksettiriyordu. Altndan
baklann saplan elmasla kalp. Sofra rts ve peki
rin hali bana ok dokundu. Bunlar ipek ve srmadan
ilenmi tabii ieklerle ssl bir bezdendi. Bu memgmleini

113

lekette ilenenierin en gzeli idi. ok itinal kullandm, ama yemek bitmeden hepsi kirlendi. Yemekten
sonra her zamanki gibi kapaklar ve tabaklar kabartma altndan \:ini kaseler iinde erbet ikran edildi.
Daha sonra altn leenler, yemekte kullandmiZ peetelerin aynsndan ve su getirildi. Ellerimi ykayp
sildin ama dorusu bu havlulara kyanadn. Sonra
altn tabakl ini fincanlar iinde kahve getirdiler.
Sultan son derece ne'eli, byk bir nezaketle gKendisinden saray hakknda bilgi edinmek iin
frsattan istifade ettim. tedenberi padiahn hangi k
z isterse ona bir mendil att hakkndaki fikrinzin
katiyyen doru olmadn syledi. Padiah istedii k
z kzlaraas ile arttrrm. Dier sultanlar derhal
itaat edip o kz ykar, giydirir, vcudwa kokular srerlenni. Padiah nce kzn odasna gzel hediyeler
gnderir, sonra da kendisi girermi. Yatan ucuna kadar kzn srnerek geldii yalanin.
rt.

Rafize Sultan bana kesinlikle padiahn ilk han

mn dierlerinen stn tuttuunu syledi. yle, yolcularn syledikleri gibi, byk erkek evladn annesine nem verilir sz yanlm. Padiah ekseriya btn hasekileriyle elenirmi. Bu hasekiler padiahn
etrafnda bir daire meydana getirirlermi. Rafize Sult~mn dediine gre padiah ilerinden birine fazla
iltifatta bulunursa dierleri kskanrlann. Bu hal btn saraylarda vardr. Oralarda da hkmdann gznn iine bakarlar, glmsemesini bekleyip bu tebessme nail olanlan da kskanrlat.
F: 8

114

Hafizc Sultan, Sultan Mustafa'dan byk bir zevkle ve gzleri dolarak bahsediyordu:
Bundan nceki saadetim bana rya gibi geliyor.
en by ve en sevimiisi tarafndan sevildiim iin iftihar ediyorum. Onunla btn seferlere itirak edcrdim. Beni herkesten stn tutard. K
zm sevmescydim onun arkasndan yaamak istemezdm. Beni bu arlle sevgisi olmden dndrd. Sultann lmnden sonra bir sene sokaa kmadm. Zaman kederimi bir para hafiflctti. Fakat yine de haftann bir ka gn onun iin gz ya dkerim dedi.
nsanlarn

Bu szlerde riya yoktu. znts yznden belli

oluyordu. Nezaketcn ne'eli grnmeye alyordu.
Bahede gezirmemizi istedii zaman earlyeler hemen bir kakum kapl kymetli bir krk getirdiler.
Baheye birlikte ktk. Havuzlardan baka nemli bir
ey yoktu. Daha sonra dairelerine getik. Sultann btn tuvalet takm yatak odasnda bulunuyordu. Onlar da inci ereveli iki aynadan ibaretti. Gece tarpu. u elmas inelerle sslenmi, yannda da en az bin
Alman ek's, yani ikiyz ngiliz liras kymetinde gayet nefis bir kakum gmlek vard. Bu kymetli elbiseler gelii gzel minderin stne atlm, gibi grnmesine ramen bilhassa byle konolmutu zannederim. Sultandan gitmek zere izin istediim zaman,
sadrazamn einin evinde olduu gibi burada da elime gl suyu serpip gayet gzel ilenmi bir evre verdiler. Otuza yakn cariye vard. lerinden on tanesi
seme idi. Bunlarn en by yedi yanda idi. Bu
kk kz ocuklann hepsi de ok gzel giyinmiler-

115

di. Sultan elendirenler bunlardr herhalde. Kendisine olduka pahalya mal oluyorlar. Bu yata bir kz
yz ngiliz lirasndan aaya alamaz. Kvrck salarn hep iekten yaplm elenklerle sslemilerdi.
Bunlar onlarn balklan. Srmal kumatan elbiseler
giymiler. Diz kerek sultana kahve ikram ediyorlar,
elini ykamas iin su getiriyorlar. Yal cariyelerin
balca grevleri arasnda bu kk kzlarn yetitiril
mesi ve nak renmesi var. Hanmianna z evlatlar gibi byk bir titizlikle hizmet etmeleri gerekiyor. Bu uzun hikayeyi zevk iin yazdm zannedersiniz
ama inann ki, hepsi hakikattr. Hi bir seyyah size
bu konuda bilgi vermemitir. Yalnz u kadar var ki,
benim dier seyyahlardan farkm buradaki mevkiimdir. Ayrca, bir memleketin adetleri yirmi senede deiir. Girdiim bir harem dairesinde klk yerin do
ramas tpk Trkiye'den ngiltere'ye getirilen ekmeeelerin stilinde sedef ve eitli renkte fildii ve zeytin
aacndan kakmalyd. Duvarlar inilerle kaplanm,
tavanlar yaldzl, deme tahtalannn zerinde byk
ran hallar var. Kendisiyle Edirne'de tantm sevgili dostum gzel Fatma'nn dairesi de byleydi. Dn
yine onu ziyarete gittim. Eskisinden daha gzel buldum. Oda kapsna kadar gelip beni karlad. Gayet
ince bir tarzda elini uzatarak kendisini melekler kadar gzelletiren bir glmseme ile Hristiyan kadn
larnn vefasz olduunu sylerler. Bana Edirne'de byk bir yaknlk gsterdiniz, sizi gremiyeceimi sanyordum. imdi anladm ki benden holandnz. Kadnlarmza sizin iin sylediklerimi . duysanz sevginize layk olduuma inanrsnz dedi.

116

Beni minderin kesine oturttu, btn leden

sonra sohbet ettik, bundan son derece memnun kaldm. Rafize Sultan dier Trk kadnlan gibi tabiat
olarak nazik, fakat tavrlar yapmackl, dnyadan uzak
yaadn belli ediyor. Fatma'da aksine bir saray nezaketi mevcut. Duruu kalbe hrmet ve sevgi veriyor.
Trke'yi anladm iin onun dncesini zebiliyorum. Gzellii ile dnce tarz ayn. Fatma kendi
memleketinin adetlerini beeniyor, ama bakalarnn
kini de renmek istiyor. Bu mevzuda basit dnce
merin taraf tuttuklarn sylyor. Fatma'y hi grmemi olan, benimle beraber olmasayd hibir zaman
- da gremiye~ini bilen bir Rum kadn, onun gzelliine ve hareketlerindeki incelie bayld, hayretinden
hibir ey syleyemedi. talyan'ca olarak Bu Trk
olamaz, mutlaj:a Hristiyandro dedi. Fatma, kadnn
kendisinden bahsettiini anlad v~ ne dediini sordu.
Bizim saraylanmzdaki gzel kadnlardan birine
Trk'e benziyorsun denildii zaman kzacan dne
rek, kendisine birey sylemedim. Fakat Rum kadn
syledi. Fatma hanm hi kzmadan, glerek Bunu
ilk defa siz sylemiyorsunuz. Annem Polonya'l idi.
Kamnie savanda esir edilmi. Babam bana glerek,
annen bir Hristiyan genci buldu herhalde, nki sen
hi Trk'e benzemiyorsun derdi dedi. Dier Trk.
gzelleri de size benziyorsa erkeklerin rahat brakma
lar -iin hepsini saklamak gerekir
dedim ve devam
ederek Madam yznz o kadar gzel ki, Londra'da,
Paris'te ne yaygaralar ko}arr>> dedim. Fatma zarif bir
eda ile Sznze inanmyorum, zira memleketinizde
gzellik o kadar takdir grseydi sizi oradan ayrmaz-

117
!ard

dedi. Aziz kardeim, bu szleri vnmek n

zannedersiniz ve sanrm glersihiz. Bunlar Fatma'nn zekasn belirtmek iin yazyorum. Evinin eyas gayet zevkli ve zarif. Klk odalarda srma
oyal kadife, yazhklartla ise yine srma ilemeli Hint
kuma deli. Burada kibar kadniann evleri, Hollanda'dakiler gibi temiz. Fatiha'nn evi stanbul'un en
yksek yerinde, pencerelerden deniz, Adalar ve Anadolu yakasndaki dalar grlyor.
Mektubumu farketmeden o kadar uzattm ki uta.nyor, masal anlatm olmaktan ekiniyorum/ Genellikle ok bilgisi olanlarn can sktklan dorudur, ama
vine de fazla mal gz karmaz derler. Hrmetlerimle ..
yazyorum

'I..ady ... :........ 'ye

Beyotlu, 16 Mart 1718
Sevgili Lady, nihayet bana, arzunuza gre yerine
bir siparite bulunduunuz iin gururlanyorum. Aslnda bu pek kolay de~il. Buradaki ecnebiler iinde en faal olan ben olmasaydm size eitli
mazeretler sylerdim. Nitekim bir Rum cariye istediiniz zaman byle olmutu. Fakat memnun olacaks
nz. Trke bir muhabbetname elde ettim, bir kutunun
iine koyup Simirniyot gemisinin kaptanna verdim,
mektubumla beraber size verecek. Mektupta da muhabbetnamenin tercmesini yazdm. antadan nce
ufak bir pearl karacaksnz, - buna Trke inci diyorlar - u anlamda:
getirebileceim

nci

Karanfil

Pul
Kat

Armut

Sensin gzellerio genci.

Karanfilsin kararn yok,
Konca glsn tmarn yok,
Ben seni oktan severim,
Senin benden haberin yok.
De dime dennan bul.
Baylnn saat saat.
Ver bize bir umut.

120

SabunKmr
Gl
Hasr

uha
Tarn

ra

S rma

Sa
zm
Tel
Biber

Derdinden oldum zebun.

Ben leyim, size mr.
Ben alanm, sen gl.
Olaym sana esir.
stne bulunmaz baba.
Sen gel, ben ekeyim senin
Aknla oldum ra.
Gzn benden ayrma.
Bamasn ta.
.Benim iki gzm.
lyorum tez gel.
Bize yok mu bir haber.

harcn.

Grdnz gibi, bu muhabbetname bir iir, fakat

bizdeki bu tarz iirlerin en gzeli. Trked'e bu eit
msralardan bir milyondan fazla var. Trklerde renk,
iek, ot, mevya, ta, ty hemen hepsinin bir manas
ve zel bir masra vardr. te bylece mrekkep kullanmadan kfr, azar, sevgi, dostluk, hatta havadisle
dolu mektuplar. gnderebiliyorlar.
Zanederim benim allame olduumu sanyorsunuz.
Fakat inann sevgili Milady ben, kendi memleketinde
fesatlar dnd halde, uzak lkeleri fetihle uraan
hrsl kumandanlar gibiyim. ngilizceyi unutacam
dan korkuyoru!U. Bir sene nceki kadar rahat yazamyorum, baz deyimler kolaylkla aklma gelmiyor.
Kendi dilimi renmek iin dierlerini brakacam.
uras muhakkak ki, insann dirayeti kuvvet ve kudreti derecesinde snrlanmtr. Hafza ancak belirli

121

eyleri saklyor. Bir kiinin on kiiyi birden dvmesi

veya bir hkmdann on krall birden mkemmelen
idare etmesi mmkn olmad gibi, on eit, dili ayn
mkemmelikte renmek de imkansz.
Sonunda hibir dili renemiyeceim. Bulundu
um yer Babil kulesine benziyor. Beyolu'nda Trk
e, Rumca, Yahudice, Ermenice, Arapa, Acemce, Rusa, slavca, Ulaha, Almanca, Felemenke, Franszca,
ngilizce-talyanca ve Macarca konuuluyor. Bu da beni bir hayli skyor. Subaylar Arap, oda hizmeti yapan
kzlar Rus, uaklarm ngiliz, Fransz, Alman, ocuu
mun st ninesi Ermeni, yarm dzine de Rum hizmetim var. Yemek mdr talyan, Yenieriler Trk.
Adamlann arasnda, devaml olarak kulaklanma gelen sesler garip bir tesir yaratyor. Okuma yazma bilmedikleri halde, bu eitli dilleri reni.yorlar. Buradaki kadn, erkek hatta ocuklar arasnda ayn kelimeyi be, alt lehe ile sylemeyicek olanna rastlanmaz. drt yanda ocuklardan bile talyanca,
Franszca, Rumca, Trke ve Rusa konuanlar var.
Stnineler ekseriya Moskof olduu iin Rusay re
tiyorlar. Btn bunlara inanmazsnz, ama hakikat.
Memlekette en fazla dikkati eken ey de bence budur. Franszca ve talyan'cay yarm yamalak konuup
ta kendilerini dahi zanneden ngiliz kadnlan bunlar grrlerse kahrolurlar.
Bence ngilizce btn dillerden stn olduu iin,
gitgide unuttuuma zlyorum. Size zlerek aklm
da kalan kelimelerin gnden gne azaldn, hatta
mektup yazarken bile uygun kelime bulmakta glk
ektiin syleyebilirim~ Sz birden bire kesrnek zorunda olduum. iin zr dilerim.

Lady Brlstol'e
10 Nl8an 1718
Sevgili 4dy, nihayet sizden bir haber alabildim.
Bana mutlaka mektup yazm oldu~nuzu biliyordum
ama alamadm iin zlyorduin. Son mektupta da
yazdm gibi halen stanbul'daym. Size bu ehri geni
olarak aniatmarn gerekir. Bugne kadar stanbul'dan
bahseden seyyahlar ya yanl sylemiler veya taraf
tutmular. Bir oklannn stanbul'u grmeden "Beyolu'nda vakit geirdiklerinden eminim. Yine de tstanbul'u tasvir etmekten ekinmiyorlar. Hristiyanla
rn oturduu Galata, Beyolu ve Tophane mahalleleri
gzel bir ehir tekil ediyorlar. Bunlar stanbul ile
bir deniz ayryor. Deniz Taymis'in en geni yerinin
yans geniliinde. Fakat bir taraftan Hristiyanlar
alelade levendlerin bakaretiyle karlamak istemezler,
ki bunlar bizim .kayklardan daha kaba eyler, dier
taraftan da kadnlar yzlerini rtmeden sokaa ka
myorlar ve bu rty de hi sevmiyorlar.
8ey~lu'ndaki kadniann yzlerine koyduktan rtter kadar gzel ki, bu rtillerin stanbul'da kullalhlmas yasak. te herkesin stanbul'u grmemesine

124

bunlar sebep oluyor. yle sanyorum ki, Fransz sefiresi de stanbul'u grmeden memleketine dnecek.
Benim stanbul'u nasl sk sk dolatn merak edersiniz. Trk kadnlannn rtsn seviyorum, sevmesem de en byk arzumu tatmin etmek iin buna katlanyorum. Ayrca stanbul'a gitmek iin geilen deniz,
Chelsea'ye gitmek iin geilen Thames'e benzemiyor.
Boaz iinden inerken yirmi mil kadar uzakla bak
ok gzel, ok renkli. Dnya'da bir ei daha yoktur.
Meyve aalaryla dolu Anadolu salili bir ky manzaras arzediyor. Rumeli sahilinde de yedi tepe zerinde stanbul grlyor. stanbul ok byk ehir.
Kurulduu yer dzgn olmad iin, olduundan daha byk grnyor. Burada birbirine gzel bir ekil
de karm baheler, amlar, serviler, saraylar, camiler, velhasl tpk bir bfeye dzgn bir eldlde yerletirilen eitli tabak, amdan ve eitli eyalarn grn gibi. Bu benzetme tuhaf ama dorudur. Saray grebileceim kadar grdm. Denize doru uzanm bir arazi zerinde ekli gayrimuntazam, fakat ok
geni. Baheleri gayet yksek servilerle dol~ ve gayet
byk. te grebildiklerim. zerinde ufak kuleler ve
piramitler ykselen binalar beyaz tatan ve olduka
gzel bir tesir brakyor. Hristiyanlk Meminde bu sa.rayn yars byklnde bir saray olan kral yoktur. Sarayn aalada ssl ta galerilerle evrilmi
alt byk avlusu var. Bunlardan birincisi bekiler,
ikincisi kleler, ncs alar, drdncs seyisler, beincisi divan, altncs huzura kabul edilecekler
iin. Sarayn kadnlar ksmnda ise bir bu kadar daha avlu var. Harem aalar, subaylar ve alarn dai-

125
reteri ayr. Ayasofya saraydan sonra i{inci derecede
mehur. Fakat bir Hristiyan buray grmekte glk
eker. Kaymakam'a defa mracaat ederek izin istedim. O da ulema efendileri toplam, isteimin kabul
edilip edilmeyecei hususunu mft'den sormu. Bu
onlar iin o kadar nemli bir ey haline gelmi ki,
gn tartma yaplm ve nihayet israrlanma nza gsterilmi. Dier camilere Hristiyanlar hibir zorlukla
karlamadan girdikleri halde Trkler bu cami iin
neden bu kadar endieleniyorlar, anlamyorum. Buras
daha nce kilise iken cami baline evrildii halde, mozaik halinde olan ve artk enkaz halini alm bulunan
azizierin tasvirlerine dua edilirse camn kutsall
borulur diye dnyorlar herhalde. Trklerin stan
bul'da bulduklan btn tasvirleri yok ettikleri yolundaki szler tamamen yalan. Bu camiin yzon ayak
apnda olan kubbesi fevkalade byklkte mermer
direkiere dayanan kemerler zerine ina -edilmi. Ta
lar ve demeleri hep mermer. eitli renkte mermer direklere. dayanan iki dehliz var. Kubbe, mozaikten, fakat ksm~n hamb olmu. Bu mozaikten getirip
gsterdikleri paralar, cam gibi veya avantorln yap
lan bir terkip gibi grnyor. mparator Konstantin'in
mezarn da grdm. Trkler buna ok hrmet edi~
yorlar.
Ayasofya gibi mehur bir binay noksan olarak anFakat mimari hakkndaki bilgim ok az olduu
iin fazla teferruata giriemiyorum. stanbul'da grdm birok camii Ayasofya'dan daha fazla been
dim. Mesela Sleymaniye Camii muntazam bir kare
eklinde. Kelerinde gayet gzel drt kubbe var. Orlattm.

126

tada merner direkler zerinde ince bir kubbe, iki

ucunda ise ortadaki gibi tutturulmu iki kubbe daha
var. Camiin etrafn dolaan debiizler ve deme mer
merden. Byk kubbenin altndaki emenin latif stunlar tabii mermerden baka triii grnyor. Bir
yanda beyaz mermerden bir eme, br yanda yaldz~
l kafeslerle evrili padiaha ait mahfil grnyor. Bu
mahfile ince bir merdiven ile klyor. Camiin en yksek yerindeki mihrapta Allah'n ad yazl. nnde orta boylu bir insan boyunda iki amdan ve bizdeki
mumlarn kat kadar kalnlnda mumlar var. Yere ok kymetli hallar serilmi. Btn cami birok
kandillerle aydnlatlm. nde ok byk bir avlu var.
te btn bunl~r size stanbul camileri hakknda bilgi
verebilir. Hemen hepsi ayn modelde yaplm, yalnz
bykl kkl ve ssleri farkl. Valde Sultan Camii
hepsinden byk. Tamamen mermer ve fevkalade ince yaplm. Drdnc Mehmed'in validesi (1), kadn
larn erefine yaptrm. Laf aramzda, Londra'daki
Saint Paul Kilisesi bununla kyaslanamyaca gibi en
zarif meydanlanmz da Atneydam ile kyaslanamaz.
Bu meydan Bizans mparatorlar zamannda hipodrom imi. Meydann ortasndaki stunda, azlarn
am ve birbirine sarlm ylan grlyor. Bu stunun ne iin buraya konulmu olduu tam olarak
bilinmiyor. Rumlar bu konuda bir yn masal uyduruyorlar. Hi biri de inandrc deil. stelik bunlar
zerinde hi yaz yok. Meydann yksek bir yerinde

(1)

Hadice Turhan Sultan

127

bulunan Porfiri dikilita, galiba Msr'dan getirilmi.

Halen zerinde duran hiyeroglif bilmeceden farkl deil.
Bu ta kare eklinde yontma tatan bir ayak stndeki
drt tun'tan stun zerinde duruyor. Ayan iki tarafnda ise muharebe ve meclis resmi kabartma olarak
resmedilmi. Dier iki tarafnda Rumca ve Latince yazlar var. Latince olann defterime aldm:
Difficilis quandam Dominis, parere ferenis.
Iusus et extinctis palmam portare Tyrannis.
Om:nia Theodosia cedunt, sobolique perrenni.
Efendimiz (Lord) size bu msralan tercme etsin.
kendisine ilan ak etmek iin yolladm sanma.
Kabartmann ekilleri hi silinmemi. Bunlar iin kafasz diyen seyyahlar samalyorlar. Eminim ki, bunlar ya hi grmemiler veya Trkleri batrmak iin
kendi grdklerini bile yalanlyan Rumiann szlerini
aktarmlar. Rumlar stanbul'da Ayasofya'dan baka
grlecek yer olmadn sylerler. Oysaki bir ok ca~
miler ina tarzlar ve byklkleri itibariyle ondan
stnler. Sultanahmet Camiinin kaplar hep tutan.
Hemen her camide ufak trbeter var ki, bunlar onu
ina ettirenin veya btn ailesinin mezarlardr. Burada devaml olarak mum yanar.
Sakn

arlarn binalar ok gzel. Burada hep direkli

debiizler yapmlar. ieri son derece temiz. Her cins
ticaretin kendine ait bir dehlizi var. Mallar Londra
arsndaki gibi sergileniyor. Bedesten deni.len kuyumcular ars her trl mcevherle dolu. Bunlar insann gzn kamatryor. Gayet parlak ilemeler de

128

var. Bir ok insan buralara sadece grmek iin geliyor. arlarn pek ou gayet gzel karelerden mteekkil. Zannederim hepsi de dnyann dier memieketlerinden fazla, zahire dolu. Benden oariyelere ait
zel bilgiler istersiniz. FakM Hristiyanlarn anlattk
lar gibi bunlarn hali mthi diyemiyeceim. Trk deilim, ama talihsiz cariyelere gsterilen iyi muameleyi
de takdir ederim. Cariyeter dayak yemiyorlar ve esaretleri de dier memleketlerdekilerden fazla deil.
Kendilerine kefalet paras verilmiyor ama elbiselerine
yaptklar masraf, bizim hizmetilerimize verdiimiz
paradan fazla. Zanneder.im burada, erkeklerin kadnla
r kt niyet ile satn aldklarn syleyerek itiraz edersiniz. Fakat byk Hristiyan ehirlerinde bundan daha
az alaka bir niyetle mi satn alyorlar? stanbul'un
tarifine ilave edilecek eylerden biri de mehur tari. bi stunun grnmeyii. Ben gelmeden iki sene evvel
yklm. Grdm tek eskiden kalma eser muazzam
su kemerleri oldu. Bunlar Bizans mparatorlarndan
kalmadr zannederim. Trkler bu eserlerin erefinin
kendilerine ait olmasn istedikleri iin oralara kendi~
lerini metheden birka iri ta koymular, fakat bu derhal belli oluyor. Dier umumi binalar da tekkeler ve
hanlardr. Bu hanlar ok byk binalar, saylar da pek
ok. Tekkeler ise az, fakat incelikleri yok. Bunlardan
birinde dervilerin ibadet ettikleri yeri grmeye gittim. Bana pek tuhaf geldi. Kaba ve beyaz kumatan
yaplan elbiseleri, ak olan kol ve bacaklarn rt-
yor. Bunlar evlenebiliyorlar. Uymalan gereken tek art,
aramba ve Cuma gnleri komik aynlerde bulunmak.
Bu ayinler u ekilde yaplyor. Uyk' bir sofaya top-

129

!anyor, gzleri nde, kollan kavumu olarak ayaia

duruyorlar. Ortalarndaki krsde bir Kur'an duruyor
ve imam veya vaiz bu Kur'andan paralar okuyorlar.
lerinden on tanesi neyl'e gayet ili havalar alyor
lar. Bu havalar hazin ve ahenkli. mam okuduunu
zetliyor, btn. derviler dnyorlar. eyhleri yeil elbisesi iinde vakurane bir tarzda dnmeye balayn
caya kadar alyorlar. O zaman hepsi gayet intizaml
olarak onun etrafnda toplanyorlar. Bazlar ney alyorlar. Bazlan bellerini bir kemerle balam olarak
h<'yret edilecek bir sr'atle ve durmada' dnyorlar.
Hibirinin, bir saate yakn dndkleri halde balar
dnmyor. Bunlar daha pek kkken dnmeye al
m olduklar iin buna amyorum. Bir ou daha
doar domaz .kendilerini buna vakfediyorlar. Yedi,
sekiz yanda minicik derviler grdm. Bunlar da
t ykler kadar dnyor, onlar kadar zahmet ekiyorlar. Merasim bitince yksek sesle: La ilahe iliallah
Muhammed Resulallah diye baryorlar. Sonra da s
rayla gayet gzel bir tarzda eyh'lerinin elini pp
geri ekiliyorlar. Gzlevi daima nlerinde olduu iin
de grnleri ok derin bir tefekkre dalm gibi
oluyor. Ayinleri komik grnse bile itaat ve riyazetleri ok gzel. Bu mektup ok uzad. Okurken cannz
skhrsa atee atn.

F: 9

Kontea de ............ 'ye

Mays

Yaknda stan.bul'dan ayrlacam.

1718

Buna zldsylersem doru sylemediimi zannedersiniz,

ama inann, burada konuulan dili anladm, havas
na altm iin ok seviyorum. Seyahatlerden ok
holandm halde bu defa kalabalk bir aile ve memede bir ocukla yola knca kaza geireceiz diye korkuyorum. Maamafih bundan nce geirdiim zorluklar karsnda nasl hareket ettiysem yine yle yapacam. Merakm yenmek iin ne mmknse yapacam.
te bu yzden stanbul sokaklarnda arafla dolaarak merak edilecek ne varsa gryorum. imdi benim szlerim zerine, grdklerim hakknda tafsilat
istersiniz. stanbul'un eski Bizans olduunu, imdi ts~
kitlere mensup zannedilen bir kavmin idaresinde bulunduunu, iinde alt bin cami bulunduunu, Ayasofya Camiinin mparator Justinyanus tarafndan yapl
dn tekrar etmiyeceim. Bunlardan bilgisizliimden
dolay bahsetmediimi zannetmeyin. Size padiahlann
ismini yazabitmek iin Knolles veya Paul-Ricaut'nun
kitabn da okuyabilirim. Fakat buralar hakknda yaz
yazan herkesin eserinde bulabileceiniz eylerden bab~
m

132
setrnek

faydaszdr

zannederim. Benim btn istedi!fiahsus bir muhalefetle bunlarn sylediklerinin yanl olduunu size ispat etmektir. Mesela
mehur M.r. Hill'in bahsettii Ayasofya'daki terleyen
stun ve bu terierin ba arsna iyi geldiini sylemesi. nann, byle bir ey ve bu konuda en ufak bir
adet yok. Sanrm bu Mr. Hill Msr'daki yeralt maa
ral.an ile buray kartryor. nki zannederim byle bir harikadan bahsedildiini bile duymamtr. Mr.
Hill ve onu gibi dier seyahatname yazarlarnn, Trk
kadnlarnn esaretine acdklarn okurken ayorum.
Burada kadnlar dier lkelerde olduundan daha hr
ve serbest olarak, mrlerini devaml elence iinde
geiriyorlar. Btn meguliyetleri komuya, hamama
gitmek, devaml masraf ederek moday takibetmektir.
Karsna biraz idareli harQamasn syleyen kocaya deli gzyle bakyorlar. Bu meselede tek hakim kad
nn istekleri. Velhasl kocann vazifesi para kazanmak,
kadnnki de haroamaktr. En adi tabakadan kadnlar
bile btn bu haklara sahip. Srtnda ilemeli evre
satan bir satcnn kars bile srmasz elbise giymiyor.
Onlarn da kakum krkleri ve balarna takmak iin
elmaslar var. Kadnlarn hamamdan baka toplant
yerleri yok. Oraya da erkekler giremiyorlar, ama burada ok gzel eleniyorlar.

im, kadnLara

gn nce ehri'1 en gzel hamamma merak etiin gittim. O gn oraya yeni bir gelin gelecekmi, bu sebeple yaptklar merasimi byk bir zevkle seyrettim. Ve Teokrites'in Epithalome d'Helene'ini
batrladm. Bana yle geldi ki, bu merasim o zamanlar neyse imdi de o. Yani akrabalk kuran iki ailenen
tiim

133
dostlar, akrabas ve hatta tandklar hep hamama
geliyorlar. Bazlar da srf seyretmek iin geliyorlar.
Velhasl harnarnda ikiyze yakn kadn vard. Evli ve
dullar hamam dairelerinin kenarlanndaki mermer setIere oturuyorlar, gen kzlar abucak soyunuyorlar,
zerlerinde inciler ve kordelalarla ssl salarndan
baka bir ey kalmyor. ki tanesi yeni gelini karla
mak iin kapya doru gittiler. Gelini annesi veya akrabasndan birisi getiriyordu. Gayet gzel ve ancak
onyedi yandayd. Elbiseleri hep mcevherlerle ssl
ar bir kumatan yaplmt. Gelini abucak anadan
doma hale getirdiler. O srada gen kzlardan meydana gelen alayn nnde ilQ kz krnz kaplardan etrafa kokular sayorlardi. Dier otuz kz da ikier ikier arkadan geliyorlard. ndekiler bir ark sylyorlar, brleri bunu tekarlyorlard. En geriden gelen gelinin yannda iki kz vad. Gelin gzleri yere do
ru, gayet alakgnll bir tavrla yryordu. Bu pek
houma gitti. Kzlar bylece hamamn byk salonunu dolatlar. Bu manzarann gzelliini anlatmak
ok zor. Hemen btn kzlarn vcutlan ok dzgn
ve tenleri gz alacak kadar beyaz. Hamama sk gitmekten effaflam. Alay bitince, gelin, hatrl hammlara takdim edildi, her biri tarafndan iltifatl szler
ve mcevher, kuma, mendil veya buna benzer hediyelerle tebrik edildi. Kendisine hediye verenin elini
pyor ve hediyeyi kabul ediyordu. Bu merasimi grdi.me pek sevindim. Artk btn bu szlerimden
sonra Trk kadnlannn fikir sahibi, nazik ve bizler
kadar hr olduklarna itimad edersiniz. Baz ynlerden, ilerinde varsa, kt davranlarda bulunmak fr

sat kendilerine veriliyor, ama kocalar tarafndan bu

durum sezilirse, kadnlarndan mthi bir intikam almak yetkisi de kendilerine tannyor. ki ay nce, sabah
erkenden oturduum evin hemen yannda bir kadn cesedi bulundu. Ceset byk bir rtye sarlm, kanlar ierisinde idi. Yanndan ve gsnden iki yerden
baklanmt. Ceset henz scakt ve emsalsiz bir g. zellii halen koruyordu. Buna Beyolu'nda bakmayan
erkek kalmad, ama kadnlar erkeklere grnmedikleri iin hi kimse tanyamad. Cesedin gece stanbul'
dan getirilmi olduu sylendi, katil pek fazla aranmadan gece sessizce kadn gmdler. Burada bizdeki
gibi cinayetleri adiiye zabtas takip etmiyor. Takibat
len insann yaknlar yapyorlar. Para ile anlamak
yoluna gidilirse - aslnda hep yle oluyor - katil hi
rahatsz edilmiyor. Bu kt adetin cinayetleri arttra
can dnrsnz, ama pek nadir. Bu, Trk milletinin yaratl olarak zalim olmadn gsteriyor. Pek
ok ynlerden bizim kendilerine verdiimiz vahi nvanna layk deiller. Trkle evlenmi kibar bir Hris
tiyan kadnla ahbap oldum. Gayet dsnc~li ve fevkalade meziyetli bir kadn. Bandan geenler pek tuhaf. O kadar ki, size anlatmadan edemiyeceim. Mmkn olduu kadar doru anlatmaya gayret edeceim.

Bu kadn spanyol. Ailesi ile beraber, Napoli Krall spanyollarn elinde bulunduu srada burada oturuyormu. Kardeiyle beraber memleketine dnmek
zere bir gemiye binip denizden geerken bir Trk
amiralinin hcumuna urayarak tutulmu ve esir edilmiler. Bilmem macerann gerisini, hissiyatnz rencide etmeden nasl anlatavm? Bu kadn, senelerce n-

135

felakete uram~. Fakat

bir Hristiyan olduu iin o putperest kzn yapt gibi bir cinayetle nefsini cezaland
raman. Amiral gzel esirin gzelliine ve zarafetine
o kadar hayran olmu ki, kendisine hediye olarak kardeini ve btn hizmetilerini serbest brakm. Kardei iki ay sonra spanya'ya gelince kizkardcini serbest brakmalar iin drtbin ngiliz liras fidye gndermi. yi kalpli Trk paray alp kzkardeinin eline vermi ve kendisini serbest brakm. Fakat gen
kz bunca felakete uradktan sonra af'l.csi ve akrabalarndan grecei muameleyi
dnm ve hayatnn
geri kalan ksmn manastrda ge;ireceini anlam.
Her ne kadar sevdii insan mslman ise de yakk
l, hisli ve sevdal diye dnm. Trk, kadnn ayaklarina btn ihtiamn scriyor. Velhasl kz serbestli~in namusundan daha az olduunu, kaybolan iffctinin bir izdivala kendisine verilmesinin mmkn olduunu anlatm. Kurtulu fidyesinin kendisinin cehizi olarak kabul edilmesini ve kocasndan, baka birisinin kendisinin gtizel\iinden zevk duymam olmasn
dan gurur duymasn rica etmi. Amiral ise fevkalade
memnun olarak kabul etmi. Fidye ailesine iade edilmi ve kziarna sahip olduu iin ok mes'ut olduu
nu da haber vermi. Kzla evlenmi ve ondan baka
kadnla alakadar olmam. Kz ise verdii karardan
hibir zaman piman olmadn sylyor. Birka sene
sonra da kocas ldnde stanbul'un en zengin dulu olarak kalm. Fakat yalnz bana yaamas imkansz olduu iin tekrar o zamanki kaptan paa ile
cc gzel
kadn

Lukrczia'nn urad

mutaassp

136
kocasllln halefiyle evlenmi. (1) O da eski kocas
mevkiine gelmi. Hamnn ilk kocasna ak olduunu ve bu yzden burada kaldn sylersem inanr
snz herhalde. Zira ben kendi sylediklerini anlat
yorum. Ayrca iffet'ten baka hibir eyi kendisine
rehber etmemi olduunu sylyor. Maamafjh, hangi
tabakadan olursa olsun Trk'lere has bir alicenapla
tutkun olduundan ben kendisini mazur gryorum.
Doru konumak ruh yceliini gsterir'. Bir Trk'
n cesaretl.e yalan syledii pek azdr. Bu mevzuda,
ahlakszl kadar cehalet iinde yaayan aa tabakadan bahsetmiyorum. Yalanc ahitler Trkler arasnda da Hristiyanlardaki kadar ok. nki bunlar
sula'I' tespit olununca bile layk olduklar cezay grmyorlar.
Trk'lerin kanunlar hakknda biraz bilgi vereyim.
Dier milletlerde de grlen evlatlk adetinden bahsedeceim. Bu adet Rumlar ve Ermeniler arasnda da
pek yaygn. Burada maln mlkn padiahn hazinesine brakmak istemeyenler, ee dosta brakmalar
mmkn olmad iin, evlat sahibi olamyacaklarn
anlyanlar evlatlk alyorlar. Bu evlatl anne babas
ile birlikte hakim huzuruna kararak kendilerine varis setiklerini sylyorlar. O zaman anne ve baba ocuu zerindeki haklanndan vaz geerek bu muamelenin de ahidi oluyorlar. Evlatlk alan bir ahs
tekrar onu mirasndan mahrum etmek istese bile yapamyor. Bu konuda pek ok dilencilerde baba efka-

yni,
nn

(1)

Hikayenin

kahraman

muhtemelen

Kaptam-derya

brahim Paa (1706-1709 ve 17171718) dir. Halefi ise

Sleyman Hoca (1718-1721) dir .

137
tnn bykln grdm. Evlatlk alanlar bunlara
fevkalade mfik davrandklar halde en zengin RumIara bile ocuklarn vermek istemeyenler var. Bu evlada ise alret eviad deniliyor. Buradaki adet bizimkinden daha gzel. Biz admzn devam iin malm
z, bize ancak menfaati icab mektup yazan uzak bir
akrabaya brakyoruz. Bence Trklerin yaptklar gibi
dizimizin dibinde kendi zevkimize gre bytp terbiye ettiimiz bir ocuu mes'ut etmek ok daha gzel. Ermenilerden bahsetmiken, imdiye kadar ok
az bilinen bu millete dair bir ka ey daha anlataym.
Memleketlerinin corafyas ile cannz skmayaym.
nki bunu haritalarda da grebilirsiniz. Eski saltanatlar iin de pek fazla bir ey sylemiyeceim. Zira
Roma tarihinde var. Bunlar ticaretten anladklar ve
nfuzlar ok olduu iin memleketin her yerine dalm olarak Trklerin idaresi altnda yayorlar. H
ristiyanl onlara Saint Gregorie kabul ettirmi. Dnya'daki dier Hristiyanlardan daha mutaassplar. Perlize pek fazla ballar. Senenin yedi aynda per'hiz
yapyorlar ve hibir sebeple bozmuyorlar. Perbiz zaman sebze, zeytinyazsz kk ve kuru ekmekten ba
ka bir ey yemek affedilemiyecek dercede byk bir
gnah. Lord Montagu'nun Ermeni bir tercman vard. Zavall perbiz yapmaktan o kadar dermansz kalm ki yaayp yaayamayaca hakknda pheye d
mtk. Bun ramen bir kak et suyu imesi iin s
rar eden efendisini ve doktoru dinlemedi. Yaamas
iin buna mecbpr olduunu bile sylediler. Bu ynden
dinleri biraz bizimkine benziyor. Mezheplerinin Rum1c.rnkinden pek farkl olduunu sanmyorum, herne

138

kadar Whiston'un mezhebine yaklayorsa da. Ruh l

Kuds babadan yani Allah'dan zuhur ettiine gre, oul
da ona uyar diye dnlyor. Paul Ricaut 1679 da
ngitere Saraya yaranmak iin Ermenilerin ruhun e
kil deitirmesine inandklarn sylemiti ama bununla ilgili hi bir fikirleri yok. Aralanndaki Roma mezhebini kabul edenlere ok kzyorlar. Kendi aralarndaki
evlenneler ok grel. yle zannediyorum ki, dnyann
hibi11 yerinde bu eit evlenme yoktur. Daha kk
yata iken birbirlerine sz veriyorlar. Fakat nikah yapl
dktan gn sonra birbirlerini gryorlar. Gelinin bana bask ve yuvarlak bir serpu takarak kiliseye gt
ryorlar. Serpuun zerine ayakla~na kadar inen ipekli krmz bir tl konuyor. Papaz erkee Sar veya
kr olsa da kz almaya raz olup olmadn soruyor.
Aynen bu ekilde syleniyor. Nianl Evet der demez
iki tarafn dost ve hsmlan oynayarak, ark syleyerek gelini damadn evine gtryorlar. Gelini burada
minderin kesindeki yasta oturtuyorlar, fakat hi
kimse duvan amyor. Bu hak kocasna bile verilmiyor. Bunlar Ermenilerden bir oklar anlatmam olsalard inanmayacaktm. Bunlardan bir delikanl annesinin kendisini bir kzla szlemi5 olduunu, ancak
onunla evlenebileceini alayarak syledi. Fakat bu evIenmeye raz olmayacan, nki bu kzn pek ok kusuru olduunu syledi. Bunu okurken dehetten titrediniz herhalde. Mektubu bundan daha enteresan bir
hikaye ile bitiremezdim. Fakat sayn hemirem, bunun doruluuna inann.

Rahip Conti'ye
stanbul, 19 Mays 1718

Mektubunuzu ald~ma pek sevindim. Bilgince sogururumu okad. Gurur insanlarn en belli
bal hislerindtmdir, bilirsiniz. Ben size cevap verebilecek kadar yetkili deilim. Matematii Euklides kadar
bilseydim, hava ve rutubet hakknda doru tahminler
yapabilmek iin en az bir asr burada otunnam gerekirdi. Oysa ki, geleli bir sene bil-e olmad, yaknda da
dneceim. Hayatm ba bolua mahkum Hayret
edersiniz, ben daha ok hayret ediyorum ya. stan
bul'dan ayrlmak zere olduum halde halen Babali
den bahsetmediimi grnce benim tenbellik ettiimi
ve gayesiz dolatn zannedersiniz. valye Ricaut'nun kitabnda vezirler, Beylerbeyleri, idari ve dini makamlar, saray zabitleri hakknda pek doru bilgiler
var. Bir gz gezdiriseniz grrsnz. Bu mevzuda do
ru bilgiler bulabileceiniz baka hatrat kitaplan da
var. Belki yazarlar da vardr ama hepsi kendi gr
lerini yazarlar.
rularnz

lar

Bir kavmin adetleri her zaman ayn kalmaz, baz.

da seyyahlarn gznden kaar. Fakat bu hku-

140

metler

hakknda

olmaz. Maamafih hkumetten bahnki bunlar yeni eyler deil. Tersane ve Yedikule'yi de anlatmayacam. Camilerden evvelce bahsetmitim ve hatta en mhimlerini tasvir etmitim. Cemelli'nin kitabnda grdm bir hatay dzeltmeden yapamyacam. (1) Yine de dier seyyahlar
arasnda en fazla beendiim odur. Eski Halkcduan'dan hi eser kalmam, demekle hata ediyor. Dn oraya bir kaykla gittim. Halkeduan halen ok byk, bir
ka tane de cami var. Hristiyanlar eski ismini, Trkler ise baka bir isim sylyorlar. Bunu unuttum ama
ayn ismin bozulmuu olacak zannederim. Zannederim Cemelli'nin hatas klavuzunu iyi sememi olmasndan ileri geliy~r. Burada ok az kalm olduundan
bu gr deitirmek imkanm bulamam. Bu iddiam ispat edebilirim. stanbul ile Ha1keduan arasnda
ki deniz o kadar gzel ki, Trkler kylarna sayfiyeler yaptrmlar. Oralardan Anadolu ve Rumeli ok gzel grnyor. Burada yanyana yzden fazla saray var.
Her yerdeki gibi burada da talih daima dnek olduu
iin umumiyetle tulu bir Paann varisieri babalarnn kendilerine braktklar evleri idare edemiyorlar. Bu yzden en gzel saraylar bile ok gemeden
harab oluyor. Petervaadin'de ehit olan sadrazamn
sarayn grmeye gittim. imdiki padiahn kz Sultan iin yaplm ama, paa bu erefe ererneden lm. Size buradan bahsetmek istiyorum. Btn al
nalarma ramen size btn doruluu ile anlatamasetmiyeceim.

(1)

Kadky

141
)acam

diye korkuyorum. Saray deniz kenarnda, yaen gzel yerde ina etmiler. Aalk bir
tepenin eteinde ve ok byk. Kapcnn dediine gre, sekizyz odas varm. Bu kadar olduunu pek tahmin etmiyorum ama sayamadm. Yalnz ok fazla odas olduunu syliyebilirim. Hemen hepsi fevkalade ziynetlede ssl. Mermer, yaldz ve boyann en iyileri bol
bol kullanlm. Camlar ngiltere'nin en iyi billurundan yaplm. Burada grlen ihtiam, ziynet ve debdebeye boulmu geni ve muhteem bir imparatorlu
un btn serv~tlerini elinde tutabilecek, ihtirasl bir
gencin saraymda grlebilir. Hibir ey bana hamam
dairesi kadar zevk vermedi. Ayn tarzda yaplm karlkl iki hamam var. Kurnalan, emelei ve zemini'
tamamen beyaz mermerden. Tavanlar yaldzl, duvarlar ini kapl bu dairelerio yannda iki salon var. En
yksekte olan set'e benziyor. Drt kesinde tavandan beyaz m ermer kurn'alara dklen sular etraf kk bonlarla evrili geni bir havuza toplanarak binann boyunca fskiyeler meydana getiriyor. iek parmakl eklindeki duvarlarn etrafna, dandan hammelleri ve asmalar dikilmi. Bunlar yeil bir hal gibi bu gzel daireleri glgelendiriyor. Sizin meraknz
ekecek olan dier daireleri de anlatrdm fakat Trk
saraylarn tasvir etmek ok zor. nki bunlar uriu
miyetle muntazam olmayan bir ekilde yaplmlar. Bu
ina tarz gze ho grnmekle beraber, tarif etmekle anlalmyor. Padiahm kzn grmeye geldii zaman
kald oda, sedef kakmah ve ivi grnnde zmrtlerle ssl. Bu sarayn duvarlan sedef ve zeytin aac
kakmal baka daireleri de var. Bazlan ini kapl, pek
plabilecek

142

ok sofalar var. Hepsi de gayet geni. Duvarlarda i

ek sakslar ve eitli yemilerle dolu ini kaplarn
resimleri var. Hepsi de aldan. Grnleri o kadar
ince ve tabii ki, bunlan sanat eseri olduklarna inanmak mmkn deil. Baheler de saraylar kadar muhteem. Zarif bir ahenkle dzenlenmi yeil kameriye
ler, aalar ve havuzlar var. Yalnz heykel yok. Gryorsunuz ki, bu millet zannettiiniz bldar vahi deil.
Zevkterin bizimkinden farkl olmas ktln m
ispat eder. Bence Trkler yaamasn biliyorlar. Ha
yatlar mzik, bahelerde arap ierek ve iyi yemekler
yiyerek geiyor. Biz ise yeni bir siyaset ekli aryoruz.
Daha sonra derinliine inemiyeceimiz, yahut da muvaffak olsak bile kimseye beendiremiyeceimiz bir
teknii incelemek iin kafa yoruyoruz. Geri hissi zevkin dnda, hret gibi, bu incelemelerin kymeti hakknda yaplan vgler gibi, gerek zevkler de vardr
ama bunlarn kavumak iin geni zamana ve uzun bir
mre ihtiya vardr. Bazen almalarn sonucu alna
madan yallk ve lm geliyor. nsan hayat o kadar
ksa ki, zaman ho geirmeye bakmal. Grlerimde
daha ileri gitmeye cesaret edemiyorum, fazla bile oldu diye korkuyorum. Fakat beni iyi tandnzdan
emin olduum iin, bakalanndan greceim mnasebetsiz akalar sizden beklerniyorum. Bilirsiniz ki, ben
dncesiz insanlarn yaptklan gibi, zevkle ahlaksz
l birbirine kartrmam. Mektubuma son veriken
sizi biraz gldreyim: Ben cahil ve zengin bir efendi.
olmay, alim saac Newton olmaya tercih ederim.

TORKIYE MEKTUPLARI
KELEMEN
1717 -

MKES

1760

Lady Montagu'nun Trkiye'de bulunduu yllarda

olan ve orada kaleme ald mektuplarla hret yapan bir yabanc daha vard: Kelemen Mikes.
Mikes, Erdel'li bir Macar'dr. Il. Franois Rakozi'nin Erdel beylii zamannda onun maiyetinde bulundu, Rakozi'nin Avusturyalllara malup olduktan
sonra lmne kadar yaad srgn hayatnda da
efendisinin yanndan hi aynlmad. Rakozi ile beraber
Lehistan'a, sonra Fransa'ya gitti. Macaristan' Avusturya'nn elinden kurtarmak zere dandan destek arayan Rakozi, Franszlar'dan yardm gremeyince Osmanl Sultan III. Ahmed'in daveti zerine Trkiye'ye
gelmiti. Trkler Avusturya'ya kar Macaristan' bir
tampon devlet halinde tutmak istiyorlar, bu yzden
de istiklal mcadelesi yapan Macarlar'a daima destek
oluyorlard. Nitekim Tkli mre ile balamak zere
pek ok Macar asilzadesi ve hrriyetperveri her zaman
Trk dostluunu aramlar, memleketlerinden katk
lar zaman Trkiye'de hep iyi kabul grmlerdir.
te Rakozi 1717'de Trklerin destei ile Avusturya'ya
kar mcadele etmek zere
kalabalk bir maiyetle
Edirne'ye geldii zaman Mikes de yanndayd. 1718'de
ki Pasarofa bar zerine Osmanl hkumeti onlara
siyasi ve askeri bir yardm yapamad, ama Rakozi ve
Tekirda'da yaam

'F: 10

146
etrafndakileri

kendi kaderlerine terketmedi. TekirMacarlar orada bir mahalle tekil

ederek Osmanl hkumetinin yardmyla skntsz yaadlar, byk bir ksm lnceye kadar orada kald.
Kelemen Mikes de 1761'de Tekirda'da bir veba salgn
srasnda ld.
Mikes'in mektuplan abiasma hitaben yazlm olmakla beraber hakikatte bunlar mektup>> nevinde bir
edebi eser olarak kaleme alnmtr, yani gerekte yaayan bir ahsa gnderilmi deildir. lk basks 1794'de yaplan, Trkiye'de de 1944'de Trke tercmesi
neredilen 200' akn mektup daha ok Mikes'in ah
si duygu ve dncelerini, Tekirda'daki Macar kolonisinin hayatn aksettiriyor. Bunlar arasmda o devrin Trkiyesi hakknda mahedeler ihtiva eden birka mektubu buraya alyoruz.
da'a yerletirilen

I
.\blacm,

Yeniky, 16 Nisan 1720

Davutlar alnsn, hazr ol borular tsn, gitmeye hazrlanyoruz. Eyay ve Bey'in (1) adamlarn gtrecek olan gemiler de yklenmi bulunuyor. Bercsenyi Beye byk bir gemi tahsis ettiler. Btn eya
gitti, arkaya yalnz biz kaldk. Bay Forgacs da bizimle geliyor. Birka uaktan maada biz Bey'in yannda
drt kii olacaz ve sabah saat yedide o byk su
arabasna

binmi bulunacaz.

Bey dn tek bana gidip sadrazan ziyaret etti

ve ona allahasmarladk dedi. Sadrazam ona byk
dostluk gsterdii gibi bir de gzel Trk filintas hediye etti. Birbirinden pek samimi bir surette ayrld
lar. Fakat bakn Trk ne diller kullanmasn biliyor.
Sz arasnda Bey sadrazama Tekirda'n galiba biraz
uzaka olduunu ve Babali'ye daha yakn olsayd daha iyi olacan sylemi. Sadrazam buna kar demi

(1)

Rakoczi

148
ki: Bir para uzak ise de mil;asip bir yerdir, hem
pek o kadar da uzak zannetme burada pien pilav s
cak olarak oraya vanr. Bu laJqrdya ne buyrulur? Basl hemen yola kmak zereyiz mektubumu mhiirlemem 13zm, onun iin fazla yazamayacam. Ama oraya vannca Tann'dan kendisine salklar dilediim ve
bir an nce grmek istediim ablacma hepsini anlatnm. Ama sizden de sk sk yaznanz dilerim, ben
bunu ihmal etmeyeceim. Shhatnza duacym ablacm, shhate dikkat. Hemen hareket ediyoruz, saat
yedi.

n
Sevpu abl.....pn
TeJdrdal, 24 Nisan 17ZO
geldi~pizi yazmasam da
mektubumun
bunu anlarsnz. Ksacas, Tannm cmlenizi salimen buraya ulatrd. Beresenyi bey buraya
gelir gelmez ehrin adndan bir anagram yapt ve u
kelimeyi kard: Ostorod (1). Bu sz de biz sntla
nn halimize pek Y3!3r. Her ne ise, buna dair syleyecek ok.. ama baka zamana brakalm. imdi vaadettiim gibi size hepsini yazaym.

Buraya

balndan_

nce, ayn 16'smda Yenikyden hareketimizden

Kalyon zaten Bey'i bekliyordu. Padiah
tarafndan kendisine byle bir kalyon yollan Bey'i
son derece sevindirdi. Hem bu kalyon byklerindendi. 26 ift krek ekiyordu, kreklerin her birinde, kiminde 4, kiminde 3 adam bulunuyor, bylece kalyon
cem'an 220 esir tarafndan ekiliyordu. bundan baka
balyorum.

(1)

Tekirdajfn

harflerinden

Frenke

ad

kanlm,

olan Rodoato kelimesinin

Macarca rKam'm demek.

150
silahl

yz levent bulunuyordu, bylece kalyanda hep;miz 400 kii idik. Geminin kaptan bir paa idi. Plldiah tarafndan Beyimiz'in yanna verilmi olan kapcba ve bir de orbac bizimle beraberlerdi. Tam
saat 7'de Bey kalyana bindii zaman top atlarak selamland, gemir demir ald ve yola koyuldu. Padiah'n
sarayn getikten sonra kan aksi bir rzgar bizi Adalar tarafna yollanmaya mecbur etti. Bu adalara: n
sula Principum derler (1). Bay Forgacs Tekirda yolunun buras olmadn farkettii ve ne iin Adalara
doru gidildiini anlayamad iin hemen korkuya derek Bey'e, Babali'nin bizi aldattn ve Tekirda'a
deil bir zamanlar Thklyi'nin (2) bulunduu zmit'e
gtrldmz haber verdi. Bey beyhude yere ona
cesaret veriyor, belki rzgarn bulmaya altklarn
yahut baka sebebi olduunu anlatyor ve zmit'e gtrlmesinden korkmadn fakat arzusuna aykr bir
yere gtrlmesi iin bir sebep bulunmadn sylyordu. Ama bunlar fayda vermiyordu, nk, o bir ke
re bizi zmit'e gtrdklerine kendini iyice inandr
mt ve Adalar'a varncaya kadar korkusu devam etti. Saat ll'de oraya ktk. le yemeinden sonra Bercsenyi bey de oraya ulat. Ertesi gn de rzgar aka
ma kadar aksi ynden estii iin ancak akam saat 6'da
msait rzgar1a Tekirda'a doru yoJJanabildik. Btn
gece rzgar msait olduundan yelkenleri atlar ve

(1)
(2)

Prens

Adalar

Mehur Orta Macar Kral Tkli mre. Rakaczi'nin

vey babasdr. Mlteci olarak zmit'te oturmutur.

1705 ylnda zmit'te lmtr. 1657 doumludur.

151

krek ekmeye lzum kalmad. nc gn sabah saat yedide Heraclea (Ereli) !imanna girilerek demir
atld. Kapcba konacamz yerler iin emirler vermek zere nden Tekirda'a gitti ve o gelinceye kadar
bizim orada kalmamz lazm geldi. Ayn 21'inde kap
cba konak yerlerimizin hazr olduunu Bey'e bildirdi. Nihayet bu sabah saat S'te hareketle leden nce
ll'de Tekirda'a geldik. Bey hemen kalyondan indi, atlar da kyda hazr bulunduundan ehrin ileri gelen
memurlar tarafndan debdebe ile konana gtrld.
Aziz ablam, kalyana binrnek pek de az ey deil.
Orada en ufak eyde bile byk bir intizam vardr,
t yoktur. kiyz kiinin hep birden harekete geiini
bir dnn! Elliiki krek hep birden suya dahyor,
kreklerio her biri en aa be kula uzunluunda.
hasl gzel bir seyir! Fakat oradaki esirlerin hepsinin
Hristiyan olduu ve lnceye kadar orada kalacaklarn dnnce, insann yrei szhyor. Ayrca, krek
ekmek olduka ar bir itir, grmeyen bunu tahmin
edemez. Krek onlar yle bir sarsyor ki, insan zavalllarn kollar kopacak sanyor.
Geri onlara yiyecek veriyorlar ama elbjseeri paavradan farksz. Bey orada olduu iin bizimkiler
gmlek giymilerdi ve yine bu sebepten kt muamele
grmyorlard, ama sylediklerine gre baka zaman
gmleksiz alrlarm ve en ufak bir sebepten dayak
yerlermi. Kendilerine bir ey emredecekleri vakit, s
lk alyorlar, onlar bunun ne olduunu aniayarak hemen i bana geiyorlar. Bunlari]. oturduklar iskemleler, kilisede olduu gibi iki tarafta arka arkaya yer-

152
letirilmi, ortadan bir yol geiyor ki, burada durmadan subaylar dolayor ve krei iyi ekip ekmediklerine ve birbiriyle konuup konumadkianna nezaret ediyorlar. Herkes kendi yerinde kalyor, oraya zincirlidir, krek ekmeye ara verince oturuyorlar ve olduklar yerde uyuyorlar. Bunlar yalnz kalyon giderken ayaa kalkarlar, baka zaman kalkmak yasaktr,
o vakit ise vaziyet pek hazindir, nk zincir sesinden
baka bir ey duyulmaz.
Belki de, bu zavalllarm hrriyete hasret ekmemeleri mmkn deildir, diyeceksiniz; bununla beraber biroklan da bu sefil hayata almlar. Yirmi yl
dan beri bu kalyanda bulunan iki Macarla konutum
ve onlara buradan kurtulmann bir aresi yok mudur,
diye sordum. Buna cevap olarak sadece: Biz artk
Macarstana ne diye gidelim, kar ve ocuklanmz belki de oktan lmlerdir, hem orada ne ile geiniriz?
Burada yiyecek. veriyorlar ve bu sefalete de artk al
tk dediler. Gerekten onlardan bu cevab beklemezdim, onlarn yerinde olsam baka trl dnrm ...
Bizim kalyanda her milletten esir var: Macar, Nemeli, Fransz, Leh, Moskof. Nuh'un gemisinde bile, hay
vanlar saymazsak, bu kadar millet yoktu.
Ksaca yazarsam, btn gurbete dm Macarlar burada. Kiminin ekmei buraya atlm, onu tketineeye kadar burada kalacak, kiminin ise bol bol yiyecek ekmei ve yatacak yeri var ...
imdi ben, yanmda bir uakla,
yalnz bama
zengin bir Ermeninin evine sahip bulunuyorum, her
evin bir de bahesi var. Ermeniler kendi semtlerine
oturacamz iitince -uras bilinmelidir ki, bu e-

birde drt eit millet var: Trk, Yahudi, Rum ve Ermeni, biz Ermeni evlerinde oturuyoruz- hemen kad
ya giderler ve ona, iittiklerine gre Macarlar yaman
adamlarm ve kadn ve kzlannn sokakta bile rzla
nna geerlermi, diye dert yanarlar. Gaspar Papai o s
rada tesadfen kad'nn yannda bulunuyormu, kad'ya
der ki: Kad, Ermeniler kanlarn Macarlar'dan ks
kanmasnlar, onlara bir zarar gelmez, ama onlarn tavuklar bizim horozlarn yanna gelirlerse o zaman karmam_ Kad kahkahay atarak: Aferim Macar, aferim der. Biz buna epeyce gldk, biraz da siz gln.
Uzatmayalm,

biz artk buraya yerletik, srgnyer aramamz lanm. Sebep olann

hakkndan Allah gelsin! Ne olacamz, nasl olaca
mz Tanr'ya brakalm, bizi buraya O getirdi, aremize bakacak olan da O'dur. Bize ktlk yapmak isteyenlerin kt niyetlerini Tanr bizim iin iyiye evirdi, nk daha ehri ve etrafn tanmyorsam da
diyebilirim ki, bizi buraya geti,rdii iin Tanr'ya k
retmek borcumuzdur, zira burada o sefil Yeniky'e
nispetle ok daha rahat ve serbest yerletik. Evlerimiz
hep ehrin kenarnda, bir adm attm m, krdaym.
Oturduumuz yerler hakknda ilk frsatta daha fazla
yazarm. Mektubum epeyce uzad gibi, saat da onbir,
yatma zaman olmal, garip ey, adamlar ve kanlar,
tpk baka yerlerde olduu gibi burada da uyuyorlar.
Yalnz kalemi elimden brakmadan sizden, bana olan
muhabbetinizi azaltmamanz ve shhatinizi gzetmenizi rica edeceim. Her gn buradan sizin tarafa gemiler gidiyor, hangisine isterseniz mektubunuzu verebilirsiniz. Hayrl geceler ablacm.
lerde bile

snacak

III
Tekirda,

Biz

artk

28

Mays

1720

burada ev bark sahibi olduk, rahaa kaok sevdim ama Zagon'u unut,)m
vorum. Dorusu ablacm, biz burada pek gzel, .afalk bir yerde bulunuyoruz. ehir epeyce byk ve oiduka gzel, deniz kysnda ho ve gnl aan bir yamacn stnde. Avrupa'nn da
tam kysnda sayl
rz. Buradan stanbul'a atla iki gnde rahat gidilir, denizden de bir gnlk yol. Herhalde Bey (1) iin hibir
tarafta bundan iyi yer bulamazlard. nsan ne tarafa
giderse her yan gzel krlar, fakat bo arazi deil,
nk burada .topra mkemmel iliyorlar. Kylere
yakn olan krlar bo olmad gibi, ehrin etrafndaki
topraklar da bakml baheler gibi gayet iyi ilenmi
tir, hele u srada insan tarlalara, balara ve sebze bahelerine baknakla doyamyor. Srtlarda o kadar cok
ba var ki, baka yerde ancak bir viH\yette bu kadar
bulunur. Bunlara ok da iyi bakyorlar. Balarda pek
ok meyva aac var, yle. ki, insan buralarn meyva
vutuk. Tekirda

(1)

Rakaczi

156

bahesi sarur. Yalnz burada balara, bizde olduu gibi snk dikmiyorlar, bu yzden asmalarn ubuklan
yerlere sarkmakta ve yapraklar ban topran rtmektedir, yaz yamurunun az dt bu scak yerde
ise buna ihtiya vardr, nk bu suretle toprak ya
kalr ve omealar da kurumaz.
Burada sebze bahesi de pek ok; bunlar burann
adetine gre iyi ilenmi ama bizimkilere benzemez.
Sonra pamuk ekimi de burada her yerden fazladr ve
bunun ticareti de geni ldedir. Pamuk Torda vilayetinde yetiebilir, fakat bizim inili yokulu topra
mzda gerekli scakl bulamaz.
Burada kadniann
btn yl ileri pamuu ekmek, toplamak, satmak veya dokumaktan ibarettir. Maysta ekiyor, Ekim'de topluyorlar. Herhalde pamuk ok i istiyor, fakat bural
kadniann zaten darda
baka ileri olmadndan
onunla uramaya vakit buluyorlar.
ehre

gelince; uzunlamasna bym olan bu

burada gzel denebilir ve iinde gzel evler ok,
fakat bunlar hi de gzel grnmyorlar, nk Trk-
ler, kanlan dany grmesinler diye sokak tarafna
pencere koymuyorlar. Kskanlk ne iyi ey! ehrin
ok geni bir pazan var. Tavuk, kaz gibi kmes hayvanlannn her eidi ile meyva, sebze burada ucuz; biz
gelmeden nce daha ucuzmu. Biz her ne kadar biraz
pahalla sebep olduksa da buraya skUnet getirdii
~iz muhakkak, nk, burallar sylyorlar, imdi bitim bulunduumuz yerlerden evvelce kadnlar ve kz
lar gndz bile gemeye korkarlann, akamlan ise
sokakta bulduklann alr gtriirlermi, bunlara neler
ehre

157
yaptklarn artk dnn. Hatta adam ldrld
de olurmu, bu ileri yapanlar da yenierilerle Rumlar
ve Ermenilermi. Fakat imdi hibir ey duyulduu
yok, isteyen akamdan sonra bile bir eyden ekinmeden sokakta dolaabiliyor. Geri biz de epeyce kalabalz, ama en ufak bir hadise de olsa, kapmzda bulunan otuz yenieri, patrd karmak isteyenlerin derhal
derisini yzerler. Bugn artk bizim oturduumuz yerden daha sessiz yer olmaz. Akamlan hava gzel olduu zaman, saat onbire kadar darda bulunuruz. Ne
yabanc yenieriye, ne de Rum'a rastlanz. Bu kadar
ksa zamanda bile ,ehre ne ok faydamz dokundu, ya
bundan sonra? Yalnz canm skan bir ey varsa o da
Bercsenyi beyin (1) bize uzak oluudur. Kendisinin buna can sklnaz, nk ziyaretine daha seyrek gidebileceimiz iin o da az masrafa girer. Ama ne yapalm, uzak da olsa gideceiz, baka nasl vakit geiririz?
Onu kadnlar bile sevmiyor, fakat onlar da bizim gibi,
ne yapsnlar? Herhalde biz oraya angaryaya gider gibi
gidiyoruz.
ehirden ve toprandan artk epeyce bahsettim,
biraz da kendi evimizdeki adetleri ve ne trl vakit
geirdiimizi anlataym. Herhalde bir manastrda bile bizim beyin evindekinden fazla intizam yoktur. Ite
burann program:

Sabah saat_ bebuukta trampet ald zaman hizmetiler kalkar ve altya kadar hazrlanrlar, saat al-

(1)

Macar asilzadesi Kont Nilwla Bercsenyi. Mikes'in sevgiUsi Suzi bu adamla evlenmiti.

158
tda yeniden trampet alar, o zaman bey giyinir ve kk kiliseye giderek duada hazr bulunur, oradan yemekhaneye gider, kahve, ttn ieriz. Saat sekize eyrek kala birinci, sekizde ikinci ve biraz sonra nc
trampet bizi ibadete arr, o vakit bey tekrar kiliseye gider, sonra evine ekilir, o zaman herkes istedii
yere gider. Onbirbuukta yemek trampeti alar, onikide sofraya oturur ve tavuklar mideye indiririz. ki
buukta bey yalnz olarak ibadethaneye gider ve e
kadar orada kalr. Akam ibadeti iin saat bee eY.rek kala birinci, bete ikinci ve biraz sonra nc
trampet alar, kiliseye gidilir ve sonra herkes dalr.
Saat altbuukta akam yemeine arlrz, yemek ok
srmedinden sekizde Bey soyunur, ama ok zaman
o saatte yatmaz ve sabahleyin altda giyinse bile gece
yarsndan sonra saat ikide kalkar. Zannetmeyin ki,
btn bunlarda en kk bir deiiklik bile olsun, Bey
hasta da olsa program bylece tatbik olunur. Saat be
buukta kalkmak kolay bir ey deil, ama Bey'in hat
r iin lazm ve giyindii zaman da daima yannda bulunurum. Hizm~tilere nezaret etmek zaten vazifem
icabdr da.

te bizim manastro nizarn byle. Nasl elendi

imize

ve ne ile vakit geirdiimize gelince; herkes

kendi zevkine gre eit eit eyle urar. Bey, haftada iki defa atma binerek akama kadar aviannaya
kar, nk keklik ve tavan burada pek ok, krmz
keklik boz keklikten daha fazla. Ava kmad zaman
da vaktini uzun yazlariyle geirir. Biz de vaktimizi daha iyi geinneyi ok isteriz, nk insan durmadan
gezmeye gidemiyor, daima krlarda dolamakla da ol-

159

muyor. Fakat burann adamlariyle grmek de mmkn deil. Yabanc birisi burada kimsenin evine gidemez. Hele Ermeniler karlarn T.klerden daha ok
kskanyorlar. Komum olan kadn daha grebilmi
deilim. Gnde on kere kapsnn nnden geerim; o
da, eer kapda ise, benden eytan grm gibi kaar
ve kapsn srgler. Aldr ettiim de yok, nk Ermeni karlar umumiyetle ingene kanlan kadar beyazdrlar; (1) bura halk ile tanklk kurmann mmkn olmadn bundan anlayabilirsiniz. Ama bundan
bir ey kaybettiimiz yok, nk bunlarn kimi krk, kimi terzi, yle st tabakadan, bizim grebilece
imiz insana burada
rastlanmyor.
Trkler, efendi
adamlar var, ama Trkleri ziyaret etmek de insana s
knt veriyor. Evvela Trke bilmiyorum, ikincisi de
insan yanna vardnda nce: Eh, otur bakalm, der,
sonra bir ubuk ttn, bir fincan kahve verir, azn
dan alt yedi sz ya kar ya kmaz, ondan sonra karsndaki tahamml edebilirse on saat susar. Bunlar
sazdan szden anlayan takmdan deiller. Bunun iin
bize elence olarak ya le veya akam yemeine
Bercsenyi beyin evine gitmek kalyor, orada hi olmazsa kk Suzi ile ho be ediyoruz, fakat Kompod'lu
kibar bir kadn_ olan evin hanmna kar insan resmi
kalmak mecbu:iyetinde bulunuyor. O sadece eski ey
lerden, kzln9aki elencelerden konuutmasn seviyor, ama siz de bilirsiniz ki benim bunlarla hi ilgim

(1)

K. Mikes'in kendine has garip espriZerinden biri. Mek

tuplarnda, daha garip esprilere rastlamak mmkn
dr.

160

yok. Bir adam~, azm amadan saat dinieyebilecek bir yaradlm var, fakat ondan sonra ne anlattk
larn bana sorun bakalm? Anlattklan eylerden bir
kelimesi bile aklmda kalmaz, bu kibar hanmla da
byleyim. ki saat azmdan bir tek 6z kmaz, glerse ben de glerim, ok defa niin olduunu bilmeden; karmdaki sylediklerini byk dikkatle dinliyorum sanr... Oysa ki eer ben eski eylerle vakit geirmek istesemJ Byk skender'in tarihini okurum,
herhalde o daha eskidir, daha faydaldr.
Bu yaz4klanmdan bizi nasl bir ehre yerletir
diklerini, halklJ}lil nasl olduunu, uzak yakn evresini, nasl yaadmz ~nmi oldunuz. Fakat size
kendi yaaym anlatmadm. Benim adetim; saat onda yatar, gzlerimi kapatnn ve programa uygun olarak ertesi sabah bebuua kadar amam, ve bu gzel adeti yaz k brakmam. Bu mektup da saat ona
kadar uzad, artk uyuyalm, sevgili ablam. Eer benim sk sk yazman istiyorsanz shhatinizi gzetmelisiniz, gelecek sefer daha ok veya daha az yazanm.
Az kalsn yazmay unutuyordum, menhus romatizma,
Efendimizi yine rahatsz etmeye balad.

IV
Tekirda,

23

Austos 720

Tekirda'dan aynlarak drt gnlne eki su imek iin buraya drt fersahhk bir yere gittik. Fakat
nce size, bu eki suyu ne diye itiimizi yazmalym.
Buraya yakn bir yerde eni boyu onbeer kula kadar
olan bir bataklk var. Herhangi bir illete tutulanlar,
yazn oraya giderek o amurun iine girerler. Krk elli
fersahlk yerdep arabalarla, kan ve ocuklariyle gelenler olur. amurun etrafnda yirmi otuz arabann biriktii ve kadn erkek ve ocuklarn amurun iinde
domuzlar gibi yattklan giilr. Oradan kanlarn
ne halde olduklarn dnn, nk bu, iine zorla batlan sert, kara amurdan baka bir ey deil. Halk nereden anlam bilmiyorum, bu amurlu suyu ok i
fah sayyor; b~n fayda grene rastlamadm. O pis amurun iine bakalariyle beraber ben de girdim; bir
ihtiyacm olduundan deil, srf amura yattm diyebilmek iin. Yazn ise bu amur, mandalarn pek ho
landklar bir elence yeridir. Rum papazlar da, kendi karlarn dnerek, birka ake kazanabilmek
iin, nce SUYll!l okunnas lazm geldiini, yoksa ifa
s olmayacan sylerler. Ama i bununla da kalm-

F:ll

162

yor, nk bu amurdan kann, eer billur gibi temiz olmak istiyorsa, gelenee ve Hipokrat'n tavsiyesine gre eki suya gitmesi ve orada gn kalarak iebildii kadar imesi lazmdr. Biz de yerliterin adetine
uyarak oraya gittik ve orada erkek, kadn ve ocuk,
belki ikiyz kii bulduk. Birka ake kazanmak frsat
n hi karmayan Rum papazlar, baka trl faydas
olmaz diye, o s~ya da okudular. Bu su bir kayadan
kyor ama, yine de temiz deil, stelik o kalabalk halk
iyice bulandrarak, amur gibi su imektedir. Oraya
varmzn ertesi gn imeye baladk, su ile doldurulmu koca br kazan atein zerine koydular, nk
scak scak i~~iliyor. enler de epeyce vard, aman ablacm ne de eki bir su, tam o amura gre; biri
tiksindirici, br iren! nce bizdeki eki su gibi
sanmtk, fakat tadna baknca, damlasnn yutulamayacan anladk nk adamakll tuzlu bir su, tad
da bozuk. Yine d, birbirimizi grerek, yava yava imeye bal;:dk ve ;_i gnde oniki eytel (1) kadar itik,
bazs daha ok ii-,ordu, ne kadar ok iilirse o derece yumuakik veri ), .. Suyun ok yanimas iin le
yemeinden nce ii k H' yemek zamanna kadar gezinmek, komak laz,' l!;y Forgacs bunlar yapamad
ndan atma biniyor
vvan koturuyar ve bu suretle kendini sarstLr; ' uyun tesirini duymaya bala
ynca da hemen ha\' . ;nd:, n iniyordu. Ne kadar gldmz tahmin_ edcsini:~.. Bu okunmu suyun ne tr
tesir edeceini bilmiyorum, fakat tesir etmese de

(1)

Erdel'de eskiden
litre.

kullanlan

bir l, tahminen 0,7

163

ehemmiyet verdiim yok, nk shhatim yerinde.

Hastalardan iki~ine yaramad anlald, bunlardan biri daha fenalat, teki de lm halinde. Her hastal
iyi edecek ila olur mu? Ama herkese dokunam olur.
lme kai] ifa otu olmaz. Efendimiz vaktini sade
avla geiriyor ve bizim hallerimize glyordu. Sevgili ablacm, size Tanr'dan salklar diler, her zamanki kulunuz olarak kalrm.

V
Tekirda,

9 Eyll 1721

Kadir bilm~zlik iyi ey dorusu! Birka mektubuma cevap alamadm, yine de ikayet eden sizsiniz. Aslnda benim sizin sanz ekmem lazm, yle iken yine siz bana ate pskryorsunuz. A:em sulu hem
gl diye buna derler. Birbirimize danlmayalm sevgili ablam, siz de unutun, ben de unutaym. Ama sizin
o tatl fkenizi yeniden alevlendirecek de olsam, dndm yazmadan edemeyeceim, nk sizin fkeli mektubunuzu okumak benim iin, ok zevkli oluyor ve siz ikayet etmesini ve bana danlmasn o kadar iyi biliyorsunuz ki, mmkn olsa sizi daha ok
seveceim geliyor.
Sevgili ablam, gen Bercsenyi'nin daha temmuzda
gemiye binerek. buradan uup gittiini biliyorsunuz.
Beraberinde Fransa'ya yz kadar aker gtrd ki,
bunun yars Macar, yars da Allah bilir, ka eit milletten, ne oldu~larn belki kendileri de bilmezler. K
sacas, o imdi bir alayn bana geti. Orada bir alay olan, hele bir de yabanc ise, terfiin birinci kademesine bast demektir. Kk Esterhazi de gitti. Babas birka aydan beri, bir rivayete gre kendi kar-

166
siyle, dier bir rivayete gre de baka birinin karsiyle
burada bulunuyor. Bizim papazlar Esterhazi'nin bu
evliliin i Sarnaryal kadnn
evliliine benzetiyorlar.
Hazreti sa bu kadna, kocan ar dedii zaman, kocam yok cevabn vermi; nk o srada beraber
oturduu adam asl kocas deilmi. Bunun gibi, papazlar da Esterhazi'nin beraber oturduu kadnn hakiki kars olmadn sylyorlar. in asln birka
kelime ile size anlataym: Esterhazi bey baka beylerle beraber Lehistan'dan buraya gelirken karsnn yannda Lehli bir kz varm, bu kz bir Slovak asilzadesinin ua ile evlendirmiler, sonra prensin kar lm ve bunun zerine o da zaten Leh kzn ok istedii iin, artk zorla m, yoksa, kendi rzasiyle mi, kocasndan ayrm ve papaza gtrerek nkah kydr
m. te o zamandan beri birlikte yayorlarm. Bizim papazlar gya hem kocadan boattrmay, hem de
nikah altna almay din kurallarna aykr sayarlar, bu
papazlarn bilecei i; onlar benden iyi bilirler. Kar
kocann aralar iyi mi, kt m, orasn da aratracak
deilim, ben orada iyi vakit geiriyorum ya, gerisini
kendileri dq.snler. Kadn olduka gzel, endam
gayet ho, hem de gen ve elenceyi de seviyor. Bu can
skc Tekirda'da bize bylesi lazm. Kendisiyle birka defa Leh ,dans yaptm, biraz Macarca da biliyor.
ok iyi kalbii kadn olduunu syleyebilirim, onunla
beraberken hi canm sklmyor.
Bay Forgacs da bizi brakt gitti, haberiniz olsun!
Burada oturmaktan m usand, yoksa Bercsenyi beyle
bir ehirde oturmak m istemedi, bilmiyorum, belki
her iki sebep de onu buradan uzaklatrmtr. Lehis-

167

tan'a gidip orada oturacakm. Bence burada kalp arkadalariyle beraber bu hayata katlanm olsayd daha iyi olurdu, bir eye de ihtiyac yoktu. Ama bu herkesin kendi bilecei i.
Geen ay yine eki suya gittik. Anlalan her mevsimde biz oray boylayacaz. Buna ben de pek ald
r etmiyorum, ne de olsa vakit geiyor.
Bir Trk efendisi avianmak iin Bey'i iftliine
davet etmiti. Bey de vakit geirmek iin oraya gitti.
iftlik buraya be fersah, fakat orada ancak iki gn
kaldk. yle yamur yad ki, adrlarmzdan ka
madk. Mandalqrla balk avlandn ilk orada grdm.
Evin yanndaki gln iine yirmi kadar manda sal
vermiler, onlar gln suyunu kartryorlar, adamlar
da amurun iindeki balklar elleriyle tutuyorlard,
bylece hayli balk tuttular. Zavall balklar \:mmlu
suda tabii yzemiyorlard. Trk balkl i~tc bu! Ben
size burada olup biten her eyi yazvorum, tek siz darlmayn ve shhatinizi gzetin. Daha da yazardm, ama
yemek trampetini aldlar, yemekten sonra da gemici yola kyor., Sizin daima en sevgili ve en kymetli
dostunuz.

VI
Tekirda,

Bu

20

Sonterln

1721

ehirde

burann halk

zabilirim

bunca zaman oturduktan sonra artk

ve adetleri hakknda epeyce bir eyler ya-

sanyorum.

Burada Trk, Rum, Ermeni ve Yahudi olmak zere drt millet bulunduunu ve gerek kara, gerekse deniz ticaretinin ileri olduunu evvelce yazmtm. Bazan, hele gz mevsiminde hemen her gn ehre yz
kadar arabann geldii grlr. Arabalarla buraya getirdiklerini ise gemilere ykJeterek stanbul'a yolluyorlar. Denizden buraya ok gemi gelir ve her trl
mal getirir. Nfusa gelince; burada Trkler ounluk
ta olup sakin bir hayat srerler, yiyip imeleri en iyidir ve Hristiyanlardan ayr otururlar.
ehir drt ksma ayrlmtr, her ksmnda baka
bir millet oturur, birbiriyle karmazlar. Bunun iin
veba salgn olduu zaman her drt milleti de sard
seyrek grlr. Bazan yalnz Trkler arasnda olur,
baka yerde grlmez. Bazan da yalnz Yahudiler, Rum
veya Ermeniler arasnda kar. Her drt milletin hir

170

tek hakimi (1) vardr ki o da Trktr. Hakim ylda

bir deiir, bazan daha nce de deitirirler. Her milletin de ayr birer muhtarlar vardr, bunlar sadece
ileri kad -yani Trk hakimi- nezdinde takibederler. Burada kadlar memuriyetlerini para ile satnalr
larsa da arabuk servet de yaparlar. Kadnn verdii
hkm, haksz da olsa, yerine getirilir. Mesela ehir
de bir hrsz yakalanr, kad yle hkm verebilir ki,
hrsz para vermekle aslmaktan kurtulur, veremezse
sallandrrlar. Hem burada ne daraac vardr, ne de
cellat; adam arnn ortasnda herhangi bir dkkann nnde bir iviye asverirler. Sokakta tuttuu su,Iuyu yenieri, Ermeni olsun, Rum veya Yahudi olsun,
kendi eliyle asar.
Kad her eyden para (2) alr, ev yapma izni iin,
cenaze kaldrmak iin, evlenmek iin hep para verilir.
Pamuk toplamaya balatacaksn, para; ba bozacaksn,
para; arap satacaksn, para; hatta yeni bir arap f
s amak iin bile para. Para vermeden taze arab
sata kartmazlar. Bazan kad'nn aklna bir ey eser;
tutar btn meyhaneleri kapattrr, yeniden amak iin
para vermek, ksacas her ey iin para demek lazm. Siz diyeceksiniz ki, bunun yekunu binlere varr.
Hakikaten ok para tutarsa da yine o kadar fazla deil, nk cenaze iin, evlenmek iin, kimi be, kimi
on ake, kimi de bir kuru verir, herkes haline gre.
Ba bozumu, arap sat iin izin almak isteyen, bann, arabnn azlna veya okluuna gre
para
der.
(1)
(2}

Kad

Har

171

Bunlara bakp da Trk'n halka zulmettiini sannk onun hakk verildi mi azn bile amaz,
susar, hem de bizimkilerden daha iyi susmasn bilir.
Ya o Rum ne azgn millettir, onlara byle muamele
edilmeyecek olsa aralarnda yabanc duramaz. Onlar
Trklerden korkmasalar biz burada durabilir miyiz?
Fakat sopadan korkuyorlar, nk en kk bir ika
yet zerine kad hemen yere yktrarak tabanna yz
denek vurdurur, ne kadar zengin olursa olsun; stelik ikiyz vurutmad iin de para verir. Rumlar, bizim aralarnda yaadmz Ermenilerden daha terah
yaarlar, fakat bu berikiler kadar alkan ve zengin
deillerdir, bu da alacak bir ey deildir, nk Ermeniler pek kt yerler. imdi bu ay iinde manda keserler, etinden sucuk yaparlar, yle ki u srada btn
gece her tarafta et ddkleri duyulur, uyku bile uyunmaz. Sucuklar kuruturlar, btn yl onu yerler. Ermeni karlar arya ktklarnda hep siyah, astarsz
bir rt rtnder ve ok alkandrlar. Kzlarn evlendirirken bir kat entari verirler, o kadar, ne para,
ne baka bir ey. Bir Ermeni, dnnden sonra bir
veya iki hafta karsyle beraber ayn sofraya oturmaz
-bunun sebebini bilmiyorum- ama beraber yatarlar. Bunlar dn iin mevsim gzetirler, en ziyade
bu ayda, yani yeni sarabn kaynamas bittii ve sucuk
ii tamamland srada yaparlar. Gerek ehre gerekse
dnlcre dair beyitler yazdm. Bilsem gndersem mi?
Ama size gnderebilirim, bakasna gnderemem, nk bunlara gzel denemez. Burada hem Rum, hem Ermeni patriki var, Yahudilere gelince; burann Yahudisi de baka yerinkinden farkl deil. te o beyitler,
dikkatle okuyun:
mayn,

172

Deniz sahilinde byle,

mrmz tkeniyor.
Onun kprmesine bakp
niltisini dinliyoruz.
Balklar oynayor

Sevinle

sryorlar.

Biz de kyda hep byle zgn

Ah edip duruyoruz.
Gne

Bir

denizden ykselirken
giriyor yreimize

sz

ehir,

sahil bir yerde

Ne gzel grnyor!

lstanbul'a gideceksen,
Yirmi fersaha be daha kat.
Bura bir gzel yamaca
Etraf balk bahelik.

day_anr,

Gzel diyemem ama,

irkin de saylmaz ha!
Memleketi hep dolasan,
Gzel ehir bulamazsn.
Yaamak

iin ne istersen
Burda hepsi bol bol var

e.it eit mallar gelir,

Depolara doldururlar.

173

Sonra gemilere koyup

stanbula gnderirler.
Havas

pek deiiktir,
gibi yalancdr.

Halk
Kn

sabah soba yakar;

pencere aarsn.

leyin

Yazn gndz
Varsa krkn

sca

ye,
giy.

akama

Topra

da bereketli,
Ne hotur burada hayat.

souk

rzgarldr,

Gece - gndz

yamurludur.

Bu ehirde otur ama

ok rahatlk arama.
Baka

yerde

ilkbahar,

Hep sc\'inlc karlarlar.

Ama burda korku vardr,

Gcldif!ini istemezler.
Cnk .;ick hastal,
ilkbaharda ok dolar.
Hurda bahar hi ekilmez
~onu ok gzeldir.

Lkat

Y:n ;.cak, yakcdr,

C:,r

"imen hepsi

kuur.

174

Gz ama pek latiftir,

Ancak yemi pek tatlanmaz.
Baka

sze hacet var m,

tat ver hkm.

arabn

Kadnlarn

grdke,
gelir.

stavroz karasn

Hepsi birer korkuluktur,

farklar yoktur.

Caddan

Siyah, yeil rt ile,

Ba, yz kapaldr.
Banda

Tek

bir ayr rt
yer iki gz.

ak.

Ama kamazsn onlardan,

Evde bir grecek olursan.
Evde baka giyinirler,
Sokaktaki gibi deil.
Ermeni, Rum dnnde,
sanma sakn.

Elenirim

Keman burda da alnr

eder sar.

Kulan

Zaten iki teli vardr,

Sesi gayetle tatszdr.
Sanki bir havadan baka,
kimse bilmez.

almasn

175

Ermeniler gelin alr

Mumlar ile, alay ile.
Sevinli bir nikah olur,
Kilisede gvey ile.
Ertesi gn de gelini,
Evden eve gezdirirler.
Ban

iyice rterler,
istemezler grmesini.

Eer
Der

tutmasan kolundan
yz koyun yere.

ki yanndan
kocakarlar

tutarak,
gtrr.

Gelin durur alm ile,

Her bir evin kapsnda.
Omuzuna pekir evre,
Atarlar annaan diye.
O ev artk bitti ya,
Gtrrler baka eve.
Gvey elinde bir kl
Ssl!i psl gider nden.
Sokak sokak dolahr,
Hediyeler topa:lanr.
Gvey evine giderler
Elenceye. dalarlar

176
Dn tam bir hafta srer,
gn skntl geer.

nk gveye o gnler,
Hibir eye izin yoktur.
bir ey yapamaz
Ancak i ekmek gelir elinden

Zavall,

Ama dn gveyinin,
Kesesine faydaldr.
nk herkes bir ey verir,
Yars onun cebindedir.
Drt ksmdr ehir halk,
Trk, Ermeni, Rum, Yahudi.
Hepsinin de dini ayr,
Adetleri ayr gayr.
Birlik olur mu bir yerde,
dinler drde.

Ayrlrsa

Her haftann ii gn de,

Pazar diye tatil olur.
Ne

elence

Oturm

ne saz vardr,
sen byle yerde.

Buralarn gzmze,
Bvle kt grnmesi

Belki yllar yl burda

Oturup da kalmz.

1'7'7
Sntnn

gozu grmez,
gayri yeri.

Vatanndan

Ama kusur etmez isek,

Tanr dinler duamz.
Kutsal ehrine yollar,
Biz snt kullarn.
Orda kimse karamaz
Hem de bizi kovamazlar.
Orda dilencinin bile,
kadar hakk olur.

Kral

Tanrm, biz garip kalalm,

Tek orada oturalm.

Sevgili ablacm, bunlar sizin iin yazdm, nk

sizin mahkemenizde bunlar iin ceza verilmeyeceini
biliyorum, ama bakasnn eline de gese aldr etmem. Houna gitmeyen daha iyisini yazsn. Ben daha
Parnas dana hi kmadm. Beni ilgilendiren tek ey
mektubumun sizi tam shhatte bulmasdr. Sevgili ablam, beni hala seviyor musunuz? Salcakla kal, uzun
mrler ablacm.

F: 12

VII
Sevgili

ablacm,

Bykali, 24 Haziran 722

Bu sefer glecek halimiz yok. Mektubumu nereden yazdn grnce bu ite bir ey var diyeceksiniz.
Bu ite u var ki, veba yznden ehri brakarak
fersah uzaklkta olan buraya geldik. ki gn oluyor ki,
burada, kt bir kyn yannda kurduumuz adr
larda oturmaktayz. Bercsenyi bey, oluk ocuiyle beraber, kyde berbat bir eve, bir ifti darnma yerle
ti. ehirde veba ald yrd. Bazan gnde 150 insan
gmyorlar. Bizim hizmetkarlardan da ikisi tutuldu,
ama iimizden daha len yok, o iki kii de iyileti. Yine de ehirde kalamadk ve ite btn ev halk iki
gndr burada kamp kurmu bulunuyoruz. Gzel bir
yerde konakladmz muhakkak, fakat o irkin illet
btn neemizi kard, glsek de tad yok. Hakikaten
berbat bir illet bu: Sabahleyin insann bir eysi yokken akama doru hastalanyor, nc gn mezara gtryorlar ...
Sizi de ok merak ediyorum, nk sizin tarafta
da vebann fazla olduunu biliyorum, ama bir kere

18(\
baa gelmi, ne yapp yapp atiatmal ve her eyden
nce de Tanrya gvenmeliyiz, nk Hristiyanlk yolunda gidersek Tanr bizi brakmaz. Allahn oluna bir
para benzerneleri iin Macar mltecileri, sndklan
yerde bir snacak yer aryorlar. Bundan sonra ile
rimiz nice olacaik, Allah bilir. Esterhazi bty imdi
bizimle beraber deil, karsiyle birlikte Tekirda'a yakn bir ayra gitmiler, orada ad1r kurmular. Fazla
yazamayacam, nk bu vaziyette
yaz yazmak da
tatsz oluyor. Tanr hepimizi korusun, canmza ve sa
lnza dikkat edin.
Bu neesiz vaktimde de sizi gldrmeden yapanayacam, nk aniatacam ie biz de ok gldk.
Vcbadan evvel Bercsenyi beyin, karsiylc birlikte birka gn oturmak zere bize geldiini yazmtm. O s
ralarda ihtiyar hamnn kasnda bir ban km,
hemen vebadan phelenmi, fakat kimseye hatta kadnlara bile bir ey sylememi ve kimseden ila sormam. Dindar olduu iin sadece akarllar yatarken,
yatann yanndaki okunmu su ile iskinlii oar ve
bylece kimseye bir ey sezdirmeden ilik tamamiylc
dalncaya kadar oruaya devam eder, bunun da vcba olduuna kendisini inandrrm. Onun bu safdil iHicna Bey de, biz de ok gldk, biraz da siz gln. Allaha emanet olun ablacm.
Az kalsn yazmay unutuyordum, biz bu gnlerde.
kederli halimize uygun renge brndk. hepimiz de
siyahlar giydik, Hanmmzn (1) yasn tutuyoruz. Zaten kimsenin lmne yas tutmasak bile, halimize bu
yakr.

( 1)

Rakaczi'nin Paris'te men

hanm.

VIII
Tekirda

16 Ocak 1725

Yeni yhmz kutlu olsun ve Tanr bu yl iinde evlcnmc nasib etsin! Fakat o imkan bizden aldlar ve
sad dnmekte serbest braktlar (1). Ama artk dnce de skmaya balad, gerekten bunu burada dnp durmaktan ne kar? Bizim gibi sntlarn evknm:si de hazindir. Hem kiminle, sizin Rum kzlariy
le n i : Allah gstcrmesin! u muhakak ki. onlar zevce-.
li!:c liyk d<:illcr. Onlar ancak sabahtan akama ka~
dar scdirdc otururlar. ev ii yk hibir ilgileri yoktur.
ama baka eyleri dnmesini bilirler: Her bayram
muJakkak yeni elbise olmal, yle ki, zayct bir bayr<!m olmayacak olsa, kocasnn karsna dikilir ve eer
o yaptrnayacaksa. onu yaptracak birini bulacan
syler. Byle kadna kocas ellibin kuruluk mcevher
alsa, zaruret halinde kocasna bir metelik feda etmez,
kuru ekmek yemeye raz olur da gcrdanhndan ayrlmaz. Gnde iki kere elbise dcimezse can sk-

( 1J

Mikes, Tekirda'daki mlteciler arasmda Suzi adl bir

kz sevmi. fakat kz ba.~kasna vermilerdi.

182
lr. Onlar ipekler iinde, incilerle sslenmi gren,
her birini bir kontes sanr. Sofras da elbisesine benzer, halbuki yedikleri bir para kuru balkla biraz pirin Hipasndan ibarettir.
Fransz kadn da ie yaramaz, onun akl fikri de
iskambilde ve ark sylemektedir. spanyol kadnlar
da tpk Rum kadnlar gibi kyafete merakldrlar, bir
de ayaklarnn kk olmasn dnrler ve ayaklarn gstermektense her eylerini gstermeye hazrdr
lar. Ya in kadnlarnnki gibi kk ayaklar olsa;
in'de birine bir kz salk verseler, ilk nce kula byk m, diye sararm. Kula ne kadar bykse kz
o kadar gzel saylrm. Bir de aya byk m diye
sararm ve ayet sere parmamdan bykse, almazm. Bunu nasl yaptklarn bilseniz arrsnz. Orada kz ocuu birbuuk yana girince her iki ayan
da burkarlarm ve ylece kahrm. Bu vaziyette ocuk hoplayp sramayacandan, ayaklarnn kk
kalaca muhakkak ama, lnceye kadar da sakat kalr ve evden dar bile kamaz. Gya topal kadnn
hareketleri ho olurmu. Varsn kimin houna giderse
o alsn, siz bana ablacm Erde! kz bulun, nk
zevce adna, bizim periler diyar memleketimizdekiler
kadar layk olanlarn bulunduu baka memleket tanmyorum. Ama bugnk durumumuzda byle
eyi
hatrmzdan bile geiremeyiz, her tarafta sulh ve skunet var ama, bize ancak bulank suda balk avlamak
dyor. imdilik yalnz Trklerle Acemler arasnda
ki savatan bakasndan haberimiz yok, o da ka yl
dr srp gidiyor. Biz, Trklerin kazanmasn istiyoruz, nk onlarn ekmeini yiyonz. Baka hibir mem-

183

kkette sntya bu kadar yardm edilmez. Bu millet,

yle sylendii gibi, korkun deil, bilakis bunun kadar barc millet grmedim. Hibir yerde buradaki
koctar sakin ve rahat olamayz. Tanr'ya kr, imeli
ye kadar onlarla aramzda en kk bir krgnlk olmad, Trklere nerede rastlasak, bizi hep iyilikle karlyorlar, :;nk Trkler en ok Macarlar severler.
Btn bunlara karlk onlara Tanr'dan, hak olan H
ristiyan dinini nasip etmesinden daha iyi bir ey dileyemeyiz, amin. (1)
Ya u azgn Rumlarn eline kalsaydk, burada durabilir miydik? Rumlar da Hristiyan ama, bizden ndret ederler, halbuki onlara en ufak bir zararmz bile
clokunmaz. Ellerinden gelse onlar bize dokunmak isterler ama cesaret edemiyorlar, nk yle telimize
dakunacak olsalar, hemen yz denek hazr. Bylece
denek bizim erefimizi koruyor ve bize sayg rsteriyorlar. nk burada adamn kimin nesi, hangi aikden, zengin mi, fakir mi olduuna bakmazlar. Burla
rn hibiri suluyu yirmi trnann sklmesinden veya yz denein tadna bakmaktan kuraramaz. Bu azgn Rum milletinin byle burnu yere stirlmczse, onunla baa kmaya, bir arada yaamaya imkan var m?
Benim i~di btn derdim, sizin mcktuplarnz

(1)

Btn Hristiyan yazarlarn yahut yazar olma hevesinde bulunanlarn temennileri ve hasretleri bu cmlede ifade edilebilir. Ve bu ok yanl temenninin tesiriyle Trk tarihine baklar ekseriya hatal, noksan ve bazan da tamamen yanl olmu~tur.

184

nerede bastrabilirim dncesidir. Bu i kolay olsa

beni zmeyecek, nk onlan bakalannn da zevkle
okuyacakianna eminim. nsan yzne kar vmek
iyi deildir, ama 25 fersahlk yerden bunun mahzuru
yok. Bana darlsanz da urourumda deil, yalnz sizin
shhatte olduunuzu bilmek isterim, en ok ona dikkat etmelidir, nk insan shhatte iken yemek, iki
vesair her ey houna gider... Geceniz hayrl olsun,
gzel ryalar ve iyi uyanlar ...

IX
Tekln\a,

22 Nisan 725

Nerede? Babamn pazardan ald kei yi, kapan kurup vuran avcy aryorum: Hele size buradan yazd
m mektubu bulan adam nerede ah? oktan beri rnektuburnu almadysanz benim ne suum var, ablacm?
Yazmam olsaydm,
sizin almadmza amazdm,
ama yazdma gre, nasl kaybolur? Fakat ne diye
zlmeli? Bizim mektuplarmz isterse Viyana'da okusunlar. ayet denizde kaybolmusa herhalde balkiann
azna ya bulamaz. Sevgili ablam, bir mektubumuz
kaybolmusa ne kar, yerine onikisini yazarz, fazla
bir zahmet deil ya, rahatmz da bozmaz,.,.fakat ne
yazaym? Burada hibir havadis yok, yalnz
Ermeni
kadnlan byk ie giritiler; pamuk ekiyorlar. Ben
de size pamua dair eyler yazaym, nk bu yle
sama bir i deildir, bilakis ok karldr, nk hibir yerde -buradaki kadar pamuk yetimez, burada geni ticareti de vardr. Bizim topraklarda biteceini sanmyorum, nk scak toprak ister. Ama Macaristan'da tecrbe etmediklerine aanm, orada yetiecek yerler var, memlekete ok para getirir, hi olmazsa pamua verilen para yurtta kalm olur.

186

Pamuk tohumu bezelye tanesi byklndedir,

ve baharn ekerler. Birbuuk kartan
fazla byme7. Fakat her kk iki dal verir ve her
dalda yeil cevize benzeyen ufak, sar iekli yeil bir
meyva meydana gelir. Henz olgunlamadan alrsa
iinde zamk gibi bir madde bulunur, olmaya balayn
ca o zamktan pamuk kar, kendiliinden alr ve gne grdke daha ok olgunlar. Eyllde iyice a
lp beyazlntktan ve kabuu kuruduktan sonra pamuu tohumuyle beraber kozasndan toplarlar. Fakat tohum ok olduundan ve pamuk lifler.i bu tohumlarn
iinden ktndan, elle bile pamuu tohumundan
ayrmak gtr. Kadnlar bunun iin krklar kullanrlar. krn biri demirden biri de aatan iki mili olup biri bir tarafa teki aksi tarafa dner, yle ki
pamuu kozasiyle birlikte arasna atnca pamuk, toburnundan ayrlarak temiz bir halde krn altna
iner. Bylece pamuu kolayca tohumundan ayrrlar.
Bu krk olmasa belki bir avu pamuu bir gnde toburnundan ayrmak zor olur. Fakat krkla bir uval
bile az gelir. te pamuk hazr, geriye dokumas kal
yor.
yalnz siyahtr

Sevgili ablam, pamuk bizde yetimiyorsa da siz

memleketimize, baka trl yle fayda temin edebilirsiniz ki, adnzn Erdel tarihine altn kalemle yazlma
sna Hiyk olursunuz. Tanr izin verir de memlekete
dnerseniz ihtiyacnz olan ipee niin nara veresiniz?
pekilie, sizden grerek, baka kibar hanmlar da
heves ederler, sonra karna zenerek halk tabakas da
bununla uramaya balar. Zamanla baka memleketlerde olduu gibi, bizde de geniler, zaten oralarda da

187
yava yava balamlard.

Bu memlekete de ipek b
tohumunu uzak lkelerden ilk defa iki misyoner
papaz getirmi. O zamanki Bizans imparatoru, papazlara hsanlarda bulunmu. Bunlar getirdikleri tohumlar kulukaya koymular, bcei yetitirmiler, oalt
mlar ve bcekilik usuln retmiler.
Kendileri
akll adamlar olduundan bu ileri renmilermi.
pek bcekilii burada yaylnca Bizansllardan tal
yanlar almlar, talyanlardan spanyollara, onlardan
da Franszlara gemi ve bu karl i bylece yava yava memleketlere yaylm.
cei

Erdel'de ipek bcekiliini siz kursanz ne kadar

olur! Bu gibi ilere bir kere biri balarsa bakala
rna rnek olur. Yalnz, balayacak kimsenin bu iten
anlamas arttr, nk anlamayana zor gelir. Kibar
bir hanmn, binlerce bcein kendisi iin bylik gayretle altn seyretmekten daha zevkli ve daha faydal ne elencesi olabilir? Yalnz bu hayvancklar pek
oburdurlar ve meydana gelir gelmez hemen yemeye
balarlar. Bunlarn en sevdikleri
yiyecek dut aac
yapradr. Beyaz veya krmz dut aac ise
bizim
memleketin her tarafnda az bir ernekle yetiir. Bana
kalrsa, bir para yapran bedelini ipekle deyen i
ilerden bu emei esirgememek lazmdr.
y

unu

da syleyeyim ki, bu ipek yapan iilere nasizin bileceinizi sanmyorum, onun

iin ve imdi baka iim de olmadndan buna dair
okuduumu size yazaym, ondan sonra siz onlar cannzn istedii gibi altrnz. nce bunlara, pencerelerinden bol k alan, iine fare gibi zararl hayvansl baklacan

188
cklar

girerneyen ve rzgar ilemeyen bir oda ister.

tahtadan, drt ayak stne, yatak biiminde bir hasr gerilir. Hasr bulunmayan yerde ince dallardan, erik kurutnaya mahsus sergiler gibi, bir
ey rlerek konabilir. Bylece yerleri hazrlanm demektir. imdi gelelim iilerin meydana getirilmesine:
pek bceinin tohumu gzle ancak grlebilecek derecede ufaktr, onun iin bcekler bunlar yumurtladklar zaman yzlercesini bir kat zerine koyar ve
orada kuruyan yumurtalar balara kadar saklanr. O
zaman kattaki yumurtalar tombul bir kzn koynuna verilir, onun scaklndan bir mddet sonra tohumlar canlanr. Bcekler kmldanmaya baladklar
zaman kadn stne krpe yapraklar konur. Dut aa
cnn yapra olduunu sylemitim. Biraz byynce
bcekJer, daha nce anlattm yataa konurlar ve
zerieri yaprakla hafife rtlr. En fazla gzetilecek
nokta, bunlara alkan, iten anlayan, yavrularn seven, her gn belirli saatte onlara yapraklarn veren
ve hele her gn yataklarn pislikten ve yaprak krn
tsndan temizleyen dad bulmaktr. Bu olduktan sonra, unlara mutazaman taze yapraklarn vermek ii
kalr. Bu hayvancklara en ok zarar pislikten ve rutubetten geldiinden, bakcnn onlara ya yaprak vernemeye dikkat etmesi lazmdr. Yamurlu havada toplanan yaprak kurutulur, yamur yaaca anlalrsa,
yamadan nce hemen yapra toplayp bu hayvanck
Iara perhiz ettinnemeye almaldr, nk bunlarn
mrleri zaten ksa olduundan bu mddeti bo geirOdann ortasna

mek istemezler Ye durmadan yerler. ayet dut yapra bulunmavacak olursa, yle zamanda aresiz marul

189

veya lahana yapra da verilebilir. Bcekler mecburi

bunlar da yerler ama, o zaman yapacaklar ipek de o
kadar iyi olmaz. Yavrularn temiz tutan ve iyi besleyen dad gzel havalarda pencereleri akama kadar
ak tutmaya dikkat etmelidir, nku temizlik ve iyi
hava, bceklere ok iyi gelir. imdi biraz da bunlarn
geirdikleri deiikliklere gelelim:
pek bcei yumurtadan kt zaman gayet kk ve siyahtr. Birka gn sonra beyaziamaya ba
lar, fakat kyafetini deitirir ve gittike kalnlar, yeilimtrak beyaz bir ren ge girer. Ksa bir zaman sonra
yemei brakr ve iki gnlk bir uykuya dalar, sonra debelenmeye, huzu.rsuzlanmaya balar, o kadar ki
bu zorlamalar sonunda kzarr, derisi katmerleir ve
onu atar, bylece nc elbiseyi giyer. Bir ay iinde
elbise deitirmek yetimez mi? Sonra tekrar yemeye balar, fakat ekli evvelkinden ok farkldr. Birka gn yedikten sonra yeniden uykuya dalar, uyanmca yine deri deitirir. Sonra yine karnn doyurmaya
balar. En sonunda bunlarn hepsinden, o hayattan, o
cemiyetten usamr ve bu yaaya son vererek ekilmek
isteiyle kendine ipekten yle kk bir dervi hcresi yapar ki, bunu grp de hayran olmamak ve Yaradan' takdis etmemek mmkn deildir.
Sevgili ablam, yazmaktan usandm, onun iin bizim derviin iini yar brakyorum, sonra yazarm.
Sizden shhatinizi kornnanz dilerim. Ben yine ne
isem oyum ve yle kahyorum.

X
Tekirda,

23

Mays

1725

Ablacm,

zr dilerim, yalan syledim, daha do

rusu kalemim yanld da Tekirda diye yazdm, halbuki orada deil, ona yakn bir yerdeyiz. ki gnden
beri adrdayz. Bana sormu olsalard bu kr hayatn
baka zamana braktrrdm, nk adr ancak aresizlikte iyidir, fakat ne yapalm, Allahn dileine ba
lyz.

Her ne ise, burada hemen hemen hibir iim olsizinle beraber yine bizim derviin ziyaretine gidebiliriz. Haydi bakalm, vakit geirmeden gidip
u yapt maaray bir grelim. nk geen rnektubumdan beri buna yetecek vakti olmutur ve eer bir
kere oraya ekilirse bir daha bize bir ey sylemez.
Son mektubumda galiba bu hayvancazin kendisine
ipekten bir hcre yapt yerde brakmtk. Bcek bu
ie balayaca zaman yemei brakr ve etrafta yap
ya elverili yer ara. Onun iin etrafa, duvarlara sprge dallar asarlar. Ecekler bu dallara trmanr tr
manmaz hemen ipek telleri salvermeye ve frdolay
kendilerini rmeye balarlar ilk kan ipek sonrakiler
kadar iyi deildir. Kendilerini iyice rmezden nce
hcrelerini tekrar ince fakat sk bir zarla hava ile
meyecek ekilde kaplarlar. Bu son ii de bitirdikten
madndan

192

sonra uykuya dalar ve ytni bir deiiklie hazrlanr,

nitekim ok gemeden bceklerin kelebek olduklarn
grrz. Bu son deiiklik iki veya hafta istet. Bu
haftalar ge;:edursun, biz unu da renelim ki, bu hcre gvercin yumurtas byklnde ve o biimdedir.
Bizim faydalandmz ipei de, bu yumurtann zerine sarlm ipek gibi gznne getirebilirsiniz. Yukar
da sylediim zar da yumurtann kabuu gibidir.
hafta geince bcek tekrar dirilir, fakat tamamiyle
baka bir ekil alm olarak. nk kozasndan kk
bir pencere aarak kan hayvan gzel, beyaz bir kelebektir. Eski urbasn eviyle I::~raber zahmetlerine
karlk olarak dadsna brakr gider. Yalnz, kozasndan kmak iin delik aarken ipek bozulduundan,
bunlardan ancak birkan damzl k olarak brakrlar,
tekilerini ise, bcekler iinde lsnler ve tekrar dirilmesinler diye scak suya koyarlar. Bylece ipek bir
tel halinde kalr, nk hayvancaz iini hi yarda b
rakmadndan evi de bir tel ipekten yaplmtr, ki bu
ipek telin uzunluu dokuzyz ayak ve bazen daha ziyadedir. Artk ipek telinin inceliin i siz dnn?
imdi

de tohuma ayrlanlara bakalm, bunlar kaama oradan uzaklamazlar. Diisi erkeinden ok daha iridir. Bunlar birka gn babaa
serbest kaldktan sonra, diiyi bir kadn stne, yani lahusa yatana koyarlar, onlar da kat stne be
yz yumurta brakrlar. Bundan anlayabilirsiniz ki,
tohumluk olarak fazla bcek brakmaya lzum yoktur
ve bunlardan drt be ift kadar damzla yeter.
pek artk hazrdr, fakat henz kozaya sarl ve
vapktr. pei koz<sndan ayrmak ayr bir sanat
zadan

karlar

193
tr, ama sizin hatrniZ iin onu da anlataym. lk nce
o yumurta biimindeki eyleri, zerindeki zamk erisin
diye scak tatl suya atarlar, sonra biraz sprge daliyle arparlar, ipek telleri sprge dalna sarlr, fakat yalnz alt tel bir araya sarlr ve ipek telleri sprgeye tamamyle dolanncaya kadar kozalar scak
su iinde kalr. pein tabii halinde sarmtrak olduu
nu ve ykannca aardn ise bilirsiniz.
imdi artk size, pek iyi bildiiniz bir eyi ret
meye kalktm iin isterseniz bana glnz, ama siz
yle arzu etmitiniz, ben de sznz yerine getirdim.
Fakat siz, rmcek ann ipekten daha dayankl olduunu ileri srerek ipekbcei yetitirir gibi rmcek yeHtirmeye kalkanlar bulunduunu, ama binlerce rmcei etle beslemek gerektiinden bu ii daha
masrafl bularak vazgetiklerini belki bilmezsiniz. Ya
Msr'da scak frna binlece yum~rta koyup,
yirmi
gn sonra frndan yine o kadar civciv kardklarn
yazm mydm bilmiyorum. Ama orada tavuk etinin o
kadar lezzetli olmadn da sylerler. Gryorum ki,
size bugn hep ev kadnlndan bahsediyorum. Fakat
artk brakyorum,
krda bulunduumu unutuvermiim ... Bizim adr hayat da Yahudilerinkine benziyor,
hibir tfek sesi iitildii yok. Artk size hayrl geceler dileyeceim, nk burada dman korkusu yok,
yalnz kulaa kaandan korkulur.
Hami:

ehirde nasl muntazam bir hayat yaadmz biliyorsunuz, o intizam ve adeti burada da brakm deiliz. ntizam gzetmekten iyi ey de yoktur ve bunu
her adam kendi evine sokabilir. Ama bizde kibarlar
bile bunu pek benimsemezler, iyi ui sanki?

F: 13

XI
Tekirda,

24

Mays 726

Aziz ablam,

Dnden beri krdayz ve imdi yine ehrin dnda

her zamanki yerimizde adrda oturuyoruz. Dman
dan pek korkumuz yok gibi, nk aramzda fersah uzaklk var, o cihetten rahat uyuyabiliyoruz, yalnz
u sivrisinekler ve kulaakaanlar olmasa. Fakat ablacm, sizin salk durumunuzu merak ediyorum; eliniz, parmaklarnz nasl? nk bir aydan beri tek bir
mektup yazmak dorusu byk zahmet; benim iin
kendinizi bu kadar yorduunuza ve zorladmza do
rusu pek ok zlyorum. Bununla beraber, yapraklarn evirirken rzgar yapt ve bu yzden nezleye tutulduunu bahane ederek asla kitap okumayan kibar
bir hamnn yaptn yapmamalsnz. Bu, nazdan ba
ka bir ey deildir. Sizin naznz kusura bakmasn,
pek kntnasa iyi olur, nkij hsml bir yana atp
sizden almaya kalkarsam karmam, sonra ikimiz
de yandk gitti.
Sevgili ablam, biz aresiz sntlar burada yuvargitmekteyiz. yle byle vaktimizi geilmeye a-

lanp

196
hyoruz. Krda oturuumuz ne de olsa Efendimizi e
lendiriyor, nk burada can skntsndan ok bir e)
yok ve zavall Efendimiz'in yannda ancak birka kii
yiz. Dul Suzi'ye sk sk gidiyorum. O, Lehistan'a gitmeye hazrlanr, burada kalmazsa kabahat bende deil.
Yal bir kzla evlenmi bir zat tanmtm, o derdi ki;
yal kzla yatl!lak, dknlere sadaka datmak gibi
iyi bir harekettir. Fakat burada kalmasa da ahbapl
mz bozulacak deildir ve sactakatmz mmknse
devam edecektir. Mmknse diyorum, nk ate bes.
lenmek ister, beslenmezse sner. Ben, Forgacs'n de
dii gibi, sadakat kpee yarar, szn pek been
m em.

Evlilik Tanr'nn bilecei bir itir, demekle yeni

bir ey sylemi olmam. Evet, bu ite o bizi kendi halimize braksa iyi olmaz, kt evlilikterin sebebi, bu
evliliin Tanr katnda kabul edilmeyiindendir. Gidecek olursa vaftiz yapamayz, diye Suzi'yi korkutuyorum ... Ha sahi ablacm, geen gn bahtsz bir evli
lie dair bir ey okudum, belki biliyorsunuzdur ama,
baka iim olmadndan ben yine yazyorum. Uydurma deil, talya'da olmu bu:
Kibar bir dul kadnn ok sevdii bir olu varm.
Evde bir de hizmeti kz bulunuyormu. Gen ocuk
bunu sevmi ve kz elde etmek iin hayli zaman u
ra.m, kz da ii nihayet hanmna haber vermi ...
Hanm doruluundan tr hizmetiyi takdir ettikten sonra ona demi ki: Git isteine raz olduunu
syle, gece yanna gelsin! Kz delikanly:t"bunu sylemi, o da ok sevinmi. Akam yemeinden sonra hanm hizmeti kza: Sen benim yatama yat,ben de

197

senin yatana yatacam, olum seni sanarak yanma

gelir, o vakit bir iyi pataklann oni demi. Bylece
plan kurulduktan sonra hanm hizmetinin yatana
yatarak olunu beklerneye balam. Beklerken kadn
eaz uyuyakalm. Olan oraya varnca yataktakinin
uyuyup uyumadna bakmayarak hemen yataa girmek istemi. Kadn uyanm hemen, fakat patrd
karmamak ve olunu feci bir vaziyete drmernek
iin sesini karmadan odadan kp kam. Ertesi
gn kadn btn dikkatini olunun, hizmeti ile grmemesine sarf eder ve hemen ocuu yabanc bir
memlekete yollamaya hazrlanr, hazrlk biter bitmez
de yola kanr ve ardndan da bir hayli gzya dker.
Bu saliden olmu, ama sen, yle de olsa yazmay~ ne
lzum vard, diyeceksin. Fakat vakti bir eyle geirmek
lazm, ben yaz~akla, siz. okumakla, nk isizlik zor
eydir.

(1)

(1)

K. Mikesin, Decameronvari bu tip hayali hikayeler

mektuplar, onun evresine tam
olarak uyamadn, bulunduu yerde daima yabanc
durduunu, L. Montagu'nun mahedecilii yannda
K. Mikes'in nasl evresinden uzak kaldn gster
mektedir.
uydurduu bir ksm

XII
Tekirda,

16 Haziran 1726

Merhamet et bana aziz ablacm merhamet! Bak

mektup yazmak istiyorum da ne yazacan bilemiyorum. Bu adrn altndan zaten ne havadis yazabiiirim
ki? Burada ne bir yabanc grdmz var, ne de bir
haber iittiimiz ... Gnler hep birbirinin ayn, olsa olsa biri tekinden daha scak veya daha rzgarl. Ya
mur gelince; burada yazn ondan pek korkulmaz. K
sacas bu gidile herhalde evierden vazgeip tamamiyle
adriara yerleeceiz. ran snrlar yaknnda, bizdeki ingeneler gibi adrlarda oturan bir kavim vardr,
bunlara Krt derler ve hepsi de hrszdr. Msr taraflarndaki Fellahlar da oluk ocuk hep adrda otururlar ve bunlarn btn mallar gzel atlardan ibarettir.
Bunlar paray bakalarndan tedarik ettikleri gibi;
eer st balarn da bakalarndan dzecek olmasalar, kendileri de, kar kzanlar da hep plak kalrlar.
Bunlar yle st ba dzgn bir yolcuya rastladlar
m: Ver bakalm u urbay, biraz da baban giysin!
diye gzellikle isterler. Baba dedii kendisidir. Yahut
baka gzel bir eya grdler mi: Bt\ anana lazm, ver
bakalm! der, ana da karsdr. Bylece biare yolcu,
tanmad babasn ve istemedii anasn giydirir kuatr. Fakat aziz ablacm, biz adrda otursak da bun-

200
larn yaptn yapmayz,

belki daha ziyade patriklerin

izinde yrmekteyiz; o patrikler ki, bezden kkler
altnda oturarak insann bu flni dnyada bir misafir,
geici bir seyyah olduunu gstermilerdir. Fakat o
aziz haclar pek ok gurbet dolamlard, biz ise yoksulluk iinde bir yere akldk kaldk, sade u cihetten
memnunum ki, geceleri hayvaniara yem vermeye kalkmak lazm deil.
Bana yle geliyor ki ablacm, bir oban kz olsa, onunla beraber oban hayat yaamak houma gidecek, nk eski aziz obanlar sakin hayat geirirlerdi. O sonsuz krlar, otlaklar hep onlannd, istedikleri
yere adrlarn kurarlar ve hayvanlarnn karn doyduu mddete orada kalrlard. Yalnz iecek bak
mndan pek rahatlan yoktu, o memleketlerde yamur
az olduundan su da az bulunuyordu. Onun iin Mukaddes Kitapta kuyu ve eme ad ok geer. Saraylar yaptrmak ve onlar sslemekle zihinlerini yormazlard, uzun ve can skc davalar onlar iin deildi. S
r ile mabeyinci, haznedar, kahya onlar rahatsz etmezlerdi. K hangi iftlikte geireceklerini, yazn ve
gzn nereye gideceklerini dnmezlerdi. eit eit
faytona, yk arabasna ihtiyalar yoktu. Usuz bucaksz tenha krlarda istedikleri yerde ehirlerini yeniden kurarlard. Bizim gibi bir yere bal kalmazlard.
ocukluklarndan itibaren basit yiyeceklere alm
lard. Bilhassa erkekleri, vcutlarn sade bir esvapla
rterlerdi. Ama kadnlar o zaman da imdiki gibiydiler, yani o vakit de ss severlerdi, mesela nian hediyesi olarak onlara- altn bilezik ve kpe yollanrd.
Halbuki imdi yle altn kpe taknm oban kz gr-

201

sek gleriz, bu zamanda bunu tavsiye etmem. Szn

k"sas, dertsiz hayat srerlermi. imdi ise o dertlere
bizler o kadar almi ki, yle eyleri dert bile saymyoruz. Herhalde o obanlar sat ve masum yayar
Iard ve Tanr da onlarn ehirlerde oturup baka insanlarla karmalarn istemiyordu. Yalnz o hayat da
bana pek gebe ve tembel bir yaay gibi geliyor.
Nitekim bugn bu adrlarda oturanlar da bakalan
r.n ekmeini yiyor, bakalarnn ur basn giyiyorlar,
bunlarn teki insanlara ne faydalar olabilir ki? Bu,
miskin ve kr bir hayattan baka bir ey deildir. Dert
yok, gam yok; iyi, ho ama nihayet bombo bir hayat
ve ssz bir yerde geiyor. Halbuki toprakla uraan
bir insann, kendi eliyle diktii aalarn ve balarn
yemi verdiini ve' emeklerinin tabiat tarafndan mkafatlandrldn grmesi ne byk zevktir. Hasl sizin anlayacanz, adr hayatndan holanmyorum.
imdi bulunduumuz gibi olursa ne ise, nk ehir
den buraya hor9z sesi_ duyulur, ama ok uzarsa, bu da
can skar, nk insann bir zaruret yokken kendini
gne altnda yakmasnda bence bir zevk yoktur.
imdi

btn Avrupa bar halinde ve herkes evinde oturuyor bizden baka ~drda oturan yok. Ya bizim gibi yapmak isteyen bir memleket karsa? O zaman duvarclai?n, dlgerierin bize nasl kfr edeceklerini siz dnn. Ama bundan korkulmaz, nk hi
kimse ban kolay kolay terk etmez. Ekmek meselesinde zorluk olmaz, tpk ehirdeki kadar iyi ekmek
yenebilir. Bedevi karlar ne yaparlar bilir misiniz?
Orada topran iine frn yaplamaz, nk hep kum-

202

dur. Odun da bulunmadndan yufka da yapamazlar;

onun iin bulundurduklar byk kablarn iine saplarla ate' yakarlar ve kabn dna hamuru incecik s
varlar. te yufkay onlar byle piirirler. Acaba bizde
dilenci haca dedikleri ey byle piirilemez mi?
Fazla yazmayacam, kusura bakmayn, nk gne
yakmaya balad, msaadenizle mektubumu kesiyorum.

XIII
Aziz Ablam,
Tekirda,

ll Ekim 1722

Allaha kr, veba hastal ehirden uzaklat;

biz de krda oturmaktan vazgeerek buraya dndk.
Bu korkun veba salgnnda, hele akl banda insanlar
gibi kendilerini korumasn bilmeyen hizmetiler arasnda, bizi koruduu iin Tanr'ya ne kadar kretsek
yeridir. nann ki, buraya sevine sevine, hatta tehlikeden
kurtulmu insanlarn sevinciyle geldik. Orada ne s
kntl gnler geirdiimizi biz biliriz, tarif edemem.
ok endieli gnler geirdik ama kurtulduk; bunun.
iin, Tanr'ya pek ok kran borcumuz vardr. Bizi
ruh alndan kurtaran O'dur. Ruh al, maddi alktan daha zordur; beden
ne kadar salk iinde
olursa olsun, ruh sakin ve neeli olmaynca beden de
ona uyar. D grnleri pek iyi olan insanlar grrz ki, neesizdirler, nk ruhlar tasaldr: Buna
karlk baz insanlar yokluk iinde olduklar, ileri
iyi gitmedii halde; ruhlar rahat olduu iin, en ve
neelidirler. Bu da gsterir ki, ruh perianl vcut

yorgunluundan

daha fenadr ve bir saatlik merak ve

keder bir gn tarla apalamaktan daha yorucudur.
Sz uraya gstirmek isterim ki, her zaman, her
eyden Tann'nn yardmn istememiz lazmdr. ster
ruh, ister vcut rahatszl duyalm, Tannya dnme-
Iiyiz, bize skfu ve rahat verecek ancak O'dur. Veba
bura halkn epeyce eksiltmi, bu seneki kadar byk
salgn olduunu kimse hatrlamyor. Fakat ok kr,
artk kesildi ve biz yine buradayz. Sizden daha sk
mektup alsarn ne iyi olacak. Allaha emanet ol sevgili
ablam.

XIV
Tekirda,

Aralk

1726

ki yl geti salk iinde sevgili ablam; iki aydr

burada yoktum. Hep bir yerde oturmak olmuyor. Gezmek sala iyi gelir; arada bir miskinlii brakp evden kmak iyidir. Babozumuna gittiim kyde pek
elendiimi sanyorsan aldanyorsun.
En byk karm buradan uzaktam olmam ve orada rahat iki ay
geirmem olmutur. Tam bir ay balan nasl bozduklarn seyrettim, bir ay da istediim gibi gezdim, dolatm; nk burada sonbahar yln en gzel mevsimidir. Babozumuna gelince: O da buradaki elenceterin
en yorucusudur. Bizde olduu gibi, insan, babozu
munda alanlar arasnda kibar kadn erkek gremez; bizde kibar hanmlar ve gen kzlar balara giderler, yer, ier, elenirler. Orada bulunulariyle ve
yardmlanyla arabn tadna tad katarlar. Burada ise
bac, iki adam tutar, onlar zmleri toplar, kfelerle eye tarlar ve herkes kendi evinde gayet sessizce zmn suyunu karr.
Badan sz almken hatnma geldi. stanbul'
dayken erik aac kadar kaln asmalan ve zerlerinde
erik byklndeki zmleri grdnz sanrm.

206

Kocaman olularndan ok benim atm, dallarnn

kiminde olgun zm salkmlar varken, kiminde kk koruklar bulunuu ve hatta bazsnda salkmlarn
henz iekte oluudur. Bir tek asma zerinde byle
ii devreyi ayn zamanda grmek ve bunun ilkbahardan ka kadar byle srp gidii ne gzel! Pek hatr
lamyorum ama, herhalde bunu evvelce de yazmtm.
Fakat bir Rum piskoposunun evinde yle byle bir
st aac byklnde biberiye aac grdm
yazmamtm. Zagon'da (1)
bunlarn hibiri yoktur,
ama biz onlarsz da yaarz. Burada da ne erik aac,
ne de am var.
Sevgili ablam, burada birka mektubunuz elime
geti, bunlarda beni insafszca ineleyen szleriniz var.
Ne diyeyim, keyfi yerinde olann bakasiyle elenmesi
kolay olur.
Ayrlktan

kt ey yoktur,
Can dostundan uzak kalmaktan:
Ne are! Kendimizi zamana brakmalyz,
Ve aresizliimizi iimizde saklamalyz.

Derde, unutmaktan iyi deva olmazm. Zor fakat

zaman yardm ediyor, hem salretmek iin akl da insana kuvvet veriyor. Denemedm ama, bilmem siz ne
dersiniz: Sevgi tereyana benzermi, uzun mddet
uzak kah onu bayatlatrm. Bununla birlikte devaml dostluktan gzel ey yoktur. Fransa'da soylu bir delikanl bir kzla nianlanr. Nasl olmu bilmiyorum, de-

(1)

K. Mikes'in memleketi.

207

likanh korsanlarn eline dm ve korsanlar onu gtrp Afrika'da satmlar, yllarca haber alnmam.
Beri tarafta kz birok isteyenler bulunur, fakat nianlsn seven kz, ona sadk kalr. Hayli zaman sonra o taraflardan memleketlerine gelebilmi olan esirler kza nianlsnn falanca Trk beyinin klesi olduunu haber verirler. Kz bunu duyunca arkadalarn
dan biriyle szleir ve ikisi de erkek urbas giyerler
ve yanlarna, kleyi satnalabilecek kadar para da aldktan sonra yola karlar. Gemiye binerek Afrika'ya
geerler. Nihayet nianlsn arayp bulduklar zaman
delikanl aar kalr. Kz sonra Trkle fidye iini konumaya balar. Bakar ki, gtrd para yetimeye
cek, bir araya gelerek bir zm yolu dnrler.
Geri kalan paray getirmek iin ya kzn veya erkein
geri gitmesi lazm. Delikanl, kzn gitmesinden baka
yol olmadn, belki hsmlarndan birinden getirebilecei para ile kendisini kurtarabileceini syler. Fakat kz: Ben gidersem senin iin hibir ey yapamam, anan baban beni artk yle gzetler ve kollarlar ki, bir daha dnp gelemem, biz arkadamla birlikte senin yerine burada kle olarak kalrz sen gider
ve daha ne kadar para lazmsa getirirsin! diye delikanlnn teklifini kabul etmez. Erkek de buna pek raz olmaz, onlar kle olarak
brakp gidemeyeceini
syler. Delikanlnn asl korktuu da eer Trk onlarn erkek olmadklarn aniarsa o paraya vermeyeceini ve esarette kalacaklandr. Kz: Sen durma git
ve dediimiz gibi hareket et: Senin dediin gibi bile
olsa; yani efendin, bizim cinsiyetimizi anlam olsa
dahi, babamn bizi kurtaracak kadar paras vardr di-

208

eder. Delikanl verilen karar efendisine anlave iki kz orada brakarak yola kar. Fransa'ya
vannca paray hemen bularak dner. Bu arada Trk
beyi Fransz gencinin kendi yerine braktklarnn erkek deil, kz olduklarn anlaynca, kz olan biteni
kendisine anlatmak zorunda kalr. Kzn vefasn gren Trk, onu takdir ederek ikisini de salverir ve
birlikte selametle memleketlerine ve evlerine dnerler, ok gemeden de dnleri olur. Ablacm, galiba yerin altndaki insanlar da dn yaptlar ve alp oynadlar, nk evvelsi gn byk bir zelzele duyduk. Koca ehri bir arabaya yklettiler de bizi bir yere gtryorlar sandk. Ne kadar zelzele olursa olsun
ben yine sizin klenizim.
ye

tr

srar

{ kutupyldz

979

kitapl

kapak dzeni; NECATi ONAT

FY l,

7 500 .