GENEL EKONOM

Sermaye Piyasas Faaliyetleri Temel Dzey Lisans Eitimi

GENEL EKONOM

MART 2004

TSPAKB

GENEL EKONOM

Bu notlar; Trkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulular Birlii tarafndan

(TSPAKB) Lisanslama Snavlarna kaynak oluturmak amacyla hazrlanmtr.
Bu notlarda yer alan her trl bilgi, deerlendirme, yorum ve istatistiki deerler
hazrland tarih itibariyle, Do. Dr. Kerem Alkin tarafndan temin edilerek
derlenmitir.
Bilgilerin hata ve eksikliinden doabilecek zararlardan TSPAKB hibir ekilde
sorumluluk kabul etmemektedir. Bu notlarda yer alan bilgiler kaynak
gsterilmek artyla izinsiz yaynlanabilir, ancak ticari amala oaltlamaz ve
satlamaz.

TSPAKB

GENEL EKONOM

TEMEL KAVRAMLAR--------------------------------------------------------------------------- 1

ARZ VE TALEP ANALZ

2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7

Talebi ve Arz Etkileyen Bamsz Deikenler-------------------------------------------10

Arz-Talep Dengesi -------------------------------------------------------------------------------11
Grnmeyen El Mekanizmas-----------------------------------------------------------------11
retici-Tketici Rant ----------------------------------------------------------------------------12
Toplam Arz-Toplam Talep Eitlii ------------------------------------------------------------12
Arz-Talep Kaymalar-----------------------------------------------------------------------------13
Esneklik (Elastikiyet) Kavram-----------------------------------------------------------------14

MAKRO EKONOMK GSTERGELER VE YORUMU

3.1
3.1.1
3.1.2
3.1.3

Makro Ekonomik Gstergelerin Analizi -----------------------------------------------------16

Ekonomik Byme le lgili Makro Ekonomik Gstergeler -----------------------------17
Fiyat Hareketleriyle lgili Makro Ekonomik Gstergeler---------------------------------32
demeler Dengesi le lgili Makro Ekonomik Gstergeler -----------------------------36

PYASA TRLER, REEL KESM - FNANSAL KESM AYIRIMI, PYASALARIN

LEY MEKANZMASI VE ETKLEMLER

4.1
4.1.1
4.2
4.3

Alm-Satm Yaplan rnler Asndan Piyasa Trleri ---------------------------------40

Reel Kesim-Finans Kesim (Mali Sistem) likileri ----------------------------------------40
Rekabet Asndan Piyasa Trleri------------------------------------------------------------41
Tam Rekabet ve Monopol Piyasasnda Firma Dengesi --------------------------------43

KAMU DENGES VE BTE AIKLARININ FNANSMANI

5.1
5.2
5.3
5.4
5.5

Kamu Kesimi Genel Dengesi------------------------------------------------------------------44

Kamu Kesimi --------------------------------------------------------------------------------------45
Konsolide Bte ----------------------------------------------------------------------------------45
Bte A-----------------------------------------------------------------------------------------46
Bte A'nn Finansman ve Bte Nakit A----------------------------------------46

PARA VE MALYE POLTKALARI

6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
6.6
6.7

Ekonomi Politikalar------------------------------------------------------------------------------52
Maliye Politikas-----------------------------------------------------------------------------------52
Para Politikas -------------------------------------------------------------------------------------53
Daraltc ve Geniletici Ekonomi Politikalar -----------------------------------------------54
Para Politikas Aralar ile Makro Byklkler Arasndaki likiler -------------------55
Ekonomi Politikalarnn Belirlenme Mekanizmas ----------------------------------------57
Enflasyonist Ortamda Para ve Maliye Politikalarnn Belirlenmesi-------------------57

TSPAKB

GENEL EKONOM

TEMEL KAVRAMLAR

EKONOM BLM: Ekonomi bir bilim dal olarak, kaynaklarn snrl, buna karlk insanolunun
ihtiyalarnn sonsuz olmas nedeniyle, eitli sorulara yant arayan bir bilim dal olarak ortaya
km ve gelime gstermitir. Ekonomi Bilimi, bu ynyle kstl kaynaklar ile hangi maln,
kimin iin, ne miktarda retilecei ve kimler tarafndan tketilecei sorularna ve fiyatn oluum
mekanizmasn alglamaya alan bir bilim daldr. Ekonomi Bilimi eitli sorulara ynelik
cevaplar Mikro ve Makro ktisat (Ekonomi) balklar altnda aramaktadr. Ekonominin mikro
niteleri olarak tketicilerin ve firmalarn ekonomik davranlarn, ihtiya, fayda, deer ve fiyat
kavramlarnn tanmlarn gerekletiren Mikro Ekonomi, piyasa trlerini, piyasalarn ileyi
mekanizmasn ve farkl piyasa koullarnda firma dengesinin nasl olutuunu da
aratrmaktadr. Makro Ekonomi alan ise, lke ekonomisi ve dnya ekonomisini ilgilendiren
konu balklarn inceleyen bir ana alt daldr. stihdam, byme, enflasyon, kamu dengesi, d
ticaret, demeler dengesi gibi konu balklar makro ekonominin ilgi alanna girer.
nsanolu ilkel kavim yaants ierisinde temel ihtiyalarn karlamaya ynelik olarak eitli
mallar temin etme mcadelesine giritiinden bu yana ekonomi kavram ile zdelemitir. lkel
kavim yaants ierisinde ihtiyalarn karlanmasna ynelik olarak, trampa ekonomisi
dediimiz maln malla takas edildii bir mbadele ekline bal olarak, insanolu ihtiyac olan
eitli mallar temin etmeye almtr. Bu nedenle, insanolunun ekonomi ile balantl olarak
ilk tant kavramlar, ihtiya, fayda, deer ve fiyat kavramlar olarak tarif edilebilir.
HTYA: htiya, karlanmad zaman ac ve znt, karlandnda ise mutluluk (haz)
veren bir duygudur. nsann hayatta kalabilmesi iin mutlaka karlanmas gereken ihtiyalara
(soluma, gda, giyinme, barnma, savunma vb.) hayati; biyolojik veya zorunlu ihtiyalar, bu
kapsama girmeyenlere ise kltrel ve sosyal ihtiyalar ad verilir. Bu sre, htiyalar
Hiyerarisi veya htiyalar Piramidi ile aklanmaya allmtr. Piramidin tabannda,
zorunlu, piramidin orta blmnde kltrel ve piramidin tepesinde sosyal ihtiyalar yer
almaktadr.
FAYDA: Mal veya hizmetlerin herhengi bir ihtiyac giderebilme yetenei veya
derecesidir.Tketici herhangi bir mal kullandnda bundan bir tatmin elde eder. Tketicinin
elde ettii bu tatmine fayda diyoruz. rnein, vcudumuzun temel ihtiyalarn karlama
zelliine sahip olan su faydaldr. Fayda bir baka adan, herhangi bir mal ve hizmetin,
tad zelliklere bal olarak, her hangi bir ihtiyac giderebilme yetenei ise, her tketicinin
ayn maldan elde ettii fayda farkllk gsterebilir.
DEER: Mal ve hizmetlere verilen neme deer denir. Birey ve/veya toplum, bir mal veya
hizmetin deerini, o mal ve hizmetin salad fayda, o mal veya hizmetin yeryznde bol veya
kt olmas ve o mal ve hizmetin kalitesine bal olarak tayin eder. Eer, bir maln deeri salt
salad fayda ile llebiliyor olsa idi, suyun elmasdan daha deerli olmas gerekirdi. Ancak,
insanolu bir maln deerini belirlerken, bir mal ve hizmete tketiciler ne kadar snrl lde
ulaabiliyor ise, o lde deer vermektedir. Yani, insanolunun bencil olmas, snrl sayda
mal veya hizmete daha yksek bir deer biilmesine neden oluturmaktadr. Dolays ile, maln
salad fayda, maln bol veya kt olmas ve maln kalitesi, yani farkl unsurun birleimi
maln deerinin belirlenmesini salamaktadr.
FYAT: Bir mal veya hizmetin deerinin parasal ifadesine 'fiyat' denilmektedir. Her hangi bir mal
veya hizmetin deeri, o ekonomide geerli olan ortak deer ls ile parasallatrlarak fiyata
dntrlr. Bu ortak deer lsnn mutlaka bugnk anlamda kat ve madeni para
1

TSPAKB

GENEL EKONOM

olmas art deildir. lkel kavim yaantsnda para niyetine kullanlm tarmsal rnler, metal
paralar, kolyeler ve altn ve gm para da ortak deer ls olarak deerlendirilmelidir ve
kullanlmlardr. Bir ulusal ekonomide, onbinlerce mal ve hizmetin deeri ortak deer ls ile
fiyata dntrldkten sonra, ortaya kan fiyat topluluuna fiyatlar genel seviyesi veya
fiyatlar genel dzeyi denmektedir. Fiyat istikrar, bir ulusal ekonomi iin vazgeilmez bir
unsurdur. Merkez Bankas'nn asli fonksiyonu fiyat istikrarn salamaktr. Gnmzde, sfra
yakn oranlarda, yani yllk bazda yzde 1'lik, yzde 2'lik enflasyona sahip gelimi ekonomiler,
greceli olarak fiyat istikrarna sahip lkeler olarak kabul grmektedir. Nitekim, AB kriterine gre
yllk enflasyon oran tavan, en dk enflasyon oranna sahip 3 AB lkesinin ortalama
enflasyon oranna 1,5 puann eklenmesi ile bulunur ki, bu orann 2002 yl iin geerli olan
deeri yzde 2.7'dir.
ENFLASYON VE DEFLASYON: Bir ulusal ekonomide, fiyatlar genel seviyesinin veya
dzeyinin dzenli ve srekli olarak artmas veya ykselmesi srecine enflasyon denir.
Enflasyon, Latince Inflatio; yani ikinlik kelimesinden tretilerek oluturulmu bir kavramdr.
Mal ve hizmetlerin fiyatlarn temsil eden fiyatlar genel seviyesindeki dzenli ve srekli azalma
veya d ise deflasyon olarak adlandrlr. rnein, Japonya son 7 yldr deflasyon sorunu
yaamaktadr. Bir ulusal ekonominin enflasyon veya deflasyon tehdidinde olup olmad,
oluturulan fiyat indeksleri ile hesap edilir. Trkiye'de bu hesaplama, Tketici Fiyatlar ndeksi
TFE ve Toptan Eya Fiyatlar ndeksi TEFE kullanlarak hesap edilmektedir.
DEVALASYON VE REVALASYON: Bir lkenin para biriminin ulusal snrlar ierisinde
enflasyon nedeniyle deer yitirmesi sonucu, lkenin para biriminin deerinin yabanc paralar
karsnda deerinin ayarlanmas ve bu nedenle lkenin yerel para birimi cinsinden dviz
kurlarnn deer kazanmas srecine devalasyon, lkenin para birimi deer kazandnda,
yabanc paralarnn dviz kuru cinsinden deer yitirmesi srecine de revalasyon denmektedir.
Devalasyon ve revalasyon, yan lkenin para biriminin dier lke paralar cinsinden deerinin
dalgalanmas, o lkenin rekabet durumu derinden etkilemektedir. Bir lkenin para biriminin
yabanc paralar karsndaki deeri Merkez Bankas mdahalesi ile korunuyor ise gereki bir
kurdan sz etmek zordur. Merkez Bankalarnn uygulad farkl dviz kuru politikalarnn bu
anlamda etkileri grlmektedir. Para biriminin yabanc paralara veya altna dntrlmesine
ynelik kstlamalar ise bir baka sorundur. Buna karlk, para birimi, dier paralar ve altna
serbeste dntrebiliyor ise, bu duruma Konvertibilite denir.
MAL VE HZMET: nsann ihtiyalar mallar ve hizmetlerle karlanr. htiyalar temin zelliine
sahip hereye mal denir. Ekmek, ayakkab birer mal iken, berberin sa kesmesi veya doktorun
hasta muayene etmesi birer hizmettir.
RETM: nsan ihtiyalarn gidermekte kullanlacak mal hizmetlerin yaratlmas, elde edilmesi
veya meydana getirilmesi srecidir. Mal veya hizmetlerin retimi retim faktrleri kullanlarak
gerekletirilir. Ekonomi bilimi, mal ve hizmetlerin retilmesinde kullanlan retim faktrlerini
doal kaynaklar, emek, sermaye ve giriim retim faktrleri ile tanmlamtr. retilen mallarn
bir ksm ileride kullanlmak zere bozulmadan saklanyorsa, saklanan bu ksma "stok ad
verilir.
RETM MKANLARI ERS: retim mkanlar Erisi; retim faktrlerinin miktar ve teknoloji
sabitken, bir toplumun retebilecei ve retemeyecei mal demetlerini ayran bir snr izgisidir.
Erinin sandaki noktalar, retilemeyecek mal demetlerini gsterir. Erinin solundaki
noktalarda ise, kaynaklar ya tam kullanlamamakta, ya da kt kullanlmaktadr. Bu durumda,
bu eri zerinde, yukardaki bir noktann veya aadaki bir noktann tercihi, Frsat Maliyeti
olarak deerlendirilebilir. Frsat maliyeti, bir mal retmek iin bir baka maln retiminden
2

TSPAKB

GENEL EKONOM

vazgeilen miktar olarak tanmlanabilir. rnein, biraz daha otomobil retmek iin, buday
retiminin bir ksmndan vazgemek gibi. Frsat maliyeti, bu anlamda daha fazla otomobil
retildiinde, retiminden vazgeilen budayn salayaca avantajlardan vazgemenin bir
bedelidir.
Ekonomik hayatta, ister firma baznda, isterse de lke ekonomisi baznda Azalan Verim
Yasas geerlidir. Her ne kadar, Adam Smith Artan Verimlilik anlayn gndeme getirmi olsa
da, gnmzde, tarmsal retimde ve sanayi retiminde artan nfusa bal olarak David
Ricardo'nun savunduu zere, Azalan Verim Yasas geerlidir.
Firma baznda, doal kaynaklar, emek ve sermaye retim faktrleri, yani hammade, igc ve
makine-techizat miktar arasnda oluturulan hassas dengeye Optimal Faktr Bileim Oran,
diyoruz. Eer, retim faktr arasndaki hassas denge bozulup, bir veya iki retim
faktrnn miktar sabit tutulur iken, birinin miktar arttrlr ise, bu o firmada retim esnasnda
yakalanm olan verimlilik seviyesinin azalmasna neden tekil eder. Bu nedenle, verimlilik
azaldka retim maliyetlerinin de artt grlr. Marjinal kaynak maliyeti, bu anlamda her bir
ek faktr kullanlmas sonucu firmann maliyetinde meydana gelen artlar olarak ta
tanmlanabilir.
RETM FAKTRLER: Firmalarn mal ve hizmet retimi gerekletirmek iin kullanmak
zorunda olduklar her unsur retken kaynaklar veya retim faktrleri olarak adlandrllr. u
faktrler, retimi gerekletirmek iin kullanlan Doal Kaynaklar (Hammadde ve Toprak), Emek
(gc), Sermaye (Milli Servet) ve Giriim (Teebbs) retim faktrleridir.
Doal kaynaklar retim faktor, hammadde ve topraktan oluur. Toprak tarm ve ta ve topraa
dayal sanayi benzeri alanlarda hammadde olma ve mal ve hizmet retimi iin kurulacak bir
tesisin inaas iin gerekli olan arazi anlamnda gayrimenkul olma zellii ile ortaya kar.
Emek insann kafa ve vcut abasdr. Emek retim faktr bir ulusal ekonomide istihdam
edilen igcn temsil eder. En vasfsz i gcnden en tepe yneticiye kadar retimde grev
alan her birey emek faktr ierisinde yer alr. Bir bireyin emek retim faktr ierisinde yer
almas, aln teri karlnda cret almas ile mmkn olabilir.
Sermaye retim faktr, bir ulusul ekonomide mal ve hizmetlerin retilmesi, retildikten sonra
tketim merkezlerine tanmas ve tketilmesi iin kullanlan tm alt ve st yap unsurlardr.
Binalar, demirba, yollar, kprler, barajlar, fabrikalar, makinalar, tat aralar, ime suyu veya
doal gaz sistemleri, yani yer stnde ve altnda bulunan tm fiziki unsurlar sermaye retim
faktr kapsamna girer ve tm bu deerlerin toplam Milli Serveti temsil eder.
Giriim retim faktr ise, dier retim faktrn piyasalarndan temin eden ve mal ve
hizmet retimini organize eden faktrdr. Mal ve hizmet retiminin gereklemesi iin yatrm
yapan ve birikimlerini kaybetme riskini gze alarak mal ve hizmet retiminde grev alan retim
faktrdr. Bir nevi orkestra efidir.
retim faktrleri GSMHnn yaratlmasna saladklar katk nedeniyle Milli Gelir'den bir pay
almaya hak kazanrlar. Milli Gelir'den doal kaynaklar retim faktrnn ald paya rant, emek
retim faktrnn ald paya cret, sermaye retim faktrnn ald paya faiz ve giriim
retim faktrnn ald paya ise ise kar geliri diyoruz. Milli Gelir lkenin ulusal snrlar
ierisinde mal ve hizmet retiminde grev alanlara dediimiz faktr gelirlerini tanmlamaktadr.
Eer, Trk vatanda olup, dnyann baka lkelerinde mal ve hizmet retiminde grev alan
insanlarmz var ise, rnein yurt dndaki iilerimiz, onlarn yabanc lkelerde kazandklar
3

TSPAKB

GENEL EKONOM

retim faktr gelirlerini Trkiye'ye gndermeleri halinde, yurtdndan gelen rant, cret, faiz
veya kar cinsinden faktr gelirlerine ise D Alem(den gelen) Faktr Gelirleri denilmektedir.
KTSAD SSTEM: Toplumu oluturan bireylerin yetenekleri ve aldklar eitim lsnde mal
ve hizmet retiminde grev almalar sonucunda oluan sosyal organizasyona ktisadi Sistem
(Ekonomik Sistem) denilmektedir. Bugne kadar uygulanabilmi veya uygulamas sren 2
ekonomik sistem, Kapitalist ve Kollektivist Ekonomik Sistemlerdir. lkinde makine ve tehizatn
mlkiyeti sermaye snfnda, ikincisinde mlkiyet ii snfndadr.
ktisadi sistem, ulusal ekonomide ihtiyalar ile retim arasnda dengeyi en etkin ekilde
salad savunulan bir mekanizmann btndr. ktisadi sistemleri kapal ekonomi sistemleri
ve mbadele ekonomisi sistemleri olarak ta iki grupta toplamak olanakldr.
Kapal ekonomi sisteminde reticiler yalnz kendi gereksinimleri iin retimde bulunurlar.
Gereksinimler basit olduundan retim teknii de ilkeldir. Mbadele ekonomisi sistemlerinde
ise, her birey kendi gereksinmesinden ounu retip bu fazlay, dier gereksinmelerini
karlamak iin ihtiya duyduu, ama retemedii mallarla mbadele eder. Bu sonucu yaratan,
i blm ve uzmanlamadr.
FYAT TEORS: Fiyat herhangi bir maln mbadele veya dei toku deeridir. Uygarlk tarihi
boyunca insanolu mallarn ve hizmetlerin deerlerinin kkenlerini ve deerlerinin birbirlerinden
farkl olularnn nedenlerini merak etmilerdir. Fiyat teorisi de, mal ve hizmet fiyatlarnn nasl
olutuunun analiz edilmesidir.
TKETC DENGES: Tketicinin mal ve hizmetleri kullanarak fayda saladn biliyoruz.
Tketicinin amac ise, belli artlar altnda ulaabilecei en yksek faydaya ulamaktr. Bu
amaca ulatnda tketici dengededir. Bu durumda tketici dengesi; tketicinin belli artlarda
en yksek tatmini elde ettii durumdur.
PYASA DENGES: Piyasa dengesi, bir maln talep edilen miktarnn arz edilen miktarna eit
olmas durumudur. Piyasann dengede olmas iin satclarn satmak istedikleri, veya satmay
planladklar, miktarn fiilen sattklar miktara ve alclarn satn almak istedikleri veya satn
almay planladklar miktarn, fiilen satn aldklar miktara eit olmas gerekir.
PYASA EKONOMS: reticilerin ve tketicilerin, arz ve talep koullarna bal olarak aldklar
ekonomik kararlara uygun kaynak dalmnn gerekletii ekonomik yap iin kullandmz bir
tanmlamadr.
FRMA MALYETLER: Firmalar mal ve hizmet retimi esnasnda toplam sabit maliyetlere ve
toplam deiken maliyetlere katlanrlar. Her ikisinin toplam firmann katland toplam maliyeti
verir. Toplam sabit maliyet, retim olsun veya olmasn firmann katlanmak zorunda olduu
maliyetlerdir. Bu nedenle, dikey eksende bir deer noktasndan balayarak Q retim miktar
yatay eksenine paralel hareket eden bir doruyla temsil edilir. Bu nedenle, birim sabit maliyet
retim arttka deien ve azalan bir doruya sahiptir. Yani, retilen birim arttka, retilen mal
bana birim sabit maliyet azalr.
Toplam deiken maliyet ise, retim olduka ortaya kan bir maliyettir ve bu nedenle sfr
orijininden balar. Birim deiken maliyet ise, retimin belirli bir aamasna kadar sabit bir
deer olarak giden, belirli bir aama geildikten sonra kk bir srama ile yine sabit bir deer
olarak devam eden bir merdiven eklindeki doruyla temsil edilir.
4

TSPAKB

GENEL EKONOM

FRMA DENGES: Kar, belli bir miktar rnn satndan elde edilen para veya sat haslat
ile, o miktar rnn maliyeti arasndaki farktr. Karllk, iletme sermayesinin erimemesi iin
mutlaka ulalmas gereken bir deerdir. Firmann amac karn azamiletirilmesidir. Kar
azamileince firma dengededir. Firmann karnn azami olmasnn ilk art, marjinal maliyetin
marjinal haslata eit olmasdr. kinci art, bu eitliin saland yerde marjinal maliyet
erisinin ykselen bir eri olmasdr. Kronik enflasyonun geerli olduu lkelerde ise yalnzca
kar etmek yeterli deildir, ayn zamanda enflasyonun zerinde bir kar gerekli ve zorunludur.
GSMH: Gayri Safi Milli Hasla, kabaca bir yl ierisinde bir ulusal ekonomide retilen mal ve
hizmetlerin toplam katma deerine, ithalattan elde edilen vergi gelirleri ve net d alem faktr
gelirlerinin eklenmesi ile bulunan bir deerdir. Bir ulusal ekonominin ulusal snrlar iinde ve
dnda yaratt bir yla mahsus en byk deerdir. Gayri Safi Milli Hasla'nn retilmesinde
Milli Servet kullanlr. Trkiye'nin tahmini milli serveti 2.5 trilyon dolar civarndadr ve Trkiye her
yl milli servetinin yzde 7.5 ile 10'u aras bir GSMH yaratmaktadr. Oysa, ABD'de bu oran
yzde 50 seviyelerindedir. Yani, Trkiye verimlilik asndan sorunlu bir ekonomidir.
GSMH, iki ekilde hesap edilmektedir. Nominal GSMH ve Reel GSMH. Eer, GSMH
hesaplamann yapld yl geerli olan mal ve hizmet fiyatlar; yani cari fiyatlar kullanlarak
hesap ediliyorsa, iinde enflasyon veya deflasyondan kaynaklanan deformasyonu da tayor
demektir. Bu nedenle, fiyat hareketlerinin aldatc etkisinden temizlemek iin ayrca Reel GSMH
hesaplanr. Reel GSMH; belirli bir baz yln mal ve hizmet fiyatlar dikkate alnarak, yani Trkiye
iin enflasyondan arndrlm olarak hesap edilen bir GSMH deeridir. Bir yln nominal GSMH
deeri, enflasyondan, daha doru bir deiiklikle fiyatlardaki dalgalanmalardan arndrlarak,
Reel GSMH deerine dntrlecek ise, bunun iin Deflatr kullanlr. GSMH Deflatr,
nominal serileri reel serilere dntrmek amacyla kullanlan bir endekstir. 2002 yl iin hem
nominal cinsinden, hem de reel cinsinden GSMH hesaplamak mmkndr.
BYME: Ekonomik byme reel GSMHdaki arttr. Bir ekonomide daha ok mal ve hizmet
retildii srece, reel GSMH artar ve toplum daha fazla tketme olanana kavuur. Reel
GSMHda, bir nceki dneme gre meydana gelen yzde art oranna ekonomik byme
oran denmektedir. Yani, 2002 ylnn Reel GSMH oran, 2001 ylnn Reel GSMH oranna
blndnde veya oranlandnda kan yzdesel deiim deeri, o ekonominin ekonomik
byme hzdr.
DURGUNLUK, RESESYON, DEPRESYON: Eer, bir ulusal ekonomide ekonomik byme
yavalyor ise bu durum durgunluk (stagnation) olarak tanmlanr. Kabul edilebilir lde ksa bir
zaman dilimi iin (6 ay ile 1 yl aras) ekonomik bymede bir gerileme yaanr ise bu durum
resesyon olarak tanmlanmaktadr. Ancak, eer ekonomik bymede gzlemlenen gerileme
iddetli ve derin ise ve uzun bir zaman dilimini kapsyor ise, bu tr bir gerilemeyi depresyon
olarak tanmlyoruz. rnein, 1929 Buhran gibi.
PHLLPS ERS: A. William Phillips'in ortaya koyduu bir yaklam olmas nedeniyle, onun
soyad ile anlan bu analiz, bir anlamda iinde enflasyonun ikinliini barndran nominal
cretler ile istihdam seviyesi arasndaki ters orantl ilikiyi tanmlamaktadr. Pek ok ekonomist
bu ilikiyi, bir lde enflasyon ile isizlik arasndaki ters orantl ilikiyi tanmlayan bir analiz
olarak ele almay tercih etmitir. Yani, her ulusal ekonomi bir miktar isizlii azaltmak iin bir
miktar enflasyona, bir miktar enflasyonu azaltmak iin bir miktar isizlie katlanmak zorundadr.
STAGFLASYON: ngilizce durgunluk (stagnation) ve enflasyon (inflation) kelimelerinin
birletirilmesinden retilmi olan stagflasyon, ekonominin durgunluun yaand bir ortamda
yksek bir enflasyon ve isizlii de beraber yaamas srecidir. Yani, ekonomik sorun bir
5

TSPAKB

GENEL EKONOM

arada yaanmaktadr. Bu durum, Phillips Erisi yaklamnn da artk 1970'li yllarn dnyasnda
geerli olmadn gstermitir. zellikle, Vietnam Sava ile birlikte ABD ekonomisinde grlen
sorunlar ve Petrol Krizi ile birlikte dnyann nde gelen ekonomilerinde 1970'li yllarda
gzlemlenmi bir zel ekonomik dengesizlik srecidir.
MLL GELR: Ekonomi Bilimi'nin tanmlad drt retim faktr olan doal kaynaklar, emek,
sermaye ve giriim retim faktrlerine datlan rant, cret, faiz ve kar gelirlerinin toplam Milli
Gelir'i verir. Milli Gelir, GSMH deerinden Amortismanlar ve Dolayl Vergiler drldkten
sonra bulunan bir deerdir. Milli Gelir, retim faktrleri arasnda, her bir retim faktrnn mal
ve hizmet retimine katt ve hakettii pay kadar datlabiliyorsa, yani bir hakszlk sz konusu
deilse, bu duruma Adaletli Gelir Dalm diyoruz. Eer, bir veya birden fazla retim faktr
milli gelirden hakettiinden daha fazla pay alyor ise, bu duruma Gelir Dalm Adaletsizlii
diyoruz.
TKETM: Milli Gelir'den kabaca direkt vergilerin drlmesi ile, Kullanlabilir veya
Harcanabilir Gelir'e ulalr. Kullanlabilir Gelir bireyler ve kurumlar tarafndan iki ekilde
kullanlr; Tketim Harcamalar ve Tasarruflar. Mal ve hizmetlerin insan ihtiyalarn dorudan
doruya giderecek ekilde kullanlmasna tketim denir. Bu kullanmn parasal deeri tketim
harcamalarn oluturur.
TASARRUF: Kullanlabilir Gelir'den tketim harcamalarn karlanmasndan sonra, bireyler ve
kurumlar tarafndan halen harcanmam bir artk deer kalr ise, bu deer tasarruf olarak
adlandrlr. Makro ekonomide Toplam Yurtii Tasarruflar ifadesi ile geer. Tasarruf Paradoksu
ise, halkn daha yksek oranda tasarruf etmesi ile tketim harcamalarnn azalmasnn, yatrm
harcamalarnda da daralmaya neden olmas nedeniyle, ekonomik bymenin yavalamas ve
tasarruflarn azalmasdr. Yani, tasarruf eiliminin artmas uizun vadede toplam tasarruflarn
azalmasna yol amaktadr. Bu durum bir paradokstur.
KALKINMA: Ekonomik byme lkenin retim hacmindeki bir arttr. Dolaysyla ekonomik
byme sadece saysal bir kavram olarak ele alnmaktadr. Oysa ekonomik kalknma
ekonomideki niteliksel gelimelerdir. Ekonomik kalknma toplumun yaam standartlarnda,
retilen mallarn kalitesinde veya retim organizasyonunda iyilemeler yaanan bir ortam ifade
etmektedir.
STHDAM: Bir ulusal ekonomide, mal ve hizmet retiminde grev almak zere altrlmaya
hazr nfusa istihdam denmektedir. Neo-klasik iktisatlar ulusal ekonominin her zaman Tam
stihdam seviyesinde, yani tm retim faktrlerinin en optimal llerde retimde kullanld
varsaymn kabul etmilerdir. Oysa, 1929 Buhran sonras, Keynesyen ktisatlar ekonominin
eksik istihdam koullarnda da alabileceini ve dengede olabileceini ne srmlerdir.
SZLK: alma ve gelir salama kararnda olan bireylerin, hizmetlerinden yararlanmak
zere altrlmalarna istihdam denmektedir. alma isteine ve yeteine sahip olup, cari
cret haddi ile alma saatlerini kabul ettii halde i bulamayan kimseye isiz denir. Toplam
igc ierisinde isiz olanlarn yzdesine ise isizlik oran denmektedir. sizliin eitli
trlerinden bahsetmek mmkndr. sizlik trleri; ksmi ve yaygn, geici ve srekli olmak
zere tasnif edilebilir. Ksmi ve geici isizlik, yer ve meslek deitirme srasnda belirir. Bu
trden isizliin en tipik olan konjonktrel isizliktir. Konjonktrel isizlik, retim hacminde
zaman zaman ortaya kan daralmalarn yaratt isizliktir. Ekonominin btn sektrleri ile
toplu ve devaml olarak durgun bir dzeyde kald dnemlerde ise yapsal isizlik belirir.
Uluslararas alma rgt ILO normlarna gre bir baka tanm 'Eksik stihdam'dr. Buna
gre, eer istihdam istatistiklerinin hesapland dnem ierisinde kii tmyle isiz kalm ise,
6

TSPAKB

GENEL EKONOM

bu durum isizlik kavram ile, ayn dnem ierisinde sadece 15 gn alm ise eksik istihdam
olarak tanmlanmaktadr. Yani, isizlie gre eksik istihdamn tek fark ksa bir sre iin alm
olmas, ama geri kalan zamanda isiz olmasdr. Bu nedenle, kimi zaman gerek isizlii hesap
etmek iin isizlik oran ile eksik istihdam orannn toplanmak uygulamas grlmektedir
Slayt 1
nsanolu, deer kavramyla tanmasndan ve mallarn deerini tartmasndan itibaren, M..
3000li yllardan itibaren trampa (takas) ekonomisinin yaratt sorunlardan kurtulabilmek iin,
tarmsal rnleri veya ilkel kabile yaants ierisinde en fazla deer verilen nesneleri (metal
paralar, ortas delik talar, deniz havyanlarnn kabuklarndan oluan kolyeler, hayvan
boynuzlarn) para niyetine kullanarak mbadele sistemini oluturmaya almtr. Tarmsal
rnleri para niyetine kullanmak, deerini ve miktarn kontrol altnda tutmak ve kavimleraras
ticarette geerlilik anlamnda pek ok sorunu beraberinde tamaktayd. Bu nedenle, M..
2000li yllardan itibaren altn ve gm madenlerinin karmndan elde edilen elektrumdan
yaplma paralarn ilem grd bir mbadele sistemi devrimsel bir deiikliin balangc
olarak nitelendirilebilir. Altn ve gm para kullanm zaman ierisinde insanolunu bir
kavramla daha tantrmtr; Tasarruf Kavram.

FYATIN OLUUMU

M ALIN
SALADII
FAYDA

M ALIN BOL
VEYA KIT
OLMASI

M ALIN
KALTES

MALIN DEER
ORTAK DEER LS
FYATLAR GENEL SEVYES (DZEY)
AR TILAR (ENFLASYON)

AZALILAR (DEFLASYON)

Slayt 2
Her ulusal ekonominin nihai hedefi, bir iletmenin bilano eitliine benzetilebilecek, kaynaklarharcamalar dengesini gerekletirmektir. Makro ekonomik analiz, ncelikle bir ulusal
ekonominin z kaynaklar ile toplam harcamalarnn birbirine eit olmasn ngrr. Bu forml
ierisinde, lkenin i z kayna GSMH olarak tanmlanmtr. Bununla birlikte, lkenin toplam
z kaynaklarn bulabilmek iin GSYH ile Cari lemler Dengesinin topland bir forml
kullanmak da mmkndr. Eer, lkenin i ve d z kayna hedefledii tketim ve yatrm
harcamalarn karlamaya yeterli deil ise, bu durumda yabanc kaynak kullanmak
kanlmazdr. Yabanc kaynak ise bir ulusal ekonomiye 3 ekilde gelir; birincisi dorudan
yatrm amal yabanc sermaye, ikincisi portfy amal yabanc sermaye ve ncs d
borlanma.

TSPAKB

GENEL EKONOM

KAYNAKLAR - HARCAMALAR DENGES

TOPLAM (Z) KAYNAKLAR = TOPLAM HARCAMALAR
(Z) KAYNAK + DI (Z) KAYNAK = TKETM HAR. + YATIRIM HAR.
GSMH + (CAR L. DNG - N D A F GEL.) = TKETM H. + YATIRIM H.
(GSYH N D A F GEL) + (CAR L. DNG - N D A F GEL.) = TK. H. + YAT. H.

GSYH + CAR L. DNG = TK. H. + YAT. H.

Slayt 3
GSMH deeri Devlet statistik Enstitsnn tablosundan alnmaktadr. Cari lemler Dengesi
deeri ise Merkez Bankasnn hazrlad demeler Dengesi Tablosundan alnmaktadr.
lkenin teden beri d borlanma kulland dikkate alnr ise, tketim ve yatrm harcamalar
ierisinde yer almayan d bor ana para geri demesinin formlnn sa tarafna eklenmesi
gerekir. Eer, d bor ana para geri demesi eitin sol tarafna negatif olarak, yabanc
kaynan altna eklenir ise, yabanc kaynak (-) d bor ana para geri demesi = Sermaye
Hareketlerine eitlenir. Sermaye Hareketleri deeri ise, demeler Dengesi Tablosunda B. ana
balna karlk gelen deerdir.
KAYNAKLAR - HARCAMALAR DENGES
TOPLAM (Z) KAYNAKLAR = TOPLAM HARCAMALAR

(Z) KAYNAK + DI (Z) KAYNAK = TKETM HAR. + YATIRIM HAR.

GSMH + (CAR L. DNG - N D A F GEL.) = TKETM H. + YATIRIM H.

YABANCI KAYNAK + (GSMH + DI KAYNAK) = TK. H. + YAT. H.

YABANCI KAY. + (GSMH + DI KAY.) = TK. H. + YAT. H. + DI BOR ANA PARA GER .
3

Slayt 4
GSMH, GSMHnn yaratlmasnda grev alan retim faktrleri arasnda paylatrlr. Bu
paylam srecine ulalmas iin, GSMHdan amortisman ve dolayl vergilerin karlmas
gerekir. Bylece, Milli Gelire ulalr ve milli gelir 4 retim faktr arasnda paylatrlr. Milli
Gelir, o an iin birfiil mal ve hizmet retimine katlan retim faktrleri arasnda datlan bir
gelirdir. Daha nce mal ve hizmet retiminde grev alm ve emeklilie hak kazanm retim
faktrlerine sosyal gvenlik sistemi vastas ile yaplan demelere transfer demeleri ad verilir
ki bu iki rakamn toplanmas ile kiisel gelire ulalr. Kiisel Gelirden direkt vergilerin dlmesi
ile de Kullanlabilir Gelire (Harcanabilir Gelir olarak da gemektedir) ulalr. Kullanlabilir Geliri
bireyler ve kurumlar iki ekilde kullanr; tketim harcamalar ve tasarruflar. Tasarruflar ya sabit
sermaye yatrm harcamalarnn karlanmas iin, ya da finansal aralarda deerlendirilmek
8

TSPAKB

GENEL EKONOM

zere kullanlr. Eer, finansal aralarn getirisi olarak nitelendirilen i (faiz), sabit sermaye
yatrm harcamalarnn getirisi olan rye eit veya byk ise tasarruf sahiplerini ellerindeki fonlar
finans piyasalarnda deerlendirmeyi tercih ederler
KAYNAK - GSMH
(PF) GAYR SAF MLL HASILA
(-) AMORTSMANLAR
(PF) SAF MLL HASILA
(-) DOLAYLI VERGLER
(FF) SAF MLL HASILA = MLL GELR = RANT GELR + CRET GELR +
FAZ GELR + KAR GELR
(+) TRANSFER DEMELER = KSEL GELR
(-) DREKT VERGLER

KULLANILABLR GELR
KULLANILABLR (HARCANABLR) GELR = TOP TKETM HARCAMALARI + TOP.TASARRUFLAR
FNANS PYASALARINA
YNELK YATIRIMLAR

SABT SERMAYE
YATIRIMLARI

TOPLAM YATIRIM HARCAMALARI

ARZ VE TALEP ANALZ

ARZ: Bir maln bir satcsnn (veya satclarnn) bir piyasada belli bir zaman sresi iinde ve
baka deikenler eit varsaym altnda her fiyat seviyesinde satmaya hazr olduu (veya
olduklar) mal miktarn gsteren bir eri veya tablodur. Bir mal reten veya ithal eden
firmalarn her birinin ayr bir arz erisi vardr. Buna firma arz erisi denir. Endstriyi meydana
getiren btn firmalarn arz erilerinin yatay toplamna endstri arz erisi ad verilir. Arz erisi
ile arz edilen miktar arasndaki ayrm yapmak iktisatta esastr. Arz edilen miktar, arz erisinin
bir noktasnn gsterdii miktar rakamdr.
TALEP: Bir tketicinin, zaman birimi bana, deiik fiyat seviyelerinde bir maldan satn almaya
hazr olduu miktarlar gsteren bir eri veya tablodur. Talep, herhangi bir ihtiyacn gidermek
amacyla bir mal veya hizmet satn alabilecek gce sahip tketici grubudur. Bu nedenle,
ekmein talep grubu ile otomobilin talep grubu birbirine eit olamaz. Ekonomi biliminin, esas
olarak zerinde durduu talep kavram ise potansiyel taleptir. Potansiyel Talep, herhangi bir
ihtiyacn karlamak iin bir mal veya hizmet satnalabilecek gce sahip olan; ancak, o mal
satn alp almayaca belli olmayan tketici grubudur. Arz erisinde olduu gibi burada da talep
ve talep edilen miktar kavramlarnn birbirlerinden ayrlmas gerekir. Talep edilen miktar, talep
erisinin bir noktasnn gsterdii miktar rakamdr. Yani, belli bir fiyattan satn alnmak istenen
miktardr.
(Bknz. Slayt 5)

TSPAKB

GENEL EKONOM

PYASALAR

ARZ

TALEP

ARZI ETKLEYEN FAKTRLER:

TALEB ETKLEYEN FAKTRLER:

- MALIN PYASA FYATI

- MALIN PYASA FYATI

- RETM VE THALAT
MALYETLER

- TAMAMLAYICI MALLARIN
FYATLARI

- TEKNOLOJ DZEY

- RAKP MALLARIN FYATLARI

- ARZI ETKLEYEN DER

FAKTRLER (Grev, Doal Afet,
Enerji Darboaz, Dviz
Darboaz)

- TKETCLERN GELR DURUMU

- ORTAK BEEN VE
ALIKANLIKLAR

2.1

Talebi ve Arz Etkileyen Bamsz Deikenler

Talebi ve arz etkileyen bamsz deikenlere gemeden nce bu kavramlarn deimesinin

ne anlama geldiini aklamakta fayda var. Talep veya arz erisi zerinde bir noktadan baka
bir noktaya geildiinde, bu durum fiyata bal olarak talep ya da arz miktarnn deimesidir.
Fiyat dndaki dier bamsz deikenlerin deiiklik gstermesi ise, bu erilerin btnyle
saa ya da sola kaymasna yol aar.
Talebi Deitiren Faktrler: Talep, bir maln deiik fiyat seviyeleri ile bu fiyat seviyelerinin her
birinde talep edilecek miktar arasndaki ilikiyi kuran bir kavramdr. Yani, talep edilen miktarlar
fiyatn bir fonksiyonudurlar. Ancak bir maln talep edilen miktarn etkileyen, fiyat dnda, baka
deikenler de vardr. Ama bunlar ekonominin ksa dneminde sabit olarak varsaylrlar. Bu
deikenlerden herhangi biri deitii zaman da talep deiecektir. Bu deikenler:
i.

ii.

iii.
iv.

Tamamlayc mallarn fiyatndaki deiim. Burada esas mal-tamamlayc mal ilikisi sz

konusudur. Her mal ve hizmet iin bu tr bir iliki sz konusu deildir. Esas mal eer bir
tamamlayc mal ile desteklenmesi halinde tketicisine hizmet verebiliyor ise, sz
konusu olur. En tipik rnek, otomobil-benzin ilikisidir.
Rakip mallarn fiyatlarndaki deiim. Gerek hayatta baka mallarn fiyatlar deimekte
ve bu da sz konusu maln talebini etkilemektedir. Bu durum karsnda maln talebinin
ne ynde deiecei ise sz konusu mal ve fiyat deien dier mal arasndaki ilikiye
baldr. Rakip mallarn (birbirinin yerine kullanlabilen mallar) fiyatnn dmesi bir maln
talep edilen miktarnn azalmasna, rakip mallarn fiyatlarnn ykselmesi bir maln talep
edilen miktarlarnn artmasna neden olur. Tamamlayc mallarn (birlikte kullanlan
mallar) fiyatnn artmas bir maln talep edilen miktarnn azalmasna, aksi ise maln
talep edilen miktarnn artmasna neden olur.
Tketicinin parasal veya nominal gelir seviyesi. Gelirdeki bir art maln talebini
artrrken, yine gelirdeki bir d de talebi drecektir.
Toplumun ortak beeni ve alkanlklarndaki (zevklerdeki) deiiklikler. Burada zevk
sz, tketicinin tercihlerini anlatmak iin kullanlmaktadr. Tketicinin zevklerinin veya
tercihlerinin deimesi mallarn tketici gzndeki nem sralarnn deimesi demektir.
Bu noktada tketicinin gelecekle ilgili bekleyilerine de dokunabiliriz. Bir maln
gelecekteki fiyatlar ile ilgili bekleyileri tketicinin bugnk talebini etkileyebilir.

10

TSPAKB

GENEL EKONOM

Arz Etkileyen Faktrler: Tpk talepte olduu gibi, arz edilen miktarlar fiyatn bir
fonksiyonudurlar. Ancak bir maln arz edilen miktarn etkileyen, fiyat dnda, baka
deikenler de vardr. Ama bunlar ekonominin ksa dneminde sabit olarak varsaylrlar. Arz
etkileyen faktrler:
i.
ii.

iii.

2.2

Maliyetleri deitirebilecek herey arz etkileyebilir. retim teknolojisinin deimesi,

faktr fiyatlarndaki deiimler ve benzeri deikenler sz konusu maln maliyetine etki
edebilecekleri iin arzn deimesine neden olabilmektedirler.
Teknolojideki Deiim: Eer bir retim yaps emek youn teknolojiden, sermaye
youn teknolojiye gemi ise, bu durum ayn miktarda maln daha ksa bir zaman
dilimi ierisinde ve daha dk bir maliyetle retilmesi anlamna gelir. Bu nedenle,
emek youn teknolojiden sermaye youn teknolojiye gei, arz miktarn olumlu ynde
etikeleyecektir.
Herhangi bir maln arzn baz zel sebepler de (dier deikenler) deitirebilir. Bir
sektrde grev karar alnmas, doal afetler, enerji darboaz veya dviz darboaz
bunlara rnektir. Tarm rnlerinin arz zerinde hava artlarnn etkisi byktr.
Devletin baz kurallar koymas, veya baz kurallarda deiiklik yapmas da bir maln
arzn etkileyebilidii gibi, firmalarn gelecekle ilgili bekleyileri de arz deitirebilir.
Arz Talep Dengesi

Arz edilen miktarn talep edilen miktara eit olmas durumuna arz talep dengesi denmektedir.
Bu eitlii salayan ve farkedilir bir deime eilimi gstermeyen fiyat seviyesine ise denge
fiyat denmektedir. Belli bir fiyattan arz edilen miktarn ayn fiyattan talep edilen miktar amas
durumunda ortaya bir arz fazlas kmakta ve bu da fiyat seviyesinin dmesine neden
olmaktadr. Yine belli bir fiyattan talep edilen mal miktarnn arz edilen mal miktarn amas
durumunda ortaya talep fazlas kmakta ve fiyat seviyesinin ykselmesine neden olmaktadr.
Piyasa ekonomisi koullarnn geerli olduu bir ortamda, arz-talep bir araya gelerek piyasa
dengelerini oluturur.
(Bknz. Slayt 6)
PYASALAR

ARZ

MAKRO DENGE

TOPLAM ARZ

TALEP

= TOPLAM TALEP

[ ( TOPLAM YURT RETM

HRACAT) + THALAT] STOKLAR =

ZEL KESMN TKETM

HARCAMALARI + ZEL
KESMNN YATIRIM
HARCAMALARI + KAMU
HARCAMALARI (TKETM VE
YATIRIM)
C+I+G(Cg+Ig)

GSMH (-) NET DI ALEM FAKTR GELRLER = GSYH

GSYH (-) THALAT VERGS = TOPLAM YURT RETM

2.3

Grnmeyen El Mekanizmas

Serbest piyasa mekanizmasn ifade eden bu kavram, Adam Smith tarafndan ortaya atlmtr.
ktisadi hayatta dzeni salayan ve hangi mallarn, kimler iin, ne miktarlarda retilecei gibi
temel ekonomik sorunlar zmleyen bir grnmez el (serbest fiyat mekanizmas) vardr. O
11

TSPAKB

GENEL EKONOM

nedenle hkmetler ekonomik hayata mdahale etmemelidirler gr, Grnmeyen El

Mekanizmas'nn savunucusu konumundaki Neo-Klasik iktisatlar tarafndan hararetle
savunulmutur. Grnmeyen El Mekanizmas sayesinde, ekonomide oluan arz veya talep
fazlal erir ve piyasa tekrar denge noktasna geri dner. Grnmeyen El Mekanizmas talebin
tamamiyle krld 1929 Byk Buhran esnasnda, piyasalar dengesizlikten kurtarmaya
yetmemitir, bir mekanizma olarak alamamtr.
2.4

retici-Tketici Rant

Talep ve arz oluturan alc ve satclarn ierisinde piyasa denge fiyatnn stnde mal satn
almaya raz ve mal satmaya raz bir ktle vardr. Eer, bir mal 100 milyon liradan satlyor iken,
piyasa denge fiyat 100 milyon lira iken, bir tketici o mala 150 milyon lira dahi vermeye raz
iken, cebindeki 150 milyon liray bu mal satn almak iin kullanmaya oktan raz iken, eer o
mal 100 milyon liradan, yani piyasa fiyatndan alr ise, bu tketicinin mal raz olduu fiyattan
daha dk bir fiyata almas nedeniyle, cebinde 50 milyon kalmas sayesinde elde ettii
avantaja Tketici Rant, diyoruz. Eer, maln piyasa denge fiyat 100 milyon lira iken, bu
televizyonu 75 milyon liradan satmaya raz bir firma, bu mal piyasa denge fiyat olan 100
milyon liradan satmas sayesinde, fazladan ev hedeflediinden bir 25 milyon lira daha fazla
kazanyor ise, retici firmann elde ettii bu ek avantaja ise retici Rant, diyoruz. Ksacas,
reticinin satmay dnd fiyat ile fiili olarak satmas gereken piyasa fiyat arasndaki bu
farka retici rant diyoruz.
2.5

Toplam Arz-Toplam Talep Eitlii

Bir ulusal ekonominin retim veya ithalat yoluyla elde ettii mal ve hizmetlerden, stok amacyla
ayrdklar dldkten sonra kalan ksma Toplam Arz, zel kesimin ve kamu kesiminin tketim
ve yatrm harcamalarnn toplamna ise Toplam veya Efektif Talep diyoruz.
Toplam Arz=Toplam Talep
[(Toplam Yurtii retim-hracat)+thalat]-Stoklar=Tketim Harcamalar+Yatrm Harcamalar
[(Y-X)+M]-Stok Deiimi=C+I+G(Cg+Ig)
Y (Kullanlabilir veya Harcanabilir Gelir) = C+I+G+(X-M)+Stok Deiimi

Keynesgil Genel Denge olarak tanmlanacak bu formlde, Tketim ve Yatrm Harcamalar'nn

iki ana boyutu sz konusudur. Birincisi, Otonom Tketim ve Otonom Yatrm Harcamalar, ki bu
tanm GSMH veya Milli Gelir seviyesi ne olursa olsun yaplmas art olan tketim ve yatrm
harcamalar anlamna gelir; ikincisi Uyarlm Tketim Harcamalar ve Uyarlm Yatrm
Harcamalar. Bu ifadeler ise, Milli Gelir seviyesine bal olarak gerekleen tketim ve yatrm
harcamalar anlamna gelir. Uyarlm Tketim Harcamalar (c.Y) ile gsterilir, ki c marjinal
tketim eilimidir. Uyarlm Yatrm Harcamalar ise (.Y) ile gsterilir, ki marjinal yatrm
eilimidir. Bir ulusal ekonomide halkn marjinal tketim eilimi olan c ile marjinal tasarruf eilimi
s'nin toplamnn 1'e eit olmas esasdr. (c+s=1) Yani, Trk halknn marjinal tketim eilimi
eer 0.75 ise, bu durum halkn kullanlabilir gelirinin yzde 75'ini tketim harcamalarnda, geri
kalan yzde 25'lik blm ise tasarruf olarak deerlendirdii anlamna gelir. Keynesgil Genel
Denge, makro dengede esas belirleyici olan toplam talep olduunu vurgular. Ekonomiye Kamu
Mdahalesini onaylar. Bu nedenle, toplam arz temsil eden geometriksel ekil, 0 orijininden
balayan ve yukar doru 45 derecelik bir ayla trmanan bir doru ile temsil edilir. Otonom
tketim harcamalar seviyesinden balayan ve eimi marjinal tketim eilimiyle (c) hesaplanan
tketim harcamalar dorusunun ve eimi marjinal yatrm eilimiyle () hesaplanan ve otonom
yatrm harcamalar seviyesinden balayan yatrm harcamalar dorusunun geometriksel
12

TSPAKB

GENEL EKONOM

toplam ile ulalan efektif talep dorusu ile toplam arz dorusunun kesitii nokta ise, makro
dengeyi verir ve denge GSMH seviyesinin belirlenmesini salar.
Yukardaki formlde, X-M, Keynesgil Genel Denge formlnn da ak olmasn
salamasnn yan sra, mal ve hizmet ihracatndan elde edilen gelirin halkn kullanlabilir
gelirini olumlu etkilediini, mal ve hizmet ithalat iin harcanan dvizin ise, halkn kullanlabilir
gelirini olumsuz ynde etkilediini gstermektedir. Bu nedenle bir ulusal ekonomide Marjinal
thalat Eilimi artar ise, yukardaki formle bal olarak, Gelir arpan da azalacaktr.
Klasik Genel Dengede ise, Keynesgil Genel Dengenin aksine, arz yanls bir anlayn etkisine
bal olarak, tam rekabet piyasas koullarnda alt varsaylan emek piyasasnda; denge
reel cret seviyesinde oluan tam istihdam seviyesi, ayn zamanda ekonominin mal ve hizmet
retim erisinden de yararlanlarak, tam istihdam seviyesinde elde edilebilecek denge GSMH
seviyesini gsterir. Keynesin 1929 Buhrann talep yetersizliinden kaynaklanan bir buhran
olarak tanmlamas, Keynesyen anlayn ekonomide esas belirleyici olan unsurun ekonominin
arz yn deil, talep yn olduunu ne karmtr.
2.6

Arz-Talep Kaymalar

Eer, arz ve talep miktar baml deikenini etkileyen ve her iki fonksiyonda da ortak
bamsz deiken olan fiyat (P) deiebiliyor, buna karlk maliyetler, teknoloji dzeyi, arz
etkilen dier faktrler, tamamlayc mallarn fiyatlar, rakip mallarn fiyatlar, tketicilerin gelir
dzeyi ve toplumun ortak beeni ve alkanlklar sabit ise, yani bir Ceterus Paribus durumu
sz konusu ise, yani dier faktrler ayn kaldnda, maln piyasa fiyatndaki her hangi bir
deiikliin arz veya talep miktar zerinde yarataca miktar deiiklii, arz veya talep erisi
veya dorusu zerinde aranr.
S (Arz) D (Talep)
Varsaym 1
S= (P,C,U,W)
D= (P,Pt,Pr,Y,T)
Ancak, yukardaki varsaym tersine kabul edilir ise, yani maln piyasa fiyat sabit, dier
bamsz deikenlerden birisi deiebiliyor ise, rnein maliyet art veya azal, ya da
tamamlayc maln fiyatnn artmas veya azalmas arz veya talep dorusunun saa veya sola
doru kaymasna yol aacaktr.
Varsaym 2
S= (P,C,U,W)
D= (P,Pt,Pr,Y,T)
Altn Kural: Eer, maln piyasa fiyat dnda kalan dier bamsz deikenlerden herhangi
birisinin deiiim olumlu bir deiim ise, bu durumda hem arz, hem de talep dorusu veya erisi
saa doru hareket eder, kayar; eer, maln piyasa fiyat dnda kalan dier bamsz
deikenlerden herhangi birisindeki deiim olumsuz bir deiim ise hem arz, hem talep
dorusu veya erisi sola doru hareket eder, kayar. rnein, bir sektrde grev karar arz
dorusunu, retim aksayacandan, sola doru kaydrr. Benzin fiyat pahallandnda, benzin
tamamlayc mal-otomobil esas mal ilikisi erevesinde, otomobile olan talep azalacak ve talep
dorusu sola doru kayacaktr.
13

TSPAKB

GENEL EKONOM

Burada bir istisnasi durum, normal mal - dk mal karlatrmasndadr. yle ki, bir
ekonomide tketicilerin geliri arttnda, rnein dk mal margarin ise, insanlar gelirleri
artnca daha fazla margarin tketiceklerine, tereyana geerler. Yani, gelir artsa da dk
maln talebi azalr ve talep dorusu sola kayar. Buna karlk, tereya normal malnn talep
dorusu saa kayar. Tersine, gelir azaldnda ise tereyan talep erisi sola kayar, margarinin
talep erisi saa kayar. nk, insanlar gelirleri azalnca, yeniden margarin tketmeye dner.
Bu talep art ve azallar esnasnda, margarinin ve tereyann fiyatnn sabit olduunu
unutmuyoruz. Bir nemli nokta bu durumun, kame Etkisi ile kartrlmamasdr. Bir tketicinin
reel geliri sabit iken, maln piyasa fiyatndaki deiimin o maln tketim miktar zerinde
yaratt etkiyi tanmlar. Tketici burada fiyat artan mal, ayn kalitedeki bir baka mal ile ikame
eder. Maln nisbi fiyat arttnda tketicinin o mal yerine, baka bir mal ikame etmesi
durumudur. Ancak, bu ikame iin margarin sz konusu deildir.
2.7

Esneklik (Elastikiyet) Kavram

Mal ve hizmetlerin arz ve talep dorular birbirine benzemez. nk, farkl mal ve hizmetlerin
fiyat ve gelir gibi bamsz deikenlerdeki deiikliklere olan duyarllklar farkldr. Bu nedenle,
bir bamsz deikendeki yzdesel deiimin, arz veya talep miktar baml deikenleri
zerinde ne oranda bir yzdesel deiim yarattn hesap etmemizi salayan, o maln arz veya
talep miktarnn bamsz deikene olan hassasiyetini lmemizi salayan kavrama Esneklik
diyoruz. Arz baml deikeninin fiyat bamsz deikenine olan duyarlln lmek mmkn
iken, talep baml deikeni iin, hem fiyattaki deiimlere olan duyarll, hem de gelirdeki
deiimlere olan duyarll lmek mmkndr.
Esneklik deerinin hesap edilmesinde kullanlan forml; Arzn Fiyat Esneklii (Elastikiyeti)
iin;
Q
Q
E= -------------------------P
P
Forml kullanlmaktadr.
Talebin Fiyat Esneklii (Elastikiyeti) iin ise;
Q
Q
E= -- ---------------------P
P
ayn formln nne negatif iareti konularak, esneklik deeri hesap edilmektedir.
Talebin Gelir Esneklii (Elastikiyeti) iin ise;
Q
Q
E= -------------------------Y
14

TSPAKB

GENEL EKONOM

Y
forml kullanlmaktadr.
Talebin Fiyat Esneklii'nde (Elastikiyeti'nde) 5 ayr fiyat esneklii vardr. Sfr esneklik
durumu, fiyat ne olursa olsun belirli bir maln hep ayn miktarda talep edilecei anlamna gelir.
Bu durum, lmcl hastalklarn tedavisinde kullanlan ilalar ve bir lde uyuturucu madde
iin geerlidir. nk, tketici o maln fiyata ne olursa olsun, bu maldan bir miktar talep etmek
zorundadr. Bu nedenle, fiyata olan duyarlllk sfrdr ve bu tr mallar istismara ak olan
mallardr.
Talebin fiyat esneklii sonsuza eit ise, bu durum belirli bir P fiyatndan satn maln sonsuz
miktarda talep edilecei anlamna gelir, ki bu bir matematiksel maldr. nk, hibir mal sonsuz
miktarda talep edilemez. Eer, P>Q ise, yani maln piyasa fiyatndaki belirli bir yzdesel
deiim, maln talep miktarnda daha dk oranda bir yzdesel deiime yol ayor ise, bu
maln fiyata olan duyarll, dolays ile fiyat esneklii 1'den kk demektir. Bu durum, zorunlu
tketim mallarnda grdmz bir durumdur. Eer, P=Q durumu sz konusu ise, bu nite
esneklik demektir. Yani, maln piyasa fiyatndaki belirli bir yzdesel deiim, maln talep
miktarnda ayn oranda bir yzdesel deiime neden olmaktadr. Yana esneklik deeri 1'e
eittir. Bu kategorideki mal ve hizmetler normal mal snfna girer. Eer, P<Q durumu sz
konusu ise, yani fiyattaki en ufak bir deiiklik, maln talep miktarnda ok daha yksek oranda
bir deiiklie yol ayor ise, bu durumda fiyata olan duyarllk yksektir; yani esneklik deeri
1'den byktr. Bu kategoriye ise arlkl olarak lks mallar girmektedir.
Talebin fiyat esneklii ile gelir esneklii ayr ayr hesap edilen esneklik trleridir. Talebin fiyat
esneklii tketici gelirinde meydana gelen deiimlere bal deildir.

MAKRO EKONOMK GSTERGELER VE YORUMU

(Bknz. 7-8-9-10-11)

EKONOMK BYME LE LGL GSTERGELER

EKONOMK GSTERGELER

NC GSTERGELER
Tketici Gven Endeksi

MEVCUT DURUMU VE
GELECEE YNELK
ANALZ SALAYAN
GSTERGELER

GSMH ve GSYH Verileri

Sanayi retimi

Kapasite Kullanm Oran

Tketici Gven Endeksi

Tketim Endeksi

Konut Siparileri

Harcamalar Ynnden GSYH

Yeni Fabrika Siparileri

Alan/Kapanan Firma Saylar

naat statistikleri

Turizm statistikleri

Elektrik Enerjisi retim ve Tketimi

Bireysel Tketim Endeksi

Kredi Hacmindeki Gelimeler

Cari l. A / GSYH
Sermaye Hareketleri
stihdam Verileri
7

Dorudan Yabanc Sermaye

Yatrmlar

stihdam Verileri

Protesto Edilen Senet ve ekler

Bankaclk Sektrnde Tketici

Kredisi Hacmi

Tevik statistikleri

Leasing Sektrnde lem

Hacmi

Dizel Yakt Tketimi (Tarm ve

Ticari Tamaclk)

15

TSPAKB

GENEL EKONOM

FNANSAL GSTERGELER

DEMELER DENGESYLE LGL GSTERGELER

demeler Dengesi Tablosu

Cari lemler Dengesi Verileri
Sermaye Hareketleri Kalemleri
Rezerv Hareketleri
Merkez Bankas Tartl Efektif Reel Kur
Endeksi
Gmrk Mstearl, TM ve DEnin D
Ticaret Verileri
9

10

Ulusal Piyasa Verileri [Hisse Senedi Piyasas, DBS Piyasas,

Kymetli Maden Piyasas, Interbank (TL, Dviz), Serbest Piyasa
Kurlar, Takasbank Piyasas Faizleri]
Uluslararas Piyasa Verileri [Uluslar aras Sermaye Piyasalar
Verileri, LBOR, FBOR, TBOR, Trkiye ve Dier Gelimekte Olan
Ekonomilerin Tahvil Cinsinden Borlanma Verileri]
Merkez Bankas Analitik Bilanosu
Uluslararas Emtia Borsalar Verileri
Bankaclk Sektr Verileri [Mevduat (TL/DTH Oran, Mevduatn
Vade Yaps, Mevduata Verilen Faiz, Mevduat/Alacak Oran,
Mevduatn Ortalama Vadesi/Kredinin Ortalama Vadesi), Kredi,
zkaynak, Aktif-Pasif, Sermaye Yeterlilik Rasyosu]
Sigortaclk Sektr Verileri
Leasing Sektr Verileri
Factoring Sektr Verileri
Dviz Talebi Yaratabilecek Deerler / Uluslararas Rezervler
(Dolarizasyon Riski)

MAKRO EKONOMK RSK YNETM

TRKYEDE KRZ N ERKEN UYARI NTELNDE VER YOK
Batl Ekonomilerde nc Gsterge
Niteliinde Veriler:
Tketici Gven ndeksi
Tketim ndeksi
Yeni Konut Siparileri
Yeni Fabrika Siparileri
stihdam ve sizlik Verileri
Ekonomik Byme Verileri

D Ticaret ve demeler Dengesi

Verileri ( 2 veya 2,5 Aylk Gecikme le)
stihdam Verileri ( 3 Aylk Dnemler
tibariyle, 2 Aylk Gecikmeyle)
Trkiyede Kullanlabilen Veriler
Aylk Sanayi retim ndeksi (38 gn)

Para Arzndaki Gelimeler

Aylk malat Sanayi Eilim Anketi (2123 gn)

Banka Kredileri Verileri

Alan-Kapanan irket Saylar (1416g)

Aylk Geici Byme Verileri

Tketici Gven, Bireysel Tketim ve

Perakende Sat ndeksi

11

3.1

Trkiyede Makro Ekonomik

Gstergelerin Seyri:
Ekonomik Byme Verileri ( 3 Aylk
Dnemler tibaryle, 2-3 Aylk Gecikme
le)

Makro Ekonomik Gstergelerin Analizi

Gnmzde, ulusal ekonomileri ve dnya ekonomisini analiz edebilmek iin kullanmakta

olduumuz makro ekonomik gstergeleri, ekonomik bymeyi lmeye ynelik gstergeler,
lkelerin d ekonomik ilikileri ile ilgili dinamikleri grmemizi salayan demeler Dengesi ve
D Ticaret Gstergeleri ve finans piyasalarndaki gelimeleri izlediimiz finansal gstergeler
gibi ana kategorilere ayrmam mmkndr. Bunun yan sra, ikinci bir ayrm, makro ekonomik
gstergeleri yaklamakta olan riskler ve kriz tehditlerini nceden gsterebilen nc gstergeler
ve aklanma sresi veya kapsam asndan bu tr nc gsterge olma nitelii tamayan
gstergeler olarak ikiye ayrmak ta mmkn. Nitekim, ABDde Michigan niversitesinin
hesaplanmasnda nclk ettii, Tketici Gven Endeksi ve Bireysel Tketim Endeksi deerleri
veya konut siparileri ve yeni fabrika siparileri bu verilere rnek gsterilebilir. Bununla birlikte,
tektonik hareketlenmeler anlamnda deprem olarak adlandrdmz yeryz hareketlerinin
belirlenmesi lsnde karlalan imkanszlklar lsnde olmasa da, ekonomik krizlerin
belirtilerini ve ekonomik krizler ile ilgili olaslk lmlerini saptamakta halen belirli zorluklar
yaandn da, makro ekonomik gstergelerdeki iyilemeye ramen, ifade etmek gerekir.
Temel sorun, yapsal sorun kapsamna giren ekonomik problemlerin krize ne zaman ve ne
ekilde dntnn nceden saptananamasnda odaklanmaktadr. Bu zorluun
nedenlerinden birisi, farkl lkelerin krize giri srelerinin ou zaman birbirlerine benzerlik arz
etmemesi ise, bir dier neden de lkelerin istatistik kurumlar tarafndan retilmekte olan
istatistiklerin eitli nedenlere bal olarak ge aklanmasdr.
16

TSPAKB

GENEL EKONOM

Gelimekte olan ekonomilerin ounda, lke ekonomisinde giderek kronikleen yapsal

sorunlara siyasi otoritenin gsterdii duyarszlk, krizlerin ortaya k ve derinleme nedeni
olarak tanmlanabilir. Ancak, siyasi otoritenin duyarszlna, zel sektrn duyarszlnn ve
kresel sorunlarn etkilerinin de eklenmesi, krizlerin derinlemesinde etken olabilmektedir.
1990'l yllarda Trkiye'de yapsal sorunlarn izledii sre, yani yapsal sorunlarn bir krize
dnmesi sreci, yukarda saydmz nedenlerin bir araya gelmesi asndan, bu konuda en
iyi rneklerden birisini oluturmaktadr. Genel olarak ekonomideki yapsal sorunlara gsterilen
bu duyarszln yansra, bu sorunlarn zmne ynelik politika ve ara-yntem
tercihlerindeki hatalar da; daha ak bir ifade ile uygulanan para ve kur politikasndaki yanl
tercihler de krizlerin knda ve derinlemesinde etkili olmutur. Yanl politika tercihlerinin
sonular asndan, 1970'li yllarda Petrol Krizleri'nin yaratt sorunlar gidermede tercih edilen
zmler ve 1997 ylnda patlak veren Asya Krizi'nde oluan sre en nemli rnekleri
oluturmaktadr.
Batl ekonomilerde effaflaan Merkez Bankacl, ekonomi ynetimindeki istikrar ve sorumlu
ynetim anlay, makro ekonomik gstergelerin hassasiyetini bir kat daha arttrm ve makro
ekonomik gstergelerdeki ipular beklenen krizler iin ou zaman nc gsterge nitelii
tamtr ve tamaktadr. Gelimekte olan lkelerde ise kayt d ekonominin yaratt
deformasyon ve effafszlk makro ekonomik gstergelerin krizler iin nc gsterge olma
zelliini zayflatmaktadr. Bununla birlikte, makro ekonomik gstergeleri 3 ana kategoride bir
araya getirmek suretiyle, krizler ile ilgili nc gstergeleri oluturmak mmkn gzkmektedir.
Bu 3 ana kategoriyi tek tek ele almak yararl olacaktr.
3.1.1

Ekonomik Byme ile lgili Makro Gstergeler

Uluslararas alanda bir lke ekonomisinin performansn gsteren, lke ekonomisinin bir kriz
srecinde olup olmadnn en temel gstergesi, ekonomik byme hz deerleridir. lke
ekonomisinin byme hznn yavalama srecine girdiini iaret eden veriler; halk dilinde
'ekonomide souma' olarak tanmlanan bu sre, nce durgunluk ve alnan nlemler yeterli
gelmez ise, ardndan da daralma, ya da negatif byme boyutu ile kendisini gsterir. Bu
noktada, ekonomik byme ile ilgili iki temel gsterge sz konusudur. Gstergelerden bir
tanesi, Gayri Safi Milli Hasla (GSMH) (ing. GNP), yani daha z Trke bir ifade ile net olmayan
ulusal retim; kinci gsterge ise, Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH)(ing. GDP), yani daha z
Trke bir ifade ile net olmayan yurtii retimdir. ki verinin temel fark, Net D Alem Faktr
Gelirleri'dir.

17

TSPAKB

GENEL EKONOM

lke ekonomisini ayakta tutan 8 ana sektrn yaratt katma deerden bir istatiksel manta
dayal olarak 'izafi banka hizmetleri' kalemi dlr. Buradaki mantk, temel kredi bor-alacak
ilikisi erevesinde belirli bankaclk hizmetlerinin zaten dier 7 ana sektrn muhasebe
kaytlarna getii ve katma deer verilerine yansddr. Bu nedenle, mali kurulular dnda
kalan dier 7 ana sektrn verilerinde yer alan bankaclk ilemlerinin GSMH'nn toplamna
mkerrer olarak yeniden girmesini engellemek iin, bir istatiksel ynteme dayal olarak banka
hizmetlerinin deeri 'izafi' olarak hesap edilir ve 8 ana sektrn yaratt toplam katma
deerden dlr. Bu ilemden sonra 8 ana sektrn gerekletirdii toplam mal ve hizmet
retim deeri bulunmutur. Bu deerin zerine devletin anayasal hizmetlerinin deeri, vakf gibi
kar amac olmayan zel hizmet kurulularnn kstl miktardaki mal ve hizmet retiminin deeri
eklenir. Bu eklemelerin sonucunda bulunan deer her ne kadar Devlet statistik Enstits'nn
'retim Yoluyla GSMH' hesaplama tablosunda 'Toplam' ifadesi ile geiyor olsa da, aslnda
'Toplam' ifadesinin anlam 'Toplam Yurtii retim'dir. (ing. TDP). Toplam Yurtii retim
Deeri'nin zerine devletin ithalattan elde ettii (gmrk vergisi ve ithalattan alnan KDV) vergi
gelirleri eklendiinde Gayri Safi Yurtii Hasla elde edilir. Gayri Safi Yurtii Hasla'nn zerine
ise Net D Alem Faktr Gelirleri'nin eklenmesi sonrasnda GSMH'ye ulalr.
GSMH'nn yaratlmasnn amac, GSMH'y temsil eden mal ve hizmetlerin yaratlmas ile, Trk
ekonomisindeki on binlerce tzel kiiliin kasasna giren paray 4 retim faktr olan Doal
18

TSPAKB

GENEL EKONOM

Kaynaklar, Emek, Sermaye ve Giriim (Teebbs) retim faktrleri arasnda datmaktr.

Sermaye retim Faktr, insan eliyle topran stnde ve altnda inaa edilmi tm fiziki
deerleri temsil eder ki, bu fiziki deerlerin toplam bir toplumun en byk ekonomik deeri
olan Milli Servet'e eittir. Yani, bir lkenin bir yllk bir zaman dilimi ierisinde yaratt en
byk deer olan GSMH, ondan kat ve kat daha byk bir deer olan Milli Servet kullanlarak
yaratlmaktadr. Bu noktada, bir ulusal ekonominin verimlilii elindeki Milli Servet'in ne kadarlk
bir yzdesi ile GSMH yarattdr. Trkiye'nin Milli Serveti 2.5 trilyon dolar olarak varsaylr ise,
Trkiye zerinde oturduu Milli Servet'ten sadece yzde 9'u kadar bir GSMH yaratabilmektedir.
Yani, Trkiye Milli Serveti'ni verimli kullanamamaktadr.
Yaratlan GSMH'y, Trk toplumu olarak, GSMH'nn yaratlmasnda oynadmz rol lsnde
aramzda paylayoruz. Bu paylatrmay da, Trkiye'deki onbinlerce irili, ufakl tzel kiilik
aracl gerekletiriyor. GSMH, bir parasal deer olarak irketlerin kasasna girdikten sonra,
nce GSMH'dan Amortismanlar' ayryoruz. nk, retimin aksamamas iin Milli Servet'teki
ypranma payn bir kenara ayrmamz gerekiyor. Bu durumda, Safi Milli Hasla'ya (SMH)
ulam oluyoruz. Ancak, GSMH ve SMH piyasa fiyatlar ile elde edilmi deerler olduklarndan,
ilerinde Dolayl Vergiler'i tamaktalar. Bu nedenle, irketlerin tzel kiilikleri Dolayl Vergiler'i
Kamu adna topladklarndan, bu vergileri retim faktrlerine databilme hakkna sahip deiller.
Bu nedenle, piyasa fiyat ile hesap edilmi SMH'dan Dolayl Vergiler'i derek, faktr fiyatlar ile
hesap edilmi SMH'ya ulamamz gerekir. Ki, faktr fiyatlar ile SMH ayn zamanda Milli Gelir'e
eittir. Milli Gelir'i ise irketlerin tzel kiilii 4 retim faktr arasnda, Rant Geliri+cret
Geliri+Faiz Geliri+Kar Geliri olarak paylatrr. Milli Gelir; lkenin ulusal snrlar ierisinde
alan retim faktrlerine datlan retim faktrlerine datlan gelirin toplamdr. Oysa, Trk
vatandalar arasnda, lkenin ulusal snrlar dnda, dnyann baka ekonomilerinde de mal
ve hizmet retiminde grev alanlar sz konusudur; yurtdnda alan iilerimiz ve
mtaahhitlerimiz gibi. Nitekim, bu vatandalarmz yabanc lkelerde kazandklar faktr
gelirlerini Trkiye'ye gnderirler, ki bu gelir Trkiye iin D Alem(den Gelen) Faktr
Gelirleri'dir. Elbette, Trkiye'de alan yabanc igc ve yabanc irketler de Trkiye'de
kazandklar faktr gelirlerini kendi lkelerine gnderirler. O halde, her lke ayn zamanda D
Alem'e Giden) Faktr Giderleri'ne de katlanr. Bu nedenle, D Alem Faktr Gelirleri ile D
Alem Faktr Giderleri arasndaki farka D Alem Net Faktr Gelirleri, diyoruz. Trkiye'nin
1995-1998 yllar arasnda D Alem Net Faktr Gelirleri 2.5-3 milyar dolar olmu; bu sayede,
GSMH's, GSYH'sndan byk olmutur. Ancak, 1999'dan 2003'e mtaahhitlerimizin i
kaybetmeleri ve iilerimizin de ekonomik krizler nedeniyle Trkiye'ye gnderdikleri paray
azaltmalar sonucunda, D Alem Net Faktr Geliri 1 ile 2 milyar dolar arasnda aa
dnmtr. Nitekim, bu rakam 2002 yl iin 1.7 milyar dolar ak seviyesindedir. Bu nedenle,
1999 ylndan bu yana GSMH, GSYH deerinden daha kk hale gelmitir. Bu nedenle, D
Alem Net Faktr Geliri'nin arptc etkisi nedeniyle, GSYH ile hesaplama hep tercih
edilmektedir.
Nitekim, dnya ekonomisinde, lkelerin ekonomik performanslarnn karlatrlmasnda temel
gsterge GSYH'dr. GSYH, ulusal snrlar ierisinde yaratlan katma deeri gsterir. Bu
nedenle, tm uluslar aras istatistiklerde makro ekononomik karlatrmalar ve/veya gsterge
niteliindeki eitli makro ekonomik oranlar (Toplam Yurtii Tasarruflar/GSYH veyaKamu
Kesimi Borlanma Gerei/GSYH gibi) GSYH dikkate alnarak hesaplanr. Trkiye'de bu ynde
bir istatistik veri retimi Devlet statistik Enstits tarafndan son yllarda benimsenmi olmasna
ramen, Trkiye'nin nemli makro ekonomik deerlerini her yl yllk program almasnda
aklayan Devlet Planlama Tekilat'nda ise halen GSMH verilerini n planda tutma bir
alkanlk olarak srmektedir. Dolays ile, GSMH dikkate alnarak hesap edilmi olan
rasyolarn, uluslar aras ekonomik istatistikler ile karlatrlmasnda eitli sorunlar
yaanmaktadr.
19

TSPAKB

GENEL EKONOM

Trkiye'de Devlet statistik Enstits tarafndan aklanmakta olan GSYH ve GSMH verilerinde,
yln ilk eyreine (Ocak-Mart dnemine) ait verileri ayn yln 30 Haziran'nda, yani aylk bir
gecikme ile, yln ikinci eyreine ait verileri 31 Austos'da, nc eyrek verileri 30 Kasm'da
ve yln son eyreine ait verileri ise yine aylk bir gecikme ile ertesi yln 31 Mart'nda
aklamaktadr. Dolays ile, Trkiye muhtemel bir kriz ile kar karya ise, GSYH verilerine
bakarak kriz tahmininde bulunmak verilerin gecikmeli aklanmasndan dolay zorlamaktadr.
Oysa, ABD'de geici ekonomik byme verileri aylk olarak aklanabilmekte, bu nedenle de
ABD Merkez Bankas FED bu sayede uygulad faiz veya daha genel anlamda para
politikasnn istedii sonular yaratp yaratmadn daha erken test edebilmektedir.
Trkiye'de verilerin ge aklanmasnn yansra, bir baka nemli problem 1993 boyunca
yaplan yanl ekonomi politika tercihleri nedeniyle 1994 banda kar karya kalnan kriz ayr
tutulur ise, 1998 yl sonu balayan ve neredeyse 2000 ylnn ilk aylarna kadar sarkan krizde
ve 2000 ylnn kasm ve 2001 ylnn ubat aylarnda patlak veren olaylar ile balayan krizde
siyasi etkenlerin nemli rol oynamasdr. Siyasi alanda yaanan gerginliklerin yaratt belirsizlik
ve endienin ekonomik yansmalar hem ani, hem de iddetli olmutur. Bu nedenle, krizin k
noktasnn siyasete dayal olduu durumlarda makro gstergelere dayal olarak kriz iin nc
gstergeler retebilmek mmkn gzkmemektedir. Dolays ile, 1999 ve 2001 krizlerinde
ekonomik byme ile ilgili veriler nc gsterge olmaktan ok, krizin ne lde derinletiinin
ve dip noktadan tekrar toparlanma srecine girilip girilmediinin bir gstergesi olarak
kullanlmtr ve kullanlmaktadr. Ancak, krizden klmas iin gerekli olan ekonomik
reformlarn uygulanmasnda yine siyasi destek hayati nem tadndan, siyasi alandaki yeni
bir gerginlik Trkiye'yi yeni bir krizin ierisine srkleyebilir.
Bu erevede, ekonomik krizlerin nceden tahmini asndan ne kan 4 ana sektrden inaat
sektr, ticaret ile ulatrma ve haberleme sektrlerindeki gelimeler, kriz ncesi halkn
tketim kalplarndaki deiimler ve harcamalarn kslmas ve ihtiyatl davranlmas anlamnda
nemli ipular verebilmektedirler. Ulatrma ve haberlemedeki daralmalar hemen
hissedilebilmektedir. En nemli kriz belirtisi saylabilecek gelime halk diliyle mazot, teknik dilde
dizel olarak ifade edilen ve arlkl olarak yk ve insan tayan byk kapasiteli aralar ile
traktrler tarafndan tketilmekte olan akaryakt tketiminde grlen yzde 5 daralmadr. Bu
daralma, ehirleraras mal ve insan tamaclnn, yani ticari ara kullanmnn ve tarmsal
retimde kullanlan makinalarn kullanmnn azaldnn ilk sinyali anlamndadr ki, bu tr bir
daralma yaklamakta olan bir krizin n habercisi olarak alglanabilir.
Kriz ncesi dnemde, byk hacimli harcamalarn kslmas anlamnda konut talebindeki nemli
daralmalar da inaat sanayini retim asndan etkiler. Muhtemel bir krizin hemen ncesinde
gayrimenkule ynelik ilginin hzla daralmas, inaat retiminde de daralmaya neden olur. Bu
nedenle, ABD'de ekonominin bir krize, bir durgunlua ve sonrasnda daralmaya gidip
gitmediinin en temel gstergelerinden birisi, 'Yeni Ev Siparileri'dir. Bu gstergedeki
yavalama, durma ve gerileme Amerikan ekonomisinde yaklamakta olan bir piyasann en
temel gstergelerinden birisidir. Ancak, Trk ekonomisinde inaat sektr byk lde
kaytd olduundan, DE veya baka kurumlar tarafndan inaat retimi zerine veriler
retilememektedir. DE 'Yap Ruhsat ve Yap Kullanma zin Belgesi' ile derlenen inaat
istatistikleri aklamakta ve bu belgelere dayal olarak Trkiye'de inaa edilen gayrimenkullerin
kullanm amalar dorultusunda dalm gsterilmektedir. Ayrca, belediyeler tarafndan
verilen yap ruhsat ve yap kullanm belgelerinin adedindeki gelimeleri de vererek, bir anlamda
dolayl da olsa gayrimenkul inaat ile gayrimenkule olan ilgi konusunda dolayl veri
salamaktadr. GSMH verilerinin aklanmasna yakn kan bu veriler belirli llerde ipuu
verebilir. Ancak nc gsterge niteliinde deildir.
20

TSPAKB

GENEL EKONOM

DE tarafndan inaat sektr ile ilgili olarak retilen dier bir istatistik grubu ise, inaat
maliyetleri zerinedir ve arlkl olarak kamu inaat ihalelerinde baz alnacak maliyetlerin
belirlenmesinde kullanlmaktadr. Dolays ile, konuta olan ilginin azalmas belirli bir gecikmeyle
de olsa, inaat sektrnn katma deerini olumsuz ynde etkileyeceinden, inaat sektrnn
bir nceki yln ayn dnemine gre ve bir nceki eyree gre gsterecei yavalama ve
daralma bir gsterge olarak deerlendirilebilir. Ancak, Trkiye'de istatistiklerin ge aklanmas
nedeniyle, tekrarlamak gerekirse ounlukla nc gsterge olma zelliini kaybetmektedir.
ABD'de krizin n habercisi anlamnda kullanlan bir dier temel gsterge de 'Fabrika
Siparileri'dir. Bu veride ortaya kan yavalama, duraklama ve gerileme krizin n habercisi
olarak nitelendirilebilir. Trkiye'de ise 'Fabrika Siparii' anlamnda, KOB'ler ve byk sanayi
kurulularndan rettikleri mallara ynelik talep hareketleri ile ilgili veriler de toplanmamaktadr.
Fabrika retiminde kullanlan girdi olarak toprak, hammadde ve makine-techizat talepleri ile ilgili
veriler de takip edilmemektedir. Krizin gstergesi olarak Trkiye'de kullanlan nemli bir
gsterge, doal kaynaklar ve sermaye retim faktrleri kadar nemli bir girdi olan emek faktr
ile ilgili verilerdir. stihdam ve isizlik ile ilgili veriler bir krizin habercisi olabilmekte, ekonomi bir
kriz srecinde ise, krizden klp klmad konusunda deerlendirme olana
salayabilmektedir. Ancak, Trkiye'de DE tarafndan aklanan istihdam verilerinin frekans
2000 ylna kadar dzensizdi ve ounlukla nisan ve ekim aylarnda aklanrken, kimi zaman 34 ay, kimi zaman 6 ay arayla kamuoyuna duyrulmaktayd. Ancak, 2000 ylnn austos ayndan
itibaren 3 ayda bir istihdam ve isizlik verilerinin aklanmasna ynelik bir yap oluturulmutur.
Bununla birlikte, austos ay banda aklanan veriler 2000 ylnn 2. eyreine ait verilerdir.
Yani, bu veriler nc gsterge olmaktan ok krizin istihdam ve isizlik zerindeki etkilerini
grmek ve dier aklanan veriler ile karlatrmak asndan anlamldr. ABD'de ise bir nceki
ayki istihdam ve isizlik verileri, tarm ve tarm d sektrler eklinde aklanmak suretiyle, bir
sonraki ay aklanabilmekte ve uygulanmakta olan ekonomi politikalar ve kriz iin alnan
nlemlerin sonu verip vermedii hususunda nemli ipucu tekil edebilmektedir.
Bu noktaya kadar, Trk ekonomisinde retilen istatistikler ierisinde kriz iin nc gsterge
nitelii tayabilecek tek verinin mazot veya teknik adyla dizel akaryakt tketimindeki
yavalama veya daralma olduunu belirledik. Bu erevede, binek ve ticari aralara olan ilgi de
21

TSPAKB

GENEL EKONOM

bir gsterge tekil edebilir. Trkiye'de binek ve ticari ara retimi ile ilgili veriler Otomobil
Sanayicileri Dernei OSD tarafndan dzenli aklanmaktadr. Ayrca, DE tarafndan hemen
hemen 1 ay arayla, arada srada 1.5 ay arayla, Motorlu Kara Tatlar istatistikleri
aklanmaktadr. Bu istatistiklerde trafie yeni kayd yaplan aralarla ilgili rakamlara yer
verilerek, ekonominin kriz ortamnda olup olmad hususunda ipucu oluturulabilmektedir.
Eyll 2001 Tat statistikleri zerinden rnek bir alma yapalm. Aklanan veriler krizin
etkisinin tm younluu ile devam etmekte olduunu, trafie kayd alnn ara saysnda bir
nceki yla gre yzde 76.1 bir nceki aya gre ise yzde 22.5 bir azalma olduunu gsteriyor.
Bu noktada, DE tarafndan aklanan bu istatistiklerde bir nceki ay ile karlatrmay salayan
oran her ay iin gsteren bir grafik retmek suretiyle, ekonominin krizde daha derin bir noktaya
m gittii, yoksa krizden kma noktasna adm adm yaklap yaklamad analiz edilebilir.
Eyll 2001 Tat statistikleri Toplam Otomobil Kamyonet Motosiklet Kamyon Dier
Bir ncek aya gre
deiim oran (%)
-22.5
-32.4
-19.0
-11.6
-6.5
44.9
Bir nceki yln ayn ayna
gre deiim oran (%)
-76.1
-80.8
-70.2
-48.7
-85.9
-71.6
Keza yine kullanlabilecek nemli bir gsterge, DE tarafndan verilen 'alan-kapanan irket'
veriledir. Her ay dzenli olarak aklanan ve bir ay ncesinin durumunu gsteren bu veriler,
ekonominin bir kriz ierisinde olup olmad veya krizden kp kmad konusunda nemli
ipucu tekil edebilmektedir.
Firma statistikleri
2001 YILI
2002 YILI
Tzel Kiilik Tr
Aralk Ocak-Aralk Aralk Ocak-Aralk
Yeni Alan irketler ve Koop. 2.410
29.665
2.482
30.842
Kapanan irket ve Koop.
298
2.464
666
3.667
Yeni Alan Firmalar
1.415
16.171
2.102
24.012
Kapanan Firmalar
866
13.707
969
14.994

Yzde Deiim
Aralk Ocak-Aralk
2,99
3,97
123,49
48,82
48,55
48,49
11,89
9,39

Bu tablo u ekilde yorumlanabilir: " Aralk ay verileri incelendiinde, 2001 Krizinin akut
etkisinin srd ve alan irket says geen yln stnde seyretse de, kapanan irket
saysnn da artarak devam ettii gzleniyor. Bu nedenle, kapanan irket saysnn
yavalamam olmas, i pazara dayal bir canllktan sz etmenin henz erken olduunu
gsteriyor. Bu arada, irketlerde stat deiiklii ve sektrel geilerin younlat da
gzlemlenmekte."

22

TSPAKB

GENEL EKONOM

Bu noktaya kadar yaptmz analizde, sanayi, inaat, ticaret ve ulatrma-haberleme ana

sektrlerinin performanslarnn kriz ile ilgili nc gsterge olma zellii tadn vurguladk.
Ancak, bu sektrler ile ilgili retilen veriler ierisinde inaat ve ticaret ile ilgili sektrlerin
verilerinin ge elde edildiini, istihdam ve isizlik verilerinin ge aklandn, eldeki tek nc
gsterge niteliindeki verinin kara ticari aralar tarafndan kullanlan dizel yakt tketimindeki
dalgalanmalar olduunu grdk. Ayrca, takip eden ayda aklanmas nedeniyle OSD'nin
otomotiv retimi ve ihracat ile ilgili verileri ve DE'nin motorlu kara tatlar ile ilgili verilerinin
ipucu olabileceinin altn izdik. Bu noktada, ekonomide kriz asndan nc gsterge olarak
kullanlabilecek bir baka alann imalat sanayi verileri olduu ifade edilebilir. Trkiye'de verileri
en dzenli ve hemen hemen kimisi takip eden ayn ierisinde aklanan bir sektr olmas
nedeniyle, imalat sanayi ile ilgili veriler nemli ipucu tekil edebilmektedir. zellikle, Trkiye'nin
byme performans ile imalat sanayi arasndaki korelasyonun ykseklii, imalat sanayi
verilerinin yakndan izlenmesi bir kez daha ne karmaktadr.
10,0

GSMH
GSYH

5,0
0,0
-5,0
-10,0

02Q3

02Q2

02Q1

01Q4

01Q3

01Q2

01Q1

00Q4

00Q3

00Q2

00Q1

99Q4

99Q3

99Q2

99Q1

98Q4

98Q3

98Q2

98Q1

-15,0

malat sanayinin retim performans ile ilgili verilerde iki ana istatistik ne kmaktadr.
Bunlardan ilki, sanayi retimi ile ilgili performans gsteren aylk ve aylk indeks verileridir.
kinci veri grubu ise 'imalat sanayi eilim anketi' ana bal altnda aklanan verilerdir ki, aylk
ve aylk olarak bu ana balk altnda aklanan veriler ierisinde ie yarayan 3 veri sz
konusudur. imdi bu verilerin tmn tek tek ele alalm.
Sanayi retimi ile ilgili verilere dayal olarak lebildiimiz performans deerlerindeki yzdesel
deiimler ile ekonomik byme performans arasnda nemli bir korelasyon gzlemlenmekte.
Bu nedenle, ncelikle aklanan 3 aylk sanayi retim performans verileri ile byme hz
verilerini karlatrmak yararl olacaktr.
23

TSPAKB

GENEL EKONOM

Eer, 3 aylk sanayi retim indeksindeki bir nceki yln ayn 3 aylk dnemine gre ortaya kan
yzdesel deiimleri, yukardaki GSYH ve GSMH performansn gsteren, dolays ile zellikle
GSYH'nn bir nceki yln ayn 3 aylk dnemine, yani eyreine gre gerekletirdii yzdesel
deiim ile karlatrr ise, hem sanayi, hem de GSYH yzdesel deiim ederlerinin birbirine
ok yakn deerler olduunu gryoruz. Dolays ile, sanayi retim indeksindeki deiimlerin
GSYH zerindeki bu derece nemli etkisi, aylk ve 3 aylk sanayi retim performans
deiimlerini yakndan takip etmemizi gerektiriyor. Ancak, Trk ekonomisinin performansn
yakndan takip etmek asndan hayati nem tayan 3 aylk sanayi retim indeksi verileri 3
aylk GSMH byme deerlerinin aklanmasndan en fazla bir hafta nce aklandndan, 3
aylk sanayi retim indeksi verilerinin nc gsterge niteliinde kullanmamz mmkn deildir.
Bu nedenle, esas yararlanmamz gereken istatistiin aylk sanayi retim indeksi verileri olmas
gerektii anlalmaktadr.

Aylk sanayi retim indeksi verileri daha nceleri farkl tarihlerde aklanr iken, 8 Haziran 1999
tarihinden itibaren her ayn 8'inde DE tarafndan dzenli olarak aklanmaya baland. 38 gn
gecikmeyle aklanan veriler, verileri aklanan ay itibariyle sanayi sektrnn alt dallarn
oluturan madencilik ve taocakl, imalat sanayi ve elektrik,gaz, su retimindeki performans
gstermekte. Aylk indekste toplam sanayi retiminin ortalama yzde 70'ini oluturan ve 918
iyerinden derlenen 403 madde kullanlrken, aylk sanayi retim indeksinde toplam sanayi
retiminin ortalama yzde 81'ini kapsayan 3000 iyerinden yaklak 2005 madde
kullanlmaktadr. ki indeks arasndaki kapsam farkll nedeni ile indeks saylar arasnda da
fark olabilmektedir. Aylk retim indeksinin bir n bilgi kapsamnda deerlendirilmesi
gerekmektedir. Kesin sonular aylk sanayi retim indeksine dayandrlmaldr. Bununla
birlikte, er aylk olarak aklanan byme performanslar ile ilgili gelimeleri nceden tahmin
edebilmek iin sanayi retim indeksi ile ilgili bilgilerin aylk olarak takip edilmesi byk bir nem
arzediyor.
Aylk sanayi retim indeksi verilerinde, ekonomiyi yakndan takip etmek isteyenler asndan
indeks deerlerinden ok, aylk ve bir nceki yln ayn ayna gre gerekleen deiim
yzdelerini takip etmek daha doru olacaktr. Sanayi sektrn oluturan 3 ana dal ve imalat
sanayini oluturan alt sektrlerle ilgili veriler hangi sektrn skntda olduu, hangi sektrn ise
krize ramen ayakta kalma mcadelesi verdiini grmek asndan yararl olmaktadr.

24

TSPAKB

GENEL EKONOM

Ana dallar ve alt sektrler baznda verilen yzdesel deiimler nemli ipucu tekil etmektedir.
Ancak, tm bu ayrntl verilerin arasnda biri yzdesel deiim , dieri aylk indeks deerleri
grubu vardr ki, birisini krize doru gidildiinin bir gstergesi, dierini de bir nceki yln ayn
ayna gre karlatrarak eitli yorumlarda bulunmak ve deerlendirmek mmkndr.
rnein, aada rnek olarak setiimiz kasm 2001 aylk sanayi retim endeksi verileri
dorultusunda oluan grafikleri dikkate alarak bir yorum yapalm ve bu iki grafiin nasl yorum
amal kullanlabilecei konusunda bir fikir verelim:
" 8 Aralk Sal gn aklanan sanayi retimi ile ilgili performans verileri, temmuz ayndan ekim
ayna kadar iyi bir k yapan ve 8.8 puan ykselen sanayi retim endeksinin kasm aynda
25

TSPAKB

GENEL EKONOM

frenlendiini gsteriyordu. Bu haber, 2002 ylnda sanayi retimi kaynakl olarak ekonomide
byme bekleyen evreler iin iyi bir haber niteliinde deildi. nk, Trkiyede sanayi
retimindeki geleneksel trend Kasm aynda da retim artnn devam etmesi ynndedir.
Nitekim, 2000 ylnn Kasm aynda sanayi retimindeki ykseli srmt. Ancak, geen yln
kasm ay sonunda patlak veren ilk krizin aralk ay sanayi retim performans zerindeki etkisi
ise radikal olmutu. 2001 ylnda da temmuz ayndan itibaren benzer bir trend devam
etmekteydi. Bu nedenle, ekonomistler Kasm aynda da toparlanmann devamn ve retim
indeksindeki ykseliin srmesini beklemekteydiler. Buna karlk, aklanan veriler 0.2 puanlk
bir gerilemenin sz konusu olduunu, daha kestirme bir ifade ile Kasm aynda retimin yerinde
saydn gsteriyor.

Bu gelime, tekrarlamak gerekirse olumsuz olarak alglanabilir. Ancak, retim kesiminin burada
izledii taktii gz ard etmemek lazm. 2001 ylnda isizlik ve enflasyon ile birlikte satn alma
gcnde ortaya kan daralma, retimdeki kslmaya ramen mevcut stoklarn eritilmesini
gerektiriyordu. Kasm aynda hayata geirilecek KDV indirimleri ve tketimi tevik edici fiyat
indirim kampanyalarnn tketimde yarataca olas hareketlenme, anlalan stoklar eritmek
amacyla deerlendirilmi gzkyor. Dolays ile, sanayi retiminde kasm ayndaki
duraklamay, olumsuz bir gelimenin iareti olmaktan ok, stoklarn eritilmesine ynelik bir
taktiin paras olarak deerlendirmek yanl olmayacaktr. Bir nceki yln sanayi retim
performans ile karlatrldnda, yln 4. eyreini temsil eden Ekim-Aralk dneminin iki
aynda sanayi retimindeki bir nceki yla gre gerileme yzde 13n zerinde gerekleti.
Dolays ile, 4. eyrekte sanayi retimi byme asndan nemli bir gerileme gsterecek.
Ancak, 2000 ylnn aralk ay retim indeksi deeri 98.2 puan olduundan, aralk aynda sanayi
retim endeksi 98.3 puanlk bir performans bile yakalasa, yani kasm ayna gre gerilese bile,
bir nceki yln aralk ayndan daha iyi bir indeks deeri olacak.
Statik Analiz: Eer, aylk sanayi retim endeksinde yer alan deerler, bir nceki yln ayn ay
veya ayn dnemi ile karlatrlyor ise, bu durumda ama sanayi retiminin GSMH'ya olas
katks ynndeki hesaplamay tarif etmektedir. Nitekim, alttaki grafikte yer alan yzdesel
deiimler bunun bir gstergesidir. 3 aylk dnemlerin yzdesel deiimlerinin basit ortalamas,
kabaca, ilgili aylk dnemde sanayi retimindeki yzdesel deiimin GSMH'y ne lde
etkileyebilecei konusunda ipucu olabilmektedir. Bu nedenle, ekonomideki genel gidiat
deerlendirmekten ok, bir nceki yln ayn ayn, ya da ayn dnemini karlatrmas
asndan bu tr bir analize, statik analiz diyoruz.
Dinamik Analiz: Dinamik analiz, ister aylk sanayi retimi olsun, ister kapasite kullanm oran,
isterse de aylk enflasyon oranlar, karlatrmann bir nceki ay veya birka nceki aya gre
yapldn ve ekonomideki genel gidiatn analiz edildiini ifade eder. Dinamik analizin amac,
26

TSPAKB

GENEL EKONOM

lke ekonomisinin nereye doru srklenmekte olduunu nceden grebilmektir. Bu nedenle,

nemli bir analiz metodudur.

Bu nedenle, Aralk aynda bir nceki yla gre performans pozitif olabilir. Bu durumda, Ekim ve
Kasm aylarndaki yzde 13n zerindeki gerileme ile Aralk ayndaki pozitif artn
delgelenmesi durumunda, 4. eyrek sanayi retim gerilemesi yzde 9a kadar debilir.
Bununla birlikte, 2001 ylnn 4. eyreinin byme orannn da, tarm ve inaat gibi sektrlerin
durumu dikkate alnr ise, yksek oranda bir negatif deere ulaaca anlalyor. Bu nedenle,
ylsonu iin iin tahmin edilmi olan yzde 8.5lik gerileme orannn gereklemesinin kasm ay
sanayi retim verilerinin aklanmasndan sonra bir adm daha kuvvetlendii sylenebilir."
Grld gibi, aylk indeks deerleri bir nceki aya gre deiimi net olarak grmek asndan
ekonominin bir krize srklenip srklenmediini veya ekonomik bir krizden kma srecine
balayp balamadn grmek asndan nemlidir. Buna karlk, bir nceki yln ayn ayna
gre yzdesel deiim ise eyrek dnem iitibaryle aklanan byme performans ile ilgili
tahminde bulunmak asndan nemlidir. Kasm 2000'de bir rekor olarak 114 puann dahi
stne km olan sanayi retim indeksi sonraki aylarda yzde 86'nn dahi altna kadar
gerilemi ise ekonominin krizde olduunu sylemek zor olmayacaktr. Bu noktada, son bir
unutulmamas gereken ayrnt aylk sanayi retim indeksi verilerinde ortaya kan mevsimsel
etkilerdir. rnein, ocak ay sanayi retim performans her zaman iin dktr ve yaz
aylarnda da tatil dnemi nedeniyle bir yavalama grlebilmektedir. Ayrca, Ramazan'n ve dini
bayramlarn yer ald aylarda da bir performans dklnn varl gz ard edilmeden
analiz yaplmas gerekir. nk, son zamanlarda alkanlk haline gelen bir uygulama ile dini
bayramlar 9 gnlk tatiller getirmeye balad.
Sanayi retim indeksi verilerinde grlen zellik, kendisini imalat sanayi eilim anketinde de
tekrarlamakta. Yani, 3 aylk eilim anketi verileri GSMH verilerinin akland tarihe ok yakn
aklanmakta. Bu nedenle, aklanan aylk imalat sanayi eilim anketleri ekonominin takibi
asndan daha yararl olmaktadr. ster aylk, ister 3 aylk imalat sanayi eilim anketlerinde 3
nemli veri aklanmaktadr. Birincisi retim ve iyeri arlkl olmak zere imalat sanayinin ana
ve alt sektrleri itibaryla kapasite kullanm oran verileri, ikincisi iyerlerinin neden tam kapasite
ile alamadklarn gsteren iyerlerinin ikayetleri ile ilgili veriler ve ncs iyerlerinin
retim, sat ve sat fiyatlar ile ilgili tutumlar ile ilgili veriler. Bu verilerden ilkini ele alrsak,
kapasite kullanm oran ile ilgili verilerde retim arlkl kapasite kullanm oran verilerinin
dikkate alnmas gerekmektedir.

27

TSPAKB

GENEL EKONOM

Aylk imalat sanayi kapasite kullanm oran verilerinin takip edilmemesi, aylk bazda ekonominin
bir krize srklenip srklenmediini veya bir krizden kp kmadn grmek asndan
nemlidir. Nitekim, nisan 2001'deki KKO seviyesi dikkate alndnda kasm aynda gelinen
seviye adm adm bir toparlanmay gstermektedir. Bu da olumlu bir gelime olarak
nitelendirilebilir. Ancak, burada kk bir tuzak sz konusu. Bu tuzak, yukardaki grafikte
verilmekte olan verinin kamu sektr ve zel sektr KKO verilerini birlikte kapsamasdr.
Dolays ile, DE tarafndan aklanan bu verilerde, kamu sektr ile zel sektr imalat sanayi
kurulularnn KKO verilerinin ayrntl olarak akland verilere ulamak ve bu verileri takip
etmek iin kendi excel tablonuzu hazrlamak yararl olabilir.
YILLAR
SEKTR
OCAK
UBAT
MART
NSAN
MAYIS
HAZRAN
TEMMUZ
AUSTOS
EYLL
EKM
KASIM
ARALIK

2002 YILI
KAMU
ZEL
83,7
68,2
76,8
69,2
81,5
71,3
78,6
70,9
81,3
71,8
81,7
72,8
86,3
71,9
87,3
69,7
87,1
75,3
87,5
76,1
79,2
75,7
83,9
72,1

2001 YILI
KAMU
ZEL
77,5
66,6
77,2
67,1
86,7
62,5
75,0
63,8
84,3
62,3
79,7
67,2
82,9
65,4
81,4
66,4
82,2
66,8
84,4
67,7
84,7
68,1
83,3
67,4

2000 YILI
KAMU
ZEL
78,4
69,7
74,6
66,5
78,4
71,7
81,3
74,8
76,7
77,4
74,4
78,2
78,4
75,1
79,5
73,5
66,0
79,0
84,0
79,6
82,3
77,6
86,7
65,4

1999 YILI
KAMU
ZEL
85,2
60,5
75,7
68,9
82,2
69,6
87,7
73,0
85,1
74,1
86,2
70,9
83,1
68,8
78,7
64,6
66,1
70,4
70,0
72,0
72,2
70,2
84,1
68,0

Nitekim, kamu sektr (KT'ler) ve zel sektr imalat sanayi kurulularnrn kapasite kullanm
oranlar ayr ayr incelendiinde, zel sektr imalat sanayindeki toparlanmann henz zayf
olduu grlyor.Bu da, aha ok stratejik ve vazgeilmesi zor hammadde, ara maml ve gda
retimi gerekletiren KT'lerin KKO verilerinin ok gerilemediini, krizler nedeniyle daralan
tketimdeki deiimlerden daha hzl etkilenen zel sektrn imalatn temsil eden KKO
verilerinin daha net kriz grnts verdiini ortaya koyuyor. Nitekim, KKO verilerinden hareket
ile hangi alt sektrn krizden daha fazla etkilendiini de grmek mmkn. Eer, DE tarafndan
hemen hemen her ayn 17'si ile 19'u aras aklanan ve bir nceki ayn aylk imalat sanayi
eilim anketini gsteren haber blteni incelendiinde, metnin en altnda daha ayrntl verilerin
yer ald tablo isimleri yer almaktadr. Eer, bu tablo isimlerinden birisi olan "... AYI KAPASTE
KULLANIM ORANI DEERLERNE LKN KALTATF VERLER (RETM DEER
28

TSPAKB

GENEL EKONOM

AIRLIKLI)
(%)"
isimli
ve
kasm
ay
verileri
iin
internet
adresi
"http://www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/IMSANEG/141201tt2.gif" olan tabloya ulalmas
halinde ilgili tabloda her bir imilat sanayi alt sektrnn KKO verileri kamu ve zel sektr ayr
ayr olmak zere grlebilmektedir. Dolays ile, hangi sektrlerin krizden etkilenmeye devam
ettii, hangi sektrlerin krize ramen kapasite kullanm orann belirli bir seviyede tutmay
baard grlebilmektedir.
Aylk imalat sanayi eilim anketi ierisinde yer alan bir baka nemli bilgi de, DE'nin belirlemi
olduu ve eilim anketine katlan rnekleme ierisinde yer alan kk-orta ve byk sanayi
kurulularnn niin tam kapasite ile alamadklarna dair nedenlerin sralamasdr. DE bu
veride 6 standart tam kapasite ile alamama nedeni belirlemitir. Bu 6 nedenin her birisi i
yerlerinin tercihlerine bal olarak bir yzde deer ele alyorlar. rnein i yerlerinin yzde 55'i
i pazarda talep yetersizlii nedeniyle tam kapasite ile alamyorlar ise, bu nedenin karsna
55 yazlyor. 6 neden iin de hesap edilen bu yzdeler toplandnda eer 100 etmiyorsa bu
hatadan deil, rnek ierisinde yer alan baz imalat sanayi kurulularnn baka bir neden ne
srmesinden, rnein yangn nedeni ile, su baskn veya deprem nedeni ile, elektrik arzas
nedeniyle alamama gibi nedenleri ne srmesinden kaynaklanmaktadr. Dolays ile DE bu
nedenleri deerlendirme kapsamna almyor.

Esasen aklanan bu tablo, tek bana krizin varln gstermek asndan yeterli olabilir. rnek
vermek gerekirse, i pazarda talep yetersizlii ikayetini 2000 ylnn kasm aynda firmalarn
yzde 47.6's ne srmken, bu oran kasm sonunda ve 2001 ylnn ubat ortasnda patlak
veren iki nemli olayla balayan ve derinleen kriz nedeniyle 2001 ylnn kasm aynda yzde
58'e ykselmi. Demek ki, i pazarda halkn tketim gcn kran bir kriz yaanm. Ancak, bu
tabloya ve bu tabloda yer alan ilgili ay ile, bir nceki yln ayn ayna baklr ise, bu deerlendime
eksik kalabilir. Oysa, daha geni lde birka ayn bilgileri kapsayan bir tabloyu kendiniz excel
ortamnda hazrlar ve takip ederseniz, bu durum krizin boyutlar ve krizden klp klmad
konusunda daha net ipular verebilir.

29

TSPAKB

GENEL EKONOM
Tam Kapasite le alamama Nedenleri
(Yzdesel Paylar)
OCAK MART HAZRAN EYLL OCAK MART HAZRAN
ikayet Trleri
2000
2000
2000
2000 2001 2001
2001
53,3
48,4
53,7
43,4
48,6
57,3
58,7
Pazarda Talep
Yetersizlii
11,4
9,8
15,7
14,0
12,7
12,8
10,0
D Pazarda Talep
Yetersizlii
2,7
4,8
2,1
3,1
1,8
3,6
3,5
Mali mkanszlklar
4,6
5,8
3,8
4,3
3,2
2,5
7,2
Yerli Hammadde
Yetersizlii
2,9
1,8
2,8
2,1
2,1
2,6
2,6
ilerle lgili
Meseleler
3,0
5,1
1,7
1,1
1,0
1,2
1,1
thal Hammadde
Yetersizlii
OCAK MART HAZRAN EYLL OCAK MART HAZRAN
ikayet Trleri
1999
1999
1999
1999 2000 2000
2000
60,7
59,4
64,1
47,5
53,3
48,4
53,7
Pazarda Talep
Yetersizlii
14,8
17,0
14,7
16,5
11,4
9,8
15,7
D Pazarda Talep
Yetersizlii
2,0
2,5
2,4
1,8
2,7
4,8
2,1
Mali mkanszlklar
2,2
2,9
4,8
1,9
4,6
5,8
3,8
Yerli Hammadde
Yetersizlii
2,6
2,7
2,6
2,9
2,9
1,8
2,8
ilerle lgili
Meseleler
0,9
1,2
1,2
0,5
3,0
5,1
1,7
thal Hammadde
Yetersizlii

EYLL
2001
58,0

EKM
2001
55,3

KASIM
2001
58,0

9,2

10,2

10,5

3,4
3,3

2,9
3,0

3,9
3,5

2,5

2,4

2,9

1,3

1,2

1,1

EYLL
2000
43,4

EKM
2000
49,4

KASIM
2000
47,6

14,0

13,8

13,3

3,1
4,3

2,3
5,1

2,3
4,2

2,1

2,4

3,2

1,1

1,7

1,7

rnein, Cumhuriyet tarihinin en kt krizlerinden birini yayor olsak da, i pazarda talep
yetersizlii ikayetinin orannn 1999 Haziran aynda daha yksek olduu grlyor. Bu
nedenle, 2001 ylndaki krizde i pazarda talep yetersizliinden imalat sanayindeki her sektrn
ayn oranda etkilenmedii anlalyor. Buna karlk, 2001 ylnn Haziran ayndan Kasm ayna
kadar ki verilere bakldnda ise yzde 58 civarndaki oran henz daha krizden klmadnn
ve i pazarda talep yetersizlii sorununun ayn iddette devam ettiini gsteriyor. D pazarda
talep yetersizlii ile ilgili orandaki deiiklikler ise Merkez Bankas'nn uygulad kur
politikasnn ihracat zerindeki etkilerini ve Avrupa Birlii, Amerikan pazar gibi Trkiye'nin
nemli lde ihracat yapt pazarlarda eitli nedenler ile ortaya kan sorunlar grmemiz
asdan anlaml. Dolays ile, bu tablodaki ikayet oranlarndaki dalgalanmalar ile firmalarnzn
karlat deiik sorunlar mukayese ettiinizde birbiriyle uyutuunu greceksiniz.
Dier bir aklanan veri grubu, esasen DE'nin bu eilim anketini gnderdii sanayi
kurulularnn retim, sat, sat fiyatlar ve hammadde ile ilgili beklentileri ile bu konu balklar
ile ilgili art ve azallar tanmlamakta. Esasen, bu aklanan verileri sanayi kurulular
asndan 'firma psikolojisi' veya 'iadamnn moral endeksi' verisi olarak tanmlamak dorudur.
zellikle, bir ay sonras iin ne olaca ynndeki tahminler. Bu nedenle, piyasnn moral
durumunu, psikolojisini lmek asndan bu veriler nemli. Ancak, DE bu verileri her nedense
dz bir metin olarak aklyor. Sz konusu blmde3 ana balk altnda iyerlerinin cevaplar "
retim konusunda iyerlerinin; 2000 yl Kasm aynda % 36.5 i art, % 42.1 i azal belirtirken,
2001 yl Kasm aynda % 34.0 art, % 47.3 ise azal olduunu belirtmitir.
30

TSPAKB

GENEL EKONOM

2000 yl Aralk aynda % 30.8 i art, % 34.0 azal beklerken, 2001 yl Aralk aynda % 20.1 i
art, % 49.0 ise azal beklediklerini belirtmilerdir.
Yurtii satlar iin ise, ayn iyerlerinden; 2000 yl Kasm aynda % 36.2 si art, % 46.8 i
azal belirtirken,2001 yl Kasm aynda % 35.8 i art, % 45.5 i ise azal olduunu bildirmitir.
2000 yl Aralk aynda % 32.2 si art, % 36.0 azal beklerken, 2001 yl Aralk aynda % 32.1
i art, % 36.4 ise azal beklediklerini bildirmilerdir.
Sat fiyatlar ile ilgili olarak da, bu iyerlerinin; 2000 yl Kasm aynda % 45.5 i art, % 19.5 i
azal olduunu belirtirken, 2001 yl Kasm aynda % 65.6 s art, % 3.8 i ise azal olduunu
beyan etmilerdir.
2000 yl Aralk aynda % 26.7 si art, % 5.9 u azal beklerken, 2001 yl Aralk aynda % 42.1 i
art, % 3.0 ise azal beklediklerini belirtmilerdir." eklinde yer almaktadr.
Oysa, bu yazl metin eklindeki bilgiler bir tablo haline getirildiinde ie yarayacak ve
deerlendirilebilecek sonular kmakta.
GEREKLEMELER
RETM
2000 KASIM
2001KASIM
YURT SATILAR

ARTI AZALI
(%)
(%)
36,5 42,1
30,4 47,3

AYNI
(%)
21,4
22,3

2000 KASIM
2001KASIM
SATI FYATLARI
2000 KASIM
2001KASIM

36,2
35,8

46,8
45,5

17,0
18,7

45,5
65,6

19,5
3,8

35,0
30,6

BEKLENTLER
RETM
2000 ARALIK
2001ARALIK
YURT
SATILAR
2000 ARALIK
2001ARALIK
SATI FYATLARI
2000 ARALIK
2001ARALIK

ARTI
(%)
30,8
20,1

AZALI
(%)
34,0
49,0

AYNI
(%)
35,2
30,9

32,2
32,1

36,0
36,4

31,8
31,5

26,7
42,1

5,9
3,0

67,4
54,9

Ayrca, bir rnek olarak kasm ay istatistiklerini karlatran bir ayr tablo hazrlanr ise, ekim
aynda rneklemeye giren sanayi kurulularnn sahipleri veya yneticileri kasm ay iin ne
ngrmler ve kasm aynda nasl bir gerekleme sz konusu olmu, bunu da
deerlendirmek mmkn olabilmektedir. Bu karlatrma sayesinde, ekim aynda rneklemeye
giren sanayi kurulularnn yneticilerinin kasm ay iin beklentilerin olumlu mu, olumsuz mu
olduu anlalabilmekte ve bu erevede gereklemeler ile karlatrlarak sektrn moral
katsays grlebilmektedir.
KARILATIRMA
RETM
2001 KASIM BEKLENT
2001 KASIM GEREKLEME
YURT SATILAR
2001 KASIM BEKLENT
2001 KASIM GEREKLEME
SATI FYATLARI
2001 KASIM BEKLENT
2001 KASIM GEREKLEME

ARTI
(%)
32,7
30,4

AZALI
(%)
36,2
47,3

AYNI
(%)
31,1
22,3

30,9
35,8

38,8
45,5

30,3
18,7

42,2
65,6

9,1
3,8

48,7
30,6
31

TSPAKB

GENEL EKONOM

Bu noktada, DE tarafndan aklanan ve kriz tehlikesini nceden grmemizi salayabilecek;

ama daha ok krizin boyutlarn ve krizden klma srecinin balayp balamayacan
grmemizi salayacak ekonomik byme ve onunla balantl makro gstergeleri
deerlendirmi olduk. Bundan sonraki etapta fiyat hareketleri ile ilgili makro gstergeleri
incelemek yararl olacaktr.
3.1.2

Fiyat Hareketleri ile ilgili Makro Ekonomik Gstergeler

Fiyat hareketleri ile ilgili sre enflasyonist veya deflasyonist bir sreci tanmlayabilir. Her iki
sre te esasen bir baka ekonomik sorunun veya sorun krize dnm ise, krizin gstergesi
olabilmektedir. Enflasyonist veya deflasyonist srecin boyutu ve sresi de yine ekonomik
sorunun ve/veya krizin boyutlar konusunda ve sorun ve/veya kriz ile nasl bir mcadele
verilecei konularnda ipucu verebilmektedir.
Uzun sreli bir deflasyonist sre durgunluun bir gstergesi niteliinde olup, ekonomik
bymeyi tehdit eder lde daralmaya neden tekil edebilir. Bu durumda, faizlerin aa
ekilmesi vastas ile zel kesimin tketim harcamalarnn arttrlmas, vergi oranlarnn
drlmesi suretiyle vergi olarak devlete giden kaynan zel kesim tarafndan tketim
harcamalarnda kullanlmas, bizzat kamunun tketim ve yatrm harcamalarnn arttrlmas
suretiyle ekonomiye hareketlilik kazandrlmas bir dizi nlem olarak karmza kmaktadr.
Ama, tm bu nlemler Japonya rneinde olduu gibi ekonomik bymenin yeniden balamas
noktasnda beklenen sonucu vermeyebilir.
Uzun sreli enflasyonist sreler ierisinde kalm ekonomilerde ise, kriz enflasyon
oranlarndaki ani ve iddetli ykselmelerle kendini gsterebilir. 1970'li yllarn ikinci yarsndan
bu yana sadece gelimekte olan ekonomiler asndan deil, zaman zaman gelimi
ekonomiler asndan da enflasyona yol aan yapsal sorunlar evrensel sorun haline geldi ve
fiyatlarn dzenli ve srekli olarak yukar doru hareket etmesine yol aan nedenler
incelenmeye ve anlalmaya alld. Bu almalar, enflasyona yol aan yapsal sorunlarn
ana noktadan olutuunu gsterdi; tketim kalplarndaki deiimler ve tketim temposundan
kaynaklanan talep enflasyonu, retim maliyetlerinde arta yol aan olaylardan, rnein cret
zamlar, kur art, enerji fiyatlarndaki ykselmeler benzeri gelimelerden kaynaklanan maliyet
enflasyonu ve lkenin sosyo-ekonomik yapsndan, yani vergi deme alkanlndan ya da
daha doru bir deyile alkanszlndan, eitim seviyesinden, nfus art oranndan
kaynaklanabilecek yapsal enflasyon.
Bu enflasyon trnn tespiti iin gelimi ekonomilerde fiyat hareketleri ile ilgili gstergeler
olabildii lde gelitirilmekte, her enflasyon tr iin ayr fiyat indekslerinin oluturulmasna
zen gsterilmektedir. Bu alanda gelimi ekonomilerde kullanlmakta olan en yaygn iki fiyat
indeksi tketici fiyatlar indeksi (TFE) (ing. CPI) ve retici fiyatlar indeksi (FE) (ing. PPI)
olarak karmza kmaktadr. TFE talep enflasyonunun bir gstergesi iken, FE maliyet ve
yapsal enflasyonun bir gstergesi olarak kullanlabilmektedir. Trkiye'de ise, uygulama Tketici
Fiyatlar ndeksi (TFE) ve Toptan Eya Fiyatlar ndeksi (TEFE) olarak karmza kmaktadr.
TEFE gelimi ekonomilerde allagelmi olan FE'nin yerini tutabilecek zellie sahip bir fiyat
indeksi deildir. nk, indeks ierisinde tketime sunulan nihai tarmsal ve snai rnleri
barndrmaktadr. Bu nedenle, gelimi ekonomilerde FE'nin maliyet enflasyonunun bir
gstergesi olma ynndeki zelliini tam anlamyla zerinde barndrmamaktadr. Bununla
birlikte, Trkiye'de makro analizde, TEFE bu haliyle maliyet enflasyonunun bir gstergesi olarak
kullanlmaya allmaktadr.
32

TSPAKB

GENEL EKONOM

TFE olduka kapsaml ve detayl bir indeks almasdr. nemli miktarda tketim mal, belirli
mal ve hizmet alt gruplarnda toplanm olarak deerlendirilmektedir. Bu deerlendirme
esnasnda, ayn maln ayn tketim merkezinde deiik sat noktalarndaki fiyatnn
ortalamasnn alnmasna zen gsterilmektedir. rnein hem semt pazarnda, hem manavda,
hem de spermarkette satlan fiyat dikkate alnmaktadr. TFE ierisinde dikkate alnan her
mal veya hizmetin toplum tarafndan tketilme oranna bal olarak bir arl sz konusudur.
Dolays ile her mal veya hizmetin fiyatndaki deiimler tad arlk ile arplarak indekse
yanstlmaktadr.

Bylece, her bir tketim kaleminin fiyat artlarna olan etkisi tek tek ve ana harcama gruplar
vastas ile netlemektedir. Ana harcama gruplarnn bylece altlarndaki kalemler vastas ile
yzdesel art oranlar ortaya kmakta ve bunun sonucunda gruplarn deerlerinin toplam ile
birlikte, TFE'nin aylk, birikimli ve yllk art oran ortaya kmaktadr.

TEFE'de ise sektrel ayrm sz konusudur ve tarm sektr ile sanayi sektrnn alt
gruplarnda hammadde, ara maml ve esas maml baznda fiyat hareketlerindeki deiiklikler
33

TSPAKB

GENEL EKONOM

ele alnmaktadr. Bu deerlendirmelerin sonucunda, sektrel bazdaki fiyat art oranlar ortaya
kmakta ve bu oranlarn toplanmas ile TEFE'deki aylk, birikimli ve yllk art oranlar
ekillenmektedir. DE, bu iki fiyat indeksinin ieriinde en son deiiklii 1996 nisan aynda
gerekletirmi ve her iki indeksin baz yl 1987'den 1994'e deitirilmitir. Bu tr indekslerde
alnan baz yln salkl ok nemlidir. Seilen baz yln istatistiklerde sapmalara yol
amamas iin, ekonominin makro dengeler asndan en ideal olduu yln seilmesi gerekir.
Oysa, 1994 yl makro gstergelerde ve dengede en fazla deformasyon yaanm yllardan
birisidir. Bu nedenle, DE'nin salkl bir yl olan 1987 yl yerine 1994 yln baz yl yapmas
uzun sre teknik boyutta bir tartma konusu olmutur.
Trkiye'de krizin gstergesi olarak enflasyon verilerinden yararlanabilmek iin ncelikle birka
nemli noktay belirlemek yararl olacak. 1983 ve 1987 yllar hari tutulur ise, Trkiye'de yllk
enflasyon verileri yzde 50'in 10 puan alt ile 10 puan st arasnda son 25 ylda belirli bir band
ierisinde kalmtr. Yani, yzde 50 enflasyon seviyesi bir anormallik olarak benimsenmeyecek
derecede yerlemi bir ta olmutur. Dolays ile, yzde 60' aan ve hzla trmanan enflasyon
oranlar 1976'dan 2001'e krizin bir gstergesi olmu ve ar kriz dnemlerinde kez 1994
sonu ile 1995 ba, 1997 sonu ile 1998 yl ba ve 2001 yl ierisinde enflasyon oran yzde
100'n dahi stn grmtr. 1994 yl sonu ile 1995 yl bandaki deerler Cumhuriyet Tarihi
rekorudur.
**Enflasyon konusunda Trkiye'de bir baka gelenek talep enflasyonunun bir gstergesi
konumundaki TFE'nde grlen yllk bazdaki, yani 12 aylk periyodu deerlendiren yzdesel
artlarn hep TEFE'ndeki yzdesel artlardan yksek olmasdr. statistikler bu iki indeksin
yllk art oranlar arasndaki farkn 10 ile 15 puan arasnda olmas halinde, sakin bir
ekonomiden bahsedilebileceini, dalgalanmas az ve sorunu az bir ekonomiden
bahsedilebileceini gsteriyor. Ancak, TFE'de yllk art oranlar yerinde sayarken, eer
TEFE'de bir hzlanma sz konusu olur ise, iki indeks arasnda TFE lehine olan fark hzla
kapanmaya ve 10 puann altndaki rakamlara gelmeye balar ise, bu bir krizin habercisi veya
derinlemesinin sonucu olarak deerlendirilebilir.
100,0
TEFE
TFE

80,0
60,0
40,0

03

KASIM

EYLL

TEMMUZ

MAYIS

MART

02

KASIM

EYLL

TEMMUZ

MAYIS

MART

01

KASIM

EYLL

TEMMUZ

MAYIS

MART

00

KASIM

EYLL

TEMMUZ

MAYIS

MART

99

20,0

Kriz derinletiinde ve sorunlar gibi bydnde ise talep enflasyonunun etkisi o kadar
minimal kalmakta ve maliyet enflasyonu ile yapsal enflasyonun etkisi o kadar artmaktadr ki,
enflasyon trleri arasndaki geleneksel denge bozulmakta ve TEFE'ndeki art oranlar,
TFE'ndeki art oranlarnn zerine kabilmektedir. Nitekim, 1999 ile 2001 yllar arasndaki
dnemde,TFE ve TEFE'nin yllk art oranlarnn seyri buna iyi bir rnek tekil etmektedir.
34

TSPAKB

GENEL EKONOM

Nitekim, 1999 ylnn banda her iki indeks arasndaki fark geleneksel aralktayken, bu aralk
aralk ayna doru hzla kapanm ve adeta sfra yakn bir seviyeye gelmitir.
Her iki indeksin yllk art oranlarnn bu ekilde yakndan takibi, bir noktada yararl olmaktadr.
2000 yl banda Trkiye enflasyonla mcadele iin 3 yllk bir program hayata geirdiinde,
yukardaki grafikte de grlecei gibi mcadele edilmesi gereken enflasyon tr talep
enflasyonundan ok, TEFE'ndeki artlarn TFE'ndeki artlara yetimesine yol aan maliyet
enflasyonu idi. Nitekim, bu nedene dayal olarak enflasyon ile mcadeleed nemli uygulama
gerekletirildi. thalat maliyetlerini azaltmak amacyla kur art kontrol altna alnd; finansman
maliyetlerini azaltmak iin faizler aa ekildi ve iilik maliyetlerini ksmak amacyla maa ve
cretler hedef enflasyona endekslendi. Nitekim, bu baarl uygulamann sonucu olarak
enflasyonda son 25 yla damgasn vuran trend krld ve her iki indeksteki art oranlar birlikte
geriledi. 2000 ylnn son aylarnda TFE ile TEFE arasndaki makas bir miktar da ald.
Ancak, enflasyonla mcadele programnn baka noktalarnda yaplan hatalar kasm sonu ve
ubat ortasndaki krizleri gndeme getirince, patlak veren kriz ile birlikte enflasyon tekrar
allagelmi trendine dnd ve krizin derinliinin bir gstergesi olarak, aynen 1994 ylnda
olduu gibi krizin yaratt maliyet etkisi nedeniyle hzlanan TEFE'deki art oranlar TFE'deki
art oranlarn geerek makas tersine dnd. Bu nedenle, enflasyonla mcadelede yeni bir
programn art olduu bir noktaya geri dndk.
15
10 YILLIK ORTALAMA
2000-2002
10

0
00
O

01
O

02
O

Dolays ile, TEFE'ndeki aylk art oranlarndaki srama ve hzlanmalar TFE ile TEFE'nin
yllk art oranlar arasndaki makasn TFE aleyhine kapanmaya balamas, tam anlamyla bir
krizin nemli gstergesi olarak tanmlanabilir. Krizin etkilerini grmek iin ise, aylk TEFE art
oran ile 10 yllk aylk art orannn karlatrld grafik yararl olabilir. Yukardaki grafik
incelendiinde, enflasyonla mcadele programnda 2000 ylnda elde edilen sonular, aylk
enflasyon oranlarnn 10 yllk ortalama deerleri ile, 2000 ylnn ayn ayndaki gerekleme
oran arasnda oluan makas ile grlebilmektedir. 2001 ylnn mart ve nisan aylarnn aylk
art oranlar ise kriz ile birlikte patlayan kur artlarnn enflasyon zerindeki etkisi asndan
nemli bir rnek tekil etmektedirler.
Kriz ortamnda enflasyon konusunda izlenmesi gereken son bir gsterge, 'ekirdek
enflasyon'dur. ekirdek enflasyon, daha ak bir dil ile zel sektr imalat sanayi TEFE'si olarak
adlandrlabilir. zel sektr imalat sanayinin enflasyonist eilimlerini gstermesi asndan
nemli bir gstergedir. ekirdek enflasyonun yavalamamas halinde, yani zel sektr imalat
sanayinin enflasyonist eilimlerinin durulmamas halinde, enflasyon ile mcadelede baar,
35

TSPAKB

GENEL EKONOM

dolays ile enflasyonun yavalamas mmkn olamamaktadr. Bu nedenle, her ayn 3'nde
aklanan TFE ve TEFE indeks deerleri ve indeks deerlerindeki art ve azallar dikkate
alarak ve TEFE ierisinde aklanan ekirdek enflasyon ayrca dikkatle izlenerek krizin haberi
nceden alnmaldr.
TEFE

1993-2002 DNEM

AYLAR
OCAK
UBAT
MART
LK 3 AY
NSAN
MAYIS
HAZRAN
2. 3 AY
LK 6 AY
TEMMUZ
AUSTOS
EYLL
3.3 AY
LK 9 AY
EKM
KASIM
ARALIK
4. 3 AY
2, 6AY
12 AY
3.1.3

2001 YILI
ZEL
10 YILLIK AYLIK ORT. GENEL TEFE MALAT
5,75
2,3
1,7
4,65
2,6
2,5
5,55
10,1
10,8
15,6
15,5
16,81
5,19
14,4
14,9
3,51
6,3
7,1
2,05
2,9
4,1
25,1
28,1
11,11
44,5
48,0
29,79
3,14
3,3
3,9
2,98
3,5
4,8
5,03
5,4
5,4
12,7
14,8
12,14
62,9
69,7
45,55
4,51
6,7
7,6
4,24
4,2
4,0
4,51
4,1
2,5
15,7
14,7
13,85
30,4
31,7
27,68
88,6
94,5
65,71

2002 YILI
ZEL
GENEL TEFE MALAT
4,2
2,1
2,6
0,7
1,9
1,3
9,6
3,5
1,8
1,9
0,4
1,5
1,2
2,8
3,4
6,3
12,5
10,7
2,7
4,1
2,1
2,3
3,1
2,5
8,1
9,1
21,7
20,9
3,1
1,8
1,6
1,6
2,6
2,0
7,5
5,5
16,2
15,1
30,8
27,7

demeler Dengesi ile ilgili Makro Gstergeler:

Son ele alacamz makro gsterge grubu demeler dengesi ile ilgili verilerdir. Uluslararas
Para Fonu (IMF) tarafndan belirlenmi kriterler erevesinde, her IMF yesi lkenin Merkez
Bankas tarafndan dzenlenmekte olan demeler Dengesi Tablosu, bir lkenin dier lkeler ile
gerekletirdii her trl uluslararas ekonomik ilemi grmemizi salayan bir tablodur.
demeler Dengesi Tablosu'nda lkeler arasndaki uluslararas ekonomik hareketler 3 ana
kategoride toplanmtr. Birincisi mal hareketleri; ikincisi grnmeyen kalem hareketleri ve
ncs sermaye hareketleri. demeler Dengesi Tablosu'nda mal ve grnmeyen kalem
hareketleri Cari lemler Dengesi ana bal altnda toplanrken, sermaye hareketleri ayr bir
balk olarak belirlenmitir.
Mal hareketlerinde ihracat ile ithalat arasndaki denge tanmlanmakta ve d ticaret dengesi
belirlenmektedir. Grnmeyen kalem hareketleri ise net hizmet gelirleri ile net d alem faktr
gelirlerinin toplamndan olumaktadr. Yani, ilgili lkenin hizmet satmaktan dolay elde ettii
dviz geliri, ile hizmet satn almaktan dolay harcad dviz gideri arasndaki net fark ile,
yurtdndan elde edilen retim faktr gelirleri ile yurtdna kan retim faktr giderleri
arasndaki net farkn toplam dikkate alnmaktadr. Dolays ile, Trkiye'nin mal ticaretinden elde
ettii net dviz geliri ile, hizmet ticaretinden ve retim faktrleri gelirlerinden elde ettii net dviz
36

TSPAKB

GENEL EKONOM

giriinin toplam Cari lemler Dengesi'ni vermektedir. Dolays ile, Cari lemler Dengesi
esasen bir lkenin dviz cinsinden elde ettii gelirler ile dviz cinsinden yapt harcamalarn bir
dengesi olarak ifade edilebilir, ki ksaca 'Dviz Dengesi' olarak ta adlandrlabilir. Cari lemler
Dengesi alt kalemi ierisinde, d ticaret dengesi, net hizmet gelirleri ve net d alem gelirleri alt
kalemlerinin yansra Karlksz Transferler kalemleri de yer almaktadr.

OCAK-EYLL DNEM TBARYLE

DVZ DENGES ( Milyon $)
GSTERGELER
HRACAT
Bavul Ticareti
THALAT
DI TC. AII
Karlama Oran (%)
DER MAL VE HZ. GEL.
Turizm (Net)
Dier

2001
25.758
2.253
29.868
-4.110
85,9
14.354
5.132
5.592

2000
23.331
2.071
39.506
-16.175
61,4
16.697
4.433
8.853

CAR L. DENGES

2.514

-6.894

Bir ulusal ekonomi kendi i dinamikleri ile, yani yanl para ve maliye politikas, kamu kesimi
genel dengesinin yanl ynetimi, kamu harcamalarnn kontrol edilememesi, kamu gelirlerinin
arttrlamamas, parasal byklklerdeki kontrolsuz genilemeler ve i borlanmada izlenen
yanl politikalar ile krize girecei gibi, bu hatalar mevcut iken yanl kur politikasna bal
ve/veya bal olmadan ayn zamanda dviz gelirleri ile dviz harcamalar arasnda kurmas
gereken dengede bir dizi hata yaparak ekonomiyi krize srkleyebilir veya krizin derinlemesine
sebep olabilir. D ticaret anda hzl byme; d ticaret an finanse edemeyen bir
grnmeyen kalem net geliri krizin habercisi, tetikisi ve/veya besleyicisi olabilir.
Dnya Bankas ve IMF gibi uluslar aras ekonomik kurulular tarafndan tespit edilen en nemli
krize yol aabilecek dviz a oran, Cari lemler Dengesi/GSYH orannn yzde 6'ya
ulamasdr. GSYH'nn yzde 2'si kadar bir Cari lemler A oran risk olarak alglanmaz
iken, oran yzde 4'e ulatnda bu deer bir kriz nc gstergesi olarak alglanabilmekte,
yzde 6'lk bir oran ise bizzat tehlikenin ve derinleen krizin en nemli belirtilerinden birisi
olarak tanmlanabilmektedir. rnein, Trkiye'nin GSYH's 200 milyar dolar olarak varsaylr
ise, 4 milyar dolara kadar bir cari ilemler a risk olarak tarif edilmemekte, 8 milyar dolarlk bir
ak ciddi bir tehlike sinyali olarak tanmlanmakta, 12 milyar dolar civarndaki bir ak ise krizin
ve kaosun bizzat kendisi olarak tanmlanmaktadr. Nitekim, 2000 yl sonunda 9.8 milyar dolar
ile GSYH'nn yzde 5'i kadar cari ilemler a veren Trkiye'nin, ardndan ubat aynda
patlak veren siyasi kriz ile birlikte balayan ve yzde 100'lerin zerinde TL'nin deer
kaybetmesine yol aan bir devalasyona sahne olan bir krize srklenmi olmas artc
olmamaldr.
demeler Dengesi Tablosu'nda bir dier nemli kalemi oluturan sermaye hareketleri de krizin
bir gstergesi olabilir. Sermaye Hareketleri ana kalemi eer pozitif ise bu veri ilgili lkeye net bir
sermaye girii yaandn, sermaye hareketleri kalemi negatif ise o lkeden net bir sermaye
37

TSPAKB

GENEL EKONOM

k yaandn gsterir. Eer, dorudan yatrm amal yabanc sermaye giriinde, portfy
amal yabanc sermaye giriinde ve ilgili lkenin ksa ve orta-uzun vadeli d borlanmasnda
belirli aksamalar ve olumsuz gelimeler sz konusu ise, bu olumsuz etkiler kendisini net
sermaye giriinde azalma ve nihayet net sermaye k olarak gsterecektir. Dolays ile TCMB
tarafndan ay, ay aklanan demeler Dengesi Tablosu'nda sermaye hareketleri ile ilgili ana
kalem dikkatle izlendiinde, bu kalemde sermaye giriinde bir yavalama, bir gerileme, hatta
sermaye k gzlemleniyor ise, bu gelime esasen bir krizin nc gstergesi ve kriz patlak
verdikten sonra ise krizin derinlii asndan nemli bir upucu tekil edebilir.
OCAK-EYLL DNEM TBARYLE
SERMAYE HAREKETLER (Milyon $)
GSTERGELER
SERMAYE GR (NET)
DORUDAN YAT. (NET)
PORTFY YAT. (NET)
UZUN VAD. SER. HAR.
KISA VAD. SER. HAR.

2001
-10.636
2.110
-3.950
-885
-7.911

2000
10.936
-257
6.032
2.914
2.247

NET HATA VE NOKSAN

REZERV HAREKETLER

-3.142
11.264

-1.645
-2.397

Nitekim, Trkiye'nin 2000 yl ve 2001 yl verileri karlatrldnda bir nceki yln ilk 9 aynda
Trkiye'nin salad 10 milyar dolarlk sermaye girii kadar bir sermaye knn 2001 ylnn
ayn dneminde gerekletii gzlemleniyor. Bu veriler, yaanan krizin boyutlarnn grlmesi
asndan nemli. Rezerv hareketleri kaleminde ise pozitif veri o lde Merkez Bankas'nn
dviz rezervi kaybetmek zorunda kaldn gsteriyor. 2000 yl sonunda 28 milyar dolar
civarnda dviz rezervi olan TCMB'nin 11 milyar dolar rezerv kaybetmesi de bu noktada krizin
boyutlarn anlayabilmek iin nemli bir delil niteliindedir.
demeler Dengesi ile ilgili veriler konusunda son bir durulmas gereken nokta, ihracatn ithalat
karlama orandr. Bu orann belirli bir seviyenin altna inmesi, patlak verebilecek bir dviz
krizinin nc gstergesi olma zelliini ne karmaktadr. Trk ekonomisinde ihracat/ithalat
orannn kriz yaratmayan oran yzde 65 ve stdr. Eer, bu oran yzde 65'in altna inerse,
d ticaret ann etkisi kriz yaratacak boyuta ulaabilmektedir.
AYLARA GRE YILLIK DI TCARET (ML. $)
1998
HRACAT
THALAT
OCAK
26.411
48.051
HAZRAN
27.166
49.639
EYLL
27.309
48.570
ARALIK
26.974
45.921
1999
OCAK
26.663
45.042
HAZRAN
26.423
41.006
EYLL
26.317
39.865
ARALIK
26.587
40.687
2000

DENGE
-21.640
-22.203
-21.261
-18.947

HR/TH
55,0
54,7
56,2
58,7

-18.379
-14.538
-13.538
-14.099

59,2
64,4
66,0
65,3
38

TSPAKB

GENEL EKONOM

OCAK
HAZRAN
EYLL
ARALIK
2001
OCAK
MART
HAZRAN
EYLL
ARALIK
2002
OCAK
UBAT
MART
NSAN
MAYIS
HAZRAN
TEMMUZ
AUSTOS
EYLL
EKM
KASIM

26.827
27.597
27.806
27.775

41.688
47.754
51.285
54.503

14.861
-20.157
-23.479
-26.778

64,3
57,6
53,8
50,9

27.370
27.682
28.412
29.077
31.186

54.725
53.176
48.827
44.575
40.507

-27.355
-25.494
-20.415
-15.498
-9.321

50,0
52,1
58,2
65,2
77,0

31.394
31.217
31.435
31.557
31.549
31.600
32.068
32.304
32.829
33.370
33.897

39.571
38.790
39.136
40.118
40.707
41.110
42.063
42.741
43.523
44.772
45.912

-8.177
-7.573
-7.701
-8.561
-9.158
-9.510
-9.995
-10.437
-10.694
-11.402
-12.015

79,3
80,5
80,3
78,7
77,5
76,9
76,2
76,1
75,4
74,5
73,8

1998 ylnda ihracatn ithalat karlama orannn yzde 65'in altna gerilemesi, 1999'da
Trkiye'nin krizle boumasna neden olmu, kriz ithalatn yavalamasna neden olunca, 1999
yl sonuna doru bu oran dzelmitir. 2000 ylnda ise izlenen kur politikas ve ekonominin
hedeflenen seviyenin zerinde canlanmas ihracatn ithalat karlama orann yzde 50'ya
kadar indirmi, Trkiye ihracat kadar d ticaret a veren bir lke olarak kendini krizin
ierisinde bulmutur. 2001 ylnda derinleen krizin ithalat hacmini radikal bir ekilde daraltmas
ve ihracatn da devalasyon nedeniyle hzlanmas sonucunda, oran yzde 77ye kadar
kmtr. Nitekim, bu oran cari ilemler dengesinin ekim aynda 3.3 milyar dolarlk bir fazlala
ulamasn salamtr. Sonu olarak, yzde 65'in altndaki ihracat/ithalat oranlarnda, Trkiye
d ticaret an finanse edebilecek lde dviz geliri elde edememektedir.

39

TSPAKB