Kraut - Strojarski Priručnik - Deveto Izdanje PDF

BOJAN KRAUT STROJARSKI = PRIRUCNIK “9 DEVETO HRVATSKO ILI SRPSKO IZDANJE ea POTPUNO PRERADENO 1 DOPUNIENO. a A TEHNICKA KNJIGA, ZAGREBDosadaniaiadenia ovens idanja hrvatski eps iadanja ws 1086 1968 63 1967 1965 1973 170 1976 1s st 1976 (1980)¢* 1981 (AS)" 1x2 (1984)" 1987 1986 (1989) 1987 (a5) 988 Tadanjew AS format. (Sra se drags iadaj ila A6 format.) IZ PREDGOVORA PRVOM IZDANJU ‘Sirojrski se strwjak — bilo infenjor, tehniar ii majstor — w svome ‘radu devno susede + mnogobrajim, ponajcesée rojcanom podacime U nassme dosad upoteblival strane priate, no mika fe uporabe ogra igen choy visoke clone £ nedoroling znana stranih ezika. Posebro vale swomenat! dai prirwénicl ne prataiu materje na takav nagin kaka bi bio ppolreban 20 au praksu 1 — Sto Je majznacainije — u njima nema domach ‘Standard 1 dugih domatih propia a bih barem djelomice popunio tu praznina, odluéio sam se sstviti ova) rien Priruinik treba da je uve pristpacan saga | svakome, pa je soga oda- ‘bran dept format. To je dakako oprantilo opsee. Zhog tga sam se pr bora asradiva odlutio 2a ono Ho dhevno treba sirojarskim indenerima, tehxirima | mejstorime, pat studetima sirojarstva ! dacima sednihtehnGhih wea Libor gradi za tako rave stpnjeve snanfa nije bio tak. Zeio sam se So ide rib neko) stima kerio} sedi. Zao Ge jednome biti nega prev, 4 drugome prema, jednome ée neko posiele bit prettko, a drigome pre: Jedrostanne Jesera je ovoge priaenika brojéan! material jednake potreban za se tape nieve naobrasbe, 2a skolu i praksu. Ostalo Je grado safeto na najnuine Posebnu sam painiu posto razvoju nauke @ mjeram t novstima na 1m poli, koje sadira u strojarsto. Jednadsbe su veliinke. Tome Jew nekim podeucjina omogucena i upotreba ‘Je ahorienenh sustava mira — ienickog | topliskog (kalorskog), a svim Podrusjima svi tehnicih grana upotrea novopa, apolutnog suctaa po Glo ‘bu. Tefkoce, koje su kote aporrebu Giorgiona sustava mera utopliskaj te Init, axtoiao sam prevodi sastarom odgovaraiucih foplinskih ablca. Uevom ‘priacniku prt pat w sruéne}Iteratut wopée objasiene vite-manje potune strojarsketoplinke table, koje sadrée sve wrlednoai prerdéunane tv jdiice Giorgia sustaya mjera. Time Jeu tplinsko teil bme oaktane racunde ie 5 elegantjim, veliinkim jednad:bame, Livblana,« trav 1954PREDGOVOR DEVETOM HRVATSKOM I SRPSKOM IZDANIU Prvo~ slovensko (1954), izatim drugo -hrvatsoil sep (1956) —iedane ‘ovoga prrucnika bilo je rasprodanou roku od po godin dana, sto je pokszalo {olka ye bia potranja za dela te viste nase stojarske hterature. Osjene ela, cbavjeneu strutnim casopsima i saopéene osobno, takoder 0) (ay = 40 Lini eksponenti («> 0) Ga a ae = by Vavb= tab «lef #-(i * ” woeo rs tim =o [Neodsedeni ierazi 1"LOGARITME Logamiane fe reuska operas, oj azimo elsponet i porate potenche c1 baze @ Boj je loparitam brojac 2a baru @ fw lope (he 9 atc pocitiv’ brojei Za bilo koje baey a > 0, a | vjeds gst 0 linger SR cael timigers SE ocecl Raéanaje + oaritnima tog (4s) = bg + loge Yop = fe = to loge! = vlog ton Vir = Logue Prime 2w'vb aE ota NB) ~ oad) to? + ga + Logb — gd = Zone = ne Yoge® Mogg (M je modal preworbe) U spotted se dekashki (Brigewvi)logarimis bazom @ = 10 i priradnt logaitsbazom a= e (@ = 2.718282.) imsju baau @ = 10 Oznaévjemo th ogy = ese "pr wid=1 toe Svaki se dekadskilogartam sastoj od 2) harakteristike (clog broj v logaritmy)¢. potencije broja 10, koja odgovara myesno} vaijednost pve brojke w danom brojw us by mantise (decimae ulgaritma), Koj 28 redosied brojaka udanom broju u potrazimo @tablicama na str. 647 eae mf bm | eumen |e 0042 ipl = 2 ‘brojaka 642) | Mors — > eee oer aera creates leratunavanje prirodnihlogaritame iz dekadskin I 6442 = 2.3026 Ip 6.82 = 2.8026 - 0.8075 = 1.8599 Pritodnilogaritmsbrojeva od 100 do 999 sabranisu tabicama na tr, 819. Za sve se droge rojeve azacunavaju pomoeu Int0 = 2.3026; In10" = 2.3026» opr In 642 = 6.4646 (ie tabica) In 6.42 = In (642/100) = In 642 — In 10? = 6646 ~ 22,3026 «1.8598Renny Shae Ronee Sesee ee 3a? ia se St98 Sur ont on 6900 Sone mae a 2 s i ed 740 one 240 as ioe ke 814 3902 ues 38 ase Sass Sone sors e180 ease 6540 “ers rox mts Tied es a2 sae oo 3 Ba 3 Be Ee 301 ana ison ss 5786 sao ens eis cot ine 8 re a2 5703 9382 oat 7s at son sis m0 a sia Geos ms oes i836 fae oa ons om rd is ase a Sooo SosPricodal logartmt brofera of 100 do 549 =| oREE eat c ls aR Dae BEN REE BENS EES) 9 (A052 AIST 46 Satur ahaa casuo Leaie eaTzA aaa Tea 1] 25a ¢Sian San adans L349 £5534 couas Sah LSE Hfa3ies 47ose Siow taias Saanh aaa Sunes fete 080 Saeoe UB ]aaers 4452 Sanon Sago; avra pus) 4918) L930) 49538 dbket Te ]astio Sots Sosse 4bea4 doom A967 Lease f990t Lao Say 1s.|sa106 5.0175 su 5.014 S037 S044 S049 Sse? $026 sie IRIS Ss Ms SM a SP 2 2h 3 48-)5.1930 5.1985 5.2040 5.2095 5.2149 $2204 5.2287 5.2311 S2¥64 $2417 fst 62828 S3srs Sen) Suen S300 S278 Sa GaN SaH5e RSI 2 es SUN Sug Sa Su Sa san gaat BIEGA Seat Ser isla SN8 Ls dete Se Ss) ses Shoe saa So Son S02 S18 gages Sanne 8800 4058 ae. )SSear 33645 88603 55722 S960 407 Sant SsaT? S10 Sa Hr lssona Saaat Sima Soo arnt Seren Saton Sezuy Sage 22007 W)S6348 S.6384 5.6419 5.6454 5.6490 5.6525 5.6560 5.6595 5.6630 5.5665 48.[fseos sar) Serud Sosos Sante Saito Soot S005) Sn Sod Beco rum) 2104 197 $7150 08 aozte $208 301 S7303 BJSaah ste Sinue S277 Sonny Suan Ses Soom 59m) SEE 33:]3J991 sion Saast Saou Satin Saray Saior saci Sa S88} a |siom Sasio Sten SA009 Share S813 Saics Sask SHRNT SRM 3.|sas7e sagoe sng Sse San0% Sa721 S449 SATT? Sas $anNt fe leascr Sie Soi saves Saors S59 Sones Sou Sun) a BfsSan Side Sots: Soiah anne g9059 Souse Seas Sole Saco S9:)Be61 89607 S713 S879R Sones sn SoaIa Sonte Somes Some wo feos Sve sos 5.949 «cole 50099 60068 GomKs 6.118 garsT A Josigd ste ina wiase ease GODS Gomes Goer Moses EREG HJews Soe Soden esas gnasy comet ests Sosae Eso) irs BERR int Same eater orto ast Serve amen ie! es 3 80034 Rinse Simht S008 ose bab AUTO 4s-fosos2 ints a1ts7 ese gist @izo1 @i2as e128? ses 6 1201 JEAN; 1834 Cikde GIST ettos QIUGo tS hues Shae IRE G7 }e1 Sse Ciao wiser Glaid eless elese eles lode CISey [64 6.989 Cir Cem eles elas Gites Cts Cline Slots Sei eide S18 ts Rate Als ate Sat ote Ge se-]ortss sais 2144 62206 62226 62240 o22es azaleas fame AIGEME 63868 G20 aps as Gea G2 Gag O00 C35 EB ]637a 6tue 6256 G2rs ome Oak) Saet) Coma C209 Cm) Slfodbie 6333s 05s eaym Som 008 Satay £3006 Saws SRT 8 Prirodallogariiml brojera od $50 do 999) Earp Joao 6aun7 6s 6S GAT? G2190 S6!|030%9 6229) Gams 83338 8331 68568 Srijesase Ger S300) 9.1508 o3s20 ease SE: lees0 G3ee8 Secs 636N2 6399 6710 §58°loc3mor GRIN S38%s 83882 83809 6.480 60. lo.3969 6.393% 54003 sory 6.4086 6.052 St:lor3s Sais! oitie7 sities e.4200 o.2i6 Gaijectao) e413 Gan09 ofkaas wane ee hifectisy Gah) Gbaho witsos sno esse ce leisens eitezo Ssots Steet 4677 6.8699 5. |6.4770 6A7HS 6.4800 GARG G.I 54840 Se:leaaz. eapas eos: ecioen G08} 6998 GF. e307 Sstnk e103 wsit7 3152 BEIT Gh. lesaar Ge2be 6280 63268 328) E294 G'lesier Csiar este wustlo WSs 68439 J0.]6ssi1 68825 65539 65554 65568 65H T1]eses3 Qse0? e'Sest 608 63709 68723 722 esto sk ose20 SHIH seAE 6.862 35: son Wa94e G59se 3071 oes 68992 FEilesoe? Sas o.9093 SoloT #8120 weI3e 35: |66208 646216 68227 56241 44254 6.4267 Te!leeias Genus elsiso 7) Bese 8399 TH! Roses goat? ossion Beso) Beste 6529 JA.)EES93 Gedn Wibod fest awse Seer Jo:leer20 werts welds GSA RATT ATR (oot 6859 OKT! BSRE 5.5896 6.4908 165970 ened nds BTW) AIUR0 2032 fino eres O17 6710 67142 @TTS4 faze @r2a6 6234 w7360 8262 BITE [S884 Ooide G738R 67970 73RD 8393 67482 67468 67476 6.7486 6.7999 67511 as. el eseo eset £1808 e604 WTELG het Sr joes ees acids S999 679M 672 fe. lociron eet) @74a2 aaay aes 6ase bilegorg eons 7988 mI9an 6.7987 8968 90.| 6.8024 68036 68046 68057 KAR 6.8079 SL oars eatss else wale? ioe oe Sbload 425s Sass CA2%G ODE? 6.08 Se.leceisa ies esis wtaes ales foes Se 6AS9 Ged SRaG0 RHO! SOD BAsI2 95. | 6565 6.8575 6.4586 6596 5607 6.617 ‘Serfeleon ese 9490 aanO! srLT zt Srlekrns aes wares qaave oats este Su:|Shne SatRe RGR 06 OD16 63926 sn:[es07r GaoR7 elkooT 9007 @ 1? 89029 7 eae «anne 6itw one Ria Gado @aeaT 3459 3st G3S7R 6.3595 63613 Sars ea7s0 ote? 68 £3802 ©3919 6.3980 83953 6049 G40Ks 64102 BALLS 282 Ra2a9 Sates ecaDeT Coding faa eens Bata GaS02 Qises @SRS w'599 Soha Cates gan wars 6482 64877 4b? 6.4907 Seor5 es024 8304s 60s €8142 3177 astaL 05208 Sean e3375 eshte ease S548 eSaee @5un2 85007 65596 65610 6.5624 6.5039 Sry esnst eaves 3779 874 esue9 sous 88917 GaO1d Radze Sos? 6.088 Gis gale! Gots 60187 (6.6280 6394 66207 6.6120 Sead Gea2s Gouin etst sa sii96 ‘4931 erie ers ean 1823 td 4090 89937 85037 Ra is ie ee se is se ae oe 6.8330 ee ‘so ens e03 e755 eian8 oe S301 Seon eas a Sa Seiae 69689 has 068‘TRIGONOMETRUSKE FUNKCUE U pravokutnom su trokutu: kacete ~stranice ai b uz pravi kat ‘ @ Hipotenuza™ stranica nasuprotpravom atu Trigonometriske funkije kuta «su omje- 7 stranica pravokutnog tokata sinus sina= ale tangens tana = alb Kosinus cos a= Bie otangens cot Vrijednostitrigonometriskih funksja kutovs od 0° do 90° sabrane su vw tablicama: za sini cos na ste. 12 13, 2a tan cot na st. 14 in 13 ‘Veivednostitrgonometriskihfunkcia Sele potrebnih kutova Tao" | 270 | S0r = | 3x2 | 2s off o thofa o | se] o elo lee Trigonometske funkije wrazittin podrugjima kutova Tea] Meta G52) 20) Ina ta | ea] er @ lors sing sana | tea | Fina | — oma cog = teosa | Fsina | -cwa | tsina tang = tena | Fore | tina | Foote Osnovni odnos trigomometishi funklje inte + coPa = 1 sina = Vinee fan a= sin aos cosa = cot a = cos asin tan @cot a= 1 sin Tapoometse fake dre tora ' . ‘sin (a B) = sin @ cos 6 + cos a sin fF Peet rt 00s (a # f) = c0s acos BF sin asin (00 at B= ee tna pet es 20 = esa — sin’ tan 2@= 2 tap af ~ tanéa) out 2a= (ota 12 one sin3.a=3sing- 4sinta Jeri erscaaeasmsare fe, Wokdawaet senza : lowest vente f $ iprme an eves O48 anh shar cose $B ow 2 Lsgey 80=e058 £8 og 258 tuna +n p= SS ne so Cae 1:6, A q,2sinarsin = cos (a+ f) + cos (a~ 6) sina cs 8 = sin (a+ B) + Sn (a B) 5 Dem 0s f= 08 (4+ 8) + 05 (aTrgseomertite funkle: snus od 0° do 45, kosnss of 45° do 90" co 45° do 90, kovinut of 0° do 45° te awe owe a a ‘oon 0.00351 ‘0087s a pLieomiaseoDITaS Js a7oM osueIe oT OTIS 0719 OTT O79 [ae Sioises nose diaere Sistem Ga fe Jago ratte ager aos Gap ogsne Josie ages aes essai ene ae loud ane ener arty Cee oa oss nests fares fees 976 [ogee 7800 Odeo Be erste brent ‘tose Monee Unsse donee Gosise toeite ose © | a3san O7see1 oskst Bost e417 35608 | os71¢ aves oneess oonses omens ties auss i, oreans oreo o7ee77 Ome OI OTIS O76 MHOWss Ooms ios Gitano Otleos lta OST SF [G70 yheot eakore aeted ofeeer meas Ofeebt Qi ake ute Ghose MUST ies Gasty HE |Gtonor Sgueea orgy 079485 testa Greece ogame SLs O1Gee olan lume hiss see ise Be | G75eet Sues goss Oaokte Sansss Aun80 Ooms iseat O1son esta Gases lets ine bes Se | amon tated narnd siete aisao Gale Saros Gives Olrest on%ey7 Ginaee O4a309 Cintas. GloRt as |oaisis oan onan oazu1s O57? AIS OmnaD iba Mieke Otses2 teeny ani lb ora, Gfisos MEanes Ogaess GMs ngdeey eizo8 Oates? iE Sater 121880 One G3 Og nas88 Gxstey gions tasiea main auies Maleso atmos tates G2oes 031s Utes! asso oaziby hangs uss) GASHiE asies Oastie Asser 085717 Me /ogais: Ghuare Bere aatoin 38830 seal tastes GASH NARE6O MOIS aGied OsKIIO AOA? Ds6nad Ws |ogsue2 Geter Oven ogerse O2n004 Oaisel OI fsscos oasnes oeso2 08736 STIS OATID OANA ie |cdjset Games OdKlss Gear Gaeeee Gasy ABS site Gapeon Oatnas ‘some agnso taaise Gans Ieper Giais oam io Oe Seas Stan Gate att alee “Atal Gaaiy neee IDL He |OG0sin Aline OSaae Gatran Gst00 GaSe Hasse io) geste taziet Oot Gases onoree Game y | sass; ONtNIS tte Oss Ques Cie sess tbery Nor SHor$S Hoss OBES lgae? Ne Be Ustad ORS AME Gasoey uss Ges GR tgs) gust 0804S owe OstIl6 aatzte Balas Br | O3sii7 O3eioe Ser Okeeso 036581 EIN Snel mises higtsoo a7oe O9iA33 -NoL9Ne danose HF /tiyer O3er0 oto Oakton aaa) Cos Coes} sigs oig28%6 oienisa agzeoy a92718 BE | shgort ona Oaoune Gases Qaniat Caer Gees tigate oats Gone oiess osuase Be | 080074 90019 O'sI208 alse OITA Mtatome LaSsRe 93a b)33305 Bosteo O9%K69 093909 3e Weer taams ossne ons stats Gaisrs eT Cates atone sate? Qoinng getel Qouasy noes Be GMS Otome dates Gauto Olas Casiy Sty SUSE ttle asarad Goukns ObsbE4 Hos Ossie Er Ost sess S487 GSU OSA it Mott {issios asies gate Qastd geass Qosses naseno Qdoner oor anaea atte Gefen anise en) 35080 gstis ugstoy 9s8e2 Gaseed Nonote nize iy | ase ans ames toe anos aes ASS figelze 3508 nse Goeied eco fost? snsoy 4 wou ose saat sere asin fase tate est Nguee? ners aRHIs gem pase ATEN) BE | 380 S088 OSaons Stzso auiog Ques MSHS {Stow oyriey ovieo ana open hort agreny Be |adioe sui osums asia oases tansy Gsiee SRNY ASE SEE AMS Bias Mot ond Oster Ossion oSisi oSsiae OSétle Ossce UaseIe Gomis arene ngrest art mcs onto? aagtes Be SaSnfo Sache) Set: Seti Seino sire ete |e BF (isetos owed tase oes gushes owe OgeeRt G37356 05750 sess osno19 Ossi07 suse GaHTT | se aor | osessi o.sasst v.98s40 0.98629 O.9467e 0.98723 1.98769 Se sar port Sota Senta Spots anes |S Hr |Siheh eins SSRieh Sons SNe One sr Seles gas, Geos Garde Gare ani 1x Te E5808) 83Shet Sootae aorta tas eats nese Be |Gerses Gstros 062251 062479 0.62706 0.62932 83 | 0,99255 0.99290 0.99324 0.99357 0.99390 0.99421 0.99452 Se jose ats obsess Goss cake geass: | BGs Sooait G38 Sgsaey OSes Sees A279 Gatsol Oneyat Ogamts Dastee Oessee Geseoe 85 | a0ci9 Ogu Noose Ossen2 norte O9NTI6 gstse SE | isseoe sans Oeer hazed RELIES ass Case SE |ngstse Ossie gore amis ogrtt Omer nes SE soos enino tar Gansta Oss Unrate BF | oocet sount isons Ovens owt? ame tagess SS | eszon Geceis leas nas ssoue Oovsae. ease SE | sense gone ligonss Ogee owrs inns ngnms S| sine 85015 Ononks oot 0a08 any USDA BF |iiseees fon _Uisoont_Oosone_ love noo Tot a eS or rr‘Trlommometrilske funkclie: tangens od 0° do 45°, kotangens od 45° do aecth: tng of 0” Go 457 kota mngans od 45° do 90° “Trigonometrijake funkeije: tangens od 45° do 90", kotangens od 0" do 45° ele cate Te ee iw 9 — E/ERR Sheer saute alte Haute auto Sue [22 eR GWE Bee WEE eS F |0,03492 0.03783 0.04075 0.04366 0.08658 0104949 0.08241 46, | 103553 104158 1.04766 1.05378 1.08998 1. 74 r Obes Horse Oorare ostes S957 8928 AE /SToer ETS SNS ESOS ISHS Tse € aerzes GUS Oreo Ries Same Sree SHS) HUTS Laie kes cont clare ons £ gomez ase oonene Roses Oamaie Gios10 Pa Hinges tue aan Lae. Lato : O2sT4 0112869 ULL3i6s MMMer ML18958 OLtatee sr | 123490 H2age9 138717 12647L 127280 LaTM9e : aiid otcal sims tome ticrapaues Sr) See Lae ane iain i SF | ilorot toast tSanns 1352 13968 136800 1 MTe8e Sb | (Soe (Ska 13986 140185 Atoer Hatem Naan Ee) (agns 143708 aasoe 1asson 146411 147830 TeR256 5 lollssw O.t6187 Duets Oilers Minos GtTias O.e38 fe Jor: G173 O1N233 Ouse OaRS OLl9ise loess MF |olideis Giiorao 920002 02083 Olbbeds loess OStSae TE [iztsse C2130 osteos aseies ocotys Gao? Satase & Hioieo Sons tines S30 Sane Shoe 15: |2i0e7 35808 G3s00 atoos Odie Cteke 024985 z ESO USsoee semep 137981 S900) 600s He [oasat G3snc2 deans deees O3RIIS Meas 2008 = oumns Uaaias 1628s teense lose Laces Te: |ose78 S2Sig RET Qa pease Ones o 14378 1.98886 L679 17398579174 LxOAOS ar | 0.30573 031210 0131530 031880 32171 032492 or 181649182906 1184177 1185462 1.86760 1.8073 ie [esses O3si36 OSeo OAR! ttstton deaese < Toots Zooses 02038 Zovsae Bosose B5 /Osish Oath Oden OSsh Ost Oko Sar = green L9etie BS BESS dar or | 0136397 036727 OTIS) 089388 037720 ONES OBIE 200553 Zon09s puis Dues 2 2e |o3eiee Oe721 Ov0ss Os301 O38727 —OsoNes Hanoy | 16090 217749 221132 222857 224004 HE /Gaows Sait Gator aust oatres tows Sassy = Bi Ente Sou pa dass: 2 [oii sazret oaarie coastal Gase8 asa | Basses Zs7s04 23009 Basa 245451 247509 Ber |oaiszn Oder? 043222 OassTs Ocs9DF 001 (66, | 247509 249807 251715 7se0us 25t261 2.6 Zosioa ersea domass 292081 208 BE /SGH MS GAM) atten gat gale ager Bae ei ime) tee is ae | Ossi) Os3ses G'sisa0 OSta00 tes 3s Moss nde itase Lawes hs USSK81 OSSRi2 Soran OSesr? seou2 OSioa8 STIS Sqons aansse S41a3e 34ansi saat 3 |OS7735. nsei28 08513 038908 039297 0.39091 soles sagra 30857 360888 3.64705 349909 1.73205 1° | 0.60186 0.60483 OROREL 061280 04 ne ‘7 3.73205 382083 3.86671 3.91364 3.96165 4.01078. 3F | 64961 0.65355 0.85771 066189 0.60608 OY61028 0187451 433148 4s 44sB42 4510 457363 NDS 47046} Se |o7481 bens Oslo 088728 Costs? OlessKS O-I0N3T rote 77286 48 SHY ES ey Seas Sas te Tn Het Gao Gin TR) TRS WG GE | 35/7001 070455 O.90K0) AFB ODI Gra Orzess Be | nyse 03800 038817 O96 Oke Ctas00 NgSkss 37 | 075885 sea 070272 OFe788 7TH Tree! OyRLa BE) Sra oleseh Gino feted Saonsd Ganon Satyr, Be | o80v% OaLdeL OIE OAD Mla GRUIS GetoT0 | 033910 OAH4O7 04905 ORSAOR —NNRSOL OaestD DRe829 AE Oasis gradi mrss ahars ates Gots Gotan 42: ns0os O36 O'9t099 o'vtass 92170 Odeo Nessse | dssos2 O3t997 Oasis leusee Has4st Gawcos Noese3 | oS0se9 097133 o'97700_Olgu270_tigeRe Cosas oni ww ee oor = wo f=laradunavane stranica | kutovatrokata 1) Pravokutn roku (y as poor a/c = sina = comp = hb Wve = cosa sin = hia cots Wa = cota = tang 0") Visina nad hipotenuzom Pomnato Tratine ab co Veor tan a= ab fan f= ba We Pitagorin poutak a? + Bc? —_—__—r—rrrerer aa ba wunesacta h=acna em asin 90° he a=buna=bita he bsina © = bloos a p90 ~ a ea anesina b= (e2)sin2 a b=ceosa B= 90a 1) Jednakostranien rokut a-WH=0) a= P= (9 = 60" he SN5 = 0.8660 6 ©) Kosokuti rokut ae p= 190 ’ ° sin a = sin (B+ 9) cos a = —008 (+ ¥) is Sinwsov poutsk asin a = sin B = of sin y $e Dees 2 = 2ac cos Kosinusov poutak =P + i Dabewy Projekciiski poucsk a = Deosy + ecos b= acmy+ cosa c= boos acon p ‘Visina (nad stranicom e) = asin B= b sin Poznato Traine abe om a= (+e wyRbe eos B= (@? + 2 ~ BV Dae aa y= 180 (a +B) cosy (at + aby c= Va + ~ 2ab cosy tan a = asin (6 ~ a cos») tan f= B sin (a ~ B cos y) B= 180" (a+ y) boos a 2 Ve Bain T realno reteje 2a: a = b sin aba © 2realnaretenja za @> bina sin B = (6a) sin ya 180 = (a+ 8) aBy b= asin isin (+) = asin ysin (B + a= 180 B+Likovi! TUELA Portes | opseg likova a Aa pont oes * sane ae Kaos ay ws Bor kaiova PB y= 180 Vamec R2asip tte 5 Koorlnte wha Ae 9 Blea. tte. A= hed A=Viis—a6-HG-9 weatbte A= U2» absiny = U2-ae sin = V2 be sina A= 12 [eaQin — ye) + aalve ~ 9a) # Ac004 ~ Jal] Onetbte= tr 2. Cemerotut Straice 8 (6 4) Dijagonala D Kua RUD vis - Keadat ale beh a= 9 = O=4a DeaV2 >) Favela 24 62h a= 90 a ana _ : Berd) DaNETE Ronde deka or Paraelogam 2 +b 4 «90° r O23 ne bine : Tape aw beew diag Antti he Ato gine = Onarbserd hadsine 3, Vitekut (poigoni) Bro) stranica n_Zbroj unutarjih kutova 180° (n ~ 2) Povrkinu odredujemeorastaljanjomvitekuta na trokute, Opseg je zbo) sh 18 4, Pravinévidehai sam steaiea Sredinj kut 2@-=2aln plead) 2p = 300% Powstina "A = mala) cot @ Opes Onna romjer opisane kruanice D = asin g Promjer upeane kruinice d= alan Pravin Hkovi Trokut vadrat as peterokut | 5 | 3/5. 36! Exsterokut | 6 | m6 30" oamerokut | 8 | ws 225° ke S. Krug Polumjer ry —_promjer d Arn dalt 0 = drm = dx (= duljina krutnice) ‘Kutn nega i odjetak ‘Polumjer 7 stedinj ket g _ $(tad) Cater Teva d= Drain Viinaodietka b= r(1~ cov) Powinaodsths A, = 9 ~ sing) Povstina ijedka A, = Tg = Keutn vijenae Vanskit unter polumjer Rr Vanskisunutara promyer D, An (Re r)x = (De ~ dat aki jena sine 3 = R= ‘seed polumjer 0 = (R + V2 A= 26x8 6, Blips Potosi a & Awaba (a+b) ~ Vad) Tisia | 05774 tate | “a Krone | 13t6sa de | 73218 note | 2\e1a2ePorrine| volumeni jel V = volumen, obujam, Ap — povrsina osnovke (bare), Ay povtsina atta, A ~ oploje(ukupna povrtina). A ~ sisina Prisma ve Ad Pravokuin paalelepiped sa stranicama a, 8, ¢ z V= abe ‘A= Mab + ac + be) Dijagonala dd Val a Kocka $bridom a "e Vea Ane & J A= 60 Dijsgonaia “d= a VF 2 Valjok Uspravn jak x pomjerom r Verh Aya rR A= Dente + hy Suphi valk spolumjerima &' r. Ve (R Pith A, = (R~ Phx Supljivajak staakom sijenkom Debelina sijenke 3 =~ & Srednj polumier Ve2ondh A, = 20nd 3. Piri vetan Lat ‘vadeatna piramida s straicom osnovke ‘ai visinom veans ‘kur izmedu osnovke i pobocke Prikraécna kvadratna piramida sa stranicama os ppovkia 1b visinom h Visinapramide = halla ~ 6) Vena tab + BS 4. Klin | Stranice osnovke 0,5 J Greben ¢ ' V=(Qe+ eons 7 A ne LOME TTR + VER Goo woe 5. Soiee 1 1 velenk ra polunkromote Lah rp Anis NFP i amen Prrensote ae 7 ~ pole osort fa romain r Vina soca 1 = WRK = 2S Kutstoiea —tan(a2) = (R ~ nih niga Vee tik 6 ean > 6 tage Planer, promierD 4 gp = 30s f= LD! = 0.52960" an = 4. = Leno Aa tak? = x0 Kolin isjetak i odsjetak Visina odseska (kalote) polumjer Kuglne paalele a= Var volumen odsjetka Y% volumen ijecks aH (R ~ W’3) Rh = 2.0984 A povrkins plata odjecka Ay = 2aRhKOMBINATORIKA Bro} permusaciia (poredaks) 2m rani elemenata Po) = 0 ‘Boy permutacia za n elemenat 123... ‘medi Kojima je m jnakih Pin) = {Bro} Kombinacija mn elemansata tog razed Kany =("} bez ponavlianja Ta S ponavjaniem Kin ("het eee mn , a= 0! Bro} varijaciam elemenata tog razed verpmminsn tym) =[") a= Sponavijanjem ifn) = 9 NIZOVI I REDOVI Reda tata toc tot Armen dat dat 2hat dd cat in thd 4 p= yh = aay 1) has Suma n anova arms riza see Bet on) Bie + Dah Neke sume: = 142434...¢n= 0m) L sme tagee Den + 1) Laine ty bre beens 0) Geometisi iz 09.09%, 09", 0g" dans =" Yaga = kom Suma n élanova geometisho za +is ‘nema konane sume ete nie 1+ e tne Vatniji Taylorovi redovi pews sais or+ waite wenaftstet(ssy) asap] ee L -l 0 ia jednadba dvaratiitareana korijen, 22.4 = O ima jednadtba dvajednaka teal bonjena, 24 A = 0 si Koren jednadibe Konjugirno kompleksi brojew ‘Ako su.) 3; koijen jednadibe x? + px + q = 0, vied ty in p= (4) +3) Jedaadiba vise stupaje (ucieg, éetrtog ...) retavamo jedeostavno samo ako je totemo brao asta. Sistem dvijulinearihjednadtbisdvije nepoznanice (x, ¥) axtby=e ant by Metoderesavania: 8) Metods sopstitoce Izdruge jesnadabe y = (c> ~ asp usrtavamo w prvjednadb. ) Metoda komparacie Tobi jednads dobivamo nepoznanicy ©) Metoda Supeomni Koefcijenata Jednadibe mnotimo takvim brojevima, da dobijemo pri lanovima sistom nepoznanicom suprotne koeficjent, # potom ih zhro}ino. (~ ayn = Cr ~ ants ybae + bybay = Baty ~asbyt = Bybsy = Dyes Rjetenje gash oben he £ abs = ab [Na ist natin iratunavamo nepoznanicy y.Sistem linear jodnadibi Sistem m jednad2bis nepoznanicam 1.52. un, # onary He at = By See ees ee eee Sistem je homogen, ako je by = #0, sstem nije homogen, Nehomogen sistem ednolik je rei, ako je determinanta sistema = by = 0. Ako je mai jedan | Ae +0 jeden sistema gla tada A ge A age Ae, nan ar) ir aie su bay. aiq ays By in ay ais by pass sa fs Beas aya. by at 7 Ay be ts da ns P= han Jens due Pa a nchomogen sistem dij lncarih jedndis dije nepornanice 08 ie arthyee ath aaroje sj a = [4121] = a bs = a3, 40, sla ete Jeb ested ye— hye ‘TRANSCENDENTNE JEDNAD2BE Eksponencijane jednadibe Jednostavna se eksponenejlnajednadaba vob a> Owe sjelavalogaritmiranjem (naravoim ii dekadnimslogsritmia). RicSene ast y= In hina Loparitamske jednadibe Jednasiavna logartamsa jednadsba login h > 0.0 ima nesenje : “Trigonomerjske jednadsbe Za rjesavanje jednestavaihtigonometiskih jedradhi, ape. sin (nx +n)~ a math potrebne su tablice vrijednosti erigonometiskib funkeijs it odgovarsjuse ‘ngunalo. Za jednadab sn (es + m) = a teazimo i tabi Kat w te dobivamo retenie ieee oe) ‘Numertno jetavanje jednadibi ‘Uopcem shugju mozemo Korjene trnscedentih jednadabi dred meto ddama numerieke matematike TRealne korijene jednadibe f(x) = 0 pokutavamo izratunati mumerikim rmetoduma tako, da funkaju y = f(x), koja mora bit neprekidn prikazeno tablicom i grafihs. Konjene dobivamo pr vriednost y= 0. NEJEDNADZBE Linesroa nejednaddba jednom nepormanicom ashe Jima dva feSena = ar rsh mw ac Kvadratnu nejedaadtbu jedaom nepoznanicom modem sie grafor funksje pratt bree ako, daz slike ustanovimo interval, ge je y © 0ANALITICKA GEOMETRUA, pei oblik jednadibe Art By += Esplin obi jednadbe ome oO caja na oy Segmentni obik Wa + yb SJedinadabapravea kroz adanu tocku Py (1,91) we pibloni kt (priklonskt oeficjent m) y Jednadtha praveakroe die zadane totke Py (6,4) i Ps (es, 3) 2061-99) = me =) Parable exo tka Py (4, Yo) = lst) (pravac) = yo (at)® — (hvadratns parabots) vole)? (kubna parabola) Hiperbole kro tea Pe (Yo) ye" = y= konst Konstrueija krivulje 14 tan B= (1 + tan ai Nor. ua tan a = 0.25 je mul 12 43 44 tant 0.278 0;307 0/336 0,367 Cunjosjecnice Krutnice ‘Opi jednadiha ~ za sredite u toi (x, 9) GaP HO =r =P Scedinjajednadtba - ra seit w isbodity Go= O.y9= 0) ‘Tlemenska jednad2bs ~ sordinantnom os ka tan gentom (r= 7, yo= 0) Blipsa a,b ~ potuos(u smjeroviena x y) Sreinjajedaadaba le + yi = 1 ‘Tiemenskajednadaba y= Ole) x a=) Konstrukija elipse 8) Ako dutina, &ju dujina a + 8 tothe P diel na ‘akove ai b, pomicemo tako, da njene krajne totke Kita po medosodn0 okomitim peaveima, ‘Opinue totka P elisu b) Presjecitakrugicas polumyerima 2 i ajed- nitkog stedita Os protvolinim pravcem p odte ‘ue toeku P lise, Parabola ‘Tiemenska jednadiba ~ s ordinatnom ost kao tan gentom ins Koordinatama tarittaF (p20) y= 2px 2p ~ paramear Za parabolu osu smjena ordinate y su u jednadebi ‘ordinate x iy zamijenjene Tednadths parabole 2a jeme’ koordinatama (ty) 0 yo = 2pte ~ 25) (Ope oblik ednadtbe (za osu smjeruondinate y) yratsbrte Konstrakia paraboe: Simetrala udaljenost Sto e pesca proizvolnipra- vue p kror 2anite Fs vodiicom v | paralela s cst parabole kroz presjecite odredujtotku P parsbole aHiperbola (A ~ asimptote) Stedinja jednadzba ie! — 9 “Temenskajednadaba y= a) xe - 20) Kod stostrane hiperbole (a = B) su asimptote medusobao okomite i zava ‘je s Koordinatnim ota kut 45° Ciktoida nastae pr koala keut ice po praveu rart- sin) ya dl =o) = kat kotnjanja teed) Epickloids nastsie pei kotjaniu ‘kntnice po vansko} strani drugekrul- 5 = rosin yin my) im os 9 ~ 608 mp) (Re nranst ne Rr oy Hipocikloide nastae pr kotlianju knanice po nulranj stant druge utnice Hm sin y ~ sin my) = rim cos y + cos my) (Ro nrannt = Rr yan Evolventa(involuta) nate pri odmatanu oboda s krutice (sin + ~ F008 9) y= Roos #+ sin) en tna dina d 2, atiad) TNS Evolvennafunkcia ine 7 ie Et 7 w ET i 0] B M » » Tver | Gane 361 | RanGsTT | O.0067eR | GoTEES | OaUT Ie 1.007493 | aoa77ss | oar | 0.908234 | o.woss92 | oouss6 .oosees | anaz99 | oioonsed | Homaes | O.0Ts« | morose Horoteo | carton | noriasr | noms | Goiscae | apiasrs Soig7ts | carson | noisaie | 001379 | oLetas | ooiasz8 oir as | ea17777 | apiaai7 | oo1Rges | 0.019120 | worsses Gosooss | eases | operois | Onatsis | @orz0iK | uuz2s29 ossoas | Gozssty | oszeite | mace | oasaie | onzsir7 Sozeaso | Gozeon | nzrsar | O.nantar | 026729 | 0029348 azsars | ovoxo6i2 | aaa 260 | 0031917 | oaszses | 0.033260 oassaer | oseaus | 0.035352 | o.seone | oase 7%" | 0.037337 Diosadar | oleavoty | awoats | Doaoene | vast see | 02201 Bamarr | ngerass | Ooaceas | ossss7 | Oosoxon | o.as727» Doaates | ciavsost | .osoove | usoont | bestsse | 0s? aR oss7at | oassres | 0.055717 | o,oss720 | o.0s7736 | 0.058765 FUNKCUE Ako je svakojwijednostx 22a 5 x bprruzen wtno odteden ‘ate se, da je w interval [oP] dana funkeia St se pie se) -<~ argument ili neodvisna vanjabla fox) ~ funkciska vrjednost [a,b] ~ defincsko podrute fenklje (Graf fonkeje f (rival f(x) je skup sib totaka (x, (x) ravi x,y Elementarne funkclje Polinom ii cela racionlna funk m10g stupa je ni bro} fs) = a out Hae tay oO Razlomljena racionalna funkcis je KvocientdvajupotinomaEksponeacjana lognitemska fenkcije Eksponenciaina funkeija Logartamska funkeija yea a>00¢1 > a>0eel “Logastamske su funkije inverzne eksponencjalnm funkeijama. Kune tuncije Sinus x" Tangens Pomakootssinsoida yersing 1 amplituds a faz kat pomaknuta siusoida na rsin@e +e) u Krivaljaprigutenog tranja nt ye ce" sin (ur + 0) Logartamsti dekrement AnintoaE yyy su ordinate dvau susie kstrema, Ciktometrénefunkclle “Arkus sinus ArkusKosinus —Arkus tangent Ars Kotangens mesa) yraecosx y= arctanx yy Ciklometricke sv finksie inversia kata funksija, Med aja postoje sledece veze: are da (-2) = ~are sin sce tan (=x) = ~are tan se cos (4) =~ ae cos x fare cot (-1) = x — arecots resin x + are cosx = £22 fre tan x + arecotx = m2 iperbolne funkcie Sinus hiperbolnt Tangonshiperbolni yoo yothae BE Ao Kosmas hiperboni Kotngent hperbin caer ihe eset yea SS yeas ye ne COsnovne veze medu hiperbolnim funkljama: his = shir = 1 sh (ry) = ahxchy tchxshy Vhs = (ch) ch (sty) =chechy sshashy chr — = shy) th2e=2ehxeht sex = (2-192 ch 2x = hee shir chr =(@h 2 + 1)2DERIVACUA FUNKCUE Deerivaciafunkeije y = f(s)» took x Pay tim LEE A) fl) a ‘Osnovm praia desvana is) = s0)P =) ve) fesucot = e-u'ts)e = kone Tus): (a= w'tedoia) + unde te Tacsvocnnl= [wc ve) — ats crptoca veal = we) ete) * n= cea bro} yar y= ave) toe rewing Y= loge y= Meng vole = 12.3036 2) pate vein yecor Yo Sin a= (04 cota) y= ate sin = Nie = are cos 4 ye -tNtee ye aetin yemiee y= arc cot vente Diterencijlfunklje y= fir) utotkixje dy Osnovna praia pri ratunanj diferencia luca) oe] = da date) = vE2)h = uted + ote) fle win = ¢ da cry] = fore — we CaP (aide = of Devvacije vega reda Ako je (4) devivacja fukeie y ~ flr), tada je dervaija drugoga roda (Grupa dervagj) ower Po) = Peay = ¥ = aye Derivacia og rea funkcie fe) Pa) = IF Ma = 9 = aye Devivacja parametarski radane funklje Za tunkciu x = x0). = y(0), ge ie #parametar. bit & y'(x) = y(OVA() Ey'(a) = [AC $10 ~ £0) s(AVLACDP. prgem je toekom oznatena dervacia fankojesobsirom na parametar 1 Geometrsko matenje derivacijefunkclie Derivacja funkeje (2) jednaka je koeBicr yy jentu naklona tangent na ru fs) w took = Pm re Tangenta na krivlj fle) v t8ki Py (95) yore a) Normalan krvalu (2) ¥ tagki Ps (0) uptenie=) Eksremne vajednostifunkeije f(x) bit 6e 1 odki, adj je 0) = 0: maksimum (A): fg) = 0 Plea <0 minimum (BY; Pag) = 9 Pa) > 0 4 wetted Infleksija Funke f(x) ¢e biti toski(C). die F pug o in pate Za krvvulj y = fl) = polumjer Rrvdnice zakrisljenost i pase yy oordinate seit krutnice zaksvjenost peer yl gay tary arcana dervacja Parijaina deriva funkeje« tako, da nezavisny vanjablu + der smatramo Konstantom, f(s. 9) ~ npr. po vail x ~ ratunamo amo, dok nezaviseu varjablu y prtom Prajna dervacija po x funk Pareijalna deriva po y funk ie 2 = fle») je ffl) 2 fy AEE BAY) = flEY) 2g RY + AY) ~ fle yd or “a ‘ar By “a ay Derivacje implicme funkcie y (4), zadanejednadzbom g(2.y) = 0 y@y = --$2/-4e Totaln diferencia funklje = Say 4 aes Za ar *INTEGRAL [Neodreden! integral {fle) ds» Hex) +6 ajeje (8) = fis), C= konse ‘Osnovna praia 2a izratunavanje neodredenog integrala Slate) + w(aylde = fwrande # § vbeyde SIC uteyide = Cf ute de Pareja integrin (integratia per partes) Jute = ute) v(2) ~ f v(e de [Neki osnovn integra Sates arse Jxtde = (Yn eC et J (ieyde = nx + € Sade = ain + C Sede Sins ar J (isin! aide = ~cot x + € Tain ds J (eos? xid.x = tan + C foosedr=sing+C PUNT = ydr = aresine + Stan de = -incovs + f+ 2) dr = are tana + C foords=tnsing+C fUNP ma yde=inte + VP =a) +e Uvodenje nove itegraciske variable x0 or Tite)ae fletol 0 ae Primjer 1. f(o-+ buy de = f HULME = (1b) (a + OXI + EC nL at bear de= (ibd 2 fetde = (ine + C Sain sds nent d= (Inde BSG? + de = (8) F162) + Hae (Un) cos mes 12) are tan (x2) + € (Odredes integral (O) = Ha), ber je Mx) = J flr) Jroe =u} eee Proratunanje dune ka krivljejpovrsine tka 1. Keivlj je zadanajedoadabom y = f(2), asrsb Dljing tka #krivale JVie ye de as Va a Powrina A lika iemede fuk Krivale i ost x a= pees 2, Krivula je zadana parametaski XE. yO, HES Dalia ka skrvale af Porting A ka 3. Krivalja je zadana polarnim koordintama rang), a5 056 Doin Taka skrvulje =v Povrtina A ijk a=4{rsr »Ieracunavane povrinevolumena rotaisihsijela Rotacisko tijelonastaje rotacijom krivuje y= f(x) oko os x, a Sx Sb, 4 20) powsing A vracishog tila As tnjyVi ty? ae Volumen ¥ rotacistog tila v= xfr'de Gutainova prvi _2:f(e)Poussing A rotaciskog tila jednaka je umnosku dufine lukas kevuljes opsega Krudice fo ga opis je ajenotetite A= In yes Volumen ¥ rotacjskog tila jednak je umnosky y yetix) povtiine plohe A, pod krvule | opsega heute © So je opituje tedite T: Sa Varna, NL Teta inj, tkova tela ~ vidi st, 106 do 108, [Namerdha interac CCesto treba izratunati vnjednost odredenog integrala gdje je funkija fe) zadana u obitu tabice ii ne pounajemo njen neodredent integral, Trapesna jednadsba Interval (a, 6] podijelimo aa m jednakih delova frine A= (b ~ aVn Konaéne totke toga pointegrala si nasty (Dh 9. fla) = ya paje + kh pri emu vidi x9 = 0,2 Jw nyt otra t dy) Videstru integra vost integral Dvostruki integra funk f(x») na podrusiy ty yet) ‘ saratunavamo jednad2bom TR spree nae y= Fac Fe sn pat ‘Transformacija dvostrukog integrala w polarne 4, koordinate ra rooe rain e aS I fs yh dy = I Jr 608 9, rin gh dr ip # B : Powrtina podrusja Dy A= ff dedy ‘Volumen ila sto ga nad podrugjem D omeduju lobe, dane ednadebams rents) ia ee ete) ade su He NZaey GED Ve ff fete) = ele yi de dy Trostruki integral ‘Trostruk integral funkeije lz, y. 2) na podrutju V izragunavamo jed aoe ne aan i ey 28 be = ff) Fe, ae Transformaciatrostrukogintegralau polame (kugline) koordinat: x= reorgcosd — y=rcorgsin® — z=rsing [Mee y.)de dy de = fircosqens®, reosqsindrsing)7 cos drdpd 41DIFERENCHALNE JEDNADZBE. Diferncjanajednadsba srastovivim variablama Feayds © etidy pte ere J eae» fon + € omogenterencataednadida vot} tavamo fe spt pce retenie (ee oe: ci Rjetenje pomocu ie yee ‘otkuda proilaiharakteristigns jednadba Rt ak +a;=0 Oni tne rece eda avin jo Koei ks kare sine jednadtbe cf ys ka ~ aii reali brojei “ veces sy, hy jedakd reali brojev: ky = k= Ay = (Ci + Cyaye 4, As = Konjugiano Kompleksni brojevi: ky; =a 1b y= EC) cos be + Cy sin be) Nehomogene linearnedierencijaiejednadibe 2 redaretavaju se metodom sania Konstan. 2 VEKTORI Skalar 0 volitine potpano odredee samo jednim podatkom (npr. ime, ‘masa, radnja, ener, temperatura itd) ‘Skalare oznatujemo simbolima, np. Veltori su velitine, odredene inenaitetom (aprolstnom vrijednoséa) i smjerom (npr sila, moment, brzina, ubrzanje i) ‘Vektore dznadujemo zaakom iznad simbola, npr. ili dij simbotom, npr. a; eometrist ih prikazyjemo onjentianim duzinama™ ‘Vekton mogu bit slobodni il vezant. Sloboda se vektori mogu pomicatusvojem smjer ii paraleno karo god u prostoru, a ajhove hvatite Imote biti va totka u prostoru (apr. momient para sila). Vezani se vekton Imog pomicati smo w svojem smjers, a nove Wvatiste mode biti samo neka toeka na praveu u kojem dluju (apr. sla, kutna brzina). ~ Vise sla koje ‘Selyje iso otk su slobodni vekton, al ako dela azitim togkama, (0 su verani vektor "Aproluinavniednostvektora|a| = aj dutinakojom prikazujemo vektor. ‘Ako je vektorzadan svojim Komponentama (koordinatama) = Gt 8) ied al=Vala ea Vektori a (ay. 2,.6,)18 komponente bs) 84 fda, ako Sa im jednake sve Radi vetor je vektor, koji vod od koordinatnogs ishoditta 0 do totke P u prostora, a cznaévjemo ga sar r= OP Njegove koordinate su i koowdinate tke Poy 2) Ako vektorrzatvaras osima koordinata Kutove a, By, bit ée smjeent Kosnust vektora r cos B= 2 cosy = + = U ovom su piwik vekon ornate st 3 —u sam, 4s 4 ~ tebe (x crud taba rcp.‘orajanie | odusimange vektorn Vektore zbrajamo i oduzimamo po zakonu parselograma. Zoroj vekiora a +b Koordinate zbroia 55) 80 Swat by saath ath Razlka vektora d= @—b Koordinte ralibe d = (ddd) 8 — be Yo by z =a (a+b te-asibie 0=0~00,0,0) Maatenje vektora 8) Mnotenic vektoraskalarom m, koji je proizvolan realan bro} ma =(ma,,ma,,ma,) \Vektor ma ledi na istom pravcu kao i vektor @, @ njegova je aptlutna rites, Za m>0 vektori a i ma su istog smile za m=O vektori a i ma su suprotnog smisle ) Skalarn produkt diaiu vektora a & b je skalar ab = a,b, +48, + a, || bcos «ce kut medu vektorima a i b; dobivamo ga iz A cosa = abfija) 6) ab (as beac be 2=0: ab=|aild aan abmo ©) Vektorki produkt dvaia vekiora ai bj vektor enaxd cj stoji okonmto na ravniny vektora ab, Njegova fapsolutna vrijedaost jednaks Je pov paraelo rama, omedenogs vektorina a iB. Vektor ims Sisao, odveden po praila desnovojnog Wika Koordinate veklorskog produkt € = (Gy G:€) 8 Gaba Ga ab nab Gea ae axb=-bxe at bxc=axetbxe zaa Ux je aden Povrlina A, koja odredyjy vekton ib, je za tvokut A= 12lex Bl za parlelogram A = la x bl ©) Miesont produkt vektona a, ¢ je skal (a, b,6) = a(0 Xe) = (a= Bye Apsolutn vriednost mjeowitog produktajednaka je volumenu V paralelo- peda, Konstruranoga nad vektonima a, Be u proston V=Me.d el 4) Reasasjane vektora w rnin prostora Ako vektori a (ay dy a:):8 = (by by) nu paraleln (e « BO) tada se svaki te vektore= (cy Gy) Koi lea! unjihovoyravninirastava woblib sje su m im skal, odredeni jednadzbama: chao be ne BGG mana be aby ab, ‘Ako vektor a, bie nsu wistojravnini(mijetani produkt (a, 8, <) + 0). tada sak Getvrlvektor du prostoru rastavljamo u oblkt d= ma + b+ pe sje su skalas mip odredenijednadbama: nog Mhea yp ad) mabe (ebee) abo)Keivale u prostora Dujina tuka s prostore Krivule x = xl). ¥ = vith ¢ = x) 20 51'S f proratunavamo jednadzbom ea Mahe VE ry Ako je krivulia dana jednadthama y suas 1b jedaaka 2), bit 6 dana aka ViFy Zs krivutu dana u vektorskom obiks jednadibom = (40.300. 200) bit ee infloksiska zakrivjenost Lena Tw torziska zakrisjenost Lae +R Stalarna i vektorska pola Skalamo pole w= u(, 9,2) ‘Vektorsko pole ¥ = (Nix, y. 2), Me. ¥s 2), Zee. ys 2d) } Operator deriva (aabtay: v= (2, 2. ar Oy Gradient stalamoga poli ue vekiorko pole Sat) -90 Divergencija vekiorskog poja V je skalarno polje, odredenajednadzbom ax ay, ez ar ey ee Rotor vektorskogpolja V je vektorsko poe, adredeno jednadsbom (22 _ av ax az ay ox! mya Vxv= # - or ex ~ by ‘Vektorsko je poljeV potenijalno, ako je evedeno kao gradient skalarnoga pola y Vektorsko je pole ¥ solenoidlno (bez izvora). ako je div V = 0. Vektorsko pole V nema vtloga, ako je fot V = 0. Bezvitlotno je veitorsko pole samo tada, ako je poten. "Wektorsko polje Vj harmonic (Laplaceovo), ako u njem nema niizvors, ni vllog, Tada post takvo skalarno pole w kod Kojega je radu 4+ 2 Laplaceov operator Derivacije | integra vektombi funkja Defniijevektorske funkie a?) realne variable ri nene deriva su ste kao pri skalarno) funkei Dervacijatbroja irate vektora Urmats) * nd(o! = man = nb) Derivacjaskalanog produkta fanny" = ame) + a(8%) Derivacia vektorskoga produkta ak) « HD) = #9 = BED + af) x BO ‘Vekzor a sKomponentana X, Vi (hoje su skalae funk) a() = 1X10. YO, Z01 et = 0.70.20] Funk of, ima dij pariane drivaciic [ex a, 22 ed ima dervaciu # totan diferencia! ae a = ar + as [Neodeden integral vektorske funkcije at) = (X09. YOO, 200) dan je ednadabom Jato) de = (JC) [VEO ae $200 a) 8 odredeni integral «= ¢ < B jednadibom fay ar= (fx a fra f2er4}LAPLACEOVA TRANSFORMACUA Laplaeov transformat Fi) funkeie f() (2a teal bro 2) definizan je jednadsbom is Fe) = LYWO) = fer*sin at ree Svojtvatrasformacije: Llafld +b gtd} = 2 LTO) + BLO) Za LY(o) = Fos ie L flan) = Va - Fata) Lerf(o) = Fir) LY) = xFL) ~ f(0) LUO) = FLA) = FO) — PO) of HO) = fMO) Lees} = MFM Primjen transformacie: fo | Few Fay 1 Ue shar | ate =o) e mug char | ast o) We ~ a) Me = ay? sina | aie? +e) | esinar | 2aste? + 2!) cose | itt sey L rcosar | ot eye +o! Primjetinveane tansformacie: Fu) i) ur Me = ay" + ax) ee By + at] (= Oyler oF + at] Mx ~ 6) = at] Ge Pee = By = at] “6 8() (mpalsa funk) Mn Petia = ae Va 6 sin at tia e shar ech at STATISTIKA Matematicks se statistika bavi metodama vrednovanja pokusima. dob venih podatska, da bi ustanovila werojatne zakonitoti opazanih sloajnin polava veigna Statistika vieriatnost Relatina utestaort p dogadaia A odredena je omierom ome aie mace "n — bro} ponaviania pokust im — bro} koiko se puta dogads) A bio. Relatvna je afestalost uvijek ospst ri demu ried zap ~0 m=: dogadaj nike mogut ni pri jedsom opazanju, 7a p= I je mom: dogadaj se zbiva pri svakom opaZaniy ‘Ako je broj 1 lo velik,uzimamo, dj felativna utesalostp priblizno Jednaka statithe) vjerojamostt dogadaia A pri pokuso Statistik prosiek [Najznaéajnije Karaktristike slcajnin veligina su prosetna vriednosti variance Prosieina vrijednost % je bro}, oko kojeg su nanizane pokusims dobi- ene wijednostl shuajne veisine Dest 5 adie su in — bro} jednakih pokuss 1— vtlednost slugane veitine pri Htom pokusu, ‘Ako su vriiednosti x, brojéano velike, mozeme odabrathpriblizny pro sietow vrijednost Xt ratunali cazikama rer San ‘oro} odetupanja vrijednosti slutaine velitine x, od njene prositne wijednon x jednaka je Sq—a-0Mjera rsapa s (vanijanca) je pi pokusa dobwvena progeéna vrivednost svotekvadrats odstupanja slugaje veliine 1 0d njene proseene vjednost Standardna deijacia se reali konijen mete rasapa ye ee Relatvna standardaa devijacia (hoefijent varie) fe 0%) ‘Ako pokusom izmjerimo die sutae veine x4. ape mjerenjims dobivamo 2a nih viedo to Ge2a veltine xy bit Raraktevsiun bros, (Kovanjanea) Sn aoe Za sto vei esnovnt skup stjed ukupna devicia of EX am ‘atdinaln ro} (brojnest osnovnog skupa).m—sredna vijednest pie su: Rerdioba estat Hszogram je ijgram, koi pokazvje , uéesalost vijednost slutajne seliéne U njemu se ma apscisu nanose mierene srijednort a na ordinat veestalost . Te grafikona razdiobe wiestalost (2) obivaino spajanjem sredine sthova te Feijen crt () Koja stove pela sarneprekidno} kvl, So Je siti po {ela na api. PPokusom dobiven histogram epi 2enje zakonu taadiobe sltajne ¥elcne Nonmalnarazdioba ri normatnojrazdiobi tee hrivuja wéestalot| po Gaussovu zakono Let ‘Wx ade su: ms ~ stedja vrijednos, o ~ standatdna devijacija Gauswora brivija protete se of —= Jo +,» simetriGna jes obsiom nt srijednont x = me, ge je najveen ucestalost = eVTF = 0.39910 nee Od te viijednostikrivuja velo maglo pada simetriéno s obje strane + ima infleksjew todkama x = m = 0, ade je utestalost Le m2 ¥ #0607 Yaa = 0.2820 Nadalje vj k= m=20 y= 04135 yu = 00580 em e30 y= 0.011 yas = OSE Kod mani vriednost o krivulja je normalne radiobe strma, a kod vesih je polonia ‘elokupna povttna fika medu Gawssovom krvulom i apscisnom os toss an fiyde= 1 povrtine medu Gavssovom kivuljom i apsisnom osu pojedinim atervatina interval m= 0,67 @ A=os interval m + 2.0 Ae 9ss ‘interval m= 3.0 a=0907 Gaussovy krvulja (Koja wajed 22 ‘ilo velik broj pkusa N) mozemo do- Yoljnom tofnok upotebit pr me jem broju pokusa m ako nj) ukup- fu dewjaciju o zamijenmo standard fom devjaciiom s sted vrjednost Im proseénom viedo Druge znatajnie razdiobe: : inom, Poissonova, Stadentovs, razdioba 7 itdRegresia i korelaiin Krivlja koa spajapokusom dobivenihtogaks. s apcisama 85.43... 45 i grit 9, 33 eam rere Kom odor Zelimo astanovt fonkcionsiny zavisnost (Koreas) y = fx) Lineana korelaciia Pravacsegtesie (p) 4 odsjetak na osiordinata 1b — koeicent sera bel ave=tune Vrijednostibroja ab odtedujemo metodom najmanyh kvadrats, «otuds pronlai 1 te (Enn nay ene aes Jednadzbe reeresiskog pravea yoyeteu a e-ee tye Greite mjerenia Prisrakom se mjerenju ber obsina na okoaos~ jive mera grtha ‘Arca toje aka modu injerene vejednost 1 sbame vjednost aren=r It izmjerene viednost, koju po potrebi valja popraiti (npr. greska smjernog uredaja) i naknadno preraunat,proilazi mer rez, Ssemasske ges pojavjyj sep jednakim okolostma wi s edna ‘om enjednoSu jednakim predenakors. Mofemo ih Iako wstanoweagove rajuceraeunsksprav (apr netoenont = greta mjerog ured) ‘Sluine gree jalan se po mjestima i ements potpuno nestedeno, Staznim vijednostia predzhacna (pr 2bog trotenont ens). Ne rotemo ih predvdjet, a ne modemo Mi poprasjti merne revue. Zhog slutanih grelaka postaju mjeri tera nepouzdans Ovu manu modems Sars samo vedim brojem mjerena, suprotnosti su ssematskim i sutanim gretkama hoje prate svako serene Smee rede =f mera onan Ko} pio abn imjenoca, neprasiinog mjersog posupka,oitecenog il pokvarenog mernos lredaja id. Mjere gretke treba Decvjeno it pr jen merit eu SUSTAVE MJERNIHLJEDINICA, ‘Velie edaudibe hoberentae ence Vetigina je sak (hatan) pojam Koj se mete merit opr: put, twzina tina temperatar, lek otpr it. Po stxdost kal poe ‘oyna su vezanedijlimo veline na geometriste, vemenske, mehanthe {ova sia, rd snags) linn, magnetake i rik vakoncreujemedesobn svsnost azovrsi ein, Sak matemavhi tear oj pokasje same medusobno Zavsnon vlna 20.em0 Nelitinskom jedaad?bom" YVliine merime wsporedvanem oedenom vrjednoi se vein, Koja smo odorata mer: tamedu rain mjeraodabremo mprkladne en se edinice koje odgovaraju velitinskim jednadibama su dimenzijski koherentne jedinice ‘Ost dimenz}stkaherentih jednca moemo samo aekeodabrat po voi Naznamo th osnovaim Jedinicama Sve ovale ednice koje ofe- Ghjemo e osnovnt eainca's pono odgovarajsh veins edad (CEetncske jednadibe-)naivama tzve denim jedinicama Boy conomnn edince yeoma fe malen. Za we geometiske veliine dovolns Je samo jena oanovna jedi radulin. Kinermatika cba vee dhje emmowee jodie: dubint veme. U kinetic moramo tim dems dha cesta aso, aelekinene | maghetske Velne ate jos Cera: jahost clekanine str, Osim ih potrebe su jot osaowe jedince 2a tempes {er seta jae Kolin fart (materi). Sie drge Joti motemo vet eth osovah jenica Sustari jedinics povernju omovne | avedene ednice vzjednitha simenapia koherencj Now me dunarodai sustay jedintea (SD) liye se dimenajskoo koherensjom sa sve anacajie Yeti w fic Brojéane jednadibe ‘Ako se pri izbors rath veltina ne bismo obazirali na jedince ostalin selitina,mogl bismo fziklne zakone pakazati samo jednad2bama v koji bi "kao paraitne Koeficente ~ ebalo uzimati u obair 1 medusobne omjere raaiih jedines “Taka matematihi iz, pritagoden povoljno odabranim dimenaiski rekoherentnim jedinicama, nije vite veltineka jednadtha, vee samo £0} Gana jednadzba Broxane se jednadzhe upotebljavaju samo kada se njima 2eliprikazat medusobaiomjer velicina (npr. prema rezlttima mjerenja kod pokua) kin redusobna fzkaina ovsnont (os) nije poznata. U svi slucajevima kad 53 friklne ovisnosti poznate,opravdane su samo veltnskejednad2be. U cvome su piace jee psne v velinskom obiMEDUNARODNI SUSTAV JEDINICA SI Godine 1799. Franeuskoj so uredovno wstanovljene jini: meta za uljow kilo gram za mas. Godine 1875. w Parizu je 17 drdava potpsalo Medunarodnu metarsku onvenciw, Kojo} su postupno pristupale nove drtave élance, tako da je Konvencija akon sto gedinaimala 43 lance potpisnce (medu nima Jupos ‘ju dak je metarski sustav upotrebljavalo ves vite od 120 drdava a primanje zakljutaka Medunarodne metarske konvencije bile su each ‘ene Generale Konferencije sa utege tmiere Godine 1901. je prof. Gig predioto novi saptoutn sustav jedinicae, Koi je bio prcitno sastavjen za potrebeelekrotennike ej, csi edinica met Thlogramate sek unde kao edince a vjeme, poveziva se najenacaje clektrotchaigke jedinice. Ta (-Giorgjev-) sstav jedinia je pokazao velike Prednost i na drugim ehnickim podrugjina,aapose u mehanic. Stop ge 9. feneralnakonferencij 7a utegetmjereu Pari god. 1948. definition primal kao opce prkladan sustayjeinica, koi ima, osm osnovaih jedinica (neta, klograma’ sekunde) jos i éetvrta osnovnujedinicu ~ am per ko jeimicy 2 clektnému stu, a nacvan je. po tim osnovnim jedinicame ssustay jedinic MKSA«. 10. general konferenia go. 1954, dala je ot dij osnovnejeinice: stupan)-Kelvina (godine 1969, preimenovan w Kelvin) 23 temperatura i kandelu zajakostsvjetla. 11. generana konferenajje god. 1960, odreila ‘maogokravtike jedinica + novome sustava jedinica dala ima Medunarodai ‘usta jedinia SU (S)zeme Inerntionald Unies), Na 13. generalna) konferen ‘i god. 1967, utanovliena je nova defini za sekundu, a na 14. generalno Konferenoji god. 1971 dodana je jos 1 sedma oxnovna jedinica ~ mol KO ‘snovna jedinia 2a Kolginu tvan* Osnovnejedinice medunarodnoga sstava SI sv sada 2a dujiow smetar 2 ame = Kilogram ke 23 vrjeme sekunds 5 2a clextriu straju~ amper a a temperatora kelvin Kk 2a jaost sje Kandela ol ‘akong wan — mol ‘mol U Jugoslavji je medunarodaisusta jedinia St uzakonjeng. 1976. Now zakon 0 mjerim edinicama i mjerama objaiien jeu vehats 1986, svadnod 17. sibnja 1988, Osnovne jeinice I: Osnovnajedinica za duljinu- meta (m),jebilanajprie odredena razms om duiju evica na medunerodnom prametra od platine | ina pi tempera fun 0". Prametar Je bio odreden mjerenjem Zemijina kvadranta, +t Kao jegov 10-miljunti dio, al je Kesnjim mjerenima ustanovjeno neznatno fdstupanje od te definije (kage za 0,2 mm), 17, generalna konferencia 2a mere i utege u Pariz jeg. 1983. odredila row defini metra: to je dolina puta koju u vakuume preval syetlost u 1299792458 sekunde, COsnovna jediica za mas — kilogram (kg) ~ je odredena masom medonarodaog prakilograma od plate tind Praklogram je naire bo odreden masom 1 dn” destilirane vode pri {dake 1.01525 bar. Kssajim je mjerenjima wstanovijeno odstupanyeipizrads prakilograma, Koj stvaro odgovata masi od 1,000028 dm’ vode pr 4 °C Osnovns jeinica za vijeme~ sewn da (3) ~proobiin je bila odredena so 86400, dio srednjeg Sunéeva Jana 13 generana konferencija za mere i utege 1967. god u Parzu uve je i nove defini sekunde: to je trajnja 9192631770 periods zratenja cei wee ‘Osnovna jedinic jakostelektrénestruje - amper (A) ~je istosmjers clekinénastroja Koja projedudiu vakuumu kroz dvaravna i medusobno Tm ‘oaljenaparalelna vodta beskonatne duljine i zanemarjvo malena presjek3 lzrokoje meda vouiins po svakom metru dufjine sly od 2-10" N, COsnovna jedinica za temperauru (termodinamicks) ~ kelvin (K)~ je 273,16-diotemperatarnog interval izmedu apsolutne nuleitrojnetotke vode COsnovnajedinice za jakost svt — kandela (cd) ~ je jakostsyjetla jednewalnogszratenjafrckvencife 540-10 Hi isnage 1683 Wis. (Hz, W st Svat 57) Jedinica akong ari mo (so) —estona kltina war sstava koja sad tolko elementarnin eesti koliko Je atoma w 12 uphka °C Kad upotrebljavamo mol, moraju elementarne cestice biti posebno ozna- ene, To mogu bil atomis moleKule, on, elton drugeeestice i posebno fonateneskupine takwih Cesica Bro) éestca w molu odreduje Avogadrova Konstanta Ny = 6.022048 - 108 motlrvedenejedinice St (Od osnovai jedinca medunarodnogsustavajedinica SL invedene su dimen: ski koberentnejedinice geometriskih i vremenskihvelitna za povetion—— sa ubreanie zavolumen —m? a uta braing mabrainn mis 22 koto vbreanje Jesinica za sil. proilaz iz Newtonova zakona, d je sila F jednaka umnotku mase m s ubrzanjem a(F=ma), iz Kojeg sled dimenaishikohe reatna jedinca za su kg mis? = N ‘Tsjedinica sil ~ nazvana »njutn (N)«—j ona la koa tijelu mase 1 kg dsje ubrzanje tm In defini, da je rad W’ umaotak sile F's putem + (W = Fi) sled “dimenziski Koherentna jedinicn raced Nov = J pT tic eere ae) —arvann nal )e—jerad ae IN a puto 'U medunarodnom sustavujedinica SI jeistovremeno i koherentns jedinica 2 topline, koja je samo poseban abi ener ‘Definija za snagu P. koja je rad WV obavjen uw veemenu ¢(P = Wi) dale imenziski Robereatny jdinicn zasnagy = Js = W Jedinica za sage - azvana svat (W)«—je ad LJ, ivrten 1. dedinica 2a cenergi (ead) je dakle 1] = Ws Nate glavne dimenziski hoherentne jedinice medunarodnog sustava jedi nica Stnastavjju se jediniceeleirignh | magnetsih velitina Tz zakona o shal P istosmjerne elekteéne sue, koja je umotak napona Ui strje 1(P = UD, sedi dimenajstikohereatna jedinica 2a napon— WIA = V Ta jedinia napona —nazvana volt (Vs je potensijalna rai iomedu «dij totaka vodia wKojem sep protokuistosmerne strujeod A tos med tim togkama snaga od 1W. 1 Ohmova zakona, po kojem je napon U jednak umnosky sre 1 lek tegnog otpora (U = 7R)sijed:dimensisk koherentna jedinice za elekinén otpor - VIA = @ Ta jedinicaelektriénagotpora~ nazvuna sm (@2)x—jeotporiemed duu tocakavodica medu kojima pi naponu od 1 V tte istosmjemastruja of TA. ‘Siéno su defnizane i ostale Koherentne jedinice medunarodnoga sstava jedinica St Iavedene jedinice medun rodnoga sustavajedinica SI koje nose posebno 1a frekvenciu = here (hertz) He = 1 mas = jute (newton) IN) = tkgen/s? ‘a enersia = Gaul joule) 1) Nm a enage ‘at (wat) Iw sje za tak beskal (pasa) Pa = 1 N/m? 24 kolitiu elektrcteta kKeulon (coulomb) 1C =1As 2a elektrini napon = volt Iv =1Wa 2 elekcini otpor = om (ohm) 10 =1Via ta dlektrizna vodlvost = Simens (Siemens) 18 = 10-1 1 elektien Kapacitet fared IF =1¢V 1 elektriéniinduktvitet beni (heney) «1H =1VS/A. ‘a gustocu magnetskog toka — tesla IT SIN/Am 2a magneski (ok = veber (weber) We = IT? 1a svtlosn tok = lumen Im = tedsr 2a razsvieljenost = toks (ax) Hi = en? ta radioaktivnost — bekerel (pequere) Bq = 151 za apsorbiranu dome 2raenla — are) (ery) 1Gy = jee ta ekvvalentny dozu zratenia — sivert (vert) Sv = 15/kg Koherentne jedinice medunarodnoga sustava jedinica SI su i jedinice a kutove: ‘a ravninski Kut — radian 1 rad = puni ravninski kut/27. ‘a prostomi Kut — seradjan Isr ~ puni prostorai kut/4r. (Osim navedenih i2vedenih Koherentni jedinica koje imaju poseboa ime- fa, Koberentne jdinice medunarodnog.sustava jediaica SI su } se jdinice fnvedene nepostedno iz ornovnih jedinica mnofenjem ii dieenjem, npr. mm, mt 1 8 Ko! rn/s mjs, ms, ms, kas, kgf, kam itd ie veéizvedenih jedinica s posebnim imenom, ape ‘Nm. Nim’, Nin, Num. eadls kg, JK, Sg, Wie), Win? Win? K* i jeinicama, koje su mnotenjem izvedene iz osoovnih eines ili izvede: ‘ih jedimica = posebnim imenom. valla medu wnozenim jedinicama ostvih ‘iw prostor tock (2nak 2a mnodenje), npr. kgmskgem (neskgm, | Nm=N-m (ne: Nm) Worm K= Witm °K) (he: Wink) Jednakovrjedn natin psanja SME Wim = 1 Won) = Wool K)= War! 7 eeeDecimulne jer jedinice S obrizom na to d se mjerena velitina pujekada mora zazt nepikladao wiki lt malim brojem jedinica,ustanovjen su u medunarosinom sostavy Jedinyn SU decimaini visekraiaici jediaiea obiletent posebnim predmecima: predmetak zmak —_viednost_ predmetak anak _—_sriednost, aa & 10! Sexi 4 ot hekto he ent © w2}t ito ko rl m 10? seg M10 mikto yk 10 sie ow ‘ano n 109, tera To pike po? eta P18 femo Fae as E108 ato 2 io “ise decimal vickratnict dodajasvim osnovnim i s2vedenm jedinicama s posebnim imenom, apts pred Whjedinica tik uzajih (bez ranmaka). ape, en, mem, am dag, mg; ms, as; mA. EN, MN, iN; kJ, MS; KW, MW, GW, Pisanjem predmetaka tk uz mjere jedinice, decimalne se mjere jedinice raalkuju od tvedeni edinca koje sv umactsk osnovnih i vedeni edinica ‘posebrimm menor, pi Kojima se mora ostaviti razmak (vid st, 57). Tako treba raalkovati np. ms = millekunda moms = metarsekonds aN = miinjutn mN=m-N = melarnuin Wink = vat po milkelvian Wim K = Wi(m K) = vat po rmetae kelvin Pri svako) je desimalno} mjerno jain pe 10-%m = 1am (oe: = Tamm), 10% = 1 Mg (ne: = 1 ekg) Decimalnisevitekranici ne dodajajediniama,izea2enim potencijom (np. Jediniama 24 povsinu, volumen, fekvenayu td.) Dakle Timm? = (10-3)? = 10-4? ne: = Lem) = 10-3) Tart = (1031 = 10% pes tate) = 109%), 1 mints = (10-5 = 10-m3)s pe: = L mens) = 10-5) moguc samo jedan predmetak * Uporeba wilekratika dh i Je opreitena: cto ih uporebhort somo u stjdetm sen Bara Seem em emt ss JEDINICE I MIERE VELICINA (dozvoljene jugoslavenskim zakonom o mjernim jedinicama i mjerima) Geometriske veltie 1 Duljinat pus Jedinica SI mews (on) Druge mere ‘nanometar nm ~ 10-%m ~ 10mm mikrometar um = 10-¢m = 10-%mm srilinetar Imm = 10°? centimear Lem = 107m = 10mm decimetar dm = 10-!m = 10cm Kilometar km — 108m rmorska mijat = 185m 2. Ploha, powtina A, § Jedinica S11 kvadratni metar (2) Druge mere kevadeatniailimetar mm? = 10-6? kvadratni cenimetar Lem? =10-tm? Kvadratni decimetar 1 dm? = 10-2? a ta Siem hektar tha 0'm? ~ 1008 kvadratni kilometar km? = 106m? = 100ha 3 Volumen (obwiam, zapremina) V Jedinca S11 kubni metar (rm) Drage miere ‘kubai milimetsr fmm) = 109m? kubni exmtimetar Lem) = 10-6? Kevbni decimetar dm? = 10-9? Miere 2a volumen tekudina (i sipkih wari) Titare™ 11) = 109m = 1am? mikcoliar 1 ul (Ll) = 10-%m3 = 10-61 (10-1) militar [ial (ik) = 10m) = 10-91 (10-L) centliar = Tel (el) = 10-Sm = 1071 GOL) ‘eciitar Fal (1at) — 10m — 10-11 0-"L) hektottar 1) (UML) = 10-He? = 108 (ORL) + erateom sabrteaye =" Onna zz aT yednahonene 0 a4. Rains hut 3, & Ravninski Kut je dio ravnine izmedu da pravea koji esieku u veh hut Merimo” ga duljnom loka medu sjecStima pravaca | krutnice sa seditem 1 wehu Kuta to omierima duljne tuka i opeega krwtice li duljne Nuke T polumiera krubnive (m/m = 1. ‘rirodne jedinca 2m ravninski kut je 1 puni kut*, Poni kut je kut pri Kojem Je luk jednak opsegu keutnice Opéenito su v upotrebi miere 24 kut = ‘tn stupan) 1° = puni kut/360 tna miputa 1 = 1/60 ‘kuna sekunds 1” = 1'/60 = 1/3600 Druge kutne mere ‘radusil gon | 1€ = pun’ kut/a00 ravi kot = punt kut/# Jedinica SI za hn mera (= analititki avninski kot) 2 je 1 radijan (rad), Radijan je hut, pct Kolem je Tuk jednak polumjena kruénice. Trad ~ pun kut/2 = 260'/2m = 57,29578" = ST 1748" ‘Dooe razikovanja s0 u ovom pritucik oznaten! —kutovi, mjereni u stuprjevima, ozakama a, By ne mere, mere radijanima, canakama #7... Prevvaranfe radijana w kuime stpieve aa Ta 5 on2 | 18338 6470 | 096 | $5008 O34 | aK arts | 098 | 36180 36 | 2.805 se | 209 Soe | 136 yess [139 + Predltens je (po BIN), 2o metunarodo ot nike evojens.ezaha: pa (at pga Fn eet Pt fp es ein el Pretvaranie hutthstuprieva, minute 4 sekunda w radijone 10017483 rad = 0000291 nd "= 0.000005 Ta TT ed] ae 1) aos 3 ooase [is | a9599 2) doo Boas | $6) corre 3) ose 39 Oss0) | 3 a) 4 age! | 38 $| gama Boones [59 & | oon ome | 7) gaa | ass for 4) ase Be) gers | 5 usr SS ass | 10! Sins oa |e M1) Gi9r0 an03 [6s | 13] S2058 SB) dire | ce 13 | 02269 8 | 03582 ta) Oa So O82? 1S) Olet St 03901 ie) 3993 ogre | 50 17 | 03962 5 gas | 7 1B) sara S| oes | Precvaranie kutih minute (sekunda u decimate kutmh stpniera 5 T Poor] 4 aoe | 7 on] we ower 2, Ob] | bbw | sols | a0 oa 5! gow | | ono | 9 | ots | 0 | 100 Ooi | 036 | Se | 13 8 Si | 1° 80s | bas" | 008 | Sa Sie | 12" Oo | 234° | Oe $24" | ae | ae | 08 | se ns | te oes |" | oo | 6 fo [Yo | S. Protornt kat Jedinca 24 prostorni kat je I steradijan (sr) 1 se = puni prostorni ku/6x eeVremenske veiine 1. Frieme ¢ edinca SI 1 sekunda (9) Druge mjere mllsekunda 1 ms 10-5 Elosekunda ws mnineta is sat (hora) (0 min = 3600 5 dan (ies) 2ah= 66.400 oding fannus)*1 a= A760 h = 31 536 ks Brrina v5 Jedinca SI metarw sekunal (ms) Druge mjere mer u minut 1 mvmin = 60 avs Kblometar u sekund Tkmis = 10° mis lometar na sat kav = 13,6 mvs vor (mija na saty 1,852 kmh = 0.8144 ms braina sets fy = 299 792.498 kis 3. Ubreanie, a 85 Jedinea SI metarw kuna na kvadrat (as Druga mjerazemaljko ubreanjeg = 9.80668 mi! 4. Frekvencia F edinica SU 1 here (her) (Ha = <1) Drage mere lohere 1 ke = 10° He megahere 1 Mitz= 10° He feahere GHz = 10” He 5. Krutna frekvencijoo» Seainica S11 sekunda na minas pre (°!) 6, Brsina wanje Jedinica SI 1 okreta}u sekundi (ok 5)** Druga mjeraokretaj a minut I okt /min = 1/60 okt Js 7. Kutna broine Jedinica SI 1 radian u sekundi (ads) 8. Kuno ubreane © Jedinica SI 1 radian w sekundi na kvadrat (dis!) + urommaresurn sine euro: La A255Tohe 31 886.736 = oleh Jedmen cbt pe odgovar ee pnt kat io 0) Masene velitine Masa m Jedinica SI 1 kilogram (kg) , Druge mjere milgram Lag = 10° kg = 107g centigram Log = 10-3 kg © 10g ‘ecigram Tg = 10" kg = 10°" am 1g. = 103 ke dekagram 1 dag= 10-* kg = 10g megaeram UMg = 105 kp 1 ‘ona tr = 10 kg = EMg tilotons Tht = 10'kg = 10° rmegatona 1M Wt 1.660531 Sstomskajedinica mase* Dajincka mase Jedinica St 1 kilogram po metar (kg) Druge mjere kilogram po klometra 1 kgkm= 10°? kym teks, ten eke = 10° kgm 1 pm Plosna masa my Jedinca SI 1 Kilogram po kvadratnom metra (kg/m) Votumna mas, gusioca (specifena masa) Jedinca SL 1 kilogram po kubimom metra (kgm?) Druge mjcre gram po kubsom éecimetru 1 gidm? = 1 kg/m? fom po kbsom centnea Bem) Kblogram po kubnom decimetr 1 kde imegagram po Kubaom metru 1 Mg’ {ona po Kubnom mete Tm? = 10 kei? Specifien volumen » Jedinica S11 kubni meta po ilogramu (mVkg) Druga mjerakubni decimetar po kilogramu 1 dm'ikg = 107 mks Moment womos mase 3 Jeinica St 1 kilogram-kvadratni meta (ke) Druge mere gramkvadratnt metar gm Silogram-kvadratn miimetar 1 ke mm 107 ke 1 ke oe Upc je dora same hemi fi 1 Ofetisa fe Svvljnn samo a Sums mas esting via i hone. 6 ee _d_4HNPrototne veitine 1 Pretok mace das 4.1 Jediica S11 kilogram u sekundi (kes) Druge mjere gram sekunds = Lps = 10"? kps Fram v minut gimin = 10-60 kps fam na sat Eph = 10773600 kys Eogram u minuti 1 kp/min = 1/60 kps Aologeam nasat kph = 1/3600 kas fons usekundi = Its = 0 kg fons & minut Tumin = 10260 is tora na sat, Huh = 1073600 Ky 2. Volumenski prowk gn V Jedinca St 1 bai metae w sekunel (ms) Druge mere kuboi metar w minuti {m/min = 160 ms ‘kab metar na sat mth = 1/3600 ms tar w sekund Lis = 10-%ms tar w minut in = 107760 ms tar na sat Tun = 1077600 ms Vetitine 28 sila 1 Sita F Seainica SI ajutn, newton (N = kg mis!) Drage mere mikronjutn uN = 10°$N, rilinjutn Tm = 10-9 tilonjutn TKN. = 10°N) meganjutn MN = 10°N Upororenje! Voliine stetiax | sspeciina tena isu spomenutew jugoslavenskom 2zakonu o mjernim ediicama | meri “Tetina G je sila, koja proisjete iz privlasnosti Zemije 2a masu m (G ~= ma): mjerimo je dakle Kao sia (N}. U svakidanjem fvotu upotebavamo tings 2a vaganjem ustanoijena masu (g. Kg." Specféna tela 9» je (zhog predaost!nepromjenjve mase prema pro rjenljvo} tent) zgublastojsmisao;stog je treba & potpunost zamjenti sustogom 2 (y= 0). To jew smitu JUS &.A1.025 (1980). Po DIN va sativa stein Gevachakramerene No weties Genseh) otene hp Moment sile M, okrei moment TM, Jedinica St Druge mere 1 ajutn-metar (Nm) TmN m= 10°°Nm UNmm = 10°N m TKN im = 10°N my WEN niisjts-metar jtn-maimetar Slonjutn-metar mmeganjutn-metart MN Tlakp, naprecanie 0. ¢ Jedinia SI 1 paskal, (pascal) (Pa = Nim) Druge mere milipaskal tmPa = 10° Pa ilopaskal kPa = 10° Pa megapaskal IMPs = 10" Pa tlonjun na kvadrati metar 1 kNim? = 1 kPa rmegenutn na kvadratni metar 1 MNim! = 1 MPa ‘jt na Kvadrats milimetar | Nimm? = 1 MPA Tilonjotn na Reade. milmetar 1 kN/me= 1 GPa bar bar = 10° Pa srlbar mbar = 10" Pa rmikrobar Tybar = 10°! Pe Sandardniatmosfersi tak py = 1013.25 mbar Relatvn’ tak pgs je raka apsolutnoge taka p i (aekog dragog ali redovno) atmofershog aka py pe = P~ Pa pope pe>0 prota Pep, pec 0 podilak 6 Impulse Fr Koiinagidania me Seainica S11 njutn-sekunds (N 8) = 1 Kllogram-metar u sekund (kg ms) Druge mere milinjutnsekunds 1 mNs= 10-7 Ns= 1 gms Tolonjotnsekunds 1 RNs = 10° Ns = 1 Mg Dinamickevikoznost 9 Jedinica SI 1 paskatsekunda (Pas = N si’) Druga mera milpaskal-ickunds 1 mPa-s = 10° Pas Kinematie vskosnost ¥ Jedinca S11 kvadratns metaru sekundi (ms) Druga mjera kvadeatni milimeterw ekvndi {mms = 10° mls PgEnergetske veliine |. Energia E. rad W,soplina Q Jedinica SI 1 dw! Goule) (J = N mn) Druge mjere kilo 1-105 smegndtal ima 210s sigedzu 1Gr = 10) vatsekunda iWs =) vataat 1Wh = 36005 Selovat-sekunda TkWs = 1k Kilowatt 1 RW b= 3600 kd smegavatsa 1 MW h= 3600 MI clektron soit TeV = 0.160219 a3 Snaga P,topinsi ok ® O Jedinica SI" 1 vat (wat) (W = Js) Drage mjere mit mw = 10 Ww Klovat mega IMW = 10°W eavat row =10W Klodbilw sekundi Lue = LW ‘elodzal na sat Tk Toplinske vebitne 1/3600 ew 1, Temperatura Jediica St 2a (termodinamighu) temperatura je 1 kelvin (K). Jedinica kelvin je 273,16. dio tempersturne raze izmeduapsolutne mule | trojne toeke vose ‘Druga mers 2a temperatura je stupa Celia (°C), Stupanj Celajaje 100. dio temperatume raze (pr aku od 1, 01325 bat) iamedi leita | wrelita vode, ‘edinica kelvin i stopanj Cela su jednaki: 1 K = 1 °C 4) Temperatura skala “Apsolutna se temperatura T mii od apsoutne nue (0,00 K) Celajeva se temperatura 1 jer od leita Vode (0,00 °C), T(K) ~ #0C) = 273,15 T Dale wie ' apsoltna nla 0.00 K. =273,15 °C ledite vod 2S K 0.00 °¢ ton togka vode 21316 K oor srelte vode S735 K 100,00 °C +) Meda istim je temperaturama temperaturs razika & T; mjerena v kel vinima (K), jednaka temperaturo) rate At mjereno)u stupajevima Cela, is AT(K) = ai'C) 2, Temperanumo racecene a, Jedinica SI 1 metar po metrs i kelsiny wim» K) = KH Druga mjera_ykrometar po met ‘elving tym» K) = 3. Brainatogrijavanja | ohladivanja Ts (ATI) Jedinica St Kelvin u sekundi (Wis) Druge mere Kelvin u minut 1 Kimin = 160 bs Kelvin na sat 1K = 1/3600 Ws 4. Speci’ tplingki Rapactet © Jediniea SL 1 dbul po kilogram i Kelvin (kg K) . Druga mjera kilodiul po kilograms ikeivine 1 kp K = 10" Ske K 5. Entalpje H edinica S11 abut) 7 Druga mjera_ kilodtul 1 ws 6, Speciena enapija h Jedinica SI 1 dbul po Llogremu (kg) Druga mjera_kilodzul po kilograms Tish = 10" kg Enropie S Sedinica St 1 dbul po kelvinu (7K) Druga mera bilodtul po kelvine Thy = 108K Speciina enropija s Jednota S11 dtl po Kelvina i kilograms (JK kg) , ‘Druga mjera kill po Kelvin jilogramu 1 KK kg = 10? 7K kg 9, Oxrjemna mot gomja Hy i donia H, Jedinica SI 1 dtul po tilograme (kg) Duge mjere kilod2el na kilogram 1idhg = 10° hg rmegadiul po klograma = Mike = 10° kg 10, Toplnska vodljivost Jedinica SI 1 vat po metra i kelvin (Wim - K) Druga mjera_kilovt po metra i Kelvinw | kW/m K) = 10° Witm - K) 11, Topline prijlas a, toplinski prolaz k Jedinca SI {vat po kraratnom mtr kevin (Win? K) Druga nj ovat po ladratnom tra a ikelvin 1kWim?K = 10 Wim! KMolne valine 1. Mola masa mg vein Jedinica S11 kilogram po mat (keel) Drage mere gram po mols 1 pmol = 10° kg/mot Silogeam po ilomolu 1 kgkmol = 10"? kgfnol 2. Moth volumen Vg Jeainica S11 kubni metar po mola (mmol) Druga mera kubai metar po kilomoly 1 m'Ykmol = 10-nol 3, Koncenracija wari (molars) iV Jediica S11 mol po kubnom metru (olin?) Druga mera kilomol po kubnom metra I kro? 44 Molnsopinsi kapaciet ny Jediica S11 dtl po mols + Kevinu (Jmol K) Drage mjere d2ul po kilomolu i Kelviny 1 Jmol ‘ilotdul po ilomola i Kelviou 1 kitkmolK Aodaul po molt Kelvina 1 kuimol K 5. Molna ental hy Jedinica SI 1 sl po moka (mel) 10° mon? 10 amok Uymot Kk 1? mol K Drage mjere d2ul po klomols 1 skamot— = 10° snot ‘eldest po ilomots Lkvkmol = 1 Yimol ‘ilodaal po mols Uklimat = 10° mot 6, Moina entropiia se Jedinica S11 d2ul po kelvinu i mola (1K mol) Druge mjere ul po kilomola i kelvina TK mol = 10Y/Kmol Jklodzat po tilomola ‘kelvin 1 IK kmol= 1/K mot Kilda po mola Kelvinu 1 KK mal = 10° JC mot Velitine zatenje 4 Aknenos adakionogazvora A = No eg spl teens Jedinica SI bekerel,beequetel (Bq = 5!) 2. Apsorbirana doza ionzraucega zracenia D = Elm (eneriaeratenja E. dovedena ijelu mase m) Seainica SIT pel Ray (Gy = hg) 3. Eksivalenna dora ionirajucege sraenja BD = (bolo wtin razih vista zratenja'sobyitom na rendgensko s1atenje: B = I, pr. za tagenje je B= 0 Jedinca SII sivert ievert (Sv = kg) 4. Ekspociiska doza ioniirajucega zragenia Qrm (ionizacjom izazvan nado} (Qu zaku mase m) Jedinica SI” hulon po kilograms (Cikg) rekriéne veltine 1. Elektriena straia F Jedinica SI armper (amp) (A) Druge miere nancamper = InA = 1078 * smikroamper THA = 108A rile Ima = 1098 A Iiloamper Ta, 2 olcina elekriciteta (lekrint abo) Q Jediica $11 kulon (coulomb) (C= As) Druge mere milikulon Ime ~109C Kiloklon ike = 10¢ ampersckunda YAS = 1C ampersat TAR =3a00¢ 3. Elekiriennapon U Jedinia SIE volt (¥ = W/AD Druge mere mikrovolt lw =106v milivolt Im =10°V Kilovott Iv =10V mepavolt IMV = 108V 4, Blehiviéna jakost pola E Jedinica S11 vole po metry (Vjm — N/C) Druge miere millvok po meta mV jm = 10-3 Vim Kilowolt po mera N/m = 10 Virn ole po ralietry 1 Vjmm = 10? Vim 5. Elktrién orpor R Jedinea S11 om (ohm) (= V/A) Druge mere millon tmQ = 102 ‘=m kkiloom 1k = 10D 6, Speci (elekirie!) otpor @ Jediniea SI t omaneter (2m) Druga mera om-kvadratn milimetar na metar 1 mmm = 10-42. m 1, Blektriéna vodjivost G Jediniea SI simens (semens) (S °8. Kepaciter € Jedinica SII farad (F = C/¥) Droge miere pikofarad IpF 10°F rnanofarad InF = 10 mikrofarad lak = 10+ F milfarad Ime S103 F 9. Induktnter Jedinica S11 henté (henry) (HI = V/A) Droge miere pikohenri Ip = 10? H panohent In = 107 H ‘ikeohenri Tal S106 siliheni TmH S107 10, Gustoéa magnetskoge toka (magnetska induct) B Jediica SL 1 esa (T — N/A m = Wom) DDruge mere nanotesla Int 109 smikzotsla iar Dior rites Tmt = 109 1, Magnetshi tok @ Jedinica S11 veber (weber) (Wo = Tm?) Druga mera miliveber Tmo = 10°? Wo 12, Magnerska fakes: pola H Jedinica S11 amper po metra (Aja) Druge miere miliamper po mera I mA/m ~ 10° Aj Kiloamper po mers KAM —10? Aj fmper po miimettu 1 A/mm = 10° Ajm ‘Swietlone velitine 1, Jakost energerskoga eracenia Jedinica S11 vat na steradian (W)st) 2, Jakostsvela 1 Jedinica St 1 kandela (candela) (et) 3. Luminancia B Jecinica SI 1 kandela na Avadratni metar (cm?) 4. Swettant tok Jedinica SI fumen in = ed -st) 5. Rassetienost E Jedini S11 ks (ux) (x = imjm2) » STARE JEDINICE | MJERE (uklutv i anglosaske mere) Zakonomo mjerimjedinicama mera (1984) ove sjedinie za ajene ta javau apotreby t Jupostail. Za wa strutna podrugia ‘opustene su tnimke (Kojeproizize x medunarodnih ugovora Jugosavje). 1. Za dalimu Sngstrem, (Angstrom) 1A = O.Lam = 10°" m ‘mikron tea tym =10%m pale col inch Tin. ()= 25,4 mm = 0.0253 m Ropa, foot HG) <1 = 03088 m jard (yard) ty 33 = 0184 m fadom, fathom Tm. = 2yds. = 1.8288 m 2. Zapowrtina . . vam 1b = 100 fm! = 10° m’ square inch 1 sq: in. = 6.4516 em?= 685,16 10°% mé guare foot Teg fe =9.2003 dmé= 92,903 - 10°? m? square yard iaiyd 043613 a? 3, Za volumen ‘bie inc 1 ex. in = 16,387 om?= 16,387 10° mn cubic foot eu, f= 28,32 dm! = 28,32 - 107m? cabie yard Lond 0.76855 fegtarcka (ona TRF. = 100eu, ft, = 2.832 m? 4 Zabrina foot pet minute 1 fein = 0,00808 ms foot per second 1 ftise. 0/3048 mus yard persecond 1 ydisec. = 09148 mis 8. Zaubreanje el 1Gal = Lem! = 0.01 mst foot per sec, per see. 1 ise. see 0;3048 mst yard per sec. per sec. 1 yd ise. se: = 0.9148 mis! 6, Za masu ievitalymewicka conta q = 100K yt byt 9,80665 he fonta, pound (libre) 11. = 0.45339 AB fongiona, tong ton UT = 240%, = 1016.05 ke earat (metneki) 1k 028 7, Za gustoeu pound per cubic inch 1 IbJeu. in 27680 kp ound per cubic foot 1 bu. fe 16,017 kyle? pound per evbic yard 1 Ib eu. yd 0.59328 kgZo sly milipond Imp = 10% = 9.80665. 10° N pond Tp) = 10kp = 9.80665: 10° N Kilopond tkp 9180665 megapond IMp = 1@kp = 980665 108 N gin Ida =10uN S103 N shine 1s 10N poundsl 1. 04138256 N Za tok i naprezanje fikalna atmorfera Taim = 760mm Hg = 101325 Pa tehaitha tmorfera Tat 1 pjem? = 980655 Pa stupac five (0°C) Timm He = 133,23 pa tupac vode (4°C) Imm 0 = 1 kpjm? = 9.80665 Pa ‘lopond —pokvadrainommetea—1kpja? = ImmH,0 ~ 9.0665 Pa —pokvadratnomeentimetrul kpfem® = Lat = 980665 Pa pokeadratnom miimeteu 1 kp/mm? = 9806650 Pa barye Vharye = OL Nj? = 10-1 Pa pieze Nim? hectopitze bar inch of mercury inch of water ound per square inch Pound per square foot pound per square yard Tong ton per square inch Jong ten per square foot Za dinamicha viskoznost cemtipoaz 1eP oaz (poise) 1p Sekapoas Tap Za Kinemaiény viskoanost centisoks. Nest = mms Stoks (stokes) 18 = 10-4 mils ‘upnievi po Englera “E: £0 M1213 4S 6 1820 mis 00 182 2R2 392 5108 628 761 9166 118 °E 2s 30 40 50 60 70 80 90 100 mmifs 167 211 2S 374 482 529 LR GBA 760 Tmnad 10°E = T6rams reba za svaki 1°E dodati 7,6mm. 1. 13. 1. Za energie, rplinw opod-metr Hipm = 9406653 Kono sages Tt ckSw) = Beth 103 sola ie tees 3 Haina Ui ‘nea Staratmntra ie sences os ee 105 feb pound Tew, Titsses (nd pone-out Tip as tots Soa ermal oi Tero 2 bss 105 Zasmep: top ok Clopotdetar whan Vipms = 966s W Konya snga Tis) 735.0990 alge wun tate isos w Kiotalors st rer ties w fiyusetind ‘eg aw fcbepound per second Tine, iasshw Sine power The risaw Stak inermal unit per our BTU = 0.2593 W 2a temperaturs ‘Stupan} Fabrenbeita(F) je detnican temperaturams: lite vode 32°, ‘elite vode 212 °F, Preracunavanje na temperatura) skal wpe Sg nyc- Sums 2K 2a enn vent eer Zi potoca magnons oka gains = A 1 gnc fk Tocrell 210°" 2a magnets akon pols {emt {04s Am Zeer vine Zao set 1 hetacowa wieéa = 0917 «d I modunarodne sees = 100 cd, za hmm oT a Be St Dita 2a asietjenont thot 2h ate Za vektine ateia Baki. 7-10! Bq soaktivnoga iors curie = LCi a aprorbiranu dozu ‘oniraytcg eaten rad = 1d za ebvvaletnn dona ‘oniarajceg aden rem = 1 Tem za eksponci dome ‘oncrampa vena onion = 1 2,38-10" CgPOSEBNE MIERE 1, »Standardak (norma) kubai metare je masa plina Koja pri standardnom ‘anja (pri temperaturiO °C take 10125 bat) zaprema volumenod 1 To je masa plin (kt) Koa je brojtano jednaka njegove)gustoa (km) ps ima stoga 28 svaki plin drugu vrijednst. npr 1250S kydusika 1.8290 Kgiska—_1,9768 keuaionog dioksida ‘Volumen standardnoga kubnog metrus je za razlitite temperature veoma raalifit pa iznosi 2a ideal pin pr temperaturi °C woo 01001000 Yolumen m? O634 11,366 4,863 (Peitom nije wzeto obueodstopane reaih plinova od ponatana iden, it ajhova disocjacija pr sokim temperaturama.) Standardni kun metars je nepegledna,zastayela mera (u jugosa: venakonnzakonu o mjemim jedinicama tjeniima uopce nije spomenuta) 2. sBaumé-ovs areometarsha skla« sui za odredivanje gustoce kepjeving Pomotu supejeva Baumé-a Be). 8) Za kapljevine gustoee 92 1 kg/d odredenaje Bauméova skala vijed rostima N N= OBE pri p= 10 kgidm N= 06"Be pO 1.8827 Kpldn! Za preratunavanje vijedi = 14833114432 —N) (held) ) Za kapljevine gustote 9 kyldn' odredena je Bauméova skal vied rostima 8 N= 10°BE pei p= 1,0 kp N= 90°Be prio = W434 kpldar Za preratunavanje vedi @= 14832103432 +.) (kesdm’) 3, sBeaufortova skalae cznaévje brzinu vjetra (w meteoroloii) pomocy posebae mjete sbofore ~u ovisnostio Brin vjtes befor kv bofor ahah 1 ans 7 0, 6 26.0.1 thor B62... Moly vetar 32a 95. as 4 20.228 sete 189... 102 vitor 5 3s 103.7 6 39 49 jai eae >IT orkan TVARI SASTAV TVARI “Tvar (materia) saath od Kemiskih elemenata ili nlhovihspojeva, Sve spojeve motemo rataiti na elémente koje daje ne motemo rastavjatika- evi Kemijsim stedstvima, ‘Dio elmenta koji dale ne motemo vie digit nazivamo atom. (Pro- aie atoma lanosi po redu veltine pritiano 0,l nm = 10-!m) "Nukeamna je ficika po svojim otkrigima ra ila (Bohrov) model 0 zgrach stoma, prema Kojem se stoi atom svakoga elementa od Je- gre, sie #0 sabranl mukleon, UJ. pozitivno ae ‘jen proton! elekticki neutral neuron, & Jenga okeutaju negativno abe eletiron! 'U jeagri atoma (promjera teda velitne += 10-Mm) skuplena je gotovo sva masa stoma. ‘Mast nabejinukleona i elektrona iznose rasa abo} proton 1,672: 10-%g + 0,160.10 As pectron 1,675. 10g ° Pr = aero. fektron 09108 10775 — 0,160. 10" As Nabe) jexgre odreden je brojem protona koji ejednak »rednom broa Ze cementa. Tim su nabojem odredena hemijska | Gzikalnasvojstva element. ‘Ukupan bro} tikleona, fj. protona t neutrons, daje »maseni broj AK (atv atomsku masu) elements "Nor, uranov tom (2 ~ 92) relativne atomske mase A = 238 sastoj se 2 92 protona i 146 newtrons rl elekrigki neutral atomima je broj elekrona_jedntk bro protona (= rednom broju 2). Elektron krade oko atomske jezgre po odredenim stazama (krutsim of nosno eliptiénim) koje teku. po energeski razmjestenim.Guskama Ky Ly Me NO, Pid (hojth se polumjeri ednase kao kvadrai ciel Brojeva, GP BH, .). Bro} elektrona w svako} Ins Je ogranigen (2m?) ska K LM NO PF Q@ ajvei bro} stextrons 2 8 18 2 sm CD OH Elektronima su stsvim popunjene samo Iuske K, L, M i N.sotik tei tent | ies for ‘pages sites fosior itor pton| moot molten ‘hes pa 3 4 ' 5 0 Keishi Simbot, edo (atomski) bro} Z (= bro} stomska masa'4 (= obzirom na ughikow izotop BC) clement protona u atom), telativna {raspored elektrona po Hjuskama (K do Q) Bement al Bam Kontar tinea ‘eur be "eran ego Seon idelin ‘eo preni fans herbi Ie ae plating Sate ‘ay Stam ‘son fa Sou pretakting ‘Sino von Heh Hts 59) br ip {aot 109 cas) Tso 1933 1383 tes ts, the {02 19551 ° 2 i 5 t ‘ ' ' 5 : ' 5 5 5Transurani su umjetno dobveni(radioaktvn) element, koji upritod nema Perioditel sistem elemenata (po Mendelcevs) 2 Brojevi povth simbola su redni brojevi Z: ae q cen ee wy, i tem voi ite One ane aa cae ST esto mee mento toa ae | Gin ma ete cc eee ae eae SR, | Rood ie * Podac ei taznih ivora mato raj, 2 ted 28 easton otp. ri jednakom rednom bro Z (jp jednakom broje protons) moguse razhdite atomske mase A (zhog ralctog brojaneutrona). Elemente s jedna ‘im red brojem (»jednakim nabojem jegre), as aziitm relatvaim tomskim masama (masenim brojevima),nazivame lgotopima.L2topi sev ‘aju Kemisks porpuno jednako; razikju se samo po Gzkalnim swostima, Pn sodike mp pomamo tr stolons: vodlk H = 'H (s protonom 1 bee neutrons) deutenj D =H (s protonom i edaim neutronom)tritj T= 7H (6 protonom i dvama neatonima), Przodei se element sasojevesinom od stalne mjetavine stojih 2otopa, (Samo 22 pritodna element sstoje se od samo jednoga iotopa, npr. F, Na [AL.P,Cojta.) Naprimjer prteda! uran sade 99,280% aotopa "U, 0,714% ‘zotopa "U4 0,006% izotopa ™U Pr jednakom pozitivaom naboju jezgre (tj. pi jednakom broju protons) bojelekirona mode biti ves it manj. Taka atom, kot mje wie eleKtigs neutalan, nazivamo ion Ponta! ton (kazon?) nataju of atoma, Koji mogu odavai elektone, tj fd taksih, koji maja na vanjsko) usc samo jedan ih dva elektrona (pr s | ‘lementimas vesim brojem protona vie), Tost ipiéne Ko vin (dobro Vode _\4 ‘lektrenystraju). Vecina Kemishihelemenata su kovine ‘Negatva ion! (anion) nasaju od atoma, koji mogu primat elektone,t s | ‘od tak, jt imajunavansko} jus sedam Sst elektrona (pi elementia | i Sinalim brojem protons mane), Tosu tipiéne ne kovine (nevodeelektrens : stra) ai ‘edu elementia, koji formiraju samo atone ili anione, postoje ele iment Koji pod odredenim okolnostima formiaju jedne ili due atome ee ea es aes Elements Gti elekttona u vansko Hse samo ponekad formiraju ine B=] oe) os | PURE ae 'U sporedna} skin su i element samo Kovie 1" »Srojstva ———laenata Eement —) POMieT TE |vanewe oo SE | vane skupina simbol pm kgim? _simbol n | HOt | ot eee | “Alkaline kovine i FE uss | 23 mR | 2 e/ Ref kp) BU Bo tems inn oe ft _|-= ve | ays al | oe as BB | 2 ‘2 a S » BSB] E 3 ce ce x GB |G is io te is Bl) om | Fa iB BRE mr ig Upljikova stupina | 5960 5 : Fe __# | Bi | » & i 2 ‘8 x i 8 3 st 8 t Po fe i i ; Q | 38 _ “0 ee we 9 bg tag ape | sek a 83 GEE) BP | got | ae pws 2 ae eo Bs #8 ~ese tto s ho es ae s e na %0 2 Stank pin 8KEMUSKI SPOJEVI Kemlske vexe 1. Atomske vee (homeopolare, Kovalentn) ‘Atomske veze $4 vege medy nekovinskim atomima. Zajednithi elektroni vile atoma tvore molekule, 10 od priprstihdvoatomnih do vrlo veikin Iolekula s vile stting it vile tisuga acoma. Spokes atomskim vezama (molekularnu zgzadu) obubvadajy rezmyjero anit bro anorganskih spojva; posebno su znadajni organski SPO "Anorgansk spojevi s atomskim vezama su se pretetno plinovite var (eniskim tala i velit), npr nekovn ski elements (Hy, Oz Np) nekovinski oksidi | hidridi (COs, SOx, NH, Hi) i spores nekovina (SC, PCI); "asi djamantnog tip (6 visokim tain { welitima) s velo jekioy torskim vezama trdota!), npr diamant (C) i nekovinski karbidi(SiC, BAC) ‘Tima su slgntakoder nekovinsk nitridi (BN, SisNo) “Grganski spojet sehu od. malih molekula, spe. priprostih uglikovodica (CHL, CxHi), do veoma velikih molekula, pr. polivinikoriéa (C3H,CD,. S pporasion broja atoma u molekull prelaze te (vari iz plinowih W tekute | potom w krute. Ne vode elekvie sue 2, nate veze(heteropolarne, elektrovalentne) Tonske vezenasaju medu kovingkim i nekovinskim atom a ta) natin, de kovinski atom! oda vanske (valenne) elektrone (jednoga il Wise) € posts po ationima, nekovinski stor pak prima vanske ‘ektrone posta negativaim ionima — anionima. U plinovtom ii rekueem Stanju (li'u otopin) su posit | negtival font slobodno gilivi, dok u Jerutom stan formiraju skupnu kristalnu redetk. Torske su vers Karakeriitne za Kovinske oksde (npr. Na,0) i hidro- Aside (opr. NAOH a narotito 25 soli, koe su spojenipozitvnih (kovinskih) FT negativih (nekovinskih) ona (NaCl = Ne* + CP). ‘Sol majo visoka tliat vrelifta te su pravielektroliti u taljevini il ‘topini vodeelektesin strus, pri emu sa oni nosici nabois. 3. Kovinske veze ‘Kovinke veze #u vexe medu Lovinskim atomima. 1 estainim reletama, koje Wore sve Kovin, su atomi — odavanjem ‘valentnihelekona — portino nabijen, valent eiektroni pa se kreéu meds nyjima u reetki razmyerno slobodno. ‘Kovinske su veze karakteristigne 22 sve Kove i nihove sitine, a odl- kuju se narotito dobrom elekrizpom | toplnskom vodlivotéu te wedoéom £ griellvolsu (mopuénost preoblikovanja, Kovkos) a Kemijike reakeie Sedat Kemjskihresk prikaukoitinskeodnose slush va Dik 0, =21,0 dina” timol 2 mola rig tap ite U plinovitom stanju = 2mm lm i hsoterichi reakojama se optina slobad (odo, —), pend vin eakcjmaSetopin to Covod. #) +L 0, = #40 ~ 286.7ksimat | * co ~ 1240 kame! 10, + 286. s4mat | CO + 10 = Hh + C0; = 282.9 kale C+ 0: = CO, ~ 4069 kame ri kemijsko)reakii odvedena ii dovedenatopina nije ovina o ok reakciie ‘po medustopnjevima it neposredno (Hessov zakon). "Reakoje redukoia ~ oksiacja(ored-oks) natu iz delomignihreakeja redukeije(odusimanjekisiksspoju) + oksdace (spajane skiskom). Wiarias Hird su binarn spojev vodikas nekovinama ili neki kovinama, Hididh su plinoiti, Yekue iru (aekovinst su hide plinovi il teku) Svojva vodika t nekovinski ded a or en oe Vodik 7 Fe Taw | 204 | 227 | com HS) wo co | woe | wapacecs| vou tots) Bee], It | agg") yrs as sin? | tas a | casas [oan | soma te | any | cons | asa’ | on | rng to | a | a8 3 | oe | or te | moh | ats | fro | a8) | Beso ts | Mon 429 ee | tt | sumpororogn ue | um | cee | ue | 1 | memes Heel ga | ne ze" | oat | tnoak TT Va voi pero iodo hid os 1 Roativay nate jodnvactn supa NH = same 2 Neptenomatjen ednovletna Supiow CN = sansOnset ‘Oksi su bina spojevi isk element te su pinowit tekut il ku Blement sige valencja mogu mat 1 vie razitith oksida ‘Stojsvakisika ‘oka (ph py = 1.01325 bar) ] Ree | TWiB | vise | Guo | rar | mack, | | veae | sie) opus | Mase | oan | | 6% ‘Koik OF | 200 Nekoi oko co Cmoncksia 0, | dod No | Na)oksia nS i Nilo, N monoksia NOs Neoxsid Nitty oki, Nviksie Npentetsid Sdonsa Strikaid oka ewok rmagrenit pate (ive) vpn ic, Korn Erithokse Gralhousia crAV) obsid Suan ‘Goth asia Feu oie Mat ois Madit obs Mac, Ma(tt ots Ma(lv)cusie Pout ots, Peavy ose wav ots woes $606 | cnkovo ilo 20 | 8137 | 100 + arbi Karbidi su bioarnj spojevi uglika s kovinama, te + nekovinams B i i Karbidi su twrde (vio trde) vari Vsokog tli. Stojsira uglika | karbida ‘ar [Soi | uti - watt | 1201 | 3700, | 4850. | 2220 |) gustoca amortooga C: Seman) or | 300 “sto. || hig Kerb Be | $928) 2390) 3800) 2815) brush mate sic | itio | ros 5ito | Rarborend Cac, | e410 | 2300 m0 | 5 vodom: Catt, Sic, | bear | too io GG | zm tes | | Bo Mac en = | eo Mee | 10938 | 2570 so Nc 10482 | 3500, fo eacina Tac | 19296 | 3877 $500 | 13960 we | sit | 3104300 | 4250 XE 0s) ao oem hho We) wsse | ir) MP | S00 | nari wc | dont | ast = | 16060 |) a mea Nitra [Nitridi su binarn spojevi dusika s kevinama, medu nekovinama pak narotito B. Shoji dusika {nid estima | —Taie vege | Suto | rar “toi tain pasta | fase | 6 ~ subs Leo, = 209.86 | 1958 | 1.254 rt BN’ ms | js AN | 2200 (ae) — | 3050 oN i500 = Fen 300 ax Fan | | SIO | ha cece za aire NN 29 0 i he = seit te nn = | 'St90 ww [ano = | sao | 8Seta Sulfii sa binarntspojest sumpora sKovinama, a medu pekovinama naro- ito 34 € @H~ ws id, 83), ‘Svojtvasumpora sulfide Rees] Tae | | nee Thar | | uot Ota Teas | © |o=sois] - Somer coraan|ascee | (RE | S| 8 | seme Sy wen] ame | asa] ae Sis, | aE| atie® | ssh? | a ae | tear) WBE] aioe ous | as920 | {1 Sem | aR os | ose) | | Sen S| B&) un | ™ | Be | es [eee | | ass | day MS. [ust | ug itm Bose] ME | = | ie | ode | eat | izuo | Sao we, | baat sm as fea] aso | ams | oer Shy | mr] OP | Festa Fost ou ira soe fstr Aovnama Sop oso foie _ Trea Trax Ton Tar [Sac] Taase | vente | Gua mts apr fo” | wo 2609 | amie 4-¢ Siw | HEB foocguon] = | 2 | se SE Pot : cp : | Stoo | Se = |: | ee sr as | > | Sip re ie ‘san Ep Te | > | oa iseline su tari, koji motekul il font jeagre Ht) iseline 4 axe ko odavalu protone (vodikove ‘Kiseline su vodene otopine spojeva vodika s halogenima ili drugim ne- ovinama (oksline ber kitka, i pak nastaju pri raket nekovinkih oid S vodom (okiseline s kisikom), npr = kiseline bez Ksika ‘Muorovoditna lorovoditna (solna) bromovoding jodovodiena sumporovedina festorovoditna hanovodine — kiseline 5 Kisikom ‘lina H,0O3 sumporasta #350, sumporna HiSO, duke HNO} fesforna HPO, ~ vodena otopins HF = vodena otopina HCI = vodena etopina HBr vodena otopina HI vodena otepina HS. = vodena otopina HP vodena otoping HN (COs + 1,0 + HCO), ($0; + H,0 + HS0) (60; + H;0 + H,S0.) (N05 + H,0 > 2 HNO) (8,0, + 31,0 ~2,P00, Karaktristigi sstojak sth Kseina je vodik, koji jew voden9jotopini positimne mabijen son H, dok je drugi cho kiseline negativna nabjena neko- ina i atoms skapina Hcl= H+ H,C0, = # + Coy ‘Boze (lutine) su spojevi, Kojih molekule il ini ako primalu proton. [Bave 4 hidroksidh, kot nastaju pri reakojiodredenih kovina, Kovinsih ksi ill moniaka s vodom, np. rattiew hidroksid N0OH 2a +.2H,0-~2NGOH + Ht 1Naj0 + HO +2 NaOH kalew hidroksid KOH 2K +2H,0--2KOH 4 Ht K,0+ 1,0. +2KOH eaeijy hidsoksid CX(OH); Ca + 24,0 + CuOH), + Hat (gateno vapno) C20 4 H:0 + COW); amoniev hidroksid NHJOH NH, + Hj0 = NH,OH Karakteristina sastavina baza je negativno nabjena jednovalenna sk pion OH" — shidroksile ‘Vodene otopine bazasadrte pozitivne kovinskeione i negation hidroks! fe skupine (eau dobri voditielekirite sire), io vedi ica taljeine NaOH = Na + O# basa, srSvofsva kisi ( baza [Fhe] ome [ae OO iain | oe ee sc ‘ome | Sesh oa cima’ | skevose | ‘wens | “copm™ | whevoie | “eee wo} se [mw | as | | ae to] | 8 Be) et | oom we o[ | BY | to Be eon ee How |= |e » | Raine = | Ga tear | ah vege |e | pa fs a | oe S80, seo | 10s | tase | sgn tn Ho; | ato | a") ae | 1308 | be iene HPO, = 98.00 | 42,35 zs | 1836 fosforna kiselina WER | ae | aP) Gs | a | Bares | | es bese | | sede sop Siow | wom | sige | nam | ae | Sele ing Rat) ge) us | S| mat | = ari En, | io) BB | = Bt Nor ~ 17 | vodica, Nelda ott Mjera 2a stupan kieost vodeniotepina je wvrijednost pH (= potenti -nydrogent), hoja je defnirana negativnim Sekadskim logaitmom koneentra che vodikavin ona @ nal 1-1) pH = —lea Otuda proinlane vriednost ‘a Kisele otopine a> — ia neutral otopine (Zita voda) —@ = 10-7 — im baziene otopine 22107 pH<7 pH=7 PH > 7 1% ‘Vrigdnos pH mirimo pomogu elektrokemisih mjeil, x modemo je oc “esi rarvobojnins indikatorina koji prt odredeno} veyednast pH promjene ‘oi, pe Tralee oa ‘evan even 3 — 44 fat Imeting crenlo | crveno 44 62 Bato fatmus | Saver 3" 8 moder tromtimet (anode) Bat 6 — 95 mod voile teabojan § —10" cree 88 Sok Soli nastaju pri rea Kislines bazom: HCI + NaOH + Nacl + #30 Soli nastaju i pri = dilovanju halogens na kovine Ch, +2Na-+2Nact — dielovanju nekovinskih oksida na kovineke oksde ili baze 30} + C20 -+ C280, H,CO, + CaOH), + CaCO, +2,0 0; + 2NAOH + Na,CO, + 1,0 ~ delovanju selina na neplemenit kovin ili Kovinsk oksid HCI 4 Za» ZnCl, + Hy t H;:S0, + CuO CuSou + HO Nasi 2a sh mena soli i kiseina ber kiika svSavaju na id: CaF) — Caftvorid CP — Cu fostid NaCl = Naklorid = KCN — Kecijanid AGB — Ag bromis —_KaFe(CN), — K Fed cijanig KI — Kyodid K3FEICN) — K FeUill canis Pos — Pb sult mena sol i kiseina + Ksikom siravajy na at (i) NaCO, — Na karbors KCI, — K klorat NaHCO, — Na hidrokarbonat K,Si0, — K silat NaSO;" — Na sulft KGCrO, = K kromat NaySO,— Na sulfa KiCHO) — K bikromat Nasi0) — Na tosifat KMnO, | — K manganat NaNO;’ — Na aitat KANSOo, — K Al sult NaPO, — Na fosfat NagHPO, — Na hidrofosat [Nal,PO, — Na bihidofosfat Poscbno znataine alkate sot set x ae ei Kal Be, NHAC simak rabonat NsCO;K,CO, CaCO, BaCO,(NHY,CO, Saline tod plata) vapmenae wit | NSO, KS, CASO, ASO, (NHSO, ‘acre “ban ritat NaNO, KN, NHLNO, cies satan sien 9Srohiva st [Rese | Tae yea Beat | TAR gg Sano sot mack. | THE vette] pasta sot | motek | TEC Mette i pasta as io sb a | mse omit “| Bach, 30325) 962 | 1560 KAISOg.-12H,0/47439' 92) — | 1750 stpsa Glaun) Bac, 19735) 13480 KyFeCNe "32926 — | | 1894 | rvena kev so BaS0, ana, 1483 | | barino belle KeFatCNy-3H,0/ 42241 | 70 | — | 1850 | ta Reve sok BalNO)) 261,35) 395 | Mec, | 9522, 712 |aai2 | amie BaCrO. 23331 — | Meco, | $432) 380/300 | 3010 | magnent cach 1099| 7821600 | M50, 12037) 1124 | — | 2600 200, 10009 | $98.63)" | 2711 | vapnenac,kreda MgS0.-7H,0 |24648| 130, | 300 | 1636 | gorka ot C2CO-MgCO, | 184-41 = doomit NaF 4199) 993. | 1702 | 2750 C380, ea) 1430 | — | 2960 | sara gn) Nc | Seite) sot 1445 | 6s | aninsta sot 4804.20 17216) 128 | 163 | 2320 | Nabe 10280) 786 | 1399 | S203 Garo. Sate] mero Resta psteall| us tapas | 565 | 1300 | 3ees | CaHPO,:2H,0 172091 25. | 100 | 2316 | Por ‘Sot | S607 1300 | aCiO,2H,0 192,10) 20 | | NaHCO, e4or| 270° |'— | 2221 | soda bikarbona GSO, tee | 1840 | | 290s Na,CO, 10899 | 860. | — | 2533 | Kalenrana soda CuO, J3q4s | 498 | 993 | 30se NacO}-10H,0 |2ae4) "| — | 1446 | krstalne soda os 9860/ 103 | 220 | 4600 | Naso, jiazos) see | S| 2a GiCO,-CuOH), | 221108 200 000 NeS0,-10H,0 |32219) 1465 | Glauherova sat cso, 1158460 200 | 650 | 3600 | NaNO} 8439 | 306.8 | 380 | 2267 | dike sliea as0,-51i,0 | 2488) 110 | 150 | 2284 | modes galica NayPO,-10H,0 34809) 100 | | 2536 | Fech 12675, 692 | 1023 | 2986 | Fett) Kora NuHPO.-2140 17199) 98 2066 Fetch e221 ¢2 [315 | 2494 | Fett glow NaPOL-HO [13799/ 100 | 3001910 | F010 16992) | 300 | NzsSi0; 1a06| sos | | 2400 | FeS04.7H;0 (27802 | 64 | 500 | 1898 | zlena galica 1Ni8,05-5H,0 [248.18 48 | 70. 1730 | ssn sot 7 vase | 726 [err | 1989 | NaCl 5349 — | 1527 | salmiak (nitadon) KHCO, 150") 2180 | Kbikarbonst NHLHICO, 706 ors | — | 1593 K,c0, 496 | = hast | pepe (potas) (tHg:C0s-H40 11410) | | | pa S| soso | sees (HD,S0, tzt4) 100 | | 1770 Kxo; 337 | “400 | 2100 | india stra NaNO; | 8004) 169.6 210 | 1725 | umjetno snojvo KNO. en By (stot, isz06) "| joi9 0. eos a Se NudPO,) —|tis03) 30 KiiPo, |13609 | 252.6 | 300 | 2338 Pes aag.2s/ uns | — | 7500 | Keio, B88) 610 | =|) 2825 PoSO. 303.25) 1000 | = | 350 Ks, Isea9| 53% E POCO, sus) se | 6300 | ind, tana) ao 2703 | permanant zach, pacar] 2a) 0 | 3900 | K.co, Jisa20| 968 | — | 2252 | Zs. 9743) 1020 4102 Kice0, 20419, 236 | 500 | 2690 Z900, 12538 300 | | ao | % a0Organs spojert U svim orzanskim spojevima sadrtan je ugk. Medutim, w organske spojeve ne ubrajro sijedeceanorganske spojeve sa C uphiéne oksie CO.CO; ug dsulfid CS ‘g)iénu kiselinu H:COs Shanovodie CN Kasbonate npr. CaCO, sianide pr KCN Kearbide npr. CaCy vs ‘Otganski so spoevi nae sstavieni od ualika i vodika(upikovodi) {esto obs Ni. U princpa su u orzanskim spojevima moguc sv eleme U organskim spojevieapreviadavajuu prvom redu atomske vez. Nasi organskihspojeva po broj a 1 atom: met 5 toma: 2 aoma: ee 6 toma 3 stoma: prop- 7 stom 4 toma: bat! 8 stoma Za molekule organskih.spojeva karaktersina je atomska struktura ‘uplika, Koj se vetew lance (anéant = aciklik, alifatskispojevi) iw kolute {holes = aklignrspojev). Molekale jedaakog sastava mogu imat azine ssrukture (omer) ace Cle unbuan Calpain Ci ait wa ween webe it een " HOW Maia Upset eg _ aero = san pcm Cc LEESEa: sonmecam —— AMM Set encere scoomisam = Rh ca Gcat [Nezasgen ulikovodil tee pretorbi w spojeve sa sabinijom vezom (a zasigene). Stoga su nezasicens ugh ikovodii Kemi vio aktival pa se takode ‘pau velike molekule (plimen). “Alki (opea ozmaka -R) su atomske skupine Koje imaju jedan vosikov atom mane nego odgovarajualkani np. CH) propil —CiMy pent (ami) Calf fant Ca Organske spojve koji, ovim C i Hh, sate i druge elemente, motemo razvstat sobeirom no Ka Signa kemijska sojetea), Sisemske skupine orgnskih spojeva erisiéne skupine stoma (prema koja imaju Sapien Bro stoma Cu wale rae = ‘ae T z z aaa a ci, ca Gi fparatimy | Clowes | metin sit | propa athens cH. CH, (chet) fier pen | = CH CH, (Green) cain asilen) | __propia ancl on} iho GHon | CHOW fatboy | cdrotsay | etal avo! propane incision | ieatoha | petted) aman “ci ‘cto 10 | eacHo {Gidea | aidtidna | mein ‘anal ose ‘Shupia)” | ormatsenid)_| cactaenid) _ Gamke | —coow | coon cucoon | Gn.coon Kisine | carbo | metnnta | ‘ctska | popansa (arom Amann) | ectene eb enon os GiN.CO, fietomy | darby propane aceon) Primjer snacainih organs skupina Karakierstns| aes Ci 0-Gi, deter Gn Co0 Cis motte HGS Gee, Tevet canon, elma HON ‘peopanarid a GHGS Prorenntni aj Erman) Aromatini uglikovodici (benzenskog tips) benzen CHC ey (lenil =H) {enzcly CMe CHE oy oC HOH foro! GHACHYs sill GHLCH, toluat GHUCOOH), tereftana GHG, stir! tiseina GHISOsH sultans KistinaSoja nekih Theat Tame [vane SOA) 0) fmo:| Tate | Weitere mewn CH 16,04|—182,3 |—161,7 can Gila oor 103" 486 pronan City fet0/—t9r7 | aa moutn Cally sei2 1383, 0's Inobutan Cig | Set2l—isne| 19 fikobutan Ca 6x1] —30| 302 okan Cie 11423) 570) 1258) 764 | irookian Ca 11423 07s) 993| or un Cit 2805|—169 |—103.5| 1260 | selene” proven Gill 2081859) 4991913 | rope bien Cle 5608/30" | 85, 2500 | stone" kobuten Ca, Sos at | el “3p ein tt 2608 81,5, —93,6| 1,171 seetten ropa Cie soon 1027 | 232, | Bie” Ct S409 322) 27" | 3 | ‘metanol — CHjOH | 3204 —97, 64,7 792 | metitalkohot Earot | GaH,OH Sear 112, hal 799 | eater propanol GOH Geol —127 | 378) 808 | propltotot Butanot HOH Satz 299, 117" | 10 | bombo rmetanal HCHO 3003 92 | —21_ | — | onmascna® Gana CHjCHO 4405 —123,8| 202) 763 fropanal CHCHO Sk 08 8491S) 807 Bota GHCHO | 7211 99 | 757/87 imetansia, HCOOH, | 4603] 86/ 100,8|1220 | Ena eamaka cHCOOH | 60.05) 16 | 118,11 1069 Eng Proparek CyH{COOH | 7408) 22, 141,1/ 992 | i buansia cyjcoon | es) 47, 16 | 68 | MI, ropanon (CHy;CO | $4.08! 946) 565, 792 | acton opantrel(CH,OH),CHOH| 9209) 179) 290" 1260 | glkein Zastarl is + 96¢ mbar Rasopinaformaldehida u vodi ~ formalin erzanskih spoeva Spoi imenotlrs Cyc, oe ten ition CHC, Se cas —. triklorm. CFC cc Klormetan F202 a Siren, cee eee GHC me ee oy Sas SER, = fralein C2044, eee ead cme eae aes alert (,NO)CoH, Mint, (NO2)CeHxCHs) pasta 16 | met Tors ‘orm ftcon tt Rn Freon 12 R21 | | cstlrd | init lov salalin shenzole asia | sito! eksrora cer aot Nn a van oo | me | vee | Gant |" | soas | 971728 | ums e493 | 967 | 0 | 1336 niga | 035) 612 | sae fee eee tees ess rnosi [ass |—a92) tops font | ass 0 [10 |—12 | oso tans | t02) 2179] 1s fant "$3 | Mor | ‘a gent | ae | ase | son | | ons | 62 | reas) 102 nana jigs | age) 708 Sant | igs | ste] at maton | — | a cain — | — | as woe’) ive | — | tee io =|% tee | 9°) =| 1 3831 | 32) 1300 | ae | te | aue”| as is wm | 9 lat 80 m3 aa| oan | 20] tose 9sPotimest Polimert(amjeti orgnski spojevi) su makromolekularn organs spojev koji nastaynizanjem molekula onovaih wai ~ monomiera-u makromoleKule sutlo velkim brojem atoma (do 1000 i vse). Relatvaa molekularea masa polimera anes prosjeno oko 10 do 10" ‘Brojem molekula ~ monomers, od kojih se sstoji molekula polimera, je ‘odredenstupen pollmerizacye 5 porastom stupa polimerizacije mijenjaju se Tsvojsta polimera (vskoznest, moguénost preoblikovanja,Gvstca, opwost itd, Paojdine molckule polimera nis jednake vein. Stoga se stupan)polime rieacie mote smatrati samo provjetnim, Buduc da je bj kemlski Vezanh ‘molekula(monomera) u molzkuk poimera vrloveik to manje razike u vel fini makromolekula nese bitno uijeeat na promjenu ajhovih svostaa, 'Najbieni obli makromolekule proiaa iz lanéanognizanja monomera Polimere dobivamo ix monomers sine i pretvorbom prirodaih Was. GGavn postape’ za dobivanje polimera su 2) Polimerizacia je organska kemijska teak spajania jena ii raz ‘ih nezaizeih spojeva s malenim molekulama u makromolekulare tvar, ‘oo ez nastajaja nasprodukata ) Polikondenzaciaj kemiska reakcia pr kojoj se osnovne vars mae nim molekslama vetw v mskromolekule uz iueianje nusprodukata(narosto Warde, alkanol halogenida) ©) Policia je organska Kemijska reakcija spajana rami spojeva ‘ malenim molekulama u makromolekularne Wari, bez nastajanja nusprods kata, Kopoimerizacja je poimerzacijabarem dvaju razitih monomera, pr em nastaju makromolekule hoje sudi2e medusobno povezane mooomerne ‘molekule kro osnovne skupne ‘Kopoimertzacijiom nstju polimerne vai ia sojstva mogu bit Sitokim ‘ranicama prilagodena potrebama za nihewu prinjen. Primjer ajanatajnjih polimers: celulora—(Cotig0,),—_polietiten (Ctto. ‘aravnskavcuk (CH), Potipropien —(CHa)e Sinttie Kau: polio (it. buna $ (Ciothe polvinikiond — (C3H,C), = buna N (CN), Poliakrinital — (GH.N)e siikon (RSiO}), poliamid (CatiOW), 96 Pregled (vari ist element (samo jedan Fed stoma) coment | > ce | ali etme Gaara sop ari | anornst sci | Sak spe ore mise Gal) = ‘cine some co | AA 2, « wo i) | ome) ree tance sey Sen |r |= fain al ma cee || SR amen tls dee (sec | as = ren sme | ce | ad aber Gdopecnil doa | kotoiéne | Gvnove’ Koloidon pjena a) at |S fora Epa cect iene cael fest Poor eee) Se te | — en: Fe en Maen mal oe (voda i | —plinova | krute pjene Iss Spa a ee fae a a Talotenje (sedimentacis) (Cstce se talote zbog tetine ii pomoce cent fuge): ~ grubodisperzne suspense lako se talote, Koloidne otoine tate se pomou (ulra)centrfuge, = prave se opine ne talote Flrirane Suspenaie se fitnraju krorobiéne flr (vor acs 100 am), ~ koloidi se filtiraju kroz speciale file (otvon ea | am), rave se otopine ne mogs filrirat Jeon faa vie faze 1 Suan prea 9MEMANIKA ‘Mas edna Ma sam (kg) je soit tela koje se ofitujeuustrajost prov promjena baja uzajamnom priviacen drgih tela, Masu odredujeme wsporediva jem sdrugim tjelima poznate mae (3. vaganjem pomoga utega). Masa seme ‘jen spromenom polozaa ‘Masa je taker vaganjem odredens koligna ai Gustocs @ (kgm) je odnos mase mi volumena V: ¢ = mV. Gustoéom izratena masa: m = oV. ‘Tetina G (N) je sla, kojom Zena priva tijela. Odredena je masom im sjela | ubveanjem zomaljske siletete g = 9.80665 mis; G = mg Tetina nije konstantna, veé se mijenja promjenom ubrzaja g se tede (koja se mijena od ekvatora do polovs od 9.78 do 9,83 mis) 'U svakidetnjem fvotw omaaje stetinas i vaganjem ustanowjenu masu (gg 1). (Vidi upozorene nas 68!) Gastogs tehoidih materijla (kg/m!) ist clemera i spoent Gustosaestihelemenata spojevastbrana je w podacima o tvarima: sti element| st 80, 81 ——Kiseline, haze st. 88 hidrih,oksidi tr 8, 8S Soh tr 90, 91 Karbidl, nirgi 86 lorgansk spjevi str. 94, 95, Tebnitke kovine spojest sluminj—Wjevani 2860 delta kovina 8600 Kovan 2750 ‘uralumia 2500 aluminjeve sliine 2600... 2900 | elektron 1800 bakar— tekue 220 kronstantan 3800 flekicaliski $900... 8950 | kostar~ tekues 7025 = tievani 8300 118920, | bjevani 7200 ovani, vaani $800. 9000. | manganin 8800 Dijela Kovina 7500... 10100 | mje (mesing) $400. - 8800 bronca-konitena 8730 |. 8800. | mone! Lovina 580 STauminjska 7400. #200 | olovo ~ tekuce 1640 sink tekuet a0 ~tjevano 11340. ijevani 6900 sumin 2500... 2650 kovan 7000... 7200 | sis jew 7250 Eel —Wjevan 7850 Stebro-lijevano 10400... 10500 valiant 7850 “hovane 40500 | 10600, “brorezsi 100... 9000 | zat, ievano 19250 Nekovinske kratine asfatt 1080...1380 | pepeo 1800... 2400 best 2100... 2800 | pluto: 200... 350 ‘anbestna lepenka 1200 poreulan 2150... 2450 Doksit 2400...2600 | Smirake 4000 ctofan 1420 smola, privodna 1250... 1330 cluloid 1380 ako 2400: 3000 cement 2200...3250 | vila, umjetna 1280. 1600 erat 2000::2500 | Samet 1800 2400 guma, twa 1150...1700 | ster iio jgumeni proizvedi 1000..2000 | tkrob 150 Kautuk, sirovi 910117930 | tine 2600. 3200 Keramighi proievodi 1600... 3900 | treset, posuton 800.1600, kets 1600..11900 | oaks 2500-3000 kolofoni 1070... 1080 shen 100.1500 korund 3750...4000 | uglen, drvent 1400. 1500 Sereda 800.2600 | pend briket 1280 Jeremen (kvare) —2100...2650 | vapnenae 1300... 1700 kremeno staklo 2200 vapno — ive 900.7. 1300 sili 2% eno 1130... 1250 led (#0) 880...920 vost 980.1080 mast 910.960) una 1300. 1400) amok ‘80 zemba 1300-2000 ani 700.1200 Zemba (planety™ 5530 * Ukupna masa Zeme anos! $960 10 Keplevine (ei 15°C) benzin — aki 680,720 | _plinsko ule iz etki < 760 | atrana 880... 900 cllindarsko wie 930 — Kamenog ualjena 1020. 1080 katran iz nate 360.390 = Kamenog usjens 1100...1200 | — smedeg urliena 880... 900 = smedeg ugiena §50...910 | repo ule ou. 9k katransko ule ie | ricimsovo ue 989. 974 = amenog ugena 1080 | Sona otopina — smedeg ulema 780...1040 | (Nach 10% 1071 Janene 340 lexpentinsko ule "60 morska voda——1020...1030 | ube 2a lotene afta yo0..-1040 | —"lako 99... 980 pacafinsko ule 900..-1020 | — seth 1020; 1080 ewok 160.1860 | yoda 939,13Gradiva aid od pritodnog kamena: p90 grant. pore 2600 ‘apoo-cement ‘nramot 2700 beton (ol Sjunka) pyescenjak 2400 | devo (prosuseno) apnenac~ gost 2600 ‘roving Spetozan 2200 brezoxina 1d od umyjetnog grad bukovina ‘obiéna opeka 1800) heastovina porozaa puna opeka 1100 jaorovina porozna Supa opeka 1000 Jelovina Supa opeka 1350 lipovina uke: srekovina ‘cement 2100 topolowina sara 1200 Sipte nen briket, upjeni 750. 1280 | sol cement rasiesen 1200. 1800 | reset ow rabien 1900 .* 2000 | uglen drveni drow gepanicima 330-520 | od meka deta ks 320..0450 | od wd dr matenjal upien, kamen! ‘a naspavane: sme sunak sth 1700) sapnenae aga 2000 ‘apno, gateno troska (aka) 1000 a hive ema, phesak.slowads zemlja Soka 2100 Bio, krumpir, vos © privodno visa Tag, rasteseno = She jecar piesa, jevaonichi eumpie “rasesen 1200 Penica = nabien 1650) a sama 8 tose sijek~ svjeze zapao 80. 190 ob moka 200... 800 Kutovi prirodnog pokosa cement ww ence, 138 ra, gratak 35 Uglen, kameni jeeam, 205 soos = seed os 3s230° | emi 1700 1900 2200 00. 700 700. 800 700 | 400 500 900. 1650750. 550... 800 500. 600 550, 600 50 500 1250 300 90 130 200 500, 900 700 x00 1300 t1s0- 1280) 1060 1600. 2000 00 650 750 60 680 360) 550 25.38) eo 35-050" anlage STATIKA, ‘Sita Sia F (N) je zt0k promjenigibanja i obtia tie velsinom, smjerom i hatter. Sila je vektor odteden Sila ravine F sila s heatitem (5.99) F,.F, — konporente eat sto gn mtiara smiersle Fs sis | Pak +B, ¥ Fo= Feo B= Fein PAVRRV RS una= A/F, Sila prostora F = sila bate (45.90.20 Fu Fos F, — komponente 29,5 — kutovi to ih zawvara sia Fa FAR B iF, Fr Feosz Fy > Feosp FaVREC RISER costa + cost + costy = 1 Sastanianje dvi sila w rains Sile koje ststavjamo F;, F; — komponente ‘Kut medu silama > ‘Ukupaa si B — rentania Grafitho rietene: F,= Peony parallogram sila "2 oko sila Analititko ten: RAF +R AVRIG Re? RAVRI TREY DF Rey Rei Ry s1 projekcije reaultante R na osi x iy Rew Fi + Fycosy Ry Fesiny moPri satavianju dvi parlenih sila Fy i Fy do- dujmo drip ake, al suprotwe Sle $P'V—F. op AUN Lf CAG Sastaninje vite sila sa zajedhithim hatter Graficko retene: potigon sila = Projekijarezultante na 05 (9) jednaka je zbroju projekcija svih kompo vena OO pS win R-VRTH Hyatt rezltante je w hvatit sia Anaititho retenie R=3K raslttiohoattina Graficho seen: veritnipotigon Sastovianie vite sila ARES (0 poate pt anise lene ROSE, ath thane — powots pole tao prison pn Rastasione ile Fu vige Komponenata\1. 213), koje se ne sek sve w tao tek ya Grafickorjetene C.p.=Colmannov pravae spain sjecifte pravea dieovanja sile Fi je nog od zadanih pravaca sa sjecitem ostalih dvaju pravaca, wo Statiskt moment Statigki moment sile M (Nm) s obrirom na aku totku (pol 0) Je unynotak sile F'i mena kraka a (V. okomite udajenosti te tocke od Simjera ile F) Ma Fe Po dogovoru. moment je pozitivan ako law njegovo dlelovanje ima smisao Suprotan smi- dt stu kazalke na satu Moment sie je vektor kojema je smier ‘okomit na ravninu odredenu smjerom sile i Kaka. Vektor momenta sl ima takay smisao da je moment, gledan uw suprotnom smi, poritivan C2 Moment ile w ravnini Momenti Komponenatasile F = M.= Fie Mynx Moment sile F MOM) + My= My My ‘Zoran momenata s obzirom na itu toeku (08) My= 3M, Moment sie u prostont Momentis obzitom na pojedine Koordknatne osx, » ix (vid sliku: se w prostons~ a st 101) Mea Fir Fyke My Fete Fky Me Fete Fade ‘kupni moment an a M = MEE M ES ME Spreg sila (par sila) su duije jednako velike, usporedne i suprotno vusmjerene sle Fi F's medusobnim razma- . ‘kom a, Te se dviie sile ne mogu sastaviti u oe rezltantu, Moment sprega sla lznosi ¥ M=Fa Y Spreg sila mote se w isto ii paraleina} ravnini po volli premvstati i zamijeniti drugim spregom sila Koji ima iti moment 3Ravnoteta sila Site s4 v raynotei ako Kruto tela, na koieg dieulu,ostaje w mirovaniu (oda, ne mijenja stanje giana) viet ravnoere 1) Rezultantasvih sila mora biti ednaka null ri grafickom rjelavaniu poligon sila mora biti zatvoren ( ') Zoos svih momenats mora bith jednak null Zato moraitzbrojesi momenata s abzizom na pojedine Koordinatne ost ta- oder tit ednaki aul Mp, =SMa=0 U sila koje imaiy isto hvatite nie potreban uvjet 2a momente Stabilnost Tiel je stabilno s obzirom na prevtanje ako je momenata stabinosti > S momenata prevtania Pri tome ragunamo sve momente s obsirom na bid prevrtanie Reakcije v ostoncima (smier) [Nepomigai oslonac Pomigni oslonac_—_‘Njihan eslonae — ae i. 2 a oa Nowatt Nosaé na dva oslonca Reakcie u ostoncima ton, pina 7 anki +h sy pt KE SR { vy 18; ae ide (okzeni)nosat Reakeie u ostoncima 1 oF a Retetkasti nosaé (cetetha) Reakcie u osioncima Cremonin plan sastavien je od (zatvorenih) poligons sila koje ‘eluju w svakor evoru, a nalaze se u ravno ‘edi, Naiprie odredujemo reakeije u osloncima 44 B. zalim extamo plan tako da kod svih rorova urimamo u obzir redoslied sila kakav Jena aici, pri Gema treba usvot ist smisto Promatranja (apr. 2) wiatno oaprerane tatoo aapeane) nsStata eta Ute upeto na razmaku /s progibom f. Tetina jedinice duljne al Pa dex (Nim) A (ukupni presek ute © — gustota materiaia weta 4 — bbrzanje tefe (= 9381 mj. 1 Maleni progib Ute ge poprimiti (Covolinom toéno8u oblik parabole ym age Tetina uieta Gp! Prikloni kut tana 4/11 Hs prpsy Fale Dubjina wea 2% 1 Prob f= pr/a Sie w utetw: kompenente V = pl/2 remtana $= pl/8-V/ 2 Proizvolini progib Ute Ge poprimiti obliklantanice Pa APO pe b= Hips PS Doliina wieta 2s ~ 2/774 37h Tetina vieta G—2pr Prosi PHBE eh Priklont UL tana s/h Sil u u2etu: komponente V—ps Hl =ph realanta S$ = pis-+h) ‘TERISTA ‘Tette tje 1, Dudina. Tebte je na polovci dine. 12 Obod trokuta YN « nat. bbe ai Datbre 3. Kran fuk s polumjerom + 5 kutom a ors anxj2=90" y, =21/ = 063667 Khe? B= n/b a 4S 9, = 2x3 090037 716= 30 y= fn = 0.95497 (rad) ii / Tetide tkova 2 Paralelogram, Tete jew sect dagonala, yg 3 Traper es pe rae| 3 ete oe 4. Pravin vite i rg, Tete jew seit 5, Knut isjecak 2,84 aa ven x o4auer ar 2, 5 ooo2, ° a= y= x 063667 6 Kru ods notre (rad) NPS ef 3” E—sinacora la 7: Ijetak krutnog vlenca ne am = SDS RoR ae ~ 8. Sastanjeni lik Pojedine povetine 4, oordinate tea sweat 4 t s ye~ StaonaKocka i prisma, Tete je w sedis Piramida i stozee 4 oa Kuga, Tete je w sedi Polukusla Kolin odsetak (kala) Gr ar) Klin iit worm) Kuslina 200 set) Sha ay © 2mP o=VRRrHh) b= VO Sastavieno tito Poiotini volumeni Ys oordinate tclsta so= Suey ve-Suyy vady o- Suan TRENJE ‘Trene je oipor pi Klizanju deaju ela koja se dodiuju plohama. Sia tenia F, ovis o brapevost i materia Klizib ploha, stedsiva za, podma- 2vanje I ekomite} (nermalno) sili Fo, Kojom jedna plofa tli drogu 1. Trenje mirovania Sila tenia Fo=nFe my kooiijent trenja mirovania 2.Trenje gibania Sila tenia R— wf) — koeBclent tenia gibania 3. Koeficijenti trenia Parovi __ x materia Tho sho __|_podmazano ik na Gefk [012.030 0.10 010 ‘001...005 ‘ei na tev. te- | ero li roacu | 0,19...0.20 | 0.10 ous 0.01. .0.05 ovina na drvo | 0.50...0,65 0,10 0.20...0.50 002...0,10, drvo ma devo 040. .0:65 | 0.16...0.20 | 0.20.--0.40 | 0,08.-.0.16 ota na Kovinw 0,50 020 on. on kota na Hijevano eho) 0.6 = 0.28 oz Koeficient trenja ra gument kotat na dobro} ces (ast, beton) 0.5; ted: 005...015 suho: 0.5. ..0.68; vino: 0,2...0.35; solieg: 0.1 4. Trenje tijela na kosini Sila okomia na padlogy Fy = Geox G—tetina Sila w smyjeru podtoge (niz Kosi) Fy=Gsinn Tijelo mirje — zbog tenia — u svakom polotau kosine ako je FE Fy moZtane =e Fw sohy — moGeone Kut tren taney = Ho 9 — kut tenia miovanja 2 — kot tren gibania ro5. Trenje u klinastom utoru pri djlovanj site Fnaklin a Fe 2hysina ‘Trenje mitovanie f oa mF Fe wl <> Koefcjen trenja Klin 4 = ain a 6. Trenje vijka 2) Vijak s plosmatim navojem } 5s Sredjipolumjer ‘ Bel Kut uspona@ tan a= a Koefijent trea tan @ Djelovanje wijka nasuprot sil opterecen 0 Sia giana bez reais * plsaim navojem. 7. Trenje u kliznom letaju u kojem djlye sla F oa povetinu A Speci pitiak p = F/A “Moment tena: za raijalni leds} promjera d(polumyera ri duline f MewE p= Fld ‘3 aksjln ej polumjerom rukavea i polumjerom otvoraw lta ry M=2D-upa =n) p= Aisle =e) 8. Trenje kotrijania Kota (holt, kugla, vali), optereéen silom (opr. tetinom G), kotria se po ravno} poslozi hog sile kotrjanja F koja na nj dieluje odnosno bog momenta Koteliania M. Hattie (prema sreditu Kola uperere) sil ctpora R pomaknuto je za krak f pred kotabem, Komponete sie otpora R: Ry=G Ry Trenje kotrianja: —ffr= RyRy = FIG Sila koteanja i moment: F=/jr-G M = /G XKounlane potine simo pri nagibu pologe tan > fr ri kotranjuzbog momenta Kotljanja M mora bit Koefijent trenja lamedu Kota i podloge (teatnice, ceste) a > fr ‘Krak momenta kotlana f kaljena eligna tela (Kuge, vai) na teliéno}podloa (Koti lebali) f= 0.01 mm eli, eit Hew i si jew na celku (voila a tratnicama) f= 0,5 mm darvo'na devets 4= 50 mm ‘Teenie kotiljania fr 2a gumene kotage na eesti (automobil: asfalt = O01; beton ~ 0,015; makadam ~ 0.03; pijesak do 0.3. 9. Kolutno obodno trenie ‘Trenje ude ill trake na obodu kolute Obubvatni kut 2 (38) = 180) 2" 8) Trenje na ulnici F> Fy [Najveéa obodna tara sila J Fnac = F—Fy— Fler — tee > [Najvet! obodni tarni moment " Monae = Finn? = Friet®—Hyfes? ') Trenje na zavornom koluta F> Fo 5 ‘Tarna sila I Fin Po fe ole— Tarni moment Is M = Fir = Fyre aMevRsTOcA ‘Naperanin Pri deformacjama nas u material sapezajs koja dey suproto aro deformacye “'pommalee se Fy duu okomito ea promatrai presik y ierotju nomainsnaprezenja {* o= Fys £—~ tangncjane se F, oe w peseku Ssamom + wzokyjy angele mprecnle © res 2) Normatna naprezanja ¢ urrokuu produ i skate tesla (pe Kod visa tka) Pi tom © paving ape produjene I= 1—& el protuene ¢= ii ape ten” Ad= gd fel tenon 6, — diy ‘p d— prvebitea dana odnosno promjerepavete (ber naprezani 1a — Gubina t promer epravete pet napreranin = leg=m ——Poissonow broj_ sr a koving m= 3... 4 (am éelik: 10/3) maid Wey ma. 09 Hookeow zakon vrijed ako je rastezanje linearne proporcionan napee- eeae x koefcijentrastezanja @=tE B= tx maul elasiznost Hookeov zakon vriledi (do granice lineame proporcional- ‘ost) za éelik, a praktizno i za bakar.alumini) i vo, Deformaciski mad W = 4) Potencjalai zakon (astanovjen a temeljs prciznih mierenia) ¢ = 250" tiled osobito za svi lev, ge je 29 I/E dok je "= 108 2a vlak a n= 1,06 za tlak. Za neke druge materiale je np. n> 1 — 2a Wievanicink, granit, beton (n= 114... 116) el — 2a kofu (7 OT), tad od honoplie ie Modul elasisnosti E (N/mm) lik 210000 ALi Atstitine 70000 lit ev 200000 Mg i Mgslitine = 39000 rodularn’ Hjev = 180000 aka 125000 svi liev = 100090 med = 90000 larbidni wrdi metali = 580000 vo 10000 b) Tangencijaina naprezanja + szrok sw Kizanju materiale (ape. kod smicanja). Pri tom se jaja tangenciaina deformasa y. Shiéno Hookeovu zakonu vied: 2a podrugje u Kojem je tangenejalno naprezanje +linearno proporconalno Kizanje (deformaci 7) Y= Br B~ kowfiijentsmicanja rayG G Deformacishi red W = ry? ‘Odnos izmed modula elastiénosti Ei modula smicanja G G = Emirim +1) = EC + 1) (Za soli je m = 103 pa je G = 0.385 E.) modu smicania Geometjste Larakterisike presjeha Statigki moment plohe s obzizom na eke os jest sma umaotaka clementarnih pore 74 _ fate poe waenost join eb od iat = neo » Lg M,= fas = ES, " zt 2 jednak je ummottu poring 1 udalcsos yy jena tetilta Tod on = ° i Mea ms Statihi moment plohe sobzitom na os kroz ete je aula Moment tromosti plohe Aksiaini moment ploke je sama wmnotaks slementaraih ovina j va ‘rata udalenost ajhovih esa od wabrane os, pr. od ost y naSyS= Dis, y= feas~ Lars, Polumjer womosti i= VIS Polar! moment romost ploke je uma umnotaka elementarihpovrsina { kvadrataudalenost ajihovih testa od iabranog pola () I= Sas = Y ofS, Lh Pritom vrjedi gh = x+y i ly Moment tromosti ploke uviek je pozitvan 4 UA Steinerove pravilo Aksjalni moment omost lobe s obsvom aa os Koja je paralelna sos! kror tee iznosi WahteS bal tbs eeVink ak COpteresenje F, koje zamisamo da ejednotiko raspodieljeno po presieku, S, aztokje naprezanie F os 6S beste es - OSS od taka <= Defocmaija Kod wiks (aka) ~ produljene (skracene) al= ole Temperaturna naprezanja or pojajuje se pri zagnjavaju i ohladvanja evesto upeta predmeta 7 r= €E = E- All Alje ineano temperaturo produljenie(skraenje) (. st. 157) I= arly AT fie su: hy — proobitna dali, AT ~ temperatorna ral, ay ~ fnearni foctijent temperaturmog rasteransa(K")(¥- str 158 1159). ‘Tempersturna naprezanja ne zavise od dimenais predmets i moga bit katkada lo veka Savianje “Moment savijanja M uerokuje naprezane 0, koje zamisame raspodieljeno po presjchu razmyjemno prema wdaljenost od neutral os eutralna os rola kroz tedste promatranogpresjeka (nas: kroztoeku 0) ‘Maksimalno naprezane na sian Oats pojaijje se 0 t08k Koja je nsjudaljenys od 1 neutale osi (2,6). tnost 3} } ri Med Ako je presiek simetrigan s obziom na I ae ), ied ane = Mell = MW 1 moment tromeoti presjeka S's obzivom an a W-— moment ofpora presjeka W= lie ¥ Props nosata f sid iz dferencijaine jednadabe elestiéne line = -MIEL + Ona = Mell ~ Om Maas f, W 28 najtee sutaeve dani su na ste. 115 1116 Moment i progibtnosata | Momen: savijnja fm mia re Er} u 2 ewe Fee er na fZ* re by/Teb je setae 82> roe 1 Er anys ys > e Cu=Ip) ° e A (x=0) os oe EL 185 a= C(x =) EL 386 ~ usPreset 1, 7 ey on oe A 2 ‘ ” ° n ‘ oe on %6 ™ oe Ve Sp 6 i assist ee 2H sod 2 pawl ~ (es. canna’ ' ‘00686! are Za tanke sijenke D~ did sae sme ripe aa CPA i watt 4 ‘ “i i Momente tromost i momente otpora 24 stndadae ligne profile vid 1 poglaiju: Obl: hovinskihpoluproivoda (str 426 do 430), us. Sik (Oarez) Popretna sit F, koja deljew samom presjeku, a zamisamo je jednolito raspodijelenom po presjeku S, uzsokyje naprerana na sik ners [Naprezanja na smik uvjek su vezanas naprezanjem na saviane. ‘Urkztkihsvorojaka | zakoviea motemo naprezanje na savijanje zanematit §iawti proracun samo na sik "Medtim, dim se scan pridri i moment sevjanja, naprezana na snk sre popes eednolko, 2g toga se pose nave sete: 2anje na sm kod pravokutnog presjeka Samer = (3/2) FS kod okruglog pricks Bonn = (3) BS kod okruplg prstena stankom sijenkom man = 2S ‘Moment traije 7 T=he szrokyje torsion naprezane koje ami- Shame ednoiko rzdejeno po preseka ‘ramnjerno prema wiajenost od teat. Najvee torino naprerane pojviie SU otk najajengo od tesa) faa = (Tp)r = TW, y= pla moment tro reyes Polen moment eiporapreseka Wy = Ir Zaknuaipresckjenpr. Ip=nd'62~ 01d y= adii6~02d Kat tore @ @= TG — gad) Kut toraje sveden najeincu dujne 8-TGl — dead'm) Polarni moment otpors Wi kutovi tortie svedeni na jedincu dling sabrani su za najvanie presjeke na st. 118. "7ce Polarni moment otra & kutot torsiie Pom | Keto no Pres onc) etn jae one, |e mai Lip rad | sce a, Wp | woe | mone tno on — roTaa Zap Liese nar eG Toor Tt my wlio 28) LA 4 cia * lem , ue. Opterecenie i progib opruga «7 normal naprezanje F opteretenie ‘tangencaino naprezanje_f— prog = | mr brojlarela aD? 3 4 5 4 1.000 1,160 1.234 1.285 1315 1.390 1,500 gba | fare ree Boe ju fine : we G 1h ~ bro} zavoja opruge 1 duljina Bice opruge (Te jednad?be wjede samo ako je ‘romjer fice vrlo male prema prom: Jeru opruge!)tevjaje Najmana ss pri ojo) se pojuive inane je sila. izvijanja A. Djelovane tele na now preeka 5 umokuje U njemu naprezanje invijanjan rn ease Sila ivijanja Fy i maprezane inviania 9 ovte 0 vitkosti 2 fie mate: lp -slobodnu duljinu ivijanja, 1 polumjer tromost Sloboda dujna izvjana iy za rant suinjve opterecenja na ivi Ye o, 77 ben 4 Polunier tomo Yost i= Viol idee presck nosata, a Inn Hieg0¥ naman aksijalni moment tromest Euler ova jednadiba 2 slasieno invjanie Fux wt El eee Cate sjetnapresanie 0,24 elastin iiaje Fe. yp Elw «gE =F lee eB t Peep G7 by, “Te dviejednadtbe vrijede samo z4 casino tlaéno podrute, kod élika za sutkost A> 108 ‘Stam sl FKojom motemo opterstit nos odredujemo pomotu faktora sigummost Faktor siguenesti ianosi: 28 svi jev ¥ = 8, 2a deli v= 5, 22 devo ye6nle yt, a Os he os 10046 t ‘Tetmajerove jednadabe 2a naprezanje 6 pri nclastitnom invijanju koja se alutimo pe gradal stojeva Material Nimmé | Nim? Vithost Si jew wo000 | 776-1204 00530 [R= 80 feigms jew | 200000 | 303 — "1,292 nen oi Smekan 2100 | 310 114 a A105 wed 2100 | 335 — 062 4 ae 89 CN 210000 | a7 = 230 4 Ae 6 ano wooo | 29,3~ 0,194.2 A= 100 Dopuiten opcecene as Fey Faktorsigurnot vino: 2a mane sojeve v= 8.10 Bvewauojee y= 008 =Postupak ax vpotteljavamo 2a éléne i divene Konstruke Naprecanje u nosatu odredujemo izazom fun Ew se su: 8 presiek nosata, F—tlaén sla kojom je optereéen, 2 naprezanic (Goemalno), w~ koefcjentivijanja ovisan o vitkost 1 matenaly noséa, Koeficijenti izvijanja@ {a Gelik Evrsose 360 Nimm (cy) 1 510 Nim? (om) a 020 3) a0 0 GO TN 80 90100 ye LO LOE LOK 16 121 1300 141 138 71 1.90 fie LOO C6 UIT E19 128 TAT TSR 79 20S 2138 A110 120 130140 60 80 200 220 280280 fie 21K 2AB BAS 331432 SAT 67S KIT 9.73. 10.85 fia NOG NGS 4.28 $8.96 GH AZ 103 1226 1459 15,83 za sie lew a om 2% 37 40 so 60 7 80 90 100 1,00 LOL 105 LAL 1.22 1,39 1.67 2.21 350 443 5,45 mano i O10 2 30 40 oH 80 100 120 140150 100 LOL 103 108 116 142 2.07 3.22 4.64 631 7.28Slots opteretena 9) Viak i saviianie s ost opercen mk som Fis die elacen- : totne tare o oste ain Je operon someon =F Topreraje bog waka o = AS Nae nprertje hog snni a Mejl™= Facil coe ten es Najveca ukupna naprezanja oj, = 0-4 0) © FS + Faeyll oy = 0~ oy = AIS ~ Fast b) Tlak i savijanje Tana sila F koja delve na nosaé w udalienost aod ost =%-_nosida urokuje opteresenje na tak | dodatno opteresenje ‘momentom M = Fa Naprezana zbog aks —o = PS Ae Naprezanje 2hog savianja rt to © Me\l= Faeyt 1 Wo; = ~Meyl = ~Faest 777 ajveéa ukupna naprezanja 0, = ~0 + 0, = ~IS + Faeyit PIS ~ Fae [Nosate kot su azmjermo wiki (velikeduljine sobziom na presjek) treba proragunat na teijane. Sto se hratte sie F vite udaluje od os nosaa, dakle Sto se udajenost 4 povetava, to se vie smanjuj flaéna naprezanja w rubu nosaea Koj je atuprot vat sil F. Ta tatna naprezania poprimajy konacnu vijednost Jednake uli kad a naraste do vajednost a= 1/3, Povets lise udaljenost 1 iznad te wijednos,u suprotnom rubu nosaca pojavit ce se vlaenanapreza- ta. Samo ‘lagna naprezanja (opr. kod materia koji ne podnose vlacna faprezanja) dobivamo ako sila djeluje ma povisinn jez re presjeka Koja fe fomedena =polumyerom jegee r= r= use, Polumjerjezere r eno a rite nosae: ‘za kvadrat’(sastranicom 4) —w smjeru trance r= AiG Usmjert agonate r= 0.1179 4 2 okrogh (5 promjerom d) reais 2a prstenas ( promjenma di D) (= DI [1 + (ay) ©) Smik i torzija Silu Fkoja jeje na obod gepa promjera d motemo zamijenitisiom koja elu u teat cepa t momentom pata Sia T= Fr = Fal Sila kroz sedite uzrokujenaprezanje nami, 4 4/3) - FS = (168) Find? r Okretni moment dviu sila wrrokuie tangenci- Jno naprezane 7 I 5-16 Tina ~ Find? Najvee ukupno naprezanje inosi trae = 15 $= (16/3) Flea + Sea? = 403A 4 Savijanje i torzija Presek nota je opterien istoviemeno momentom savijani Mi okt nim momentom T. U okrutlog presicka (ili krutnog vijenca) poasiuju se najvete weijednost normainog naprezanja 2 i tangencjalnog naprezanja tna ruby na stom yest Okrugltpresick ima moment otpora W = nays Dolarni moment oipora We = wi/I6 = 20" ruzni vienae ima ‘moment eipora polarni moment oxpora Wy = (16) -1D*— a4) W = (3/32) -(04— 44D D Ww Pojedinadne naprezania iznove normalna naprezanjs zbog savitnja = MW fangencijlna naprezanja 2b0g toraje ¢ — T/My~ 7/2 Ukupaa so naprezania eM adie vied po Bach E= 039+ O8SY/1 > (Ha TIM 25 = age — po Huberu dr.) § = )'T 4 O75 Gu TIMP = eg TB po Mohr = ITF GTI 9 = ag? ap U vim je slucjevima ony dopatteno normalng naprezanie, & tap 4 doputtene tangencijaln napredanje (vid st. 532) reyDINAMIKA, Dinamika je nauka o gibanu tla. S obzivom aa sie koje se laviaju ri gitaniv, ravikusemo Kinemarku, koja proucava gibanje Wjela bez abi fn sk Koje nan) Selle, 1 Kinerku, Koja prougava,uteea) djelovania sla fa gibanje tela vrijeme . ubreanje. aaa : Jednoliko gibanie eam = Y= komt (a= 0) : 1 sa Jednoliko ubrzano gibanie Ubraanie +0 Usporenje a Za 55 =0, r= 0 sso = (0+ tael2 ars S54 Uet ea saa Primjer — slobodni pad ubrzanje a= =9,81 mis? ubina = erer-Vteh y2y by Krivoorine gibanje materjane 1oke ‘Sako je Arivecrino gibanje ubrzano, jer mijenja smjer brzine, Ubr zanje Je uvijek usmereno prema konkavno) strani putanje. (Smler ubezanja re podudara se s2 smjerom ezine.) Kosi hitac (u zrakopramom prostors) PPoteina brzina wy pod kutom x x = oetcoszy ~eutsina—et/2 v= vocosa 4 = tesing et Trajan uspona (%, = 0) sine Visina ics ag/2arssint be = 83/2 pe Domet hica I = ap-sin2a Inge — tile pri a= 45° ©) Krutno gibanie a6 Onnake: kot Fad) utna bezing = a 4 vieme #—-kutno ubraanie «= eae Jednoliko krutno gibanie komt For ‘Teajanje 1 obrelaa (peviod ven) Kruina frekveneia a) Braina vitae nm ojde (oke/s) Obodna brzina (na polumiera) w= rare ©) Harmonisho titrate Harmonisko titranje je pravosrino gibanie amo-amo pri kojem je ub. zanje razmjerno put Otklon x —rsing —7—amplitda Gilead) 04 (o~ konst) Period (uajanie ttraia) T= 2 joy Frekvencija J =1T= on Braina v= rescosat Uberanie @ = —raFsinot = 02xKietina 2) Newtonov 2akon (mom zikondinamike) Sia Fe jednaka umnotka masem i vbranja ae F = ma ‘ako su vebton ie ubranja tog snjera, vied F-= ma Suma tomponenta (Fu Fy File F, koa ele 98 mas m propor nana js Komponentam wean 8,4) DFe= ma, Dfy= ma, Lig = ma, Yara (ma) mazivao sl tomo Mange uty wdinarko ravte ako fe sum svi vanishih hoje nn ice si slo Tomoxtsstava jak bh (D'Alembertoy ee LA-Ema-0 8) Zakretni moment T sle Fas haku r Obodna sla F = Dr ©) Rad W se Fo puts ik sakretaog momenta T pi akreta 2a kat # (rad) iv sage Pv vremenu f i2nos “ ? Ter YY, tip [ZA Bee eel rei Rad pomake onst = Pr LOLA w TAL (s — 5) BOGS iad z 4) Snaga P je rad obaviien w jedinict vemena 1 po ppp pape ar a a U isto usmjerenih vektora F,» (i pe Konstantno}snazi vrei P-Wit P=Fe | P=To=T2an ©) Korisnost Korisnost nekog proces soja ili uedaja jest omjer lzmedu korisno obivene energie IV (enage Ps lrokene eneelie Ma (stage P) n= WW = PIP) <1 4) Kinetiska energiin je eneriia mase u sibanju ri pravocrinom gibsniu iaratavamo kinetgk energiia masom mi brzinom'r Bap Pri krusnom gibanjuixatavamo kineti8ku energy momentom tromosti rmase J (vid str 129) kutnom brzinom «| Wy Jer Za promjenu kinetithe energie fod Wy = mugi]2 + Joni]? na Wy = me/24 Jor]? potreban je vad mot nhf2 + Heat — ant? Zamatnjak [Nejednotikizakretni moment T pogonskog stroia, rp koji se mijenja 28 vrjeme jednog okreiaia (22), po Pw vesava Kutnu brzinu zamatajaka JO Oey (0 tOEK 1) Fsmanjle Je 60 tua (0 084i 2) rosieéna kuna bezina Oey ~ (Oma + Omi) = Stupan)nejednoiKosti B= Copa cd ret Primlent odnosno predani rad tamanjaka, Koji ima moment tromosti smase Ji prosiinu bezin ine menos! W = He? — tog) Jedggs? ~ FA ed @ Potencijalna energija Wy je eneria polotsja (tuna), Tielo race’, 1. t2ine G~ me, ima, + obsirom na neky ravniny, iznad koje se ‘alan na visi, poteelaina energy (eneraja polodaa) W,= mah Gh ‘Osim toga primera, potenijana se enersia pojavijuje i kao energlia a pete opruge li kompcinranog plina, kao topincka st Kemi enecsia id 17hy Impuls site Fae iratava diclovanye sile Fu vremenu ¢, a jednak Je promeni kolidine gibanja me Pai [Far=m(e— vo tile Je my — podeina brrina Za F=konst vrei maw Fr=mo—w) [Ako su vektori Fie itoga smiera, bit &e Fre mo—v) Za sustay materiaih tofaka veiled SEs a0Sm rile Je @ ubreanie tea “Tente sustava materinih tofaka giba se Lao da je u njemu zdrutena sva masa sustava st svim vanjskim slama koje nt nj dsj Nema li vaniskih sila (odnosno. ako suv medusobno} ravnoteti pa ie aithova rezultanta jednaka nul), vied Sma =0 Sime = Konst ') Moment impulsa Tar je moment koltine ibanla mrs obzirom 1 neku thu (pat li os ma Tat rmdv = So [Tde = rm(e— v4) ~Jo—o) ‘ate su; r— okomita udalienost tothe (os) od smjera vektora reine J teoment tomosti mace s obvirom na tosku (6s. — Kuta brzina ‘Moment impulsa Je vektor koji Je okomit na ravninu vektora v i. Pri roti sustava materialih tofaka oko neke ost wei J Tat = § Frat = Som a)— Seomap) ~ Joo Momeat tromost! mase = abstain’ (@ obsirom na os) Jes frdém eae — polarai 6 obzirom na pol) J=[Pdm Ba8ey Polumier tromosi# f= Y/Jim I~ mit Zamatni moment mD> i—D/2— J=mDi4— mbt 4d 1s Moment romosti mase tela (gustoce¢) Valisk Supt vali ais) Iq = (D+ a2 1 =a Koga d=2r (os = kror stediste) Sopiia kugla D-2R 42 ‘anki stilena dy (D+ a2 fF =@—ap Praten , __ zl Plots Steinerove pravilo 7 deat = Bathe » 2 fnld-he RP m= xf6-D'—ae (wae dm(Re ie) manne ae viele ne! a m= 2 Rr mat + 84) m= abhe mit met n Gesmery abba? + be a J; — moment twomeosi tela obrirom na os kror (tise tela J,— moment teomosti tela + obzirom na os koa paralelnas os 4roz tise od nie udaljena 2a.¢CCentifogalon sla F mase m, koja rotira obodnom brzinom 1 odnesn0 kutnom Brenom wna polumjera 7, (adajenosttezita tela od ost rtacje) ianost : Dinamicha ravnorso Csovina je u dinamithojraymoteti ako na aju ne gia mikakve centnfugalne sie i se atjecat tih sila medusobno.ponitavaju (sslobodna oso ina) ‘Urjetidiamigke ranotede se: Lmrsina = 0 Lmroosir = 0 Emrisina = 0 Lmrlcosa = 0 Swdae je dodir dra tela koji se zivaw lo kratkom vremenu razmjerno wpe ay Fay am (LH ei = 0) Koeficentsudara = Weave =) “Zoog gubitaka je (2v0k, deformacia,ropina) 0< €< 1 ‘material obaj tela staklo’__elik_——slomovata pluto vo T0988 06...095 0.9 OSS OS (eu elk rst stwrdocom) = 0 potpano plasticansudar ray = (mtn + meson +m) = 1 potpuno elastigensudar T= ty = 2 ~ esi + ms) tiem a + DCH) vam, + ms) Gubitak energie prt sudara wach aP mym2om, +m) ‘Thranje 1. Slobodno nepriguten tiranie Giba lise matenalna to&ks perioditn s fckvenijom ftako, da je sila F koja na nj djelue raamjerna eezmaks ¥ 08 sean polozaa, a suprotna po smjena, ft ge gihanje harmonise Fancy ¢~ konstanta opruge asta frekvencijafneprigutenogs harmonjskoga tana f= Von Veim Ie diterenijaine jednadabe neprigutenoga harmoniskogattanja (diya) + cy = 0 proalaz retenje: Dut Y= ymin (aye +g) yy — amplitude ~ Bring = Ym cos out +9) Ml = Ohm braanje a= ~aq sin (ont + 8) al = 0b aie mate: feomjeme — g ~ fazmu konstanta fay ~ 2af ~ kruina frekvenljae vast ttranja n= Vein ~ pri obignom tranjy fay = Veil ~ pri kruinom titania Period (srifeme njihaja) T= Lf = 2xlay 2, Priguéeno slobodno tivanje Djeluje ina materiale focku Sto ita otporR koji je razmjeran rz ali suprotan po smjeru, bit e itranje priguseno R= -k(dylds) k= Konstanta poigusivania Za priguteno ttranje veijedi dierenijalnajednada (a ylde) + £¢dyidn) + oy = 0 wave Uvodenjm rag obivamo setene diferenciaine jednadtbe y= yer* sin (ot + #) adj je keutnafrekvencja prigusenoga tirana = Vigim) 2 = NT ‘y= 0 nepriguteno njthanje v= 1 ~ perioditko prigeteno ttzanie i speriodiénom gibanjy (v > 1) nema titania pa se put y postupno pbtzava nul3, Pro sitranie [Na materjln totku koja titra djeluje — osm orpora R — jot i vanjska sila F npr F=Fsinor Za takvo titranje veiled jednadzba Gh yf82) + R(AyIAD) + ey = Fosinet Pribldava Ii se kruina feekvencija cs prislnog titranja krudno)frekven= iio vlastitogtitranja, amplitude itranja se povesava i dostide maksimum (cezonanciia) pri krutno) fekveneii = 09/120 codnosno, uz neznatno prigutivanie pri kritiéno} keubnoj fekvencit on yom =V Pri prsinom titranju ber prgutivana postala bi amplituda kita keus ne frekvencie beskonatno velikom, 4, Kriinabrsina vrtne onesie Karakteristika je elsstignog progiba osovine omer cizmedu sile Fi defor saci» cxf Pri ehscentrgnost «tet osovine mare m delve na oj pri rotsci sila F, koja dodatno opteresuje osovinu 2a vilednesty. Centrifogana sil, Koja atvacau tetity, ulanom 2a ¢ + 7 0d stedinjce osovine u mirova Als, anos pr rae Kutnom brzinom © R= mame +9) 267 Progib osovine pri roti inosi ym tmearifie— me Za kutnu brina kod koje bi bilo ¢ = mot (ne vzimajusl u obrit prigu sivanje) blo bi) ~ =, Tome odgovaraiu kntiéna kutnsbraina— a = Velmt Kein braina vine m= ey Za odredvanje omjera cclastignog progiba mote se uzeti prog y osovine ‘w miovanju sto ga ieaivatedina osovine G = mg min [Narase li kuna being @ anad kntione on, oma smanjt ce se prog y osovine pi rota (osovina ce se sama centrirai), 6 = Gly Vein HIDROMEHANIKA Zakonehidromehanikeprijenivjemo za wide (tkacinew Stem sis) th ma sve kaplevine (ekutine u u2em smistu) na plinove do granice do Koje ih 8 modem statrat praktichs nestlativima(inkompresibilims) - do Breine "trujanja oko 100 mi Iskjucene su Uv. neprave fekueine, hao ape Kalan asta med Kod nestoivog fluids mase mjesu volumen ¥ i gustota 9 konstantai Ve kone g = mi¥ = konst idealnom laid nema sis tenja. Taka uid ne posto al jime Sesto pojednostalujemo tatunske probleme. U reulnom luidu pesto enie ‘Bmedu éestica~ Mid je vskovan ‘Vskomost je otpor fda prot tangenljalih sila i kutih deformacia Dinamicka viskoznost 9 detnirana je Newtonovim zakonom, + je maprezane na smik, dv je taka w brzinishojeva na razmaku dy. 9 je “psolutna (dinamitka) viskoznost. Kinomatcka vskoonost v je omer dinamitke Vskoznost | gustoce @ ” Miete 2a vskoznort- vidi st. 65 172, Broane vijednosti 2a kinematichu vskomos vi tablcama na st. 212 do 218 HIDROSTATINA idrostatici tak p je tak w tckucin, So ga verokue tetina. Ovisi samo fo sim razine (nivoa) tekutineiznadjestamjetenja i gustoci tekusine @ phere ps je ¢zemalsko ubezane (= 9.81 mis. Sila taka Fna horizontatne dno posude ovis samo ohidrostatickom ky io povrtini dna A Fe pA=hoga Pe ‘Ta sila taka, medutim, ne ovis o obika 4 osu (ohidrostatihparadokse) zat seUzgon F, je sil kojom tekusina deluje okomito proma gore na telo sronjeno w eben. Po velcin je jednak teint istsaute tekucne, a hvatiste mu jeu ojezinu tet (Arhimedoy zakon) im je masa, ¥ volumen istsnutetekusine (stsrine), a @njena gusoea Sila aka na stijenke Sila lake F tekucne guste 9 na ravn sony posude Koj} fe omocens loka povtsine anos F mena ye vertbalna daljenost testa (7) omote- neplohe od rarinetekucine, Heatste sl Fy, rmedutin. spod tet plohe, a dubin: 1 yA die je J geometnishi moment tromosti omotene plohe soburom na njezin rob {isin azine tekuine (0) Piha Bo Pascalow akon firAsuil [Narinut tak it se po tekucini nesmanje i jednako w svim smjeroven, } Tiak p na Uno posude u Kojo} je iznad povrtine ekcine (isne hi gusto o) ak py P= pet hos - Tlak p na deo posade, werokovan w tke ini silom Fa step povtsine A ios! 4 pat thos _Atmosfrak tak pa povrii tekueine prouzrokye tekycin stvarni tak ej je ve od hidrostaihog 1 tn0si Panther Pri proracunavanju posuda s obuifom na tak tekutine, atostersi Yak \tekusini ne uzimamo wobzt jer on djeluje 1s rage strane stijenke posude, pa Se dilovanja,u odnosu na stijenke, medwsobno ponstavaju Atmosfersko stanje Zraen tak py temperatura ti gustoea Visezodisj prosjek (po: Mende/Simon) ber "c Gotitnje do 18 isn A Gn) [2000 | 0 "200 02000 Seton [tow mm | 0 3 Te 1.06 stpanj rors 799 |e 7 123. 01996 pndiini prosek | Lote 7S | ok 0 125 1.008 og vremenskiuplva mijenjju se: agai tak 2a 5%, gusta aka za 120%. relatvaa vlaga (vidi st. 193) medu 60 1 10%. Ph potpune}zasgenosti aka (g = 100%) 2avs apsolutnavlaga xo tem peratan foc nw Fg ORS 2d 486 9.46 17.8 HL Standardne (normne) ¥rijednostizraénoga taka p, temp ature gustoce 0 pi aati aadmorskim vsinama (po ICAO ~ ntema ‘nal Civil Aviation Organization) * ome 7m fe momar °C kgm’ | mbar °C kg 0 1013 15 1225 | 2500 737 128 a.as woo 1007 1435 1214 | 3000 701 = 45 0.910 200 9913.7 202 | $000 66 AT O89 300978 Tos 91} S000 580-7 0.736 400965 1281179 | 6000 72-24 .660 soo 954 1178 Lier | Son 350-37 0326 ooo 943 L157 | 10000 268 SO Ott so 92) 98 13s | 2am 195. 56,5 0,314 row 9 state | 15000 121 56.5 Ont95 i200 877-72 1.081 | 20000 53-365 wosKH 1so0 4s 525 togn | 25000 25 6:5 0.0406 zon 79520 oor | 30000 12 42.8 0.0179 ‘Kinematigkaviskoznostv pri raion nadmorskim vsinama him 0 Sas 230 vomms 1461 22.10 38.23 73.03 3508357Promatrame stacionaene stujane.. ono, pi kojem brzina u ode eno) togki ne mijenja svremenom ni vetting m ser, "Laminarno stuiane je ono, pri kojem se éesticegibsju w beskonaéno tankim slojevima, st se kidu jedan po dragome bez mijesanja. Turbuleno strane je on. prt kojem se Sesticegibaje nepraiino & sim smjerowima, Ueber uzimamo samo njihovo prosjeéno gioanje u smjerystyanja Jednadaba kontinuiters glasida e protok mase gy ~ honst sto smodemo teraz presjekom A brzinom w 1gustocom dm = Avp = konst Za nestlaive tude, 28 koje vied ¢ = Kons, i volumenskl e protok q, = = konst Aw = konst w ernoulijevs jednadiba 23 stiionarno strujane nestlaivog fuids (ber ‘renj) las, da je suma suih ener (polozajne + tiene + brzinske) usva Kom presjeku (na svako} stujnict) Konstantna, Bernoulhjevs jednadabu smotemo iri (ea dea promatana preseka 112) = specifignom energijom s obzirom na jedinicu mase asthe = Uakom (enersjom 2a jedinicu volumens) nent tet = noe tm te Bermoulijeva jednadiba 22 stacionseno strjanje realnog fuida uzima ‘ obzir gubithe (od prejeka I do 2), koje ierazavamo gubitkom taka 8p, og tm tet =spgt pt oS + ap, Ii gubitkom daene visine Ah, + yan U tim su jednadbama: 2, ~ geodetska wsina nad po voli odabranim horigontom, p, = hee static Hak w fuidu {gdje Je, lagna visna) = stots 1 ~ brane strana GGubitak Waka 4p, ti Hdagae visine Ah, ratunamo $ pomoca Darcyjeve formule (r. 181), ‘Bermoulljevajednadiba za sustav koji jednoliko rotra (sgubicima) 08 + Ps + 0m ~ eusi2 # 20e + ps + om? ~ ou? + ap, Osim oenaka navedenih na inv sr. 136, vo) jednadthi zoe: sy ~ relation rsa id (sabivom na ori ana). ~ obodsubraa Tote sustava Impulsni stavak Sieuj Muda protoka mase 4, promienitée pod uitejem vai sila (hoi je suma F) brainy Ae Fm aye = gules 0) = dn — shundo’ inpals ‘Biduit da suse Brine vekorke narav, treba iahnut da je smi sie F (oda. — R) idetizan sa smerom promlene brine Av Sin F hojom oko dee ne fui, jet ak Civ sila, dok esi R ojo Mid luc na okol~reaktivna sila. (Np. uturinama uid Aue ne loparce slo R, Jok u pumpar lpatie dla na ud som *) Prisak masa a ploby rook mase mza Je gy brzina mlaza Rawna ota smjltena okomito na smier mlazaive- puta fe ptsta mien gue Rava plota 0 Kou dara maz pod Kutom f zvanuta se pita mara et paneer Konlam potas in we einer to Flops fie ms Toes toad 25 2a tu fp cn = 2a Konkavna ploéa 0 koj udara maz pod kutom fy i oo skrefe unairag pod kutom fy izvrgnuta je pritisku mlaza 5S R= aqelcospi + 088.) Za kutove fy = f= 0" pritiak mlaza irnosi R=2Gqe YZ Reakeija mlaza koit ila s protokom mase gu i brzinom w kro ila ‘ol olvor preseka 4 iz posude gue visda tak p Losi Ra age=2Ap‘Brzna iticala “eoretsa bina itecanja kroz male oto ovorene pose u koje) Je sna ravna tckcine vine ina ian Torii jeva formula) won Vien siz je obra site tte. “Totes brane inecania i pouude u hoo} je anad katie usode o prevak Sp n= VIF SoI6) ‘Ako vsn ne usta ust nob pina prs, tok bring ieee pe rea Ap wo fir hog trenja u miazs i o sapnicu bit ge stvarna brzina mania U dobro zaobljne sapnice koeiljent je brzine g ~ 095... 038. Kolin itecania 4) Kolitina stjeeia kroz orvor presicka A jratena profokom MASE dy an~ Ave file jew ialazna bezina i p gustoca Muda Zbog Kontrakcie tlaza y 1 uzimajuei w obcir koeijent brzine g dob m= Ate «je hoeentinjcanja koji zdrutule Kooicentekontrkelie brine: — ag. ri istocanju tekuine iz owvorene posude je m= 240 V3eh Za istjecanie iz zaorene posude u kojoj Je knad povrtine tekucine pre Atak Op vee tq = 440 2G + Dead Za h=0 (io wiled za plinove i pare) dobiva se an = 24/20: Sp 1b) Kolitna isjecana kroz otvor preieka 4 izradena volumenshim pro: tokom fuida gy iznost ay = alt = AV Protok Za odredivane protoka kror cjevovod suze Priguinice ———sapnice = = Venturievesapnice (gore -krat, dole dul oblk) ae Projet li najuzim otvorom presjeka A uid gustoce g, masta ce pa taka ‘bp. Protok izradavarno ~ protokom mase dn an= @AV29- ap ~ volumenskim protokom gy v= aAV2- Boe Koeficjent provjecanja a odreden je 21 waku vrstu mijernog uredaia ' ovisnost © omjeru m = (a/D)*, gdje je D promier jen, ad promier otvora projecanja Kojema je prosek AC dx) Gubitak taka u priguiictodnosno sapnic ap, evisan jo omjeru m: (4) Koefcent za oan rgusnice sapnice _[ventujeve spaice O10 602 0.989 0.989 00 0780 nis Css Os 0768 ig an my ap Timmy em apt = adap be2 Protok u otvorenim kanalima mjerimo s pomotu preljeva. Za pravo- Kuta! preljev visine hf Brie ® wrijedi A Fema r ay = hb Veh 7 3 Koctcient 1 ovan Jeo visa fi ft ino 7) a ee oo) Ha0gm | 099 | 06 | aon | 062 | — motse | $88 SEE Gt | BES | oe foten | Oar S&F | Gt | see | oe | ows } dfs | oer | 2 | oso | Ose | Os akon ost strana Promjene pi stujanj ne mozemo obubati samo teoreskim sredtvima, vee ih treba tert Strajaja, medutim, ne moramo merit na predmetina UV macavno) velit, vee to mozeme natinit i na geometrski sinim mode Tima (maniima i, vesima). Uw svzhu s# mora — crim eeometiske — po: si jok kinematigh i dinamigkaslignest stan Reynoldsova znaéajka Re je najvite upotrebliavanikriterj 2a ais ost sirujana nesacivih tekucina u porpune ispunjenim cljevima gdje tena ne utjede na prot brzne Reynoldcova anatajka (bendimenzlsa) jest omjer silt tromost sla renja | ienos ie Re aie su: © — bina strjanja, — karakteristina lnearna dimen Iinemaliska viskoanost Kinematics viskeznost vanes (pei 20°C) 24 vou 1,01 ms, 242 pa 15.7 mms. Kinematicka vskoznost 2a vodo, zak i drug fuide pi razligaum Aemperatucama sabrana je na sr. 212 do 214, ‘Kod okrugih Je cjevi promiera a: Re = ed Opseaito vied Ren ed'y 4 je tay oidraulicki promjera a 44jo ale su: A — presick voda, 0 — fuidom omoéeni opses ‘Reynoldsovor znacajkom razgraniuemo laminarno i turbulentno stu Janje. a strujane w ejevima vei ge - 2320 —taminamo sirjanie Re > 2320 — turbulentno strane Otport srajanja u clfevina | armaturama Gubitak taka 2bog otpora pi strjanju fui gustoée @ brinom © daje Dareyjeva formula Ap ~Ceri/2 (Je koetcient gubitaka, Koll 2a rayne ciievi krutnog presika iznost caaye je koefcjent wenia, Je dljna eljevi, d Je promierclev 1. Koeficien rena 2 Koeficjent trenia 2 visio Reynoldsovej 2natajei Rei relativnejhrapave- sti cei jd. ae Je apeoluina hrapavost (posit vsina izbotina) stjenke U Iaminarnom podeudju (do Re = 2820) 4 ovisi o obliku cievi 0 Re, te lanost 1p 64)Re ‘Je faktor oblika ciev. Za okruge Je cievi ¢ = 1 pa Je A= 64/Re = 64yl0d Pri turbulentnom stujanju (Re > 2320) razikujemo: 8) Hideauli gltke cle. Cvs smatramo hidraulici glatkima do Rex dik -Ia(0.1 dk) = 2k Za proratun 2y lui PranithKarmanova formula 1IV/ i = 214(0.398 ReVin) Veiednosti dy 2a ratte Re re a er 1 F 2 008725 003089018 Ol16S 000811 0.005948 Za praktitko ratunanie slutimo se eksplicitnom, aproksimativnom Cole: brookovom formulom Raine) cielo praktithi uporabivom podeutiu Re nie © 1% 5-109. 10 enosi dupe ty Preasn pode, Kolm tied Colebrookova formule yi = ~21g 0209 kia + 251/Re V3) peakthi savtava Kod Re = 400d) Ig (A754) = 10%Za praktisko prosacunavanie slutieksplicitna, aproksimativna Petori ova formula A= 02515) Re + 0.2604). koja ried $ maksimalnom pogreskom od © 6% za Re= 4-108... 108 relatvne hrapavont d= 10-55-10" ©) Padrusje potune hrapavost (kole obubvace vrlednosti Re > Ao0d)k-IgC.71Sdiky, w Kojema odzedujemo %y po Nikuradseova} form Ay = 0.25/0w03,718 NP Vrilednost 2 2a ealtite dik dk 102005001000 js 014 0.0529 0.0853 037 0.0103 00234 0.0196 Sa stanovitim ogranenjia (kd < 01 in 4 <0,05) is neo manjom to- nou (594) wedi podrogjy Re = 4 100-107 (dakleusvim podeusima) Moodsjeva formula i= 55.10 %(u » 2: 08kja P107RE) U alatkom podrusju je Ad ~0, dok je w potpuno hrapavom podrutiy Rew o pa formula preazi v obtik By = 55-10 + OS VA] Apsolutne proseéne vsine hrapavostiK (po Richleru) Mateial | sane cle oy ‘atene cet of naka, et, bone, alain, ‘vorene elite ent nove 027210" le sare 04 ke iakrstane $ Zavaro clone went none 04:00 ‘ables, jednaliho vardale 03 akon teaming porate 0 mao wire 33, Lakowine Selene ser (prema nating ized) 95.-"10 FocincaneEshne cent nove 6s c0ns Cie of Inevanog fers." nove O25. ower move ftumenem iret = bjs malo sardle os = fnkrstane ns Deane sje nove (uporabom pest wade) oat Betonke cee sore 3 “aladene | oasis 2. Koefclent gubitoka Ulazna usa saobjene onéna stra oltre r> 05d (ronfuzor) sa stienkom —_ bez stiienke c= 005 6020 = 0.50 c= 100 Gok Ep Kruzni Tukovi polumjera zakrisjenos r,s krudnim ili kyadratnim presjekom | kutom skretanja 8 ~ 90” id 108 2 3 4 5 6 0 { 027 0.20 0,15 0.43 0,10 0.10 010 9,11 [Navedeni £ vide 2a tehnigki glatke clew (ap: lin), ok za tenithi rapave cles (npr. svi ev, ze ish.) ‘utimamo dvostruke vrijednost. Za kstove 5 = 0... 180" treba wilds za € not fektorom 5 30 9 120" 150" 180" = 04 07 10 13 1S 17 Koljena 5s was ar 90" 10s" 20" Ge 008 013 028 O47 113 180 226 G& 005 0,17 032 068 1.27 2.00 284 Vriiednosi G vilede 2a gathe, @ veiednosti Gy 2 brapave silenke cv Talazni otveri (otvor u stenkama) be bb ‘provrtu stenki—eliaiént nin sab ene (esi bow) mastovok ——nastarak 5 rastarkom ca18 F208 f= 025 C=OOdvojei Sastavei Volumes poo : i ‘Volumenski protoci: nant gr dred on , ® gia= Ww dovedu 2, qya =v odvojku 3 4 ana + ary ~ wodvods I, — GF Gubici—wodvodu 2: ap = ova dia ~ w dovods 2, gia ~ u prikijutku 3 @ 4 Postupno sudenle(konfuzor) 7 Kulove su2enja a do 45°: (= aplo sufene 22 obire rubove Ald; 02 04 05 06 07 08 99 w 94 18 09 038 025 0.16 0,10 Gubitak se odnosi na brzina Za pravila zaoblienje (7) je: C= 0.08 Pas 005 a PriguSnice i sapnice (vidi str 155) Gubici w priguinil ili sapnici ovise 0 omjera povitine njezina otvore ‘Ay i povitine cjevi da, @ odnase se na brzina u cifevi © Priguinice m= Alay 01 OS 02 0.25 0.3 04 OS en ae en Sopnice 01 0.203 4 08 06 0.7 08 m= Aly % Sl 16 54 225 10 0.44 O18 0.96 Ventureve sapnicem = AyjAz 0 O15 02 O25 03 04 OS wT 3s 2 1 os 03 Armature c ‘Normalai venti 39 Pobolfsni venti 25.234 Venti + nesmetanim prolazom (citi presiek) "0 Zaklophe (epiaste) — otvorene 02 ‘acon (peailng ivedeni) — otvoreni 90s 6 Otpor pbanja w Noida Otporgibanja tea u Auld (aerodinamitk!otpor ios: FaGAn je mate: C, ~ koeficijent otpora (beadimenziski bro), A — poveina Projet elt narra oko na smjer pana, r,~ Knee ak ‘neti tak pi gibanju ela relaivnom breinem vw fuidu gusioge eens ev Koefcien opora Cy toa placa wn i 093 2 kre plote is 07% 2 = | ke>cs...ay10° pro9...o18 | reeus gio [oar Pokgi vez dna om onvetona soon oe poukug te dna eonkavna | 5 drom ‘ Re< 910 ld= 1 ~ 1 2 | 5 wvaljak 7 10 af “ - Re > sui td = = Re> we d= 2 ~ serotnamices | 3 faa 51 tins } Re] 10} 0083 an | one Sica ma akc brane Sugi mshi pokare snjerdeovana otpre~ suprome sere rebstieMIDRAULICKI STROJEYI SISALIKE (PUMPE, CRPKE) Sake sud 2a prenoskapjevna snitega na visi polo) lis nidega ma vi tuak ih za oboje. Kad8to slue {tome da ~ poscbnim utedajem (elaznicom) ™ postignemo znatniu zine brane iz civ (ap. sree) Dobavna vsina (n2po") Sisajke povecavaj specfiems engersiy (Wk) aplevine guste g, of lara w ssaljku do tlaza iz je. To povecanje encrie tedovnoirabavamo vis ‘om stupeacrpljene kaplevine, a nazivamo je do: Davaom visinom H Het * (¢ = zemijino ubezanie) Porrebny dobavmu visinu H odtedujemo karak- ‘eristikom prkudenoga ajevnoza sistema Fi, a aneene ea Bh e 2 oh pps ~ tah wus an} pon Fe i, f'n akupma geodetska (ssn ¥taéna) ‘aine’h "tab eetow stem 9 ame Tan (dee ram anemone, je zea Tin ated scene po sreatione) antes conor soe mig pe tokow Poveane specie nee sas ins H BBs heh) + erat BoP achat a [Ako si takovi py ip jednakizratnome py (Py = P2 ‘traljeama ~ ved 1) kao opr. pr ena thy ee ‘Kad je islazna brzina malena, zanemarujemo zadni lan. 8 Dopastens usisan visi (geodetska) lsgop 72 kaplievine gustoée ¢ ovis © tlaku p, (apsolutnom) u donio} (sisna) posudi. taku py zasiéene pare i temperatutttekucine 7, gubicima u usisne) elev fr 0 posebnim gub ima hy ssalike(ovisnim 0 visti sisaike) bs Pr be ‘Ako je donia posuda otvorens (p ~ ps) doputtena geodetska sis vi sina ovisi 0 zraéaom taku py, Koji s© milena s nadmorskom viinom, Za vodu su tlaéne vsine zraka hy(= plea) — uw ovisnosti © nadmor- so visi’ admortka viina 0 100-300 $00 1000 2500m h 1310299 9,7 9.277 ‘lak zasgene pare py ovisi o vsti kaplievine i nienoj temperaturi T: Kod vode je taéna visina zasiéene pare hr(= prlee) — w ovisnosti 0 semperaurt Tos 0 2» 9 © 1 °C dy 00902028126 488 10,33 Gobita taka v usisnoj cei ra€unamo prema Darcie (st. 181) Posebai gubici u sisalct su ovis ei stapnim siatjkama od otvarania wsisnog ventla # ujeeaja usisnos vperenia, — pri turbopumpama od pojave kaviacie U dijagramu (desno) prikazana je ussna vi sina vode na powSini mora ovisnost od em: perature vode Zbog navedenih utjecaja ne mote geodetska tsisna isin fy u Vode stemperaturom od 13°C bith veéa od Tim, dok pei temperaturi od 70°C voda mora sisaljki prijecat. Lako Mlapive kaplevine morajuuvilek privecat sisal. (Kod ben Zina, npr. time sprijetavamo nastajanje lako 2 — seoreska krimlia upalvih para?) b— sivama kriulia 19Sage, potrcbnu 2a pogon sialke proratunavamo na temelu priasta specfitne energje ¢ adn dohavne vise H. Za kapjevinu gustoce @ pr Tiascnom protoKt dy odaosno volumenskom protoku gy 2n0s teoretska saga Py post enutria saga efektvna saga pa Pin Sat. tas . sv0eh ” ” adie sum, ~ unutarnja Karisnost, Ny — mehsnitka korisnost, 1 ~ efektivna Korsnost, koja zest =m ‘Korisnosti zu catite vst sia j ventilator ienose: n ". ” sapne sate 090.095. 0.88" 0.95 _080.".0.90 tarbopa 033.090 95" O90. 0S eaten : 050"..090 ‘Te korisnost ijede 2a nsjpovonje pogonske uvjete. Pri promenhjvim vjetia delovana(promjerlj proto, promjeniva dobavna visi i brzina ‘rinje) korsnosti se mijenjaj, to oeobito zratno Kod turbopumpy (vidi st. 152), Stapae sajte Stapoc su ssake i2gubile svoj nekadati anata (male brzine), ali se upotrebjavaju i nadale 2a male dobave ili veoma visoketlakove Volumenski protok iznosi te oa 74 T2ijdnr sap sti promi eee ee Sees ‘kod dvoradni sisal spromjerima sta- pajee dy i tn = E08 = dy — don Dobava sisal) ke, 1. stvami volumenski protok gy. iznosi zbog volumetrjskih gubitaka (kod staa, vena itd.) samo! av = haem sje je stupanj dobave A= 0,93...0,98 Dobava gy je kod stpnihssalji nejednotika. Ona se mijena veé prema polozau (kutu a) oxnsesstapnog mehantzma Dobava gy odgovara, prema sa jednorad ‘oj stapno|ssaj prema sb dvoradno},odnos to jednoradno alsa? cilindea(sosnacima pod Ls tom od 180°), sf [Nejednolikost tap sisal ublatava se ve tenia (araénim Komorama) sl vesim brojem ‘lindara (npr. kod tj elindaa su osnach med ‘wobno razmaknut 7 120", sh 0), ‘Vjetrenic n usisno) strani poveeavajyusisou sine, ana thao} strani su zat prot hire uigkog dar, * ¥ ‘Brzina vrtje staph pump iznost 0,98... 4,7 okt (= 45..280 okt.) PP konstannoj brani vine (i nepromijenie- ‘nom stapaju) bit ce dobeva Konstantna Usisna ising Ay auna pr stapnim pumps: anon ‘ma do latnog vena | znost M~radna tooka pri pumpama s uisnim vjttenikom oF jeu: gubitakvisine wussno je gubitakvisine pi otvaranja twisnog venta (= 2m) pei pumpama bes wsisnog vetrnika a 5 Piet (A, + ante, A) adje su a = 4.82 im, n—brzina vine (okt). Fra osnaca djing tise ces, A~ korn pregik cilindra pumpe, ,~presek usisne ojevi“Turbopumpe ‘Turbopumpe su skupoo ime 28 radialne i aksijalne (roseiske) pumpe koje dieluju po Eulerovim zakonime 22 turbostrojve U praksi se Sesto sve turbopumpe (radjane 1 aksjsne) nepraviino nazivaj centifugalnime purpam, iake su zapravo samo radialne pumpe centrifugal. Brzohodnost (specifina bezina vn) my n/a Val va pokarye koju bi brains rinje morula matt gsomettiski signa pumpa, fevedena za dobavow vsinu H tr protok (Gobsve) ay (/) i bezna vine tr da bi pei dobavno) vii Hy ~ 1m dobaviala gyi = 1s. (Prvidna Tekohetentnost vlna to} dna otpada, ake ped simbolima #5 ay Tarumijevamo bendimenciske onvete H/H, | aviary) Sre geomeisisk sine tubopumpe koje imaju_ sive protséne ujete (geome signe trout Brin) ima | jénaku Bezahodnos, Oa anos 2 rade urbopumpe ile n= 02%... LTokss = 14.100 oki aksijalne (propelerne) m= 1,7 10. okt/s= 100... 600okrin, Manjoj brohodnosti my odgovara manja bina wine, manji proto i veéa dobar visina Za visokoilaéne ssatke Kojima je brzohodaast mq <023 okr/s (od << Wokr|min),iabiremo sisal + ve stupnes Karakteristike tusbopumpi (iventilatora) Pi konstanino) brani vrinje m dobavna visina H, Korisnost i snags P pouebna za: pogon ssalke vise 0 dabavi gy (Koju motemo mijenja Prigutivanjem), U diagram radijane isaljke H = (gv) odgovaraiy totke’ Nadu pri potpuno zavorenoa ialaznom otvort “yceva se saga pretvara toplinu (porast tare kapjevine!) ‘brad pr optimalnim uvetims (ous) (~ stvarmom rade pi pajucku pumpe na cevovod =H): 4 —rada na prazno (H = 0; samo teoresk) 182 Fr promjeni brine ven od mma mz mijn se za jednu te it sila protok ay, dobavna visina Hi saga Pp zaKonu afintta dam ee (ay f(a) Gam He tne pas Usisna vsna je vertkaln udaljenost oxi pump (pei lao} ovr rotors) od povriine Kaplievin u usinojposud (rita) ‘Dopattena sina via nos, atop $ALE — sang 5 Pe sje je kavtaciski koefjent za pipe (po Stepanov) ovisan 0 brashadna- Stim, (okr 5) -on 0 0.287 yt (Prividn nesuvislost u tojjednad2bi ne postji, ako pod ny razumijevamo beadmenaiski omjer n/n, pi emu je m= Lokr.A) “Turbopumpre redouno ne mogu same ussatitekucnu,veé se mora wssna sie napanittekucinom. Da bi usisna cjev i za vrijeme pogonskog prekida fostala napunjena tekucinom, ugraduje sen ajezing dau edbojat (-n02nie) ‘enti i zaklopks, — Ima, medutim, i tv. samousimh sali & kojih je Pripraden poscban uteds) da mogu usisatitekusinu # kad je usisna cjev apunjena zr Veatilators Ventilator slte 2a transport plinova {para pa su zapravo sisaljke 23 plinove i pare v podrutjynjihove neslaivos ‘Kao turbostojei, on se pokoravj stim zakonima kojima i turbopumpe, samo ito prast specifiéne energie e, odaosno dobavew vsinu H izrazemu 1 stupen fli, obséne ixadavamo priastom (oskokome) aka (~naporoms) op p= e0= Hes Ae je @— gustoca dobavnog fda ‘Karakteristka jevovoda p< (= He) nagelno je jednaks onoj 28 pumpe s razikom St ~ zbog mae gustoce plisova ~ ne uzimamo u obzir geodetsku wisn . ap = Ps ~ pit 8p, + 0 Ventilator dijelimo takoder prema brzobodnosti na: radijalne 0.1... 1,67 okt /8= 6... 1000K¢ nin ‘lsjalne (propelerne) ng= 1,170.10" okr/s~70.-6000kr Jin Karaktrstik ventilators ale alone karateristkamaturbopu (vidi str, 12). ‘opeVODNE TURBINE Voda snaga Py dana je raspoltivim protokom yodne mase dil vol rmenskim protokom gy 1 korsnim padom Pom gn = oven tt ie je ¢ gusota vode. Protok je ovisan © karakterisici rileke kajol pripada odredeno obotn sko podrutje, Visckoporske riche (vas — np Drava) maja najvec proto 1s kasno projese i rano eto, kad 56 ¥ viso- {Kim planinama tope leenjaci.Primorske reke (sb — npr. Neretva) imaj najvei protok tloba zim kita, Srednjopoeske eijeke (nox — fpr Sava) ima po dvamaksimuma — w proliece | uesen ‘rotok je, osim toga, ovisan © viaznost sodine (tne 1 vlaine godine). Pri ocieiivani Drotoka uzimamo w obsirnjegov prosck Kror 4 niz godina npr. 35 godin). ‘Radi pronudivania renabilnosti poste s sia | bora turbine istanowjjemo oxi ni Y sees namaieg prota yom § 9rnud ar Job i protoke Koji godinje tra (ukupno) 3 meee (@yah 6 mse ayaa) ii 9 eset ‘ars) [Nejednoitost protoka izravnavamo akumulacijom vode u srijeme vecer protoka odnosno manjea potrotks. Akumulacia mote biti drevna it Gedoa (brane) il godinja (dolinske brane). U posebnim sivajevima vitkom enet- eu veieme malog opteresenjacrpimo vodu u visoko smeene akumule: Elske bazene, da je odatle v erjeme ViSnog optereénja iskorftavamo, Kerisal pad 11 ovisi © geodeiskom padu h (\ 0 ralct vodenih razina ‘na najvitern mst na izlau iz turbinskog postojena) © gubicima Ay u Alovod (cevoved, armature itd.) Heh, ‘Totno odredivanie raspolotivos pada H je — m razne vate turbiskih postrojenja — defining u medunarodnim propisima za. primopredau Vo. ih earn ‘Geodeski pad h mijena ses promjenom protoka. Poveéani protok iz iva porast vodenih razina, 2 osobio razine na ilazi, zbog fega se sma rise geodetski pad. Pri razmjeeno malom padu njegovo je smanvenje vio Dsetiive | mote unato® povedanom protoku prouzroéii smanjenje vodne sage Po Is Sage turbine ‘Teoreska snaga Py turbine jedeaka je raspolotivoj vodnoj sna Po= ane = ang = qv0gH ste gn, odnosno gy znati maseni odnosno volumenski roto ior thin. ‘Unutamja snags P,smanjena je za unutarnje gobi. ke koje uzimamo 8 ober unutarjom komsnosc 0, rane Unutarja korisnostturbina (umotak hidraliche korisnost yt volumetske Korisnst ty: th = My) Jako ovisio'njenojbrzimvetnje pa je dobea samo pe odredenim breinama ‘taj (), 24 koje su izvedeneturbinske lopatice ‘Elekivnasnaga P smanjena je jot za mehanitkegubitke (otjvivgubitke 2a pogon pomosnih ured, reglatora it), to uzimamo w obit mehanigkom Konsnotet ne odnosno efektvnom KOFStOM = Titty P= ne?, Py P= ngne ane H = navosH Elekta korsnostturbina ino zamanje turbine 9 = 0,75, ..0,85 a ve6e turbine n= 0.85. .0.95, _Elektma krsnos oso promi’ ptr to aio nite turbine sraznavtsnim sistema regulacj. Ovisnost» = /(P) pi Kontantng} ‘bran: wrinje mprikazana je diagramom ws kojem krivae znate P. ~ peltonove turbine F — Sporonodee francisove turbine F* = braohodne franciove turbine pe ~ propelerne turbine K — Kaplanove urine Berobedos tin (eine Dina vane) ae pokazyje kakvu bi brzinu veinje morals imati geometniski signa curbing, fradena za korsni pad H(m). protok gy (ens) 1 brzinu tne m, da bi pri Korisnom padu A, = 1 m gut koliginu vode qyy = I ms, (Koherentnostveligna nije narutena ni ovdje ako pod simbolima H i gy razumijevamo bezdimenziske omere H/H tran.)Ima ti turbina vie i) sapnica (kod peltonovihturbing) il vie rotora 98 Isto osovini (kod peltonovih francsovin tubing. bit ée breohodnost ny = mV ‘Geometriski sie vodae turbine imaju, uz sine prototne uvjte (sine stroke brnae), itu brzohodnost ny ‘Voune turbine 2 vlike padove imaju manju brzokodnos, a one za mane ppadove vegu braahodnost. Pocus upotrehlivostipojeinih esta vodnihturbina 7 Tm eed m kris | okrJnin Peltonove ~ + jednom sap. x 002...0,16] 1,2...9,5 reseespae) 4200-100). ae] 5. 38 Framione pobre | $00. 108]093.0095) 20.48 ogee labor turbine ogranigen je kavitaijom. Brzobodnost ny odredje se (na temelj jagrama teptvana) ovisnost © minimalnom dopustenom koefi- jet Kavitacie Opn (Thominog broj) ig = F\Omin) Onin = (P08 ~ hav sje su: py — ata lak, hy ~ visina dior. Brzine vrtnje vodnih turbina prilagoduje se tadenoj brzin wine gonjenih siojeva, Redowo su 10 elekintni generator Koji imaju odreden ‘rain vine (ri str. 266) Turbinu odabiremo tako da ima pi trazeno brani srnje njoj koisnost ‘ajveta bina vrtje Mane Koj turbins mode posi u slug potpunog rasteevenja i potpuno otvorenh privodnihlopatica(opobjepnuce) mnogo je ‘eta od normale brine vine mt 2nos kod peltonovihturbina gay = (18.1.9) Kod franciowihtubiaa—Mgaag = (1.8.2.1) od kaplanovihturbing pays © (2.3.3.0) ri normalnom se radu brzina vrenje turbine po pravlu ne smile poveéat site od 10%. Regulator koji pravino djeluje mora sprijett da se pri normal hom radu viaje turbine poveca ianad doputtene vijednosti. Medutim, sy Totirajuc dijlow turbine 1 pike strojeva, moraju ~ rad sgummost tu slogaje gretke na regulatory ~ irda najveeu DIZinu TINE ras: TOPLINA Speci! toplinkd hapacitet ‘Toplina dQ mijena elu mase m temperatary 24 dT 40 = emar «jespeciin oplinsk kapaiet ela (JrkgK). U dealin je plinove—u naj: Postjem slufaju~ Konstantna, iaage opceito ovis o tempera io ki ‘Smatramo ic Konstantnim, pisemo Om em(T:— 1) Vrijednowi specisinog toplinskog kepaciteta pojedinih tar razabir se iz tables na st. 163 1 212 do 217, Pri promjenvom specfignom kapactet ratunamo katkads s prosjetnim spesitinio kapacitetome iemedu temperatura TT, ened = [eQTTs ~ T)) S prosjetnim specifi kapactetom rafunamo kao da je konstantan Eaualpjs je odredena razon y= + pV U tom je irazu U — unutarnja energin, a pV ~ vanska enerin (eneria prostora,p- dak. V— volumen) "Spectfina entalpja he je entalpiajedinice mase obzirom na — po voi ‘dabrano~ ishodite (ape. O°C), gj je k= 0. Mjenimo e w kg. Vrijednos ‘specie enalpiieza pare sotene sv wtablicama na st. 1694 191, vlad dak na tr. 194 do 197. ‘Temperatura razteivos (dilatacija) Linearno temperaturne rastezanje zhog povienj tempers tare dP tanosi Pare je wx: a linear’ koefcjent temperaturnograstezanja(K~"), 1) prvoitns ulna. ‘Smatramo ida je koeficjent a konstantan, vied Tift + a(T = 7) Koeficjent rantezanja a ri iti temperaturama rast. Niegove su ved: ros za évmt far dane na str 158159, Kubiéno temperaturno rastezanje zbog povetanj tempera tare 28 d7 tnost nw avia fies: kai oie temperaturog rsteraia(K"),¥ probit Smatiamo li Loefcifentf konstantnim, bit Se Ve vill + AT ~ Te | hubigntkoefciient rastezanja pri vikim temperatorama rast. Niegove sa ‘ijednosi za tekucine 1 plinove dane na str. 159, 1st

Kraut - Strojarski Priručnik - Deveto Izdanje PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kraut - Strojarski Priručnik - Deveto Izdanje PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like