*

TMMOB
Makina Mhendisleri Odas

PERIYODIKKONTROLMUHENDISELKITABHI

Basnl Kaplar
Kasm 2001

Yayn No:

MMO/2001/272-2

II

TMMOB
MAKNA MHENDSLER ODASI
Smer Sok. 36/1-A
06440 Demirtepe / ANKARA
Tel: (0312) 231 31 59 Faks: (0312) 231 31 65
e-posta: mmo@mmo.org.tr
http: / /www.mmo.org.tr

Yayn No: MMO/2001/272-2

ISBN: 975-395-499-9

'I

/I
Bu yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nun izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.

tf

''*
Kasm 2001 / Ankara

Bask: zkanMatbaaclk Ltd. ti.

(0312) 229 59 74

SUNU
2001 ylnn Mays aynda Adana'da gerekletirdiimiz i Sal- Gvenlii Kongresi 'nde
i gvenlii ile ilgili olarak varolan sorunlar "Bilim ve teknolojide yaanan hzl gelimeler, hzl
sanayilemeyi de beraberinde getirmitir. Hzla gelien sanayilemeye bal olarak; iyerlerinde
yeterli nlemlerin alnmamas her yl artan i kazalar, meslek hastalklar ve evre kirlilii insan
ve evre saln tehdit eder bir noktaya ulamtr. retim ara ve gerelerinin uygunsuzluu,
retim srelerinde kullanlan rn, yar rn ve ham maddelerden kaynaklanan zararl etmenler,
allan ortamn ve retim srelerinin yetersiz ve olumsuz koullar alanlarn en temel hakk
olan yaama ve alma hakkn tehdit ettiinden i sal ve i gvenlii konusunda gerekli
nlemlerin alnmasn zorunlu klmaktadr. " tespitiyle ortaya konmutur. lke genelinde yaanan i
kazalarnn sonularnn her yl aklanan istatistiklerin tesinde bykl, saylarn tesine geerek
"kaybettiklerimizin" nemi vurgulanmtr.
Gvenlii konusunda Odamz yllardr yapt almalarda "Sorunlarn kaynana inerek
olumasn nlemeyi" temel almaktadr. Bu esasta yrtlen yayn ve eitim almalarnn yannda
kullanlan aletlerin gvenlikli almalarnn ve alma ortamlarnn denetlenmesi -Periyodik Kontrol
Hizmetleri- de yer almaktadr. Makina Mhendisleri Odas tarafndan gerekletirilen Periyodik
Kontrol Hizmetlerinde ve i gvenlii nlemlerine ynelik hizmetlerin gerekletirilmesinde,
denetlenmesinde grev alacak, ulusal ve uluslararas bilimsel almalar ve yeni gelimeleri takip
eden, mesleki etik kurallarna uygun olarak alacak ODA yesi makina mhendislerinin eitiminde
ve grevlendirmelerinde lke ve toplum yararlar dorultusunda mesleki denetimin gerekli olduu
konularda i gvenlii ve verimlilii anlay esas alnmaktadr.
TMMOB Makina Mhendisleri Odas tarafndan Kaldrma ve letme Makinalar (Asansr, Yk
Asansr, Caraskal, Vin, Mobil Vin, Forklift, Ara Kaldrma Lifti, Teleski ve Telesiyej), Basnl
Kaplar (Hava Tank, Kompresr, Hidrofor, Buhar Kazan, Kalorifer Kazan, Kara Tankeri, Sanayi
Gazlan Dolum Tanklar), Svlatrlm Petrol Gazlar Depolama, Dolum ve Boaltma stasyonlar,
Parlayc, Patlayc, Tehlikeli ve Zararl Maddeler Sat ve Depolama konularnda yaplmakta olan
periyodik kontrol hizmetleri lke genelinde zen ve dikkatle yerine getirilmektedir. Elinizdeki bu
kitap Odamz tarafndan yrtlen zenli almalarn somut ifadesidir. Makina Mhendisleri Odas
Makinalar Komisyonunda alnan karar gerei tm ubelerimizden alnan bilgilerle derlenmi,
kaldrma-iletme makinalarndan forklift, vin ve caraskal kapsayan birinci periyodik kontrol el
kitabnn ardndan, basnl kaplardan buhar, kalorifer kazan ve kompresrleri kapsayan bu el kitabnn
yaynlanmasyla da periyodik kontrol hizmetlerinde varolan nemli bir gereksinim karlanmaktadr.
Kitabn hazrlanmas srasnda youn almalar ve katklar dolaysyla yelerimiz Bnyamin
BALIK, Erturul DEM, Ersoy BEY'e ve tm emei geenlere teekkr ederiz. Bu almann
zenginleerek gelitirilebilmesi amacyla her blm sonuna "Periyodik Kontrol Yapan Makina
Mhendisinin Dikkatine!" balkl ksmn periyodik kontrol yapan mhendislerce dikkate alnmas
ve yeni bilgi ve dokmanlarn Odaya gnderilmesini beklemekteyiz. Yaynlam olduumuz bu kitabn
i gvenlii konusunda yararl olmas umuduyla.
TMMOB Makina Mhendisleri Odas
Ynetim Kurulu
Kasm 2001

TMMOB MAKNA MHENDSLER ODASI ve

PERYODK KONTROLLER
1475 sayl Kanununa dayanlarak karlan i Sal ve Gvenlii Tznn
207, 208, 209, 223, 227 ve 244. Maddeleri basnl kaplarn ylda bir kez, 378. Maddesi ise
kaldrma makinalarnn ylda drt kez aylk periyotlarla i gvenlii asndan test ve
deneylerinin yaplmasn hkme balamtr. Yine ayn tzk maddelerinde; test ve deneylerin
"ehliyeti hkmet veya mahalli idarelerce kabul edilen teknik elemanlar" tarafndan
yaplabilecei belirtilmitir.
Kontrolleri yapacak kiileri belirleyen bu tanm beraberinde bir karkl ve belirsizlii
de gndeme getirmektedir. Teknik eleman tanm; meslek liselerinin ve meslek yksek
okullarnn btn blmleri ile niversitelerin mhendislik blmlerinden mezun olan btn
kiileri kapsamaktadr. Bu tanm; tm ara teknik elemanlar (Aa ileri teknikerleri, tekstil
teknisyenleri, yap teknisyenleri vb.) ile makina mhendislii dndaki btn mhendislik
meslek elemanlarnn anlan kontrolleri yasal olarak yapabilme yetkisine sahip olduklar
izlenimini vermektedir.
Ancak bilindii zere i Sal ve Gvenlii Tznde belirtilen ve kontrolleri zorunlu
olan makina ve cihazlann; imalat, bakm ve iletilmesi makina mhendislii uzmanlk alanna
girmektedir. Bu nedenle anlan kontrollerin makina mhendislii dnda herhangi bir meslek
disiplininin ierisinde yer alan kiiler tarafndan yaplmas mmkn deildir.
Ayrca bu kontroller, ara kademe teknik eleman olarak tanmlanan makina teknisyeni ve
makina teknikerleri tarafndan yaplamayaca gibi, her makina mhendisinin de bu kontrolleri
yapmas mmkn deildir. nk tzkte belirtilen basnl kaplar (buhar kazanlar, kalorifer
kazanlar, hava tanklar, kompresrler, hidroforlar, otoklavlar, buhar jeneratrleri vb.) ile
kaldrma makinalannn (Her trl vinler, her trl caraskallar, hertrl liftler, forkliftler vb)
imalat, bakmlar, iletilmesi, test ve deneyleri makina mhendislii meslek disiplini ierisinde
de ayr bir uzmanl gerektirmektedir.
27 Ocak 1954 tarih ve 6235 sayl yasayla kabul edilen Trk Mhendis Ve Mimar Odalar
Birlii (TMMOB) Kanunu ve 22.10.1954 tarihinde kabul edilmi TMMOB Tznn kurulu
maddesi "7303 sayl Yasa, 66 ve 85 sayl Kanun Hkmnde Kararnamelerle deiik 6235
sayl Yasayla kurulan ve Trkiye snrlar ierisinde meslek ve sanatlarn uygulamaya yetkili
olup da, mesleki etkinlikte bulunan yksek mhendis, yksek mimar, mhendis ve mimarlar
rgt iinde toplayan, tzel kiilie sahip, kamu kurumu niteliinde meslek kuruluu olan Trk
Mhendis ve Mimar Odalar Birlii (TMMOB), bu Tzk hkmlerine baldr." eklindedir.
TMMOB Kanunu'nun (6235) 2 b Maddesi: "Mhendislik ve mimarlk meslei mensuplarnn,
mterek ihtiyalarn karlamak, mesleki faaliyetlerini kolaylatrmak, meslein genel
menfaatlere uygun olarak gelimesini salamak, meslek mensuplarnn birbirleriyle ve halk ile
olan ilikilerinde drstl ve gveni hakim klmak zere meslek disiplinini ve ahlakn korumak

iin gerekli grd btn teebbs ve faaliyetlerde bulunmak, "2 c Maddesi: "Meslek ve
menfaatleriyle ilgili ilerde resmi makamlarla ibirlii yaparak gerekli yardmlarda ve tekliflerde
bulunmak, meslekle ilgili btn mevzuat, normlar, fenni artnameleri incelemek ve bunlar
hakkndaki gr ve dnceleri ilgililere bildirmek;" eklindedir.
TMMOB Kanunu'nun 2/ b,c maddelerine dayanlarak TMMOB tarafndan karlan Trk
Mhendis ve Mimar Odalar Birlii Bilirkiilik-Eksperlik-Hakemlik ve Teknik Mavirlik
Ynetmeliinin ;ama maddesi "Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii (TMMOB) 'ne bal
Oda yelerinin, zel kesim yada kamu kesiminde zel istek yada mahkeme kararlar zerinde
yapacaklar mhendislik ve mimarlk hizmetlerinin koullar, cretleri, deme biimleri ve
ilikiler bu ynetmelikte belirlenir ve uygulanr. Bu ynetmelikle, mhendislik ve mimarlk
hizmetlerinin nitelikli ve etkin bir ekilde yaplmas, yelerin hak ve cretlerinin korunmas
amalanr." eklindedir.
TMMOB tzne gre kurulmu olan TMMOB Makina Mhendisleri Odas Tznn
kurulu maddesi "Yurt iinde ve dnda, Makina, Endstri-Sanayi, letme, Uak, Havaclk
ve Uzay Mhendislii retimi yapan kurulularn faklte ve blmlerinden mezun olarak
diploma veya ruhsatname alm, bylece Trkiye snrlar iinde meslek ve sanatlarn
uygulamaya yasal yetkili olup, mesleksel almalarda bulunan tm yksek mhendis ve
mhendisleri iinde toplayan 66 ve 85 sayl KHK ve 7303 sayl Yasa 'yla deiik 6235 sayl
Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii (TMMOB) Yasas 'na gre kurulmu, kamu tzel
kiiliine sahip TMMOB Makina Mhendisleri Odas bu Tzk hkmlerine baldr. TMMOB
Makina Mhendisleri Odas (Oda) Anayasa 'nn 135. Maddesi'nde tanmlanan, kamu kurumu
niteliinde bir meslek kuruluudur" eklindedir.
TMMOB Makina Mhendisleri Odas Tznn ama blmnn 03.03. maddesinde
" ve i Gvenlii ve Ergonomi, evrenin Korunmas ve Enerjinin retimi ve Ynetimi,
lm ve Test Cihazlarnn Kalibrasyonu v.b. sanayiye ynelik aratrma, gelitirme
konularnda teknik ve bilimsel her trl almalarda bulunmak, gereksinilen lm test ve
kontrollar yaparak belge vermek. Odann yelerinin bu konudaki uzmanlk almalarn
toplumun yararna sunmak, aratrma, eitim ve testlere ynelik uygulama merkezleri ve
laboratuarlar kurmak" ifadeleri yer almaktadr.
Tm bu tzk ve ynetmelik maddelerinin de gsterdii zere periyodik kontrollerin

"ehliyeti hkmet veya mahalli idarelerce kabul edilen teknik elemanlar" tarafndan
yaplabilecei ifadesi yanltr. Kontrol ve deneylerin TMMOB Makina Mhendisleri Odasna
ye olan mhendislerce yaplmas zorunludur.
Bunun yan sra kontrolleri yapan kiinin ilgili tzk maddeleri hakknda ve ii sal ve
i gvenlii konusunda yeterli bilgi birikiminin olmas gerekmektedir. Yaplan kontrollerin
asl amacnn i gvenliini salamak olduu dnlrse bu kontrolleri yapacak olan makina
mhendislerinin de;
1. Kontrolleri zorunlu olan cihazlarn imalat tekniklerini, bakmlarn ve iletilmesini,
2. Cihazlarn ve zerindeki yardmc donanmlarnn TSE standartlarn veya dier
standartlar,

3.

Cihazlarn ve yardmc donanmlarn hangisinin hangi koullarda kullanlacan ve

iletmeden kaldrlma koullarnn ne olduunu,
4. Cihazlarn ve yardmc donanmlarnn test ve deneylerin nasl yaplacan,
5. letmede i kazalarna neden olabilecek ve bu cihazlardan kaynaklanan gvensiz koullarn
ne olabileceini, bu koullarn nasl ortadan kaldrlacan,
6. Cihazlarn iletilmesi srasnda kullanlmas zorunlu kiisel koruyucular ve makina
koruyucularnn neler olduunu,
7. i sal ve i gvenlii yasal mevzuat ile ii sal ve i gvenlii tznn anlan
cihazlarla ilgili hkmlerini bilmeleri gerekmektedir.
Ayrca tzn ilgili maddelerinde belirtilen test ve kontrolleri yapabilmek iin tekniin
gerektirdii kontrol cihazlarna (Hidrostatik basn deneyi iin test basncna ulaabilecek
test pompalar, basnl kaplarn malzeme yorulmasn ve malzeme sreksizliini kontrol
edebilecek ultrasonik kalnlk lme cihaz, kaldrma makinalarnn kontrolleri iin
dinamometre, halat sreksizliini kontrol edecek cihazlara, vb.) sahip olmalar gerekmektedir.
Yeterli teknik tehizat ve bilgi birikimine sahip makina mhendisleri tarafndan yaplan
periyodik kontroller bu cihazlardan kaynaklanabilecek i kazalarnn azaltlmasna ve i
gvenliinin salanmasna yardmc olacaktr.
Gnmzde bir ok firma bu test ve kontrolleri yaptrmamakta veya alma Bakanl
Mfettileri denetiminden sonra yaptrmaktadr. Denetimle ilgili sreler tamamlandnda
ise anlan kontroller bir sonraki denetime kadar yaptrlmamaktadr. Ayrca anlan kontroller,
hi bir test ve deney yaplmadan, sadece yasal ykmllkten kurtulma anlay ile periyodik
kontrol formlarm, firmada alan makina mhendislerine, eer firmada makina mhendisi
almyor ise dardan bir makina mhendisine veya herhangi bir teknik elemana imzalatlmak
sureti ile yaplm gsterilebilmektedir. Ya da eksik bilgi ve tehizat nedeni ile ii sal ve i
gvenlii tznn ngrd ekilde yaplamamaktadr. Bunun yannda gereken test ve
denetimleri yapmadan, sadece ticari boyutta rapor dzenlemek, ylda birka kez basnl kap
ve/veya kaldrma makinas kontrol yapmak veya kontrol yapmadan rapor dzenlemek, i
gvenlii asndan byk tehlikedir.
Asl amac i gvenliinin salanmasna ynelik olan bu kontroller, yukardaki yanl ve arpk
uygulama ekli ile lkemizde ska grlmekte ve i gvenliinin salanmasna hizmet etmek
yerine i kazalarna neden olabilecek gvensiz koullar ortaya karmaktadr. Bu durum ise, bu
cihazlardan kaynaklanan i kazalar sonucu mal ve can kaybnn artmasna neden olmaktadr.
Bu sorunlarn ortadan kaldrlmas ancak periyodik kontrol hizmetinin tm Trkiye'de bir
kurum sorumluluunda yrtlmesi veya organize edilmesi ile mmkndr.
Testleri yapacak teknik elemanlarn nitelikleri ile belgelendirme koullar 27.10.1999
tarihinde kabul edilen 4457 sayl "TrkAkreditasyon Kurumu Kuruluu ve Grevleri Hakknda
Kanun" ve en son olarak da 10 Kasm 2000 tarih ve 24226 sayl Resmi Gazete'de Sanayi ve
Ticaret Bakanl tarafndan yaymlanan "Bas'nl Kaplar ve Bu Kaplarn Muayene
Yntemlerinin Ortak Hkmlerine Dair Ynetmelik"tc de ak olarak tanmlanmtr. Bu
ynetmeliin "AT Dorulamasn Uygulayacak Olan Muayene Kurulularn Tayin Ederken

Dikkat Edilmesi Gereken Asgari Kriterler " balkl EK III blmnde, testleri yapacak kiilerin
ve kurumlarn nitelikleri tanmlanmtr.
1. Muayene kuruluunun yneticisi ve dorulama testlerini uygulamaktan sorumlu personel,
muayene edilecek kaplarn ya da tehizatn tasarmcs, imalats, tedarikisi, montaj
sorumlusu ya da bunlarn yetkili temsilcisi olamaz.
2. Muayene kuruluunun teknik yeterlilie haiz personeli, dorulama testlerini btnlk
ierisinde uygulamak zorundadr. Personel, zellikle dorulama sonulan ile dorudan
ilikili olan kii veya kiilerden, kararlarn muayene sonularn etkileyebilecek finansal
basklardan ve zendirmelerden bamsz olmaldr.
3. Muayeneden sorumlu teknik personel aadaki zelliklere sahip olmaldr.
Yeterli teknik ve mesleki eitim alm olmal,
Uygulanan testlerin gerekleri hakknda yeterli bilgi ve deneyime sahip olmal,
Testlerin doruluu iin gerekli olan sertifikalar kaytlar ve raporlar hazrlama
kabiliyetinde olmaldr.
4. Muayene personeli mutlaka tarafsz olmaldr.
Bilindii zere 11.07.2001 tarihli Resmi Gazete'de yaynlanan 4703 sayl "rnlere likin
Teknik Mevzuatn Hazrlanmas ve Uygulanmasna Dair Kanun" 11.01.2002 tarihinden itibaren
yrrle girecektir. Kanun kapsamnda yaynlanacak olan ynetmeliklerle oluacak
deiiklikler, konuyla ilgili gelimeler tarafmzca izlenmekte olup, kitabmzda gerekli
dzenlemeler sre ierisinde yer alacaktr.
6235 sayl yasa ile, 1954 ylnda kamu kurumu niteliinde bir meslek odas olarak kurulan
TMMOB Makina Mhendisleri Odas; 18 ube, 49 l ve 32 le Temsilcilii ve 22 Mesleki
bilgi ve tekniin gerektirdii ara, gere ve cihazlar kullanarak periyodik kontrol hizmetlerini
i Sal Ve Gvenlii Tz'nn ngrd ekilde yapmaktadr. Ayrca Odamz,
birimlerinde oluturduu Gvenlii Komisyonlar veya Gvenlii Birimleri aracl ile i
Sal ve Gvenliine ynelik olarak kurs, seminer, sempozyum dzenlemekte, ilgili yasa,
tzk ve ynetmeliklerin an gerekliliine uygun hale getirilmesi iin almalar yapmaktadr.
Kontroller firmalarn bavurusu zerine Oda tarafndan yaplmakta, yaplan kontroller
sonucunda her cihaz raporlanmakta ve bu Periyodik Kontrol Raporlar firmalara verilmektedir.
Ayrca bu hizmetin srekli olarak Oda tarafndan yaplmasn isteyen firmalarla bir protokol
metni imzalanmaktadr. Oda tarafndan kontrolleri yaplan her firma ve bu firmalarda bulunan
her cihaz bilgisayar programna yklenmekte, btn firmalarda yer alan cihazlar bilgisayar
program aracl ile izlenmektedir. Kontrol zaman gelen firmalar bilgisayar programndan
karlan bir yaz ile uyarlmakta ve kontrolleri yaptrmalar istenmektedir.
Sistemli ve planl olarak, yeterli teknik tehizatla donanm ekilde yaplan bu kontroller
ile Odamz, i kazalarnn ve i kazalar sonucu meydana gelen can ve mal kayplarnn
azaltlmas ynndeki almalarn srdrmeye devam edecektir.
TMMOB Makina Mhendisleri Odas
si Sal ve Gvenlii Komisyonu

ir A

NDEKLER

BOLl'M 1

KA/.AM AR

Periyodik Kontrollerde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

i Sal ve Gvenlii Tznn lgili Maddeleri

Kazanlar

10

Kazan Dairesinin Yerleimi

16

Kazan Donanmlar

24

Gaz Brlrleri

36

Sv Yakt Brlrleri

38

Gaz Yolu Donanmlar

39

Kazan Armatrleri

42

Kapal Genleme Depolar

43

Kazan Donanm ve Gvenlii

44

Yangn Gvenlik

45

Buhar Kazn Kontrol Listesi

47

Buhar Kazan Periyodik Kontrol Raporu

52

Kalorifer Kazn Kontrol Listesi

53

Kalorifer Kazan Periyodik Kontrol Raporu

57

BOIAM 2
Periyodik Kontrollerde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

KOMPRESR
63

Kompresrlerde Uyulmas Gereken nemli Gvenlik Kurallar

64

i Sal ve Gvenlii Tznn lgili Maddeleri

65

Konuyla lgili Standartlar

70

Kompresrler Genel Bilgi

84

Basnl Havann retimi ve Kullanma Hazrlanmas

84

Basnl Hava ebekeleri

88

Kompresrn Yerletirilmesi

96

Vidal Kompresrler Hakknda Genel Bilgi

98

Bakm

106

- Sistemin Koruyucu Bakm ve nemi

106

- Kompresrlerle lgili Bakm Esaslar

106

- Kompresr letme ve Bakm Talimatlar

107

Kompresr ve Hava Tank Periyodik Kontrol Talimatlar

113

Hava Tank Kontrol Listesi

119

Hava Tank Periyodik Kontrol Raporu

122

Kompresr Kontrol Listesi

Kompresr Periyodik Kontrol Raporu

123
126

Kaynaka

127

Efrt

1*
uta"

m rm 41