ca i sng x hi, i sng nh nc v php lut cng khng ngng vn ng v pht trin. Thut ng, khi nim i sng php lut dn dn c quan tm s dng trong nhng nm gn y. i sng php lut l mt phm tr php lut c lp c ni dung biu hin sinh ng, a dng, thm nhp vo cc lnh vc khc ca i sng x hi ni chung. Nghin cu, kho st v suy ngm v i sng php lut do vy c tm quan trng c bit v l lun v thc tin. 1. i sng php lut l g ? i sng php lut (SPL) l mt trong nhng b phn cu thnh c bn ca i sng x hi bn cnh nhng lnh vc i sng x hi khc nh i sng kinh t, chnh tr; ti chnh; gia nh; vn ho, ngh thut; khoa hc; tn gio; o c; ngoi giao... SPL c v tr c bit bi v tt c cc lnh vc kinh t, chnh tr, vn ho - x hi u cn n s iu chnh bng php lut. Vy SPL l g? L i sng ca php lut hay i sng x hi t phng din php lut? Trong i sng php lut c bao gm i sng nh nc hay khng v ngc li? y l nhng cu hi thng c t ra khi cp, quan st, nh gi, nhn din v SPL. SPL l mt trong nhng hnh thc ca i sng x hi, c th hin trong cc hin tng php lut: cc quyt nh - cc vn bn php lut, cc hnh vi php lut; cc quan h php
Tp ch lut hc s 4/2005
lut; cc t tng, hc thuyt, t duy, nhn
thc, quan nim, quan im v php lut. y chnh l nhng b phn cu thnh - nhng t bo c trng ca SPL. SPL cng th hin trnh v c trng ca s pht trin php lut, s vn ng ca cc quan h php lut trong tt c cc lnh vc iu chnh ca php lut. Nhn vo thc trng ca SPL mt quc gia c th nhn bit c nn php lut v vn ho php lut ang vo trnh no, xu hng pht trin s ra sao... Cc hnh vi x hi v cc quan h x hi ca cc c nhn u c iu chnh v gii quyt bng php lut cng vi nhiu loi quy tc x hi khc. Cc loi quy phm x hi trong c quy phm php lut lun lun chi phi, rng buc hnh vi ca con ngi; tn ti, con ngi buc phi thch nghi, phi tun theo mc ny hay mc khc cc loi quy phm x hi khc nhau. Mi dn tc cha lc no ngi ngh trc thc v phong tc, tp qun. Trit l sng m ng b ta dy nhp gia tu tc khng ch cn ng khung trong lnh vc ca phong tc, tp qun m ng vo c lnh vc lut php trong bi cnh hi nhp, theo , khi ri vo nhng hon cnh, tnh hung nht nh, con ngi phi la chn, tu theo m nh liu cch x s ph hp. Cc hin tng php lut ngy cng tc ng mnh m n i sng x hi ca cc c * Khoa lut i hc quc gia H Ni 25
Nghin cu - trao i
nhn thi hin i. Do vy, phm tr SPL
c th hin c trn phng din SPL ca x hi v SPL ca c nhn. Lut php v thc hnh lut php c mt khp mi ni, t ch rt xa l n ch v cng gn gi, thit thc trong cuc sng ca con ngi. SPL bao gm cc phng din c bn l hot ng xy dng php lut; thc hin - p dng php lut; thc php lut v rng hn na l nn vn ho php l. SPL ca mi c nhn cng rt a dng, phong ph tu thuc vo v th x hi, iu kin, mi trng sng ca h. Nhiu ngi c cng vic hng ngy lin quan trc tip vi cc quy nh php lut ni dung v th tc. C ngi tip xc vi php lut mc thp hn, c ngi thn trng khng xy ra vi phm php lut. Li c ngi lun tm cch lng lch, b cong php lut, i vng qua php lut... SPL c mi lin h mt thit vi cc loi hnh i sng x hi khc. Khng th nghin cu i sng php lut mt cch thun ty. S pht trin ca php lut ch c th hiu ng trong mi lin h vi s pht trin kinh t v vn ho - x hi. tm hiu cc quy lut vn ng ca i sng php lut th phi nghin cu i sng kinh t v x hi. SPL l tng hp cc hnh thc ca tn ti php lut, th hin c th v trnh pht trin ca php lut. Khng phi ngu nhin nhng nc c nn kinh t pht trin cao, con ngi thng c thc php lut r hn nhng dn tc cn yu km v kinh t v x hi. Bi l, thc php lut cn gn lin vi s trng thnh ca con ngi, ca nn vn ho mi dn tc. Trong phm tr SPL bao hm cc khi nim tng ng: php lut, h thng php lut, lp php, php ch, cc vn 26
bn php lut, quy phm php lut... SPL
rng hn khi nim thc tin php lut. Thc tin php lut c hiu l thc tin p dng php lut, thc hin php lut v xy dng php lut. SPL khng ch l thc tin php l m cn c thc trng v xu th pht trin ca php lut ni chung. C th coi SPL l khi nim php l rng ln nht, bao gm tt c cc hin tng c bn ca thc tin php lut. SPL cng rng hn khi nim mi trng php lut - nhng iu kin v php lut hay l hnh lang php lut cho cc hot ng x hi. SPL cng khng hon ton ng nht vi khi nim c ch iu chnh php lut. C ch iu chnh php lut l qu trnh tc ng ca php lut ln cc quan h x hi c thc hin thng qua cc giai on tip ni nhau mt cch logic di s tr gip ca cc phng tin php l c th. Cn SPL rng hn, n bao hm c bn thn php lut, s pht trin php lut, vn ho php lut, a dng hnh vi php lut, tch cc v tiu cc... tc l tt c nhng yu t thuc tn ti php lut. Php lut c quy lut ni ti ring trong i sng v cng sinh ng, a dng ca mnh. Cng vn , cng mt iu lut ca nh nc khi i vo cuc sng li c hiu, nhn thc khng ging nhau v vn dng, gii thch cng vy k c do v tnh hay c . Con ngi ta u ch sng bng php lut m cn chu s tc ng khch quan ca v vn cc quy tc x hi khc, thm ch c khi mt ngi no y lm vo tnh hung bt buc phi c s la chn gia hnh vi ph hp o c nhng c th tri php lut hoc ngc li. SPL khng ch l s vn hnh ca cc quy nh, cc quan h php lut m cn l tng th phc hp ca cc mi quan h a dng, s tng tc ln Tp ch lut hc s 4/2005
Nghin cu - trao i
nhau ca cc nhn t kinh t, vn ho v cc
nhn t phi kinh t khc.(1) Nh vy, SPL l phm tr php l rng ln, a ngha, cho php nhn bit c thc trng; qu kh v tng lai ca s pht trin php lut nc nh, hot ng xy dng php lut; qu trnh tc ng ca cc quy nh php lut ln cc quan h x hi; chn dung ca cc hnh vi php lut di cc hnh thc ph hp hay l tri php lut. SPL cn th hin mt cch su sc, ton din v thc tin php l khng ch trong cc vn bn php lut khch quan m trong c cc hnh vi vi phm php lut, cc dng khc nhau ca hnh vi lm dng, xc nh gii hn ca iu chnh php lut; cc hu qu php l; nguyn tc ca cc quan h php lut gia c nhn v nh nc... 2. i sng php lut - nhng vng sng, ti SPL bao hm cc hin tng php l tch cc v tiu cc. Ni theo ngn ng ph thng, trong SPL c c nhng hnh vi hp php v hnh vi khng hp php - vi phm php lut tc l nhng vng sng, ti trong SPL. Hnh vi hp php l hnh vi c thc hin trn c s thc v cc yu cu ca php lut, yu cu ca o c, biu hin ca vn ho v kinh nghim cuc sng ca con ngi. C nhng hnh vi v hnh thc l hp php nhng v thc ca c nhn khng t nguyn m l kt qu ca s min cng hay do b cng ch t pha nh nc. Xt v nguyn tc, cc yu t php l tch cc bao gm: bn thn cc quy nh php lut, cc hnh vi hp php lut; cc quan h php lut v thc tin php l, thc php lut v vn ho php lut, php ch v trt t php lut, khoa hc php l v o to lut hc. Hnh vi hp php v hnh vi vi phm php Tp ch lut hc s 4/2005
lut l hai mt ca khi nim chung hn l hnh
vi php lut. Hnh vi hp php bao gm nhng hnh vi tch cc, tun th php lut, chp hnh php lut v ni chung l khng vi phm php lut. Nhng hnh vi vi phm php lut mi mc : t ti phm hnh s n cc loi hnh vi phm php lut khc. Thuc nhm cc hin tng tiu cc php lut cn bao gm nhng hin tng khc c th cha n mc cu thnh cc vi phm php lut tng ng nhng li gy ra nhng lc cn i vi php lut nh tm l, thi th , lnh m, li dng cc quy nh php lut v th tc; mt nim tin vi php lut v.v.. Hnh vi vi phm php lut cng v cng a dng, ngoi cc li c , v thng thng, nhiu khi cc hnh vi cn bt u t vic li dng s h ca php lut, ca c ch qun l lch lut, lm nhng vic phng hi n ngi khc nhng nhiu khi li khng tri lut (nht l cc lut th tc), ngi b thit hi v mt php l nhiu khi khng th chng minh l mnh b oan c. l phng din o c ca hnh vi, c th khng tri iu, khon no c th nhng tri iu lut l l cng bng, lng tm, o c. Cc yu t tiu cc s lm cho x hi suy thoi, php lut km hiu qu v hiu lc thc t nh: bnh v chnh ph; bo th, c on; l lng, bnh gia nh ch ngha, a phng ch ngha; bnh tu tin; li sng thc dng, ch ngha c nhn v k; li sng lnh lng(2)... S th trc php lut tuy khng phi l hnh vi vi phm php lut nhng li rt d dn n hnh vi vi phm php lut mt cch v tnh hoc c , lm iu tri php lut m vn tng mnh khng vi phm. Ngc li vi hin tng th trc php lut c ngi li 27
Nghin cu - trao i
dng nhng s h ca php lut vi phm
php lut, y khng cn ranh gii gia o c v php lut m bc l mt nhn cch thiu vn ho hoc phn vn ho. SPL l bc tranh sinh ng, khch quan, chn tht v ton b c ch iu chnh php lut, t hot ng xy dng, ban hnh; gii thch; p dng, thc thi php lut; thc v vn ho php lut. SPL cng l s phc ho chn dung ca cc nhn t kinh t v phi kinh t thng xuyn tc ng, chi phi php lut. Trong bt k lnh vc hot ng x hi no cng song song din ra nhng hnh vi hp php, hp o c v ngc li nhng mc khc nhau. Nhn chung, vng sng l ch yu, phn nh s i ln ca vn ho php lut ca cc c nhn v ton x hi. Tuy vy, trong thc tin, nhng vng sng ti y khng tch bit nhau m an xen, trn ln trong nhau, i khi to nn nhng s nhm ln khng ng c. Nhu cu giao dch dn s ca cc c nhn ngy cng gia tng, si ng, cn n s m bo an ton php l mi khi h tham gia quan h php lut dn s. Trc y, ngi ta tin nhau l chnh, "ngi l vng, ca l ngi", khng cn k giy t mi khi thc hin giao dch. Ngy nay thc c tnh phc tp ca cc quan h x hi thi th trng nn con ngi thn trng hn trc mi hnh vi dn s ca mnh. Quan st cuc sng lng qu thi hin i, chng ta thy phn no tnh phc tp ca cc quan h php lut dn s, t ai; hn nhn v gia nh, trong an xen c hnh vi tch cc php lut v tch cc o c, nhng hnh vi vi phm php lut, vi phm o c. Nhiu quy nh php lut v h tch khng thc hin c v s tc 28
ng mnh m ca cc phong tc, tp qun.(3)
SPL nhng nm qua nc ta c nhiu khi sc, nhiu thnh tu, tn hiu ng mng. S nghip i mi t nc, pht trin kinh t th trng, hi nhp, dn ch ho v ang tc ng mnh m n thc v hnh vi o c, thc v hnh vi php lut. S ng dn c c nng cao v thc php lut, quan tm, tn trng v tun th php lut tt hn, mnh dn s dng php lut... Gn li ch c nhn vi li ch x hi, khuyn khch li ch vt cht, bo v s hng th chnh ng, phong cch lm vic c k cng, tun theo php lut... ang l nhng phm cht, gi tr o c, gi tr v nguyn tc php lut nc ta hin nay. Nhu cu v php lut, cng l, cng bng, dn ch, o c ngy cng gia tng. Trong lnh vc xy dng php lut, chng ta t c nhiu thnh tu to ln, cng tc php in ho c tng cng, p ng c bn c nhng i hi ca cng cuc i mi. Lut ph thng, d hiu hn, mang tnh kh thi hn so vi trc y. Cc quy nh php lut th hin nhiu hn cc quyn v li ch chnh ng ca con ngi vi t cch l mt thc th sinh hc v thc th x hi. Tuy vy, trong hot ng xy dng v thc thi php lut vn cn nhiu yu km, hiu lc v hiu qu php lut cn thp. Cng tc thi hnh n cn nhiu hn ch. Hin tng "hnh s ho" xy ra nhiu, gy nn nhng tc hi tiu cc trong i sng kinh t, tm l, php l v o c x hi. Tuy c nhiu i mi, song nn t php ca ta cn nhiu bt cp, cha sc bnh vc quyn v li ch hp php, chnh ng cho ngi dn, cc nh doanh nghip.(4) Trong nhiu lnh vc quan h x hi Tp ch lut hc s 4/2005
Nghin cu - trao i
hnh thnh nhng thi quen php l nh con
ng i vng qua php lut; thi quen trong son tho vn bn: d cho qun l nh nc, kh cho ngi phi chp hnh; hay phm nhng g c quan qun l thy kh qun l c th quy nh cm; thi quen ch vn bn hng dn....(5) Xu hng phc hi li cc giy php c bi b,(6) tnh trng c qu nhiu vn bn hng dn thi hnh vn bn php lut mu thun, chng cho vi vn bn gc dn n kh khn, cn tr cho vic thc thi php lut, dn n tm l coi thng, mt nim tin vo cc quy nh php lut, to iu kin cho nhng chui vi phm php lut ngoi vng x l.(7) SPL nhn t phng din php lut ni dung v th tc. S quan tm ch yu n cc hnh vi phm php lut v ni dung m t quan tm n vi phm v th tc. Nhiu khi ngi ta b oan sai l do cc vi phm t pha cc c quan cng quyn m xem ra, mt s ngi c thm quyn hnh dn th cng chnh l hnh v th tc, ch my ai dm hnh dn v lut ni dung u. Lut th tc phi ph hp vi lut ni dung th mi c th a lut ni dung vo cuc sng, mi hn ch n mc thp nht s ch tc ca cc quy nh php lut ni dung... SPL t phng din t tng, l lun, trit l php lut. Trong bi cnh hi nhp, vic nghin cu, p dng cc trng phi l lun php lut nc ngoi l mt tt yu v gi y phi bit thng minh m chn lc, tch hp nhng ci u vit, thch hp vi iu kin nc nh t nhiu dng l lun php lut ng - Ty. SPL t gc nhn ca th trng sch bo php lut cng v cng sinh ng, phong ph vi nhiu tn hiu kh quan ca mt x hi tri thc, tr tu v o c l phm cht tn vinh con Tp ch lut hc s 4/2005
ngi hin i. SPL trn lnh vc gio dc
php lut v o to lut hc. Thi gian qua, gio dc v o to lut hc t nhiu thnh tu ng trn trng, t ho. Khng c nn gio dc no c th c hiu qa nu khng gii quyt ng mi quan h gia bit v lm.(8) Thi cuc mi t ra vic i mi s hc v cch hc, s tng ng v khc bit gia tri thc, hc vn v vn ho php lut... Trong vic gio dc, ph bin php lut, c hiu qu th cn phi kt hp vi gio dc o c v kim xot, x l nhng hnh vi tri o c, v trch nhim vi danh d, thm ch sc khe, tnh mng ca con ngi. 3. i sng php lut nhn t phng din o c v mi quan h gia php lut v o c Nu nh trc y ng trc mt hnh vi, mt nhn thc ca c nhn th ngi dn ch yu l quan tm, bnh lun v phng din o c th nay d lun x hi quan tm c hai phng din php l v o c. S quan tm n o c hin nay khng ch thun tu v o c ang b xung cp m cn l v khai thc sc mnh, u th ca o c, b sung, h tr cho php lut, hn ch nhng nhc im vn c ca php lut v o c nu nh tch ri nhau trong qun l x hi. Lnh vc thc php lut cng ang din ra qu trnh bin i to ln, c c cc hng tch cc v tiu cc. S quan tm, an xen s th , lnh m, s tch cc s dng php lut ng php lut chen ln vi s ngi ngng v s va chm; s lm dng php lut lm iu sai tri... T duy php l mi, tin b chen ln vi s dm chn, tr no, nui tic ca t duy php l c cha chu rt ra khi i sng x hi, to nn nhng lc cn i 29
Nghin cu - trao i
vi vic thc hin, xy dng ban hnh php
lut. Hin nay, thc php lut cha tr thnh vn ho ca qun l v cha c thm su trong tinh thn cng dn. Nhiu gi tr o c truyn thng b xi mn. Xy dng nh nc php quyn, x hi cng dn, cc quan h php l s y quan h tnh cm xung hng th yu. Thay v thc bn phn o c nh trc y, con ngi thc v quyn php l nhiu hn v nhiu khi i n ch thi qu, cc oan, c nhn ch ngha.(9) Khi c nhng mu thun, tranh chp pht sinh, nhiu ngi ro honh, vi v s dng li hnh x mt ht tnh ngi. Nhng nm gn y, c s chuyn ho ca quy phm o c vo ni dung php lut, vo hot ng p dng php lut v lnh vc thc php lut. ng thi cc yu cu ca php lut cng c chuyn ti vo cc quan nim, chun mc o c, thc v hnh vi o c ca con ngi. X hi ngy cng quan tm hn n vn o c ngh nghip, c bit l nhng lnh vc nh o c t php v o c thy thuc (y c v php c). Cc phm tr ca o c, nh: l sng, hnh phc, ngha v o c, lng tm, thin v c, trung thnh, nhn o, cng bng... c ngha quan trng trong hot ng xt x, s cng minh v tnh ngi s gip cho thm phn hnh ng ng.(10) 4. Nng cao cht lng i sng php lut ca cc c nhn v ton x hi Ni hm khi nim cht lng SPL rt rng ln, hiu theo ngha tch cc v ph hp vi xu th nng cao cht lng cuc sng vt cht v tinh thn ca con ngi trong x hi hin i. C rt nhiu cng vic phi lm xy dng, nng cao cht lng SPL cho c nhn v ton x hi. iu ny c ngha l cn 30
tng cng cc hnh vi hp php, nng cao cht
lng, hiu qu ca php lut v gim thiu cc hnh vi vi phm php lut, cc hnh vi lnh m, thiu hay mt nim tin vo php lut. Xt mt cch ton din, cn xy dng nn vn ho php lut bao gm: Tri thc php l, nn php lut tt, tnh cm, o c, k nng vn dng, thc hnh php lut. Vn ho php lut mi s l hng quy tm ca mi ci li, ci tt, ci p trn nn tng ci ng.(11) Trong nh nc php quyn, mi hot ng ca nh nc, c nhn, x hi phi trong gii hn ca php lut nhng m l mt nn php lut ph hp vi cc nguyn tc v gi tr ca cng bng, nhn o, dn ch v tt c v li ch chnh ng ca con ngi. Nhng c c nhng gii hn cho quyn lc nh nc, cho hnh vi x hi ca c nhn, t chc trong cc quy nh ca ngn ng php lut ri, mi vic khng th t ng ho din ra c m phi cn n con ngi c phm cht o c v tr tu, nng lc thc thi php lut. Trong l lun v thc tin cn quan tm n cc hnh vi hp php v nhng iu kin, tin cho vic thc hin nhng hnh vi hp php lut v hp o c. Hiu qu u tranh phng v chng cc vi phm php lut s c nng cao nu nh hai cng vic nghin cu hnh vi vi phm php lut v hnh vi ph hp php lut c tin hnh song song. Bn cnh cng tc ph bin, gio dc php lut, cn nghin cu, tm hiu trong thc tin nhng nguyn nhn lm cho php lut cha c thc thi nghim chnh. Nu nh ch dng li nguyn nhn hn ch v nhn thc, thc php lut ca ngi dn cn yu km... th qu l thiu st. Phi i tm nguyn nhn, lc cn Tp ch lut hc s 4/2005
Nghin cu - trao i
trong vic thc thi php lut ngay chnh trong
php lut v nh nc, y cng l nhng vic khng th tr hon c na. Hnh vi php lut l th hin s hi ho nhng mc nht nh gia li ch x hi m php lut phn nh v li ch c nhn, gia yu cu ca nh nc vi nhu cu ca cng dn. Hnh vi, cch ng x theo php lut ca mi c nhn trong i sng hng ngy, trnh vn dng cng c php lut trong thc tin ca cc ch th php lut l mt kt qu tt yu ca qu trnh hnh thnh thc php lut v vn ho php lut. Lnin cng khng nh: Ngoi o lut ra cn c trnh vn ho, ci khng l thuc vo bt k mt o lut no.(12) Bc H tng dy: nh nc cn gio dc cho nhn dn bit s dng cc quyn t do dn ch ca mnh, dm ni, dm lm... trong khun kh php lut. Hin nay trong x hi ta thc php lut cha tr thnh vn ho ca qun l x hi v cha c thm su trong tinh thn cng dn.(14) Xy dng tnh tch cc php l, thu ht s tham gia ca cc c nhn vo SPL. Cht lng ca SPL ph thuc vo trnh kin thc php lut, phm cht o c, nng lc vn dng php lut ca cc c nhn, s ph hp gia tri thc, hc vn php lut v vn ho php lut ca cc cng dn trong nh nc php quyn. Thng tin php lut v ph bin, gio dc php lut l cu ni a php lut vo cuc sng. Phm tr SPL cn c quan tm nghin cu nhiu hn na t cc phng din l lun - trit hc - x hi hc php lut chuyn ngnh, vo tng t bo c trng ca SPL. SPL nh mt phm tr php l c lp, ph qut vi tt c nhng hin tng php Tp ch lut hc s 4/2005
lut a dng, phc tp. y chnh l i hi ca
cuc sng gp phn l gii v thc trng ca cc quy nh php lut, xut h thng cc gii php, ng li chin lc a php lut vo cuc sng./. (1).Xem: ng Cnh Khanh, Cc nhn t phi kinh t x hi hc v s pht trin, Nxb. Khoa hc x hi, H Ni, 1999, tr. 23 - 24. (2).Xem: Hunh Khi Vinh, Nhng vn vn ho Vit Nam ng i, Nxb. Khoa hc x hi, 2000, tr. 420 - 421. (3).Xem: Phm Trng Cng, nh hng ca phong tc, tp qun ti hiu qu ng k khai sinh, Tp ch dn ch v php lut, s 1/2005, tr. 17 - 19. (4) . Thng tin khoa hc php l, chuyn v cc gii php chng hnh s ho cc giao dch dn s, kinh t, Vin nghin cu khoa hc php l B t php, s 9/2001, tr. 17. (5) .Xem: Nguyn Ch Dng, Thc thi php lut: nhn t gc nh nc, Tp ch Nghin cu lp php, s 9/2004, tr. 20 - 21. (6) .Xem: Phng thng mi v cng nghip Vit Nam, Doanh nghip v vic hon thin mi trng php l kinh doanh, K yu d n h tr xy dng v thc hin php lut kinh doanh ti Vit Nam, H Ni 2003. (7) .Xem: V Anh, Mt s vn php lut v th trng bt ng sn Vit Nam, Tp ch nh nc v php lut s 2/2004, tr. 21. (8) .Xem: H Thc Minh, o nho v vn ho phng ng, Nxb. Gio dc , H Ni 2001, tr. 97. (9) .Xem: Hunh Khi Vinh (ch bin), Mt s vn v li sng, o c, chun gi tr x hi, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni 2001; Nguyn Ch M, Nguyn Th Kit, S bin i ca thang gi tr o c trong x hi ta hin nay v vic nng cao phm cht o c ca cn b, Tp ch Cng sn s 15/8/1998. (10) .Xem: Phan Hu Th, Vn ho t php v o c ngi thm phn, Tp ch nh nc v php lut s 2/1996, tr. 6. (11), (13).Xem: Trng Lu, (ch bin ) sd, tr. 373, 368. (12) .Xem: Lnin ton tp, tp 38, tr. 170 (ting Nga).